Ekonomia Viti I 4 PDF

EKONOMIA
Lila Dameska
E K O N O M IA
PR VITIN E KATRT
(Lnd e rregullt dhe zgjedhore)
Pr shkollat e mesme profesionale

drejtimi ekonomik, juridik dhe tregtar
Shkup, 2010
EKONOMIA
Autor:
Lila Dameska
Recensent:
Prof.dr. Olgica Blazheska, profesor i rregullt n Fakultetin Ekonomik
t Universitetit,,Shn Kirili dhe Metodi - Shkup
Prof. Trajanka Kushovska n SEPUGS,,Vasil Antevski Dren - Shkup
Prof. Biljana Ninovska n SEPUGS,,Vasil Antevski Dren - Shkup
Redaktor i botimit n gjuhn shqipe:

Doc. dr. Seadin Xhaferi
Lektor i botimit n gjuhn shqipe:

Abdulla Mehmeti
Prkthyes:
Vjosa Taipi
Prgatitja teknike:
Autori
Botues:
Ministria pr Arsim dhe Shkenc e Republiks s Maqedonis
Shtypi:
Qendra grake Shpk, Shkup
Tirazhi: 1.000 cop
Me aktvendim t Ministrit t Arsimit dhe Shkencs t Republiks s Maqedonis, nr. 22-4319/1, t dats 29.07.2010,
miratohet prdorimi i ktij libri.
CIP

. ,
330(075.3)
,
! : ! :
/ . - : "
, 2010. - 254 . : ; 25
"!: . 245-253. - #$: . 254
ISBN 978-608-226-074-7
COBISS.MK-ID 84240906
EKONOMIA
PARATHNIE
T dashur nxns,
Lnda Ekonomia sht disiplina themelore shkencore, e cila msohet n t gjitha shkollat pro-
fesionale.
Punn q ju a prezantoj, n prgjithsi do tju ndihmoj pr ti msuar bazat e ekonomis, m

sakt bazat e makroekonomis, e cila msohen n vitin e IV. Ajo n vete prmban dy pjes.
Pjesa e par i prfshin prmbajtjet nga Ekonomia, e cila msohet si program i rregullt n shkollat
profesionale. Kryesisht jam prqendruar n t dhe do ti analizoj tet kapituj. Duke lluar me ql-
limet dhe instrumentet, ofertat dhe krkesat agregate, i prpunoj agregatet sintetik t ekonomis.
Bruto prodhimi vendor dhe lkundjet e tij, papunsia dhe shkaqet pr t, inacioni dhe shkaqet
e tij, kursimi, investimet, parat dhe bankat, kmbimi i vlers s parave, politika monetare dhe
skale, shteti dhe ekonomia, llojet e tatimeve, masat pr stabilizimin e ekonomis si dhe thelbin e
tregtis ndrkombtare, sistemi i devizave dhe kursi i devizave. Secili kapitull gjat prpunimit t
ktyre kategorive dhe agregateve, gjithashtu prmban dhe prmbajtje t kreut, qllimet e msimit,
termat kye. pyetjet pr kontrollimin e njohurive dhe detyrat pr zbatim praktik t njohurive.
Pjesa e dyt i prmban kapitujt: Trsit teorike nga programi zgjedhor i lnds s Ekonomis, e cila
gjithashtu msohet n vitin IV dhe ka t bj me prfshirjen m t gjer t prpunimit t dukurive dhe
kategorive makroekonomike. Nprmjet t saj, nxnsit t cilt e zgjodhn lndn e Ekonomis pr
lnd zgjedhore n vitin e IV, do t tojn dituri t cilat do ti mundsoj pr analiz dhe prpunim
m t thell t kategorive makroekonomike. N kt pjes prqendrohem n prpunimin e zgjeruar t
bazave t makroekonomis, t prpunimit dhe krahasimeve t BPV, t ligjshmrive dhe shpenzimeve,
t kursimit, t rndsis t investimeve n zhvillimin ekonomik. Prpunim t veant kam br pr
industrin, bujqsin dhe sferat e tjera ekonomike, e kam sqaruar n mnyr plotsuese papunsin
dhe inacionin tek ne dhe n shtetet e tjera evropiane, e kam sqaruar rolin e shtetit n ekonomi,
t prpunuara jan decitet buxhetore, ciklet ekonomike, politika monetare stabilizuese, ekonomia
ndrkombtare, gjegjsisht sistemi i jashtm tregtar, sistemi i devizave dhe bilanci i pagave. Edhe
kjo pjes, n disa kapituj prfshin trsit tematike, prmbajtjen e kreut, qllimet e msimit, termet
kryesore. pyetjet pr kontrollimin e njohurive dhe detyra pr zbatim praktik t njohurive.
EKONOMIA
N fund t librit msimor prgatitm fjalor i cili do tju ndihmoj q m leht dhe m shpejt t
vijm n dijeni t nocioneve dhe termeve ekomomike me t cilat hasem n t. T dyja pjest e
librit msimor dhe pjesa e lnds s rregullt dhe ajo pr zgjedhoren, jan t punuara sipas plan
programit msimor dhe n trsi prshtaten n t.
Kto agregate makroekonomike (t prpunuara n t dy pjest e librit msimor), kan ndikime

t fuqishme mbi jetesn dhe mbi mirqenien e qytetarve n shtetet bashkkohore. Prandaj edhe
un si shum autor t tjer ekonomik, u angazhova pr t shkruar material i cili, me t drejt
mund t thuhet se l hapsir pr t menduar dhe aftsim t mtejshm t nxnsve t cilt pu-
nojn me t.
Konsideroj se prmbajtjet msimore n librin msimor i kam sqaruar n mnyr t qart, t kuptueshme
dhe pr juve t pranueshme, nga aspekti i dijenive t nevojshme pr vazhdimin e studimeve tuaja n
disa nga fakultet shoqrore dhe veanrisht ekonomike, fakultetet tek ne dhe jasht shtetit.
Dua t shpreh falnderim t posam te gjith ata t cilt m ndihmuan n prpunimin e librit
msimor, recensentve t cilt me shqyrtimet dhe sugjerimet e tyre kontribuuan rreth prpunim-
it t materialit dhe qndrimeve pozitive ndaj sqarimeve t mia dhe prpunimeve t temave dhe
veanrisht familjes sime, e cila m dha mbshtetje n periudhn e prgatitjes s ktij botimi.
Autori
"EKONOMIA SJELL PARA, NDRSA PARAT

SHKOJN NPR BOT"
EKONOMIA
PRMBAJTJA
PJESA E PAR
KREU I PAR: BAZAT E MAKROEKONOMIS...................................... 2
1. SISTEMI AFARIST DHE POLITIKA EKONOMIKE ..................................................3

2. MAKROEKONOMIA KUNDREJT MIKROEKONOMIS ........................................5
3. QLLIMET DHE INSTRUMENTET E POLITIKS MAKROEKONOMIKE ...........6
4. INSTRUMENTET THEMELORE T POLITIKS MAKROEKONOMIKE .............6
5. KRKESA AGREGATE AD (AGGREGATE DEMAND) ......................................11
6. OFERTA AGREGATE - AS (AGGREGATE SUPPLY) ..............................................13
KREU I DYT: PRODHIMI NACIONAL DHE T ARDHURAT........... 18
1. NOCIONI DHE THELBI I BPV ..................................................................................19

2. METODAT E LLOGARITJES S BPV ......................................................................20
3. BRUTO PRODHIMI VENDOR NOMINAL DHE REAL ..........................................21
4. SHPRNDARJA ME DEDIKIM E BPV.....................................................................24
5. RRITJA DHE ZHVILLIMI EKONOMIK ...................................................................26
6. FAKTORT PR ZHVILLIM DHE NIVELI I ZHVILLIMIT N REPUBLIKN
E MAQEDONIS ........................................................................................................28
7. CIKLI EKONOMIK .....................................................................................................31
KREU I TRET: SHPENZIMET, KURSIMI DHE INVESTIMET ......... 36
1. NOCIONI DHE STRUKTURA E SHPENZIMEVE ...................................................37

2. KURSIMI .....................................................................................................................37
3. RAPORTI N MES T ARRDHURAVE DHE KURSIMIT ......................................38
4. INVESTIMET NOCIONI DHE LLOJET .................................................................39
4.1. EFIKASITETI I INVESTIMEVE ................................................................................41
EKONOMIA
KREU I KATRT: PARAJA DHE BANKAT .............................................. 46
1. NOCION, KRIJIMI DHE FUNKSIONI I PARAS ....................................................47

1.1. FUNKSIONI I PARAS ..............................................................................................48
2. VLERA DHE KMBIMI I VLERS S PARAS .....................................................49
3. AGREGATT MONETAR THEMELOR ...............................................................51
3.1. KRKESA PR PARA.................................................................................................52
3.2. OFERTA PR PARA ....................................................................................................53
KREU I PEST: PAPUNSIA DHE INFLACIONI ................................... 58
1. NOCIONI, MATJA DHE SHPENZIMET NGA PAPUNSIA....................................59

2. LLOJET E PAPUNSIS ............................................................................................61
3. SHKAQET E PAPUNSIS ........................................................................................62
4. NOCIONI, THELBI DHE MATJA E INFLACIONIT.................................................64
5. SHPENZIMET NGA INFLACIONI ............................................................................66
6. LLOJET E INFLACIONIT SIPAS SHKAQEVE Q E SHKAKTOJN....................67
7. INFLACIONI N REPUBLIKN E MAQEDONIS ................................................68
8. RAPORTI MES INFLACIONIT DHE PAPUNSIS KURBA E FILIPSIT
N AFAT T SHKURT DHE AFAT T GJAT ......................................................71
8.1. KURBA AFATGJAT E FILIPSIT ..............................................................................72
KREU I GJASHT: SHTETI DHE EKONOMIA ...................................... 76
1. TEORIT EKONOMIKE DOMINUESE ....................................................................31

1.1. NEOKEJNSIANIZMI ..................................................................................................78
1.1.1. NEOKEJNSIANIZMI PR TREGUN .........................................................................78
1.1.2. NEOKEJNSIANIZMI PR SHTETIN ........................................................................79
1.2. NEOLIBERALIZMI ....................................................................................................79
1.2.1 KAHET THEMELORE N SHKOLLN NEOLIBERALE.......................................80
1.2.2. EKONOMIA E OFERTS ...........................................................................................81
1.2.3. PRITJET RACIONALE ...............................................................................................81
EKONOMIA
1.2.4. ZGJIDHJET PUBLIKE ................................................................................................82

2. POLITIKA FISKALE...................................................................................................82
3. T ARRDHURAT PUBLIKE ......................................................................................83
4. SHPENZIMET PUBLIKE ...........................................................................................84
5. BUXHETI.....................................................................................................................85
6. POLITIKA MONETARE .............................................................................................85
6.1. POLITIKA E TREGUT T HAPUR............................................................................87
6.2. POLITIKA E SHKALLS S DISKONTIT ...............................................................87
6.3. POLITIKA PR REZERVA T OBLIGUESHME ......................................................88
KREU I SHTAT: TATIMET DHE SISTEMI TATIMOR ........................ 92
1. NOCIONI I TATIMEVE, KARAKTERISTIKAT DHE ELEMENTET E

TATIMEVE...................................................................................................................93
2. LLOJET E TATIMEVE ................................................................................................94
2.1. TATIMI MBI FITIMIN ................................................................................................95
2.2. TATIMI PERSONAL I T ARDHURAVE ..................................................................96
2.3. TATIMI MBI PRONN ...............................................................................................97
2.4. TATIMI MBI SHPENZIMET.......................................................................................97
KREU I TET: EKONOMIA NDRKOMBTARE ............................... 102
1. NOCIONI DHE FORMAT THEMELORE T TREGTIS

NDRKOMBTARE .................................................................................................103
2. MARRDHNIET EKONOMIKE NDRKOMBTARE .....................................103
3. SITSTEMI TREGTAR I JASHTM DHE POLITIKA TREGTARE E JASHTME .107
3.1. VLERA ABSOLUTE DHE KRAHASUESE .............................................................108
3.1.1. TEORIA E PRPARSIVE ABSOLUTE ....................................................................109
3.1.2. TEORIA E PRPARSIVE KRAHASUESE ............................................................110
3.2. PROTEKCIONIZMI N TREGUN NDRKOMBTAR .........................................112
3.3. TREGTIA E HAPUR NDRKOMBTARE LIBERALIZMI ..............................113
4. SISTEMI VALUTOR DHE POLITIKA VALUTORE ...............................................114
5. KURSI I KMBIMIT.................................................................................................115
EKONOMIA
PJESA E DYT
KREU I PAR: BAZAT E MAKROEKONOMIS.................................. 122
1. QLLIMET THEMELORE T MAKROEKONOMIS ..........................................123

2. INSTRUMENTET THEMELORE T POLITIKS MAKROEKONOMIKE .........124
3. EKUILIBRI MAKROEKONOMIK DHE PRISHJA E TIJ .......................................126
3.1. PRISHJA E EKUILIBRIT MAKROEKONOMIK ...................................................127
4. POLITIKA MONETARE RESTRIKTIVE POLITIKA E PARAVE T
SHTRENJTA ..............................................................................................................128
5. POLITIKA MONETARE EKSPANZIVE ..................................................................129
6. SHOKU I PAR I NAFTS DHE STAGFLACIONI ................................................130
KREU I DYT: TREGUESIT E PRODHIMTARIS SHOQRORE ... 134
1. BRUTO PRODHIMI VENDOR (GROSS DOMESTIC PRODUCT BPV) ...........135

2. BRUTO PRODHIMI VENDOR DHE PRODHIMI NACIONAL.............................136
3. BRUTO PRODHIMI VENDOR PR FRYM (BPV PER CAPITA).......................138
4. BRUTO PRODHIMI VENDOR POTENCIAL DHE REAL.....................................139
5. SHPRNDARJA E BPV ............................................................................................140
KREU I TRET: SHPENZIMET, KURSIMI, INVESTIMI DHE

POLITIKA INVESTUESE .......................................................................... 146
1. SHPENZIMET DHE LIGJET T LIDHURA ME STRUKTURN E SAJ ..............147

2. SHPENZIMET PERSONALE ...................................................................................148
3. NOCIONI DHE DOMETHNIA E SHPENZIMEVE PUBLIKE.............................152
4. KURSIMI DHE SA KURSEJN EKONOMIT NACIONALE T VEANTA.....155
5. RAPORTI MES SHPENZIMEVE, KURSIMIT DHE INVESTIMEVE ...................156
6. INVESTIMET DHE DOMETHNIA E TYRE N RITJEN DHE ZHVILLIMIN
EKONOMIK ..............................................................................................................157
6.1. INVESTIMET SI FAKTOR PR ZHVILLIM ..........................................................158
EKONOMIA
KREU I KATRT: ROLI, KARAKTERISTIKAT DHE ZHVILLIMI

I INDUSTRIS, BUJQSIS DHE SFERAVE T TJERA T
EKONOMIS ............................................................................................... 164
1. NOCIONI DHE RROLI I INDUSTRIS ..................................................................165

2. PROBLEMET DHE PERSPEKTIVAT E INDUSTRIS N RM .............................168
2.1. PERSPEKTIVA PR ZHVILLIMIN E ARDHSHM T INDUSTRIS.................169
3. ROLI DHE KARAKTERISTIKAT SPECIFIKE T BUJQSIS............................171
3.1. KARAKTERISTIKAT SPECIFIKE T BUJQSIS SI VEPRIMTARI..................173
4. MASAT DHE PERSPEKTIVAT PR ZHVILLIM M STABIL T BUJQSIS
N REPUBLIKN E MAQEDONIS ......................................................................174
5. SFERAT TJERA T EKONOMIS N REPUBLIKN E MAQEDONIS............178
5.1. NDRTIMTARIA.......................................................................................................178
5.2. ZEJTARIA ..................................................................................................................179
5.3. BIZNESI I VOGL ....................................................................................................180
5.4. KOMUNIKACIONI ...................................................................................................180
5.5. TREGTIA.................................................................................................................180
5.6. HOTELIERIA DHE TURIZMI ..................................................................................182
5.7. VEPRIMTARIT KOMUNALE ...............................................................................182
6. PERSPEKTIVAT PR NDRYSHIME N STRUKTURN EKONOMIKE
T RM ........................................................................................................................182
KREU I PEST: PAPUNSIA DHE INFLACIONI ................................. 188
1. PAPUNSIA SI PROBLEM MAKROEKONOMIK .................................................188

2. LLOJET E PAPUNSIS.............................................................................................191
3. SHPENZIMET PREJ PAPUNSI ...........................................................................192
4. PAPUNSIA N RM, DISA SHETE EVROPIANE DHE N SHBA .....................193
5. INFLACIONI N DISA SHTETE EVROPIANE, SHBA DHE N RM ..................196
EKONOMIA
KREU I GJASHT: SHTETI DHE EKONOMIA .................................... 202
1. KARAKTERISTIKAT DHE DOMETHNIA E T ARDHURAVE PUBLIKE ......203

2. LLOJET E T ARRDHURAVE PUBLIKE ...............................................................203
3. SHPENZIMET PUBLIKE .........................................................................................206
4. BUXHETI...................................................................................................................207
5. DEFICITI BUXHETOR N EKONOMIT BASHKKOHORE DHE
TRAJTIMI I TIJ .........................................................................................................210
6. CIKLI EKONOMIK ...................................................................................................211
7. POLITIKA MONETARE ...........................................................................................213
KREU I SHTAT: EKONOMIA NDRKOMBTARE .......................... 218
1. INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NE BOT DHE N RM ................................219

1.2. GRUMBULLIMI I REALIZUAR I INVESTIMEVE T HUAJA DIREKTE..........221
1.3. INVESTIMET E HUAJA PARAKUSHT PR ZHVILLIM EKONOMIK N
REPUBLIKN E MAQEDONIS ............................................................................225
2. SHTETET N ZHVILLIM DHE SHTETET N TRANZICION N
EKONOMIN BOTRORE ......................................................................................227
3. SITSTEMI I TREGTIS S JASHTME DHE POLITIKA E TREGTIS ME
JASHT E REPUBLIKS S MAQEDONIS .......................................................229
4. SISTEMI I VALUTAVE DHE POLITIKA E VALUTAVE ........................................232
5. BILANCI I PAGESAVE.............................................................................................236
5.1. TEKNIKA E PAGESAVE NDRKOMBTARE ......................................................236
5.2. NOCIONI PR BILANCIN E PAGESAVE NDRKOMBTARE ..........................237
FJALORI ....................................................................................................... 245

LITERATURA E SHFRYTZUAR............................................................ 254
EKONOMIA
EKONOMIA
Pr vitin e katrt t
arsimit t mesm profesional
Drejtimi ekonomiko - juridik
PJESA E PAR
(PROGRAMI RREGULLT)
EKONOMIA
KREU I PAR
BAZAT E
MAKROEKONOMIS
Prmbajtja e kreut:
Sistemi afarist dhe politika ekonomike

Makroekonomia prkundr mikroekonomis
Qllimeve dhe instrumenteve t politiks makroekonomike
Instrumentet themelore t politiks makroekonomike
Oferta agregate (Agregate supply-AS)
Qllime t msimit:
Nocioni i sistemit afarist dhe politika ekonomike

Interpreton sistemin afarist dhe politikn ekonomike
Dallon mikroekonomin dhe makroekonomin
Thekson dhe sqaron qllime dhe instrumente t politiks
ekonomike
Sqaron ofertn dhe krkesn agregate
Ndrton grak pr ofert dhe krkes
2
BAZAT E MAKROEKONOMIS
1. Sistemi afarist dhe politika ekonomike
Q t mund ta sqarojm nocionin sistem ekonomik dhe politik ekonomike s pari duhet
t sqarojm ka nnkuptohet me nocionin ekonomi, ekonomik ose ekonomi e nj shteti. kto
tre fjal jan sinonime, gjegjsisht prdoren me kuptim t njjt. Me kto shprehje nnkuptohet
ekonomia, gjegjsisht realitetin ekonomik t nj shteti. Ajo do t thot se nnkupton menax-
him me amvisrin, ekonomin, me pronn, por edhe me vet pronn, resurset natyrore, pu-
nn, shprndarjen, shkmbimin dhe shpenzimet. Kto nocione e shpjegojn brengosjen..... pr
zgjidhje t suksesshme t t gjitha problemeve n lidhje me sigurimin e bazs materiale pr
jetn e njerzve. Ajo e supozon edhe nevojn pr sjellje t organizuar t njerzve, duke ja nisur
nga prona individuale, ekonomia individuale ose ekonomi,deri n ekonomin, ekonomin e
vendit n prgjithsi.
Ekonomia e vendit, do t thot, sht sfera ose ana ekonomike e jets shoqrore, pran
politiks, kulturors, sociales dhe sferave t tjera, gjegjsisht ajo n t ciln sigurohen ba-
zat themelore pr jetn e njerzve, gjegjsisht knaqen nevojat e tyre pr t mira materiale
dhe shrbime kulturo-sociale, nga ushqimi dhe veshmbathjet deri te sporti dhe rekreacionet.
Edhe m konkretisht, nn realitetin ekonomik si ekonomia-ekonomika, n t vrtet nnkup-
tohen kapacitetet shrbyese dhe prodhuese, rmat dhe puntort, vet procesi i prodhimit,
shprndarjes, shkmbimit dhe shpenzimit, dhe prgjithsisht, e tr jeta ekonomike e vendit,
struktura e prodhimit, punsimi dhe papunsia, inacioni, parat, bankat, importi, eksporti
dhe shum dukuri t tjera t ngjashme, procese dhe gjendje. E gjith kjo sht realiteti afarist-
ekonomik i nj shteti. Ekonomia si shkenc e studion realitetin ekonomik dhe para s gjithash
ktu nnkuptohen:
1. sistemi ekonomik
2. politika ekonomike
Q, n realitet, paraqet sistemin ekonomik si pjes nga realiteti ekonomik.
Ekzistojn kuptime t ndryshme t nocionit sistem ekonomik. M s shpeshti barazohet

me nocionin sistem ekonomik q, n thelb nuk sht gabim pr shkak se q t dy nocionet
kan prmbajtje dhe domethnie t njjt. Ekziston dallimi n gjersin, gjegjsisht n prf-
shirjen. Kur prdoret nocioni sistem ekonomik, n t vrtet mendohet pr karakteristikat m
prfshirse t sistemit ekonomik t nj formacioni t tr ekonomiko-shoqror. Nn nocionin
sistem ekonomik, nnkuptohet nj gjendje m konkrete n kornizat e nj sistemi ekonomik dhe
i rrfen kushtet t caktuara nga shteti, n t cilat zhvillohet aktiviteti ekonomik.
3
EKONOMIA
Prandaj sistemi ekonomik denohet si trsi e kushteve t ekonomizimit dhe at, ato
kushte q i prcakton shteti me rregulla ligjore dhe norma t zakonshme.
do sistem ekonomik ka rregulla dhe elemente themelore, ndr t cilat jan:
Pr shembull: N RM me Kushtetutn dhe me ligjet jan prcaktuar marrdhniet pro-

nsore, me ka garantohet pacenueshmria e t drejts s prons. Ekzistojn pluralizm dhe
pronsi.
Rregullat me t cilat rregullohen organizatat dhe menaxhimi me rmat: Ky sht
element i cili, n thelb sht i lidhur me rregullin e par dhe i varur nga ai, gjegjsisht llojit t
pronsis. Ajo e cakton se cila do t jet mnyra e menaxhimit.
Rregullat e puns s tregut,n t cilat veanrisht prcaktohen rregullat e konkurrencs
n treg, kur ka sjellje monopoli, far sht roli i shtetit n rregullimin e marrdhnieve t
tregjeve, sa dhe n ka jan t lira ose t kuzuara rmat n punn tregtare.
Rregullat mbi t cilat bazohen marrdhniet e puns, prcaktohen marrdhniet mes
pundhnsve dhe puntorve, pronarve, mnyra si grupohen, formimi i shoqatave sindikale
dhe ngjashm.
shtje shum e rndsishme n prkuzimin e sistemit ekonomik si trsi e rregullave
juridike me t cilat punon ekonomia sht roli i shtetit n rregullimin e praktiks ekonomike,
gjegjsisht sa e kuzon shteti me rregullat e prcaktuara pavarsin e rmave.
Duke i pasur parasysh elementet themelore, rregullat, n t vrtet, shteti i vendos pjest
prbrse t ndara, nnsistemet e sistemit ekonomik. Ata e formojn prmbajtjen e sistemit eko-
nomik dhe ktu prfshihen: rregullat e sistemit skal, t sistemit monetar t banks dhe kredive,
rregullat pr funksionimin e tregut t kapitalit, tregut t parave dhe ngjashm.
Sistemi ekonomik i RM-s sht n ndrtim, n zhvillim, ndrsa elementet themelore ve

m jan vendosur. Por, kjo nuk do t thot se jan vendosur pr gjithmon. Sistemi vazhdimisht
ndryshon dhe prsoset, domethn, reformohet. Por, nse ndryshimet shkojn deri atje sa q t
ndryshohen edhe karakteristikat dhe elementet e ktij sistemi, ather bhet fjal pr sistem t
ri ekonomik.
Jeta dhe praktika ekonomike zhvillohen pavarsisht nga ajo se vall njerzit do ti kontrol-
lojn me rregulla t caktuara si jan rregullat t prcaktuara me sistemin ekonomik ose, me
masa t veanta, si jan masat t politiks ekonomike. Nga prvojat e deritanishme edhe zhvil-
limi u tregua, veanrisht n vendet e zhvilluara, se n kushtet bashkkohore praktikisht nuk
sht i mundshm zhvillimi q do t zgjidhej krejt lirshm, vetm nn ndikimin e ligjshmrive
tregtare, pa as nj regullativ shtetrore.
4
Edhe pse funksioni i tregut sht pr t mundsuar alokimin m racional dhe m ekas, renditja
dhe shfrytzimi i resurseve natyrore njerzore, megjithat, tregu ka shum dobsi dhe kuzime, t
cilat nse nuk mnjanohen me masat e politiks ekonomike mund t sjellin deri n pasoja negative.
Regullativa shtetrore nuk duhet t prpiqet pr ti ndryshuar parimet e tregut, por ti korrigjoj dhe ti
plotsoj lvizjet tregtare q ato t drejtohen n kahen e dshiruar. Prandaj n kornizat e regullativs
shtetrore sqarohet politika ekonomike dhe denohet si: sasia e masave me t cilat organet shtetrore
i rregullojn zhvillimet ekonomike dhe me at ndikojn mbi praktikn ekonomike.
Kto masa dhe instrumente t shtetit-qeveris jan t themeluara ndaj parimeve dhe krit-
ereve tregtare, mes s cilave jan masat n politikn skale dhe n politikn monetare-kredi-
tore, politika e mimeve dhe t ardhurave, ndrsa instrumentet jan: parat, kamatat, kurset,
kredit, tatimet, doganat, rezervat shtetrore, buxheti dhe ngjashm.
Si e fundit t kuptohen nocionet e sistemit ekonomik dhe politikn ekonomike, dhe mar-
rdhnien e tyre t ndrsjell, do t sqarojm nj shembull. Nse aktivitetin ekonomik e identi-
kojm me lojn e futbollit, ather rregullat q vlejn pr at loj (numri i lojtarve, madhsia
e stadiumit t futbollit, kohzgjatja e kohs etj), mund t identikohen me sistemin ekonomik,
taktika e trajnerve, masat q i ndrmarrin pr zvendsimin e lojtarve gjat lojs dhe ng-
jashm identikohen me politikn ekonomike.
2. Makroekonomia kundrejt mikroekonomis
Dallimi i mikroekonomis dhe makroekonomis bazohet n gjersin, prfshirjen dhe

shqyrtimi i tyre i materies s hulumtuar.
Mikroekonomia e hulumton sjelljen e forms individuale, t sektorve ekonomik t veant

dhe konsumatorve, si individ n jetn ekonomike. Me fjal t tjera, ajo e studion funksioni-
min e komponentve t veant, segmenteve, sektorve t ekonomis. Ashtu q, pr shembull,
ajo interesohet pr studimin e oferts, krkess dhe formimit t mimeve t tregjeve individuale
t mallrave dhe shrbimeve. I studion shpenzimet prodhuese t ndrmarrjeve t veanta dhe n
lidhje me at jan dhe vendimet prodhuese t ndrmarrjes si sfera e hulumtimit t mikroekono-
mis. Rregullativa shtetrore e monopoleve natyrore (si, pr shembull, hekurudha, posta, energjia
elektrike, komunalja dhe ngjashm), n prgjithsi kuzimi i forcs s monopolit t ndrmarrjeve
t mdha individuale, gjithashtu sht sfer e hulumtimit t mikroekonomis.
Makroekonomia e studion mnyrn e funksionimit t ekonomis s prgjithshme. I anali-

zon dhe studion agregatt ekonomik nga m sintetikt: bruto prodhimi vendor dhe lkundjet
5
EKONOMIA
e tij, inacioni dhe papunsia me raportet e veta t ndrsjella, kursimi, investimet n nivel
shteti, buxhetin shtetror, deitin, suitin, bilancin pagesor, normn e kamats etj. Ekon-
omisti Volf, i cili i pari e prdori nocionin makro dhe mikro, makroekonomia e interpreton si
studim t marrdhnieve t nivelit t grupi t rndsishm njerzish, familjesh t ashtuquajturat
kategori sociale, nse pr mikroekonomin jep interpretim si hulumtim i marrdhnieve q
ekzistojn n nivel t nj individi ose familje.
Makroekonomia si shkenc pr funksionimin e ekonomis n trsi u krijua me paraq-

itjen e veprs kapitale t Kejnsit,,Teoria e prgjithshme e punsimit, kamatave dhe parave,
n vitin 1963.
Makroekonomia sht shkenc e vogl e cila nga paraqitja e saj (rreth m par 70 viteve)
deri m sot ka arritur zhvillim t rndsishm. Ajo edhe nuk sht e uditshme duke pasur para
sysh se agregatet ekonomik t lartprmendur (papunsia, inacioni, kursimi, investimet, bruto
prodhimi vendor dhe lvizja e tij), si dhe masat dhe instrumentet e politiks makroekonomike
pr t vepruar n ekonomit bashkkohore.
3. Qllimet dhe instrumentet e politiks makroekonomike
Makroekonomia i prcjell dhe analizon lvizjet e treguesve makroekonomik m themelor,

si jan: BPV (Gross Domestic Product bruto prodhim nacional), kursimi dhe investimet,
norma e kamats, deiti, ciklet ekonomike, shkmbimi me jasht dhe ngjashm. Politika
makroekonomike (shuma e masave dhe instrumenteve me t cilat organet shtetrore i rregullo-
jn lvizjet ekonomike, duke i drejtuar n kahjen e dshiruar, me ka ndikojn mbi praktikn
ekonomike), kryesisht, ndikon pr arritjen e qllimeve t vendosura pr zhvillim. N ekonomi,
zakonisht, ekzistojn katr qllime themelore pr realizimin e t cilave kujdeset politika mak-
roekonomike:
1. Realizimi i vllimit sa m t madh t aktivitetit ekonomik n vend dhe t sigurohet

shkall m e qndrueshme e rritjes ekonomike;
2. mbajtja e nivelit t lart t punsimit, gjegjsisht norm e ult e papunsis;
3. Mbajtje e shkalls s ult t inacionit, gjegjsisht mirmbajtja e stabilitetit t lart
t mimit;
4. Mirmbajtje e shkmbimit tregtar t pasur dhe t balancuar t shtetit me shtetet e
huaja dhe kurs t qndrueshm.
6
Qllimi i par et pr treguesin m sintetik t aktiviteti t prgjithshm t shtetit dhe ajo

sht bruto prodhimi vendor (Gross Domestic Product). Ai e paraqet vlern e tregut t t gjitha
t mirave nale t prodhuara dhe shrbimeve n nj shtet gjat nj viti. Buto prodhimi vendor
mund t jet:
BPV NOMINAL (tohet me shumzimin e t mirave t prodhuara dhe shrbimeve me

mimet tregtare rrjedhse) - n t ciln sht prfshir ndikimi i inacionit, e cila n RM n
vitin 2009 sht 5,2% dhe sht BPV n mime rrjedhse nga viti 2009 e jep indikatorin i cili
shpreh rritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve n at vit.
BPV REAL tohet kur me shfrytzimin e mimeve ekzistuese nga ndonj vit paraprak,
e cila sht e prcaktuar si baz, shumzohen mallrat e prodhuara dhe shrbimet vjetore me
mimet baz dhe me at indikatori lirohet nga ndikimi i rritjes s mimit. Konsiderohet si m i
besueshm.
BPV FAKTIK e tregon lvizjen e sasis s tr t prodhuar t t gjitha mallrave dhe
shrbimeve n ekonomin n periudha t caktuara kohore, m s shpeshti prej nj viti. Ajo tre-
gon uktacionin e paqndrueshmris q krijohet me rritjen dhe me rnien gjat vitit dhe prej
viti n vit. D.m.th, mund t ket lvizje sipr dhe posht.
BPV POTENCIAL e shnon tendencn afatgjate t BPV faktik, gjegjsisht na i tre-
gon mundsin e ekonomis pr output maksimal (t mira t prodhuara dhe shrbime) n shr-
bime pr mirmbajtje t nivelit t lart t stabilitetit t mimeve. Nse ekonomia funksionon n
BPV potencial, do t thot se trsisht i shfrytzon t gjitha resurset n disponim (produktivitet
dhe prodhimtari maksimale).
Qllimi i dyt - norm e ult e papunsis.
Realizimi i ktij qllimi sht zgjidhja e nj nga problemeve m t mdha t makroekono-

mis n ekonomin e shteteve bashkkohore. Ky problem sht shum i rnd edhe nga aspekti
social. Gjegjsisht, njerzit e papunsuar nuk marrin pjes n krijimin e BPV dhe n rritjen
ekonomike t vendit, gjegjsisht nuk prodhojn mallra dhe nuk ofrojn shrbime, dhe me at
nuk kan mjete t mjaftueshme me t cilat do ti knaqnin nevojat e tyre themelore, nuk jan n
mundsi t paguajn tatime ndaj shtetit, ndrsa shteti duhet t ndaj mjete pr ndihm sociale
pr t ndihmuar n knaqjen e nevojave t tyre personale. N kt kontest mund edhe ta lloga-
risim normn e papunsis, e cila e jep raportin mes numrit t papunsuarve n vend dhe fuqin
e trsishme puntore e shprehur n prqindje.
7
EKONOMIA
Qllimi i tret shkalla e ult e inacionit.
Ky qllim krkon zgjidhje t nj problemi ekonomik shum t madh, t dukuris s quajtur

inacion. Ajo sht gjendje n t ciln fondet monetare i tejkalojn ato t mallrave dhe gjat
ksaj vjen deri te rritja e nivelit t prgjithshm t mimeve. mimet, megjithat, jan indi-
kator pr at se vall n tregun ekonomik resurset dhe faktort pr prodhim jan t rralla
ose i ka n bollk . Domethn, mim i lart pr resurse t rralla dhe mime t ulta pr ato
me bollk. Megjithat, kur n ekonomin ka inacion t lart dhe kur do t vij deri te rritje e
prgjithshme e mimeve, ato pushojn t jen sinjal i vrtet pr alokim optimal t resurseve.
Nse, shfaqet gjendje e inacionit shum t lart, ajo paraqet cnim t gjithkaje n ekonomi.
Njerzit nuk do t duan ti rruajn parat e gatshme, vlera e t cilave bije shum, duke insistuar
q sa m shpejt ti materializojn n mall t patundshm, duke u munduar ta rruajn fuqin
blerse t parave.
Ekonomistt e masin inacionin prmes indekseve t mimeve t konsumatorit (Consumer

Price Index - CPI), gjegjsisht prmes nivelit t mimeve, t t mirave materiale dhe shrbi-
meve q i japin shportn e konsumit t nj familje mesatare katr antarshe.
Qllimi i katrt - mirmbajtje e shkmbimit tregtar t pasur dhe t balancuar t shtetit me

shtetet e huaja dhe kurs t qndrueshm.
Sot n bot ekziston ndarje e madhe e puns, e cila i udhzon shtetet n bashkpunim
ekonomik t ndrsjell n ekonomin botrore, gjat s cils nga tregtia ndrkombtare shtetet
kan prtime t rndsishme dhe favore. Pasurohet oferta vendore n t mirat e shumllo-
jshme dhe shrbimeve, rritet aftsia konkurruese e ofruesve vendor, rritet specializimi n pr-
parsit krahasuese dhe ngjashm. T gjitha shtetet n kt shkmbim realizojn import dhe
eksport t ndryshm q i jep neto-eksport dhe BPV m t madhe, ose ngarkime m t mdha
me borxh ndaj shteteve t huaja. N shkmbimin tregtar-t brendshm, shtetet insistojn q t
realizojn marrdhnie t ekuilibruara pr periudh m t gjat. Arktimi dhe pagesat i kryejn
me mjete devize, gjat s cilave politika makroekonomike insiston t mbaj stabilitet t kursit t
kmbimit n ekonomin. Kursi i kmbimit sht mimi i njsis monetare vendore e shprehur
n njsi monetare t huaja. Ashtu q, pr shembull, kursi i kmbimit t denarit sht 61,5 denar
pr nj euro. Ky sht kursi zyrtar i denarit. Domethn, stabiliteti i kursit t kmbimit sht
shum i rndsishm pr aftsin e shtetit n tregtin e jashtme dhe tregun botror.
8
4. Instrumente themelore t politiks makroekonomike
Pr shkak t realizimit, arritjes s qllimeve themelore makroekonomike, politikat makroeko-

nomike prdorin tr arsenal masash dhe instrumente, ndrsa shteti prmes tyre praktikisht e drejton
politikn e tyre ekonomike t synuar. Ekzistojn katr politika t rndsishme makroekonomike q
prmbajn instrumente t ndryshme pr realizimin e qllimeve makroekonomike. Ato jan: Politika
skale, politika monetare, politika e marrdhnieve t jashtme ekonomike dhe politika e t arrd-
hurave. Ti shqyrtojm detajisht.
Politika skale me at monetare jan politikat makroekonomike kye. Instrumenti themelor q e

shfrytzon politikn skale sht buxheti shtetror. Ai sht plan q e ka ann e tij t t ardhurave dhe
shpenzimeve. Ann e t ardhurave e krijojn t ardhurat publike q i ton buxheti nga t gjitha llojet e
tatimeve, taksave, doganave dhe huazimeve publike. Shteti ato i cakton si t dhna ligjore dhe vetm
ajo ka fuqi q et obligacioneve tatimore tu ngarkoj t dhna publike, dhe si obligues tatimor paraq-
iten qytetart dhe personat juridik. Sot, t dhnat publike n shtetet bashkkohore prfshijn pjes t
madhe nga BPV (prej 30% deri m 40%), me ka kryhet shprndarja e mjeteve dhe jepet mundsia q
parat t shpenzohen n form t shpenzimeve publike, dhe at pr qllime nga m t ndryshmet: pr
administratn shtetrore, armatn, policin, arsimin, shndetsin dhe pr qllime t tjera t dobishme
shoqrore. Ai shpenzim publik (shpenzimet publike) prfshin pjes t rndsishme t agregatit shpen-
zues, duke shpenzuar t mira nale t llojllojshme dhe shrbime, me ka qeverive t shteteve bash-
kkohore u jep mundsin prmes saj fuqishm t ndikojn mbi lvizjet ekonomike. Prmes ksaj
politike skale, kryesisht, veprohet n mnyr antiagrante n faz t ekspanzionit dhe anitirecesionit
kur ekonomia sht n faz t rnies ekonomike, por edhe depresionit. Domethn, n periudh faze t
caktuar zhvillimi ciklik politika nanciare stimulon, ndrsa nga ana tjetr kuzon.
Politika monetare sht instrumenti i dyt i rndsishm n zbatimin e qllimeve makroeko-

nomike. Ajo, n thelb, sht n duart e banks qendrore (dhe ka t bj me parat dhe kreditin).
Banka qendrore ka m tepr funksione, por veanrisht i rndsishm sht funksioni pr rregulli-
min e sasis s parave n qarkullim.
Banka qendrore, duke i rritur dhe zvogluar kredin potenciale t bankave komerciale, ndikon
n ritjen ose rnien e oferts s parave, n varsi nga ajo vall cikli ekonomik sht n faz t eks-
panzionit ose t recesionit. Gjat ksaj, banka qendrore shfrytzon m tepr politika, mes s cilave:
politika e rezervave t obligueshme, politika e diskontit (norms s interesit) dhe politika e tregut t
hapur (shitblerja e letrave me vler). Prkatsisht, nse ekonomia sht n faz t recesionit (produk-
tivitetit t zvogluar, prodhim s zvogluar, BPV s zvogluar, ndrsa papunsis s shtuar), banka
qendrore do t duhet ta rri ofertn e parave, dhe me at t rris dhe krkesn agregate dhe ta gjallroj
aktivitetin ekonomik. Ather banka qendrore n normn e rezervave t obligueshme (ato jan rezer-
9
EKONOMIA
vat monetare q bankat komerciale duhet ti rruajn n bankn qendrore) do ta ris kapacitetin monetar
t bankave komerciale pr lejimin e kredive, dhe n kt mnyr do t ndikoj n rritjen e oferts
s parave dhe me kt edhe n sasin e parave n qarkullim. Po ashtu banka qendrore n kushte t
recesionit do t zvogloj normn diskontuese, me ka lirohen kredit q banka qendrore ua huazon
bankave komerciale, kurse ata komitentve t tyre dhe n kt form ritet oferta pr para. Instrumenti
i tret jan operacionet e tregut t hapur, t cilat lidhen me shitblerje t et obligacioneve shtetrore.
N kushte t recesionit, banka qendrore do ta ris potencialin monetar prmes blerjes s et obliga-
cioneve shtetrore nga bankat komerciale dhe me at, ato tojn m tepr mjete pr miratim t kredive
komerciale pr komitentt e saj.
N kushte t fazs s ekspansionit, politika e veprimit e ktyre instrumenteve sht reversibile. 1
Politika e marrdhnieve t jashtme ekonomike. Me kt politik qeveria ndikon n vllimin e

strukturs s shkmbimit tregtar t vendit me shtetet e jashtme. Ashtu do t mirmbaj marrdhnie t
ekuilibruara n importin dhe eksportin. Ndaj vllimit dhe strukturs s importit dhe eksportit ndikohet
prmes doganave, kuotave, stimulimeve eksportuese etj, Por instrumenti q ka ndikim shum t fort n
kt politik sht kursi i kmbimit, i cili mund t jet uktativ i lir nse formohet n treg (nn ndikim t
oferts dhe krkess s tregut t devizs) ose, pr t qen ks, i prcaktuar sipas ndonj standardi objektiv
(sipas ndonj valute t huaj, m s shpeshti euroja, dollari etj). Ather banka qendrore prmes masave
dhe instrumenteve e mban kursin n nivelin e prcaktuar. Shum shpesh n ekonomit e po thuaj se t t
gjitha shteteve prdoret sistem i kombinuar i devizs. Ai formohet nn ndikim t oferts dhe i krkess
s tregut t devizs, por nse vjen deri n shkatrrim t vlers s njsis monetare vendore n lidhje me
vlern e valutave t huaja, banka qendrore intervenon pr tu penguar uktacionet e kursit t kmbimit.
Politika e t arrdhurave. politika e t ardhurave sht politika e fundit nga katr politikat, e cila
prdoret n kushte t inacionit t lart. Ather me kt politik ndikohet n kuzimin e rritjeve t t
ardhurave nominale n ekonomin: pagat, dividendt, protet dhe mbi mimet e mallrave. Ndikohet
pr tu arritur dy qllime: pr tu penguar rritja e inacionit marramends (rriten mimet, pagat dhe me
at prsri rriten mimet) dhe pr tu zvogluar t ashtuquajturat shpenzime dezinatuese, si jan BPV,
papunsia e rritur dhe ngjashm.
Kjo politik nuk sht shum popullore mes ekonomistve, pr shkak se prfaqson przierjen e
shtetit n jetn ekonomike dhe pengimin e ndikimit n mekanizmat e tregut si alokues m se ekas t
resurseve. Kjo politik do t thot ngrirje e pagave dhe e mimeve dhe me kt, ato pushojn t jen
indikator real i rrallsis s resurseve, i t mirave dhe shrbimeve. Politika e t ardhurave zakonisht
prdoret si plotsim i politiks nanciare dhe monetare.
1
Prof.d-r T. Jovanovski,,Ekonomia monetare,,,Prosvetno dello AD - Skopje, 1995.
10
5. Krkesa Agregate AD (Aggregate Demand)
Kjo sht nj nga kategorit themelore t ekonomis q sht lnd e studimit n mak-
roekonomin. Denohet si: sasia e t mirave nale dhe shrbimeve t prodhuara, t cilat, am-
visrit, rmat, institucionet shtetrore dhe sektori i tregtis s jashtme jan t prgatitur dhe
munden ti blejn gjat niveleve t ndryshme t mimeve.
Domethn, n ekonomi ekzistojn sektor t cilt krkojn, blejn t mira dhe shrbime
pr knaqjen e nevojave t tyre.
Ato jan: sektori i amvisris (C), sektori i ndrmarrjeve (I), sektori shtetror (G), dhe
sektori i tregut t jashtm (X-M). Sipas asaj, krkesa agregate (krkesa totale) AD e prbjn:
AD = C + I + G + (X - M)
far sht shpenzimi i secilit sektor ndaras?
Sektori i amvisrive shpenzon prodhime dhe shrbime t llojllojshme, si jan: ushqimi,

veshmbathja, banim, teknika e bardh, automjete, shrbimet arsimore dhe shndetsore dhe
ngjashm.
Sektori i ndrmarrjeve (sektori afarist) shpenzon te mira dhe shrbime t ndryshme t

karakterit investues, si jan: salla pr pun, hapsir afariste, pajisje, makina, vegla etj.
Sektori shtetror, n baz, sht shpenzues prmes buxhetit dhe n krahasim me sektort
e tjer ai sht nj nga shpenzuesit e shumt t t mirave nale dhe shrbimeve. Shpenzimet:
ushqimi, veshmbathja, kpuc pr armatn dhe policin, arm, tanke, aeroplan, lapse, letra pr
institucionet publike, furnizim pr spitalet, barna etj.
S fundmi mbetet sektori i tregtis s jashtme, i cili realizohet nprmjet importit dhe eks-
portit t t mirave m karakteristike dhe shrbimeve. Ky sektor, si pjes e AD, shprehet si neto-
eksport q mund t jet pozitiv, nse eksporti e tejkalon importin dhe negativ nse importi e
tejkalon eksportin.
Vijon paraqitja grake e kurbs s AD-s.
11
EKONOMIA
Graku 1-1 Kurba e krkess agregate
Niveli i prgjithshm i mimeve
BPV real (milion den.)
Graku tregon se kurba e AD ka tendenc rnie. Ajo do t thot se kur n ekonomin do t

shkaktohet rnia e nivelit t prgjithshm t mimeve, konsumatort do ti zmadhojn shpenzi-
met, gjegjsisht do tu jet e nevojshme sasi m e vogl e parave pr blerjen e sasis s njjt t t
mirave nale dhe shrbimeve. Dhe anasjelltas: gjat rritjes s nivelit t prgjithshm t mimeve,
konsumatort do t realizojn AD m t vogl, gjegjsisht do t nevojiten m tepr mjete pr ti
bler sasit e njjta t t mirave dhe shrbimeve. Kjo marrdhnie n lvizjen e nivelit t prgjith-
shm t mimeve dhe krkess agregate, ekonomistt e sqarojn prmes veprimit t tre efekteve:
efekti i pasuris (Pigu)

efekti i norms s kamats (Kejnsi)
efekti i kursit t kmbimit (Mandel, Fleming)
Te gjitha efektet rezultojn n ndryshimet e lvizjes s mimeve dhe n AD ndryshimi i G

sht konstant e dhn, ndrsa konstantat e tjera t AD ndryshohen dhe me ndryshimet e mi-
meve paraqiten kto tre efekte:
Efekti i pasuris nga ekonomisti Pigu (1877 - 1959). Ai thelbin e efektit t pasuris e
prezanton kshtu: Vlera nominale e sasis s parave me t cilat disponojn konsumatort sht
konstante dhe e madhe, por vlera e saj reale sht e ndryshueshme varsisht nga niveli i prgjith-
shm i mimeve. Kur ato bien, konsumatorve u nevojiten m pak para pr ti bler t mirat nale
dhe shrbimet, ashtu q nj pjes e parave me t cilat ata disponojn mbeten t pa shpenzuara.
Nga kjo ata e tojn ndjenjn, prshtypjen se jan m t pasur dhe ndikojn n rritjen e
krkess agregate.
12
Efekti i norms s kamats sht i prezantuar nga ekonomisti Xhon Majnard Kejns (1883-
1946). Ai thot:,,Nse bie niveli i prgjithshm i mimeve, ajo jep mundsi q konsumatort
t shpenzojn pjes m t vogl nga sasia e parave n dispozicion pr ti bler t mirat nale
dhe shrbimet. Pjesa e mbetur e parave, gjegjsisht tepricn, amvisrit mund ta investojn,
deponojn n bankat dhe mbi at baz t marrin interes. Domethn, tani bankat komerciale
prmes mjeteve t investuara te ata, e risin mundsin e kredis, i zvoglojn normat e kamats
dhe ofrojn kredi t lira. Komitentt e tyre i shfrytzojn kto t mira pr ti nxitur aktivitetet e
tyre investuese dhe me at ndikojn n rritjen e krkess agregate.
Efektin e kursit t kmbimit e zbuluan dhe e prezantuan ekonomistt Robert Mandel dhe
Marius Fleming. Thelbi i ktij efekti sht si vijon: Kur bie niveli i prgjithshm i mimeve, e
shkakton efektin e pasuris dhe efektin e norms s kamats dhe m tej ato shkaktojn preciz-
imin n mnyr plotsuese, t bjer kursi i kmbimit. Domethn, ajo q ka norm t zvogluar
t kamats do ti shtyj investuesit vendor t krkojn plasmane m prtuese pr kapitalin e
tyre, ata mund ti shesin et obligacionet e tyre dhe t blejn et obligacione t huaja q bartin
kamat m t lart. Ashtu q, n tregun vendor do t paraqiten m tepr para vendore pr t
mundur me ato t blihen para t huaja, ashtu q ato t investohen n et obligacione t huaja.
Me kt, oferta m e madhe e valuts vendore do t shkaktoj rnie t vlers prfundimtare n
raport me njsit e huaja monetare, me ka prodhimet vendore bhen m t lira pr t huajit,
gjegjsisht stimulohet eksporti dhe s fundmi t ket neto-eksport t zmadhuar dhe rritje t
krkess agregate.2
6. Oferta Agregate AS (Aggregate Supply)
Oferta agregate AS paraqet marrdhnie mes nivelit t prgjithshm t sasis s tr

t t mirave dhe shrbimeve q sektori i ndrmarrjeve sht i gatshm dhe i aft ti ofroj.
Pr ta sqaruar ofertn agregate, prsri, si te krkesa agregate, duhet t bjm paraqitjen

grake t lvizjes s nivelit t prgjithshm t nivelit t mimeve dhe sasia e ofruar e mallrave
dhe n at mnyr ta sqarojm se n far kahje lviz kurba AS. Ky shqyrtim sht i br n
afatshkurt dhe afatgjat.
2
Dr. T. Fiti,,Hyrje n mikroekonomin bashkkohore, Fakulteti Ekonomik - Shkup, fq. 16
13
EKONOMIA
Graku 1-2 Kurba e oferts agregate n afat t shkurtr
Oferta agregate n afatshkurt sht vija e par me pjerrtsi pozitive, ndrsa n afatgjat
bhet sa m e pjert q prfundimisht t transformohet n kurb vertikale, q vetm sht
dshmi se ekonomia n afatgjat funksionon n nivel t potencialit t bruto prodhimit vendor t
vet. Ja nj sqarim pr lvizje t till (e japin ekonomistt kejnsian). Gjegjsisht, ata pohojn
se pr afat t shkurt mimet dhe pagat jan kse, joeksibile, gjegjsisht t pa ndryshueshme
sipr dhe posht. Ajo sht kshtu. Pagat e puntorve pr afat t shkurt jan t prcaktuar me
marrveshje paraprakisht mes sindikatave t puntorve dhe pundhnsve. Negociatat jan t
kryera, marrveshjet pr lartsin kse t pagave nga nj deri ne tre vit jan t nnshkruara.
Ngjashm edhe me mimet e lndve t para t tjera, q jan t nevojshme pr tu realizuar
prodhimi. Ndrmarrjet, gjithashtu, lidhin marrveshje me furnitort e lndve t para dhe t
materialeve pr furnizim me to me mime kse pr afat t shkurt. Prej aty, kto shpenzime pr
ndrmarrjet prodhuese jan kse, dhe pr at shkak do rritje e nivelit t prgjithshm t mi-
meve sjell prot m t madh nse ofrohen sasi m t mdha t mallrave. Ajo pr ta sht nxitje
pr t ofruar t mira nale dhe shrbime, t shesin me mime m t larta dhe ti rritet proti. Kjo
sht e paraqitur n graku 2, ku rritja e mimeve nga niveli 50 ne 75, do t shkaktoj rritje t
fuqishme t prodhimit nga 30 n 40 miliarda denar.
Pr shkak t ksaj, kurba e oferts agregat n afat t shkurt sht m e shesht dhe sht
e kthyer n t djatht. Gjithashtu, n at periudh, n pjesn lluese t kurbs s AS ka shum
faktor prodhimi t lir, t pa angazhuar, t cilt tani mund t shfrytzohen pr rritjen e prod-
himit.
14
Graku 1-3 Kurba e oferts agregate n afat t gjat
N afatgjat kurba e AS sht m e pjert dhe prfundimisht transformohet n segment

vertikal, e cila sht n nivel t bruto potencialit Gjegjsisht, n afat t gjat rrogat dhe mimet
bhen eksibile, pr shkak se kohzgjatja e marrveshjeve ka mbaruar, ashtu q jan t nevo-
jshme negociata t reja.
N negociatat sindikatat do t krkojn rritje t pagave dhe funizuesit n marrveshjen do t

krkojn mime m t larta pr lndt e tyre t para. Ashtu q, ndrmarrjet do t bjn shpenzime
m t larta, t cilt me ofert t zmadhuar do t rriten dhe nuk i paguhet n t ardhmen t ofrojn
sasi m t mdha dhe shrbime, edhe pse rritet niveli i prgjithshm i mimeve. AS do t stagnoj
dhe n afatgjat do t mbahet n nivelin e BPV potenciale. Atje do t mbahet pr shkak se resurset
ve m jan t shfrytzuara dhe pa mundsis e rmave t japin ofert m t madhe.
REZYME
& Sistemi ekonomik definohet si trsi e kushteve t ekonomizimit dhe at, ato kushte
q i prcakton shteti me rregulla ligjore dhe norma t zakonshme. do sistem ekonomik ka
rregulla dhe elemente themelore, ndr t cilat jan: marrdhniet e pronarve, organizata dhe
menaxhimi me firmat, puna e tregut, marrdhniet e puns dhe rrolit t shtetit n rregullimin
e praktiks ekonomike. Ky element i fundit akoma quhet edhe politik ekonomike dhe prku-
fizohet si shuma e masave me t cilat organet shtetrore i rregullojn lvizjet ekonomike, me
ka ndikojn mbi praktikn ekonomike. Pr shembull, politika fiskale dhe monetare, mimet,
t ardhurat, kredit, importi, eksporti, buxheti dhe ngjashm.
15
EKONOMIA
& Mikroekonomia e studion sjelljen e firms individuale, n sektor t veant ekonomik

dhe t konsumatorve si individ n sistemin ekonomik, ndrsa makroekonomia e hulumton
mnyrn e funksionimit t ekonomis n trsi, gjegjsisht i studion agregatt m sintetik eko-
nomik BPV dhe lvizjet e saja, inflacioni, papunsia, kursimi dhe investimet n nivel shtetror,
buxheti shtetror, deficiti, suficiti, bilanci pagesor, normn e kamats etj.
& Politika makroekonomike kujdeset pr realizimin e katr qllimeve themelore: realizim
i BPV m t madhe, norm t ult t papunsis, shkall t ult t inflacionit dhe shkmbim
tregtar t pasur dhe t balancuar n vend dhe ne shtetet e huaja. Ekzistojn llojet e BPV, si vi-
jon: nominale-vlera e fituar kur t gjitha t mirat finale dhe shrbimet jan t shumzuara me
mimet rrjedhse; reale vlera e fituar kur t mirat finale dhe shrbimet vjetore shumzohen
me ato bazike - mime konstante nga viti q ka shkall t ult t inflacionit; faktike - jep va-
riacione afatshkurta n autputin, gjat rrjedhs s nj viti; potenciale - jep autput maksimal me
shfrytzimin e t gjitha inputeve edhe gjat mimeve t nivelit stabil t zakonshm. Papunsia
sht problem i vshtir ekonomik t cilin e lufton cdo qeveri, kurse inflacioni t jet I ult, dmth q t
mbahet stabil niveli i prgjithshm i mimeve, gjegjsisht t mos bie fuqia blerse e paras. N fund t
themi se politika makroekonomike ka pr qllim t udhhiqet eksport dhe import i ekuilibruar, dhe me
kt edhe kurs devizor i qndrueshm- si mim i valuts vendore i shprehur n valut t huaj. Pr ti
realizuar qllimet themelore makroekonomike qeveria shfrytzon katr grupe t instrumenteve
politike: politika fiskale (sistem i t ardhurave publike dhe shpenzimeve publike); politik mon-
etare (rregullimi i sasis s parave n qarkullim nga ana e banks qendrore); politika e t ard-
hurave (ndikim pr zvoglimin e inflacionit prmes ngrirjes s pagave n sektorin publik dhe e
mimeve t prodhimeve themelore jetsore - q nuk sht mas shum popullore, konsiderohet
si przierje e shtetit n ekonomin); politika e marrdhnieve t jashtme ekonomike (ndikon
mbi vllimin e strukturs s shkmbimit tregtar t vendit me shtetet e jashtme).
& Krkesa agregate AD definohet si sasi e t mirave finale t prodhuara dhe shrbimet, t cilat
sektort e ekonomis (amvisrit, firmat, institucionet shtetrore dhe sektori i tregtis s jashtme)
jan t prgatitur dhe mund t blejn dhe ta shpenzojn gjat niveleve t ndryshme t prgjithshme
t mimeve. AD = C + I + (X - M). Kurba AD ka pjerrtsi negative, kur rriten mimet bie krkesa
agregate dhe anasjelltas. Marrdhnia e krkess dhe n prgjithsi niveli i mimeve sqarohet
prmes tre efekteve: efekti i pasuris, efekti i norms s kamats dhe efekti i kursit t kmbimit.
& Oferta agregate AS paraqet raportin mes nivelit t prgjithshm t sasis s tr t t
mirave dhe shrbimeve q sektori i ndrmarrjeve sht i gatshm dhe i aft ti ofroj. Kurba e
AS n afatshkurta ka pjerrtsi pozitive, ndrsa n afatgjat sht segment vertikal n nivelin e
BPV potenciale.
16
Pyetje pr kontrollim
Terme kye
t dijes
ekonomia 1. far nnkuptohet n kuptim t gjer

ekonomia me nocionin ekonomi, ekonomiks,
afarizmi afarizm?
sistemi ekonomik 2. Prshkruani realitetin ekonomik
politika ekonomike afarist?
3. ka sht sistemi ekonomik?
realiteti ekonomik
4. Si denohet politika ekonomike?
makroekonomia 5. T bhet dallimi n lndn e studimit
qllime makroekonomike t mikroekonomis dhe makroekono-
instrumente makroekonomike mis.
krkesa agregate 6. Cilat jan qllimet themelore t
kurba e krkess agregate makroekonomis?
oferta agregate 7. Cilat jan instrumentet themelore
kurba e oferts agregate makroekonomike?
oferta agregate afatitshkurt dhe 8. ka sht krkesa agregate?
afatgjat 9. Sqaroni t tre efektet e AD-s!
10. Pse kurba e AD-s ka pjertsi
pozitive?
11. ka sht oferta agregate?
Detyra pr prdorim praktik t dituris
1. Ndrtoni grak n t ciln do ta tregoni lvizjen e AD-s, nse zvoglohet niveli i

prgjithshm i mimeve n ekonomin!
2. Kurba e AS-s n afatgjat sht vij vertikale. Jepni sqarim ka do t ndodh
me AS nse pr shkak t masave t qeveris pr tu ndaluar inacioni, llon t bjer
niveli i prgjithshm i mimeve!
3. Sqaroni si dhe pse kurba e AS n afat t shkurt rritet dhe n afat t gjat sht n
vij vertikale!
17
EKONOMIA
KREU I DYT
PRODHIMI NACIONAL DHE T ARDHURAT
Prmbajtja e kreut:
Nocioni dhe thelbi i bruto prodhimit vendor (Gross Domestic

Product-BPV)
Metodat e llogaritjes s BPV
Bruto prodhimi vendor nominal dhe real
Shprndarje me dedikim t BPV
Rritja dhe zhvillimi ekonomik
Faktort pr zhvillim dhe niveli i zhvillimit n R. Maqedonis
Cikli ekonomik
Qllime t msimit:
Di pr nocione dhe pr thelbin e BPV (bruto prodhimi vendor)

Diskuton pr BPV
Sqaron mnyra t llogaritjes s BPV
Interpreton dhe llogarit BPV-n reale nominale
Diskuton pr shprndarje me dedikim t BPV
Sqaron rritjen dhe zhvillimin ekonomik
Interpreton faktort pr zhvillim dhe nivelin e zhvillimit t
R. Maqedonis
Denon dhe sqaron ciklin ekonomik
18
1. Nocioni dhe thelbi i BPV
Nj nga kategorit m t rndsishme t makroekonomis sht bruto prodhimi vendor BPV

(Gross Domestic Product). Ai sht indikatori m sintetik i aktivitetit ekonomik n prgjithsi
n nj shtet. Ekonomistt e denojn si:
Shuma e vlers s prgjithshme t t mirave dhe shrbimeve t prodhuara n vend

gjat nj viti.
Nga kjo mund t nxjerrim disa karakteristika t BPV, prmes t cilave mund t sqarohet
thelbi i tyre:
1. BPV sht shuma e vlers s t mirave nale dhe shrbimeve. N do shtet ekonomia
prodhon t mira dhe shrbime nga m t ndryshmet q mes vete dallohen pr nga kualiteti. Ajo
tregon se krijojn miliarda t mira dhe shrbime t ndryshme q nuk mund t tregohen n treg-
ues natyror zik, pr shkak se duhet t gjinden njsi matse e prbashkt dhe tregues. Ajo real-
izohet me shumzimin e t mirave dhe shrbimeve me sasit e tyre t prgjithshme. Megjithat
tohet vlera tregtare e prodhimit t prgjithshme n nivel t mbar ekonomis.
2. BPV sht mats pr t mira dhe shrbime t prgjithshme t prodhuara. BPV e jep
vlern, si pr t mirat materiale pr knaqjen e nevojave t ndryshme (ushqimi, veshmbath-
ja, banimi), ashtu dhe pr t mirat materiale q prdoren pr knaqjen e nevojave shpirtrore
(lma, libra dhe ngjashm), por edhe t shrbimeve (arsimuese, shndetsore dhe ngjashm)
Domethn, t gjitha kto t mira jan me vler tregu dhe jan pjes nga BPV-ja.
3. BPV sht shuma e vlers s t mirave nale dhe shrbimeve. Pjes e madhe e asaj
q prodhohet ne ekonomin si t mira dhe shrbime jan vetm lnd t para, intermediare,
q pastaj prdoren pr prodhimin e t mirave dhe shrbimeve t tjera. Ashtu q, pr shembull,
mielli prdoret pr prodhimin e buks, leshi pr prpunimin e xhemperve, letra pr prodhimin
e librave dhe ngjashm. Mielli, leshi dhe letra jan intermediar, ndrsa buka, xhemperi dhe
libri jan t mirat nale dhe vetm ato, gjegjsisht vlera e tyre hyn n vlern e BPV2-. Ashtu
shmanget llogaritja e dysht e vlers s prodhimeve t reja
4. BPV i prfshin t mirat dhe shrbimet t prodhuara gjat nj viti. N llogaritjen e BPV
hyjn vetm t mirat dhe shrbimet nale t prodhuara n vitin rrjedhs, por jo edhe nga vitet e
kaluara. Prkuzimi thot se BPV sht njsia matse e vlers s t mirave dhe shrbimeve t
prgjithshme n periudh prej nj viti.
5. BPV i prfshin vetm prodhimin legal. Kjo karakteristik sht e drejtuar kah ato t mira
dhe shrbime q jan validizuar n tregjet e organizuara dhe legale dhe jo edhe ato q quhen
ekonomia gri dhe e zez (aktivitete t paregjistruara me drog, arm, njerz dhe ngjashm).
19
EKONOMIA
S fundmi, duhet t theksohet se n BPV nuk prfshihen ato t mira dhe shrbime q jan
prodhuar n kuadr t amvisrive, ndrsa jan t dedikuara pr antart e amvisris (prgatitje
e ushqimit pr antart n shtpi, pastrimi i baness, larja dhe ngjashm). Kto t mira dhe
shrbime nuk valorizojn n tregun dhe nuk jan lnd e transaksionit.
2. Metodat e llogaritjes s BPV
N ekonomi ekzistojn metoda themelore prmes s cilave llogaritet BPV-ja:
1. BPV si shum e vlers s t mirave dhe shrbimeve nale

2. BPV si shum e shpenzimeve pr angazhimin e inputve n prodhim
BPV si shum e vlers s t mirave dhe shrbimeve nale. Kt metod t llogaritjes e

sqarojm prmes pyetjes se kush i shpenzon t mirat dhe shrbimet nale? Kur asim pr AD
tham se t mirat dhe shrbimet nale n vendin shpenzohen n t katr sektort e ekonomis:
sektori i amvisris (C), sektori i ndrmarrjeve sektori afarist (I), sektori shtetror (G) sektori
i tregtis s jashtme (X-M). Ashtu tojm se:
BPV = C + I + G + (X M)
(C) sektori i amvisris sht shpenzuesi m i madh i t mirave dhe shrbimeve nale
n ekonomi dhe at nga ushqimi, veshmbathja, banimi, teknika e bardh dhe shum shrbimeve
t tjera (arsimi, shndetsia etj).
(I) sektori i ndrmarrjeve sht shpenzuesi i t mirave nale q investon n objekte, pajisje,
mjete, vegla dhe ngjashm, si fonde kapitale, por edhe n zvendsim t atyre t harxhuara,
ndrsa investon n rezerva t lndve t para, materialeve, intermediateve dhe ngjashm.
(G) sektori shtetror, gjegjsisht buxheti shpenzon t mira dhe shrbime nale pr institucio-
net shtetrore, organet publike dhe institucionet n sfern e administrats shtetrore, armats,
shndetsis, shkencs, kulturs dhe ngjashm.
(-) sektori i tregtis s jashtme e jep neto-eksportin, q do t thot se prdor BPV t huaj
prmes importit dhe pjes t BPV son prmes eksportit q shkon n shtetet e tjera. Nse im-
porti sht m i madh se eksporti, ajo sht neto eksport negativ (-), dhe anasjelltas, eksport
m i madh se importi sht neto-pozitiv (+).
BPV si shum e shpenzimeve pr angazhimin e inputve t prodhimit. Ndrmarrjet n

aktivitetet e tyre t prditshme duhet t angazhojn impute, gjegjsisht faktor t prodhimit pr
tu kryer procesi i puns. Ndrsa ata faktor (puna, kapitali, toka dhe aftsia siprmarrse) i kan
pronart dhe mimet e tyre. Domethn, ndrmarrjet i paguajn mimet t ktyre faktorve
20
pronarve t tyre dhe me at bjn shpenzime. Gjegjsisht, pr punn e puntorve paguajn

paga, pr kapitalin kamata, pr tokn renta dhe pr siprmarrsit prot. Nse i mbledhim kto
shpenzime t ndrmarrjeve pr faktort e angazhuar t prodhimit n nivel t ekonomis s
prgjithshme n vend, tojm nj kategori q ekonomistt e quajn e ardhura nacionale).
pagat kamata + renta + proti = t ardhurat nacionale
Por, me kt ende nuk kemi ardhur te madhsia e BPV. N ekonomi bhen edhe shpenzime
q i shtohen t ardhurave nacionale. Shpenzime t tilla jan tatimet indirekte (TVSH, akcizat),
t cilat e legalizojn prodhimin.
Tani tojm kategori t quajtur neto t ardhura nacionale + tatime indirekte = bruto
prodhimi vendor
Ksaj kategorie i shtohet shuma e amortizimit t mjeteve pr pun makinat dhe me kt

ve m rrumbullakohet madhsia e shpenzimeve t mbledhura dhe tohet vlera e bruto prod-
himit vendor :
neto prodhim vendor + amortizim bruto prodhim vendor
Ky shpenzim i fundit i shtohet me qllim q t tregohet realisht pjesa e shpenzuar nga

bruto investimet, t cilat nuk bhen vetm pr furnizim t fondeve t reja kapitale, por edhe pr
zvendsim t fondeve t shpenzuara kapitale.
Me llogaritjen e till t BPV me kt metod, ajo sht pothuajse identike me at q sht

e llogaritur me metodn e t mirave dhe shrbimeve nale.
3. Bruto prodhimi vendor nominal dhe real
N temn,,Nocionet themelore makroekonomike i prmendm dhe denuam llojet

themelore t bruto prodhimit vendor. N kt tem, m mnyr m detale do ta sqarojm dal-
limin mes tyre.
Bruto prodhimi vendor nominal tohet kur t mirat dhe shrbimet nale t prodhuara n
vitin rrjedhs do ti shumzojm me mimet e tregut n at vit. Ato mime, gjithashtu, quhen
rrjedhse dhe denimi pr bruto prodhimin vendor nominal do t ishte:
21
EKONOMIA
Bruto prodhimi vendor nominal e paraqet vlern e t mirave dhe shrbimeve t prgjith-
shme t prodhuara n ekonomi t shprehura n mime rrjedhse.
N prkuzim e prdorm nocionin mime rrjedhse, gjegjsisht mimet nga viti pr t cilin
kryejm llogari. Ato n vete e prfshijn ndikimin e inacionit. Domethn, nse n vitin prkats
shkalla e inacionit sht 25% me at vjen deri n rritje t prgjithshme t nivelit t mimeve n
ekonomi pr 25%. Kur zgjidhim, n llogaritjen i prdorim mimet rrjedhse dhe ajo n madhsin
e bruto prodhimit vendor e prfshin inacionin kurse ai mund t jet m i madh, jo vetm si re-
zultat i prodhimit m t madhe t mallrave dhe shrbimeve, por edhe si rezultat i mimeve m t
larta nga inacioni. Ndonjher mund t tohet BPV-ja m e madhe vetm nga mimet e larta pr
shkak t inacionit, kurse sasia reale e t mirave dhe shrbimeve nale t prodhuara madje t jet
e zvogluar n lidhje me periudhn e kaluar. Pr shembull, nj ndrmarrje prodhuese vitin e kaluar
prodhoi 150.000 anta me mim prej 30 njsive monetare. Me at ka realizuar 4.500.000 njsi mon-
etare e t ardhurave t prgjithshme. Ndrmarrja e njjt n vitin rrjedhs prodhoi 40.000 anta m
pak (domethn prodhoi 110.000 anta), por njkohsisht n at vit, pr shkak t inacionit prej
50%, antat u rritn n 45 njsi monetare pr ant, me ka ndrmarrja realizoi t ardhura nominale
prej 4.950.000 njsi monetare. Kjo tregon se ndrmarrja, edhe pse prodhonte sasi m t vogl t
t mirave (antave), megjithat, pr shkak t mimeve m t larta nga inacioni, tregoi rritje m
t madhe n realizimin prej 4.500.000 nj.p n 4.950.000 nj.p Megjithat, kjo rritje nuk sht reale.
Ajo sht rezultat e nivelit t rritur t mimeve n prgjithsi. Kjo sht e mundshme edhe n nivel
t gjith ekonomis (pr shkak t efektit t inacionit). Prandaj themi se bruto prodhimi vendor
nominal nuk sht tregues real i autputit t prgjithshm t ekonomis. Pr shkak t saj, llogaritet
pjesa e dyt e BPV i ashtuquajturi bruto prodhim vendor real.
Bruto prodhimi vendor real e paraqet vlern e t mirave dhe shrbimeve t prgjithshme
t prodhuara n ekonomin t shprehura n mime t prhershme, konstante dhe bazike. Si
tregues, BPV-ja reale sht e liruar nga efekti i inacionit.
ka do t thot ajo dhe si llogaritet? At e tojm kur sasia e trsishme e t mirave dhe shr-
bimeve n vitin rrjedhs, pr shembull, vitin 2009 e shumzojm me mimet nga viti 2007, t marra
si t prhershme, themelore (pr shkak se viti 2007 sht marr si vit baz). Gjithashtu, BPV-ja reale
pr vitin 2009 do t llogaritet kur do t shumzohen sasit e prodhuara t t mirave dhe shrbimeve
nga viti 2009 me mimet e tyre nga viti 2007.
Sipas ksaj, bruto prodhimi vendor real i reekton ndryshimet n autputin e trsishm t eko-
nomis q jan rezultat i ndryshimeve t sasive t prodhuara t t mirave dhe shrbimeve, dhe jo i
rezultateve t ndryshimeve t mimeve t t mirave dhe shrbimeve.
Bruto prodhimi nacional real mund t llogaritet edhe prmes t ashtuquajturs deatorit t BPV-s:
22
Deatori i BPV-s deatori tegon nivelin e mimeve n vitin rrjedhs n raport me niv-
elin e mimeve nga viti paraprak
Niveli i mimeve, gjegjsisht ndryshimeve t nivelit t prgjithshm matet prmes indeksit

t mimeve. N ekonomin m s shpeshti shfrytzohet i ashtuquajturi indeks i mimeve t
konsumatorit (Consumer Price Index - CPI)
Nse, pr shembull, niveli i prgjithshm i mimeve n vitin e kaluar e shnuam me indeks

100 dhe mimet nga viti rrjedhs u rritn 40%, Indeksi i rritjes s mimeve do t jet 140. Tani
130 do t ndahet me 100, do t tohet 1,4 - ajo sht BPV - deatori. M tej, BPV-ja reale do t
tohet kur bruto prodhimi vendor nominal do t prpjestohet me BPV deatorin:
BPV- nominal
BPV real = --------------------
BPV-deator
Ja nj shembull pr at si llogaritet BPV reale. BPV-ja nominale pr vitin 2009 sht 550
miliarda. T supozojm se rritja e mimeve (shkalla e inacionit) n vitin 2009, n raport me
vitin 2008, sht 2% dhe nse indeksi i mimeve n vitin 2008 u shnua me 100, ather indeksi
i mimeve n vitin 2009 do t jet 102. BPV-deatori do t tohet kur 103 nj.p do t prpjes-
tohet me 1000 dhe sht i barabart n 1,02
102
BPV-deatori = ----------- =1,02
100
dhe, nse kto madhsi i zvendsojm n form pr BPV reale, do t tojm:
BPV- nominal 550

BPV-real = --------------------------- = --------- = 539,215
BPV-deator 1,02
Llogaritja e ktill tregon se BPV nominal n vitin 2009 sht m e lart dhe sht 550
miliard njsi monetare n raport t BPV reale, e cila sht 539,215 miliarda njsi monetare,
por i dyti sht real dhe i besueshm, pr shkak se prjnasht inacionin dhe e jep pasqyrimin e
vrtet pr sasit e prodhuara t t mirave dhe shrbimeve. Kur BPV real do t pjestohet me
numrin e banorve tohet BPV per capita (BPV pr kok banori).
23
EKONOMIA
4. Shprndarje me dedikim t BPV
Pr tu knaqur nevojat, gjegjsisht pr tu realizuar shpenzimi, nevojitet q paraprakisht t

kryhet shprndarja e prodhimit t krijuar. Me studimin e shprndarjes duhet t jepet prgjigje e
nj nga shtjeve themelore t ekonomis pr k prodhohet, gjegjsisht si, mbi cilat parime
shprndahet ajo q prodhohet.
N kushte t ekonomis s orientuar n treg, zgjidhja e ksaj shtje i sht e ln tregut,

por sht e rndsishm roli i shtetit dhe i politiks s tij t shprndarjes. Ashtu q, prmes
buxhetit ai e kryen shprndarjen e t ardhurave t krijuara t shtetit dhe n at mnyr siguron
mjete pr funksionimin e institucioneve shtetrore publike.
Shprndarja mund t shihet nga m tepr aspekte:
1. Njri aspekt sht shprndarja q kryhet n tregun mes prodhuesve t t mirave

dhe shrbimeve mbi baza t parimeve tregtare. Kjo shprndarje kryhet mbi baza t kualitetit,
asortimanit dhe para s gjithash, mbi baza t shpenzimeve, mimet dhe anasjelltas, n baz t
suksesit dhe e shpreh timin e t ardhurave t tregut t rmave. Ajo pastaj shrben si baz pr
shprndarje t mtejshme t rishprndarje.
2. Lloj tjetr ose aspekti i shprndarjes sht kur t ardhurat e krijuara dedikohen
pr nevoja t prcaktuara, gjegjsisht pr prcaktim t pjesve t BPV n nj vit: knaqja e
shpenzimit individual t qytetarve dhe e amvisrive (C), pr kursim dhe investime t rmave
dhe qytetarve (I), pr shpenzuesit shtetror (G), nj pjes shkon pr rezerva dhe pjesa tjetr pr
neto-eksport (X-M). N publikimet e Entit shtetror pr statistika n Republikn e Maqedonis
ku aspekt i shprndarjes sht i shprehur prmes parimit t shpenzimeve t rmave t BPV.
BPV = C + I + G + (X M)
Ose n alfabet cirilik si shprndarje e dedikuar e BPV.
#* = * + #< + >* + (< -@)
N kushte t sistemit ekonomik t orientuar n treg, si ai q ndrtohet sot n RM, shprndar-

ja e nevojave t veanta, para s gjithash, sht rezultat i vendimeve t pavarura t subjekteve
ekonomike, por tani nn ndikimin e vrtet dhe zbatimet t parimeve t tregut.
24
Tabela 2-1 Shprndarja e dedikuar e prodhimit shoqror n RM n prqindje (%)
1978 1982 1985 1990 1995

Shpenzimi personal 58 53 48 53 48
Shpenzimi i prgjithshm dhe i
7 6 5 7 7
prbashkt
Bruto-investime n fondet themelore 44 26 19 18 17
Perpunimi i inv. Rez. N mjete t
-8 10 31 23 25
kthyeshme
Plus (+) decit, minus. (-) sucit +16 -4 +4,8 +7 +3
Prodhim shoqror 100 100 100 100 100
Shpenzimi m i madh se krijim. OP +16 -4 +5 +7 +3
Prodhim shoqror i shpenzuar 116 96 105 107 103
T dhnat jan sipas viteve statistikore pr vitin adekuat. T dhnat pr 1995 jan vlersim.
Prqindja e pjesmarrjes s decitit n OP me siguri sht m i madh.
N ato kushte (q shihet nga tabela) ndarja sht shum e lart (kursimi) pr bruto-inves-
time, rreth 30%-35% nga prodhimi shoqror. Nga mesi i viteve 60-ta t shekullit t kaluar shteti
pothuajse nuk kishte njsi matse dhe instrumente me t cilat do t ndikonte n shprndarjen e
brendshme t ndrmarrjeve. N vitet e 80-ta, n periudhn e krizs, ve m u reduktua akordimi
i investimeve pr rreth 25% -20% dhe pastaj ajo tendenc vazhdoi edhe n vitet e 90-ta, kur
kishte prqindje dy her m t vogl, gjegjsisht rreth 17%-28%. Pjesa me e madhe e OP,
megjithat, dedikohej pr shpenzim personal, rreth 50%-55%, q sht shum m pak se n
shtetet e zhvilluara, ku ajo ndarje sht mbi 60%. N periudhn e viteve 90-ta t shekullit t
kaluar, ndarja pr shpenzim personal u zvoglua edhe m tepr, madje edhe nn 50%, ndrsa
ishte diku rreth 48%, q ishte reektim real i zvoglimit t prodhimit dhe borxhit t madh ndaj
shteteve t huaja, q solli deri n rnie t konsiderueshme t standardit jetsor.
25
EKONOMIA
Tabela 2-2 Shprndarja e dedikuar e BPV - struktura e komponentve t BPV n %
2004 2005 2006 2007 2008

Bruto prodhim vendor 100 100 100 100,00 100,00
Shpenzimi nal 98,7 97,4 97,0 94,60 99,30
Shpenzimi personale nal, 77,9 78,4 78,4 77,10 80,60
Shpenzimi publik nal 20,8 19,0 18,6 17,50 18,70

Bruto investime 21,6 20 21,8 24,20 26,60
Investime n mjete themelore. 17,8 17,2 18,3 20,20 21,70
Ndryshim i stoqeve 3,7 2,8 3,5 4,00 4,90

Eksport i mallrave dhe shrbimeve 40,2 45,1 48,5 53,40 52,70
Eksport i mallrave 31,2 35,4 37,9 42,20 41,30
Eksport i shrbimeve 7,6 8,2 9,5 10.30 10,60
Furnizim i jorezidenteve n shtet 1,5 1,5 1,1 1,00 0.90

Import i mallrave dhe shrbimeve 60,5 62,5 67,3 72,30 78,60
Import i mallrave 51,9 53,7 58,2 62,50 68,00
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik
5. Rritja dhe zhvillimi ekonomik
T gjitha aktivitetet q i ndrmarrin subjektet ekonomike n realizimin e qllimeve t veta

s fundmi rezultojn me rritje t indikatorve ekonomik nse t njjtat kan trend-kahe pozitive
t lvizjes - tregojn rritje dhe zhvillim.
Rritja ekonomike faktikisht paraqet rritjen kuantitative t potencialit t BPV t eko-

nomis me kalimin e kohs.
N kapitujt paraprak sqaruam se BPV sht indikatori m sintetik i aktivitetit ekonomik t

prgjithshm t nj shteti. Kur duam t sqarojm rritjen ekonomike, duhet ti marrim parasysh
n shqyrtim BPV-n faktike dhe potenciale. BPV-ja faktike, e cila sht BPV e vrtet, reale,
e realizuar n nj vit, na i tregon ndryshimet dhe variavionet nga viti n vit, ndrsa BPV-ja
26
potenciale, e cila shkon kah tendenca afatgjat t BPV faktike BPV na i tregon mundsin e
ekonomis pr autput maksimal (t mira dhe shrbime t prodhuara) n kushte t mbajtjes s
niveleve stabile t mimeve.
Faktikisht, pr shpjegimin e rritjes ekonomike e rndsishme sht BPV-ja potenciale, pr

shkak se ajo duhet t na tregoj vall ekonomia ka rritje t qndrueshme ose afatgjate. Ajo
mund t bhet me prcaktimin e shkalls s rritjes s BPV reale n afat t gjat, gjat s cils
ajo analizohet dhe madhsia e saj sht lnd e prcaktimit t rritjes.
Shkalla e rritjes s BPV reale e jep raportin mes ndryshimit (zmadhimin ose zvoglimin) e
BPV n vitin rrjedhs dhe vlera e BPV n vitin paraprak t shprehura n prqindje.
BPV(t) BPV(t-1)
g = ----------------------------- x 100
BPV(t-1)
Kshtu, pr shembull, nse BPV(t) (BPV reale n vitin 2008 n ndonj ekonomi) sht 215
miliarda nj.p., ndrsa BPV(t-1) (BPV reale n vitin 2007) 200 miliarda nj.p., ather shkalla
e rritjes s BPV reale n vitin 2008 ekonomin prkatse do t jet 7,5%
215-200
g = -------------------------x 100 = 7,5
200
Gjat analizimit t rritjes ekonomike dhe lvizjes s shkalls t rritjes t BPV, ekonomistt,
gjithashtu, e llogarisin edhe BPV-n per capita - gjegjsisht bruto prodhimin vendor pr kok
banori (tohet kur vlera e BPV e nj shteti ndahet me numrin e banorve t atij shteti).
Sipas t dhnave q tohen dhe analizohen n agjencit dhe institucionet e ndryshme

botrore q e prcjellin rritjen dhe zhvillimin botror t lartsis s BPV per capita n shtetet e
BE-s sillet rreth 20.000-25.000 euro pr kok banori, ndrsa n shtetet e pa zhvilluara, shtetet
n zhvillim, tek neve rreth 2.000 euro pr kok banori. Ajo sht indikator pr dallime n t
ardhurat t secilit individ n shtetet, por edhe pr fuqin blerse q ka ai dhe vall me ato mund
ti knaq nevojat e veta n kuadro t t gjitha ekonomive.
Domethnia e rritjes ekonomike sht shum e madhe. Ajo tregon vall dhe sa mnyr
cilsore jetohet n shtet t caktuar, duke ditur se nga ai varen prmirsimet e kushteve jetsore.
Ndryshimet dhe dallimet e vogla n shkallt e rritjes ekonomike tregojn ndikime t mdha mbi
gjendjen ekonomike n shtet. Kjo sqarohet me t ashtuquajturin rregulli 70, si vijon:
27
EKONOMIA
Nse numri 70 pjestohet me shkalln e rritjes ekonomike mesatare t shtetit, tohet peri-
udha kohore, prkatsisht numri i viteve t cilat nevojiten pr dyshimin e bruto prodhimit
vendor t shtetit.
Pr shembull: Nse n nj shtet shkalla e rritjes s BPV reale sht 2%, atij shteti do ti jen
t nevojshme 35 vite pr t dyshuar BPV-n aktuale (70 : 2 = 35).
Kur bisedojm pr rritje dhe zhvillim ekonomik nga domethnie t veant sht t pr-
caktohen dallimet n shkalln e zhvillimit ekonomik n kuadrot ekonomike. Niveli i ult i
zhvillimit n shtetet e pazhvilluara do t thot BPV e ult, ndrsa n shprndarje vllim i vogl
i pagave me ka ekziston kualitet i ult i jets, pamundsi pr knaqjen e nevojave (standard i
ult i jetess), nivel i ult i jetess. Ajo, madje e zvoglon jet zgjatjen e njerzve n kto shtete
(zvoglohet dhe kuri i moshs), ndrsa situata sht e kundrt n shtetet e zhvilluara.
6. Faktor pr zhvillim dhe niveli zhvillimit n R. e Maqedonis
Zhvillimi ekonomik sht proces shum i komplikuar i cili realizohet me intensitet t ndry-
shm n kohn dhe hapsirn n varsi nga forca e veprimit t faktorve t cilt e kushtzojn
at zhvillim. Shprehet nprmjet rritjes aktuale t prodhimit, punsimit, rritjes s cilsis s
jets t popullats. Ajo on deri n zhvillim material dhe kulturor t shtetit.
Zhvillimi ekonomik sht proces i cili zhvillohet nn ndikimin e ligjeve dhe parimeve
ekonomike objektive, t cilat ndikojn pavarsisht nga vullneti i njerzve. Por, gjithashtu, me
qllim t prshpejtohet dhe t bhet m ekas zhvillimi veprohet edhe me masat e politiks
ekonomike t shtetit.
T shumta jan kushtet dhe faktort t cilt e kushtzojn, mundsojn dhe prshpejtojn
zhvillimin ekonomik. Ato mund t jen faktor ekonomik: Pun, kapital, tok dhe siprmarrsi
(pa t cilat nuk mund t realizohet procesi i puns), dhe faktor nga natyra joekonomike (kara-
kteri i sistemit politik, arsimin, shndetsin, sigurin sociale t njerzve, religjionin, zakonet
etj.). Ekonomistt n sqarimet e veta do her udhhiqen nga fakti se produktiviteti i prcakton
dinamikn dhe cilsin e rritjes ekonomike, dhe, sipas ksaj, faktort t cilt e determinojn
produktivitetin jan fajtor pr dallimet e mdha n shkalln e zhvillimit ekonomik ndrmjet
shteteve.
28
Produktiviteti na tregon sa t mira dhe shrbime mund t prodhoj nj puntor pr nj or.
Faktort m t rndsishm t cilt e prcaktojn produktivitetin e puns jan:3
1 kapitali zik
2 kapitali njerzor
3 resurset natyrore
4 procesi tekniko- teknologjik
Kapitali zik sht investim i mjeteve pr furnizim, pr blerjen e makinave t reja dhe
pajisjeve t reja, veglave m bashkkohore dhe m t avancuara. Inkorporimi dhe aplikimi
i inovacioneve, transferimet e tekniks dhe teknologjis, m shpesh nga shtetet m t zhvil-
luara, thjesht krkon shum mjete nanciare. Prdorimi i makinave kompjuteristike n pun
u mundson t punsuarve t prodhojn m shum prodhime pr t njjtn koh, me cilsi t[
lart dhe me m pak shpenzime. Prandaj themi, kapitali sht baz e akt pr pun dhe duhet
vazhdimisht t sigurohet, nprmjet akumulimit dhe amortizimit, nprmjet mjeteve nga kur-
simi i qytetarve, si dhe kredi nga shtetet e huaja, grumbullim i investimeve t huaja. Kursimi
(qytetar) sht burim i mjeteve si kapital zik, i cili n mas t madhe sht i determinuar nga
zhvillimi i ekonomis s shteteve dhe lartsia e t ardhurave n sektorin e amvisrive. D.m.th.,
kursimi sht karakteristik pr shtetet m t zhvilluara dhe lviz prej 6% n SHBA dhe n
Kanada deri n mbi 11% n Japoni dhe shtetet e BE-s.
Kapitali njerzor sht faktor i cili paraqitet n rol t dysht, si burim i puns (fuqis
puntore) dhe si shpenzues i t mirave dhe shrbimeve t prodhuara. Nga analizat t cilat i
kan realizuar numr i madh i ekonomistve sht konstatuar se te ky faktor sht m pak i
rndsishm kuantiteti (numri) n raport me cilsin (kualikimin dhe nivelin e arsimimit) t
puntorve. Gjithashtu, struktur m e rndsishme e popullats sht edhe raporti ndrmjet po-
pullats aktive dhe asaj t prkujdesur, bujqsore dhe jo bujqsore etj. Nga praktika e t gjitha
aktiviteteve sht e njohur se t punsuarit t cilt disponojn me fond t lart t njohurive,
aftsive, diturive, t cilat i kan tuar npr shkollimin dhe nprmjet prsosjes dhe trajnimit n
procesin e puns, jan t aft pr koh m t shkurt t japin numr m t madh t prodhimeve
m cilsore dhe shrbimeve, ndrsa me produktivitetin e zmadhuar edhe shpenzime t vogla,
dh eme mime m t ulta. Prej ktu, n zhvillimin ekonomik bashkkohor n t gjitha shtetet
vmendje u kushtohet investimeve t faktorit njerzor, prkatsisht investohen mjete n siste-
min e rregullt arsimor pr timin e njohurive t reja dhe aftsive, n studime specialiste dhe pas
diplomime, n doktoratura, forma t ndryshme t trajnimit, biznes inkubator etj.
3
Prof. dr, T. Fiti Makroekonomia, Jugoreklam- Shkup, 2003
29
EKONOMIA
Resurset natyrore- pasurit natyrore jan nj faktor pr zhvillim ekonomik, e cila n bashk
veprim me faktort tjer (kapitali, fuqia e puns, teknologjia) mund t jet i rndsishm, por jo do
her edhe faktori m i rndsishm. Jan t njohura shembujt pr disa shtete t cilat realizojn BPV t
lart, n total dhe n kok banori, duke i falnderuar aktivizimit t resurseve natyrore t rndsishme,
si p.sh., me eksploatim dhe eksportimin e nafts ose n baz t shfrytzimit t bukurive natyrore pr
zhvillimin e turizmit etj. Nga ana tjetr, ekzistojn shtete me zhvillim t lart me resurse natyrore t
kuzuara (p.sh. Japonia), t cilat mungesn e ktij faktori zhvillimor me shum sukses e kompensojn
me teknologji t larta, me prodhimin e lndve t para articiale etj. Por, ka shtete t cilat kan resurse
natyrore, por n munges t kapitalit dhe t faktorve tjer, megjithat, jan t pa zhvilluara.
N resurse natyrore bjn pjes siprfaqe punuese, pyjet, ujrat, toka e pasur me xehe dhe pasuri
minerale, klima, bukurit natyrore pr turizm etj. Pjes e resurseve natyrore jan riprtrirse (pyjet,
fondi e peshqve etj), ndrsa nj pjes jan t pa prtrirse (p.sh, nafta). Pr kt shkak, me resurset
natyrore duhet n mnyr racionale t ekonomizohet, veanrisht t kursehen ato jo prtrirset, ndrsa
te t tjerat t mundsohet riprodhimi normal. Gjithashtu, mimi i ktyre faktorve sht indikator vall
ato jan t rralla (ather kan mim t lart) ose jo (mimi i tyre sht m i ult), me ka l mundsi
t bhet kombinimi i tyre dhe zvendsimi, kur ka mundsi.
Progresi tekniko- teknologjik sht faktori m dinamik i zhvillimit ekonomik, pr shkak se re-
zultatet e hulumtimeve shkencore paraqiten zbulime t ndryshme t dobishme dhe realizohet zhvillimi
ekonomik. Nprmjet ktij faktori zmadhohen kujt e prodhimit t shoqris.
Si zbulime t mdha me rndsi botrore konsiderohet zbulimi i makins me avull, rryms elek-
trike, ipit mikro elektronik. Zbatimi i tyre n prodhim, shrbimet dhe n servisimet on deri n pro-
gres teknologjik i cili reektohet nprmjet instalimit t :
Prodhimeve t reja n programet e prodhimit t ndrmarrjeve;

Lloje t reja t shrbimeve t popullats,
Materiale t reja pr prodhimin e pajisjes m produktive;
Lloje t reja t energjis;
Mnyra t reja ekase t komunikimit;
Forma t reja t organizimit t prodhimit dhe mnyra moderne t menaxhimit me punn
n ndrmarrjet dhe ekonomis n trsi etj.
Shembulli i Japonis sht indikator pr at si nj shtet mund, me aplikimin e teknologjive t

huaja dhe me prsosjen dhe zhvillimin e tyre t mtutjeshm, t bhet nj nga fuqit ekonomike m t
forta n bot. Te ky faktor t rndsishme jan zbulimet, t cilat jan risi, ndrsa prej kur do t apliko-
hen n prodhim, do t mundsojn t prodhohen prodhime t reja ose do t prsosen ato aktuale, bhen
inovacione. Pr rmat t cilat i aplikojn novacionet ajo u sjellin t ardhura m t mdha. Prandaj
30
ekonomit moderne tentojn ti stimulojn zbulimet dhe inovacionet. Pr tu mbrojtur njerzit t

cilt jan investitor dhe novator prdoret patenta, si mjet i cili u jep t drejt atyre personave,
n periudh kohore t caktuar, ti prdorin prtimet nga puna e tyre krkimore. Me shitjen,
nprmjet licencs, shfrytzuesit tjer t ktyre prtimeve tojn t drejtn pr shfrytzimin e
tyre n t ardhmen. N at mnyr transferohen zbulimet teknike dhe teknologjike n t gjitha
shtetet.
RM bn pjes n grupin e shteteve me nivel t ult t zhvillimit ekonomik. Pjes e shkaqeve

pr gjendjen e ktill ndodhen n faktorin trashgues (nga periudha kur ishim n prbrje t
RSFJ-s), ndrsa pjes e problemeve t cilat ndodhn n periudhn e transformimit, n poli-
tikn ekonomike etj. N periudhn e pavarsimit t Maqedonis tenton t zmadhoj nivelin
e ult t zhvillimit t trashguar, por ndeshet me nj sr ngjarje t pa volitshme t cilin kt
proces e ngadalsuan, komplikuan, dhe t cilat krkojn vmendje t veant dhe angazhim.
RM dispononte me kapacitete prpunuese t pa mjaftueshme, prgatitje t puns t vogl ose t
vjetrsuar, prdorimi i pa mjaftueshm i resurseve. Vllimi i vogl i kapitalit zik ishte shkaku
themelor pr shkalln e ult t zhvillimit, nuk kishte mundsi t zbatohen zbulimet tekniko
teknologjike. Shteti disponon me pasuri natyrore t caktuara (xehe, potencial ujor pr rrym
elektrike, tok pr punim dhe klim t volitshme pr prodhim bujqsor etj.) t cilat shfrytzo-
hen n mnyr jo t mjaftueshme dhe t pa rregullt. Prandaj konsiderohet se pr ngritjen e
nivelit t zhvillimit ekonomik nevojitet analiz m e ndrlikuar e faktorve pr zhvillim n RM,
shprndarja e tyre e rregullt n shfrytzimin dhe angazhimin e fuqis puntore n sfern e atij
problemi.
7. Cikli ekonomik
Aktivitet ekonomike zhvillohen me dinamike dhe rrjedhoj t ndryshme, n drejtime t

ndryshme, n periudh kohore t caktuar. Kshtu, ndonjher regjistrohet zhvillim dhe rritje
t indikatorve ekonomik, her tjetr shnohet rnie me zhvillim t ngadalsuar t lvizjes, q
n fund rezulton me ndryshime n madhsin e BPV, ndrsa e gjith kjo sht nga ndikimi i
faktorve pr zhvillimit. Prandaj themi se zhvillimi i ekonomis sht ciklik. Ajo ndonjher
lviz n drejtim t prpjets, ndrsa ndonjher n tatpjet .
31
EKONOMIA
Graku 2-1 Cikli ekonomik
KOH
N grakun 2-1 sht treguar lvizja e BPV n periudh kohore t caktuar. Prej tij mund
t konkludohet se BPV-ja nprmjet linjs s Cd-s jep madhsi t ndryshme t rritjes (EG)
dhe rnies (GI). Pikat (E, I) e tregojn nivelin m t lart t lvizjes (fundin), ndrsa pikat (G)
dhe (K), nivelin m t lart t lvizjes s BPV, prkatsisht kulmin. Nprmjet drejtzs AB
konkludohet se n afat t gjat BPV-ja realizon rritje. Nga graku kshtu i paraqitur mund t
sqarohen fazat e lvizjes s BPV, prkatsisht t sqarohet cikli i tij ekonomik.
Cikli ekonomik sht periudh kohore nga nj recesion n tjetrin, prkatsisht nga nj
fund n tjetrin (nga pika E n pikn I).
Ai sht i prbr nga dy faza:
1. Faza e ekspansionit (shrimit dhe rritjes - nga pika E deri n pika G)

2. Faza e recesionit (Rnia dhe fundi - nga pika G deri te pika I)
Faza e ekspansionit karakterizohet me produktivitet t rritur,me rritje te aktivitet investues

t, punsim, shpenzime m t vogla, prtim m t madh, e cila rezulton me BPV m t lart
t nivelit t ekonomis n trsi dhe anasjelltas. N fazn e recesionit paraqitet produktivitet
i vogl dhe vllim m i ulti prodhimit, zvoglimi i aktivitet investues, rritja e papunsis,
shpenzime t larta dhe mime dhe BPV m t ult n ekonomi.
Kohzgjatja e ciklit ekonomik sht i ndryshm, prej pes deri n dhjet vjet, por edhe m
shum, n varsi nga kushtet e ekonomis konkrete.
32
Ekzistojn m shum teori pr ciklin ekonomik:
1. Teoria e novitetit
2. Teoria monetare
3. Teoria e shpenzimeve t paarritshme
4. Teoria psikologjike
5. Teoria Marksiane dhe Marksiste
Kto teori tregojn se shkaqet pr ndryshimin e aktiviteteve ekonomike jan t shumta, por
pothuajse t gjith teoricient ekonomik pajtohen me at se faktoi m i rndsishm me t cilin
sqarohet cikli dhe ndryshimi i ekspansionit me recesionin, ne ekonomit bashkkohore tregtare,
jan ndryshimet n investime. Kshtu, veprimi i ndrsjell i akcelatorit dhe i multiplikatorit sqa-
ron pse ndodhin kto ndryshime.
Akcelatori sht indikator i ndikimit t ndryshimeve t t hyrave mbi masn e investimeve.

D.m.th., kur rriten prodhimi dhe shitja e prgjithshme e rmave, riten edhe t ardhurat e tyre. Ato,
nga ana tjetr, riten investimet e rmave dhe at me dinamik m t madhe nga ajo me t ciln
ritent ardhurat. Me at vjen deri te prshpejtimi - akcelerimi i rritjes ekonomike.
Multiplikatori sht indikator i cili e tregon ndikimin e ndryshimeve t investimeve mbi t

ardhurat n ekonomi. D.m.th. rritja e investimeve rit t ardhurat, por me dinamik m t madhe
nga rritja e investimeve.
REZYME
& Bruto prodhimi vendor sht shum e t mirave t prgjithshme dhe shrbimeve n nj
shtet gjat nj viti. Ai sht shum e vlers s t mirave fiskale dhe shrbimeve, mas pr prod-
himin e prgjithshm t s mirave dhe shrbimeve, shum vetm e vlers s t mirave fiskale
dhe shrbimeve, dhe jo pr intermediat, e prfshin vetm prodhimin legal dhe prodhimin e
vetm gjat nj viti.
& Ekzistojn dy metoda pr prllogaritjen e BPV. BPV-ja si shum e vlers s t mirave
fiskale dhe shrbimeve (shpenzimi npr sektor) dhe BPV si shum e shpenzimeve pr hyrje
t angazhuara t prodhimit.
& BPV-ja nominale dhe reale jan indikator t cilt prdoren gjat analizs s mar-
rveshjeve t zhvillimit ekonomik. Pr prllogaritjen e BPV reale prdoret indikatori BPV-
deflator, i cili e tregon nivelin e mimeve t vitin rrjedhs n raport me nivelin e mimeve nga
viti i kaluar. BPV-ja nominale, pjestuar me BPV-n deflator, e jep BPV-n reale.
33
EKONOMIA
& shtja e shprndarjes s BPV sht me rndsi q t mund t kryhet shpenzimi dhe
knaqja e nevojave n ekonomi. Dallojm disa lloje t shprndarjes: Me dedikim, funksio-
nale, interne. Me rndsi t veant pr ekonomin sht shprndarja me dedikim, q do t
thot t prcaktohen qllimet pr t cilat do t prdoren mallrat dhe shrbimet, prkatsisht kjo
shprndarje tregon se BPV-ja dedikohet pr shpenzime materiale t firmave, pr shpenzim per-
sonal dhe publik, pr revizione, eksport dhe import. N at shprndarje pjes e madhe (30-40%)
prfshin shpenzimet publike.
& Rritja ekonomike do t thot zmadhim cilsor I potencialit t BPV-s gjat kohs. Matet
nprmjet shkalls s rritjes s BPV reale, e cila e jep raportin ndrmjet ndryshimit (zmadhimit
ose zvoglimit) t BPV n vitin rrjedhs dhe vlera e BPV n vitin paraprak t shfaqura me prqin-
dje. Ekonomistt e llogarisin edhe BPV-n per capita (BPV-ja e pjestuar me numrin e banorve
n shtet). Niveli m i lart i rritjes ekonomike rezulton me BPV m t lart dhe standardin m t
lart t banorve. Rregulla 70 tregon sa vjet i nevojiten nj ekonomie pr ta dyfishuar BPV-n e
vet (numri 70 pjestohet me shkalln e rritjes ekonomis standarde n shtet).
& Faktort pr rritjen ekonomike mund t jen me karakter ekonomik (pun, kapital, tok
dhe siprmarrsi) dhe me karakter jo ekonomik (rregullimi politik, arsimimi) Faktor t cilt e
zmadhojn produktivitetin jan: Kapitali fizik- mjete pr pun, parat, t cilat shum mungojn
n shtetet e pa zhvilluara, ndrsa sigurohen nga mjetet nga amortizimi, akumulimi, kursimi i
popullats, huat nga vendet e huaja, kapitali njerzor m e rndsishme sht cilsia e pu-
ns, dhe jo kuantiteti, dhe prandaj po investohet shum n arsim dhe n trajnimin e puntorve,
resurset njerzore jan faktor i cili nuk sht vendimtar pr zhvillimin, por ndikon m shpesh n
kombinim me faktor tjer, faktori tekniko- teknologjik sht faktor i cili m shum e shpejton
rritjen ekonomike. Invencionet jan zbulime t reja, ndrsa inovacione jan kur ato do t zbato-
hen n procesin e puns. RM-s sht shtet me nivel t ult t zhvillimit ekonomik.
& Cikli ekonomik sht periudha kohore nga njri deri n fundi tjetr. N ciklin ekonomik
ka dy faza: Ekspansioni (shrimi dhe rritja: Produktivitet i lart, aktivitet i lart investues, pa-
punsi e vogl, BPV e lart) dhe faza e recesionit (rnie dhe fund: Produktivitet i ult, vllim i
vogl i investimeve, papunsi e madhe, BPV e ult.
Nocione kryesore:
Bruto prodhimi vendor T ardhurat nacionale

BPV-japotenciale Rritja ekonomike
T mirat prfundimtare Neto prodhimi vendor
BPV-ja deator Zhvillimi ekonomik
Intermediare BPV nominale
Shprndarje e dedikuar Shkalla e rritjes s BPV reale
34
BPV-ja reale Recesioni (rnia, fundi)

BPV-ja faktike Akceleratori
BPV-ja per capita multiplikator
Ekspansioni (shrimi, rritja)
rregulla 70
Cikli ekonomik
Pyetje pr kontrollimin e dituris
1. Prkuzoni BPV-n!
2. Cilat jan karakteristikat e rndsishme t BPV?
3. Cilat jan dy metodat pr prllogaritjen e BPV?
4. Si prllogaritet BPV-ja si shum e vlers s t mirave skale dhe shrbimeve?
5. Cilat jan sektort shpenzues?
6. far sht neto-importi dhe si mund t jet ai?
7. Si prllogaritet BPV-ja si shum e shpenzimeve t, t hyrave t angazhuara n
prodhimin? Sqaroni!
8. far sht shprndarje e dedikuar e BPV?
9. Shkruani formuln pr shprndarje me dedikim!
10. Prkuzoni rritjen ekonomike!
11. far tregon shkalla e rritjes dhe si prllogaritet?
12. Si prllogaritet BPV-ja per capita?
13. Sqaroni rregulln 70?
14. Cilt faktor pr rritje ekonomike i dallojm?
15. Sqaroni faktorin zik dhe faktorin njerzor!
16. Sqaroni resurset natyrore dhe faktorin tekniko teknologjik!
17. far sht cikli ekonomik?
18. Cilat faza n ciklin ekonomik i dallojm? Sqaro!
19. far sht akcelerator, dhe multiplikator?
Detyra pr zbatim praktik t diturive
1. Sa do t jet BPV-ja reale nse BPV-ja nominale sht 400 miliard p.e, ndrsa
shkalla e inacionit 3% (prllogaritja t jet me BPV- deator)?
2. Sqaroni n grak si lviz cikli ekonomik!
3. Krahasoni nivelin e zhvillimit n shtet t zhvilluar dhe t pazhvilluar!
4. Si mund t zmadhohet niveli i zhvillimit ekonomik n RM? Jepni mendimet tuaja!
35
EKONOMIA
KREU I TRET
SHPENZIMI, KURSIMI DHE

INVESTIMET
Prmbajtja e kreut:
Shpenzimet dhe struktura e tyre

Kursimi
Raporti ndrmjet t ardhurave dhe kursimit
Investime
Qllimet e msimit:
Sqaron nocionin dhe esencn e shpenzimit

Interpreton nocionin e kursimit
Jep shembuj pr t ardhurat dhe pr kursimin
Prkuzo nocionin pr investime
Interpretoni llojet e investimeve
Sqaron ekasitetin e investimeve
Krahason kursimin dhe investimet
Koecienti kapital margjinal
36
SHPENZIMET, KURSIMI DHE INVESTIMET
1. Nocioni dhe struktura e shpenzimit
N analizn e sektorve, t ciln e realizuam kur sqaruam pr AD, treguam se sektori i am-
visrive realizon t ardhura t cilat t njjtit mund ti shpenzojn (pr shpenzim personal) ose ti
kursejn.
Krkesa sht ajo pjes e t ardhurave t amvisrive t cilat ato e prdorin pr blerjen e
t mirave dhe shrbimeve t ndryshme nale pr knaqjen e nevojave t tyre.
Duke pasur parasysh se t ardhurat n amvisrit t cilat shpenzohen jan pothuajse do

her t kuzuara, dhe, sipas ksaj, ekziston ndarje e nevojave t cilat knaqen, n varsi prej
asaj vall jan ziologjike (ushqim, veshmbathje, banim) dhe quhen edhe si themelore, bazike,
ose jan t plotsuara, prkatsisht nevoja t plotsuara me shrbime arsimore, kulturore etj.
Ekonomistt, duke e analizuar shpenzimin e amvisrive dhe sjelljen e tyre n t, kan kon-
statuar ekzistimin e tre lloje t ligjeve:
1. Amvisrit me t ardhura t vogla pothuajse t gjitha t ardhurat t cilat i kan n dis-

pozicion i shpenzojn pr knaqjen e nevojave themelore (ziologjike). Lartsia e tyre sht e
vogl sa q parat m shpesh mjaftojn vetm pr knaqjen e ktyre nevojave (ushqim, veshm-
bathje, banim).
2. Si rriten t ardhurat e amvisrive ashtu rritet edhe pjesmarrja n prqindje, dhe ajo
relative e shpenzimeve pr veshmbathje dhe t mira t prhershme t shpenzimeve (mobilie,
teknik t bardh etj.) edhe at me dinamik t njjt si dhe rritja e t ardhurave n total.
3. Me rritjen e mtutjeshme t, t ardhurave dhe pjesmarrja reale e shpenzimit pr t mira
luksoze (shrbime turistike, sport, rekreacion etj.) edhe at me dinamik m t lart nga rritja e
vet t ardhurave.
2. Kursimi
Kursimi sht pjesa e dyt e trsis e e quajtur t ardhura n dispozicion t amvisrive, t

cilat e prbjn shpenzimin dhe kursimin.
Me kursim nnkuptohet pjesa e pa parashikuar e t ardhura n dispozicion t amvisrive.
37
EKONOMIA
N varsi prej asaj vall asim pr ekonomi- shtet t zhvilluar ose t pa zhvilluar, bjm
dallim n mundsin pr kursim dhe n nivelin e kursimit. sht e zakonshme amvisrit n
ekonomi t zhvilluar t disponojn me t ardhura t larta, t cilat ngelin t pa shpenzuara, dhe
kjo rezulton me kursim, prkatsisht mjetet t cilat kan ngelur t shpenzohen m von si
shpenzim i prolonguar- ose me qllim t hiqen m nj an t kursyera,pr tu shpenzuar n t
ardhmen pr knaqjen e nj nevoje t caktuar e cila krkon shum m t madhe t parave t cilat
nuk mund t sigurohen nprmjet t ardhurave rrjedhse (ditlindje, dasma, nevoja, pushime,
arsimimi i fmijve, kualikim plotsues etj.).
Kursimi sht i kushtzuar nga disa faktor, por n esenc nga lartsia e t ardhurave me
t cilat disponojn amvisrit. Nprmjet shembullit n vijim mund t konkludohet se n eko-
nomi, te amvisrit dallohen tre lloje kursimi:
1. Kursimi negativ - Kjo sht karakteristik pr amvisrit e varfra t cilat nuk mund t
kursejn pr shkak t, t ardhurave t vogla t cilat i kan n dispozicion, ndrsa njkohsisht
ngarkohen me borxh pr ti knaqur nevojat themelore (amvisria ka 20.000 p.e t ardhura n
dispozicion, ndrsa shpenzon 23,000 p.e).
2. Kursimi n zonn zero (nulta pika) (Break Even Point). Amvisria disponon me
32.000 p.e t ardhura dhe i shpenzon t gjitha pr ti knaqur nevojat veta (edhe ato ekzisten-
ciale edhe disa plotsuese) pa u ngarkuar me borxh.
3. Kursimi pozitiv Kur zmadhohen t hyrat me t cilat disponojn amvisrit, ato kan
mundsi ti knaqin t gjitha nevojat e tyre, por pr shkak t t ardhurave t mdha nj pjes e tyre
ngelin t pa shpenzuara, ose ka kushte t ndahen anash parat t cilat jan t dedikuara si kursim,
pr knaqjen e ndonj nevoje t dshiruar n t ardhmen. P.sh., amvisria ka n dispozicion prej
45.000 p.e dhe shpenzon 32.000 p.e, ndrsa pjesa tjetr prej 13.000 p.e quhet kursim pozitiv.
3. Raporti ndrmjet t ardhurave dhe kursimit
N njsit paraprake metodologjike sht sqaruar se shpenzimi i amvisrive dhe kursimi

jan dy kategori, t determinuar nga lartsia e t ardhura me t cilat disponojm (t amvisrive).
Ato, nga ana tjetr, jan determinuar nga m shum faktor prej t cilve m i rndsishm
sht niveli i zhvillimit ekonomik. Ekonomia e zhvilluar, n shprndarjen me dedikimin t
BPV., ofron vllim t madh t mjeteve n sektorin e amvisrive. D.m.th., qytetart - sektori i
amvisrive n ato ekonomi do t mund, pas knaqjes s nevojave ziologjike dhe nevojave t
mbi ndrtuara, t kursej, m shum ose m pak n varsi nga madhsia e t ardhurave rrjedhse
dhe t atyre t cilin presin ta realizojn n t ardhmen t ashtu quajturat t ardhura permanente.
38
Sipas ksaj, kursimi realizohet prderisa zgjat koha e puns s njerzve, ndrsa kursimi,
zakonisht, shpenzohet kur do t jen n pension (teoria e kohzgjatjes s jets t kursimit).
Sakrikohen t ardhurat e tanishme dhe shpenzimi pr do lloj shpenzimi t ardhshm. Tani m
sqaruam se kursimi zakonisht shpenzohet pr knaqjen e nevojave t cilat krkojn shpenzime
m t mdha pr tu knaqur (shkollimi i fmijve, dasma, kremtime, varrime). Kjo e thekson
problemin pr shkak t s cilit shtetet e pa zhvilluara, pr t siguruar nj mas m t madhe t
investimeve, marrin hua kapital nga vendet e huaja, ngarkohen me borxh.
Edhe nj determinant e kursimit t nj pjese t s ardhurave n dispozicion sht lartsia e

norms s interesit. Norma e lart e interesit e stimulon kursimin, ndrsa n periudhn e ktill
zvoglohet investimi. Por, si do qoft, shtetet m t zhvilluara kan shkall jashtzakonisht t
larta t kursimit, t matura si pjesmarrje e kursimeve n BPV. P.sh., Gjermania, Franca jan me
mbi 11% pjesmarrje n BPV-n. Shtetet e zhvilluara kan mas t lart t BPV edhe me shkall
m t ulta t kursimit, prsri n mas, realizojn edhe investime t mdha.
4. Investime- nocion dhe llojet
Investimet jan kategori ekonomike e cila kursimin e popullats dhe t rmave, prkatsisht
mjetet e lira dhe tepricn e parave i shndrron n t mira t kapitalit material dhe jo material. D.m.th
investimet paraqesin zmadhimin e fondeve kapitale aktuale t cilat paraqiten n tre forma themelore:
1. objekte ndrtimore (salla, ente, ndrtesa administrative)

2. pajisje (makina, pajisje, mjete pr pun)
3. rezerva (lnd t para, gjysm prodhime dhe prodhime t gatshme)
Investimet jan vet mjetet e investimit, si dhe vet akti i prdorimit - i cili quhet edhe si
aktivitet investues. N literaturn bashkkohore ekonomike konsiderohet se edhe investimi i
mjeteve me para nga ana e sektorit t amvisrive pr blerjen e t mira shpenzuese t prher-
shme, gjithashtu sht investim. P:SH:, kur ata investojn n ndrtimin e shtpis, pajisje me
mobilie, teknik t bardh.
Politika investuese t ciln e udhheq qeveria e do shteti dhe n do koh, kryesisht,

zgjidh tre probleme themelore lidhur me investimet dhe pr masat e marra lidhur me to.
Pyetja e par dhe m e rndsishme sht: Sa mjete mund dhe sa mjete duhet t kursehen,
sigurohen dhe t dedikohen pr investime? Kjo sht pyetje pr vllimin e investimeve.
39
EKONOMIA
Pyetja e dyt sht: Ku dhe sa investohet nga vllimi i siguruar i mjeteve, prkatsisht si
sht struktura e investimeve?
Pyetja e tret sht: Si sht ekasiteti i investimeve, prkatsisht far efekte arrihen me
ato mjete?
Pr at shkurtimisht do t prqendrohemi n kto tre pyetje themelore.
N varsi nga ajo prej cilat burime sigurohen dhe pr cilat dedikime prdoren, n teorin
ekonomike dallohen disa lloje t investimeve:
1. Investimet pr zvendsim sigurohen nprmjet amortizimit, tregojn cila pjes e kap-

italit sht zvendsuar, dhe prandaj thuhet se ato jan n funksion t kursimit t kapitalit.
Zvendsohet pajisja e vjetr me t re.
2. Neto - investimet rezultojn nga vlera e re e krijuar, prkatsisht nga pjesa e cila shkon
pr kursimin e qytetarve dhe t rmave dhe me ato sigurohen zgjerime dhe ndrtime t kapac-
iteteve t reja, prkatsisht rritje dhe zhvillim t ekonomis.
3. Bruto - investimet jan shum e investimeve pr zvendsimin e neto - investimeve. Ato
burojn nga amortizimi dhe nga kursimi, ndrsa jan dedikuar pr ndrtimin e mjeteve, por edhe
pr ri ndrtimin dhe pr modernizimin e mjeteve ekzistuese. Ato jan investimet e prgjithshme.
4. Dezinvestime. Dezinvestimet paraqiten kur ka zvoglim t fondeve investuese aktuale, p.sh.,
gjat kushteve t pavolitshme, si jan lufta, fatkeqsi elementare, procese t tranzicionit etj. N t vr-
tet, pr dezinvestime asim ather kur bruto - investimet jan m t vogla nga shuma e amortizimit.
Ekzistojn lloje ose ndarje tjera t investimeve. Kshtu, investimet dallohen sipas asaj ku
dhe pr se jan dedikuar, dhe dallohen.
investimet n mjete themelore, t prhershme

investimet n mjete t kundrta.
Ndarja sipas asaj pr se konkretisht shpenzohen gjat ndrtimit, dhe, sipas ksaj, si kom-
binohen faktort e prodhimit etj.
Ekonomistt shpesh her e prdorin edhe nocionin portofolio - investime pr blerjen e ak-
sioneve t ndrmarrjeve aktuale,me ka investitort (blersi i aksioneve) e ndrmerr menaxh-
imin me korporatn.
Fondet kapitale n t cilat investohen mjete, nprmjet prdorimit, gjat kohs shpenzohen,
prkatsisht kryhet amortizimi.
40
shtja e vllimit t investimeve, prkatsisht, sht e lidhur me burimet e mjeteve, pr

rmat (akordohen nga amortizimi, akumulimi, kredi dhe hua nga vendi dhe n vende t huaja).
do her duhet t tentohet t akordohen t paktn sa sht e nevojshme pr tu mbajtur

niveli dhe dinamika e zhvillimit tanim t arritur. Ky sht kuri i poshtm i prqendrimit t
investimeve. Kuri i siprm sht ai i deri te i cili zmadhohen kursimet, prkatsisht investimet,
dhe gjat ksaj t mos cenohet niveli tani m i arritur i shpenzimeve personale dhe publike. Vl-
limi i investimeve, gjegjsisht, sht determinuar nga kursimi, norma e kamats dhe nga pritjet
e personave afarist dhe nga procesi teknologjik.
Nga kursimi nancohen investimet t cilat e zmadhojn rritjen ekonomike. Shtetet me

shkall t lart t kursimit nacional m shum investojn.
Norma e interesit sht determinues, pr shkak se on n kosto oportune t kapitalit mon-

etar i prdorur pr furnizimin e t mirave investuese, p.sh. makina.
Pritjet e njerzve afarist, menaxhert, siprmarrsit do t thot se ata do her shohin kah e
ardhmja dhe nse presin koh t suksesshme n t ardhmen- prtim, ata investojn m shum.
4.1. Ekasiteti i investimeve
Nj nga shtjet qendrore n politikn e investimeve dhe aktiviteteve sht shtja e eka-
sitetit t investimeve. N ekonomit e tregut, menaxhert vet vendosin ku do t investojn, m
shpesh, me analiza t detajuara, krkojn projekte me shkall rentabiliteti e cila do t jet m
e madhe nga norma e interesit t ciln mund ta tojn duke investuar mjetet e tyre n banka,
ose mbi normn e interesit t ciln ata e paguajn nse pr investimin n at projekt kan marr
kredi nga banka.
Efektet nga investimet prcaktohen si marrdhnie ndrmjet timit dhe mjeteve t

investuara. Mirpo, efektet jan shum m t gjera, nga ky efekt i drejtprdrejt dhe konkre-
tisht mats, prkatsisht ato jan t shumta dhe t ndryshme. Efektiviteti i investimeve m
konkretisht theksohet nprmjet koecienteve t margjinalizuar (quhen margjinal, pr shkak se
prllogariten vetm n investime t shtuara n nj periudh dhe dallohen nga ajo mesatarja, e
cila prllogaritet si rezultat i ekasitetit t prgjithshm t mjeteve themelore):
41
EKONOMIA
1. Koecient margjinal i ekasitetit (tregon far efekti ka nj njsi investim, prkatsisht

sa kontribut jep n rritjen e BPV) BPV
WGDP
do t = -----------------, (A = rritja)
WBI
Nse konstatojm se ai raport sht 0,25, kjo do t thot se nga nj njsi investime t in-
vestuara GNP-ja sht zmadhuar pr 0,25 njsi, ndrsa q t tojm rritje t BPV pr nj njsi,
duhet t investohen 4 njsi investuese (4 x 0,25=1). Si pam, ky koecient sht i rndsishm
q t shihet cili sht efekti, sa sht rritja e BPV t nj shteti nga do njsi investime t inves-
tuara, q sht me rndsi pr politikn e zhvillimit.
2. Koecienti i dyt sht ai margjinal kapital (tregon sa njsi investime jan nevojitur pr
tu tuar nj njsi rritje e BPV Ai sht kundr proporcional nga koecienti i ekasitetit)
WBI
Ki = ----------------
WGDP
Kshtu nse konstatojm se koecienti i kapitalit sht 4, kjo do t thot se n periudhn e

kaluar pr t ciln prcaktohet ekasiteti i investimeve, q t realizohet rritja e GDP-s pr nj
njsi, jan nevojitur 4 njsi bruto- investime.
Shum faktor ndikojn mbi ekasitetin e investimeve. Nj nga faktort m t rndsishm

sht struktura teknike e investimeve, prkatsisht n ciln mnyr jan investuar mjetet, sa nga
mjetet jan dedikuar n pjes t madhe pr pajisje, teknologji dhe pr staf profesional, dhe sa
pr objekte ndrtimore. Gjithashtu, sht shum me rndsi t shfrytzohen kapacitete t ndr-
tuara, vall punohet n nj turn ose n m shum turne etj.
42
REZYME
& Konsumimi sht shpenzim i t ardhura n dispozicion t amvisrive, pr knaqjen e

nevojave t tyre themelore dhe nevojave tjera t mbi ndrtuara. Mundsia t knaqen ato nevo-
ja sht determinuar nga lartsia e t ardhurave. Ekzistojn tre rregulla lidhur me konsumimin.
Rregulli i par ka t bj me familjet m t varfra t cilat t gjitha t ardhurat i shpenzojn pr
knaqjen e nevojave themelore pr jetes. E dyta tregon se me rritjen e shpenzimeve rritet edhe
shpenzimi i t mirave t prgjithshme (TV, teknik t bardh, mobilie dhe t ngjashme), me
dinamikn e njjt si dhe t ardhurat. Rregulli i tret ka t bj me mundsin e amvisrive me
t ardhura m t larta, prkatsisht rritja e t ardhura zmadhohet pr t mira luksoze, por me
dinamik m t madhe nga vet t ardhurat.
& Kursimi sht ajo pjese e t ardhurave n dispozicion t amvisrive t cilat nuk jan
shpenzuar. Kto jan t ardhurat n dispozicion - shpenzimi = kursim. Kursimi sht nj nga
determinantt e investimeve. M shum kursehet n shtetet e zhvilluara ku t ardhurat me t
cilat disponojn jan m t larta, ndrsa firmat mund t ndajn m shum mjete pr akumulim.
Dallojm tre lloje t kursimit: pozitiv - nuk shpenzohen t gjith t ardhurat (30.000 p.e t ard-
hura, ndrsa jan shpenzuar 25.000 p.e); kursim negativ (t ardhurave m t vogla, ndrsa sht
shpenzuar m shum - mjete t huazuara - 30.000 p.e t ardhura, ndrsa 33.000 p.e shpenzim)
dhe kursim n zero - zonn (t ardhura t njjta dhe shpenzim, ndrsa 30.000 p.e t ardhura =
30.000 p.e shpenzim).
& Investime jan investime n fonde kapitale, prkatsisht objekte ndrtimore, pajisje dhe
n rezerva. Politika e investimeve prfshin masa dhe instrumente t qeveris me t cilat, krye-
sisht, zgjidhen tre probleme themelore lidhur me investimet, lloje t investimeve, burime t
mjeteve pr investim dhe efikasitet.
& Ndarja m esenciale e investimeve sht n: investime pr rezerv (mjete nga amortizimi,
neto - investime (mjete nga akumulimi) dhe bruto - investime (neto shuma e investimeve pr
rezerv). Determinanta t investimeve jan kursimi, norma e interesit dhe pritjet e investitorve.
& Efikasiteti i investimeve matet me koeficientin margjinal t efikasitetit dhe me koefici-
entin kapital margjinal.
& Shpenzimi, kursimi dhe investimet jan kategori ekonomike t cilat jan t lidhura
ngusht dhe varen njra nga tjetra. Zhvillimi i ekonomis sht parakusht pr realizim t suk-
sesshm e t gjitha tre kategorive. N shtetet e zhvilluara ka BPV t lart dhe n shprndarjen
e saj ka mundsi m shum mjete t dedikohen pr shpenzim, ose pr kursim dhe pastaj t
investohen. M shum mjete t kursyera rezultojn kamata dhe interes pr shumimin e tyre t
mtutjeshm me an t prfshirjes s nj fondi t caktuar t kursimit. Sakrifikimi i t ardhurave
aktuale dhe shpenzimit, realizohet n do vit shpenzues, n nivel m t lart.
43
EKONOMIA
Nocione kryesore
shpenzime investime

struktura shpenzuese fonde kapitale
ligjet e shpenzimit neto- investime
nevojat ziologjike bruto- investime
nevoja plotsuese dezinvestim
kursim portofolio- investime
t ardhura n dispozicion norm interesi
kursim pozitiv investime pr shkmbim
kursim negativ ekasitet
Kursim n zonn zero koecienti margjinal i
t ardhura permanente ekasitetit
cikli jetsor i kursimit koecient kapital margjinal
Pyetje pr kontrollimin e diturive
1. far sht shpenzimi?

2. Si ndahen nevojat t cilat knaqen me shpenzimet?
3. Sqaroni ligjet lidhur me strukturn e shpenzimeve!
4. far sht kursimi?
5. Cilat lloje t kursimit i dallojm?
6. Sqaroni kursimin negativ!
7. N cilat ekonomi kursehet m shum? Sqaroni!
8. Si jan lidhjet, varsia dhe kushtzimi ndrmjet t ardhurave dhe kursimit?
9. Prkuzoni nocionin investime!
10. Cilat jan format themelore t fondeve kapitale?
11. Cilat lloje t investimeve i dallojm?
12. Sqaroni nocionin amortizim, prkatsisht shprndarje t mjeteve!
13. Cilat jan determinantt themelor t investimeve?
14. far sht ekasitet i investimeve?
15. Cilat koecient t ekasitetit i dallojm?
16. Shnoni formulat e koecientit t ekasitetit!
17. Prllogaritni pr sa zmadhohet BPV-ja nse investojm 7.420.000 p.e (n nprmjet
koecientit t ekasitetit kapital)!
44
1. Sa do t jet kursimi dhe far do t jet ai nse t ardhurat t cilat jan n

dispozicion kan vlern prej 45.000 p.e, ndrsa shpenzimi sht 5.000 p.e?
2. Sqaroni ligjin e dyt t shpenzimit nprmjet shembullit!
3. Pr sa do t zmadhohet BPV-ja nse jan investuar 8.200.000 p.e bruto - investime
(nprmjet koecientit t ekasitetit margjinal)?
45
EKONOMIA
KREU I KATRT:
PARAJA DHE BANKA
Prmbajtja e kreut:
Nocione, paraqitja dhe funksioni i parave

Vlera dhe ndryshimi i vlers s parave
Agregatet monetare themelore dhe krkesa e parave
Oferta e parave dhe multiplikacioni kreditor
Qllimet e msimit:
Njohuri, nocioni dhe esenca e parave

Dallohen parat primitive nga parat elektronike
Sqaron vlern e parave
Interpreton ndryshime n vlern e parave
Sqaron krkesn e parave
Interpreton ofertn e parave
Sqaron procesin e krijimit t parave (multiplikacionin kreditor)
Jep shembuj pr banka, shfaqjen dhe bankave bashkkohore
46
PARAJA DHE BANKA
1. Nocioni, paraqitja dhe funksioni i parave
N kngt dhe gjuhn e popullit parat kan shum domethnie. Ato jan simbol i suksesit,
burim i krimit dhe e lvizin botn.
Parat paraqesin do mjet t prgjithshm t pranuar pr pages pr shkak t porositjes s t

mirave ose barazimin e borxhit. Ato jan mjete pr shkmbim.
Dhmbt e qenit t Ishujve Admirale, guacat e detit n disa pjes t Afriks, ar gjat shekul-
lit XIX, jan shembuj t parave. Ajo q sht me rndsi nuk jan lnda zike e cila prdoret pr
para, por marrveshja shoqrore se ai n mnyr t drejtprdrejt do t pranohet si mjet pr pages.
Parat kan histori t gjat t zhvillimit. N periudhn kur nuk kan ekzistuar para t vrteta,
n civilizimin e hershm, shkmbimi sht kryer me ujdi, prkatsisht t mir pr t mir. Gjat
ksaj, p.sh., jan shkmbyer: Nj lkur deleje pr 15 kilogram grur. N kt shkmbim gruri
luan rolin e parave. Domethn, ajo sht prdorur edhe si ushqim, por edhe si ekuivalent, para,
pr shkak se nprmjet saj (ushqimit) sht matur vlera e lkurs s deleve, por edhe shum t
mirave t tjera. N form t ktill shkmbimi si ujdi ka funksionuar gjat, dhe pr at koh, n
funksion t parave formalisht ka mundur t paraqitet cili do prodhim tjetr e mir. Megjithat, n
at histori t gjat t ujdive njerzit jan ballafaquar me probleme t mdha gjat shkmbimit. E
para, ajo, kryesisht, ka qen determinant me dobi t prodhimeve pr individt t cilt kan marr
pjes n shkmbim (t gjitha t mirat nuk kan pesh t njjt pr t gjith njerzit). Domethn,
vlera e prdorur e t mirave ka qen e ndryshme sipas vlers pr rajone t ndryshme.
Pr zhvillimin e parave bashkkohore, vaanrisht jan t rndsishme dy ngjarje
Ngjarja e par ka t bj me prcaktimin relativ t ekuivalencs pr prodhim t caktuar. T

mira t veanta shum m leht jan shkmbyer pr prodhime tjera, p.sh., lkura n rajonet e
barinjve, gruri n bujqsi. Kshtu, vlera e shkmbimit e ktyre prodhimeve ka qen m e rnd-
sishme nga vlera e prdorimit t tyre.
Ngjarja e dyt ka t bj me njohurit de metalet, ndrsa m von edhe ari, shum m mir
e kryejn funksionin e parave nga cili do prodhim tjetr. Ari ka qen m i prshtatshm t kryej
funksionin e mjetit pr shkmbim, pr shkak se kur sht n sasi t vogla ai ka vler t madhe,
mund t ndahet, nuk ndryshket, leht transportohet. Prandaj i ka shtypur t gjitha prodhimet tjera
dhe sht br prodhimi kryesor i cili e ka kryer funksionin e parave. N llim ari sht prdorur
jo formalisht, si copa t thjeshta dhe gjat pagess sht dashur t matet. Pesha e tij, pastrtia, e
47
EKONOMIA
cila ka paraqitur vshtirsi. Ky pagim sht quajtur pensator. M von, ari ka pasur mundsi
ti jepet forma e monedhs t cilat n llim kan pasur forma t ndryshme (trekndsh, katror),
ndrsa m von e kan marr formn e sotme t rrethit. N at form sakt jan Prcaktuar
pesha dhe pastrtia e atyre parave, me logon e tyre n to, ka garantuar shteti. Ky pagim sht
quajtur nuldezian. Kjo periudh sht quajtur periudha me rrndsi t art.
Pr shkak se ari sht metal i cili harxhohet, zbutet, ndrsa ka ekzistuar edhe rreziku nga vjedhjet
gjat tregtimit dhe pagimit, kur sht zmadhuar prodhimi i t mirave dhe i shrbimeve, ndrsa ari nuk
ka mundur ta prcjell kt tendenc, sht paraqitur nevoja shkmbimi disi t lehtsohet. Gjat ksaj,
jan themeluar shtpi t caktuara- si argjendari- t cilt i kan pranuar parat prej ari dhe pr to kan
dhn shnime (Wfe)- t cilat pronart i kan prdorur gjat shkmbimit. Kto shtpi kan pasur emra
t ndryshm n qytet - shtetet e ndryshme: Tezuare, numulare, argjendari, trapezari. Kshtu, shnimet
si pjes e ngelur pas shkmbimit, duke pasur m pak apoena pas blerjes me to, ka pasur mundsi t
kthehen te shtpit- argjendarit - dhe prej tyre pronari prsri ta kthej arin. N fakt, kto shtpi kan
qen llimi i bankave, n t cilat sot i deponojm parat pr rruajtje, si depozit. Ato shtpi duke e
pasur arin, kan dhn hua dhe kan dhn m shum - shnime. M von parat prej ari trsisht kan
qen t zvendsuara me shnime prej letre- banknota- botimi i t cilave sht kontrolluar nga shteti
dhe kshtu jan krijuar si para me vler t plot pr pages. Sot qarkullojn para prej letre.
Rritja e fuqishme e prodhimeve dhe e tregtis me t mira dhe shrbime t ndryshme e ka kr-
ijuar nevojn edhe parat prej letre, si dhe ari, t transferohen n vende t ndryshme me qllim
t paguhet. Pr tu mnjanuar problemet gjat ktij shkmbimi sht gjetur mnyr t realizohet
pagesa pa u llogaritur parat nga nj bank n tjetrn, nga njri vend n tjetrin: me transaksione,
nprmjet urdhresave- ti transferojn parat nga nj pronar n tjetrin, nga blersi te shitsi.
Lvizin nga llogaria n llogari, pa transferimin e tyre zik. Kto jan t ashtu quajturat para zhi-
rale. Kshtu krijohet mundsia bankat e pronarve t parave n letr t deponuara ti miratojn
kredit afatshkurta dhe n shum m t madhe nga vlera e parave t letrs t deponuara. Pr tu
mnjanuar rreziku nga botimi i madh i parave n letr dhe inacionit, rritet roli dhe rndsia e
banks qendrore, e cila e kontrollon punn e bankave tjera.
1.1. Funksionet e parave
Karakteristika esenciale e parave sht pranimi i tyre si mjet pr pages.
1. Parat si mjet pr shkmbim

2. Parat si mjet pr ruajtjen e vlers
3. Parat si mas e vlers
48
PARAJA DHE BANKA
Parat si mjet pr shkmbim - prdoren n gjysmn e pothuajse t gjith llojeve t shkmbim-

it. Puntort shkmbejn shrbimin e mundit t puns, pr para. Njerzit blen ose shesin t mira n
shkmbim t parave. Ne nuk i pranojm parat q drejtprdrejt ti konsumojm, por pr shkak se m
von mund t prdoren pr blerjen e sendeve t cilat dshirojm ti konsumojm. Parat jan medium
nprmjet t cilit njerzit shkmbejn t mira dhe shrbime. Pr t par n ciln mnyr shoqria ka
dobi nga mjetet pr shkmbim, t mendojm vetm n ekonomin t bazuar n ujdi.
Parat si mjet pr ruajtjen e vlers - e ka kt funksion, pr shkak se mund t prdoren pr

blerje n t ardhmen. Asnj nuk do t kishte pranuar para si pages pr t mirn dhe pr shrbi-
met t porositura sot, nse parat jan t pa vlefshme nse nesr do t mundohet t bjer t mira.
Parat n lidhje me forma tjera t prons s njerzve (t mira reale, letra me vler) jan m likuide
dhe leht shndrrohen n lloj tjetr t prons (t blihen t mira tjera).
Parat si mats t vlers - parat jan produkt i cili e mat vlern e do t mire, prkatsisht
nprmjet tyre prcaktohet sa vlejn t gjitha t mirat she shrbimet tjera, p.sh., nj automjet ka
koston 12.000 euro, nj makin pr larje ka kosto prej 300 euro, nj bluz ka koston prej 100
euro etj.
2. Vlera dhe ndryshimi i vlers s parave
Parat kan funksione t rndsishme n realizimin e marrdhnieve tregtare, pr kt shkak

do shtet i prcakton rregullat n lidhje me shfrytzimin e parave. shtje shum e rndsishme
e lidhur me parat sht prcaktimi i vlers s tyre. Kur n qarkullim kan qarkulluar para prej
ari, vlera u sht prcaktuar sipas madhsis dhe sasis s arit t ciln e kan prmbajtur. Sot n
qarkullim nuk qarkullojn para prej ari, por para prej letre dhe zhirale t cilat nuk prmbajn ar.
Te ato sht me rndsi e ashtu quajtura vler e cila rezulton nga ajo se parat jan mjet ligjor pr
pages n shtet dhe me to mund t blihen t mira dhe shrbime t ndryshme.
Kshtu edhe vlera e parave prej letre varet nga sasia e t mirave dhe shrbimeve t cilat mund
ti blem me ato para.
Parat jan t mira si do e mir tjetr, kshtu, sipas ksaj, kan edhe vler t prdorimit dhe
vler. Vlern e prdorimit e sqaruam m lart, ndrsa tani do ta sqarojm vlern e tyre:
Parat prej letre kan dy vlera: t brendshme dhe t jashtme. Vlera e brendshme ndryshe
quhet edhe vler e vendit, forc e blerjes t parave, ndrsa na tregon sa t mira dhe sa shrbime
mund ti blem me parat n tregun vendor. Nse me nj njsi pagesore mund t blihen m shum
t mira dhe shrbime n periudhn rrjedhse krahasuar me periudhn paraprake, pr shkak se
49
EKONOMIA
jan zvogluar mimet e tyre, d.m.th., sht zmadhuar vlera e njsis s parave, prkatsisht
sht zmadhuar fuqia blerse e parave. Pr shembull:
1 makin pr larje = 19.000 p.e (n periudhn paraprake)

1 makin pr larje = 17.000 p.e (n periudhn rrjedhse)
1 okollat - 55 p.e
1,5 okollat - 55 p.e.
Dhe e kundrta, nse n periudhn rrjedhse krahasuar me periudhn paraprake mund t

blem m pak t mira dhe shrbime me t njjtat para, pr shkak se mimi i tyre sht zmad-
huar, d.m.th., sht zvogluar fuqia blerse e parave. Pr shembull:
1 frigorifer = 25.000 p.e (n periudhn rrjedhse)

1 frigorifer = 30.000% (n periudhn paraprake)
frigorifer = 35.000 p.e
Vlera e jashtme e parave, nga ana tjetr, ndryshe quhet edhe si raportndrvalutor, paritet
ndrvalutor,kursi i kmbimit, n mes njsis pagesore t vendit dhe valutave t huaja. N fakt,
ky sht mimi i parave t huaja e shprehur me valutn vendase, prkatsisht njsia pagesore
vendase. Ai mim sht kursi i cili tregon sa njsi t valuts vendase zvendsohen pr nj ose
pr 100 njsi pagesore nga valuta e huaj. P.sh., nse kursi i denarit n tregun vendas sht 61.5,
kjo do t thot se nj euro mund t blihet me 61.5 denar ose se me nj euro mund t blihet sasi
e njjt e t mirave sa do t mund t blihet edhe me 61.5 denar. 61.5 denar = 1 euro
Ekziston lidhje e ndrsjell edhe ndrvarshmri t vlers s brendshme dhe t jashtme

t valuts vendase. Ato i lidh fuqia blerse e valuts vendase. Kur zvoglohet fuqia blerse e
valuts vendase n tregun vendas, kjo drejtprdrejt ndikon edhe mbi zvoglimin e vlers s saj
n tregun e jashtm, m shum faktor objektiv, para s gjithash, nga zmadhimi ose zvoglimi
i prodhimit edhe i produktivitetit, nga raporti i oferts dhe krkess s prgjithshme agregate,
nga ndryshimet n nivel t prgjithshm t mimeve, nga gjendja n bilancin pagesor etj. Si
rezultat i gjendjeve dhe ndryshimeve, vlera e parave rritet ose zvoglohet.
Deprecim quhet rrnja e prgjithshme e vlers s parave.

Inacioni - zvoglohet vlera e brendshme e parave, prkatsisht zvoglohet fuqia e
parave- ndrsa vjen deri te zmadhimi i nivelit t prgjithshm i mimeve. Fondet e parave
i tejkalojn stoqet. Me t njjtat shuma t parave mund t blihet sasi m e vogl e t mirave dhe
shrbimeve nga paraprakisht.
50
PARAJA DHE BANKA
Devalvimi- zvoglim i vlers s njsis pagesore vendase n raport me at t huaj,

zvoglohet kursi i kmbimit. P.sh., 1 euro = 65,5 denar. Domethn, na nevojiten m shum
para vendase q ti blem sasit e njjta valuta t huaja n raport me periudhn paraprake. De-
valvimi, zakonisht, ndodh nse ka zvoglim t dukshm t fuqis blerse t parave n tregun
vendas dhe nse kjo dukuri zgjat. Si dhe kur shteti do t ul mimin e eksportit nga shteti jon
- me ka me sasi t njjt t parave t huaja, partnert e huaj mund t blen sasi t mdha t
mallrave t tregun ton.
Devalvimi si mas n ndryshimin e vlers s jashtme t parave kur kursi sht ks zyr-
tarisht e publikojn qeveritart e shtetit, ndrsa nse kursi sht uktues, ai ndryshim vetm
konstatohet.
Aprecim - quhet zmadhimi i prgjithshm (rritja) e vlers s parave.
Deacioni - zmadhohet vlera e brendshme e parave, prkatsisht zmadhohet fuqia e parave,
ndrsa vjen deri te zvoglimi i nivelit t prgjithshm i mimeve, stoqe m t mdha nga fondet
pagesore. Me t njjtat shuma t parave mund t blihet sasi m e madhe e t mirave dhe shrbimeve
nga paraprakisht.
1 okollat = 55 p.e (n periudhn paraprake)

1 okollat = 45 p.e (n periudhn rrjedhse)
1 dhe 1/5 okollat = 55 p.e. (n periudhn rrjedhse)
Ky ndryshim sht n kundrshtim me inacionin.
Revalvimi- zmadhim i vlers s njsis pagesore vendase n raport me at t huaj. Zmad-

hohet kursi i kmbimit, p.sh.: 28 denar= 1 euro Domethn, na nevojiten m pak para vendase q
ti blem 1 ose 100 valuta t huaja n raport me periudhn paraprake. Nse paraqitja e deacionit te
vlera vendase e valuts zgjat, zakonisht, shkakton revalvacion. Revalvacion mund t ndrmarr
pushteti qeveritar monetar dhe nse konstatojn se vlera e njsive pagesore vendase sht
nnvlersuar n raport me ato t huaja dhe se duhet ta vendosin n nivel real. Gjat revalvimit,
importi zmadhohet, ndrsa eksporti zvoglohet.
3. Agregatet themelor monetar
N funksionimin e sistemit bankar dhe n rregullimin e sasive t parave n qarkullim, n

do shtet, m i rndsishm sht roli i banks qendrore. Ajo kt funksion e realizon me ql-
lim ti kontrolloj ndryshimet n ofertn e parave, pr shkak se n kt mnyr nuk mund t
zmadhohet n mnyr enorme krkesa agregate nprmjet ekspansionit monetar. N afat t
shkurt ekspansioni monetar jep prodhim t zmadhuar dhe pa punsim t zvogluar, por n afat
51
EKONOMIA
t gjat rezulton me inacion. Prandaj sht me rndsi banka qendrore ta kontrolloj ofertn
e parave nga ana e bankave komerciale. Gjat ksaj, n lidhje me kt qllim, do ti analizojm
elementet- komponentt n ofertn e parave, t quajtura agregate monetare.
Agregate monetare M1 (Narrow Money- para n kuptimin m t ngusht t fjals). Ai i

prfshin:
Parat prej letre dhe t farkuara n qarkullim, jasht nga banka (i boton banka qendrore).
Mjetet, parat n gjiro - llogarin dhe n llogarit rrjedhse t subjekteve jo bankiere,
prkatsisht para zhirale, depozite.
Nprmjet agregatit monetar M1 pr do dit realizohen aktivitete t mdha t blerjes,

pagimit t, t mirave dhe shrbimeve.
Agregat monetar M2 (Broad Money). I prfshin elementet n vijim:
Elementet e agregatit M1 dhe

Shuma e depozituar e t hollave t pezmatuara, denar dhe deviza, n bankat deri n nj vit.
3.1. Krkes e parave
Parat jan rezerv. Ajo sht sasia e parave n qarkullim dhe depozitet t cilat rruhen n
do koh t caktuar. Rruajtja e parave nuk sht e njjt si edhe shpenzimi i parave (kur shko-
jm n kinema). Ne i ruajm parat tani q ti shpenzojm m von.
Parat jan mjet pr shkmbim, pr kt shkak ato duhet t shrbejn edhe si mjet pr rru-
ajtjen e vlers. Shkaqet pse njerzit dshirojn t rruajn para duhet ti krkojm n dy funksio-
net e parave n vijim: Njerzit mund t rruajn pasurin e tyre n forma t ndryshme: N para,
n letra me vler afat shkurt, n et obligacione, n aksione dhe n pron reale. Duke tuar t
ardhura njerzit e zmadhojn pasurin e tyre. Me shpenzimin ata e zvoglojn pasurin e tyre.
Si duhet ta shprndajn pasurin e tyre ndrmjet parave dhe et obligacioneve:
Njerzit e rruajn pronn e tyre (pasurin) n para kur n shtet ka stabilitet t lart t mimit
(ka inacion t vogl), gjat ka zvoglohet fuqia blerse e parave. Kjo mund t jet tim-
prurse nse n periudh t dukshme kan sukses ti blen prodhimet e dshiruara me zbritje gj
e cila do tju mundsoj t kursejn me blerjen m t lir. Por, n rruajtjen e parave n shtpi ka
52
PARAJA DHE BANKA
nj shpenzim evident kosto oportune. Ajo sht norma e interesit prej s cils heqin dor me
at q i ruajn parat n vend t etobligacioneve. Norm interesi mund t tojn edhe nse
parat i deponojn n bank. Gjat ksaj, norma e interesit sht m e ult nse parat i ruajn
n afat t pacaktuar, ndrsa m e lart nse jan me afat t caktuar. Kosto oportune ka edhe nse
parat rruhen n shtpi, dhe nuk investohen n blerjen e aksioneve nga rm e caktuar e cila
jep dividend m t madhe ose m t vogl, n varsi prej asaj se si punon rma. Prandaj m
shpesh njerzit si investitor realizojn nj porfolio (blen letra t ndryshme me vler, me rrezik
t ndryshm), me qllim ai t ndahet, dhe nqoftse te njri lloj i letrave me vler ton, te tjetri
humb, por t arrihet ndonj tim mesatar.
Nga e lart prmendura mund t konkluzohet prse njerzit, edhe prpos asaj se n mnyr
alternative i investojn parat, megjithat, do her rruajn para n shtpi, dhe n kt mnyr
krijojn krkesn pr para.
1. Pa para, realizimi i transaksioneve me ujdi t drejtprdrejt do t kushtoj edhe koh

edhe para. Ruajtja e parave e ekonomizon kohn dhe mundin t kyura n realizimin e trans-
aksioneve (shitja e letrave me vler pr t arritur deri te para t gatshme t cilat na nevojiten t
blem ose t shesim ose t paguajm t mira dhe shrbime t ndryshme). Motivimi i transak-
sionit pr rruajtjen e parave e reekton faktin se pagimi dhe marrja e parave nuk jan t sink-
ronizuara. Jo do her parat t cilat duhet ti marrim i kemi pr momentin kur duhet t blem,
dhe t paguajm ne. sht e mundshme parat nga shitja e t mirave dhe shrbimeve t mos i
marrim sot, ndrsa kemi nevoj urgjente t blem t mira tjera. Prandaj njerzit rruajn para.
2. Ky motiv sqarohet me faktin se ktu bhet fjal pr rruajtjen e parave n shtpi, prkat-
sisht bhet fjal pr krkes t parave e nxitur nga ajo se ekziston mundsia parat t transfor-
mohen n prone tjetr (letra me vler: Flet obligacione dhe aksione ). Me kt n periudh t
caktuar, nprmjet rrezikut, t tohen para nprmjet investimit ose shitjes e cila rezulton me
prtim.
3.2. Oferta e parave
Paraqitja e parave prej letre ose e parave zhirale n ekonomi e krijoi mundsin edh bankat
komerciale t krijojn para (prve banks qendrore). N at mnyr u zmadhua nevoja e
banks qendrore t rregulloj sasin e parave n qarkullim, q do t thoshte se ofertn e parave
tani e prbjn edhe parat e emetuara nga banka qendrore, si dhe potencialin kreditor t ban-
kave. Ato jan institucione nanciare q kan qllim ti grumbullojn (mobilizojn) mjetet e
ardhshme nanciare n ekonomin, ato ti shesin si kredit atyre subjekteve ekonomike q i
53
EKONOMIA
krkojn, dhe kshtu duke ln prot. D.m.th. tojn n dallimin ndrmjet norms s interesit
m t ult, t ciln e japin pr depozit te ato, dhe norma e interesit m e madhe, t ciln e mar-
rin pr kredit t cilat i kan dhn ato. Pr shkak se bankat kan konstatuar se t gjith kursim-
tart nuk vin n dit t njjt ti ngren depozitat, kjo u jep mundsi t japin n hua m shum
mjete nga madhsia e depozitave t tyre. Gjat ksaj, mbajn llogari pr likuiditetin e tyre (do
moment t ken mjete ti paguajn mjetet nanciare t arritura). Nse banka tepron me dhnien
e kredive, mund t cenoj at likuiditet dhe t bankrotoj. Prandaj prdoret e ashtu quajtura
shkalla e rezervs s obligueshme, si instrument pr bankn qendrore pr ta rregulluar sasin e
parave n qarkullim. Me politikn e rezervs s obligueshme bankat komerciale ngarkohen me
borxh me nj prqindje t caktuar nga depozitat, prkatsisht investimet, t rruajn si rezerv
n llogari t veant te banka qendrore.
Bankat komerciale mund t plasojn kredi n ekonomi vetm nse ka tepric t mjeteve
pagesore t lira nga t ardhurat e investimeve n bank. Ajo tepric t mjeteve pagesore t hua-
zuara paraqiten kur qytetart kan investime t kursyera, rmat kan investuar mjete ose banka
ka marr borxh nga banka qendrore. P.sh., nse ndonj komitent investon n bank 50.000 p.e,
ato mjete banka mund tu a plasoj si kredi subjekteve tjera afariste. Por, gjithashtu, para se
ti plasoj ato para banka duhet t akordoj rezervn e obliguar n shum. P.sh., prej 10%. N
tabeln do ta sqarojm procesin e krijimit t parave nga ana e bankave komerciale, prkatsisht
multiplikacionit kreditor.
Shuma e parave t investuara themelore sht 50.000 p.e. Banka para se ti a jap hua kto
para ndonj rms (e cila krkon kredi), duhet t akordoj rezerv t obliguar sipas shkalls
e cila sht prcaktuar nga banka qendrore- p.sh. 10%. Pas akordimit t 5.000 p.e rezerv t
obliguar (10% nga 50.000) pjesa e cila ngel 45.000 p.e banka ia jep hua do rme. Gjat ksaj,
mjetet i transferon n llogari t ndonj banke komitent i s cils sht rma. N rrethin e ar-
dhshm, ato 45.000 p.e. do t ndodhen te ndonj bank komerciale tjetr. Tani kjo bank do t
mund kto mjete m tutje tua huazoj rmave tjera, prsri, prej kur prej tyre do t akordoj
10% rezerv t obliguar. D.m.th 45.000 p.e. 10% reserve e obliguar jan 4,500 p.e. dhe shuma
t ciln banka komerciale mund ta huazoj sht 40.500 p.e. Kto 40.500 p.e. do t transfero-
hen n llogarin e ndonj banke komerciale t tret dhe do t jet mundsi pr dhnien e kredis
s re, prsri pas akordimit t mjeteve pr rezerv t obliguar. N tabel, gjithashtu, jan dhn
edhe shumat e rezervave t akorduara, depozitat e prgjithshme dhe kredit e prgjithshme. Nga
tabela shihet se shumat e depozituara e t hollave themelore nga 50.000 p.e. sipas gjeometris
progresive krijon depozitn e prgjithshme prej 500.000 p.e., ndrsa mjetet e prgjithshme t
huazuara nga mjetet e depozituara t parave themelore 50.000 p.e. tani jan 45.000 p.e.
54
PARAJA DHE BANKA
Tabela 4-1 Procesi i krijimit t parave nprmjet bankave

komerciale- kreditore multiplikim
Rezerv Depozita e Kredit e

Rezerv Depozit Kredit
kreditore prgjithshme prgjithshme
Depozita
5.000 50.000 45.000 5.000 50.000 45.000
themelore ll.
Rrethi i dyt
4.500 45.000 40.500 9.500 95.000 85.500
i depozits
Rrethi i tret
4.050 40.500 36.450 13.550 135.500 121.950
i depozits
Dhe kshtu me
... ... ... ... ... ...
radh
Total 500.000 450.000
REZYME
& Parat jan libra ose shkresa nga llogarit bankiere. Paraqiten n shkall t caktuar t
historis njerzore. Pas shkmbimit me ujdi, parat jan ekuivalent n marrdhnien e shkm-
bimit dhe kalojn npr disa etapa. Me paraqitjen e arit, ai bhet ekuivalent dhe ekziston e ash-
tu quajtura pagesa pensatore dhe numerike. Me prpunimin e parave prej ari, shkmbimi sht
lehtsuar dhe prshpejtuar. M von parat prej ari kan krijuar probleme dhe jan zvendsuar
me shnime n letr- certifikata, t cilat edhe sot prdoren si para t plot vlefshme pr pages
(banknota).
& Parat kan disa funksione n kuadr r prdorimit t tyre edhe at: Funksioni i parave
si mjet pr shkmbim (pagesor), funksion si mjet pr rruajtjen e vlers (n kushte t inflacionit
me blerjen e t mirave reale dhe pron ju ruhet vlera) dhe parat si mats i vlers me ato matet
vlera e t gjitha mallrave dhe shrbimeve tjera.
& Parat kan vler prdoruese (si mjet pr shkmbim pagim) dhe vler. Vlera mund t
jet e brendshme - fuqia blerse e parave (sa mallra dhe shrbime mund t blihen me njsin
pagesore vendase n tregun vendas), dhe ajo e jashtme - kursi i kmbimit (mimi i njsis pag-
esore vendase e shprehur n t huaj sa denar japim pr nj ose pr njqind valuta t huaja).
Vlera e parave mund t bjer (deprecim) dhe t ritet (aprecim). Kur zvoglohet vlera vendase
ka inflacion, ndrsa kur zvoglohet vlera e jashtme ka revalvim. Rritja e vlers s brendshme
sht deflacion, ndrsa rritja e vlers s jashtme sht revalvim.
55
EKONOMIA
& Parat n nj ekonomi shprehen si agregat ekonomik. M1 i prmban mjetet pagesore n

letr dhe ato si gjiro llogari n llogarit rrjedhse t sektorit jo bankier,
& Prkatsisht para zhirale depozit. M2 i prmban elementet nga M1 dhe investimet e
devizave dhe denarit me afat t caktuar n nj bank deri m nj vit. Rruajtja e parave n shtpi
ndikon edhe n krkesn e parave. Por, e bart koston oportune normn e interesit nga e cila
heqin dor amvisrit me at q i rruajn parat n vend t flet obligacioneve. Dy motive e de-
terminojn krkesn e parave: Transankcionar dhe spekulativ.
& Ofertn e parave n ekonomi e realizon banka qendrore dhe banka komerciale t cilat
marrin pjes me dhnien e kredive. Pr t mos u zmadhuar masa pagesore mbi fondet e mall-
rave, banka qendrore realizon politik monetare. Bankat komerciale e krijojn ofertn e parave
dhe realizojn t ashtu quajtur multiplikacionin kreditor. Nga deponimet te kta obligues mn-
janojn rezerv t obliguar dhe pjesn tjetr t parave e japin si kredi, komitentve t cilt kan
krkesa pr to.
Nocione kryesore
para Kursi devizor
ujdi inacioni
Vler e prdorur Deacioni
Vler reale devalvimi
ekuivalent Revalvimi
Pagesa pensatore Depreciimi
Pagesa numerike Aprecimi
Para prej ari Agregate monetar M1 M2
Para prej letre Krkesa e parave
Funksionet e parave kosto oportune
Mjet shkmbimi Motivi transakcionar
Mjet pr pages Motiv spekulativ
Vler e parave Oferta e parave
Vler vendase Multiplikacioni kreditor
Fuqia blerse Rezerva e obligueshme
Vlera e jashtme Depozita themelore
56
PARAJA DHE BANKA
Pyetje pr kontrollimin e dituris
1. far jan parat? far sht ujdia?

2. Sqaroni evolucionin e parave!
3. Si sht realizuar pagesa pensatore dhe numerike?
4. Si jan paraqitur parat prej letre?
5. far jan para zhirale?
6. Numroni funksionet e parave dhe sqaroni t njjtat!
7. far vler dallojm te parat?
8. far sht fuqia blerse e parave?
9. far sht kursi i devizs?
10. Sqaroni inacionin!
11. Si prkuzohet inacioni?
12. far sht devalvimin ?
13. Jepni shembull!
14. Sqaroni revalvalvimin!
15. far jan agregatet monetare ?
16. Cilat jan prbrsit e e agregateve monetare M1 dhe M2?
17. far sht krkesa e parave?
18. Sqaroni koston oportune!
19. Cilat motive e determinojn krkesn e parave? Sqaroni!
Detyra pr zbatim praktik t njohurive
1. Sqaroni far ndryshimi ka ndodhur n vlern e parave nse shkalla e inacionit

sht zvogluar pr 1%?
2. Krahasoni vlern e denarit me dollarin dhe jepni sqarimin tuaj!
57
EKONOMIA
KREU I PEST:
PAPUNSIA DHE INFLACIONI
Prmbajtja e kreut:
Nocione, matje dhe shpenzime papunsia

Lloje t papunsis
Shkaqe pr papunsi
Nocione, esenca dhe matje t inacionit
Shpenzime nga inacioni
Lloje t inacionit sipas shkaqeve t cilat e shkaktojn
Inacioni n Republikn e Maqedonis
Marrdhnie ndrmjet inacionit dhe papunsis Kurba e
Filipsit n afatshkurt dhe afatgjat
Qllimet e msimit:
Sqaron nocionin dhe esencn e papunsis

Numron shkaqet pr papunsi
Prkuzon dhe interpreton nocionin dhe esencn e inacionit
Sqaron burimet e inacionit
Tregon me shembuj llojet e inacionit
Jep shembull pr inacionin n RM
Konstrukton Kurbn e FIlipsit pr afatshkurt dhe afatgjat
58
1. Nocion, matje dhe shpenzime nga papunsia
T gjith njerzit nuk dshirojn t punojn. Ata q duan t punojn quhen fuqia puntore.
Fuqin puntore e prbjn ata persona t cilt kan pun dhe ata t cilt jan regjistruar se
dshirojn t punojn dhe jan n dispozicion pr pun. Ajo pjes e fuqis puntore e cila nuk
ka pun nga shkaqe t ndryshme quhen t papunsuar.
D.m.th., t papunsuarit e prbjn ata persona t cilt jan t aft pr pun, mirpo,
nuk mund t gjejn punsim. Kjo kategori t papun- sht nj nga problemet m t mdha
makroekonomike, zgjidhja e t cilit sht vendosur edhe si qllimi themelor i ekonomis.
Shkalla e papunsis tohet si raport ndrmjet numrit t personave t papun dhe numrit t
prgjithshm t fuqis puntore, e shumzuar me 100.
Numri i persona t papun

Shkalla e papunsis = --------------------------------------- x 100
Fuqia puntore e prgjithshme (t punsuar dhe t papunsuar)
Ja disa t dhna pr at si ka lvizur shkalla e papunsis n disa shtete evropiane dhe n

SHBA n periudhn nga viti 1972 deri n vitin 1982 dhe nga viti 1999 deri n vitin 2001.
Tabela 5 Papunsia n disa vende evropiane
Shteti % % % %
Viti 1972 1982 1999 2000
Britani e Madhe 4 11,3 6,7 5,3
Franca 2,8 8,1 12,4 10
SHBA 5,5 9,5 4,2 4
Burime: OECD, Esopogtc Outlook
59
EKONOMIA
Graku 5 - 2 Shkallat e punsis dhe t papunsis (2003-2006) n R. e Maqedonis.
Shkalla e punesis Shkalla e Papune

2003 2004 2005 2006 2003 2004 2005 2006
Total 38,5 36,8 37,9 39,6 37,1 37,4 37,6 36,3
Meshkuj 45,6 44,4 45,4 48,3 37,4 37,1 36,9 35,6
Femra 31,3 28,9 30,1 30,7 36,7 38,0 38,8 37,5
15-24 12,1 11,5 12,3 14,4 66,1 67,6 62,6 59,9
55-64 28,1 24,0 26,2 36,4 18,8 25,2 27,9 28,4
Fillor 20,7 18,1 19,9 - 45,1 46,1 43,3 41,8
T mesm 43,9 41,5 42,0 - 36,2 37,6 38,6 36,9
T lart 63,5 65,5 64,0 - 19,4 18,3 20,5 21,3
Burime: Enti Shtetror pr Statistik
Shkalla e papunsis n vitin 2009 n RM ka qen 31,7% nga fuqia puntore e prgjith-
shme. Ky problem i papunsis pr fuqin e aft pr pun shkakton dme t mdha n tregjet
bashkkohore ekonomike. Ato n mnyr globale mund t shprehin disa sqarime t shpenzime-
ve t cilat i shkakton papunsia, ndrsa paraqiten si: Shpenzime ekonomike, shpenzime sociale
dhe shpenzime nga arka e shtetit.4
Shpenzimet ekonomike (ligji i Okunit)
N periudhn e viteve 60 t shekullit t kaluar ekonomistt jan pajtuar se n nivelin aktual

t zhvillimit teknologjik dhe gjendjes n t ciln ndodhet tregu i puns, shkalla prej 4% t papu-
nsuar i prgjigjet gjendjes s shfrytzimit t plot t resurseve. Kjo ka qen baza e ekonomistit
amerikan Artur Okun n vitin 1961 t prcaktoj ligjin e tij t njohur pr papunsi i ashtu
quajturi ligji i Okunit i cili thot: pr do rnie prej 3% t BPV-sfaktike nn BPV- potencial-
BPV shkakton ritjen e norms s papunsis pr 1 %.
Mirpo, nga analizat e bra, sot ekonomistt konsiderojn se ai raport ndryshon dhe nuk
sht 1:3 Por 1:2, Q do t thot se do rnie BPV faktike pr 2% nn potencialin e BPV do t
shkaktoj 1% rritje t papunsis.
P.sh., nse n ekonomin e nj shteti ka 7% papunsi, ndrsa BPV-ja faktike sht zvogluar nn
potencialin e BPV pr 3%, kjo do t shkaktoj rritje t papunsis pr 1,5% dhe ajo do t jet 8.5%.
4
Hardicu, Khan, Zangmead, 1994,p 491-493 60
60
Shpenzimet sociale jan lloj i atill i shpenzimeve nga papunsia t cilat vshtir maten,
pr shkak se jan t lidhura me problemet sociale dhe psikologjike t cilat paraqiten te njerzit
t cilt e kan humbur punn dhe t cilt, n prgjithsi, jan t papunsuar. Jan realizuar nj
numr i madh i hulumtimeve psikologjike dhe mjeksore t cilat duhet t tregojn pasojat nga
papunsia. Gjegjsisht, te t papunt prforcohet ndjenja e nnmimit, shpesh jan nga ana
psikike jan nn depresion, me smundje t zemrs, vetvrasje, divorce, si dhe aktivitete nga
sfera e kriminalitetit, prostitucionit etj.
Shpenzime t arks shtetrore
Kto shpenzime i parashtron konkretisht shteti shteti edhe at n mnyrn n vijim: Zmadhohen
transferimet sociale, t dhnat pr t papunsuarit, ndrsa humben tatimet nga t ardhurat t
cilat njerzit do ti paguajn nse jan t punsuar dhe humben t kontributet lidhur me siguri-
min social t cilat i paguajn t punsuarit.
2. Lloje t papunsis
Ekonomistt e klasikojn papunsin n tre lloje themelore: Frikcionale, strukturore dhe

ciklike.
1. Papunsia frikcionale sht niveli minimal i papunsis n nj shoqri dinamike, nivel

i cili m shum nuk mund t zvoglohet. N esenc, kjo sht form e leht e papunsis, e
cila paraqitet, pr shkak se njerzit nuk mund do her t ken informacion pr vendet e lira
apo t sapo liruara t puns, dhe me kt edhe mundsia pr plotsimin e tyre, si dhe pr shkak
t uktacionit t vazhdueshm t, t punsuarve nga nj vend n vend tjetr t puns, nga nj
rm n tjetr, duke krkuar punsim tjetr i cili do t mundsoj pag m t lart dhe kushte
m t mira pr pun.
2. Papunsia strukturore ka t bj me papunsin e cila rezulton nga mos patja e kuali-
kimeve dhe mundsis pr pun, kur struktura e krkess dhe e prodhimit ndryshon. Zhvil-
limi i shpejt i teknologjive t larta shkakton zhvendosje strukturore n tregtit ekonomike dhe
ato veprimtari t cilat e risin pjesmarrjen n krijimin e BPV, e zmadhojn krkesn pr fuqi
puntore, ndrsa ato pjesmarrja e s cilave zvoglohet n BPV-n, e zvoglojn krkesn pr
fuqi puntore dhe e zmadhojn numrin e t papunsuarve. P.sh., nj saldues i kualikuar n
Angli ndoshta 20 vjet ka punuar n ndrtimin e anijeve, por n moshn 50 vjeare sht br te-
pric teknologjike kur industria ka lluar t rrzohet e ballafaquar me konkurrenc. Ai puntor
prsri mund t trajnohet pr kualikime tjera t cilat m shum jan t krkuara n ekonomin
61
EKONOMIA
aktuale. Por, rmat ndoshta do t hamenden vall t punsojn dhe t trajnojn puntor m t
moshuar. Puntort e ktill bhen viktima t papunsis strukturore.
3. Papunsia ciklike sht form e atill e papunsis e cila sht e lidhur me lvizjen
ciklike n zhvillimin e ekonomive tregtare. Gjegjsisht, n fazn e recesionit, si periudh e
ciklit ekonomik, paraqitet zvoglim i produktivitetit, investime t zvogluara, BPV e zvogluar,
zvoglohet krkesa pr fuqi puntore, prkatsisht rritet papunsia. sht e kundrta n fazn
e ekspansionit, kur kemi aktivitet investues t zmadhuar dhe BPV n rritje. Ather rritet edhe
krkesa pr fuqi pune, dhe me kt zvoglohet papunsia. 5
3. Shkaqet pr papunsi
Ekonomistt n analizat e tyre tentojn t gjejn zgjidhje pr rregullimin e shum prob-

lemeve ekonomike, ndr t cilat edhe problemin e papunsis. Ata kt problem e vendosin
n specikat e funksionimit t tregut t puns, prkatsisht n mundsin nga balancimit t tij
pastrimit, si sht rast n tregun e t mirave dhe shrbimeve. N hulumtimet sht sugjeruar
n at se papunsia mund t ket karakter t detyruar dhe vullnetar. Kur paraqitet papunsia me
vullnet dhe pse? Ja nj nga grak i cili mund t jap prgjigje n kt pyetje:
Graku 5 - 1 paga eksibile
S
H
K
A
L
L
A PAPNUSIA
T PUNSUARIT VULLNETARE
E
H
U
A
Z
I
M
I PUNA E DORS
T
5
Beg D., Fisher S, Dornbush R. Ekonomia, Nik - et, 2000, fq. 450 62
62
Pse supozojm se huazimet e puntorve n tregun e puns jan eksibile, t ndryshueshme

lart dhe posht. Linja DD sht krkesa pr pun, ndrsa linja SS oferta e puns. Nga graku
vrehet se kurba e oferts gjat sasis pun L, ku pagat jan t larta, do t jet trsisht jo elas-
tike dhe krijohet nj vertikale. (Rritja e huave do ta zmadhoj ofertn e puns vetm deri n nj
pik t caktuar, ndrsa kur do t tejkalohet kjo, Efekti i zvendsimit dhe oferta bhen jo elas-
tike, prkatsisht nuk reagojn n zmadhimin e pagave) Pr shkak se rrogat jan eksibile, lart
dhe posht, ekuilibri do t vendoset n pikn E, n nivelin e pagave n pikn . Distanca nga
pika A deri te pika E e jep numrin e t punsuarve, ndrsa nga pika E deri te pika F e jep numrin
e puntorve t papunsuar vullnetarisht. Ata do t pranojn t punojn vetm nse kan paga
t larta n pikn . D.m.th., do t punsohet fuqia e puns pr rrog m t lart: Me zvoglimin
e huave, puntort t cilt nuk dshirojn t punojn pr at shum largohen n vende tjera t
puns- (papunsi vullnetare).
Grakon 5 - 2 Neeksibilni plati prisilna nevrabotenost,
S
H
K
A
L T PUNSUARIT T PAPUNSUARIT
L T DETYRUAR
A
E
H
U
A
Z
I
M
I
T PUNA E DORS
Ta sqarojm edhe papunsin t detyruar. Ajo paraqitet n kushte kur pagat nuk jan eksi-
bile shkojn vetm pr posht. Nga cilat do shkaqe pagat n tregun e puns mund t rriten n
nivel tjetr t ekuilibruar, gjegjsisht nga n 1, ather do t ritet edhe numri i puntorve t
cilt do t duan t punojn me t ardhura t tilla t larta dhe me at ofert t puns do ta tejkaloj
krkesn e puns n ndrmarrjen. Numri i puntorve t cilt jan t prgatitur t punojn pr
paga m t larta n nivelin 1 ndodhet pika G n kurbn e oferts, por ndrmarrjet punsojn
vetm N puntor. Gjat ksaj, distanca nga N deri n G e jep numrin e puntorve t papu-
nsuar t detyruar. D.m.th., jo eksibiliteti i pagave pr posht sht shkaku pr papunsi t
63
EKONOMIA
detyruar. Graku 5-2 sht pr papunsi t detyruar. At jo eksibilitet t pagave pr posht e

sqarojn dy teori. Teoria ortodokse konsideron se sindikatat dhe qeverit jan fajtore pr kt,
pr shkak se kontribuojn t papunt t mos pranojn punsime ose rroga m t vogla dhe
Teoria e kejnizianve t ri, t cilt n shek e XX msojn se papunsia ka karakter afat gjat
dhe t detyruar duke folur pr teori pr rroga pr ekasitet teori pr t ashtu quajturit insajder
dhe autsajder.
Paga pr ekasitet Kjo teori, n thelb, e ka esencn se ndrmarrjet i prcaktojn

pagat reale n nivel m t lart nga ekuilibri, pr shkak se ajo tohet me produktivitet t lart,
efektivitet t puns dhe rezultate m t larta. Puntort e knaqur nga lartsia e t ardhurave i
reduktojn ndryshimet e shpeshta t vendeve t puns, dhe me ato t ardhura kan edhe kushte
m t mira pr jet dhe e zmadhojn krkesn e tyre agregate.
Insader dhe autsader Insajder jan puntor t punsuar n ndrmarrje, ndrsa
autsajder jan persona t papunsuar, pa pun. Vetm insadert t cilt kan pun marrin pjes
n marrveshjet pr mimin e t ardhurave. Pundhnsi m shum humb mjete pr trening, tra-
jnim, edukim dhe aftsim tjetr nse dshiron t punsoj autsajder. Edhe pse ata do t kishin
punuar pr paga m t vogla se insajdert, megjithat, kto shpenzime nuk do ti kompensojn
kursimet nga pagat m t vogla. Gjithashtu, do t kursejn edhe nse u japin paga pak m t
larta insajderve, me krkes t tyre t ciln krkes e realizojn nprmjet sindikats, sesa tu
lejojn t largohen n vende tjera t puns me t ardhura m t larta.
4. Nocione, esenca dhe matja e inacionit
Prpos zgjidhjes t problemit me papunsin, politika makroekonomike, gjithashtu, v-

mendje t posame u kushton edhe zgjidhjes edhe t nj problemi t rndsishm t ciln e ka
vendosur si qllim t vetin, dhe kjo sht inacioni. Ajo konsiderohet si smundje moderne
n ekonomin bashkkohore. Ekziston n t gjitha shtetet: T zhvilluara, t pa zhvilluara, n
tranzicion.
Inacioni sht dukuri e rnies s vlers s brendshme t parave dhe ngritjen e nivelit t
brendshm t mimeve. Kjo sht gjendje n ekonomi kur fondet e pagimit i tejkalojn fondet
e mallrave.
Inacioni matet nprmjet nivelit t prgjithshm t mimeve pr prllogaritjen e t cilave

prdoret indeksi i mimeve. Indeksi m i njohur sht indeksi i mimeve pr shpenzim, pr-
katsisht i ashtuquajturi i ndeks i shpenzimeve jetsore.
64
Niveli i mimeve (t) niveli i mimeve (t-1)

Si = -------------------------------------------------- x 100
Niveli i mimeve (t-1)
t- viti rrjedhs
t-1 viti I kaluar
N prllogaritjet prdoren mimet e t mirave dhe shrbimeve n t ashtu quajturn shport

t konsumit (mallra t cilat jan t domosdoshme pr mbijetesn e nj familjeje prej katr
antar), si dhe mime pr banim, ngrohje, lnd djegse, shkollim etj.
Tabela 5-3 Lkundjet e inacionit (mime me pakic dhe shpenzimet

e jets) n RM- rritje prej 60%
1988 1992 1994 1995 1997 2000

mime me pakic 196 1925 122 15,9 4,4 10,6
Shpenzime pr jet 192 1511 128 15,7 2,6 5,8
Neto- paga shuma reale -7,8 -33 -10,2 -4,3 0,2 -0,3
*T dhnat statistikore vjetore n RM pr vitin 1993 dhe pr vitin 1997 dhe t Internet faqes
t Entit Shtetror pr Statistik.
Inacioni n RM n vitin 2009 ishte 5.2% (relativisht e lart), ndr t tjerat, edhe pr shkak
t krizs ekonomike globale e cila e kaploi edhe RM-n skaj shteteve tjera evropiane n peri-
udhn paraprake dy vjeare.
Inacioni nga aspekti i madhsis dhe dinamiks zhvillimore mund t jet i matur, galopant
dhe hiperinacion.
Inacioni i moderuar sht ajo gjendje n t ciln ka rritje t but t mimeve pr t mirat dhe
shrbimet n ekonomi. N kt inacion ka numr nj shifror n rritjen e nivelit t mimeve, pr-
katsisht ekziston stabilitet i lart i mimeve, ndrsa njerzit kan besim n njsin e tyre monetare, e
cila nuk pson uktacione t mdha dhe nuk jan t interesuar ta ndrrojn me njsi tjera pr pages.
Inacioni galopant sht gjendje n ekonomi kur mimet rriten shpejt, ndrsa shkalla vje-
tore e rritjes s mimeve sht dy shifrore, tre shifrore dhe m shum shifrore. Ky lloj i inacionit
shkakton probleme serioze n ekonomi. Njerzit nuk jan t sigurt n vlern e njsis s tyre pr
pages dhe e ndrrojn pr t mira materiale reale (pr mallra ose pr valuta t tjera t huaja).
65
EKONOMIA
Hiperinacioni sht forma m e rrezikshme e inacionit kur mimet rriten shpejt n

milion madje edhe n miliard % n nivel vjetor. N histori hiperinacion t ktill ka pasur
n disa shtete, si Gjermani, Hungari, por edhe n RS t Jugosllavis n llim t viteve 90 t
shekullit t kaluar. N kushte t hiperinacionit duhet t shkohet n treg me nj ant t madhe
me para pr t bler vetm disa prodhime, prandaj njerzit nxitojn prreth duke i hedhur
parat si hidhet patatja e nxeht para se t digjet humbja e vlers s parave.6
N shembullin me RS t Jugosllavis, shteti ishte n luft dhe prandaj vazhdimisht jan

shtypur para pa mbules me mallra (dinari i Jugosllavis ka qen aq shum i zhvlersuar sa q
ka qen m lir dhoma, n vend me tapeta, t mbshtillet me para prej letre)7.
5. Shpenzime nga inacioni
Inacioni si smundje serioze ekonomike shkakton efekte negative dhe shpenzime t cilat
llimisht varen nga ajo vall inacioni sht i pritur ose jo. I pritshm sht kur t gjitha grupet
dh individt n ekonomi mund ta parashikojn dhe t mbrohen nga efektet negative t saj, duke
e inkorporuar madhsin e parave t veta, normn e interesit etj., ndrsa i pa pritur sht kur
shkalla e inacionit sht m e madhe nga ajo t ciln njerzit e kan pritur, gabimisht sht
parapar edhe shkalla faktike e inacionit sht e madhe, si dhe kur njerzit n mnyr korrekte
e kan parapar, por nuk kan pasur sukses t veprojn me rritjen pagave n mnyr prkatse.
N praktikn ekonomike m shpesh haset inacioni i pa parashikuar i cili krijon shpenzime
negative lidhur me rishprndarjen e t ardhurave dhe pasuris ndrmjet kategorive t ndryshme
shfrytzues t t ardhurave dhe pronar t pasuris:
Nga kreditori drejt debitorve: N kushte t inacionit debitort jan n tim n raport
me kreditort. Ata do ta kthejn sasin e parave t huazuara n shumn e njjt nominale, por
kjo realisht do t vlej m pak. P.sh., nse debitori ka marr kredi prej 50.000 njsi pagesore dhe
norma e interesit vjetor 5.000. Nse ka inacion, do t kthehen edhe m tutje t njjtat 50.000
njsi pr pages, por ato tani do t vlejn m pak.
Nga shfrytzues t t ardhurave kse dhe t punsuar n veprimtarit t organizuara
dobt n sindikata, drejt t punsuarve n veprimtari n sindikata t fuqishme: Njerzit punso-
hen n veprimtari ku marrin paga kse dhe n veprimtari me mundsi pr ndryshimin e t ard-
hurave t tyre. T part n kushte t inacionit humbin, duke marr shuma t njjta t mjeteve
6
Samuelson & Nordhous 1992, fq. 593
7
Trpevski, Puna bankiere, 1995
66
t cilat realisht m pak vlejn, ndrsa ata puntor t cilt jan antar n sindikata t fuqishme,
kan sukses t veprojn me rritjen e pagave n kushte t inacionit, pr dallim prej puntorve
t cilt jan antar t sindikatave dobt t organizuara.
Nga taksapaguesit drejt qeveris: Inacioni i cili ekziston n ekonomin e nj shteti do t

shkaktoj t ardhurat nominale t rriten. Nse n shtet ka sistem tatimor progresiv, kjo do t thot se
subjektet me rritjen e t ardhurave do t hyjn n baz m t lart tatimore dhe do t paguajn shkall
tatimore m t lart. Kshtu shteti n buxhet grumbullon tatime m t mdha pa miratuar ligje t
reja pr zmadhimin e tyre. P.sh., te ne, te tatimi personal mbi t hyrat prej mbi 30.000 denar t hyra
ose 360.000 denar t hyra t prgjithshme vjetore u udhzua pagimi drejt prllogaritjes me 18%
si shkall m e lart progresive nga ajo prej 15% e cila paguhej pr t hyrat deri m 30.000 denar.
Nga t punsuarit n sektorin public drejt t punsuarve n sektorin privat: Gjat in-
acionit, qeveria mund t mos i rrit pagat n sektorin publik, ndrsa sindikatat e fuqishme kt
ta realizojn n sektorin privat dhe me kt do t shkaktohet rishprndarja e t ardhurave pr
dmin e t punsuarve n sektorin publik.
Shpenzime lidhur me autputin dhe ekasitetin ekonomik: Ekonomistt n analizat
e shteteve n ekonomi tregtare t zhvilluar kan konstatuar se inacioni n afatshkurt nuk
shkakton humbje shum t mdha n autputin, por n afatgjat, nse ai bhet hiperinacion,
ather humbjet jan shum m t mdha, pr shkak se qeveria do t realizoj politik kundr
inacionit restriktiv, ndrsa kjo n fund do t rezultoj me BPV t zvogluar.
Shpenzime tjera nga inacioni - menu costs- ndryshime n mimet gjat kohs s ina-
cionit: Ndryshohen mimet e pijeve dhe ushqimit, prandaj restorantet i ndryshojn dhe shtypin
meny t reja, bhen shpenzime pr ndryshimin e mimeve te automatet pr shitjen e pijeve,
cigareve, kafes, etj.
6. Llojet e inacionit sipas shkaqeve t cilat e shkaktojn
N baz t shkaqeve t cilat mund ta kushtzojn paraqitjen e inacionit, ajo paraqitet n

llojet n vijim: Inacion- i inercion t instaluar, inacion nga ana e krkess, inacion i
shpenzimit, dhe nj gjendje e re e inacionit- staglacion.
Inacioni i inercionit t instaluar sht lloj i atill i i inacionit i cili paraqitet si rezultat
i pritjeve pr rritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve pr prqindje t caktuar. Gjegjsisht,
nse n ekonomi ka shkall t inacionit prej 8% dhe ajo zgjat m shum vite, njerzit do t
presin edhe vitin e ardhshm t ket 8% rritje t mimeve pr t mirat dhe shrbimet. Kt fakt
ata do ta bjn pjes e t gjitha marrveshjeve, dhe kshtu sindikatat do t krkojn 8% t ard-
hura m t larta, politika monetare dhe skale e shtetit do t prqendrohen n shkalln prej 8%
67
EKONOMIA
rritje t mimeve pr t mirat dhe shrbimet. N kt mnyr inacioni n tregjet ekonomike

bashkkohore bhet e instaluar, me inercion dhe do t jet e atill deri sa nuk e ndrron ndonj
shok nga ana e oferts ose nga krkesa.
Inacioni nga ana e krkess. Paraqitet kur ndodhin ndryshimet te AD (krkesa agregate)
n ekonomi, prkatsisht kur vjen deri te rritja e krkess agregate mbi mundsit e prodhimit t
ekonomis. Sasia m e madhe e parave garon me sasin m t vogl t mallrave. Ky inacion do t
shkaktoj edhe krkes t fuqis s puns, dhe do t rriten t ardhurat, me at q do t rriten edhe
shpenzimet e prodhimit t ndrmarrjeve. Ndryshimet n AD jan si rezultat i ndryshimeve n sek-
torin monetar, ku mund t realizohet politik monetare ekspansive (ekzistimi i shiut monetar).
Gjithashtu ndryshimet n AD mund ti jap edhe krkesa shtetrore e zmadhuar, neto eksporti- i
zmadhuar etj.
Inacioni i shpenzimit. Ky lloj inacion ndodh pr shkak t rritjes s shpenzimeve t
prodhimit t ndrmarrjeve, n radh t par i t ardhurave t puntorve, dhe pastaj edhe te mi-
met e lndve t para t importuara etj. Shpesh her puntort nprmjet sindikatave luftojn
t mbajn nivelin real t pagave, dhe krkojn ritjen e t ardhurave. Nse u lejohet kjo nga ana
e pundhnsve, n mnyr automatike do t shkaktoj rritjen e shpenzimeve t prodhimit nga
ndrmarrjet. Kto shpenzime do t inkorporohen n mimet e shitjes pr t mirat dhe shrbimet,
duke i prfshir edhe mimet e mjeteve pr jetesn e puntorve. Kjo do ti udhzoj puntort
prsri nprmjet sindikatave t krkojn rritje t re t pagave dhe kshtu n vijim me rritjen e
pagave, pastaj mimeve, dhe prsri t pagave dhe kshtu me radh.
Nse rriten mimet e lndve t para t importuara, gjithashtu, me kt shkaktohen shkaqe

pr inacion shpenzues.
N fund paraqitet nj fenomen i ri (n vitet 60 dhe 70 t shek. XX) i stagacionit, du-

kuri e inacionit e cila njkohsisht sht e shoqruar me papunsi relativisht t lart dhe me
shkall t ulta t t stagnimit t lvizjes s BPV.
7. Inacioni n Republikn e Maqedonis
Tani m treguam se inacioni d.m.th. rritja e sasis s parave n ekonomi, me ka zvoglo-

het fuqia blerse e parave. Prej atje burojn t gjitha prpjekjet dhe lufta e cila bhet pr tu
ndaluar e njjta, duke i pasur parasysh problemet t cilat i bart me vete. Inacioni sht dukuri
e cila sht karakteristike pr t gjitha tregjet ekonomike bashkkohore, po edhe pr tonn.
N disa tregje ekonomike, gjithashtu, ajo ka vlera t ulta n prqindje dhe n at mnyr
68
vepron edhe si stimul, por n ekonomi t caktuara ka prqindje shuma t larta, dhe bhet prob-
lem, themelor, i vshtir pr shtetin.
Shkurtimisht t sqarojm si ka qen inacioni n RM pas pavarsimit dhe n dekadn e
fundit. Pas pavarsimit (1991) Maqedonia ishte e ballafaquar me rnie t shpejt t prodhimit,
me inacion, zvoglim t rndsishm t investimeve dhe me shkmbim tregtar ndrkombtar
t zvogluar. N t njjtn koh, norma e papunsis arriti 20% nga fuqia e prgjithshme pu-
ntore pr vitin 1994. Pas pavarsimit, shkalla e zhvillimit ishte negative dhe regresi vjetor
(zvoglimi) ishte m shum se 10%. N at periudh qeveria instaloi program t fuqishm pr
stabilizim dhe reforma, me qllim t kontrolloj inacionin, T zvogloj decitin dhe t pr-
forcoj ekonomin. Lufta n rajon, embargoja ndrkombtare, si dhe bllokada e kurit, kishin
ndikim negativ mbi reformn n shtet. Edhe prpos ktyre pengesave, pas pothuaj pes vjet n
tranzicion, ekonomia n vitin 1996 lloi t lviz n drejtim t siprm. Kjo ishte e mbshtetur
nga projektet e Banks Botrore pr rritjen e BPV pr rreth 5% n periudhn 1997 2001.
Sipas Entit Shtetror pr Statistik, Maqedonia e prfundoi vitin 1998 me norm mesatare t
inacionit prej 0,8%, q do t thot se mimet n pakic t prodhimeve n vitin 1998 mesatarisht
jan rritur pr m pak se 1% prkundr 5% t planikuara. Dallimi prej 4% sipas teoricienve
ekonomik, ka t bj me rnien e pa parashikuar t mimeve t prodhimeve bujqsore, q krye-
sisht, lidhet me tregun kosovar t mbyllur dhe marrdhniet t pa rregulluara funksionale me BE-
n. Gjat ksaj, pjes e ndikimeve pr inacion t ult krkohet edhe n pagat e ngrira t shfryt-
zuesve buxhetor. Me inacion t ktill Maqedonia sht n vend t par n mesin e shteteve n
tranzicion, me inacion m t ult. Norma vjetore prej 0,8% prndryshe sht norma m e ult t
ciln Maqedonia e ka realizuar n shtat vitet, prkatsisht n periudhn post komuniste. Kshtu,
n vitin kur sht pavarsuar Maqedonia ka pasur inacion prej 1.791% ndrsa m von:
Tabela 5-4 Lvizja e inacionit vjetor n Maqedoni
1991 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2003
1.791% 351% 120% 16% 3% 4,4% 0,8% -1,1% 5,2% 1,4% 2,4%
Inacioni n Maqedoni, pas nj dekade jasht nga fokusi i interesit publik, prsri bhet ak-
tuale kah fundi i vitit 2007 dhe veanrisht n gjysmn e par t vitit 2008. Shpenzimet pr jet,
sipas t cilave matet inacioni, pr her t par pas m shum viteve, duke lluar nga gjysma e
dyt e vitit 2007 dhe veanrisht n vitin 2008, realizuan rritje n rndsishme, e cila n mars
t vitit 2008 arriti deri n 10,2% n nivel vjetor. Edhe pse rritja e shpenzimeve pr jet lloi t
69
EKONOMIA
shnoj nj relaksim t caktuar n muajt e vers, megjithat, n gusht t vitit 2008 ai akoma ishte
i lart 8,6% n raport me vitin e kaluar. Pr kt shkak, shkalla e projektuar pr vitin 2009 nga
3% llestaret t projektuara n rreth 6% n nivel vjetor. Sa u prket shkaqeve pr kto shkall
t larta t inacionit, deri n 71% nga rritja e shpenzimeve pr jet sht si rezultat i rritjes s
mimeve t ushqimit. Edhe pse rritja e mimeve t ushqimit sht tendenc botrore, megjithat,
ky problem n RM sht dukshm m serioz, pr shkak se n R. e Maqedonis, si shtet n zh-
villim, shpenzimet pr ushqim marrin pjes me prqindje t lart n shpenzimet e prgjithshme
pr jetn e popullats sesa n shtetet tjera, si dhe n shtetet n zhvillim. N shtetet e zhvilluara
kjo pjesmarrje lviz prej 10% deri m 15%, n shtetet n zhvillim deri m 30%, ndrsa n RM
rreth 38%. Prej ktu, rritja e madhe e mimeve t ushqimit drejtprdrejt ndikon mbi ritjen e
shpenzimeve pr jet dhe mbi zvoglimin e standardit jetsor t popullats. Prve ushqimit,
shpenzimet e jets rriten dhe pr shkak t rritjes s mimeve t prodhimeve tjera t nevojshme
pr jet, si lndt djegse (36,1%), ngrohja qendrore (71,1%), shrbimet shndetsore (20%) etj.
N t njjtn koh, shpenzimi mujor i shports i cili i prfshin vetm artikujt ushqimor
minimal pr familje me katr antar prej 12.333 denar (mars 2008) merr pothuajse 80% t
pags mesatare. Familjes i ngelin vetm 3.426 denar n muaj pr knaqjen e nevojave tjera,
si shndetsi, veshje, kpuc, higjien, kultur, argtim dhe t ngjashme. Problem plotsues
paraqet shprndarja jo e barabart e t ardhurave n shtet e cila e thellon nyjn ndrmjet sh-
tresave shoqrore. Si rezultat i ksaj, rritja e barabart e pagave, p.sh., do t thot t ardhura jo
t barabarta n shum absolute. P.sh., rritja pr 3% e pags prej 6.000 denar do t thot rritje
prej 180 denar n muaj, ndrsa paga prej 15.000 denar do t thot 450 denar n muaj.
Presion plotsues mbi inacionin (sipas vlersimeve t BPRM dhe t Misionit t FMN-s
n RM) bri edhe rritja e pensioneve edhe t pagave n administratn publike, nprmjet ndiki-
meve t ktyre rritjeve mbi rritjen e krkess.
Ndikimi negativ i t gjitha ktyre lvizjeve mbi standardin jetsor t qytetarve, n nj

mnyr, zbutet me zmadhimin e ngarkimin me borxh t popullats te bankat n shtet. M t
prekur nga kto lvizje t inacionit, prkatsisht nga rritja e mimeve t ushqimit dhe lndve
djegse, jan personat e varfr, personat e papun t cilt pranojn ndihm sociale.
Me thellimin e krizs ekonomike botrore dhe problemet t cilat i sjell ajo, n vitin 2008
dhe n vitin 2009 n ekonomin e RM-s, gjithashtu, u rritn problemet, u rrit shkalla e ina-
cionit dhe sektori real i zvogloi aktivitet e veta. Me qllim t zbuten pasojat nga inacioni, por
edhe ai t zvoglohet, BPRM n vitin 2009 ndrmori nj sr masa, para s gjithash, zvogli-
min e t ashtuquajturit inacion bazik (i cili nl vitin 2009 ishte 2,8%) nprmjet kuzimit t
rritjes s kredive bankiere dhe nprmjet trheqjes s kapitalit t lir tepric t bankave, ndrsa
70
Pr vitin 2010 parashihet 2% - 3% inacion dhe ndrmarrjen e masave pr zvoglimin e de-

citit n bilancin tregtar, n bilancin pagesor dhe udhheqjen e politiks stabile monetare dhe skale.
8. Marrdhniet ndrmjet inacionit dhe papunsis Kurbae Filipsit

n afat t shkurt dhe afat t gjat
Kur asim pr qllimet e politiks makroekonomike, treguam se dy prej tyre jan sigurimi i
punsis s lart dhe stabilitetit t lart t mimeve (shkall e ult e inacionit). Hulumtimet t cilat
i kan realizuar ekonomistt n tregjet ekonomike bashkkohore sugjerojn n at se kto jan dy
qllime t cilat jan n kundrshtim. Nse realizohet njra, tjetra drejtohet n drejtim t kundrt.
Gjegjsisht, nse n ekonomi realizohet qllimi i punsimit t ult, kjo do t paguhet me norm t
lart t inacionit, dhe e kundrta, nse mbahet norm e ult e inacionit, kjo do ta ris papunsin.
Kjo ndodh n afatshkurt. D.m.th., ndrmjet norms s papunsis dhe norms s inacionit ekzis-
ton varshmri e ndrsjell inverse - i ashtu quajturi trade off, nj lloj zvendsimi - inacion i ult pr
papunsi t lart dhe e kundrta. Profesori anglez A.B Filips n vitin 1958 i ka hulumtuar marrd-
hniet e norms s inacionit dhe norms s papunsis dhe e ka zbuluar kompromisin - shkmbimi.
Relacionet e ktyre dy normave Filips i ka demonstruar n kurbn e cila sipas tij e ka

marr emrin kurba e Filipsit. Ajo duket si vijon:
Graku 5-3 kurba e Filipsit n afatshkurt

Shkalla e inacionit
Shkalla e papunsis
71
EKONOMIA
Graku tregon se n 0% inacion n ekonomi do t ket 5,5% norm t papunsis dhe e

kundrta, n nivel prej 1% papunsi norma e inacionit do t jet 7,5%. kurba e Filipsit tregon
se shkalla m e lart e inacionit sht e shoqruar me shkall m t ult t papunsis. Ajo
sugjeron se do t mund t shkmbejm m shum inacion pr m pak papunsi ose e kundrta.
8.1. kurba e Filipsit n afatgjat
Sot numr i madh i ekonomistve e prfaqsojn kndvshtrimin se marrdhniet e papu-

nsis dhe inacionit jan t qndrueshme vetm n afatshkurt, prkatsisht kurba e Filipsit
vlen vetm n afatshkurt. N afatgjat nuk sht kshtu. sht prezantuar graku i lvizjes
s papunsis dhe i inacionit n SHBA n afatgjat. Ktu shihet se zhduket kurba e Filipsit
dhe tohet nj kurb shum e pa zakonshme e cila lviz n drejtim t shigjetave t ors, duke
lvizur pr jasht dhe pr brenda.
Graku 5-4 Kurba e Filipsit n afat t gjat
Kurba e Filipsit
n afat t gjat
Kurba e Filipsit
Shkalla e inacionit
n afat t gjat
(3-4 vjet)
Kurba e Filipsit
n afat t gjat
(1-2 vjet)
Shkalla natyrore m papunsia
Ndryshimet e kurbs s Filipsit n afatgjat sqarohen nprmjet t ashtuquajturs norm

natyrore e papunsis.8
8
Samuelson & Nordhaus 1992, faq. 607-610 72
72
Norma natyrore e papunsis e jep tendencn afatgjat t norms s vrtet t papunsis

dhe marrdhniet ndrmjet shkalls natyrore dhe t vrtet t papunsis jan t ng-
jashme si marrdhniet ndrmjet BPV potenciale dhe BPV faktike.
Norma natyrore e papunsis formohet nn ndikimin e forcave t tregut dhe sht ajo norm e
papunsis te t cilat forcat t cilat e kushtzojn inacionin jan n baraspesh. Prkatsisht gjat nor-
ms natyrore t papunsis n ekonomi ka ekuilibr pa shok as nga ana e oferts as nga ana e krkess.
P.sh., ekonomia sht n normn natyrore e papunsis n pikn A (graku 5-4), nuk ka shok
nga ana e oferts s shpenzimeve. Por, me kalimin e kohs ajo baraspesh shkatrrohet, pr shkak se
ekspansioni i qeveris stimulon krkes agregate me emisioni m t lart t parave. Prodhimi rritet,
norma e papunsis zvoglohet, ndrsa kjo e lviz inacionin prpjet. Aktiviteti ekonomik, gjithashtu,
lviz majtas- prsipr drejt piks B. Pr shkak se inacioni ka hyr n funksion kjo e ka zmadhuar
inacionin e inercionit. Kto shkall m t larta t pritura t inacionit inkorporohen edhe n mimet,
dhe aktiviteti ekonomik do t shkoj prpjet kah pika C. Kur qeveria do t lloj t ndrmarr masa
pr ta kuzuar inacionin aktiviteti ekonomik do t bjer pr posht n pikn D, ndrsa papunsia do
t kthehet n shkalln e saj natyrore, por ajo tani sht n shkall m t lart sesa n llim. Kurba e
Filipsit n afatgjat (kur prjeton shok edhe te krkesa edhe te oferta e shpenzimeve) shkon lart. Nse
paraqiten pika A dhe D (ku ekonomia funksionon n normn e saj natyrore t papunsis) rezulton se
kurba e Filipsit n afatgjat sht linj vertikale n nivel t norms natyrore t papunsis.
Prfundime:
1. Kurba e Filipsit vlen vetm n afatshkurt (kur inacioni i parashikuar nuk ndry-
shon- nuk prjeton shok).
2. Nse ndodhin shoke n ekonomi, ndrsa me kt edhe ndryshime n shkalln e ina-
cionit kurba e Filipit lviz prpjet dhe n afatgjat paraqet segment vertikal.
3. Kur norma e papunsis n ekonomi sht nn normn natyrore t inacionit, pa-
punsia rritet. Dhe e kundrta, nse sht nn normn natyrore t papunsis ina-
cioni bie. .
4. Rnia e papunsis nn lartsin e norms natyrore t papunsis, shkakton ina-
cion.
REZYME
& T papunsuarit i prbjn ata persona t cilt jan t aft t punojn, krkojn pun, mirpo,
nuk mund t gjejn pun. Prllogaritet nprmjet norms s papunsis si raport ndrmjet numrit
t prgjithshm t personave pa pun dhe fuqia e prgjithshme e puns e shprehur me prqindje.
73
EKONOMIA
& Papunsia shkakton tre lloje t shpenzimit n ekonomi. shpenzime ekonomike, shpenz-
ime sociale dhe shpenzime t thesarit t shtetit.
& Ekonomistt e klasifikojn papunsin n tre lloje themelore: frikcionale, strukturore dhe cik-
like. E para sht rezultat i mos informimit pr vende t lira t puns, e dyta sht rezultat i ndryshi-
meve n ekonomi dhe zhvillimin e ndryshm t veprimtarive, ndrsa e treta sht e kushtzuar nga
faza n t ciln ndodhet cikli ekonomik. shtje shum e rndsishme n ekonomi sht pastrimi i
tregut - baraspeshs s oferts dhe e krkess t fuqis puntore. Pamundsia kjo t realizohet shkak-
ton t paraqitet papunsia e vullnetshme dhe e detyruar. Papunsia e vullnetshme paraqitet pr shkak
t paknaqsive individuale t puntorve pr kushtet e puns dhe pags, ndrsa punsimi i detyruar
sht si rezultat i pa mundsis t gjith t jen t punsuar n vende t puns t cilat i dshirojn,
prkatsisht pamundsia e krkess s fuqis puntore ta pranoj fuqin puntore t ofruar.
& Inflacioni sht dukuri e zvoglimit t vlers s brendshme t parave dhe zmadhimin e nivelit
t prgjithshm t mimeve, prkatsisht gjendja n ekonomi kur fondet pagesore i tejkalojn ato t
mallrave. Matet nprmjet nivelit t prgjithshm t mimeve pr prllogaritjen e t cilave prdoret
indeksi i mimeve. Nga aspekti i madhsis dhe dinamiks zhvillimore mund t jet: e moderuar-
rritje e vogl e mimeve, stimuluese, galopuese- rritje dy shifrore-treshifrore e rritjes s mimeve-
njerzit ikin nga parat dhe i shndrrojn n vler reale, hiper inflacion- miliona, miliarda prqindje
rritje vjetore e mimeve dhe ajo sht shum e rrezikshme pr ekonomin.
& N praktikn ekonomike inflacioni mund t jet i pritshm dhe i pa pritshm. Ajo e pa prit-
shmja krijon shpenzime negative lidhur me rishprndarjen e t ardhurave dhe pasurive ndrmjet
kategorive t ndryshme pr t ardhurat dhe pronart e pasurive: Nga kreditort drejt debitorve, nga
shfrytzues t s ardhurave fikse dhe t punsuar n veprimtari me organizim sindikal t dobt drejt
t punsuarve n veprimtari me organizim sindikal t fuqishm, nga tatim pagues drejt qeveris, nga
t punsuar n sektorin publik drejt t punsuarve n sektorin privat, shpenzime lidhur me autputin
e efikasitetit ekonomik dhe me shpenzime tjera (tepi costs).
& N baz t shkaqeve t cilat e kushtzojn inflacionin mund t jet: e inkorporuar - me iner-
cion, inflacion nga ana e krkess, inflacion shpenzues dhe nj gjendje e re e inflacionit - stagflacion.
& Ndrmjet norms s papunsis dhe norms s inflacionit ekziston varshmri e ndrsjell inverse - i
ashtu quajturi trade off, nj lloj zvendsimi - inflacion i ult pr papunsi t lart ose inflacion i lart pr
papunsi t ult. Ajo sht e ashtuquajtura kurba e Filipsit e cila vlen vetm n afatshkurt, ndrsa
n afatgjat paraqiten ndryshime dhe kurba e Filipsit sqarohet nprmjet t ashtu quajturs norm
natyrore t papunsis e rrezikshme pr ekonomin.
Nocionet kryesore:
papunsi papunsia friktive,
norma e papunsis papunsia strukturore, ciklike
Ligji i Okunit rroga eksibile
74
rroga kse i moderuar, galopant

inacion i inkorporuar nga ana e Kurba e Filipsit
insajderve dhe autsajderave krkess, hiper inacioni
inacionit shpenzues norma natyrore e papunsis
shkalla e papunsis stagacioni Kurba e Filipsit n afatgjat
1. Prkuzoni papunsin!
2. Si prllogaritet norma e papunsis?
3. far shpenzime shkakton papunsia?
4. far sht ligji i Okunit?
5. far jan shpenzimet sociale?
6. far humb shteti me papunsin?
7. Sqaroni tri llojet e papunsis!
8. Cilat jan shkaqet pr paraqitjen e papunsis?
9. Sqaroni teorin pr ekasitet edhe pr insajder edhe pr autsajder!
10. far sht inacioni?
11. Si prllogaritet shkalla e inacionit?
12. Sqaroni far shpenzime shkakton inacioni! 13. Cilat jan llojet themelore t i
nacionit sipas madhsis?
14. Sqaroni llojet e inacionit sipas shkaqeve t cilat e shkaktojn!
15. Vall n R. e Maqedonis ka inacion? Sqaroni!
16. far tregon kurba e Filipsit? Sqaroni kurbn e Filipsit n afatshkurt!
18. far sht norma natyrore e papunsis?
19. Vall vlen kurba e Filipsit n afatgjat, ndrsa nse nuk vlen, pse?
1. Llogaritni normn e papunsis n ekonomin e ndonj shteti i cili, sipas t dhnave

statistikore, ka 940.000 t papunsuar nga 2.200.000 persona fuqi pune.
2. Llogaritni sa sht shkalla e inacionit nse indeksi i mimeve n vitin rrjedhs sht
450, ndrsa n vitin paraprak ka qen 400.
75
EKONOMIA
KREU I GJASHT:
SHTETI DHE EKONOMIA
Prmbajtja e kreut:
Teori vendase ekonomike pr rolin e shtetit

Politika skale
T ardhura publike, shpenzime publike dhe buxhet
Politika monetare
Qllime t msimit:
sqaron teorit vendase ekonomike dominonte pr rolin

e shtetit
prkuzon politikn skale
jep shembuj pr t ardhura publike
i sqaron shpenzimet
sqaron buxhetin
krahason t ardhura publike, shpenzime publike dhe buxhet
sqaron politikn monetare
76
SHTETI DHE EKONOMIA
1. Teori ekonomike dominuese
Teorit ekonomike dominuese t cilat e sqarojn ndikimin e shtetit mbi aktivitetet eko-
nomike jan: teoria e merkantilistve, teoria e ziokratve, teoria e politiks klasike angleze
dhe msimi kejnsian.
Merkantilistt jan teorik ekonomik t cilt e kan prpunuar mnyrn kapitaliste t

prodhimit. Sipas msimit t tyre, pasuria e kombit krijohet n tregti, m sakt n tregtin jasht-
me- nse eksporti e tejkalon importin. Ata kan krkuar intervenim t fuqishm shtetror n
ekonomi, me t ciln do t stimulohet eksporti, do t mbrohet prodhimi i manifakturuar vendas
me masa t mbrojtjes dhe t kuzohet eksporti i metaleve t muara. Masat e merkantilistve
jan karakteristike pr periudhn e shek. XV, XVI, XVII n Evrop.
Fiziokratt jan teorik prmbajtja e msimit t tyre sht se pasuria e kombit krijohet
vetm n bujqsi. Sipas tyre, ekziston rend natyror n shoqri dhe n mnyr analoge me kt
edhe n ekonomia, marrdhniet ndrmjet subjekteve jan rregulluar nga ligje natyrore t cilat
shteti nuk mund ti kuzoj me asnj lloj intervenimi. Ata jan kundr intervenimit t shtetit n
ekonomi dhe kundrshtojn msimin e merkantilistve.
Politika ekonomike klasike angleze e theksonte ideologjin individualiste, e cila n
plan ekonomik e theksonte pronn individuale, private dhe iniciativat, dhe e madhronte mitin
e dors s padukshme t tregut si rregullues m ekas t jets ekonomike. Edhe politika eko-
nomike klasike e ka pranuar msimin e rendit natyror, por me at se sht konsideruar se at
mund ta siguroj vetm kapitalizmi i ri dhe hovshm, dhe jo feudalizmi dhe bujqsia.
N shek. XIX dhe n shek. XX kapitalizmi liberal ka kaluar n monopol, jan paraqitur
ndrmarrje t mdha t cilat kan pasur fuqi monopole. Ka lluar Lufta e Par Botrore dhe
shteti i ka zmadhuar intervenimet e saj n jetn ekonomike n shtetet e zhvilluara. Iniciativa dhe
liria private- kapitaliste, prkohsisht jan viktimizuar n interes t siguris s prgjithshme. Pr
shkak se kriza ka shkaktuar rnie t madhe t investimeve, prodhimit, punsimit, sistemi ka qen
i cenuar. Politika klasike ekonomike ka qen kundr intervenimit t shtetit, ndrsa pikrisht kjo
ka qen e nevojshme. N at periudh ekonomisti Xhon Majnard Kejns sht paraqitur me pik-
pamjet e tij t cilat kan qen n kundrshtim me shkolln ekonomike klasike. Ai ka pohuar se:
papunsia sht prcjells i rregullt i sistemit.

Jo q nuk ka mundsi t krijoj n mnyr automatike krkes, por n rast t mos
prshtatjes s tyre, mund t vendoset n nivel t ri tani n nivel m t ult.
Edhe pse investimet teorike jan t barabarta me kursimin, megjithat, n praktik
kta dy gjigant ekonomik shpesh her mbijetojn, pr kt shkak vjen deri te shkatr
rime krize dhe papunsi.
77
EKONOMIA
Pr Xh.M Kejns papunsia ka qen problem m i madh n sistemin kapitalist. Ajo, si-
pas tij, varet nga niveli i t ardhurave nacionale i cili, varet nga krkesa efektive. Krkesn
efektive, thot ai, e determinojn dy faktor: prirje ndaj shpenzimit (rrogat e puntorve)
dhe inkurajimi drejt investimeve t rmave (varet nga norma e interesit dhe nga ekasiteti
margjinal i kapitalit).
N baz t qndrimeve t veta Kejnsi ka propozuar m shum masa dhe instrumente t

intervenimit n ekonomi, me qllim t ris krkesn efektive, ndrsa nprmjet saj edhe t ard-
hurat nacionale dhe punsimin.
1.1. Neokejnizianizmi
Me kt nocion emrohen t gjith ekonomistt teorik t cilt jan pasardhs t msimit

t Xh.M Kejnz, t cilt e zhvillojn edhe m tutje dhe prpiqen ta prshtatin me kushtet e reja
t krijuara n shtetet me ekonomi tregu. Kjo shkoll ka prfaqsuesit e saj n SHBA dhe n
Britanin e Madhe. Msimi Kejnsiane n SHBA prhapet nprmjet universitetit Harvard dhe
profesort - ekonomist: Alvin Hansen, Semjur, Haris, Pol Semjuelson dhe Xhon Galbrajt. N
Britanin e Madhe, nga ana tjetr, si neokejnizian paraqiten profesor nga universiteti i Kem-
brixhit: Xhoan Robinson, Riard Kan, Nikolas Kaldor etj. Idet e tyre pr rolin e tregut dhe
shtetit mund ti prmbledhim dhe ti paraqesim.
1.1.1. Neokejnziant pr tregun
Ata nuk e kontestojn rndsin e tregut dhe mekanizmat e tij pr prcaktimin lokal t
resurseve nekonomi, por edhe nuk e risin.
Ata e zhvillojn teorin e konkurrencs s kuzuar:
Forcat monopoliste dhe konkurruese kombinohen s bashku gjat formimit t mimeve

pr numr t madh t prodhimeve.
78
SHTETI DHE EKONOMIA
E formojn teorin e forcave me pesh t kundrt, duke thn se forca e madhe monopo-
liste n ann e oferts, si kundrthnse, paraqitet oligopsoni (disa forca t mdha dhe blers t
mdhenj), gjat ka pa mbrojtje ngelin qytetart si shpenzues. Prandaj ktu sht e nevojshme
shteti ti mbroj qytetart.
Sugjerimi n faktin se tregu nuk sht n gjendjen mnyr t pavarur ti zgjidh t gjitha
problemet n ekonomi dhe se ekzistojn domenet e t ashtu quajturit dshtimi i tregut- t mira
publike, eksternale, jo t rregullt dhe sociale neto- shprndarje e t ardhurave nacionale, ekzis-
timi i forcs monopoliste etj.
1.1.2. Neokejnzijant pr shtetin
Paraprakisht i sqaruam pikpamjet e neokejnzianve pr tregun, dhe nprmjet ksaj mund

t shihet nevoja nga intervenime shtetrore n jetn ekonomike, pr t ciln ata asin.
Konkurenca e plot pr ata sht e kaluar, ndrsa dora e pa dukshme e tregut pr t ciln
ka folur Adam Smith atrorala, dhe, sipas ksaj, tregu nuk mund n mnyr ekase ti zgjidh
problemet ekonomike.
E theksojn mendimin n vijim: nevoja pr kombinim t prbashkt t forcave eko-
nomike dhe aksionit t vetdijshm shoqror n zhvillimin e ekonomive bashkkohore sht
postulati themelor.
1.2. Neoliberalizmi
Periudha e viteve 70 t shek. t kaluar karakterizohet me jo stabilitet t madh t lvizjeve

ekonomike n shtetet e ekonomis s tregut. Shoku i nafts nga 1973/1974, aktivitetet e zvoglu-
ara t investimeve, papunsia, edhe m shum e kan thelluar recesionin, dhe u shkaktua gjen-
dja e stagacionit, e cila rezultoi njkohsisht me inacion t lart, papunsi t lart, shkall
rnse t rritjes ekonomike, prkatsisht BPV. Pr shkak se neokejnzijanizmi dhe prfaqsuesit
e tij trsisht kan qen t kthyer drejt stimulimit t krkess efektive, kjo nuk i zgjodhi prob-
lemet, por u paraqit rreziku nga nxitja (ndezja ) e tyre. Pr kt shkak, n kt periudh neoke-
jnziant ishin t detyruar t trhiqen nga skena ekonomike. Por, vendin e tyre me t madhe po
e ndrmerrnin ekonomistt prfaqsues t neoliberalizmit rrits. Masat e tyre dhe instrumentet
shrbenin n luftn kundr stagacionit.
79
EKONOMIA
Pikpamjet themelore dhe botkuptimet e neoliberalistve dhe shkolla e tyre jan pjes e
ideologjis individualiste t, lozot t njohur Xhon Lok dhe Dejvid Hjum. Prfaqsues tjer
m t rndsishm t ksaj shkolle jan: Adam Smith, Menger, Ben Baverk, Majzes, Hajek,
novelisti Fridman, si dhe amerikan ekonomisti monetar Valters, Lejdler dhe Perkin. Te t
gjith ata mbizotron msimi pr tregun si mekanizm absolut m ekas pr alokacionin e
resurseve dhe pr nevojn e kuzimit t funksioneve ekonomike t shtetit. Ata jan t bindur se
inacioni n afat t gjat sht fenomen ekskluziv monetar, dhe prandaj angazhohen pr poli-
tikn monetare restriktive. Jan t bindur se decitet buxhetore japin implikime negative mbi
shkalln e rritjes ekonomike, pa dallim vall decitet jan t mbuluar nga emisioni i parave ose
me ngarkimin me borxh t shtetit te bankat komerciale ose te popullata.
Neoliberalistt ishin ithtar t zbatimit praktik t procesit t privatizimit dhe ri rregullimit

t jets ekonomike n shtetet e zhvilluara, me qllim t zvoglohet shkalla e monopolizimit t
strukturave tregtare, t mbrohet konkurrenca e tregut, liria e tregut, siprmarrjes dhe rritet
ekasiteti ekonomik.
1.2.1. Drejtimet themelore t shkolls neoliberale
N kuadr t shkolls neoliberale ekzistojn disa drejtime si pjes t shkolls s vetme, dhe
kto jan: monetare, ekonomia e oferts, pritjet racionale dhe zgjidhja publike.
Monetaristt e prbjn brthamn themelore t shkolls neoliberale. Ata krkojn liri

t madhe t tregut, ndrsa investimi shtetror konsiderojn sht e pa nevojshme dhe e dm-
shme. Monetaristt pohojn se faktort monetar (parat dhe kredit) kan rndsi vendimtare
n jetn ekonomike. Baza e msimit t tyre sht teoria kuantitative pr parat. Ajo teori nga
aspekti matematikor sht si vijon:
MV = PQ
M = ofert t parave
V = shpejtsia e kthimit t parave
P = niveli i mimeve
Q = vllimi i prgjithshm zik i t mirave dhe shrbimeve
80
SHTETI DHE EKONOMIA
Pjesa e djath sht BPV-ja e prgjithshme, ndrsa e majta sht oferta e parave M dhe
shpejtsia e kthimit t parave V, d.m.th. faktor t jashtzakonshm monetar.
Monetaristt konsiderojn se mimet e t mirave dhe shrbimeve, por edhe i fuqis pun-
tore, jan eksibile dhe se vazhdimisht harmonizohen dhe i kundrvihen ekzistimit t monopolit
t tregut, veanrisht monopolit t cilin e zbatojn sindikatat e tregut t puns, t intervenimit
shtetror, nprmjet transferimeve sociale edhe t monopolit shtetror, kur qeveria ndrmar-
rjeve t caktuara u jep t drejt t prodhojn t mira dhe shrbime t caktuara.
1.2.2. Ekonomia e oferts
N kundrshtim me kenzijant dhe krkess objektive, kta ekonomist, prfaqsues t

ekonomis s oferts, konsiderojn se problemi i stagacionit do t zgjidhet me masa t poli-
tiks ekonomike t cilat jan drejtuar kah oferta. Krkojn zvoglimin e normave tatimore mar-
gjinale, t stimulohet kursimi dhe investimet, gjegjsisht t zmadhohet oferta dhe t ndalohet
stagacioni. Me norma tatimore m t vogla shteti do t realizoj n mas t ardhura tatimore
m t mdha.
1.2.3. Pritjet racionale
Ky grup i teoricienve - ekonomist konsideron se pritjet jan me rrndsi t madhe pr

analizn ekonomike, ato e prcaktojn sjelljen e pjesmarrsve n jetn ekonomike. N liter-
aturn ekonomike ekzistojn dy lloje t pritjeve: Adaptuese dhe racionale. Pritjet adaptuese
formulohen n baz t ngjarjeve dhe t sjelljeve n t kaluarn. Pritjet racionale formohen
me shfrytzimin e t gjitha informatave relevante pr ngjarjet dhe pr ndryshimet n t ardh-
men. Teoricient t pritjeve racionale besojn n racionalizmin e tregut dhe n ekspozimin e
intervenimeve shtetrore n ekonomi. Sipas tyre, nevoja nga mos przierja e shtetit n jetn
ekonomike sht rezultat i sjelljes racionale t subjekteve ekonomike, prkatsisht n baz t
informatave t tregut ata i eliminojn pasojat negative nga ndryshimet t cilat do t ndodhin n
t ardhmen. Prandaj, sipas tyre, intervenimi shtetror, nse ekziston, nuk jep asnj lloj efekte
dhe nuk mund as ti ndihmoj as ti shkaktoj dm ekonomis.
81
EKONOMIA
1.2.4. Zgjidhje publike
Prfaqsues kryesor sht profesori i ekonomis Xhejms Bjukenen (tues i mimitNobl

pr ekonomi n vitin 1936).
Prfaqsuesit e ksaj shkolle interesohen si qeverit miratojn vendime pr disa shtje t

rndsishme shoqrore - ekonomike (p.sh. pr rregullimin e sektorve ekonomik ato eksternaliet
etj.). N lojn politike ka pjesmarrs: prfaqsues t zgjedhur dhe politikan nga njra an,
ndrsa n ann tjetr jan qytetart - zgjedhsit. Politikant e zgjedhur tentojn qytetarve tu sigu-
rojn t mira kolektive. Teoreticient e ekonomis n zgjidhje publike udhhiqen nga supozimi se
politikant,si qenie njerzore racionale, vazhdimisht i paraplqejn interesat personale para atyre
t prgjithshme. Duke i realizuar funksionet e tyre politike, politikant bjn gjithka q t tojn
prsri n zgjedhjet e ardhshme. N funksion t ksaj, ata prolizojn edhe politikn ekonomike.
Kta teorik asin edhe pr mos suksesin e shtetit, si ekzistojn edhe sfera t dshtimit t tregut,
veanrisht e prfaqsojn kuzimin e tij me rregulla t qarta dhe me rregulla t forta ligjore.
2. Politika skale
Me nocionin sistemi politik i nj shteti nnkuptohet sistemi i t hyrave publike dhe shpenzi-
meve publike i cili zbatohet n at shtet. Politika skale, paraqet prdorimin e t ardhurave pub-
like dhe shpenzimeve pr veprim mbi agregatet makroekonomike, prkatsisht mbi aktivitetin
e prgjithshm ekonomik. Ekonomistt t cilt i shpjegojn t ardhurat publike si t ardhura t
cilat i grumbullon shteti nga qytetart dhe nga ekonomia dhe t cilat shrbejn pr mbulimin e
nevojave publike, prkatsisht pr nevojat e shtetit dhe t qytetarve.
Me shpenzime publike, nnkuptohet prdorimi i mjeteve t grumbulluara nga t ar-
dhurat publike, prkatsisht shpenzimet t cilat i kryen shteti pr mbulimin e nevojave
publike t nevojshme pr funksionimin e shtetit.
N shumicn e shteteve ekziston edhe prona e shtetit dhe shteti grumbullon t ardhura veta-
nake nga prona e vet, por ato t ardhura m shpesh nuk mjaftojn pr tu mbuluar shpenzimet t
cilat i krijon shteti pr kryerjen e funksioneve t veta, t cilat jan n interes t qytetarve dhe
t shtetit si trsi. Ja pse n t gjitha shtetet, prpos t ardhurave nga prona e vet, grumbullon
edhe t ardhura tjera. Kshtu, ato paraqesin, ne fakt, shumn e t ardhurave t shtetit t cilat i
posedon shteti dhe t ardhura t cilat i grumbullon nga qytetart dhe nga rmat. Shteti n baz
t autoritetit t qeveris dhe detyrimit t shtetit instalon detyrim pr qytetart dhe pr rmat t
82
SHTETI DHE EKONOMIA
paguajn pagesa. N kushtet bashkkohore, n t cilat sht zmadhuar roli i shtetit, si n Re-
publikn e Maqedonis, duke pasur parasysh nivelin akoma t ult t zhvillimit ekonomik dhe
nevojat e mdha pr krkes sociale dhe investime, t ardhurat publike dhe shpenzimet lvizin
prej 35% deri m 40% nga BPV-ja.
3. T ardhura publike
Ekzistojn lloje t ndryshme t ardhurash publike, por n thelb ndahen n :
T ardhura nga qytetart

T ardhura nga rmat
Sipas llojit, t ardhurat publike jan prbr nga:
1. T ardhura nga ndrmarrjet shtetrore dhe publike

2. Tatime
3. Taksa
4. Kontribute
5. Dogana
6. Borxhe publike
7. Dhurata dhe ndihm
Tatimet jan t detyrime t obligueshme pr personat zik dhe juridik t cilat shteti ju a
imponon ti paguajn nga t ardhurat e tyre, prona, konsumi.
Taksat jan kompensim t cilin e arktojn organet shtetrore pr shrbimet t cilat i
ofrojn pr personat juridik dhe zik dhe paraqiten si: Administrative, gjyqsore dhe komunale.
Kontributet jan nj lloj i t dhnave dhe pr dallim nga tatimet nuk jan nn detyrim t
pushtetit shtetror. Kto jan t dhna vullnetare ng at cilat njerzit kan dobi t drejtprdrejt
ose indirekte nga nevoja pr knaqjen e s cils edhe paguhet ky kontribut (kontribut pr sig-
urim shndetsor, sigurim pensional, pr arsim etj).
Borxhet publike koh m t gjat, dhe veanrisht n kushtet moderne, jan nj nga
burimet shum t rndsishme t, t ardhurave publike, prkatsisht kto jan hua t cilat shteti
i merr qoft nga popullata dhe nga bankat afariste, qoft nga emisioni i banks qendrore, kur
bhet fjal pr huat e brendshme ose nga jasht, dhe ather kto jan hua t jashtme ose t
huaja. Mjetet i prdor pr ndonj aktivitet t rndsishm ekonomik (rritjen e punsimit, ndr-
timin e rrugve, pr mbulimin e shkurtesave, decitin e buxhetit etj).
83
EKONOMIA
Vetkontributet lokale jan lloji i t ardhurave publike, t cilat i instalojn dhe i pr-
dorin organet lokale si obligim pr t gjith qytetart, por me plqim paraprak t prcaktuar
me referendum dhe me tubime publike. Vetkontributi lokal shpallet pr nj dedikim konkret
t prcaktuar dhe mjetet duhet t prdoren pr at qllim, dhe jo si t ardhura t prgjithshme.
Ky kontribut mund t arktohet edhe n natura (n material, pun etj.). N periudhn paraprake
kto t dhna jan prdorur, kryesisht, pr prmirsimin e infrastrukturs komunale dhe sociale.
T gjitha kto t ardhura publike prcaktohen dhe arktohen nprmjet Drejtoris s t

Ardhurave Publike dhe Drejtoria Doganore.
4. Shpenzime publike
Shpenzimet publike paraqesin shpenzimin e mjeteve nga buxheti pr dedikime t ndry-

shme. M sakt shpenzimet jan ato t cilat i kryen shteti pr mbulimin e nevojave publike.
N at kuadr, asim pr shpenzimin e parave me t cilat mbulohen: Funksionimi i organeve
shtetrore, gjyqsori, si dhe aktivitet e shteteve moderne n rregullimin e jets ekonomike dhe
politikn sociale. Gjithashtu, me mjetet e buxhetit shteti kujdeset edhe pr arritjen e zhvillimit,
zvoglimin e papunsis, siguron nivel t caktuar t shndetsis dhe mbrojtje sociale, realizon
politik aktive edhe n arsim, kujdeset pr mbrojtjen e ambientit jetsor dhe t puns.
Shpenzimet publike prbjn pjes t ndryshme nga madhsia e BPV s do shteti, por
ajo prqindje shkon prej 30% deri n 50%. Ato mjete t BPV rishprndahen me shpenzimet
publike dhe e mundson funksionimin e do shteti. Madhsia e shpenzimeve publike n do
shtet individualisht varet nga zhvillimi i ekonomis dhe mundsia nga sektori real t arktohen
t dhna t cilat do t shkojn n arkn e shtetit. Kur prfshihet pjes m e madhe e t ardhurave
t subjekteve ekonomike (me shkall m t larta t animimit) ajo mund t shkaktoj evazion
tatimor (mos pagimi i pagimit t, t dhnave me shkall m t larta - fshehjen e t ardhurave).
Prandaj shtetet nuk dshirojn ti ngarkojn subjektet ekonomike me norm t larta t tatimit,
duke konsideruar se normat e ulta n mas sjellin m shum t ardhura.
Shpenzimet shum rrall jan t baraspeshuara me t ardhurat n buxhetet e shteteve me

ekonomi t tregut. Kur ato jan m t larta se t ardhurat publike, paraqitet deciti buxhetor t
cilin shtet zakonisht e mbulojn me hua nga vendet e huaja. Ndrsa kur shpenzimet publike jan
m t vogla nga t ardhurat publike, paraqitet suciti buxhetor saldoja pozitive, por n shtetet
moderne sot kjo rrall haset.
84
SHTETI DHE EKONOMIA
5. Buxheti
Buxheti paraqet plan vjetor pr t ardhurat publike dhe shpenzimet n nj shtet. E

miraton kuvendi n formn e prcaktuar dhe procedur n fund t vitit q kalon, ndrsa ka
t bj pr vitin e ardhshm. I prfshin t ardhurat publike she shpenzimet n nj bashksi
shoqrore politike. Jan paraqitur n total dhe sipas zgjidhjeve- t ardhura publike, ndrsa n
total edhe sipas dedikimit shpenzime publike.
Pr hartimin e buxhetit jan t ngarkuar organet shtetrore, zakonisht Ministria e Financave, t

cilt zbatojn procedur pr hartim. N baz t propozimeve t shfrytzuesve t buxhetit prcaktohet
propozim buxhet. Mbahet debat n kuvend, harmonizohen ndryshimet eventuale, me amendamente
dhe miratohet buxheti n form ligjore, e cila sugjeron t realizohet si sht parashikuar. Qeveria
n do shtet sht e obliguar pr realizimin e buxhetit t shteti, ndrsa organet t cilat konkretisht e
realizojn jan: Urdhr dhnsit, llogari dhnsit dhe menaxhues me prona dhe me materiale.
Nj nga parimet themelore t buxhetit sht parimi i ekuilibrit buxhetor, e cila e paraqet
ekuilibrin ndrmjet t ardhurave dhe shpenzimeve. Gjat hartimit ato duhet t jen n baras-
pesh, por me realizimin e asaj baraspeshe shpesh shkatrrohet nga ana e shpenzimeve publike.
shpenzimet m t mdha publike japin decit buxhetor, dhe e kundrta, t ardhurat m t mdha
publike japin sucit. Kur ekziston baraspesh e ekuilibruar, ajo krkon t kryhet ribalanci i
buxhetit pr tu balancuar prsri i njjti.
Pr buxhetet bashkkohore, prkatsisht pr planikimin e t ardhurave dhe shpenzimeve

publike n ekonomit moderne tregtare, sht karakteristike edhe i ashtu quajturi nancim
jasht buxhetor - nancim i disa nevojave n prodhimin material (p.sh. regrese, premi, subven-
cione etj.), me ka shteti e stimulon eksportin, pr shkak se ka ritje prodhimi (p.sh. misri).
6. Politika monetare
Politika monetare e RM-s, si pjes integrale e politiks makroekonomike globale, n

fakt, paraqet politikn e rregullimit dhe menaxhimit me sasit e parave n qarkullim. Detyrat
themelore t politiks monetare i realizon Banka Qendrore, ndrsa te ne Banka Popullore e RM-
s. Ajo sht institucioni m i lart bankar n kuadr t ekonomis nacionale. Gjithashtu, sht
n pozit t avancuar n raport me bankat tjera, prkatsisht ajo sht bank mbi bankat. Banka
Qendrore, sipas prkuzimit, sht bank pr emetim q do t thot se ka t drejtn ekskluzive
85
EKONOMIA
t shtyp dhe t emitoj para. Organe t menaxhimit n bankn qendrore jan: Kshilli i drej-
torve dhe guvernatori i banks qendrore. Kshilli i drejtorve sht i prbr nga antar t
brendshm dhe t jashtm. Antart e brendshm jan guvernatori dhe zvends guvernatori (te
ne ka tre zvends guvernator), ndrsa antar t jashtm jan persona t shquar me autoritet
nga jeta ekonomike e shtetit, me njohuri nga sfera e nancave dhe puna bankare.
Ky organ vendos pr synimet e politiks monetare dhe pr realizimin e saj, pr masat dhe
pr instrumentet n politikn monetare, ndrsa n kuadr t lshimit dhe trheqjes s parave nga
qarkullimi, pr rregullat e supervizionit mbi bankat komerciale dhe kursimoret etj. Guvernatori i
banks qendrore (BQ) sht person me autoritet t rndsishm n shtet, i cili ka njohuri t mdha
nga sfera monetare. Ai e paraqet BQ para institucioneve tjera bankare n shtet dhe n vendet e
huaja, si dhe para opinionit, menaxhon me bankn n pajtim me ligjet. Kuvendi e zgjedh guver-
natorin me propozim t presidentit t shtetit pr periudhn kohore prej shtat vjet, mandati i cili
zgjat m shum nga mandati i pushtetit ekzekutiv. Zvends guvernatort, gjithashtu i zgjedh
kuvendi me propozim t guvernatorit. BQ kryen funksione shum t rndsishme: e rregullon
sasin e parave n qarkullim, e mban likuiditetin e bankave afariste n arktimin n shtet dhe
n vende t huaja, kryen emetimin e parave, kryen funksion t supervizionit (kontroll dhe re-
vizion t bankave afariste), kryen pun pr llogari t qeveris, kryen shitblerjen e arit, devizave,
valutave etj. Synimi kryesor i BQ sht t kujdeset pr stabilitetin e mimeve n shtet. Kt e
realizon nprmjet sasis s parave n qarkullim, me ka drejtprdrejt ndikon mbi mimet, ina-
cionin, rritjen e prodhimit dhe punsimit, instrument themelor nprmjet t cilit rregullohet dhe
menaxhohet vllimi i mass s parave n qarkullim sht kursi i kmbimit, prkatsisht mbajtja
e stabilitetit t brendshm dhe t jashtm t valuts vendase, ndrsa sigurimi dhe rruajtja e sta-
bilitetit t kursit t kmbimit sht detyra themelore indirekte dhe qllim i politiks monetare.
Prandaj, deri n mes t vitit 2001 kjo sht realizuar me sukses, dhe mbahej stabiliteti i kursit
t kmbimit. Kurs kmbimi i qndrueshm nuk do t thot edhe kurs i kmbimit real, veanr-
isht nse sot ajo qndrueshmri mbahet me intervenimin e vazhdueshm nga ana e shteti, si
praktikohet akoma n RM-s. N ekonomit bashkkohore BQ e rregullon sasin e parave n
qarkullim, ofertn e parave, nprmjet t s ashtu quajturit instrument kuantitativ. Instrumente
kuantitativ pr rregullimin e sasive t parave n qarkullim jan:
politika e tregut t hapur

politik e diskontit
politika e rezervs t obligueshme
Me ndihmn e ktyre instrumenteve BQ ndikon edhe n ofertn e parave n ekonomi, n

varsi nga faza e ekspansionit ose recesionit n ciklin e ekonomis. Kto masa t BQ e rregullojn
potencialin kreditor t bankave komerciale, ndrsa me kt ndikohet mbi multiplikatorin kreditor.
86
SHTETI DHE EKONOMIA
6.1. Politika e tregut t hapur
Ajo quhet edhe operacion n treg t hapur dhe sht instrument karakteristik pr shtetet me
ekonomi t tregut t zhvilluar dhe treg nanciar t zhvilluar. Banka qendrore me ndrmjetsi-
min e bankave komerciale, shet ose blen et obligacione shtetrore dhe me kt faktikisht e
zvoglon ose e rit ofertn e parave n ekonomi. Pr shembull, kur ekonomia e shtetit sht n
faz t recesionit- ofert t vogl t parave- banka qendrore do t blej etobligacione shtetrore
nga bankat komerciale dhe me kt do t trheq nj pjes t etobligacioneve, ndrsa pr ato
bankat komerciale do t marrin para t gatshme. Kjo do ta zmadhoj sasin e parave n qarkul-
lim dhe do t mundsoj bankat afariste t miratojn m shum kredi komerciale.
E kundrta ndodh kur ekonomia sht n faz t ekspansionit, pr shkak t sasis s madhe
t parave n qarkullim do t shkaktoj inacion. Kjo sasi e madhe e parave do t trheq nga qa-
rkullimi nprmjet shitjes s etobligacioneve t shtetit, t cilat banka qendrore do ta realizoj
me bankat komerciale. Bankat komerciale, duke bler etobligacione t shtetit, pjes t parave
t gatshme ei drejtojn kah BQ dhe me kt zvoglohet masa e tyre e parave pr miratimin e
kredive pr komitentt e tyre (persona zik dhe juridik), dhe kshtu nprmjet ktij instrumenti
do t zvoglohet sasia e parave n qarkullim dhe inacioni.
6.2. Politika e diskontit
Shkalla e diskontit sht shkall e norms s interesit t ciln banka qendrore e arkton
nga bankat komerciale kur ato marrin hua prej saj. Bankat komerciale n ekonomin e nj
shteti kan t drejt t marrin kredi nga BQ pr mbajtjen e likuiditetit t tyre. Kto kredi BQ jua
aprovon me shkall interesi t caktuar, t ashtu quajtur shkall e diskontit.
Shkalla e interesit t tregut sipas s cils bankat komerciale u aprovojn kredi komitentve
t tyre mund t jet e njjt, m e vogl ose m e madhe nga shkalla e diskontit sipas s cils ata
marrin kredi nga banka qendrore. N rastin e par bankat komerciale nuk kan tim as humbje,
n rastin e dyt realizojn humbje, ndrsa n t tretin - tim. N varsi nga ajo n ciln faz t
ciklit ndodhet ekonomia, BQ e prcakton edhe lartsin e norms s eskontit. Kur ekziston faza
e recesionit, BQ e zvoglon shkalln e zvoglimit duke e zmadhuar n kt mnyr potencialin
kreditor t bankave komerciale, me kt edhe ofertn e parave. E kundrta ndodh n fazn e
ekspansionit. Shkallt e zvoglimit t BQ, rriten dhe bankat komerciale nuk jan t interesuara
t marrin kredi prej saj, me ka zvoglohet aftsia kreditore e saj, dhe me kt edhe oferta e
87
EKONOMIA
parave n ekonomi. do her kur banka qendrore do t kryej ndryshime n normn e diskontit,
ky sht sinjal pr bankat komerciale dhe pr t gjith subjektet afariste n ekonomi se do t vij
deri te ndryshimi i politiks monetare n shtet, prkatsisht n ofertn e parave.
6.3. Politika e rezervave t obligueshme
Ky sht instrument n politikn monetare me t cilin bankat komerciale obligohen nj

prqindje t caktuar nga depozitimet, prkatsisht nga investimet t rruajn si rezerv n llogari
t veant n bankn qendrore. Kshtu banka qendrore, nprmjet t rritjes ose zvoglimit t
shkalls s rezervs s obliguar, ndikon n ofertn e parave (sasin e parave n qarkullim).
Nse ekonomia sht e ballafaquar me faz t ekspansionit dhe inacionit, banka qendrore
do t zmadhoj shkalln e rezervave t obligueshme, me ka bankat komerciale do t duhet t
risin pjesn e depozitimeve t obligueshme t cilat do ti rruajn n BQ. Me at do t ndryshohet
potenciali kreditor i tyre, prkatsisht mundsia ato tu aprovojn kredi komitentve t tyre, dhe
me kt edhe t kreditojn para. Kshtu zvoglohet oferta e parave n ekonomi dhe me kt
mund t zvoglohet inacioni.
Ndodh e kundrta kur ekonomia sht e ballafaquar me fazn e recesionit. Pr t jetuar

ekonomia, nevojitet t zmadhohet oferta e parave, dhe kt banka qendrore e realizon kur do t
zvogloj shkalln. D.m.th. n kushte t recesionit banka qendrore realizon politik monetare
ekspansive, ndrsa n ekspansion, politika monetare restriktive e rezervave t obligueshme.
88
SHTETI DHE EKONOMIA
REZYME
& Teori ekonomike dominuese t cilat e sqarojn ndikimin e shtetit mbi aktivitetet eko-
nomike jan: Teoria e merkantelistve, teoria e fiziokratve, ekonomia politike klasike angleze
dhe msimi Kejnsian. Neokejnsionizm sht nocion pr t gjith teorikt ekonomist t cilt
jan pasardhs s msimit t XH.M. Kejns dhe t cilt japin idet e tyre pr rolin e tregut dhe t
shtetit. Neoliberalizmi sht msim prfaqsuesit e t cilit i kundrvihen msimit neokejnosian
dhe t cilt pikpamjet e tyre themelore dhe botkuptimet i drejtojn kah procesi i privatizimit
dhe ri rregullimit t jets ekonomike n shtetet e pa zhvilluara pr tu mbrojtur konkurrenca
e tregut, liria e tregut, siprmarrsin dhe t rritet efikasiteti ekonomik, pr dallim prej neoke-
jnsianet t cilt e theksojn nevojn e intervenimit t shtetit n ekonomi. Shkollat themelore
neoliberale jan: Monetarist, ekonomia e oferts, pritjet racionale dhe zgjidhja publike.
& Politika fiskale paraqet prdorimin e t ardhurave publike dhe shpenzimeve pr veprim
mbi agregatt makro ekonomik, prkatsisht mbi aktivitetin e prgjithshm ekonomik.
& T ardhurat publike jan t ardhura t cilat shteti i grumbullon nga qytetart dhe nga eko-
nomia dhe t cilat shrbejn pr mbulimin e nevojave publike, prkatsisht t nevojave t shtetit
dhe qytetarve. Hasen si tatime, kontribute, dogana, hua publike, vet kontribut vendor etj.
& Shpenzimet publike paraqesin prdorimin e mjeteve t grumbulluara nga t ardhurat
publike, prkatsisht shpenzimet t cilat i realizon shteti pr mbulimin e nevojave publike pr
funksionimin e shtetit. Ato prbjn prej 35% deri m 40% t BPV n t gjitha shtetet dhe mbu-
lojn pjes t arks shtetrore, ndrsa nj pjes t ardhura personale t qytetarve n knaqjen e
nevojave t caktuara nga sfera e shndetsis, pensionit, sigurimit invalidor.
& Buxheti paraqet planin e t ardhurave dhe shpenzimeve t nj shteti gjat nj viti dhe
sht dokument t cilin e miraton trupi ligjdhns- Kuvendi - n form dhe procedure rrept
t prcaktuar. E harton Qeveria, ndrsa prfshin t ardhurat publike sipas llojit dhe madhsis
dhe shpenzime publike sipas llojit dhe madhsis. Ekuilibri i buxhetit sht parim kryesor
dhe krkon t ardhura dhe shpenzime t barabarta, t cilat shum rrall realizohen. Numri m
i madh i shpenzimeve publike nga t ardhurat publike rezultojn me deficit, dhe e kundrta,
shpenzime m t vogla nga t ardhura rezulton me suficit.
& Politikn monetare e realizon banka qendrore pr ta rregulluar sasin e parave n qarkul-
lim. Pr kt funksion prdor tre politika: Politikn e tregut t hapur, politikn e norms s dis-
kontit dhe rezervn e obliguar. N varsi nga faza e ciklit ekonomik kjo politik mund t jet:
N faz t ekspansionit sht recesive (rritja e norms s diskontit, rritja e norms s rezervs
s obliguar dhe shitja e letrave me vler - flet obligacioneve), ndrsa n fazn e recesionit sht
ekspansive (zvoglimi i norms s diskontit, zvoglimi i norms s rezervs s obliguar dhe
blerja e letrave me vler - flet obligacioneve).
89
EKONOMIA
Nocione kryesore:
Merkantilizm Suciti buxhetor

Fiziokrat Banka qendrore (BQ)
Plotika klasike angleze Politika monetare
Ekonomia Oferta e parave
Msimi Kojnsian Instrumentet e politiks monetare
prirje pr shpenzim Politika e tregut t hapur
politika skale politika e norms s diskontit
t ardhurat publike politika e rezervave t obliguara
shpenzimet publike politika monetare ekspansive
buxhet politika monetare restriktive
Deciti buxhetor
1. Cilat jan teorit ekonomike dominuese pr rolin e shtetit n ekonomi?

2. far sht krkesa efektive, sipas XH.M. Kejns, dhe cilt faktor e determinojn
krkesn?
3. far sht politika skale?
4. Jepni prkuzim pr t ardhurat dhe shpenzimet publike!
5. Cilat lloje t, t ardhurave publike ekzistojn?
6. Si nancohen shpenzimet publike?
7. far sht buxheti?
8. Sqaroni kush e miraton buxhetin dhe cilat jan parimet e tij!
9. far sht hendeku i recesionit?
10. far sht hendeku inacionit?
11. far sht banka qendrore dhe cilat jan funksionet e saj?
12. Cilat jan instrumentet e BQ pr rregullimin e sasis s parave n qarkullim?
13. Sqaroni politikn e tregut t hapur!
14. Sqaroni politikn e norms s diskontit!
15. Sqaroni politikn e rezervave t obligueshme!
16. far sht ekspansioni, ndrsa far sht politika monetare restriktive.
90
SHTETI DHE EKONOMIA
1. Krahasoni tatimin e qarkullimit n RM deri n vitin 2000 me TVSH i cili te ne sht

inkorporuar n vitin 2000.
2. far saldo dhe sa sht vlera e sa n shtetin XX nse t ardhurat publike jan
59.444.000.000 nj.p., ndrsa shpenzimet publike jan 63.278.000.000 nj.p.?
3. far politik monetare do t realizoj banka qendrore nse n shtet ka ritje t norms
s inacionit pr 25 (sqaroni instrumentet t cilat, sipas ju, duhet ti ndrmarr )?
91
EKONOMIA
KREU I SHTAT:
TATIMET DHE SISTEMI

TATIMOR
Prmbajtja e kreut:
Tatimet dhe sistemi tatimor

Lloje t tatimeve
Qllimet e msimit:
Njohuri pr nocionin tatime dhe sistem tatimor

Dallimin e llojeve t tatimit
Njeh tatimin mbi timin, TVSH, akciza, tatimi i prons dhe
tatimi personal
Krahason tatime
Interpreton me shembuj llojet e tatimeve
92
TATIMET DHE SISTEMI TATIMOR
1. Nocioni pr tatimet, karakteristikat dhe elementet e tatimeve
Lloje m t rndsishme t, t dhnave publike jan tatimet. Tatimet jan nj lloj i t ar-
dhurave publike, t cilat rezultojn nga detyrimi t cilin ju a imponon shteti qytetarve
dhe ndrmarrjeve n mnyr t obliguar t akordojn nj pjes nga t ardhurat e tyre ose
prons pr knaqjen nevojave publike, t shtetit. Tatimet kan disa karakteristika t rnd-
sishme edhe at:
1) Ato jan t dhna obliguese t prcaktuara me ligj, arktohen nga ana e shtetit qoft edhe
me detyrim.
2) Tatimet jan t dhna pa kompensim t drejtprdrejt.
3) Ato jan t dhna t pa kthyeshme.
Sipas forms s arktimit paguhen me natura (kan dominuar para zhvillimit t marrd-
hnieve t mallrave dhe parave) dhe n para (ato jan forma kryesore e pagimit n t gjitha
ekonomit tatimore bashkkohore).
Tatimet kan disa elemente themelore:
A) Objekt i tatimit lnda: far sht lnd e tatimit? Ai me ndryshimin e sistemit

tatimor ndryshon dhe kshtu i prcakton llojet e tatimit. Si lnd e tatimit paraqiten t ardhurat,
shpenzimi dhe prona.
B) Subjekti tatimor obligues: Pr do lloj tatime sht me rndsi cili sht obliguesi
tatimor i cili e paguan tatimin. N sistemet tatimore aktuale barts t obligimit tatimor jan
rmat dhe qytetart.
C) Baza tatimore: Ai sht vllimi dhe shuma e lnds s tatimit mbi t cilin prllogaritet
tatimi. P.sh., tatimi mbi timin arktohet n bazn tatimore lartsia e timit t realizuar.
D) Norma e tatimit: sht procesi, pjesa e cila duhet t arktohet si tatim sipas bazs s
tatimit t prcaktuar. Mund t jet norm tatimore proporcionale (do her arktohet tatim me
norm t njjt, pa marr parasysh madhsin e prons ose t, t ardhurave) dhe norm tatimore
progresive (n shum m t madhe t prons, t ardhurave ose timit m t madh prllogaritet
norm m e lart, ndrsa n tim m t vogl norm m e vogl).
93
EKONOMIA
Shembull:
17.000 den. baz - 15% norm

50.000 Den. Baz 18% norm e tatimit personal
Ky funksion i tatimeve, gjithsesi, sht ajo skale, prkatsisht grumbullimi i t ardhurave

pr nevojat e shtetit. Mirpo, shum shpesh dhe nj koh t gjat tatimet prdoren edhe pr ar-
ritjen e qllimeve t caktuara ekonomike dhe sociale. N kushtet moderne tatimet, veanrisht,
prdoren n realizimin e politiks s qndrueshme dhe n ndalimin e inacionit, pr shkak se
me rritjen e tatimeve zvoglohet fuqia blerse e qytetarve. Tatimet, veanrisht, prdoren si
instrument pr sistemimin e bruto prodhimit vendor, veanrisht, pr zbutjen e caktuar t dalli-
meve sociale ndrmjet popullats, si dhe pr zmadhimin e mjeteve pr investim dhe pr nevoja
tjera publike.
2. Llojet e tatimit
N sistemin tatimor aktual t RM-s, i instaluar n llim t viteve 90 t shekullit t kaluar,

ekzistojn tatime t direkte (ku jan t njohur subjekti, obliguesi dhe fuqia e tij tatimore) dhe
tatimet indirekte (ku nuk jan t njohur obliguesi dhe baza e tij tatimore).
Tatime t direkte n sistemin ton tatimor jan:
a) tatimi mbi timin
b) tatimi personal nga t ardhurat e qytetarve
c) tatime mbi pronn
Indirektni posredni danoci na potrosuvacka se:
a) TVSH
b) akciza
c) dogana
94
2.1. Tatimi mbi timin
N pajtim me ndryshimet n t gjith sistemin ekonomik dhe veanrisht n sistemin pr

prllogaritje, ku timi sht i pranuar si kategori themelore e ekonomis,ish tatimi i i t ard-
hurave, i cili n sistemin vet administrativ e kan arktuar subjektet ekonomike, n sistemin e
ri tatimor sht zvendsuar me tatimin mbi timin.
Sipas Ligjit t tatimit mbi timin, nga viti 1993, ky tatim, prpos personave juridik, e kan
paguar edhe personat zik, t cilit e kan kryer regjistrimin e veprimtaris. Me ndryshimet
e miratuara n llim t vitit 2001, tatimin mbi timin e paguajn vetm rmat m t mdha,
shoqrit aksionare dhe shoqrit me prgjegjsi t kuzuar, i njohur n literatur si tatim i
koorporatave. D.m.th. obligues t tatimit mbi timin jan persona juridik t huaj dhe vendas,
t cilt realizojn tim n territorin e RM-s, si dhe ndrmarrjet nga RM-ja t cilat realizojn
tim n vende t huaja, kur n t njjtat nuk paguajn tatim. Baz pr prllogaritjen e ktij lloji
t tatimit sht timi i cili paraqet dallim ndrmjet t ardhurave t prgjithshme dhe shpenzi-
meve nga paguesi tatimor, e prcaktuar sipas rregullave t kontabilitetit dhe Ligjit pr tatimin
mbi timin ku sakt sht theksuar far llogaritet si e ardhur, dhe far pranohet si shpenzim
pr tu llogaritur sakt dhe n mnyr precize timi si baz pr tatim. Norma e ktij tatimi sht
proporcionale dhe ka vlern prej 10% nga baza e tatimit (tatimi i barabart).
N Ligjin jan dhn lehtsime tatimore dhe lirime, me t cilin mbshteten ose nxiten disa
aktivitete t cilat jan me interes t prgjithshm pr shtetin dhe t cilat vlejn pr t gjith, dhe
jo vetm pr veprimtari t veanta dhe sektor, si p.sh.: obliguesit tatimor i zvoglohet baza
tatimore pr investime n mjete baz, me qllim t stimulohet investimi i timit n investime
(ri investim), vend pr shpenzim personal dhe pajisja me vetura etj. Pranohet edhe amortizimi
i shpejtuar, nse gjat ksaj kryhet modernizimi, aftsimi strukturor dhe mbrojtja e mjedisit.
Nuk paguhet tatim edhe pr at pjes t timit i cili do t investohet n rajonet t pazhvilluara
mir pr mbrojtjen e mjedisit jetsor, sportit ndrkombtar dhe n kultur etj. Me autorizime t
caktuara mbshteten edhe investimet e prbashkta me partner t jashtm pr tre vitet e para,
si dhe obliguesit t cilit pr her t par llojn me kryerjen e veprimtaris n vitin e par n t
cilin sht theksuar timi.
95
EKONOMIA
2.2. Tatimi personal mbi t hyrat
Ky Ligj sht inkorporuar n vitin 1993 dhe, n fakt, paraqet tatim i prmbledhs i tatimeve t
mparshme t veanta t cilt i kan paguar obliguesit. Ather qytetart t cilt jan marr me ndonj
veprimtari ekonomike ose profesionale, kan paguar tatime t ndryshme, si ishin tatimi i t ardhurave
personale, tatimi i t ardhurave nga veprimtaria bujqsore etj. N sistemin e ri tatimor jan ruajtur kto
tatime, por tani ato jan prcaktuar si tatim prmbledhs i vetm i tatimit t qytetarve. Ky tatim sht
quajtur tatimi personal i t ardhurave dhe, pr dallim nga tatimi mbi timin, e paguajn vetm qytetart,
prkatsisht personat zik - rezident t RM-s, pr t ardhura t cilat i realizojn n shtet dhe n vende
t huaja, si dhe persona t cilt nuk jan rezident t RM-s, ndrsa ktu realizojn t ardhura. Obligues
i ktij tatimi sht person zik person tregtar, tregtar- individual, si dhe persona zik t cilt merren
me veprimtari bujqsore dhe zejtare dhe persona t cilt kryejn shrbime ose veprimtari t lira.
Me ndryshimet n Ligjin n vitin 2001, rmat individuale nuk do t paguajn tatim mbi timin,
as pr rrogat e tyre, si ishte para ktyre ndryshimeve, por ata do t paguajn tatim mbi t ardhurat
e prgjithshme t cilin e realizojn me ushtrimin e asaj veprimtarie. Lnd e tatimit te ky tatim jan
neto t ardhurat nga t gjitha burimet, prkatsisht tatimi i t ardhurave t prgjithshme t qytetarve
gjat nj viti. T ardhura t ktilla jan: T ardhurat personale, t ardhura nga veprimtari bujqsore, t
ardhura nga prona dhe t drejtat pronsore, t ardhura nga t drejtat e autorit dhe t drejtat nga pronsia
industriale, t ardhura nga kapitali, prtime kapitale nga lojrat e fatit dhe t ardhura tjera.
N Ligjin jan numruar edhe t hyra pr t cilat nuk paguhet tatim mbi timin. T ardhura t
ktilla, pr shembull, jan: T hyrat e invalidve t lufts, shprblime, bursa, shtes pr fmij, ndihm
sociale, kamata pr et obligacione, investime kursyese, llogari rrjedhse sipas t parit etj.
Nga baza tatimore e prcaktuar e obliguesit i pranohet si kthim kontributet pr sigurim pensional
dhe invalidor dhe punsim, si dhe taksat, t dhnat tjera publike t paguara nga t ardhurat e obliguesit.
Tatimi personal mbi t ardhurat deri m tani sht arktuar me 23%, 27% po edhe deri m 35% me t
ardhurat e realizuara t obliguesit. Pastaj kto norma jan zvogluar edhe pr t ardhurat prej 360.000
denar sht paguar tatim me shkall prej 15%, ndrsa me t ardhurat mbi 360.000 denar shkall vje-
tore t tatimit ishte 18%. Sot edhe ktu prdoret vetm 10% tatim i barabart.
A) Tatimi i t ardhurave personale sht tatimi m i shpesht t cilin e paguajn t gjith qytetart
e punsuar si tatim personal mbi t ardhurat. Baza tatimore pr t ciln paguhet ky tatim jan pagat
nga marrdhnia e puns, pensionet, t ardhurat e funksionarve, deputetve, kshilltarve, antarve
t bordeve administrative dhe inspektuese dhe t ardhura dhe kompensime tjera. Nga ky tatim jan t
liruar shtetasit e huaj t cilt jan n shrbim n RM, por jo edhe shtetasit maqedonas t cilt punojn
n diplomacit e huaja prfaqsit konsulare dhe organizata tjera.
B) Tatimi personal i t ardhurave n baz t t ardhurave t realizuara me ushtrimin e veprimtaris
96
bujqsore dhe pylltari paguajn pronar ose shfrytzuesit e toks bujqsore ose pyje, pr t ardhurat e
kadastrs i cili konstatohet pr do njsi tok e cila mund t prdoret pr prodhim bujqsor, prkatsisht
pylltari, pa pasur parasysh at se vall hapsira prdoret pr prodhim ose jo. T ardhurat nga kadastra
prcaktohen sit ardhura mesatare t parapara, t cilat realizohen n nj tok me bonitet t caktuar dhe
prdorimi mestar i mjeteve agroteknike. Edhe pse si baz pr tatim sipas zgjidhjes mund t merret ai
real, i vrteti, i cili prcaktohet n mnyrn e duhur, megjithat, m shum zbatohet parimi i t ard-
hurave t kadastrs. N kt Ligj jepen lehtsime t caktuara pr disa aktivitete t cilat jan n interesin
e prgjithshm t shtetit, ose lirohen nga tatimi pr periudh t caktuar, ose vazhdimisht.
C) N kt tatim mbi t hyrat hyjn edhe t ardhurat, t hyrat t cilat realizohen me ushtrimin e
veprimtaris s pavarur (prodhuese dhe shrbyese), ndrsa obligues jan: Person zik, tregtar, tregtar
individ, si dhe t gjith personat zik t cilt jan zejtar ose kryejn ndonj veprimtari tjetr t lir.
2.3. Tatimet mbi pronn
N sistemin e ri tatimor t RM-s, si dhe n at vet administrativ, paguhen llojet e njjta t tati-
meve t prons:
Tatime mbi pronn

Tatim mbi trashgimin dhe dhurata
Tatimi mbi qarkullimin e prons s patundshme dhe t drejta
T tatimit te tatimi mbi pronn sht pronsia mbi pronn e patundshme, si jan tokat jo bujq-
sore, ndrtesat dhe banesat, hapsira afariste, ndrtesa administrative, ndrtesa ose banesa pr pushim
dhe rekreacion dhe objekte tjera ndrtimore. Tatimi mbi timin paguhet pr pron t pa tundshme, si
jan automjetet motorike pr udhtime me madhsi t caktuar t motorit, autobus, automjete motorike
kamion, traktor, objekte pr lundrim dhe aeroplan.
Edhe pr kt tatim jan parapar lirime, si jan ndrtesa dhe tok n pron t shtetit, kishs dhe
bashksive fetare etj., jan parapar lehtsime. Obligues tatimor sht do qytetar i cili ka pron e
cila sht n prdorim, ndrsa baza n t ciln paguhet tatimi sht vlera e tregut t patundshmrive
dhe e prons s tundshme. Tatimi mbi pronn paguhet me shkall proporcionale prej 0.1% pr pron t
patundshme dhe 0.05% pr pron t tundshme.
Tatimi mbi pronn n baz t trashgimis, si dhe n baz t qarkullimit t prons paguhet me
shkall proporcionale. Te tatimi mbi trashgimin, trashgimtart e shkalls s dyt paguajn 3% tatim
nga vlera e tregut t prons s trashguar, ndrsa ata t shkalls s tret 5%. Trashgimtart e shkalls s
par jan t liruar nga pagimi i tatimit. Shkalla e tatimit te tatimi mbi qarkullimin dhe t drejtat pronsore
sht, gjithashtu, proporcional n lart prej 3% t vlers s prons e cila sht lnd e shit blerjes.
97
EKONOMIA
2.4. Tatimet e konsumit
A) Tatimi mbi vlern e shtuar (TVSH)
N llojet e tatimit rol t rndsishm kan tatimet e konsumit. Tatime t llojit t ktill jan:
Tatimi mbi vlern e shtuar, prkatsisht tatimi i qarkullimit i deritanishm, ndrsa n nj mnyr
ktu bjn pjes edhe doganat dhe llojet tjera e t dhnave importuese. Zvendsimi i tatimit mbi
qarkullimin me TVSH sht realizuar n vitin 2000. N ish sistemin tatimor, tatimi mbi qarkul-
limin paraqiste nj nga t ardhurat m t rndsishme t buxhetit, ndrsa arktohej nga konsumimi
nal, gjat ka ishin prfshir pothuajse t gjitha produktet, por me shkall t ndryshme, sipas
karakterit t produkteve dhe konsumit t tyre.
Tatimi mbi qarkullimin nuk arktohej vetm nga produktet themelore ushqimore. Nga
prilli i vitit 2000 ky tatim sht zvendsuar me TVSH-n dhe sht i njohur si VAT (Value Added
Tax), ndrsa nj koh t gjat tani po zbatohet n shtetet e BE-s. Duke pasur parasysh drejtimin
e RM-s kah BE-ja, sht i logjikshm prcaktimi pr zvendsimin e tatimit t deritanishm t
qarkullimit me TVSH. N prgjithsi, instalimi i TVSH-s llogaritet si proces m i rndsishm
i reformave tatimore. Prgatitjet serioze t cilat i paraprin inkorporimit t tij kishin pr qllim
t tejkalohen pasojat negative me t cilat u ballafaquan shtetet n tranzicion gjat inkorporimit t
ktij tatimi, veanrisht ndikimi mbi mimet dhe inacioni.
Gjithsesi, prcaktimi pr pranimin e ktij tatimi sht edhe pr shkak t prparsive t shumta
t cilat i ka n krahasim me tatimin mbi qarkullimin, e mparshm. Kshtu, pr dallim prej tatimit
t qarkullimit, i cili ishte nj fazor dhe paguhej vetm n konsumin prfundimtar, TVSH-ja sht
tatim m shum fazor, prkatsisht paguhet n m shum faza t prodhimit dhe qarkullimit, duke
prfshir edhe konsumin nal. Gjat kalimit t prodhimit nga njra faz n tjetra paguhet vetm
pr vlern e shtuar n at faz, gjat ka gjat shitjes mnjanohet tatimi i paguar gjat blerjes s
atij produkti. D.m.th. tatim paguan, m sakt prllogarit, do pjesmarrs n do faz t ciln
e kalon n prodhim deri n konsumin prfundimtar edhe at vetm pr vlern t ciln ia shton
produktit. Mirpo, do pjesmarrs ka mundsi ta kthej tatimin e paguar. Mundsi t ktill nuk
ka vetm pr konsumatorin prfundimtar t produktit ose t shrbimit, dhe ai prfundimisht e
paguan shkalln e parapar t TVSH-s t mimit t formuar pr shitje.
Si mund t vrehet, me sistemin e ktill pr tatimin e qarkullimit sht instaluar vet kon-
trollimi i pjesmarrsve n qarkullim, ndrsa me kt edhe ekasiteti n prfshirjen e obliguesve
tatimor, pamundsohet evazioni, prkatsisht tejkalimi i pagimit t tatimit. Gjat ksaj, dokumenti
i kontrollit t ndrsjell sht i dhn, prkatsisht zbatimi i faturs si vrtetim pr qarkullimin e
realizuar.
98
Sipas Ligjit pr tatimin e vlers s shtuar, TVSH si tatim i prgjithshm i shpenzimit prllogaritet
dhe paguhet n t gjitha fazat r prodhimit dhe tregtis, si dhe n t gjith sektorin e prgjithshm t
komplikuar. Lnd e tatimit sht qarkullimi i t mirave dhe i shrbimeve t cilin e realizon obliguesi
n kuadr t veprimtaris s tyre afariste, si dhe importit.
Obliguesit tatimor t TVSH-s jan persona t cilt n vazhdimsi ose prkohsisht n mnyr
t pavarur kryejn veprimtari afariste, me qllim t realizojn t ardhura. Mirpo, bartsit prfun-
dimtar t ngarkimit tatimor, prkatsisht, jan konsumatort prfundimtar, qytetart, pjesmar-
rsit prfundimtar n qarkullimin.
Baza tatimore e TVSH-s sht vlera e shtuar, prkatsisht shuma e prgjithshme e cila duhet
t tohet pr qarkullimin, ndrsa i zvogluar nga tatimi t cilin prodhuesi e ka paguar gjat hyrjes s
prodhimit. Por, prandaj, baza tatimore i prfshin tatimet e paguara, p.sh.: T timit, t pags, tatimit
paraprakisht t paguar t TVSH-s. Baza tatimore pr importin e t mirave sht vlera e t mirave t
importuara e prcaktuar sipas rregullave doganore.
TVSH-ja prllogaritet me zbatimin e norms tatimore proporcionale mbi bazn tatimore pr qa-
rkullim t mallrave dhe shrbimeve dhe importit, edhe at: Sipas norms tatimore prej 18% dhe sipas
norms tatimore t privilegjuar prej 5%. N Ligjin n mnyr laksative jan numruar rastet e qarkul-
limit pr t mirat dhe kryerja e shrbimeve pr t cilat nuk paguhet TVSH, prkatsisht t cilt jan t
liruar nga pagimi i TVSH-s.
Mirpo, pr numrin m t madh t produkteve dhe shrbimeve paguhet TVSH me norm tatimore t
prgjithshme prej 18%, Ndrsa pr numr t vogl t produkteve paguhet shkall e privilegjuar prej 5%.
Procesi i instalimit t TVSH-s n RM vlersohet si i suksesshm, veanrisht duke pasur parasysh

ndikimin relativisht t vogl mbi inacionin dhe mimet, edhe pse tani TVSH-ja paguhet edhe pr kto
produkte dhe shrbime pr t cilat deri ather nuk sht paguar tatimi i qarkullimit ose sht paguar
me shkall t privilegjuar prej 5%. Inkorporimit t TVSH-s i kan paraprir prgatitje serioze admin-
istrative teknike dhe profesionale n Ministrin e Financave dhe n Drejtorin e t hyrave publike, para
s gjithash, kompjuterizimi dhe edukimi i shrbimeve, po edhe i obliguesve etj.
B) Akcizat
Akcizat jan lloj i veant i tatimit t konsumit. Me akcizat disa lloje t produkteve, si jan
pijet alkoolike, produktet e duhanit, derivatet e nafts, automjetet etj, para se t doganohen me shkalln
m t lart t TVSH-s, pr mimin e prcaktuar t atyre produkteve shtohet nj shum e caktuar si
akciz, dhe pastaj mbi kt mim prllogaritet TVSH-ja.
99
EKONOMIA
Nj nga problemet serioze t cilat ndodhn gjat instalimit t TVSH-s sht zmadhimi i lart i
akcizave. M sakt, u veprua n at mnyr q TVSH-ja u vendos n mimet paraprakisht t prcak-
tuara me akciza t inkorporuara. Edhe pse parashihej zvoglimi i akcizave, deri m tani nuk ndodhi,
ndrsa shkaku kryesor sht nevoja t sigurohen sa m shum t ardhura pr buxhetin. shtja lidhur
me karakterin dhe lartsin e akcizave edhe sot sht aktuale, si jan, p.sh., akcizat pr automjetet.
C) Doganat
Pr dallim prej llojeve tjera t tatimeve funksioni themelor ti t cilve sht ai skal, te doganat, si
nj lloj tatimi, ai funksion do t duhej t jet i dors s dyt, ndrsa themelore pr to t jet funksioni
mbrojts. Me at, gjat importimit t ndonj produkti ngarkohet me shumn e dogans, ai produkt i
importuar n krahasim me produktet vendase do t jet me mim m t lart dhe me konkurrenc t
zvogluar, q edhe sht qllim i dogans. Mirpo, n sistemin e deri tanishm t, t ardhurave publike
n RM, funksioni mbrojts m shpesh ishte sakrikuar pr llogari t funksionit skal. Instalohen doga-
na t larta edhe kur nuk nevojitet mbrojtje e lart, me qllim t grumbullohen t ardhura m t mdha.
Lnd e doganimit, prkatsisht tatimit sht importi i mallrave, rrall eksporti, ndrsa, n esenc
t doganimit sht vlera e mallit t eksportuar, Si obligues paraqiten t gjith personat zik dhe juridik
t cilt importojn mallra nga vende t huaja. Gjat ksaj jan parapar lehtsime ose lirime pr mallra
t caktuara, pr bagazhin personal t udhtarve, pr shrbimet e diplomacis dhe konsullatave, dhe t
punsuarit n vende t huaja etj.
Shkallt, prkatsisht tarifat doganore, si element shum i rndsishm pr sistemin doganor, n

sistemin e tanishm doganor jan m t ulta pr produktet t cilat nuk prodhohen n Maqedoni, ndrsa
pr produktet tjera ato jan m t larta n baz t nevojs pr mbrojtjen e atyre produkteve. N sistemin
doganor sht pranuar prcaktimi pr liberalizim m t madh t marrdhnieve ekonomike me vendet e
huaja, ndrsa kjo nnkupton edhe mbrojtje m t vogl doganore. Paraprin nj periudh shum e vshtir
dhe e komplikuar e harmonizimit t tarifs doganore t RM-s me rregullat e Be-s, por, para s gjithash,
Edhe me rregullat e Organizats tregtare botrore (OTB). Marrveshjet pr tregti t lir me disa shtete
fqinje dhe me tjera, gjithashtu, imponojn adaptimin e normave doganore me ato marrveshje. Gjat
ksaj, duhet t sigurohet edhe nj mbrojtje e caktuar pr prodhimin vendas, duke pasur parasysh nivelin
akoma t ult t zhvillimit ekonomik t RM-s, por edhe t mos teprohet me mbrojtjen.
REZYME
& Tatimet jan nj lloj i t ardhurave publike, t cilat rezultojn nga detyrimi t cilin ju a
imponon shteti qytetarve dhe ndrmarrjeve n mnyr t obliguar t akordojn nj pjes nga t
ardhurat e tyre ose prons pr knaqjen nevojave publike t shtetit. Kan tre karakteristika: T
100
detyrueshm, t pakthyeshm dhe jan t dhna pa kompensim . Elemente themelore t tatimeve

jan: Objekti tatimor lnda e tatimit (t ardhurat, prona dhe konsumimi), subjekti tatimor obl-
iguesi (personi fizik ose personi juridik i cili paguan tatim), baza tatimore n t ciln bazohet
baza dhe vllimi i prllogaritjes s tatimit dhe norma tatimore (shuma n prqindje e t dhnave
t cilat duhet t paguhen nga baza dhe mund t jet shkall progresive dhe norm proporcionale).
& N sistemin tatimor t RM-s dallohen tatime direkte, t drejtprdrejta: Tatimi mbi fitimin,
tatimi personal nga t ardhurat e qytetarve dhe tatime t prons, si dhe tatime indirekte t trthorta
(TVSH-ja, akcizat, dogana). Tatim mbi fitimin paguajn vetm firmat t cilat realizojn fitim me
shkall prej 10%- tatim i barabart. Tatimi personal sht tatim t cilin e paguajn vetm qytetart
t cilt realizojn t ardhura n baz t ndryshme n shtet dhe pr t paguhet 10% norm si tatim i
barabart. Tatime mbi pronn mund t jen: Tatimi mbi pronn (paguhet nga 0.10% dhe nga 0.5%
pr pron t tundshme dhe t patundshme), tatimi mbi trashgimi dhe dhurat dhe tatim i qarkul-
limit t prons s patundshme. TVSH-ja sht tatim i cili paguhet n m shum faza t prodhimit
dhe qarkullimit me shkall prej 18% shkall t prgjithshme dhe 5% shkall t privilegjuar pr t
gjitha produktet dhe shrbimet n prodhim dhe n qarkullim. Ky tatim i ngarkon vetm konsuma-
tort prfundimtar. Akcizat jan lloj i veant i tatimit t konsumit pr disa lloje t produkteve si
pije alkoolike, duhani, kafeja, automobilat, derivatet e nafts. Doganat jan t dhna gjat importit
t nj produkti t caktuar, me qllim t mbrohet prodhimtaria vendase nga konkurrenca.
Pyetje pr kontrollimin
Nocione kryesore:
e njohurive
tatime 1. far jan tatimet?
Objekt tatimor 2. Cilat jan karakteristikat e elementve
Subjekt tatimor tatimor?
Baza tatimore 3. Sqaroni tatimin mbi timin!
norma e tatimit 4. Cilat lloje t tatimeve ekzistojn n RM?
Tatim mbi timin 5. Sqaroni tatimin personal mbi t ardhurat!
Tatime mbi pronn 6. Sqaroni tatimin mbi pronn!
Tatim personal mbi t ardhurat 7. far sht TVSH-ja dhe si prllogaritet?
Tatime mbi vlern e shtuar (TVSH) 8. far jan akcizat?
akciza 9. Sqaroni doganat!
dogana
Detyra pr zbatimin praktik t njohurive

1. Prllogaritni sa tatim mbi timin do t paguaj ndrmarrja XX nse t ardhurat e
prgjithshme i ka 1.625.000 nj.p., ndrsa shpenzimet e prgjithshme jan 1.120.000 nj.p.!
2. Vall TVSH-ja kontribuon t zvoglohet evazioni n pagimin e tatimit dhe pse? Sqaroni!
101
EKONOMIA
KREU I TET:
EKONOMIA
NDRKOMBTARE
Prmbajtja e kreut:
Tregti ndrkombtare me t mira, kapital dhe teknologji

Marrdhnie ekonomike ndrkombtare
Sistemi i jashtm tregtar dhe politika tregtare e jashtme
Sistemi devizor dhe politika devizore
Kursi i kmbimit
Qllimet e msimit:
Sqaron tregtin ndrkombtare

Dallon format themelore t tregtis ndrkombtare
Interpreton marrdhniet ekonomike ndrkombtare
Sqaron sistemin e jashtm tregtar dhe politikn e jashtme
tregtare
Thekson prkuzimin pr sistemin e devizave dhe politikave
Diskuton pr sistemin e devizave
Ka njohuri pr kursin e kmbimit dhe sqaron llojet e kursit
t kmbimit
102
EKONOMIA NDRKOMBTARE
1. Nocionet dhe format themelore t tregtis ndrkombtare
N shkencn ekonomike nj koh t gjat sht e njohur se shkmbimi i mallrave ndrmjet

shteteve paraqet mnyrn e shfrytzimit optimal t prparsive natyrore dhe prparsi tjera kra-
hasuese t nj shteti n raport me shtet tjera. Duke pasur parasysh kt mund t thuhet se edhe
nevoja pr tregti ndrkombtare sht e parapar nga rezon t ndryshm faktor:
Ekonomit moderne jan ekonomi t hapura, q do t thot se ndrmjet vete tregto-

jn me t mira dhe shrbime t ndryshme, importojn dhe eksportojn fuqi puntore, kapital,
teknologji etj.
Neto eksporti sht komponent e krkess agregate t BPV.
Importi dhe eksporti i t mirave jan format m t prfaqsuara n tregtin ndrkom-
btare, pr shkak se kan ndikim t fuqishm mbi proceset bashkkohore t globalizimit t
aktivitetit ekonomik n prgjithsi, me fjal t tjera, tregtia ndrkombtare sht fakt pr do
shtet: Drejtojm automjete t huaja, konsumojm pem jugore, n do vend t bots pihet vera
franceze, t gjitha shtetet prdorin shrbime nga ana e aviokompanive etj.
N kushte t tregtis ndrkombtare ne me importin shfrytzojm BPV-n e huaj Ndrsa

me eksportin n shtete tjera atje shpenzohet nj pjes e BPV tone. Dallimi ndrmjet importit
dhe eksportit i t mirave dhe i shrbimeve quhet neto eksport. Kur eksporti sht m i lart se
importi n shtet, ather sht neto eksport pozitiv, i cili quhet sucit tregtar, dhe e kundrta,
kur eksporti i t mirave dhe mallrave sht m i lart se importi, ai sht neto- eksport nega-
tiv ose decit tregtar. mimet e t mirave n shtpi dhe n vendet e huaja, kursi i kmbimit,
politika e jashtme tregtare e qeveris etj, sipas ekonomistit amerikan Menkju, jan faktor t
rndsishm t cilt ndikojn n vllimin dhe dinamikn e neto - eksportit.
2. Marrdhniet ekonomike ndrkombtare
Prpos eksportit dhe importit t t mirave, marrdhniet ekonomike ndrkombtare n

vete e prmbajn edhe prtimin e shrbimeve, prtimin e kapitalit, transferimin e njohurive
teknologjike, lvizja e fuqis puntore. N tregun ndrkombtar realizohen edhe shrbime t
ndryshme. M t rndsishmet jan:
Transport i mallrave dhe udhtarve;

Shrbime t ndrtimtaris (projektim, ndrtim dhe montazh t objekteve n shtete
t huaja);
103
EKONOMIA
Turizmi prkatsisht, shrbime lidhur me udhtime dhe qndrim i turistve t huaj

dhe qytetarve vendas n shtete t huaja;
Shrbime pr konsultim t llojit t ndryshm.
Format m t rndsishme t eksportit t kapitalit jan:
Investime t huaja t drejtprdrejta
Portofol investime
Investimet e huaja t drejtprdrejta (IHD), par n mnyr m sintetike, realizohen nga

ana e kompanive transnacionale (KTN) nprmjet t hapjes s Aliacioneve t tyre (perso-
nale) rma prodhimi n vendet e huaja nprmjet blerjes s pakos s aksioneve kontrolluese,
n ndrmarrjen e prhershme ose, po, me themelimin e nj ndrmarrje komplet t re. Sot n
bot veprojn m shum se 650.000 aliacione t huaja, themeluar prej rreth 60.000 kompani
prindr. N prgjithsi, KTN prfshijn rma t mdha m shum n relacion t zhvilluara-
shtet i zhvilluar, gjithashtu, edhe rmat e shteteve n zhvillim, ndrsa n kohn m t re edhe
nga ekonomit n tranzicion, si rma t vogla dhe t mesme (UNCTAD 1999, P.1). Ekzistojn
faktor t cilt i determinojn investimet e huaja t drejtprdrejta. Ndr to m t rndsishme
jan:
Gjersia dhe fuqia e absorbimit t tregut n ekonomi ku jan t udhzuar OBT

Resurse t lira n dispozicion (fuqi puntore, tok, energji, lnd t para etj.)
Stabiliteti infrastrukturor i shtetit
Stabiliteti politik i shtetit
Klima miqsore dhe trajtimi i volitshm ndaj investitorve t huaj
N RM shembuj pr IHD jan Pivara, Zhito luks, OKTA, Mek Donalds, T- mobile etj.
N portfolio investime numrohen aksione t korporatave n prqindje m t vogl se

10% nga numri i prgjithshm i aksioneve me t drejt t vots, investimet n etobligacione t
korporats (t dhna nga ndrmarrjet pr t arritur n kapital m t madh), investimi n etob-
ligacione shtetrore, emisione speciale t et obligacioneve (si, p.sh., euro etobligacione, euro
bonde etj.). D.m.th., kto jan investime pr realizimin e prtimit, dhe jo pr blerjen e pakove
kontrolluese t aksioneve. Gjithashtu, si edhe IHD, m shpesh jan t drejtuara n relacion shtet
i zhvilluar i zhvilluar, ndrsa pas njzet vjet ekziston tendenca pr rritjen e portfolios - plas-
manve edhe n shtetet n zhvillim edhe n shtetet n tranzicion.
Investime e huaja t drejtprdrejta (IHD)realizohen npr bot nprmjet kompanive

trans nacionale (KTN)
104
Tabela 8 1 Investime t huaja n RM n periudhn prej vitit 1991 0 1995
Mallra t IHD Numri i IHD

Viti Kumulative Kumulative
miliona dollar zmadhimit
1. 1.92 (1991) 11,9 11,9 102 102

1. 1.93 (1992) 2,2 14,1 28 130
1. 1. 94 (1993) 0,8 14,9 17 147
1. 1.95 (1994) 19,1 34,0 578 725
10. 95 (IT-HIT) 6,7 40,7 89 814
Total: 40,7 40,7 814 814
Burimi: UN/ ECE Secretariat national statistical ofce 1996
Graku 8-1 Investime t huaja t drejtprdrejta n RM n periudhn prej

vitit 1998-2005 (n milion dollar )
IHD n Maqedoni
IHD n Maqedoni
105
EKONOMIA

Tabela 8-2 Investime t huaja n RM, viti 1994-2005

Investime t huaja t
n shtet
drejtprdrejta

(neto)

Investime t RM-s n

vende t huaja

Investime
t drejtpr-

drejta neto

Shitja
Transkop-Manastir, Radika

Vinka

Feni Kavadarci, Buim etj

Usje, Biraria Shkup, Ladna
Makodia sport, Maktrans,

Baragala-Shtip, Strumica

Dibr,
Moda-Shn Nikole,
e : ADOR Makedonia,

Vinic, IFM Koani,
Tenogas Shkup

Okta -Shkup
Vallanica
Jugotutun etj
Tabak

Ndrmarrjet

Greqia, Zvicra,
SHBA,

Gjermania,

Shtete-investuese
Austria

Investime t huaja
t
drejtprdrejta n

shtet (neto)

Investime t RM-s n

vende t huaja

Investime t drejtpr-

drejta neto
telekomunikacionit

maqedonas
Shitja e

Ndrmarrjet

Shtete-investuese

Burimi: Enti shtetror pr statistik
106
Transferimi i njohurive teknologjike sht lloj specik i qarkullimit me rndsi m t mad-

he pr zhvillimin ekonomik, si n bot, ashtu edhe n ekonomin e RM-s. Si rezultat i hulum-
timeve shkencore vazhdimisht paraqiten procese t reja teknologjike, zbulime teknike, metoda
t reja t organizimit n pun etj. Njohurit e reja jan lnd e qarkullimit ndrkombtar, blihen
dhe shiten, ngjashm si shiten dhe blihen t mira dhe shrbime dhe n at mnyr kryhet trans-
ferimi (bartja) e njohurive n shtete tjera. N fakt, blihen t drejtat pr tu prodhuar produkte
sipas njohurive t reja teknologjike. Kshtu prhapet teknologjia dhe, n prgjithsi, zhvillimi
teknologjik n bot.
Lvizja e fuqis puntore, n shtetet n zhvillim m shpesh paraqite tepric e fuqis s
puns, prkatsisht fuqis puntore e cila pr shkak t mungess s kapitalit nuk mund, pr
afatshkurt, t angazhohet n prodhim, qarkullim dhe n shrbime. N disa shtete t zhvilluara,
paraqitet mungesa e fuqis puntore. Kshtu ndodhin lvizjet e fuqis puntore. Nga punsimi
n vende t huaja, si marrdhnie ekonomike, ndodhin efekte pozitive si jan zvoglimi i
papunsis, rritja e standardit t jets, grumbullimi i devizave prej vendeve t huaja, timi
i prvojs s puns etj. Mirpo, ka edhe efekte negative, veanrisht, kur shtetin e braktisin
kuadro t profesionalizm t lart pr shkollimin e t cilve n shtet jan shpenzuar mjete t
konsiderueshme, t cilt me njohurit e tyre dhe profesionalizmin do t krijojn t ardhura n
shtete tjera. Sot, i ktill sht rasti me RM-n, kur shum t rinj nuk mund t punsohen ktu,
punsim krkojn n shtetet e huaja, prkatsisht jasht shtetit.
3. Sisteme t jashtme - tregtare dhe politika tregtare - e jashtme
N kushtet bashkkohore t ekonomive t tregjeve, asnj shtet n bot nuk mund t ket
ekonomi t mbyllur, q do t thot se duhet patjetr t realizoj tregti t jashtme dhe gjat ksaj
n kto marrdhnie t prpiqet ti prdor dobit e veta pr prodhim dhe pr shrbime duke
eksportuar si konkurruese, ndrsa t importoj t mira dhe shrbime, pr t cilat nuk mund t
realizoj prodhim t lir ose ato aspak nuk mund ti prodhoj. Me rregullat e sistemit tregtar t
jashtm rregullohen kushtet pr kryerjen e puns s tregtis s jashtme, prkatsisht eksporti
dhe importi i t mirave dhe i shrbimeve dhe kryerja e veprimtarive tjera ekonomike n vendet
e huaja. N esenc, sipas rregullave t sistemit tregtar t jashtm, eksporti dhe importi i mall-
rave sht i lir. Numri m i madh i prodhimeve jan n regjim t lir prkatsisht liberal. Kjo
sht n pajtim me karakterin e ekonomive, pr shkak se n kushtet bashkkohore ato jan eko-
nomi tregtare t hapura, dhe pr shkak t ksaj eksporti dhe importi i mallrave mund t kryhet
lirshm, n sasi dhe vlera t cilat do ti prcaktojn pr vete rmat e eksport importit.
107
EKONOMIA
Pr eksportin e disa mallrave sht prcaktuar edhe kontrollim i veant i rregullsis shndet-
sore dhe kontrollimi i kualitetit, t cilin e realizojn organe inspektuese t autorizuara.
Numr i caktuar i produkteve nuk jan n regjim t lir, por n ndonjrin prej regjimeve jan t
kuzuar. Nj regjim i ktill jan kontingjentet e mallrave t cilat mund t eksportohen dhe t impor-
tohen. Kjo do t thot se mallra t caktuara mund t eksportohen dhe t importohen prderisa nuk
arrihet sasia ose vlera e prcaktuar nga organet kompetente si kontingjent. Ky regjim prdoret si nj
lloj mbrojtje e prodhimit vendas. Me zbatimin e regjimit t kontingjentit, gjat importit i cili m rrall
prdoret pr shkak t rndsis s disa produkteve, sasia e tyre kuzohet gjat eksportit, dhe gjat
ksaj t mos cenohet oferta n tregun vendas.
Regjim m i rrept i kontrollimit sht regjimi i lejes, i cili prdoret gjat importit dhe eksportit
t produkteve specike, si jan pajisja luftarake dhe armt, vepra me vlera historike dhe artistike dhe
metale t muara. Lejet shpesh jepen edhe pr import pa ose me dogan m t vogl ose t dhna tjera
jo doganore t prodhimeve t cilat jan t prkuzuara n treg, p.sh., sheqer, vaj pr konsumim etj.
Disa nga mallrat mund t gjinden edhe n regjimin e eksportit dhe t importit t atyre produkteve.
Regjimi i ktill pr eksport dhe import t mallrave mund t merret pr shkak t drejtimeve regjionale
dhe baraspeshs s shkmbimit me disa shtete.
3.1. Prparsi absolute dhe krahasuese
T gjitha shtete kan dobi nga tregtia ndrkombtare. Nprmjet saj mund t blejn t mira dhe
shrbime nga vendet e huaja me mim m t ult sesa vlen produkti pr t njjtat t mira dhe shrbime
n vend. D.m.th., n ekonomi prodhimi i cils do t mir ose shrbimi prmban edhe koston e vet
oportune.
Kostoja oportune pr prodhimin e nj t mire ose shrbimi sht e lidhur me sasin e t

mira dhe shrbimeve tjera t cilat duhet t sakrikohen (t mos prodhohen) nse ekziston
dshira t prodhohet edhe nj njsi tjetr e t mirave dhe shrbimeve.
Ligjet e ktilla rezultojn nga rrallsia (kuzimi) i resurseve. Prkatsisht, nse nj ekonomi
mund t prcaktoj t mira dhe shrbime ti prodhoj pr koh m t shkurt dhe me shpenzim m t
vogl t faktorve tjer t prodhimit, mund t specializohet dhe t prqendrohet pikrisht n prod-
himin e atyre t mirave dhe shrbimeve. Vet specializimi m tutje do t ndikoj mbi zvoglimin e
shpenzimeve pr prodhimin e atyre t mirave dhe shrbimeve. Pastaj, ai shtet mund ti prodhoj ato
108
t mira dhe shrbime n seri t mdha dhe t arrij vllim ekonomik t madh. Ekonomit e shkalls i
zvoglojn shpenzimet kse pr njsi prodhimi. Duke i falnderuar specializimit dhe ekonomis s
shkalls, shteti sht n gjendje lir t prodhoj sasi t mdha t nj t mire ose shrbimi t cak-
tuar dhe ti shkmbej pr t mira dhe shrbime tjera, t cilat do t kushtojn m shtrenjt, nse
prodhohen n vend. N kt mnyr kostoja oportune nga prodhimi i t mirave dhe shrbimeve
pr t cilat shteti specializon dukshm zvoglohen.
Ekzistojn disa supozime teorike me t cilat jepet sqarim pr specializimin n prodhimin e tregtis
s ndrsjell. Ndrmjet tyre jan teoria e prparsive absolute dhe teoria e prparsive krahasuese.
3.1.1. Teoria e prparsive absolute
Kt teori e ka zhvilluar Adam Smith n veprn e tij Hulumtimi i natyrs dhe shkaqet
pr pasurin e popujve, e botuar n vitin 1776. Adam Smith angazhohet pr tregtin ndrmjet
popujve, e cila kontribuon pr zmadhimin e mirqenies s tyre.
Sipas teoris s prparsive absolute, do shtet duhet t specializohet pr prodhimin e atij

prodhimi t cilin e prodhon n mnyr m ekase krahasuar me shtete tjera. Sipas ksaj, nse nj
prodhim t caktuar shteti mund ta furnizoj m lir nga ndonj shtet tjetr, ather nuk ka nevoj
vet ta prodhoj, por m mir sht ta importoj. D.m.th., nse nj shtet ka prparsi absolute t nj
prodhimi, ai duhet t specializohet n prodhimin e atij prodhimi dhe at ta prodhoj dhe ta ekspor-
toj n shkmbim pr prodhim tjetr, t cilin e prodhon m shtrenjt n krahasim me shtetet tjera.
Tabela 8-3 Prparsit absolute
Shteti A Shteti B Total:

T ardhura X 4 1 5
Prodhimi Y 2 3 5
Nga tabela shihet se shteti A prodhon 4 njsi t prodhimit X pr nj or, ndrsa shteti B nga
i njjti prodhim prodhon vetm nj cop n or. Sipas ksaj, shteti A ka prparsi absolute n
prodhimin e tij prodhimi. Shteti B sht m ekas n prodhimin e Y, ai prodhon 3 njsi n or
nga ai prodhim, ndrsa shteti A vetm 2 njsi n or. Gjithashtu, vrehet se nse t dy shtetet
vet i prodhojn t dy prodhimet prodhimi i prgjithshm do t jet 5 njsi nga njri dhe nga
prodhimi tjetr.
109
EKONOMIA
Duke marr parasysh se shteti A ka prparsi absolute n prodhimin e X, ajo do t special-

izohet n prodhimin e atij produkti dhe t njjtin do ta importoj n shkmbim t prodhimit Y
t cilin do ta prodhoj shteti B, i cili sht m ekas n prodhimin e t njjtit.
Tabela 8-4 Teoria e prparsive absolute

Prodhimi X 8 0 8
Prodhimi Y 0 6 6
Si tham, shteti A do t specializoj pr prodhimin e par ashtu q pr dy or do t prodhoj

8 njsi. Shteti B do t specializoj pr produktin e dyte dhe do t prodhoj 6 njsi prej tij. Sipas
ksaj, nse do shtet specializon pr at prodhim t cilin e prodhon n mnyr m ekase, do t
zmadhohet prodhimi i prgjithshm i t dy produkteve, ndrsa kjo do t thot edhe mundsi pr
konsum m t madh n t dyja shtetet. Prej ktu vrehet prtimi n tregtin ndrkombtare.
3.1.2. Teoria e prparsive krahasuese
Teorin e prparsive krahasuese e ka zhvilluar ekonomisti Dejvid Rikardo n veprn e tij

m t njohur Parimet e politiks ekonomike dhe tatimit e vitit 1817.
Si tham, sipas teoris s prparsive absolute t Adam Smith, do shtet duhet t specializohet
pr at prodhim t cilin e prodhon n mnyr m ekase n raport me shtetet tjera. Por, far ndodh
nse nj shtet nuk sht ekas n t gjitha prodhimet? Vall kjo do t thot se ai shtet nuk duhet t
prodhoj asnj prodhim, por t gjitha prodhimet duhet ti importoj nga shtetet tjera? Prgjigjen e
jep teoria e prparsive krahasuese, e cila tregon se edhe shtetet t cilat nj prodhim e prodhojn n
mnyr jo aq ekase krahasuar me shtetet tjera, mund t marrin pjes n tregtin ndrkombtare.
Ja nj shembull pr kt teori:
Tabela 8-5 Teoria e prparsive krahasuese

Produkti X 6 1 7
Produkti Y 4 2 6
110
Nga tabela shihet se shteti A sht m ekas n prodhimin e t dy produkteve krahasuar me

shtetin B. Vall kjo do t thot se ai shtet duhet ti prodhoj t dy produktet? Teoria e prparsis
krahasuese i tregon parimet sipas t cilave shtetet do t specializojn pr prodhim dhe do t
kyen n tregtin ndrkombtare.
Gjegjsisht, shteti A sht absolutisht ekas n t dy prodhimet, mirpo, produktin e par e
prodhon n mnyr shum m ekase sesa produktin e dyt. N prodhimin e produktit t par
shteti sht gjasht her m ekas sesa shteti i dyt, ndrsa n prodhimin e produktit t dyt
ai sht vetm dy her m ekas. Sipas ksaj, shteti A ka prparsi krahasuese n prodhimin e
produktit X dhe do t specializohet pr prodhimin e tij, ndrsa shteti B ka prparsi krahasuese
n prodhimin e produktit Y dhe do t specializoj pr prodhimin e t njjtit.
Nga tabela shihet se shteti A prodhon 6 njsi nga produkti i par pr nj or dhe 4 njsi nga
produkti i dyt pr nj or. Sipas ksaj, produktet do t shkmbehen n raport 6: 4, q do t thot
se nj njsi Y do t shkmbehet pr 1,5 njsi X. Shteti B prodhon nj njsi X pr nj or, ndrsa
nga i dyti prodhon 2 njsi pr nj or. Kjo do t thot se produktet X dhe Y do t shkmbehen
n raport 1: 2, prkatsisht nj njsi X do t shkmbehet pr dy njsi Y.
Si tham, shteti A do t specializohet pr produktin X dhe at do ta eksportoj n shtetin

B, i cili do t specializoj pr produktin Y, ndrsa do ta importoj produktin X. Me supozim se
t dy produktet n tregtin ndrkombtare do t shkmbehen n raport 1: 1, shteti A pr nj or
do t prodhoj 6 njsi X pr nevojat e veta, ndrsa n orn tjetr do t prodhoj, gjithashtu, 6
njsi t cilat do ti eksportoj n shtetin B. Shteti B pr nj or do t prodhoj 2 njsi nga Y pr
nevojat e veta, ndrsa n tre ort e ardhshme do t prodhoj 6 njsi t cilat do ti shkmbej pr
6 njsi t produktit X, t cilat i importon nga shteti A.
Si mund t shihet, dobia nga specializimi dhe nga tregtia ndrkombtare sht evidente: T
dy shtetet me shpenzim m t vogl edhe t puns edhe t resurseve tjera tojn m shum produk-
te, q do t thot edhe mundsi pr konsum m t madh. Specializimi dhe shkmbimi ndrkom-
btar, n baz t prparsive krahasuese, ju sjellin dobi t gjitha shteteve t cilat marrin pjes n
shkmbimin, pr shkak se mundsoj zgjerimin e mundsive pr prodhim t do shteti, ndrsa me
kt edhe rritjen e prodhimit t prgjithshm botror dhe rritjen e mirqenies s prgjithshme.
Parimi i prparsive krahasuese sht baza e shkmbimit ndrkombtar. Mirpo, teoria e pr-
parsive krahasuese ka disa mangsi. Prkatsisht, ajo bazohet n supozimin se ekziston eksibil-
itet n mimet dhe n huazimet n shkmbimin ndrkombtar e cila nuk prkon me realitetin.
Prpos ksaj, teoria sht e zbatueshme vetm pr shtetet t cilat ndodhen n shkall prafrsisht
t barabart t zhvillimit, ndrsa nse ekzistojn dallime t mdha ndrmjet shteteve t cilat treg-
tojn, ather shtetet e varfra jan t dnuara t jet lnd e par shtojc e shteteve t zhvilluara.
111
EKONOMIA
3.2. Proteksionizmi n tregtin ndrkombtare
Tregtia ndrkombtare n shum shtete t bots n 50 vitet e fundit dukshm sht liberali-
zuar. Mirpo, shtetet shpesh marrin masa pr proteksion (si jan doganat e larta, kuotat pr im-
port, eksport, leje pr import dhe eksport, subvencione etj.). Synimi sht t mbrojn prodhimin
vendas nga konkurrenca e huaj. Shpesh her edhe paraqiten t ashtu quajturat luftra tregtare ndr-
mjet shteteve t caktuara, me qllim t mbizotrojn n marrdhniet ekonomike dhe t ndikojn.
Proteksionizmi sht dukuria e mbrojtjes s prodhimit vendas nga konkurrenca e huaj

prkatsisht, nga produktet dhe shrbimet m t lira me prejardhje t huaj.
Ekzistojn dy grupe t mdha t instrumenteve t politiks pr proteksion:
dogana
barriera pa dogana
Nj nga instrumentet m t prdorur n politikn e proteksionit jan doganat. Ato paraqe-

sin tatimin e importit. Ato i paguajn eksportuesit e t mirave me prejardhje t huaj, q n at
mnyr t ritet mimi i tyre n tregun ton dhe t afrohet, dhe ndoshta edhe t barazohet me
mimin e t mirs s njjt e cila sht prodhuar n vend. N at mnyr prodhuesit vendas
mbrohen nga konkurrenca e huaj.
Grupi i dyt i instrumenteve pr proteksion jan: Kuotat pr import dhe eksport me t cilat
kuzohet sasia, kuantiteti i importit. Prkatsisht, eksporti i nj t mire n shtet tjetr, leje pr
import dhe eksport, prkatsisht procedura administrative me t cilat organet e shtetit paraprak-
isht e lejojn importin ose eksportin e nj t mire t caktuar, subvencione pr eksport me t cilat
shteti ndrmarrjeve vendase ua kompenson dallimin e mimit pr t mirn t ciln e eksportojn
(n kt rast prodhuesi vendas sht m pak produktiv dhe ka mim m t lart pr produktin
nga ai n tregun botror), standardet shndetsore me t cilat prshpejtohet importi i ndonj t
mire, pr shkak se nuk i knaq kriteret e prcaktuara pr mbrojtjen e shndetit t konsumatorve
t shtetit - importues, standardet ekologjike me logjik t njjt ose t ngjashme si dhe standar-
det shndetsore, procedurat doganore, me t cilat destimulohet eksporti i ndonj t mire etj.
Edhe grupi i par edhe grupi i dyt i instrumenteve japin efekt ekonomik negativ. Ato mund
t simulohen si:
Dogana jep ekonomi jo ekase, pr shkak se mimi m i lar i produktit ju mundson nj

pjese t ndrmarrjeve vendase t cilat nj koh kan qen t pa knaqura nga produktiviteti dhe
112
konkurrenca e t mirave t huaja, duke i falnderuar dogans, t mbijetojn dhe t vazhdojn t

ekzistojn, edhe pse nuk i prdorin mjaftueshm resurset e rralla.
Dogana e inkorporuar dhe rritja e mimit t produkteve n tregun vendas i detyrojn
konsumatort ti blejn t mirat m shtrenjt pikrisht pr shkak t dogans humbs jan kon-
sumatort.
Doganat jan t dhna me efekt skal dhe duhet t shfrytzohen pr ndonj qllim me
interes publik shoqror.
3.3. Tregtia ndrkombtare e lir liberalizmi
Aktiviteti ekonomik botror n kushtet bashkkohore m shum dhe m shum po global-

izohet dhe ekziston bashkpunim ekonomik ndrkombtar dhe import shum intensiv i kapi-
talit. Ato jan m t theksuara n raport me kur do qoft m par. Kjo sht rezultat i asaj se
shtet jan t vetdijshme pr dobin t ciln e kan nga tregtia ndrkombtare dhe, sipas ksaj,
ato tentojn sa sht e mundur m shum ti zvoglojn dhe ti mnjanojn barrierat tregtare n
bashkpunimin ekonomik ndrkombtar.
N vitin 1947 sht formuar Marrveshja e prgjithshme pr dogan dhe tregti (GATT
General Agreement on Tariffs and Trade) dhe si institucionn ndrkombtar ajo sht kujdesur
pr liberalizimin e tregtis ndrkombtare n baz multilaterale.
N vitin 1995 ky institucion sht transformuar n Organizatn botrore tregtare (TO orld
Trade Organization). N t edhe sot jan antare mbi 140 shtete. Edhe R.M-ja sht antare e OBT-
s. Kjo organizat i prcakton parimet dhe standardet pr sjelljen e shteteve antare n tregtin
ndrkombtare, t cilat kontribuojn pr liberalizimin e shkmbimit tregtar n prmasa botrore
dhe pr marrdhnie t rregullta dhe korrekte ndrmjet shteteve n bashkpunimin e tyre tregtar.
Ndr ato parime t OBT-s sht edhe parimi pr mos diskriminimin e t gjitha shteteve antare
dhe ato duhet t gzojn statusin dhe trajtimin e kombit m t autorizuar. OBTA-ja, gjithashtu, i
obligon t gjitha antaret t bashkpunojn lidhur me zvoglimin e t gjith llojeve t barrierave,
doganore ose jo doganore. Shtetet me zhvillim t lart nn ombrelln e OBT-s vazhdimisht jan
n negociata pr zvoglimin e barriera tregtare n baz multilaterale. N kto kushte bashkkohore
ekzistojn disa integrime ekonomike m t mdha, si sht BE-ja, t cilat japin kontribut t madh
n liberalizimin e shkmbimit tregtar t jashtm ndrmjet shteteve antare t Unionit. Ai, n
fakt, sht integrimi ekonomik, botror m i fuqishm i cili ka treg t vetm prej mbi 400 milion
persona dhe ku ekziston lvizja e lir e mallrave, shrbimeve, fuqis puntore, kapitalit.
Integrime tjera t ktilla, ekonomike t fuqishme jan NAFTA (shoqata e tre shteteve SH-
BA-ja, Kanada dhe Meksiko), EFTA- zona m e vjetr e tregtis s lir n t ciln antare jan
pjesa m e madhe e shteteve evropiane.
113
EKONOMIA
4. Sistemi i devizave dhe politika devizore
Sistemi i devizave drejtprdrejt sht i lidhur me sistemin e jasht tregtar. Ato s bashku
formojn nj trsi. Gjegjsisht, n lidhje me importin dhe me eksportin e produkteve krijohet
qarkullimi pagesor, prkatsisht pagesa dhe arktimi. Pikrisht kto rregulla pr realizimin e qa-
rkullimit pagesor n vendet e huaja jan elementi m i rndsishm i sistemit t devizave, duke e
pasur para sysh kt, sistemi i devizave mund t prkuzohet si shum e rregullave juridike dhe
masave me t cilat shteti e rregullon qarkullimin e pagesave n vendet e huaja timi dhe marrja
n dispozicion mjete t huaja pr pages dhe mnyrn e blerjes dhe shitjes t mjeteve pagesore
t huaja. Prpos ksaj, si kompleks i veant i rregullave, sistemi i devizave i prfshin rregullat
dhe masat n lidhje me mirmbajtn e kursit t kmbimit, mirmbajtjen e ekuilibrit n bilancin
pagesor, tregun e devizave, rezervave t devizave dhe qarkullimin me metale t muara.
Tregu i devizave sht lloj specik i tregut t organizuar n t cilin realizohet blerja dhe
shitja e devizave, ndrsa n t cilin marrin pjes banka qendrore, bankat e autorizuara dhe insti-
tucione tjera ndrkombtare dhe persona tjer vendas.
do shtet ka valutn e vet kombtare e cila prdoret si mjet ligjor pr pages n kuadr t
shtetit. Subjektet vendase, nse dshirojn t realizojn ndonj pages drejt shteteve t huaja,
do t duhet t furnizohen me valutn kombtare njsin pagesore t shtetit t huaj. Nnkupto-
het, valutat e huaja do ti paguajn me para vendase.
Devizat jan krkesa afatshkurtra t shprehura n para t huaja, prkatsisht devizat jan
krkesa afatshkurta t huaja. P.sh., nse ndrmarrja vendase i shet mallra ndonj ndrmarrjeje t
huaj, ndrsa ato mallra i paguan me kambial e cila sht n valutn e huaj, n at rast ndrmarrja
vendase ton deviza. Disa autor n deviza i prfshijn edhe valutat, parat e huaja efektive,
prkatsisht parat e huaja t gatshme, ndrsa autor tjer bjn dallim ndrmjet devizave dhe
valutave. Devizat mund t ndahen sipas m shum kritereve: Do t prqendrohemi vetm n
dy ndarje.
N varsi nga ajo vall devizat lirisht mund t zvendsohen njra pr tjetrn, ato ndahen
n : konvertibile dhe jo konveritbile.
T parat jan deviza t cilat mund lirisht t konvertohen, t zvendsohen me deviza

tjera. T dytat jan ato deviza t cilat nuk mund t zvendsohen me deviza tjera. P.sh.: Dollari
amerikan sht konveribil, pr shkak se lirisht npr t gjith botn mund t zvendsohet me
valuta tjera. Prandaj ndryshe quhet edhe valut e qndrueshme. Prkundr ksaj, denari sht
jo konvertibil, pr shkak se at nuk mundemi n shtet tjetr ta ndrrojm pr dollar, euro etj.
Denari ka vler jo t qndrueshme dhe shpesh mund ta ndrrojn, prkatsisht vlera e tij ulet.
114
Rezervat e devizave jan instrumente shum t rndsishme t banks qendrore pr mirm-

bajtjen e likuiditetit e pagesave ndaj vendeve t huaja. Por, gjithashtu, ato mund t prdoren
edhe pr intervenim n tregun e devizave. Me to ndikohet mbi mirmbajtjen e kursit t denarit,
i cili te ne sht shkak i shpesht.
Nj pjes e rezervave rruhen si t prhershme. Ajo sht pjesa e rezervave t devizave me t ciln
sigurohet minimum likuiditet i prgjithshm nj mujor n pagesn ndaj shteteve t huaja. Pjesa tjetr
jan rezerva rrjedhse, me t cilat sigurohet likuiditeti rrjedhs i pagimit ndaj shteteve t huaja. Vllimi
i rezervave t prhershme dhe atyre rrjedhse prcaktohet do vit me dokument t veant t cilin e
miraton kuvendi, ndrsa n mnyr t drejtprdrejt ato i ka n dispozicion banka qendrore (te ne BP).
Sipas sistemit t devizave, rezervat e devizave n RM i prbjn : Krkesat n vendet e

huaja dhe letrat me vler t cilat jan n emr t njsive pagesore t huaja, ndrsa t cilat i kan
dhe jan n dispozicion t BPRM-s, bankat e autorizuara dhe subjekte tjera ekonomike ven-
dase. Si rezerva t devizave llogariten edhe parat e huaja efektive dhe ari monetar.
5. Kursi i kmbimit
mimi i parave t huaja i shprehur n para vendase, e shpreh kursin e kmbimit.
Sipas ksaj, kursi i kmbimit tregon sa para vendase duhet t jepen pr nj ose pr njqind njsi
t parave t huaja, q do t thot se kursi i kmbimit e paraqet vlern e jashtme t valuts vendase.
P.sh., kursi i denarit sht 61,5 denar, ndrsa kjo do t thot se pr blerjen e nj euro duhet
t jepen 61,5 denar (denari sht i lidhur me euron).
Kursi i kmbimit paraqet lidhjen ndrmjet ekonomis vendase dhe vendeve t huaja.
Gjegjsisht, nse importojm produkte t cilat kan mime t shprehur me valut t huaj, npr-
mjet kursit t kmbimit mimin e tij e shndrrojm n para vendase dhe n at mnyr tojm
paraqitje vall mimi i atij produkti sht m i lart ose m i ult nga vlera vendase, ndrsa me
kt vall kjo do t paguhet ta importojm ose, do t jet m mir ta blem n shtetin ton. M
tutje, nse mimet e produkteve t huaja nuk ndryshohen, por rritet kursi i kmbimit, ather
mallrat e huaja bhen m t shtrenjta, t shprehura me para vendase. Ose po, rritja e kursit t
kmbimit do t shkaktoj shtrenjtimin e materialeve t cilat i importojm, dhe me kt do t
zmadhohen edhe mimet vendase. Si shihet, kursi i kmbimit ka rrndsi t madhe pr eko-
nomin kombtare dhe prandaj do shtet qeveri intervenon n kt sfer.
115
EKONOMIA
Devizat blihen dhe shiten n tregun e devizave, q do t thot se, n tregun e devizave treg-
tohet me njsi t parave nga shtete t ndryshme dhe nn ndikimin e mardhnieve t oferts dhe
t krkess formohen mimet e devizave t huaja, prkatsisht kurset e kmbimit.
Regjimi i kursit t kmbimit i sqaron bazat mbi t cilat qeverit nacionale e prcaktojn
kursin e kmbimit. Ekzistojn dy regjime kryesore sisteme t kursit t kmbimit:
Kurse kse t kmbimit

Kurse uktuese t kmbimit
Kurs ks kmbimit ekziston kur vlera e valuts vendase sht e lidhur (kse) pr ndonj
standard objektiv, si sht ndonj mall, ndonj valut e huaj ose ndonj grup valutash. Sipas
ksaj, kursi i kmbimit sht i prcaktuar n shum kse dhe nuk ndryshohet n periudh t
caktuar kohore. N kuadr t kurseve kse t kmbimit, vlera e valuts vendase mund t jet e
lidhur me ar, ndonj valut (dollarin, euron, frangun) ose grup valutash.
. Ky raport i vlers s valuts kombtare dhe arit e paraqet paritetin e art, prkatsisht,
mesin e art t valuts vendase. Pr shembull, nj dollar ka prmbajtur 0,5 gram ar, ndrsa
nj mark ka pasur 0,25 gram ar etj. Nse do shtet e kson vlern e valuts vendase n raport
me nj standard t pranueshm n prgjithsi, ather mund t prcaktohet kursi nj valute n
raport me tjetrn.
Edhe sot shtete t caktuara zbatojn kurs t kmbimit ks, ashtu q valutn e vet e lidhin pr
ndonj valut tjetr, valut t qndrueshme. Kjo do t thot se si do t lviz kursi i asaj valute,
ashtu do t lviz edhe kursi i valuts s lidhur. Kshtu, p.sh., sot vlera e denarit sht e lidhur
pr euron. Raporti sht 61,5 denar = me 1 euro. Nse banka qendrore dhe qeveria prcakto-
hen pr kurs ks t denarit, ato m tutje do t mbrojn kursin ks t denarit t prcaktuar me
masat e politiks ekonomike.
Lloji i dyt i kursit t kmbimit sht kursi i kmbimit eksibil uktues. Ai ekziston kur
kursi i kmbimit formohet lirisht, n varsi nga oferta e dhe krkesa pr deviza. Kjo do t
thot se kursi i kmbimit do t ndryshoj (do t uktuoj), n varsi nga ndryshimet e oferts
dhe krkess s devizave. N kuadr t ktij sistemi kurse t devizave ekzistojn kurse lirshm
uktuese (lirshm notuese) dhe kurse uktuese menaxhuese.
Kurset e lira notuese jan ato t cilat formohen lirisht, n tregun e devizave, n baz t ofer-
ts dhe krkess s devizave. Gjat ksaj, n at pik E ku do t barazohen oferta dhe krkesa,
do t formohet kursi i kmbimit t tregut.
116
Me drejtzn DD sht paraqitur krkesa pr deviza, ndrsa drejtza SS e tregon ofertn e

devizave. N pikn E oferta dhe krkesa jan t barazuara dhe n at nivel formohet ekuilibri i kursi.
Graku 8-1 Kursi i kmbimit i ekuilibruar
61,5 den.
Kurs valutor
Vlut e jashtme
Formimi i lirshm i kursit t kmbimit do t thot se nse vjen deri te lvizja e kurbs s
oferts (SS) ose e kurbs s krkess (DD) t devizave, kursi i kmbimit do t ndryshohet pr
lart ose posht. Nse oferta e tejkalon krkesn, kursi i kmbimit do t zvoglohet devalvoj,
deri sa nuk vendoset ekuilibr i ri. E kundrta, krkesa m e madhe e devizave nga oferta do t
oj deri te rritja e kursit t kmbimit revalvim. Pr shkak se kursi i kmbimit vazhdimisht
lviz prsipr dhe pr posht, thuhet se kursi i kmbimit ukton, prkatsisht noton. Kjo shi-
het nga grakt n vijim.
Graku 8-2 Kursi uktues i kmbimit Graku 8-3 Kursi uktues i kmbimit
64,0 den. 61,5 den.
61,5 den.
58,0 den.
Kurs valutor
Kurs valutor
Valut e jashtme
Valut e jashtme
117
EKONOMIA
Si tham, ndryshimi i oferts dhe i krkess s devizave paraqet lvizje t kursit t km-
bimit. N at kuptim, parashtrohet pyetja far ndikon mbi ofertn dhe krkesn e devizave?
Devizat prdoren pr pagesn n vendet e huaja, ndrsa realizohen me pagimin n vendet e huaja.
Prej ktu, sht e qart se prapa oferts dhe krkess s devizave qndrojn eksporti dhe importi
i mallrave dhe shrbimeve dhe pagesa tjera me vendet e huaja. Rritja e importit do t shkaktoj
rritjen e krkess s devizave, ndrsa rritja e eksportit on drejt rritjes s oferts s devizave.
Kursi i kmbimit i menaxhuar uktues sht ai i cili formohet nn ndikimin e oferts

dhe krkess s devizave, gjat ka shteti nprmjet baks qendrore intervenon n tregun e
devizave, ashtu q shet ose ble deviza dhe n at mnyr e mbron kursin e kmbimit.
D.m.th., n kuadr t sistemit t kurseve menaxhuese lejohet tregu ta prcaktoj kursin

e kmbimit. Por, nse n treg ekzistojn marrdhnie t pa balancuara ndrmjet oferts dhe
krkess s devizave, n at rast shteti intervenon n tregun e devizave dhe kontribuon pr
mirmbajtjen e kursit t kmbimit t qndrueshm stabil.
Duke pasur parasysh se kursi i kmbimit ka ndikim t madh mbi ekonomin kombtare, sot
t gjitha shtetet intervenojn n tregun e devizave dhe nuk lejojn formimin e lirshm t kursit
t kmbimit.
REZYME
& N kushtet bashkkohore tregtare t ekonomizimit t tregut ndrkombtar sht parakusht

themelor pr realizimin e oferts s pasur t t mirave dhe shrbimeve n shtetet e bots. Ajo prf-
shin import-eksport t mallrave, import-eksport t kapitalit, tekniks dhe teknologjis. Elementi m
i pranishm n tregun ndrkombtar sht importi-eksporti i mallrave, si rezultat i asaj se me im-
portin shpenzojm BPV-n e huaj dhe me eksportin n shtetet e tjera, atje shpenzohet BPV-ja jon.
& Marrdhniet ekonomike ndrkombtare jan nocion m i gjer nga tregtia ndrkombtare,
pr shkak se prpos importit dhe eksportit t mallrave, prfshijn dhe importin dhe eksportin e
kapitalit, shrbimeve, tekniks dhe teknologjis, fuqin puntore. Dy format m t rndsishme t
eksportit t kapitalit jan OBT dhe portofolio -investimet. OBT m s shpeshti realizohen n rela-
cion t shteteve t zhvilluar me t zhvilluara dhe krkojn plotsimin e disa kushteve q investitort
t bjn OBT.
& Asnj shtet n bot nuk ka ekonomi t mbyllur, q do t thot jan t udhzuar n bashk-
punim (import-eksport) me shtetet e tjera. Gjat ksaj respektohen ligjshmri t caktuara prmes
s cilave theksohen kushtet dhe prparsit q i kan shtetet n at bashkpunim t jashtm tregtar.
Shtetet specializohen pr prodhim t t mirave t caktuara, pr t cilat kan prparsi n lidhje me t
tjerat. Teoria e prparsive absolute domethn, do shtet t specializohet pr prodhim t atij prod-
118
himi q e prodhon n mnyr m efikase nga shtetet e tjera dhe at prodhim ta eksportoj. teoria
e prparsive krahasuese mundson dobi pr t gjitha shtetet q marrin pjes n shkmbimin,
pr shkak se krijon prhapje t mundsive prodhuese t do shteti, dhe me t rritje t prodhimit
botrore t prgjithshme dhe rritjen e mirqenies s prgjithshme. Proteksionizmi sht dukuri
e siguris s prodhimit vendore nga konkurrenca e huaj, gjegjsisht nga prodhimet dhe shr-
bimet m t lira t origjins s huaj. Gjat asaj shfrytzohen dy grupe instrumentesh: barriera
doganore dhe jo doganore. Liberalizmi do t thot tregti ndrkombtare e lir, tregti n t ciln
do t zvoglohen dhe do t mnjanohen barrierat tregtare n bashkpunimin ndrkombtar eko-
nomik. N bot ekziston OBT (Organizata botrore tregtare), e cila kujdeset pr liberalizimin e
tregtis ndrkombtare n baz multilaterale.
& Sistemi i devizs mund t definohet si shuma e rregullave dhe masave juridike dhe masa
me t cilat shteti e rregullon qarkullimin pagesor me vendet e huaja, furnizimi dhe dispozicioni
me mjete t huaja pr pages dhe mnyrn e t blerjes dhe shitjes t mjeteve t huaja pagesore.
Devizat jan krkesa afatshkurta t shprehura n para t huaja, gjegjsisht devizat jan krkesa
afatshkurta t huaja. Mund t jen konvertibile dhe jokonvertibile. Kursi i kmbimit paraqet mim
t njsis pagesore vendore e shprehur n valut t huaj (sa denar japim pr nj ose njqind valuta
t huaja) dhe ai mund t jet fiks (vlera e valuts vendore sht e lidhur, e fiksuar, pr ndonj stan-
dard objektiv, si sht ndonj mall, ndonj valut e huaj ose grupe valutash) dhe fluktative nse
(t cilat formohen lirshm n tregun e devizs varsisht nga oferta e krkess s devizave).
Terme kye
regtia ndrkombtare dogana

neto eksport c kuota
deciti tregtar liberalizm
suciti tregtar proteksionizm
investime t huaja t drejtprdrejta Organizata botrore tregtare OBT
investime - portofol tregu i devizs
resurse t rralla kursi i kmbimit
import kontigjent kursi ks i kmbimit
import me leje kurs uktativ i kmbimit
regjimi i plqimit kursi i kmbimit menaxhuar me
prparsi krahasuese uktacion
prparsi absolute
119
EKONOMIA
Pyetje pr kontrollimin e dijenis
1. ka sht tregtia ndrkombtare prparsive krahasuese!

2. shpjegoni nevojn e tregtis 9. ka sht proteksionizmi
ndrkombtare! 10. far rndsie kan doganat?
3. ka jan investime t huaja t 11. ka jan kuotat?
drejtprdrejta (IHD)? 12. ka sht tregtia e lir?
4. Cilat parakushte i krkon IHD-ja? 13. ka sht Organizata botrore tregtare
5. ka nnkuptoni me nocionin OBT?
portofol investime? 14. ka sht kursi i kmbimit?
6. far llojesh dallojm t import- 15. ka sht kursi i kmbimit?
eksportit t kontrolluar ? 16. ka sht kurs uktativ i kmbimit
7. Shpjegojeni thelbin e vlerave absolute! 17. ka sht kursi i kmbimit i
8. Shpjegojeni teorin e Rikardos t menaxhuar me uktasion?
1. Vall RM ka prparsi absolute n prodhimtarin e prodhimeve bujqsore n krahasim

me shtetet nga BE? Shpjegoni!
2. far ndryshimi do t shkaktojn devalvim t denarit n marrdhniet e jashtme tregtare
nse si mas e ndrmerr qeveria e shtetit?
120
EKONOMIA
Pr vitin e katrt t arsimit

t mesm profesional
Drejtimi ekonomiko-juridik
PJESA E DYT
Programi zgjedhor
121
EKONOMIA
KREU I PAR:
Prmbajtja e kreut:
Qllimet themelore t politiks makroekonomike

Instrumente t politiks makroekonomike
Bilanci makroekonomik dhe shkatrrimi i tij
Krkesa agregate n kushte t politiks restriktive
monetare politika e parave t shtrenjta
Politika monetare ekspansive dhe AD
Shoku nga nafta dhe stagacioni
Qllimet e msimit:
i thekson qllimet themelore t makroekonomis

shpjegon ekuilibrin makroekonomik
dallon shkaqet pr shkatrrimin e ekuilibrit makroekonomik
ilustron krkesa agregate n kushte t politiks restriktive
dhe ekspansive monetare
interpreton shokun nga nafta dhe stagacionin dhe konstrukton
grak
122
1. Qllimet themelore t makroekonomis
N pjesn e par t librit msimor treguam se makroekonomia sht disiplin shkencore q

i prcjell dhe analizon lvizjet e indikatorve m themelor makroekonomik, si sht BPV-ja,
investimet, kursimi, norma e kamats, importi, eksporti, deciti, inacioni, papunsia dhe ng-
jashm. N ato suaza, n do shtet, n politikn ekonomike q e udhheq qeveria, ndrmerren nj
sr masash dhe instrumentesh, me t cilat rregullohen lvizjet n ekonomin dhe ashtu veprohet
mbi subjektet ekonomike mbi praktikn ekonomike, me qllim q t realizohen rezultate m t
mdha n nivel t BPV (me vllim dhe me sektor individualisht), gjegjsisht t arrihen qllimet
e vendosura t zhvillimit. Gjat ksaj, zakonisht, ekzistojn qllime themelore. Ato jan:
Qllimi i par sht t arrihet vllim m i madh i aktivitetit ekonomik dhe t realizohet
shkall e caktuar e rritjes ekonomike.
Me fjal t tjera, ajo do t thot t realizohet BPV m e madhe (Gross Domestic Product)
Ajo paraqet vlern e tregut t t gjitha t mirave nale dhe shrbime t prodhuara n nj eko-
nomi gjat nj viti. Tham se paraqitet si:
BPV Nominale t mirat dhe shrbimet nale n vitin rrjedhs shumzohen me mimet
rrjedhse, me ka ai indikator n vete e prmban inacionin. Pr shembull, nse inacioni n
RM n vitin 2008 ishte 1% domethn, BPV-ja nominale tohet kur t mirat dhe shrbimet
nale t prodhuara n vitin 2008 shumzohen me mimet nga viti 2008, por ato n vete e prm-
bajn shkalln e inacionit prej 1%.
BPV-ja reale e tregon vlern e t mirave dhe shrbimeve nale, e tuar me shumzimin
e sasive t atyre t mirave dhe shrbimeve n vitin rrjedhs me mimet nga ndonj vit referues
(mime q jan konstante), kur kishte shkall shum t ult t inacionit. Pr shembull, nse
sasit e t mirave dhe shrbimeve nale n vitin 2009 shumzohen me mimin referues nga viti
2003 (shkalla e inacionit ishte 1,9%). Ashtu q, me llogaritjen e BPV reale nga vlera e saj e
prjashtojm inacionin pr ajo t jet indikator real i prodhimtaris s lart.
BPV-ja faktike - e tregon lvizjen e shums s autputit n ekonomin n periudh kohore

prej nj viti. Jep lvizje t BPV sipr dhe posht pr at periudh t shkurtr.
BPV-ja potenciale e tregon tendencn afatgjate t BPV faktike. E tregon autputin

maksimal q n nj ekonomi tohet nse ekonomia trsisht i shfrytzon resurset n dispozi-
cion dhe gjat saj ka nivel t lart t stabilitetit t mimeve.
123
EKONOMIA
Qllimi i dyt sht t mbahet shkall e ult e papunsis. Tham se papunsia sht prob-
lem ekonomik shum i komplikuar dhe do ekonomi e ka dhe lufton n mnyrn m t mir t
mundshme, pr ta zgjedhur pr ti zvogluar shpenzimet e veta dhe dallimet sociale t krijuara.
Matet prmes shkalls s papunsis: Si relacion mes numrit t prgjithshm t punsuarve dhe
fuqis puntore t prgjithshme (t punsuar dhe t papunsuar), e shumzuar me 100. Papu-
nsia n RM n vitin 2008 ishte 357.690 person ose rreth 33% e popullats s aft pr pun.
Qllimi i tret sht mbajtja e shkalls s ult t inacionit, gjegjsisht stabiliteti i lart
i mimit n ekonomin. Gjat ksaj lartsia e mimit sht indikator pr mungesn e resur-
seve. mim i lart pr resurs t rrall dhe anasjelltas mim i ult pr resurs t bollshm. In-
acioni matet me indeksin e shpenzimit dhe shkalls mesatare t inacionit (Consumer Price
Index-CPI).
Qllimi i katrt sht mirmbajtje e shkmbimit tregtar t pasur dhe t balancuar t shtetit
me shtetet e huaja dhe kursit t qndrueshm t kmbimit. Ky qllim tregon se n ekonomin
ndrkombtare, shtetet nuk mund t ken ekonomi t mbyllur, por jan t udhzuara n kryerjen
e importit dhe eksportit pr knaqjen e nevojave nga m t ndryshmet. Me at kryhen pagesat
dhe arktimi q realizohen prmes valutave, gjegjsisht me prcaktim t marrdhnien shkm-
byese t valutave (kursit t kmbimit). Kursi i denarit sht i kombinuar (ks i ndryshueshm)
dhe sht 61,3 pr 1 euro. Prmes tij llogariten t gjitha borxhet dhe krkesat n punn ton
tregtare.
2. Instrumente themelore t politiks makroekonomike
N politikn makroekonomike q e udhheq qeveria n do shtet, ndrmerren sr masash

dhe instrumentesh, me t cilat dshirohet t ndihmohet n realizimin e qllimeve t lartprmen-
dura. Ato, gjithashtu, grupohen si:
N politikn skale shfrytzohet buxheti si instrument themelor q e ka ann e vet t t

ardhurave dhe shpenzimeve. Ann e t ardhurave e prbjn t gjitha t hyrat publike: tatime,
taksat, doganat, huazimet publike, t dhnat, ndihma, ndrsa ann e shpenzimeve e prbjn t
gjitha shpenzimet t t hyrave t mbledhura, n realizimin e t mirave dhe shrbimeve publike
n veprimtarit si: arsimi, shndetsia, shkenca, policia, gjykata, administrata, armata. Politika
skale e prfaqson prdorimin e t hyrave dhe shpenzimeve publike shtetrore. Edhe pse kjo
politik ndikon n krkesn agregate n ekonomin, megjithat, varet nga ajo se n ciln faz
t ciklit ekonomik gjendet ekonomia n nj shtet.
124
. Nse n ekonomin mbizotron faza e recesionit, ather BPV-ja faktike sht ndr
BPV-n potenciale, ekziston rnie e aktivitetit ekonomik, papunsi m e madhe, resurset nuk
shfrytzohen n mnyr racionale dhe ka t ashtuquajturn gremin e recesionit, ather shteti
duhet t zbatoj politik skale ekspansive pr tu rritur BPV-ja dhe t gjallrohet aktiviteti eko-
nomik. At e arrin me:
1. rritjen e shpenzimit shtetror;

2. zvoglimin e tatimeve (prfshin m pak nga kontributet dhe nga prona e ndrmarrjeve
n formn e t dhnave tatimore);
3. kombinim nga opsioni i par dhe i dyt.
E kundrta, n kushte t fazs s ekspansionit, kur BPV-ja faktike sht mbi BPV-n poten-
ciale, ekziston punsimi zmadhuar, aktivitet ekonomik i zmadhuar, paraqitet gremina e ina-
cionit dhe qeveria realizon politik restriktive skale. At e arrin prmes tre opsioneve n vijim:
1. Zvoglimin e shpenzimeve shtetrore;

2. rritjen e tatimeve;
3. Kombinim i opsionit t par dhe t dyt.
Ashtu zvoglohet aktiviteti ekonomik, bije AD n ekonomin dhe e prfaqson t drejtn e

qeveris n ekonomin bashkkohore t propozoj dhe zbatoj ndryshime n t dhnat publike
dhe n programet e NP (ndrmarrjet publike) n varsi nga faza e ciklit ekonomik.
Politika monetare sht instrument n duart e banks qendrore dhe ka t bj me parat

e kredis. Prmes saj banka qendrore e rregullon sasin e parave n qarkullim, duke prdorur
m shpesh tre instrumente themelore (edhe n fazn e ekspansionit edhe n fazn e recesionit)
Shkalla e rezervave t obligueshme mjetet q t gjitha bankat afariste duhet ti ruajn

n llogari t posame te banka qendrore, si rezerv e obligueshme. N kushte t ekspansionit
(inacionit) ajo shkall ritet, ndrsa n kushte t recesionit, shkalla zvoglohet.
Politika e norms s diskonit - shkalla me t ciln paguhet kamata nga ana e bankave
afariste ndaj bankave qendrore, kur huazojn mjete nga ajo. Ajo rritet n kushte t ekspansionit
dhe bie n kushte t recesionit.
Politika e tregut t hapur shitblerje e letrave me vler (et obligacione, aksione).
Banka qendrore i ble n kushte t recesionit, ndrsa i shet n kushte t ekspansionit.
N at mnyr, banka me politikn monetare e rregullon sasin e parave n qarkullim.
125
EKONOMIA
Politika e marrdhnieve t jashtme ekonomike - N zbatimin e politiks ekonomike,

qeveria do t ndikoj n vllimin e strukturs s shkmbimit tregtar, t shtetit me shtetet e jasht-
me, gjat saj duke u prpjekur t siguroj marrdhnie t drejtpeshuara t importit dhe eksportit.
N kt politik shfrytzohen sr instrumentesh (dogana, kuota, stimulime dhe ngjashm.),
por instrumenti m i rndsishm sht kursi i kmbimit. Kursi i kmbimit sht marrdhnia e
vlers s valuts vendore me vlern e valutave t tjera. Ajo mund t jet e ndryshueshme - formohet
nn ndikim t oferts dhe krkes s tregut. Pr mjete t devizs, ks i prcaktuar nga ana e
banks qendrore sipas ndonj standardi objektiv. Pr shembull, denari sht i lidhur pr euron.
Kursi i kombinuar i kmbimit formohet nn ndikimin e marrdhnieve tregtare me tregun
e devizs, por nse ndodhin shkatrrime t caktuara ta atij tregu, n vlern e valuts vendore,
ather banka qendrore intervenon me mjetet e saja pr ti penguar ato ndryshime.
Politika e t ardhurave prdoret kur n ekonomin ka inacion t lart. Me t pengohet

rritja e t ardhurave nominale: pagave, dividendeve, proteve. Gjithashtu, ndikohet mbi mimet
e prodhimeve (prodhime q jan t domosdoshme pr knaqjen e nevojave themelore njerzore:
buk, vaj pr konsum, krip, sheqer. N at mnyr, me kt politik, zvoglohen shpenzimet
dezinatore (BPV, papunsia e rritur dhe ngjashm.). Kjo, n fakt do t thot,,ngrirje e pagave
dhe mimeve dhe pr at nuk sht shum mas popullore te ekonomistt, andaj zbatohet pasi
q t shfrytzohen tra instrumentet e lart prmendura n politikn monetare n kushtet e eks-
pansionit. N fakt, ndaj ksaj mase shihet si przierja e qeveris n ekonomin.
3. Bilanci makroekonomik dhe shkatrrimi i tij
shtja q e lidh krkesn agregate dhe ofertn agregate sht vendosja e ekuilibrit mak-
roekonomik.
Ekuilibri makroekonomikarrihet n pik ku kurba e krkess agregate(AD) pritet me

kurbn oferts agregate(AS). Domethn, pika n t ciln faktikisht, sektort e veant t
shpenzimeve (sektori i amvisrive, afarist, shtetror dhe sektori i jashtm), si konsumues i t
mirave dhe shrbimeve nale, gjat niveli t prgjithshm dhe t prhershm t mimeve e
krkojn pikrisht at sasi t autputit agregat (t mirat dhe shrbimet nale) q sektori i ndr-
marrjeve sht i gatshm ta ofroj gjat nivelit t prgjithshm t njjt t mimeve . Ky dre-
jtpeshim makroekonomik, si ekuilibr E, mund mundet t prcillet n grakun n vijim.
126
Grkonot 1-1 Baraspesha makroekonomike
mimi i ofruar
balancimi
Sasia e ofruar
N pikn E priten kurbat e AD dhe AS ajo sht n nivel t mimeve nga indeksi 100 dhe
bruto prodhimit vendor real nga 50 miliard denar.
Ky ekuilibr makroekonomik sht statik, ks, por mund t jprishet nga disa pengesa te
faktort q e ndryshojn AD dhe AS, dhe ajo t vendos ndonj pik t re E1, n nivel m t
lart apo nivel m t ult.
3.1. Shatrrimi i ekuilibrit makroekonomik
Nse ekuilibri makroekonomik njher sht vendosur, mund t shkatrrohet nga m tepr
shkaqe. At e bjn ndryshimet e faktorve q ndikojn n AD dhe n AS (pr shembull, te AD
pr tu ndrruar niveli i shpenzimit tek amvisrit, ndryshime n shpenzimet e sektorit afarist, te
buxheti ose te eksporti), dhe, gjithashtu, ndryshime te AS-ja e par paraqiten si rezultat i ndry-
shimeve t mimeve t inputeve, pagave, energjis, lndve t para dhe ngjashm.
Ndryshimet n kurbn e AD mund t paraqiten si rezultat i ndryshimeve edhe t politiks

monetare. ka ndodh ather?
127
EKONOMIA
4. Politika monetare restriktive politika e parave t shtrenjta
Banka qendrore n do shtet kryen m tepr funksione, ndr t cilat njra nga m t rnd-
sishmet sht ta rregulloj sasin e parave n qarkullim. Ajo sasi e parave n qarkullim ka
shum ndikime t ngjashme mbi krkesn agregate. Gjegjsisht, nse oferta e parave sht m
e madhe, AD rritet dhe kurba e AD-s shkon djathtas-lart, dhe anasjelltas nse oferta e parave
sht m e vogl ather AD shkon majtas-posht.
Nse, pr shembull, n ekonomin ka inacion dhe qeveria nuk ndrmerr masa adekuate pr zvog-
limin dhe kontrollimin e saj, mund t vij deri n gjendje t hiperinacionit, q sht nj nga smundjet
m t tmerrshme dhe e cila do ta shkatrroj ekonomin. N kushte t tilla, prmes banks qendrore,
do t udhheq politik monetare restriktive, me qllim t arrihet restrikcioni, zvoglimi i sa-
sis s parave n qarkullim (oferts s parave) pr tu zvogluar krkesa agregate dhe t ndalet
inacioni. Kshtu AD-ja e zvogluar do t shkaktoj q kurba e AD-s t lviz majtas-posht.
Me kt do t shkatrrohet ekuilibri makroekonomik i vendosur paraprakisht n pikn E dhe do
t vendoset nj e re n pikn E1. Ajo sht n nivel m t ult t mimeve dhe n BPV reale m
t ult, respektivisht e indeksit nga 75 BPV prej 40.
Graku 1-2 politika e parave t shtrenjta

BPV reale (n milion den.)
128
N shembullin sht treguar si politik monetare restriktive e cila e zvogloi ofertn e

parave dhe e uli AD-n. Sasia e zvogluar e parave n qarkullim e ngre shkalln e kamats
dhe nuk ka interes te subjektet afariste pr marrjen e kredive e tojn emrin para t shtrenjta.
Prandaj nuk ka interes pr investime n sektorin afarist, por edhe pr marrjen e kredive nga ana
e amvisrive, me qllim q t blihen shtpi, banesa, automjete dhe ngjashm. Me kt do t
bjer edhe BPV-ja reale, por do t realizohet qllimi i nnvizuar i qeveris, t zvoglohet dhe
kontrollohet inacioni.
5. Politika monetare ekspansive
Gjat rregullimit t sasive t parave n qarkullim, banka qendrore udhhiqet nga ajo se n
ciln faz gjendet ekonomia. Pam se far ndrmerret dhe far ndodh gjat fazs s ekspan-
sionit, gjegjsisht si e shoqron krkesn agregate. Tani, n grakun, t shohim si do t lviz
krkesa agregate AD n kushte t recesionit.
T paraqesim se banka qendrore zbaton politik monetare ekspansive (e rrit sasin e parave
n qarkullim) pr ta rritur AD-n dhe pr ta gjallruar aktivitetin ekonomik n vendin. Ajo do
t shkaktoj zhvendosje t lakess s AD-s nga AD ndaj AD1 (djathtas-lart) dhe drejtpeshimi
i ri do t vendoset prsri, tani n pikn E1, vrejm se me ekuilibrin e ri makroekonomik n
afatshkurt n pikn E1 ekonomia krijon BPV m t madhe, gjegjsisht n nivel t mimeve
prej indeksi 100 dhe BPV reale prej 45.
129
EKONOMIA
Graku 1-3 Politika monetare ekspanzive
Niveli i prgjithshm
i mimeve
Me shembullin tregohet si politika monetare ekspansive e zmadhoi ofertn e parave dhe e

zmadhoi AD-n. E gjallroi aktivitetin ekonomik.
6. Shoku i par nga nafta dhe stagacioni
Ky sht shembull q do t na tregoj si ndryshimet n faktort tek ne AS do t shkaktojn

lvizje t kurbs s AS-s dhe me t do t shkatrrohet niveli i vendosur i ekuilibrit makroeko-
nomik pr vendosur prsri n nivel tjetr.
Gjat vitit 1973-1974 vendet antare t OPEK (kartel i shteteve prodhuese t nafts), me
kontrollim t prodhimit dhe t oferts s nafts ja doln n rritjen e mimit t nafts pr katr
her, nga prafrsisht 3 dollar amerikan pr barel naft n 12 dollar pr barel naft. Ai ishte
shok i par i nafts q shkaktoi ndikime mbi t gjitha ekonomit e bots. Pr shkak se nafta
sht resurs veanrisht i rndsishm i prodhimit s numri t madh t mirash dhe shrbimesh,
energjia elektrike etj). Shpenzimet e tilla t mdha e destimuluan prodhimin e ndrmarrjeve, ajo
nisi t bjer, me ka nisi t bjer edhe oferta agregate, ndrsa kurba e saj u vendos majtas-lart
nga pika E, n pikn E1.
130
Graku 1-4 Shoku nga nafta
Ekuilibri i ri makroekonomik vendoset n pikn E1 ku niveli i mimeve sht 125, ndrsa

BPV-ja reale sht 45 miliard denar. Kjo sjell deri te rritja e papunsis dhe paraqitet gjen-
dja e t ashtuquajturs stagacioni - tre t kqija. Ajo sht gjendje n ekonomin me shkall
stagnuese madje edhe rnse t BPV, njkohsisht t prcjella me shkall t rritjes s ina-
cionit dhe relativisht papunsis s lart.
131
EKONOMIA
REZYME
& Qllimet themelore t politiks makroekonomike jan: realizimi i vllimit m t madh t

aktivitetit ekonomik dhe shkall t qndrueshme t rritjes ekonomike; nivel i lart i punsimit
shkall e ult e papunsis; shkall e ult e inflacionit ajo sht stabiliteti i lart i mimeve
dhe mbajtje e shkmbimit tregtar t drejtpeshuar me shtetet e huaja dhe kurs t qndrueshm t
kmbimit.
& N politikn makroekonomike ndrmerren grupet e instrumenteve n vijim si politika
pr tu realizuar qllimet makroekonomike: Politikn fiskale q buxheti e shfrytzon si instru-
ment themelor (t ardhurat dhe shpenzimet publike) dhe gjat ksaj nse ekonomia sht n
faz t ekspansionit bn politik fiskale restriktive, ndrsa n faz t recesionit, politikn fiskale
ekspansive; politika monetare - banka qendrore ndrmerr sr masash pr rregullimin e sasive
t parave n qarkullim; politika e marrdhnieve t jashtme tregtare dhe kursi i qndrueshm i
kmbimit dhe politika e t ardhurave me kufizim t t ardhurave nominale n ekonomin.
& Pr do ekonomi, detyr shum e rndsishme sht t vendos ekuilibrin makroekonomik
n marrdhniet e oferts dhe krkess - pika n t ciln priten kurbat e AD dhe AS-s, gjegjsisht
sa krkohet nga sektort aq ofrohet nga oferta agregate gjat nivelit t caktuar t mimeve. Por, ai
ekuilibr shkatrrohet me shoke t caktuara edhe n ann e AD-s dhe ann e AS-s.
& N kushte t inflacionit t lart n ekonomin, banka qendrore ndrmerr politika mon-
etare restriktive dhe i rrit shkallt diskonte, ashtu q kredit pr bankat afariste do t jen t
shtrenjta dhe ato do t ken vllim m t vogl t mjeteve pagesore pr lshim n qarkullim - e
ashtuquajtura politik e parave t shtrenjta.
& Kur n ekonomin ka faz t recesionit, sht e nevojshme q banka qendrore t ris sasi-
n e parave n qarkullim me ka ofron mundsi pr fitimin e parave t lira pr bankat afariste
dhe prmes tyre t zhvendoset kurba e AD-s djathtas-lart.
& Rritja e mimeve t nafts n vitin 1973/1974 n bot shkaktoi kriz, pr shkak se nafta
sht lnd e par q e mundson procesin e puns t pothuajse t t gjitha bizneseve dhe me
at rritje u rritn edhe mimet t pothuajse t t gjitha inputeve, u zvoglua prodhimtaria dhe ra
AS-ja si rezultat i ksaj kurba e grafikut u zhvendos majtas-lart.
132
Terme kye
qllime makroekonomike
instrumente makroekonomike
ekuilibri makroekonomik
politika e parave t shtrenjta
stagacioni
politika monetare ekspansive
politika monetare restriktive
shoku nga nafta
1. Shpjegoni qllimet themelore t makroekonomis!

2. Cilat jan qllimet themelore t instrumenteve makroekonomike?
3. Shpjegoni politikn e t ardhurave!
4. Denoni ekuilibrin makroekonomik!
5. ka nnkuptoni me nocionin para t shtrenjta n ekonomi?
1. Tregoni grakisht ekuilibrin makroekonomik!

2. Konstruktoni grak n t ciln do ta tregoni politikn e parave t shtrenjta dhe
shpjegojeni!
3. N grak tregoni si lviz kurba e AS dhe shpjegojeni pse ndodh kshtu!
133
EKONOMIA
KREU I DYT:
INDIKATORT E PRODHIMTARIS
SHOQRORE
Prmbajtja e kreut:
Bruto prodhimi vendor (Gross Domestic Product - BPV)

Bruto prodhimi vendor dhe prodhimi nacional
Bruto prodhimi vendor per capita
Bruto prodhimi vendor faktik dhe potencial
Shprndarja e BPV
Qllimet e msimit:
diskuton pr BPV si indikator sintetik i t mirave dhe

shrbimeve nale
krahason BPV dhe GNP ne RM
interpreton BPV per capita
kuzon BPV-n faktike dhe potenciale
dallon shprndarjen e BPV
134
INDIKATORT E PRODHIMTARIS SHOQRORE
1. Bruto prodhimi vendor (Gross Domestic Product - BPV)
BPV-ja sht indikatori m sintetik i aktivitetit t trsishm t shtetit. Paraqet shumn e

vlers s t mirave dhe shrbimeve t prgjithshme t prodhuara t nj shteti, gjat nj viti.
Ky indikator paraqet shumn e vlers s t mirave dhe shrbimeve nale, pr shkak se t

gjitha t mirat dhe shrbimet nale duhet t jen t theksuara me vler (sasi e shumzuar me
mimin) pr tu dhn para nj indikatori. I mat t mirat dhe shrbimet e prodhuara n trsi me
at se e jep vlern e t mirave materiale (ushqim, veshmbathje, kpuc, banim), por edhe i te
mirave materiale q prdoren pr knaqjen e nevojave shpirtrore (libra, lma dhe ngjashm),
si dhe shrbimet (arsimi, shndetsia dhe ngjashm). Ajo, gjithashtu, sht shuma e vlers s
vetm t mirave dhe shrbimeve nale (t gatshme) dhe jo e intermediareve (gjysm prodhimet,
lndt e para: miell pr buk etj). BPV sht tregues i vlers s t mirave dhe shrbimeve nale
pr t cilat sht e paguar tvsh-ja (nuk jan ekonomi informale) dhe jan rezultat i t punuarit
vetm pr nj vit.
Ajo n vete nuk i prfshin ato t mira dhe shrbime q prodhohen n amvisrit dhe q
shfrytzohen pr knaqjen e nevojave t antarve t saj (larja, pastrimi, gatimi).
BPV llogaritet prmes dy metodave themelore:
1. BPV si shuma e t mirave dhe shrbimeve nale

BPV = C + I + G + (X - M)
2. BPV si shum e shpenzimeve t imputove t angazhuara n prodhim
BPV = neto prodhim nacional + amortizimi
Prmes madhsis s BPV reale faktike prcillet vall n nj ekonomi t nj shteti ka

rritje ekonomike (nse BPV-ja e njjt rritet nga viti n vit) ose ka zvoglim, nse BPV-ja bie.
Tham se n krijimin e saj marrin pjes t gjith sektort ekonomik, gjat ka disa n prqindje
dhe vllim m t madh t t mirave dhe shrbimeve dhe t tjerat me m t vogl. Indikator q
rregullisht llogaritet pr tu treguar rritja ekonomike sht shkalla e rritjes s BPV reale, e cila
n marrdhnie mes ndryshimit t BPV n vitin rrjedhs dhe vlers s BPV s vitit paraprak, e
treguar n prqindje.
135
EKONOMIA
BPV(t) - BPV(t-1)
g = -------------------------------x 100
BPV(t-1)
Gjithashtu, llogaritet edhe indikatori i BPV reale per capita, gjegjsisht bruto prodhimi ven-
dor pr kok banori. Ajo sht BPV-ja reale e prpjestuar me numrin e popullats s prgjith-
shme. Gjat nivelit t dhn t BPV, sa m e madhe popullata, aq m e vogl do t jet sasia e t
mirave dhe shrbimeve q i jan t pranishme secilit individ. Ashtu prcaktohet edhe madhsia
e standardit jetsor (si mundsi t jen t knaqura nevojat).
2. Bruto prodhimi vendor dhe prodhimi nacional
N literaturn ekonomike prdoren BPV dhe nocioni GNP. BPV sht prodhues me t
cilin matet vlera e t mirave dhe shrbimeve nale n nj shtet gjat rrjedhs s nj viti,
t cilat jan veanrisht t krijuara me shfrytzimin e imputeve vendore, gjegjsisht fak-
torve t prodhimtaris q gjenden n ekonomin vendore.
GNP sht prfshirje m e gjer se BPV dhe n vete prfshin vlerat e t mirave dhe shr-
bimeve nale q jan t krijuara me impute vendore dhe t importuara.
Dallimet mes GNP dhe BPV n thelb jan t vogla, shpeshher t paprllshme. Por gjithash-
tu jan t pranishme edhe prjashtimet. Sot n t gjitha shtetet e bots m s shpeshti prdoret
kategoria BPV. N tabeln sht i prezantuar krahasimi i BPV dhe i GNP-s n disa shtete.
Tabela 2-1 Krahasimi i BPV dhe i GNP
Krahasimi i BPV dhe i GNP-s n disa shtete

Dallimet BPV/
Shteti BPV-mrd.euro GNP-mrd.euro
GNP n %
Belgjika 180,0 180,8 0,5
Danimarka 115,0 111,3 -3,3
Gjermania 1473,4 1467,8 -0,4
Irlanda 40,4 35,7 -11,5
Kuvajti 19,1 22,7 18,5
Pakistani 41,3 41,8 1,3
Zvicra 198,0 206,2 4,1
Turqia 83,7 86,5 3,3
Burimi: M.Burda, Viploc Makroekonomia tekst evropian (prkthim n maqedonisht), botimi
NA KOMERC, Shkup 2001, fq. 39
136
Kjo tabel mund t shihet se te shtete t caktuara dallimet mes GNP-s dhe BPV n prq-
indje jan t vogla dhe diku jan t mdha. Si pr shembull, n Kuvajt (shteti ka kontribute
t mdha nga eksporti i nafts, me ka qytetart e vet investojn mjete t mdha n kompani
t huaja dhe prtojn n prona dhe kontribute, dividente t cilat jan pjes t rndsishme t
GNP-s n Kuvajt ). E kundrta sht me Irlandn. Tek Irlanda BPV-ja e saj sht m e vogl
se GNP-ja, pr shkak se n Irland jan lokalizuar shum korporata t huaja, t cilat pjes t
proteve t tyre e transferojn n shtetet e tyre.
Indikatori i BPV shfrytzohet si m i besueshm edhe pr shkak t asaj se ai sht m i qn-

drueshm, gjegjsisht nuk i nnshtrohet uktacione t mdha q do t ndodhnin nga vendimet e inves-
timeve t huaja pr ti hedhur protet e realizuara (t ardhurat) nga vendet me huaja n vendin e vet.
N Republikn e Maqedonis t dhnat statistikore n njzet vitet e fundit tregojn rritje

t BPV, por ajo rritje sht me shkall t vogla, q do t thot se edhe n RM do t jet e nevo-
jshme nj periudh m e gjat kohore q dukshm ta rrit nivelin e rritjes ekonomike.
Tabela 2-2 BPV dhe shkallt reale t rritjes
BPV dhe shkallt reale t rritjes s BPV

Shkalla e rritjes reale t
Viti BPV (n milion $)
BPV (n %)
2002 243 970 0,9
2003 251 486 2,8
2004 265 257 4,1
2005 286 619 4,1
2006 310 915 4,0
2008 398 491 4,8 n lidhje me 2007
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik. Maqedonia Maqedonia n numra
Sipas t dhnave nga Enti shtetror pr statistika, BPV n vitin 2008 n RM ishte 398.491
milion denar dhe n raport me vitin 2007 ka shnuar rritje prej 12,5% Shkalla reale e rritjes
s BPV n raport me vitin 2007 ishte 4,8%
N vitin 2009 bruto investimet n strukturn e BPV morn pjes me 26,6% ndrsa ishte
shnuar rritje nominale e investimeve n mjete themelore prej 20,7% n lidhje me vitin 2007.
Eksporti i mallrave dhe shrbimeve n vitin 2008, n lidhje me vitin 2007 ishte m i madh se
11%, ndrsa importi i mallrave dhe shrbimeve pr 22,3%
137
EKONOMIA
3. Bruto prodhimi vendor per capita (pr kok t banorit)
BPV per capita sht indikator i cili tregon sa sht lartsia e BPV s pr kok banori,
ndrsa tohet kur BPV-ja reale do t pjestohet me numrin e banorve n vendin.
BPV pr kok banori n vitin 2008 ishte 2.980 dollar amerikan. N periudhn 2008-2009
n bot u paraqit kriz ekonomike globale, e cila automatikisht do t thot madhsi t zvogluara,
madje edhe madhsi negative t indikatorve te disa shtete. Domethn, BPV nisi t bjer n m
tepr vende t Evrops dhe n SHBA, ashtu q te ne n tremujorin e par nga viti 2009 rnia e BPV
ishte 0,9%, pr dallim nga e njjta periudh nga viti paraprak kur ishte n pozitiv me 5,5%.
Tabela 2-3 Rritja ekonomike n Maqedoni
Rritja ekonomike n Maqedoni n periudhn e tranzicionit

Norma e rritjes
BPV n milion BPV per capita
Viti reale t BPV (n
SHBA$ n SHBA $
%)
1990 4.252 2.235
1991 3.990 2.083 6,2
1992 3.728 1.937 6,6
1993 3.450 1.785 7,5
1994 3.389 1.742 1,8
1995 3.351 1.705 1,1
1996 3.390 1.709 1,2
1997 3.458 1.732 1,4
1998 3.575 1.781 3,4
1999 3.730 1.848 4,3
2000 3.899 1.924 4,5
Njoftim, 3.1.2002 Enti Shtetror pr Statistik, Shkup 25.3.2002
Nj ekonomi e shpall recesionin si kriz nse dy tremujort, njri pas tjetrit kan shkall
negative t rritjes ekonomike. Qeveria e RM-s ndrmori sr masash pr vitin 2009 q t
mbaroj me rritje ekonomike prej 1%.
N ekonomit e tjera Evropiane kishte rnie t madhe t shkalls s rritjes t BPV, rnia m
e madhe prej - 18,6% Letonia.
Pothuajse t gjitha ekonomit evropiane, si ajo britanikja ashtu dhe ekonomia amerikane
shpall rritje ekonomike negative si rezultat i krizs globale dhe t zvoglimit t BPV.
138
4. Bruto prodhimi vendor faktik dhe potencial
N ekonomin, ekonomistt i shpjegojn dhe analizojn edhe dy llojet e tjera t BPV, q

japin pasqyrim t qart pr t krijuarn n vitin, si dhe pr tendencn afatgjate pr krijimin e
BPV.
BPV-ja faktike sht BPV-ja e vrtet reale, e realizuar gjat rrjedhs s nj viti.
Ajo, do t thot, sht BPV-ja reale individuale e do viti. Vazhdimisht ndryshohet dhe uk-
ton, gjat s cils, nj vit shkalla sht m e lart dhe vitin tjetr sht m e ult dhe n stagnim,
ashtu q tani vetm i tregon uktacionet afatshkurt, uktacionet e BPV nga viti n vit.
Ekonomin e interesojn gjithashtu, jo vetm tendencat afat shkurte por edhe ato afat gjate
t lvizjes s BPV dhe prandaj e llogarit t ashtuquajturn BPV potenciale, e cila zbret n
shkall mesatare afatgjate t BPV faktike n ekonomin.
Ajo e i jep mundsit e vrteta prodhuese t nj shteti. Nse realizohet BPV-ja potenciale,
ajo do t thot s n ekonomin jan shfrytzuar n mnyr ekase t gjitha resurset n dispozi-
cion t shtetit, gjegjsisht krijohet autput i agregatit optimal, ajo sht,
BPV. Pr kt arsye BPV potenciale shpesh quhet bruto prodhim vendor n nivel t pu-
nsis s plot. Nse bjm krahasim t BPV faktike dhe i BPV potenciale, do t shohim se
BPV-ja faktike ukton vazhdimisht ukton edhe mbi BPV-n potenciale. Dallimi mes tyre n
nj vit quhet hendeku i BPV. Kur BPV-ja faktike sht nn BPV-n potenciale, ekonomia sht
n recesion (produktivitet i ult, punsime t pakta, aktivitete t pakta investuese ), q, nse
vazhdon e on ekonomin kah depresioni.
E kundrta, BPV -ja faktike sht m e madhe se BPV-ja faktike, ather ekonomia sht
n ekspansion (shum investime, punsim i madh, prodhim), q, nse vazhdon, mund t rritet
n inacion t lart dhe t pa kontrolluar.
139
EKONOMIA
5. Shprndarja e BPV
Q t mund t kryhet shprndarja e prodhimtaris dhe shrbimeve t realizuara, t krijuara

gjat rrjedhs s nj viti, sht e nevojshme q aj prodhimtari t jet e treguar n mnyr t
caktuar, gjegjsisht t jet e prcaktuar. M sakt, para se t realizohet shprndarja sht e
nevojshme q paraprakisht t prcaktohet vllimi dhe pjest prbrse t asaj prodhimtarie,
pr shkak se nga ajo n mnyr t drejtprdrejt varen shprndarja dhe shpenzimi. Deri tani,
madje dhe tani, indikatori m i prdorur sht BPV dhe prandaj asim pr shprndarje, faktiki-
sht, mendojm n shprndarjen e tyre n ekonomin. Me at shprndarje krijohet mundsia e
knaqjes s nevojave edhe mbi parimet tregtare n ekonomin dhe secili ta toj pjesn, sipas
pjesmarrjes s vet dhe puns n krijimin e BPV. Por, i rndsishm sht edhe roli i shtetit
dhe politika e tij e shprndarjes.
Shteti prmes buxhetit, kryen shprndarjen e t ardhurave n shtetin dhe n at mnyr

siguron mjete pr funksionim t shteteve, institucioneve publike.
Shprndarja e BPV mund t analizohet nga m shum aspekte:
Aspekti i par sht shprndarja q kryhet n tregun mes pjesmarrsve n procesin e

prodhimit dhe konsumit. sht e rndsishme q do her t prcaktohet cili me sa kontribut
dhe mbi ciln baz merr pjes n krijimin dhe shprndarjen e BPV, i ci li pastaj mund ta prdor
pr prodhim ose konsum. Kjo shprndarje, e njohur si shprndarje funksionale, njeh dy baza t
pjesmarrjes n shprndarjen dhe at:
t ardhurat nga mundi personal, nga shrbime personale (pagat, pensionet, kontributet
siprmarrse etj.)
t ardhurat nga pronsia (dividend, kamat dhe renta)
Pr shembull, pr shprndarjen funksionale t tregut paraqiten tre rma prodhues-ofrues t

t njjtit lloj t prodhimeve. Ofruesi i par punon n kushte m t mira pr pun, bn shpenz-
ime m t vogla dhe ofron mim prej 100 njsive pagesore pr prodhim. Ofruesi i dyt punon
n kushte t mesme pr pun, bn shpenzime t mesme dhe ofron prodhim prej 120 njsive
pagesore pr cop. Ofruesi i tret punon n kushte m t kqija pr pun, bn shpenzimet m t
larta dhe ofron prodhim prej 140 njsive pagesore pr cop. Sipas ligjit t oferts dhe krkess,
ai q e ka ofruar sasin m t madhe t t mirave e prcakton mimin e shitjes. Ai mund t jet
prodhuesi q ofron prodhim prej 120 njsive pagesore pr cop. Domethn, t gjith duhet t
shesin me at mim. Por, pr shkak t tregut shitet me mim t tregut q prcaktohet si marrd-
140
hnie e oferts dhe krkess, tani mimi i tregut mund t jet m i lart dhe m i ult, varsisht
nga krkesa e atij prodhimi. Ashtu, nse prodhimi krkohet, mimi mund rritet edhe mbi 120
nj.p pr prodhim, pr shembull, n 130 nj.p., gjat s cils i pari ofrues do t shes me 130 nj.p.,
ndrsa ka dal t shes edhe me 100 nj.p., q do t realizoj 30nj.p., ekstra prot Ai q ka ofruar
120 nj.p pr pjes e shet pr 130 nj.p. dhe realizon nj.p. ekstra prot, ndrsa ai q ofroi pr 140
nj.p. pr cop, tani do t shes me 130 nj.p pr cop dhe do t ket humbje prej 10.nj.p. Kjo
q ndodh si shprndarje mes pjesmarrsve ofruesve n tregun, gjithashtu, sht shprndarje
funksionale.
Aspekti i dyt i shprndarjes n ekonomin i cili kryesisht merret para sysh kur itet
pr shprndarjen, sht shprndarja e dedikuar. Me t BPV dedikohet pr nevojat q duhet
t knaqen. Kjo shprdarje, n fakt, e mundson funksionimin e bashksis shoqrore. Ashtu q
nj pjes e BPV- s dedikohet pr ti kompensuar shpenzimet pr:
1. lnd t para dhe materiale shpenzime materiale

2. amortizimi (mjete pr pjest e harxhuara t pajisjes makinave)
3. paga pr puntort dhe npunsit
4. shpenzim personal dhe publik (pr nevojat e qytetarve dhe shtetit)
5. riprodhim i shtuar, gjegjsisht investime
6. rezerva (n rast t fatkeqsive natyrore dhe fatkeqsive t tjera dhe nevojat e prodhimt,
qarkullimit dhe konsumi)
7. marrdhnie me shtetet e jashtme (import dhe eksport)
Thelbi i prmbajtjes s politiks t shprndarjes sht pikrisht n at q t prcaktohet se

far pjese e BPV do t dedikohet pr seciln nga kto nevoja. Formula e pranuar n prgjithsi
pr shprndarje t dedikuar sht:
BPV = C + I + G + (X - M)
BPV bruto prodhimi vendor

C sector na domakinstva (licna potrosuvacka)
C sektori i amvisris (konsumimi personal)
G + shpenzimi shtetror
(X-M) = neto-eksport
Kjo shprndarje e dedikuar n alfabetin cirilik.
#* = * + #< + >* + (< -@)
141
EKONOMIA
Tabela 2-4 dedikimi, prdorimi i brutoprodhimit vendor n vitet e 90-ta nga

shekulli i kaluar n mime rrjedhse n dinar.
PRDORIMI 1992 1995 1998

Den. % Den. % Den. %
1 Konsumi nal 135 76 151 89 163 91
- konsumi individual 104 59 119 70 131 73
- konsumi publik 31 27 31 19 32 18
2 Bruto - investimet 24 18 35 21 38 21
3 - n mjete themelore 30 17 28 17 29 16
4 - rritja e rezervave -3 2 7 4 9 5
5 Eksporti i mallrave dhe shrbimeve -55 -31 -56 -33 -75 -42
6 importi i mallrave dhe shrbimeve +47 +27 +73 +43 97 54
7 Bruto prodhime vendore 177 100 170 110 179 100
8 (5-6) Neto saldo import minus eksport *** -8 -4 +17 10 +22 +12
9 Konsumi i prgjithshm mesatar 162 96 187 110 201 115
* t dhnat jan t llogaritura sipas SGM, 2000, faqja. 211 dhe 217
** shpenzim pa shpenzim mes fazor
*** dallimi sht mbetja e pa shprndar
1999 2000 2001 2002 2003

Den. % Den. % Den. % Den. % Den. %
Bruto prodhim vendor 209010 100 236389 100 233841 100 243971 100 251486 100
Konsumi nal 188702 90,3 218986 92,6 221771 94,8 2427 99,5 243853 97,0
Konsumi personal nal 145693 69,7 175965 74,4 163788 70,0 188179 77,1 191873 76,3
Konsumi nal publik 43009 20,6 43021 18,2 57983 24,8 54616 22,4 51980 20,7
Bruto - investimet 47171 19,7 50683 21,4 42759 18,3 48058 20,6 50261 20,0
Investime n mjete
34710 16,6 3832 16,2 34716 14,8 40448 16,6 42110 16,7
themelore
Ndryshimi i rezervave 6,461 3,1 12351 5,2 80433 3,4 7610 4,0 8151 3,2
Eksporti i mallrave dhe
88143 42,2 114209 48,3 99091 42,4 92674 38,0 95254 37,9
shrbimeve
Eksporti i mallrave 61988 32,5 87161 36,9 78625 33,6 71887 29,5 73800 29,3
Eksporti i shrbimeve 14367 6,9 19971 8,4 15894 6,8 16388 6,7 17705 7,0
Furnizime t jo
57888 2,8 7077 3,0 4572 2,0 4399 1,8 3749 1,5
rezidentve n shtetin
Importi i mallrave
109007 52,2 147489 62,4 129780 55,5 139566 58,2 137882 54,8
dhe shrbimeve
importi i mallrave 90504 43,3 123910 52,4 107166 35,8 121574 50,9 120038 47,7
142
REZYME
& Bruto prodhimi vendor sht indikatori m sintetik i aktivitetit ekonomik t nj shteti
Ai e jep vlern e t gjitha t mirave dhe shrbimeve finale t prodhuara n shtet n nj vit. Ka
nominal - n vete e prmban inflacionin; real - nuk prmban inflacion n llogaritjen dhe sht
m i besueshm; faktik - flukton n autputin n nj vit dhe BPV-n potenciale, potenciale q e
jep autputin maksimal me resurse trsisht t shfrytzuara.
& N ekonomin prdoren nocionet BPV dhe GNP, si indikator t vlerave t t gjitha t
mirave dhe shrbimeve finale n shtet pr nj vit.l I pari ka hapsir m t vogl t prfshirjes
dhe i merr pr llogaritje vetm inputet e ekonomis vendore, ndrsa i dyti i prfshin dhe ato
eksportuese.
& Indikator i rndsishm pr nivelin e standardit jetsor n nj shtet sht indikatori i
BPV per capita q fitohet kur BPV n shtetin pjestohet me numrin e banorve n t. Ai sht
indikator edhe pr zhvillimin ekonomik dhe pr mundsin q njerzit ti knaqin nevojat e tyre.
& BPV-ja faktike dhe BPV-ja potenciale japin pasqyrim t qart pr t krijuarn gjat vitit,
si dhe pr tendencn afatgjate n krijimin e BPV. BPV-ja faktike rregullisht flukton rreth BPV
potenciale dhe dallimi mes tyre quhet hendeku i BPV. Kur BPV-ja faktike sht m e vogl se
BPV, n ekonomin ka recesion, dhe e kundrta, kur BPV-ja faktike sht m e madhe se BPV-
ja potenciale, n ekonomin ka ekspansion.
& Shprndarja e dedikuar do t thot t prcaktohen pjest e BPV q do t shrbejn pr
knaqjen e nevojave t ndryshme n ekonomin. Ashtu, barazimi pr shprndarjen e dedikuar
si vijon BPV+C+I+G (X-M), do t thot t mirat dhe shrbimet nga bruto prodhimi vendor
shkojn pr knaqjen e nevojave materiale te firmat, pr shpenzime personale dhe publike,
pr import, pr eksport. Madhsia e pjesve varet nga kushtet n ekonomin dhe nga politika
ekonomike.
143
EKONOMIA
Terme kryesore:
Bruto prodhimi vendor (BPV)

t mirat nale
indtermediare
bruto prodhim nacional (GNP)
BPV faktike
BPV potenciale
BPV per capita
shprndarja e dedikuar
shprndarja funksionale
Pyetje pr kontrollimin e dijenis
1. Si prkuzohet BPV?
2. Tregoni karakteristikat themelore t BPV!
3. Cilat jan metodat pr llogaritjen e BPV?
4. far sht dallimi mes BPV dhe GNP-s?
5. ka sht BPV faktike?
6. ka sht hendeku i BPV dhe si mund t jet ajo?
7. Cilat jan llojet e shprndarjes s BPV?
8. ka sht shprndarja e dedikuar dhe sht barazia e shprndarjes s dedikuar?
144
1. Tregojeni shprndarjen e dedikuar t BPV n R e Maqedonis, me qndrimet

e juaja pr madhsit e do sektori dhe nevojat pr mjetet n t!
2. Krahasoni t dhnat nga Interneti Enti shtetror i statistikave t RM-s, pr
shprndarjen e BPV n RM-s dhe n shtetet nga BE!
145
EKONOMIA
KREU I TRET:
KONSUMI, KURSIMI, INVESTIMET DHE

POLITIKA INVESTUESE
Prmbajtja e kreut:
Shpenzimi dhe ligjet pr strukturn e tij

Konsumi personal
Konsumi publik
Kursimi dhe sa kursejn ekonomit e veanta nacionale
Investime
Marrdhniet mes shpenzimit, kursimit dhe investimeve
Qllimet e msimit:
denon shpenzimin
shpjegon ligjet e lidhura me strukturn e shpenzimit
prshkruan dhe analizon shpenzimin personal
interpreton shpenzimin publik
shpjegon dhe diskuton pr kursimin n ekonomit nacionale
t veanta
e shqyrton rndsin e investimeve
diskuton pr shpenzimin, kursimin dhe pr investimet
146
KONSUMI, KURSIMI, INVESTIMET DHE POLITIKA INVESTUESE
1. Shpenzimi dhe ligjet e lidhura me strukturn e tij
N pjesn e par nga libri msimor, n njsin msimore pr shpenzimin, dham shpjegim pr
nocionin shpenzim dhe nga ku sektori i amvisrive i siguron mjetet (t ardhurat si paga, kamata, renta
dhe prote). N bas t pronsis s faktorve t prodhimit (puna, kapitali, toka, siprmarrsi), si dhe
mjete q pjes e amvisrive i tojn si ndihm sociale. Me shpenzimin e t ardhurave t amvisrive
ishin t lidhura tre ligjshmri, t cilat prmes shembujve do ti shpjegojm paks m detajisht.
1. Kur bisedojm pr amvisri me t ardhura t ulta, pjesmarrja procedurale t shpenzimeve
q i bjn pr ushqim, veshmbathje, banim, sht shkall shum e lart dhe ndjeshm e mbledh
pjesn m t madhe t t ardhurave. Kjo sht ashtu, pr shkak se ushqimi dhe veshmbathja jan
t mira themelore ekzistenciale pr njeriun dhe ai duhet s pari ti knaq ato. Ja nj shembull pr
kto ligje: Nj familje katrantarshe n ndonj ekonomi, n muaj ka mjete pr ekzistenc n
shum prej 15.000 njsive pagesore (nj.p). Ka gjasa q familja do t jet e detyruar q 90% nga
t ardhurat e disponueshme, gjegjsisht 13.500 nj.p, t prdor pr ushqim dhe nevoja pr jetes.
Me kalimin e kohs, me ndryshimin dhe rritjen e zhvillimit ekonomik do t rriten edhe t ardhu-
rat e familjeve, shpenzimet pr ushqim, edhe pse n mas zmadhohen relativisht, si pjesmarrje
proporcionale n t ardhurat, megjithat, tregojn kahe t zvoglimit. Nse familja e njjt pas
gjasht viteve (supozojm se nuk ka pasur inacion t rritur n ekonomi) disponon me 45.000
nj.p. t t ardhurave mujore (sht punsuar edhe nj antar i asaj familje), do t mund t harxhoj
n sasi m t madhe pr ushqim dhe veshmbathje, pr shembull, 22.500 nj.p., por ato 22.500 jan
vetm 50% nga t ardhurat tani dhe jo 90% si m par. Domethn, shpenzimet pr ushqim dhe
pr veshmbathje n familjen n sasi jan zmadhuar nga 13. 500 nj.p. n 22.500 nj.p., por relativ-
isht u zvogluan nga 80% n 50%. Ajo do t thot se n kt familje do t mund q me mjetet me
t cilat disponohet, ti lejohet ushqim i lloj llojshm, m i pasur dhe m kualitativ por edhe blerja
e prodhimeve pr nevoja t tjera.
2. Kur rriten t ardhurat t amvisrive, rritet edhe pjesmarrja procentuale e shpenzimit q e
bjn pr veshmbathje dhe pr t mira shpenzuese afatgjate (mobilje, teknik e bardh, automjet,
etj) me dinamikn e njjt si rritet dhe vet e ardhura.
3. nse edhe m tej rriten t ardhurat, rritet edhe pjesmarrja proporcionale pr shpenzimet
n t mira luksoze (turizm dhe ngjashm) me dinamik m t lart se dinamika me t ciln rriten
vet t ardhurat. .
Kto ligjshmri m s miri krahasohen me shembullin e shteteve ekonomikisht t zhvilluara,
p.sh, SHBA. Atje, n vitin 1999, shpenzimet pr ushqim, veshmbathje, kpuc, pr banim morn
pjes me m pak se 30% n t ardhurat q kan qen t dedikuara pr shpenzim. Njkohsisht
prqindjet pr t mira shpenzuese afatgjate e tejkaluan pjesmarrjen nga 12%, ndrsa, shpenzimet
pr shrbime t ndryshme (prfshir ktu edhe t mirat luksoze) ishin m tepr se 58%.9
9
Samuelson and Nordhaus, 2001, fq. 457
147
EKONOMIA
2. Shpenzimi personal
Prodhimi dhe shprndarja e humbin kuptimin nse nuk jan t dedikuara pr ritjen dhe pr
prmirsimin e shpenzimit rrjedhs s popullats. Shpenzimi rrjedhs sht i prbr nga dy
lloje t mirash materiale dhe shrbimesh:
1. shpenzimi personal, gjegjsisht shpenzimi n t mira materiale dhe kulturore, pa-

suri shpirtrore dhe shrbime q qytetart i sigurojn vet
2. shrbimi publik (m par shpenzimi i prgjithshm dhe i prbashkt), gjegjsisht
pasuri dhe shrbime materiale dhe shpirtrore q i sigurojn shteti dhe vet qytetart n
mnyr solidare.
Shpenzimin personal dhe publike s bashku e prbjn standardi jetsor i qytetarve t nj

shteti, sipas ksaj, paraqet shfrytzim i pasurive kulturore dhe materiale, t cilat i sigurojn vet
qytetart me mjetet personale, por edhe t tilla q i siguron shteti me mjetet e buxhetit ose t
punsuarit n mnyr solidare, me kontribute nga fondet, t cilat qytetart i shfrytzojn indi-
vidualisht ose n mnyr kolektive, pa kur far kompensimi ose me kompensim t pjesshm
pr shfrytzimin e tyre.
Tani t shohim se far nnkuptohet, n esenc, me shpenzimin personal dhe far sht
rndsia e tij pr standardin jetsor. N prgjithsi, me nocionin shpenzim personal nnkup-
tohet shfrytzimi, personal, individual (ose n familje) i pasurive materiale, shrbimeve dhe
atyre kulturore q qytetart i sigurojn vet dhe vet e paguajn mimin e atyre mallrave dhe
shrbimeve nga t ardhurat e tyre. Nga aspekti i shprndarjes, shpenzimi personal e paraqet
at pjes t BPV q dedikohet pr mbulimin e nevojave personale t nevojave personale t po-
pullats, gjegjsisht vlera e pasurive dhe shrbimeve materiale dhe kulturore, t cilat qytetart
do ti shpenzojn pr knaqjen e nevojave personale dhe i sigurojn vet me mjetet e tyre.
Lartsia dhe struktura e shpenzimeve personale, si dhe e t gjith standardit jetsor, para s
gjithash sht:
1. E caktuar nga niveli i zhvillimit ekonomik t nj shteti. Shtetet e zhvilluara, n baz

t prodhimit t lart, t ardhurave t larta pr puntor dhe me at edhe mundsia pr paga m t
larta, kan baz pr shpenzim personal m t madh t t punsuarve dhe familjeve t tyre. Gjen-
dja sht e kundrt n shtetet e pa zhvilluara. Ato kan prgatitje t dobt t puns, prodhimtari
t ult, paga t ulta dhe shpenzime personale t ulta. Prve asaj, shtetet q kan nivel t ult
t zhvillimit, me rregull, me shtetet n zhvillim dhe m s shpeshti tentojn, gjat shprndarjes
t kursejn pjes sa m t madhe t t ardhurave, gjegjsisht ti prdorin pr
148
Investime. n ato shtete prmirsimi i shpenzimit personal dhe standardi i trsishm jet-
sor jan t anuluar pr m tutje n t ardhmen.
2. Lartsia e shpenzimit personal, prve nga niveli i zhvillimit ekonomik, varet edhe nga
politika e shprndarjes. N kushtet e ekonomis s tregut, pagat e puntorve formohen te tre-
gun, n baz t oferts dhe krkess s fuqis puntore, por edhe nn ndikim t marrveshjeve
kolektive mes sindikatave dhe pundhnsve, shpesh jan ndrmjetsime t shtetit. Nse sindi-
kata lufton pr paga m t larta, ather ka mundsi pr shpenzim personal m t lart dhe e kundrta. N
kushtet bashkkohore, shteti prmes tatimeve dhe rishprndarjes s t ardhurave, gjithashtu,
ndikon n lartsin e shpenzimit personal.
3. lartsia e shpenzimit personal konkretisht sht e caktuar edhe nga marrdhnia mes
lvizjes s mimeve dhe lvizjes s pagave, pensioneve dhe t ardhurat e tjera personale nga t
cilat mbulohet shpenzimi personal. N kushte t paqndrueshmris, mimet dhe pagat vazh-
dimisht garojn. do rritje e pagave, pensioneve dhe t ardhurave t tjera, nuk do t thot edhe
rritje e shpenzimit personal. Nse do t ket rritje t shpenzimit personal, varet nga ajo se me far
dinamike rriten mimet. Nse mimet jan rritur m shpejt nga pagat, n fakt, ather nuk ka rritje, por
ka rnie t shpenzimit personal pr shkak se edhe me pag m t lart do t blihen m pak produkte nga
paraprakisht. Ather themi se ka vetm rritje nominale t pagave. Megjithat, pr t pasur rritje
reale t pagave dhe me t edhe t shpenzimit personal, duhet t ket gjendje n t ciln pagat
do t rriten m shpejt se mimet dhe do t mund t blihen m tepr prodhime nga prpara, q
paraqet rritjen reale t shpenzimit personal.
Pr t mundur m realisht t prcaktohet marrdhnia mes mimeve dhe pagave, si dhe

gjendja n shpenzimin personal, mimet e t gjitha prodhimeve prcillen statistikisht, por para-
sysh merret vetm numr i caktuar i prodhimeve (shport konsumi), t rndsishme pr nj
familje mesatare. N bazn e tyre caktohet indeksi i shpenzimeve jetsore, t cilat krahasohen
me rritjen nominale t pagave, dhe ashtu prcaktohet rritja reale ose rnie e shpenzimit personal.
N R e Maqedonis, n kushte t krizs ekonomike, tash m disa vite bie shpenzimi per-
sonal dhe standardi i prgjithshm jetsor. Gjendja e till sht shum e keqe, por ekonomikisht
ajo sht pasoj logjike e rnies s vazhdueshme t prodhimit. Shpenzim m i madh mund t
realizohet vetm n baz t rritjes s produktivitetit dhe prodhimit. Nse n kushte t tilla realisht
ritet shpenzimi, ather ai shpenzim sht n llogari t ngarkimit me borxh ndaj shteteve t huaja ose, n
llogari t dekapitalizimit (ankandit) t fondeve kse t prhershme.
Pa shpenzimin prodhimi bhet i pakuptimt dhe n kt kuptim, shpenzimi ndikon n

mnyr t drejtprdrejt mbi prodhimin. Pikrisht nga kto arsye, nj nga pyetjet themelore n
politikn e shprndarjes sht dhe shtja e harmonizimit t shpenzimit pr prodhim. harmo-
nizim i oferts dhe krkess dhe n prgjithsi, e stabilitetit t tregut dhe ekonomis.
149
EKONOMIA
Niveli i zhvillimit ekonomik nuk ndikon vetm mbi lartsin por edhe mbi strukturn e
shpenzimit personal t popullats n nj shtet. Njerzit pr ti knaqur nevojat e veta shpenzojn
numr t madh prodhimesh dhe shrbimesh q nuk jan t rndsis s njjt, pr shkak se, as
nevojat nuk jan t njjta. Njerzit mund ti anulojn disa nga nevojat pr m von, t tjert as pak
t mos i knaqin, por ka edhe t till q jo vetm q jan me prioritet, por edhe q nuk mund t
anulohen pr m von, as q edhe mund t knaqen m von, nse nuk dshirohet t cenohet jeta e
njerzve. Ato nevoja jan t lidhura me bazn e ekzistencs njerzore, si jan nevojat pr ushqim,
veshmbathje, t dala n lidhje me banesn, pr pajisje n amvisrin dhe ngjashm. Kto nevoja
duhet prdit dhe pa anulim t knaqen dhe ato kan prioritet para disa nevojave t tjera, si jan
nevojat pr kultur, argtim dhe nevoja t tjera t ngjashme, q knaqen nse mbeten mjete pr to.
Duke pasur parasysh kt, sht e kuptueshme pse n shtetet me nivel t ult t zhvillimit
ekonomik, dhe me at edhe veshmbathje dhe banim dhe shum paks pr kultur dhe argtim.
Sjellja e ktill e qytetarve paraqitet edhe n kushte t krizs ekonomike kur pagat dhe t
ardhurat e tjera personale jan t ulta, dhe mezi jan t mjaftueshme pr ti knaqur nevojat e
domosdoshme.
Tabela 3-1 shprndarja e shpenzimit n amvisrit

2003 2005 2007
Gjithsej 100.0 100.0 100.0
Ushqimi dhe pijet joalkoholike 43.5 39.9 38.4
Pije alkoolike dhe duhani 4.5 3.9 4.1
Veshmbathje dhe kpuc 7.8 7.2 7.0
Banim, uj, energji elektrike dhe lnd
11.5 10.7 10.1
djegse t tjera
Orendi, mobilje, mirmbajtje t
4.6 4.5 5.2
orendive
Shndeti 3.3 3.0 3.0
Komunikacioni 5.9 6.3 8.5
Komunikime (shrbimet e posts) 4.4 4.2 3.8
rekreacion dhe kultur 3.3 3.5 3.3
Arsimi 0.6 0.7 1.2
Hotele dhe restorante 3.5 4.2 4.6
mallra dhe shrbime t tjera 3.6 3.7 3.8
Te tjera1 3.4 8.2 7.1
1
Prfshin shpenzime jasht shpenzimit personal: pagim i kredive, investimeve n
patundshmri dhe kursim
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik Maqedonia n numra
150
Amvisria mesatare n Maqedoni rreth 60% t shpenzimeve t veta i dedikon pr knaqjen

e nevojave themelore pr banim, ushqim dhe veshmbathje. Shpenzimet pr komunikacion
shnojn trend t rritjes s prhershme. T dhnat tregojn se nj amvisri mesatare me t ard-
hurat e tyre siguron rreth 75% t shpenzimeve t saja, ndrsa t tjerat i mbulon me ngarkim me
kredi (pr shembull, minuse n saldo t llogarive rrjedhse) ose prmes t hyrave jo formale
dhe t pa identikuara.
Graku 3-1 t mira afatgjate n amvisrit.
celular Automjete CD - bartsi Hi = FI sistemi Kompjuteri Ajr i

i zrit muzikor personal kondicionuar
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik.
Megjithat, gjendja e keqe n shpenzimin personal nuk shprehet, zakonisht, vetm n t

ardhurat pr ushqim, por edhe n strukturn e ushqimit. Njeriu n organizmin pr dit duhet t
konsumoj sasi t caktuara karbohidrate, proteina, minerale dhe vitamina. Pr ti siguruar kto
nevoja njeriu duhet t shfrytzoj prodhime nga origjina bimore dhe shtazore. Megjithat, n
shtetet e pa zhvilluara, pr shkak t shpenzimit t ult personal, shtja themelore sht si t
sigurohet sasi e kalorive q duhet t konsumohen pr dit n organizmin, pr shembull, rreth
3.000 kalori, ndrsa m pak e rndsishme sht origjina e tyre. Me fjal t tjera, n kushte
t pa zhvillimit, objektivisht, vmendja sht e drejtuar ndaj kuantitetit, ndrsa m pak ndaj
kualitetit, ashtu q n t ushqyerit, kryesisht dominojn prodhime nga origjina bimore, si jan
buka, patatja, orizi dhe ngjashm.
151
EKONOMIA
Madje, gjat nivelit m t lart t zhvillimit, me rritjen e pagave, njerzit llojn t prmir-
sojn kualitetin e ushqimit, gjegjsisht llojn t blejn prodhime t origjins shtazore, si jan
qumshti, mishi, gjalpi, vezt, sheqeri, ndrsa nga kulturat bimore m tepr prdoren frutat dhe
perimet. Problemi sht te mimi, sasia e njjt e kalorive e siguruar me prodhime nga origjina
shtazore sht m e shtrenjt nga ather kur sigurohet me shfrytzimin e prodhimeve nga origji-
na bimore. Megjithat, sot, n interes t shndetsis, ekspertt pr ushqim do her e m tepr
rekomandojn ushqim t lir nga kulturat e drithrave, pem dhe perime, prkundr prodhimeve
nga origjina shtazore, q, gjithsesi, nuk i mohon konstatimet paraprakisht t prmendura.
N lidhje me shpenzimin personal sht e rndsishme shtja pr t ashtuquajturat dallimet

sociale. Sot, n kushte kur u kalua n sistem tjetr (sistemin e tregut), dhe n Maqedoni numr i
madh i popullats sht i sjell n minimumin ekzistencial. Por, jo t gjitha familjet. Disa shtresa
t popullats edhe n kushte t krizs s prgjithshme ekonomike pr vete sigurojn shpenzim t
lart personal dhe mund ti knaqin jo vetm nevojat themelore, por edhe nevojat e tjera.
3. Nocioni dhe domethnia e shpenzimit publik
Njerzit, prve nevojave q i knaqin me shpenzimin personal, kolektivisht ose individual-

isht, personalisht me mjete personale, kan nevoja q i knaqin me shpenzimin publik. Qytetart
shfrytzojn materiale dhe pasuri kulturore dhe shrbime q i siguron shteti, por edhe vet t
punsuarit, n mnyr solidare, prmes fondeve sociale. Standardin jetsor s bashku e prbjn
shpenzimi personal dhe publik.
N prgjithsi, nn shpenzim publik nnkuptohet ajo pjes e bruto prodhimit vendor i cili
dedikohet pr nevojat shtetrore, organet drejtuese, institucionet dhe qytetart kur knaqin disa
nevoja t prgjithshme, t prbashkta dhe nevoja individuale. Mjetet pr kto nevoja siguro-
hen nga t hyrat publike t buxhetit, por edhe nga kontributet e puntorve n fondet e veanta
sociale. Domethn, shpenzimi publik sht vlera e lndve dhe i shrbimeve q shpenzohen
pr mbulimin e nevojave shtetrore, publike, si dhe nevojat e prbashkta t qytetarve, me
mjete q i sigurojn shteti dhe vet qytetart, por n mnyr solidare.
Kshtu, si shpenzimi personal sht nevoj objektive pr mirmbajtjen e jets s njerzve,

ashtu edhe shpenzimi publik sht nevoj objektive pr jetn e shtetit, me saktsisht pr funk-
sionimin e organeve shtetrore dhe institucioneve pr realizimin e nevojave t caktuara kolektive.
Strukturn e shpenzimit publik e prbjn numr i madh nevojash t ndryshme q, krye-

sisht, dallohen si:
152
1. Nevoja t prgjithshme shoqrore ose shtetrore, t cilat jan t lidhura me funksionimin

e shtetit dhe organeve t tyre, organizats shtetrore, mbrojtjes, gjykats dhe nevojave t tjera
shtetrore.
2. Nevoja t prbashkta ose kolektive, gjegjsisht q sigurojn, si shteti ashtu dhe t pu-
nsuarit nga kontributet e tyre dhe kontributeve t rmave, ndrsa shrbejn pr knaqje in-
dividuale ose kolektive t nevojave t qytetarve. Sigurimi shtetror i ktyre nevojave, n fakt, e
prfaqson shpenzimin shtetror, publik. Gjat ksaj, e rndsis s veant sht t merren para
sysh dallimet mes ktyre dy llojeve t shpenzimit publik dhe n krahasim me shprndarjen,
kur ndahet pr mbulimin e shpenzimeve publike, nuk sht nj lloj vall ndahet n mnyr t
drejtprdrejt pr nevojat shtetrore, si sht administrata, shrbimet diplomatike, armatn dhe
ngjashm, ose ndahet pr nevojat e arsimit, kulturs, shndetsis, pr npuns t ekonomis
dhe ngjashm. Me t vrtet, nevojat e para jan urgjente, por sht e dshirueshme pr to,
sipas mundsive, t shpenzohen sa m paks mjete. Nevojat e tjera jan snike dhe shoqrisht t
dobishme, pr shembull, me at q e zmadhojn arsimin dhe nivelin kulturor t popullats, q e zhvillojn
shkencn, e mbrojn shndetin e popullats dhe ngjashm, ashtu q pr kto nevoja sht e plqyeshme
q t ritet shpenzimi publik, veanrisht nga mjetet e buxhetit.
N sistemin ekonomik socialist, madje edhe n Republikn e Maqedonis, orientimi themelor

ishte standardi jetsor, n pjesn m t madhe, t realizohet prmes sforcimit t shpenzimit t
prgjithshm publik, t cilt bashkrisht e prbjn standardin shoqror dhe m paks prmes
shpenzimit individual, me ka qytetart nuk paguanin ose, paguanin simbolikisht pr shfrytzimin
e m tepr nevojave publike, si ishin arsimi, shndetsia dhe n sistemin e tanishm ekonomik
sht ndryshuar karakteri i shpenzimit publik, gjegjsisht e shpenzimit t prgjithshm dhe t
prbashkt. Tani parim themelor i shtetit sht ti siguroj vetm nevojat e prgjithshme publike, t
lidhura me funksionimin e shtetit dhe nevojat e tjera t kalojn n shpenzimin personal, ashtu q
qytetart vet ti knaqin nevojat, me t ardhurat personale dhe sipas mundsive t veta.
Ky sht parimi themelor i orientimit themelor. Megjithat, duke supozuar nga niveli
tanim i arritur i mbrojtjes sociale t lart dhe shfrytzimit t shrbimeve arsimore, si edhe nga
shembulli i shteteve t tjera, Republika e Maqedonis edhe m tej, por tani edhe mbi parime,
mbulon pjes nga nevojat e veta, si jan sigurimi themelor shndetsor, arsimi dhe nevoja t
ngjashme, me at q prve shtetit n kto nevoja marrin pjes edhe qytetart. Shteti trsisht
i mbulon shpenzimet pr shfrytzimin e ktyre nevojave pr qytetart socialist t cenuar, gjegjsisht pr
qytetart qe nuk munden vet ti sigurojn mjetet e nevojshme pr kto nevoja.
Nga ana tjetr, sot, n kushtet e tregut t ekonomizimit formohen edhe fonde pensionale
private q n sistemin dhe n shtyllat e sigurimit, i japin mundsi njerzve vet ti mbulojn dhe
t mnjanojn vllim m t madh t mjeteve pr shfrytzimin e pensioneve m von.
153
EKONOMIA
Megjithat, pritet q sistemi i till i shpenzimit publik t ndikoj pr prmirsimin e e-

kasitetit, ekonomizimit dhe kualitetit t shrbimeve. Tani pr tani, suksesi sht i vogl. Do t
ishte mir prmes shpenzimit publik t mbulohen t gjitha kto nevoja t ngjashme dhe t tjera,
ndrsa shfrytzimi i tyre t varet nga mundsia e shfrytzuesve.
Tabela 3-2 Shkallt reale t rritjes s shpenzimit nal (shpenzimi nal i amvisrive
dhe i shpenzimit publik)-n prqindje%
2002 2003 2004 2005 2006
Shpenzimi nal
12,5 -1,5 8,0 5,7 6,0
i amvisrive
Shpenzimi nal
-11,1 -9,9 0,1 0,4 1,8
publik
Si sht theksuar, ndarjet e shpenzimit publik jan shum t larta, veanrisht i admin-
istrats shtetrore. Ashtu q n shprndarjen e BPV n vitet e fundit, veanrisht sht rritur
shpenzimi publik. N vitin 1997 mbi 45% e BPV ishin t dedikuara pr shpenzim publik, n
vitin 2000 35%, ndrsa n vitet e ardhshme si vijon:
Tabela 3-3 prfshirja n prqindje e shpenzimit publik nga BPV-ja
Viti Shpenzimi publik

2002 23% nga BPV
2003 21% nga BPV
2004 20% nga BPV
2005 19% nga BPV
2006 18% nga BPV
N vitin 2007 shpenzimi publik prfshiu rreth 17,5% gjegjsisht 62.037 milion denar nga
BPV. N vitin 2008 shpenzimi publik prfshiu rreth 18,7% gjegjsisht 74.549 milion denar
nga BPV.
154
4. Kursimi dhe sa kursejn ekonomit e veanta nacionale
Kursimi, bashkrisht me shpenzimin, sht pjes e t ardhurave n disponim t amvisrive,

gjegjsisht pjesa e atyre t ardhurave q nuk jan t shpenzuara. Amvisrit me t ardhura m
t larta kan mundsi t kursejn. Ai kursim do t shpenzohet n t ardhmen. Respektivisht, pjesa e
par e librit msimor theksuam se kursimi sht nj nga determinuesit e investimit dhe pr at shkak
ndrmerret prcjellje e rregullt dhe bhen analiza t lvizjes s kursimit t shkallve t interesit, t
mundsive pr investim, t shpenzimit t mjeteve t kursyera n amvisrit, n ekonomin.
Graku 3-2 shkallt e kursimit n shtetet e ndryshme
Kanada Franca Italia Gjermania Japonia Britani e madhe SHBA
Burimi: Eurostat
N kt grak sht dhn ilustrim se n cilat ku lviz kursimi n ekonomi nacionale

t ndryshme n periudhn e 90-tave t shekullit t kaluar, gjat s cils konstatohet se shtetet
me shkall t larta t kursimit jan ekonomikisht shum t zhvilluara, me BPV- t lart dhe me
mundsi t shprndarjes s saj, pjes m e madhe t shkoj n sektorin e amvisrive, dhe nga
aty sht edhe mundsia q t kursehet pjes m e madhe. Ashtu, shkallt e larta t kursimit
kontribuuan q Japonia n periudhn 1970-1990 t investoj n mesatare deri m 30% nga vlera
e BPV s saj, ndrsa Gjermania dhe Franca rreth 22%. 10
Qytetart, sektori i amvisrive, pak a shum, kursejn varsisht nga madhsia e t ard-
hurave t tyre, jo vetm nga ato rrjedhse, por edhe nga ato q e planikojn ta realizojn n
t ardhmen i ashtuquajtur e ardhur permanente, ndrsa kursejn derisa i vazhdon kohzgjatja e
puns, q t shpenzojn kur t pensionohen (teoria e ciklit jetsor t kursimit). N vitet e fundit
n RM sht rreth 10% dhe sht m e vogl nga investimi. Bruto shkalla e investimit sht
rreth 17%-18%. Kto dy-tre vite u rrit edhe paks, ndrsa dallimi mes kursimeve dhe bruto
investimeve t prgjithshme mbulohet me investime t huaja.
10
McConnell & Brae 1996, fq.31
155
EKONOMIA
Graku 3-3 Kursim dhe investimet si prqindje e BPV n RM
Bruto kursimi
kombtar
Bruto investime
5. Marrdhniet mes shpenzimit, kursimit dhe investimeve
Shpenzimi, kursimi dhe investimet jan tre kategori ekonomike q ngusht jan t lidhura
mes vete. Shpenzimi duhet realizohet pr tu knaqur nevojat dhe t bhet riprodhim personal
ekonomik n ekonomin. Pjesa e shpenzimit n ekonomin, n thelb, sht shum ngusht e lidhur me
aktivitetin e investimit, pr shkak se zmadhimi i investimeve n procesin e puns (shpenzimin) n rmat,
krijohet e ardhura (BPV n ekonomin) q pr gjiro jep mundsi pr shprndarje t shpenzimit dhe pr
kursim n prqindje m t madhe kur ajo sht m e madhe. Kursimi, si prmendm, sht kategori
ekonomike shum e rndsishme, pr shkak se nga kursimi nancohen investimet, ndrsa in-
vestimet lozin rol t rndsishm n zmadhimin e produktivitetit dhe n dinamizmin e rritjes
ekonomike. Lidhja mes kursimit dhe investimeve sht e madhe dhe e kushtzuar. Shtetet me
shkall t larta t kursimit (t matura si pjesmarrje n kursimin n BPV) investojn m tepr
dhe n at mnyr realizojn shkall m dinamike t rritjes s BPV.
156
Lartsia e shkalls s interesit n kursimin sht kush pr ti trhequr amvisrit pr t

kursyer m tepr, ndrsa nga ana tjetr, si determinuese e investimeve, nuk guxon t harrohet se
ajo ka ndikim t fuqishm edhe mbi zvoglimin e investimeve t rmave.
Gjegjsisht, nse n ekonomin q konsiderohet si e mbyllur (n makro nivel kursimi dhe

investimet jan me madhsi t njjt), zvoglohet kursimi nacional, ather bie oferta e fondeve
pagesore dhe rritet norma e interesit. Normat e larta t interesit i destimulojn investimet, ashtu
q duhet merret hua nga shtetet huaja. Edhe n ekonomi t hapura ku kursimi nacional sht
i pamjaftueshm dhe mund t plotsohet me burime t jashtme t nancimit t investimeve,
prap se prap investimet mbeten shum t ngushta.
6. Investimet dhe domethnia e tyre n rritjen e ekonomike
Investimet jan kategori ekonomike ku kursimi i popullats dhe rmave, gjegjsisht mjetet
pagesore t prgjithshme t lira i shndrron n t mira kapitale materiale dhe jo materiale.
Investimet, gjegjsisht mjetet investuese shrbejn pr rinovimin dhe pr zgjerimin e bazs
prodhuese t shoqris, ndrsa rrjedhin nga amortizimi (kompensimi pr makinat-pajisjet e
shpenzuara) dhe nga kursimi (akumulimi), si pjes e vlers s porsakrijuar.
Me nocionin investime, si theksuam, nnkuptohen si mjetet nanciare ashtu dhe aktin

e prdorimit t atyre mjeteve pr ndrtim t kapaciteteve t reja dhe prhapjen e tyre m tej.
Ky proces shpesh quhet aktivitet investues, dhe nnkuptohen t gjitha aktivitetet q kryhen de-
risa zgjat ndrtimi i kapaciteteve t rreja ose derisa kryhen zgjerimet dhe modernizimet e atyre
ekzistueseve.
Nn termin politik investuese nnkuptohen t gjitha masat dhe instrumentet q

i ndrmerr shteti pr realizimin e aktivitetit investues. Politika investuese prfaqson
pjesn m t rndsishme t politiks ekonomike. Prve shtetit, gjithashtu, edhe ndrmarrjet
n politikn e tyre afariste bjn politik investuese.
157
EKONOMIA
6.1. Investimet si faktor i zhvillimit
Gjithashtu, n pjesn e par t librit msimor sht treguar se thelbi i domethnies s in-
vestimeve sht sakrikimi i shpenzimeve t tanishme pr llogarin e t ardhmes. ndrtimi i
kapaciteteve t reja ose t rinovohen ose zgjerohen kapacitetet dhe objektet ekzistuese (fabrika
t reja, spitale, shkolla, hotele, objekte sportive etj.), t tohet teknik dhe teknologji e re, dituri
t reja dhe ngjashm, nga t cilat pritet q n t ardhmen t tohen efekte m t mdha nga q
sht investuar. Gjat ksaj, parimi themelor sht, me sakricn q e bjm sot, me mjetet e
investuara t mundet n t ardhmen jo vetm t kthehen mjetet e investuara, por edhe t real-
izohet prtimi, proti.
Rndsie e veant e investimeve, n fakt sht rinovimi, dhe para s gjithash n zgjeri-
min e aftsis prodhuese t shoqris. Investimet i lidhin t gjith faktort e tjer t zhvillimit,
pr ka, gjithashtu, asim (fuqia puntore, resurset natyrore, prparimi tekniko-teknologjik etj),
mundsojn nivel t bashkveprimit n realizimin e zhvillimit ekonomik. Ashtu q, me investimet,
aktivizohen resurset natyrore q deri ather ende nuk ishin t shfrytzuara, gjat s cils hapen
vende t reja t puns dhe punsohen popullata e papunsuar q sht e aft pr pun, e cila llon
t mirmbahet dhe t krijohet prodhimtari e re pr knaqjen jo vetm t nevojave personale por
edhe t nevojave publike. Me investimet kryhet dhe modernizimi i kapaciteteve ekzistuese dhe
objekteve, pranohen teknika dhe teknologji t reja dhe njohuri t reja, ndrsa ajo sjell rritjen e
produktivitetit dhe ekasitetit. Tani t punsuarit prodhojn m tepr dhe m me cilsi, por edhe
me shpenzime m t vogla t materialeve, lndve t para, energjis dhe fuqis puntore, ndrsa
me m shum njohuri. Duke pasur para sysh sht e kuptueshme pse sot investimet jan n hulum-
timet shkencore, n teknikn dhe teknologjin e re, n njohuri t reja dhe n kuadro profesionale t
reja q konsiderohen si investime m t rndsishme, me efekt m t madh q ndikon afat gjat.
Kto mjete pr investime sigurohen nga pjesa e t ardhurave t amvisrive q shkon n

kursim dhe neto-tepricn, gjegjsisht kursim i prbashkt i rmave - si kursim i prbashkt pr
investime. shtje qendrore e politiks investuese sht si t zmadhohen kto kursime te am-
visrit dhe te rmat, q pastaj t transformohen n investime.
Nse ka munges t kursimit vendas pr investime, si sht rasti me RM, zgjidhja krkohet
n huamarrje nga shtete t tjera q kan tepric t kursimit, gjat s cils duhet pasur kujdes q
shteti t mos mbingarkohet me borxh. Sipas vlersimeve t Banks Popullore (BP), Republika
e Maqedonis bie n radht e shteteve mesatarisht t ngarkuara me borxhe. Duke pasur para
sysh kt, rekomandohet, n vend se t merren kredi t huaja, n investimet e vendeve t huaja
t arrihet prmes investimeve t huaja t drejtprdrejta dhe investimeve t prbashkta mes
158
partnerve t huaj dhe t vendit. N kt mnyr, prve asaj q rritet borxhi, n shtet hyjn
edhe teknologji dhe teknika t reja, menaxhment i ri, marketing dhe ngjashm.
N vazhdim jan theksuar disa t dhna pr lvizjen e investimeve dhe shkalls reale t
rritjes s investimeve n BPV.
Tabela 3-3 shkallt reale t rritjes s investimeve n BPV (sipas metods pr shpenzim)
2002 2003 2004 2005 2006

Bruto - investimet 13.5 -2.4 11.3 -5.4 9.6
Investime n mjete themelore 17.6 1.1 10.9 -5.4 11.6
Burimi: Enti shtetror pr statistika
Tabela 3 4 investime n mjete themelore sipas dedikimit t investimeve (n miliard denar)
NKD Dedikim i
Sektori Investimet 2002 2003 2004 2005 2006
gjithsej 40.448 42.110 47.286 48.868 56.485

Bujqsia, gjuetia
A+B dhe pylltaria + 1.237 1.379 1.730 1.603 2.030
peshkimi
Industria,
B+V+D
prfshir dhe
furnizim me 20.754 23.391 26.881 27.823 32.985
energjia elektrike
dhe ndrtimtaria
E deri n L Shrbimet 18.457 17.340 18.675 19.442 21.470
Rritja nominale e vlers s investimeve n mjete themelore n vitin 2006, n krahasim me

vitin 2005, ishte 15,6 %. Vlera m e madhe e investimeve n mjete themelore n periudhn
2002-2006 ishte vrejtur n sektorin e industris, prfshir edhe furnizimin me energji elektrike
dhe ndrtimtari si dhe n sektorin e shrbimeve.
159
EKONOMIA
Grako 3-4 Investime n mjete themelore sipas sektorve

institucionale (Maqedonia n numra)
institucione
amvisrit pa prot
31,7 51.2
shteti; 14.5
ndrmarrjet
nanciare nrmarrje
2.3 jonanciare 0.3
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik Maqedonia n numra
nrmarrje
jonanciare 0%
amvisrit
37% institucione
pa prot
45%
shteti ndrmarrjet
15% nanciare
3%
T dhnat tona pr lvizjen e investimeve dhe shkalls reale t rritjes s investimeve n BPV.
160
Tabela 3-5 Shkallt reale t rritjes s investimeve n BPV sipas t ardhurave shpenzuese
2002 2003 2004 2005 2006

BRUTO PRODHIMI
0,9 2,8 4,1 4,1 4,0
VENDOR (BPV)
BRUTO - INVESTIMET 13,5 -2,4 11,3 -5,4 9,6
Investimet t drejtprdrejta t huaja n RM-s m mijra dollar amerikan lviznin kshtu:
Tabela 3-6 FDI n Republikn e Maqedonis
2002 2003 2004 2005 2006

Investime t huaja t
77.812 80.643 139.460 116.168 350.665
drejtprdrejta
Burimi: Enti Shtetror pr Statistik i RM (Maqedonia n numra)
Mund t prfundohet se pjesmarrja e FDI-s n ekonomi zmadhohet, me ka kontribuon

n rritjen e nivelit t zhvillimit ekonomik. Shtetet e zhvilluara n mas shum m tepr investo-
jn dhe vazhdimisht shkojn prpara, pr dallim nga shtetet e pa zhvilluara q vazhdimisht
mundohen t gjejn burime t mjeteve investuese.
REZYME
& Shpenzimi sht ajo pjes e t ardhurave n disponim q amvisrit e prdorin pr

knaqjen e nevojave t tyre, gjat ka n ekonomin ka (tri) ligjshmri me t cilat shpjegohet
shpenzimi i amvisrive, varsisht nga madhsia e vet dhe rritja (me rritjen e saj, rritet edhe
shpenzimi pr t mirat e prhershme shpenzuese dhe pr t mirat luksoze).
& Shpenzimi personal paraqet knaqjen e nevojave t amvisrive nga t ardhurat e tyre
ose nga mjetet me t cilat disponojn, t realizuara n baza t ndryshme. Lartsia e shpenzimit
personal varet nga tre faktor: niveli i zhvillimit ekonomik t vendit (shtet m i zhvilluar
shpenzim m i lart personal), politika e shprndarjes (sa ndahet n shprndarjen e dedikuar pr
shpenzim personal) dhe nga marrdhnia e lvizjes s mimeve dhe t rrogave (nse mimet
rriten m shpejt se pagat nuk do t ket shpenzim m t madh personal dhe anasjelltas). N
161
EKONOMIA
shtetet me ekonomi m t zhvilluar ka standard m t lart t popullats, struktura e volitshme

e ushqimit dhe jet zgjatja m e madhe e njerzve.
& Mjetet q shteti i shpenzon pr knaqjen e nevojave t veta dhe t nevojave t t gjitha
organeve publike dhe institucioneve quhet shpenzim publik. Ato jan shpenzimet publike n
shtetin, me t cilat shpenzohen t ardhurat publike. Prmes shpenzimit publik knaqen nevojat
nga sfera e arsimit, shndetsis, policis, armats, gjykats, administrats publike. Sot qytetart
marrin pjes n financimin e ktyre nevojave t prbashkta shoqrore (kontribute pr sigurim
pensional dhe sigurim invalidor), ndrsa nevojat e tjera e knaqin vet. Shteti tek ne prfshin
prej 30% deri m 40% nga BPV-ja pr shpenzim.
& Investimi n fondet kapitale (objekte, pajisje dhe rezerva) nuk konsiderohen investime.
Mjetet e kursyera pr investim, por shum shpesh pr investim merren kredi. Ktu jan t
rndsishme tre shtje: lloji i investimeve (investime pr shkmbim nga mjetet deri te amor-
tizimi, neto investimet nga akumulimi dhe bruto investimet prmbledhse pr shkmbim
t neto investimeve); burimet e mjeteve dhe efikasiteti i investimeve. Efikasiteti matet prmes
koeficientit margjinal t efikasitetit (far rritje jep nj njsi investimesh n ngritjen e BPV)
dhe koeficienti i kapitalit margjinal (nj njsi e ngritur e BPV nga sa njsi investimesh sht
i fituar). M tepr investohet n shtetet e zhvilluara dhe pr investimet thuhet se jan faktori
themelor pr zhvillim ekonomik. Pr at shkak shtetet e pa zhvilluara mundohen t sigurojn
investime, qofshin ato investime t huaja t drejtprdrejta ose borxhe, kredi.
& Shpenzimi, kursimi dhe investimet jan tre kategori n ekonomin q jan ngusht t
lidhura mes vete dhe jan t varura. Pjesa e pa shpenzuar e t ardhurave kursehet q pastaj t
investohet n ndonj aktivitet ekonomik. Shtetet e zhvilluara kursejn m tepr dhe investojn
m tepr.
162
Terme kye
T ardhura t disponueshme Kursimi

Shpenzimi Kursimi pozitiv
Struktura e shpenzimit Kursimi negativ
Shpenzimi personal Kursimi n zonn zero
Nevojat themelore Cikli jetsor i kursimit
Lartsia e shpenzimit personal Investime
Shpenzimi publik Fonde kapitale
Nevoja t prbashkta dhe t Bruto investime dhe neto -
prgjithshme investime
Standardi jetsor Amortizimi
Financimi i nevojave publike Prot
1. ka sht shpenzimi?
2. Cilat jan ligjshmrit pr strukturn shpenzuese?
3. Prkuzoni shpenzimin personal!
4. Cilt faktor e determinojn shpenzimin personal?
5. ka sht shpenzimi publik?
6. far nevoja knaqen me shpenzimin publik?
7. ka paraqet kursimi?
8. Theksoni llojet e kursimit!
9. Denoni nocionin investime!
Detyra pr zbatimin praktik t diturive
1. Amvisria Sotojevski disponon me t ardhura prej 55,000 nj.p ndrsa shpenzon 47,000
nj.p. Vall kursehet dhe sa sht kursimi?
2. Krahasoni shpenzimin n ekonomi nacionale t ndryshme!
3. Vall n RM ka kursim dhe kush kursen?
163
EKONOMIA
KREU I KATRT:
ROLI, KARAKTERISTIKAT DHE ZHVILLIMI I

INDUSTRIS, BUJQSIS DHE E SFERAVE T
TJERA N EKONOMI
Prmbajtja e kreut:
Industria si veprimtari ekonomike

Probleme dhe perspektiva n industrin n RM
Rroli dhe karakteristikat specike t bujqsis
Masa dhe perspektiva pr zhvillim m t qndrueshm n RM
Sfera t tjera n ekonomin e RM-s
Perspektiva pr ndryshime n strukturn ekonomike t RM
Qllimet e msimit:
denon nocion dhe rrol t industris

debaton pr problemet dhe pr perspektivat e industris s RM-s
shpjegon rrol dhe karakteristika specike t bujqsis n RM
diskuton pr masat dhe perspektivat pr zhvillim t qndrueshm
t bujqsis n RM
dallon sfera t tjera n ekonomin e RM-s
debaton pr perspektivat pr ndryshime n strukturn ekonomike
t RM
164
ROLI, KARAKTERISTIKAT DHE ZHVILLIMI I INDUSTRIS, BUJQSIS DHE E
SFERAVE T TJERA N EKONOMI
1. Nocioni dhe roli i industris
Sipas klasikimit ndrkombtar por edhe sipas klasikimit t ri t veprimtarive n Repub-

likn e Maqedonis, Industria sht sektor ose veprimtari e prbr nga ndrmarrje q merren
me prpunimin e mineraleve, lndve t para nga ato bimore,shtazore dhe lndve t para t
tjera. Industria prodhon mjete pr nevojat e qytetarve, por edhe materiale, mjete dhe pajisje
pr sektort e tjer.
Industria sht veprimtari prodhuese ose sektor n ekonomin e cila, n t gjitha shtetet,
koh t gjat paraqet veprimtarin m t rndsishme n t ciln jan t punsuar pjesa m e
madhe e puntorve dhe ajo ka pjesmarrje m t madhe n krijimin e bruto prodhimit vendor.
Zhvillimi bashkkohor i veprimtarive t tjera ose sektorve q n thelb bazohen mbi industrin,
nuk e zvoglojn rndsin e industris edhe pr shkak t asaj q, pr shkak t automatizimit
dhe kompjuterizimit t procesit t prodhimit, zvoglohet pjesmarrja e saj relative n t punsu-
arit e prgjithshm, madje edhe n krijimin direkt t bruto prodhimit vendor. Ajo q n sektort
e tjer, veanrisht n ato t shrbimit, hapen vende t reja t puns, gjithashtu sht merit
e industris ku krijohen mjetet pr ato veprimtari. Pr shembull, kompjuterizimi si rezultat i
prparimit tekniko-shkencore, me t vrtet paraqet baz t zhvillimit t informatiks dhe t
telekomunikimit, por megjithat kompjutert jan prodhim industrial.
Rndsia e industris shihet edhe nga ajo q nj nga indikatort pr nivelin e zhvillimit
pikrisht shkalla e industrializimit t nj shteti, gjegjsisht, sipas shkalls s prfaqsimit t
industris n ekonomin e prgjithshme.
Industria dallohet nga veprimtarit e tjera prodhuese, si jan zanati, bujqsia dhe ndrtim-
taria, para s gjithash, sipas mnyrs s prodhimit, por edhe sipas karakteristikave t tjera:
Mnyra e industriale e prodhimit sht proces i pa ndrprer q mund t zhvillohet gjat

rrjedhs s nj viti pr tr ditn.
n industrin prodhohen prodhime t llojit t njjt n seri m t vogla ose m t mdha,
me standarde t njjta dhe karakteristika teknike dhe me kualitet t lart.
Prodhimi zhvillohet n fabrika, gjat s cils shfrytzojn shum mjete pr pun, makin-
eri t ndryshme dhe linja teknologjike t tra dhe me furnizim t plot t vendeve t puns, me
shfrytzimin e pajisjeve informatike dhe automatiks pr rregullimin e proceseve.
N prodhim dhe n prpunimin shfrytzohen procese mekanike, kimike dhe biologjike,
q m s shpeshti nuk jan t varura nga ndikimi i kushteve natyrore.
N kapacitet industriale ekziston ndarje teknike e puns dhe specializimit t prodhimit.
Prodhimi sht e dedikuar pr tregun dhe, m s shpeshti, pr blers t pa njohur q krijon nevoj
165
EKONOMIA
nga organizimi i veant i shrbimeve pr hulumtimin e tregut, pr hulumtim dhe zhvillim dhe ngjashm.
Avancimi teknologjik m s shpejti hyn n prodhimtarin teknologjike. Vazhdimisht gjinden
teknologji t reja, pajisje t reja m t suksesshme, prsoset organizimi i puns, prsosen ditu-
rit e kuadrove dhe ngjashm.
Ndrmarrjet industriale prballen me konkurrenc t fuqishme t tregut q vazhdimisht i
detyron ti zvoglojn shpenzimet t puns, ta rritin prodhimin etj. ndryshime t tjera ekonomike
dhe sociale, t cilat ndodhin si rezultat i zhvillimit t industris, si jan zvoglimi i popullats
fshatare dhe bujqsore dhe rritja e popullats jo bujqsore qytetare (deagrarizim, urbanizim),
pastaj ndryshimi i strukturs ekonomike dhe sociale t ekonomis dhe popullats etj. Prve
asaj, gjat zhvillimit t industris jo vetm q modernizohet vet ajo, por, si veprimtaria m e
rndsishme e trheq zhvillimin dhe modernizimin e veprimtarive t tjera. N kto veprimtari
shum shpejt prhapen jo vetm mjetet dhe lndt pr pun t krijuara n industrin, por edhe
n mnyrn e prodhimit dhe veanrisht metodat e organizimit t krijuara n industrin.
Tash m koh t gjat zhvillohet ky proces i industrializimit t ndrtimtaris, q shprehet,

pr shembull n shfrytzimin e pajisjeve t fuqishme industriale, n bujqsi, industrializimi
shihet n mnyrn industriale t ruajtjes s kafshve, etj. Ndrsa n sektorin bankar zbatohet n
futjen e pajisjeve t fuqishme informatike dhe me mnyrat e reja t komunikimeve me komin-
tente, q sht karakteristike edhe pr shrbimet e tjera.
Zhvillimi i industris sht proces objektiv q detyrimisht llon n do shtet pasi q do t

krijohen kushte t caktuara. Industria si veprimtari themelore m e rndsishme ka rndsi t
madhe n zhvillimin e ekonomis s prgjithshme, ndrsa rroli i saj dhe rndsia e zhvillimit
ekonomik mund t shihen prmes elementeve n vijim:
Industria prodhon mjete moderne pr pun me t cilat furnizohen t gjitha veprimtarit e

tjera, makinerit, pajisjet, mjete pr komunikacion, allate dhe instrumente, aparate t ndryshme
pr amvisrit etj.
Industria sht nxits i avancimit teknologjik, pr shkak se prher prodhon materiale t
reja, i zvendson materialet natyrore me sintetike, i prsos mjetet pr pun, instalon automa-
tizim t proceseve prodhuese.
Industria punson pjes t madhe t popullats s aft pr pun dhe krijon profesione
t reja.
Industria ka prodhim t lart, q sht baz e zhvillimit ekonomik kualitativ dhe shkak-
ton transformim t shtetit n nivel m t lart t prgjithshm t zhvillimit ekonomik, nga aty
edhe nivel m t lart t standardit jetsore t popullats.
Zhvillimi industrial mundson prfshirje m t madhe t vendit n marrdhniet ekonomike
me vendet e jashtme, transfero t prshpejtuar t diturive dhe teknologjis, rritjen e eksportit etj.
166
Domethn, dobia nga zhvillimi i industris sht e shum anshme. Pr shkak t asaj mund t
kuptohet, pse n periudhn e Lufts s Dyt Botrore procesi i industrializimit i prfshiu edhe
shtetet e pa zhvilluara, t cilat daljen nga pa zhvillimi e shihnin pikrisht n krijimin e kushteve
pr zhvillim t industris. Procesi i industrializimit t shpejt t sforcuar nisi edhe n shtetet
socialiste, mes s cilave edhe RSFJ dhe me t edhe n Republikn e Maqedonis. N lidhje
me industrializimin, itet edhe pr politikn industriale me ka nnkuptohen masat dhe instru-
mentet me t cilat shteti tenton t ndikoj mbi vllimin dhe strukturn e prodhimit industriale
dhe me at n ekonomin n trsi. Politika industriale, para s gjithash sht e drejtuar kah ri
strukturimi i industris, ndaj modernizimit dhe zbatimi i procesit tekniko-teknologjik n proce-
set e globalizimit, aftsimi i saj n kushtet bashkkohore t zhvillimit, veanrisht mbrojtja e
saj e tregut vendor dhe te huaj dhe ngjashm.
N praktikn e teoris ekonomike ka koh q sht e njohur, e pranuar dhe praktikuar,,e

drejta e mbrojtjes s industris s re dhe argumenti i industris s re. pr shkak t prodhimit
m t ult objektive, mos prvoja dhe kualiteti m i dobt i fuqis s pun, n krahasim me
shtetet m t zhvilluara, shtetet q e llojn zhvillimin industrial u pranohet e drejta pr mbro-
jtjen e prodhimtaris s tyre industriale. Sa do q t jet e arsyetuar mbrojtja e industris ven-
dore, megjithat ajo mbrojtje duhet t jet dozuar me kujdes dhe t zgjas nj koh t caktuar
pr,,maturim, e ndryshme pr deg t ndryshme industriale. Deri diku jan t arsyetuara sug-
jerimet e shpeshta nga ndrmarrjet se n RM s teprmi sht i liberalizuar importi, q shum
negativisht reektohet n zhvillimin e industris vendore.
167
EKONOMIA
2. Probleme dhe perspektiva t industris n Republikn e Maqedonis
Zhvillimi industrial deri tani, por edhe sot, ballafaqohet me probleme t shumta serioze.
Do ti cekim disa prej tyre:
1. Si sht cekur, kur bhet fjal pr problemet e strukturs s ekonomis, nj nga prob-
lemet themelore n zhvillimin e RM-s sht struktura shum e pa prshtatshme e industris,
n t ciln dominonin degt tradicionale dhe t lndve t para, me faza t ulta t prpunimit
dhe me shpenzim t madh t energjis pr njsi prodhimi. Pr shembull, t tilla ishin kapacitetet
metalurgjike q ndjeshm i rritnin shpenzimet t prodhimtaris, por edhe krijonte probleme
serioze n bilancin energjetik. T gjitha kto probleme, si dhe t tjera, rezultuan me t ardhura
t ulta dhe me efekte t dobta eksporti t industris.
2. Karakteristika domethnse ishte edhe ajo q shum deg industriale ishin t varura nga
eksporti, metalurgjia e ngjyrosur dhe e zez, por edhe ajo kimike, e tekstilit dhe degt e tjera
industriale importonin pjes t rndsishme t lndve t para.
3. Probleme shum serioze industriale n Maqedoni paraqitnin t prapambeturit tekniko-
teknologjik, shkalla e ult e modernizimit, amortizimi i lat i pajisjeve. Kjo gjendje kontribu-
onte pr prodhimtarin e ult dhe pr mbi punsimin, ndrsa ndikonte n kualitetin dhe n asor-
timanin e prodhimtaris, q bashkrisht e bnin industrin jo konkurruese n tregjet e huaja.
4. N kt kontekst, problem t veant paraqet shfrytzimi i pa volitshm i kapaciteteve
dhe, veanrisht orientimi i dobt ndaj eksportit. Eksporti i industris, kryesisht, ishte i orien-
tuar ndaj tregjeve q nuk ishin shum deprtues, me prafrsisht nivel t njjt t zhvillimit dhe
shpenzimit, gjegjsisht ato q toleronin kualitet dhe asortiman m t dobt t prodhimeve, si
ishin tregjet n shtetet e tjera socialiste dhe shtetet e pa zhvilluara.
5. Prve problemeve t cekura, mbi gjendjen e pavolitshme t industris sot, ndikim t
madh kan kushtet e pavolitshme politiko-ekonomike t jashtme n vitet e 90-ta t shekullit
t kaluar, si jan bllokadat ekonomike dhe politike, si dhe gjendjet e lufts n pjest e tjera t
RSFJ-s s mparshme. U shkatrruan lidhjet normale ekonomike, veanrisht lidhjet e komu-
nikacionit me partnert dhe tregjet tradicionale, gjat s cils nuk ishte leht t gjenden tregje
t reja, furnizues t rinj t lndve t para, blers t rinj dhe ngjashm. Para s gjithash, u
shkputn ose rnd mirmbaheshin lidhjet me partnert nga territori i mparshm i RSFJ-s.
6. Kushtet e pa volitshme pr zhvillim t industris ishin t plotsuara me implementimin e
keq t privatizimit, e shoqruar me przierjen e shtetit dhe partive politike n punn e rmave,
si dhe me liberalizimin e pa kontrolluar t marrdhnieve ekonomike me shtetet e jashtme.
Disa kapacitete industriale falimentuan ose u likuiduan, t tjert e uln ose plotsisht e ndaln
prodhimin dhe zhvillimin. Pjes e madhe e ktyre problemeve ekzistojn edhe sot dhe do ti ket
edhe pr periudh t caktuar n t ardhmen.
168
2.1. Perspektiva pr zhvillimin e ardhshm t industris
Edhe prpos problemeve serioze me t cilat u ballafaqua industria n R, e Maqedonis n

vitet e 90-ta t shek t kaluar, kjo nuk do t thot se zhvillimi industrial sot llon nga llimi.
Prkundrazi, zhvillimi i arritur, n kto kushte dhe me probleme t ktilla, paraqet baz t
rndsishme pr zhvillim t mtutjeshm.
Gjendja jo e volitshme n t ciln u ndodh industria n vitet e 90-ta dhe sot, si perspektiv,
e imponoi nevojn t llohet me cikl t ri t zhvillimit industrial, jo vetm pr ringjallje,
prkatsisht pr re vitalizim dhe pr ri konstruktim, por edhe pr modernizim t plot teknik
t industris, prkatsisht pr inkorporimin e tekniks dhe teknologjis s re, pajisje t re bash-
kkohore, forma t reja t organizimit, t menaxhimit dhe marketingut etj. Gjat ksaj, modern-
izimi i industris n RM, n fakt, e paraqet ri strukturimin e industris, e cila, para s gjithash,
e prfshin nevojn pr prodhim t ri strukturuar dhe ndrtimin e strukturs s re industriale.
Si u theksua, ky proces sht n vijim dhe realizohet me mnjanimin e programit t vjetr dhe
instalimin e programeve t reja pr prodhim, me vdekjen e disa degve, ndrsa me zhvillimin e
degve tjera, grupimeve dhe prodhime etj. Zmadhohet edhe shkalla e nalizimit t prodhimeve,
ndrsa me pranimin e prodhimeve t reja zgjerohet prodhimi aktual, i cili s bashku duhet t
oj deri n strukturn industriale m moderne n t ciln do t dominojn, rma bashkkohore
tregtare - t orientuara dhe konkurrente, si n tregun vendas ashtu edhe n at t huaj.
Mirpo, pr realizimin e suksesshm t ri strukturimit prodhues, kjo duhet t shoqrohet

edhe me kryerjen m ekase t ri strukturimit pronsor, organizativ dhe menaxhues.
N vijim sht dhe tani m po prfundon procesi i privatizimit, ndrsa gjat ksaj kapacitetet
e mdha industriale jan ri organizuar, u ndan n trsi m t vogla dhe instaluan pajisje t reja,
teknologji t re dhe programe pr prodhim, menaxhment dhe marketing t ri. Formohen rma t
vogla dhe t mesme, t cilat do t mund me sukses t veprojn n tregun vendas dhe t huaj etj.
Me t vrtet, kapacitete industriale aktuale bartse psuan transformimin m t madh, deri

n shkatrrimin dhe ndrprerjen me pun, por, megjithat, mbeti baza industriale, ndrsa disa
drejtime n ndryshimet tani m jan evidente.
Prpos kapacitetet t cilat mbijetuan n kushtet e reja, bazn pr zhvillimin e mtutjeshm

industrial e prbjn edhe rmat e reja t formuara private, si t vogla, t mesme, por, edhe
ndrmarrje t mdha industriale t cilat tani m gjetn vend n tregun vendas ashtu edhe n at
botror.
169
EKONOMIA
Kultura dhe tradita e krijuar industriale, marketingu dhe menaxhimi i ri, puntort e kuali-
kuar dhe kuadrot e shumta profesionale, inxhinier, teknik, ekonomist etj., gjithashtu jan baz
e rndsishme pr zhvillimin industrial t ardhshm.
Sot, numr i madh i ktyre puntorve t kualikuar profesional, ekonomikisht me

t padrejt ngeln jasht nga prodhimi, t shpallur si tepric teknologjike ose si puntor
t falimentuar. Zhvillimi i arritur i veprimtarive tjera, veanrisht n tregti dhe n komu-
nikacion, arsim, shkenc etj., jan elemente t rndsishme llestare pr zhvillimin e m-
tutjeshm industrial.
Rritja e standardit t jets te popullsia, pritet patjetr t ndodh n afat m t gjat, zmad-
himi i nevojave dhe i konsumit, si dhe rritja e veprimtarive tjera, gjithashtu, do t paraqesin
nxits pr rritjen e prodhimit industrial.
Instalimi i sistemit t ri ekonomik, n baz t pronsis private dhe konkurrenca e tregut,

gjithashtu, jan nxitje e re pr pun m ekase dhe m racionale t kapaciteteve aktuale dhe pr
ndrtimin e kapaciteteve t reja industriale. Liberalizimi i marrdhnieve ekonomike me vendet
e huaja pozitivisht ndikon n interesimin e kapitalit t huaj pr tu investuar n RM, si dhe pr
transferim m t shpejt t teknologjis, por edhe pr zmadhimin e eksportit, produktivitetit,
akumulacioneve dhe prtimit.
Me rndsi t madhe sht realizimi i marrdhnieve ekonomike me republikat ish jugosl-

lave, si dhe me shtete tjera fqinje, veanrisht me lidhjen e marrveshjeve pr tregti t lir,
si dhe bashkpunimi i lluar me BE-n. Zgjerimi i tregut me marrveshje pr tregti t lir jep
mundsi pr eksport pa dogan, por edhe pr import. Ky liberalizim do t thot edh zgjerimin
e konkurrencs n tregun vendas dhe at t huaj, i cili duhet, nse realizohen n mnyrn pr-
katse ato marrveshje dhe nse me kujdes jan t hartuara, pozitivisht t ndikoj mbi zhvil-
limin e mtutjeshm t industris, ndrsa me kt edhe n zhvillimin industrial n prgjithsi,
q tani pr tani akoma nuk po realizohet.
Prpos parakushtit pr realizim t parakushteve aktuale n drejtim t modernizimit dhe

ristrukturimit t industris, si dhe t gjith ekonomis, e cila paraqet edhe detyrn themelore
pr periudhn e ardhshme, jan tejkalimi i kushteve t pa volitshme ekonomike politike, ndr-
prerjen e przierjes s shtetit n punn e rmave dhe zbatimin konsekuent t parimeve t tregut
dhe ri ndrtimin e sistemit ekonomik n at drejtim.
170
3. Roli dhe karakteristikat specike t bujqsis
N kushtet bashkkohore shoqria nuk mund t ekzistoj pa ciln do veprimtari, prkat-

sisht sektor, por, megjithat, i veant sht roli i bujqsis. Shkaku sht i thjesht: bujqsia
sht veprimtaria e vetme n t ciln prodhohet ushqim pr popullsin, ndrsa pa prodh-
imin e ushqimit humbet domethnia dhe nevoja e veprimtarive tjera. Duke u nisur nga roli
i ktill themelor i bujqsis, sht e kuptueshme pse do shtet kujdeset n mnyr t veant
pr t dhe n kuadr t politiks bujqsore ose agrare ndrmerren masa pr zhvillimin e bujq-
sis. Ktu, m konkretisht, do t prqendrohemi n rolin, karakteristikat dhe n zhvillimin e bu-
jqsis, por edhe n masat t cilat i ndrmarrin organet shtetrore t RM-s, si barts t politiks
agrare, pr zhvillim sa m t suksesshm t ksaj veprimtarie t rndsishme.
Bujqsia, par historikisht, sht veprimtaria e par me t ciln ka lluar aktiviteti

njerzor ekonomik, me t ciln ka lluar edhe ekonomia. N llim, prodhimet t cilat i ka
prodhuar njeriu, llimisht me mbledhjen, pastaj me prpunimin e toks dhe me blegtori, i ka
prdorur t pa prpunuara, por s shpejti ka lluar edhe ti prpunoj, dhe, kshtu ka ardhur deri
te zhvillimi i veprimtarive tjera, si jan zejtaria, komunikacioni, tregtia etj. Nga zejtaria e para
sht zhvilluar manifakturimi, pastaj industria dhe t gjitha veprimtarit tjera.
N baz t bujqsis si veprimtari themelore, dominuese sht formuar edhe mnyra e

veant tradicionale e jetess dhe e puns. Mirpo, gjat zhvillimit, industria sht zhvilluar n
veprimtari m e rndsishme dhe dominuese e cila nga rrnja e ka ndryshuar mnyrn tradicio-
nale t jets dhe t puns, lidhur me bujqsin.
N kushte t zhvillimit t dobt dhe produktivitetit t ult, kur njerzit nuk kan mundur t
prodhojn m shum ushqim sesa q kishin nevoj, ather pothuajse e gjith popullsia sht
dashur t merret me bujqsi, prkatsisht me prodhimin e ushqimit, si nevoj pa t ciln njeriu
nuk mund t mbijetoj. sht e njohur se q prej para nj dy shekuj, n do vend t bots,
bujqsia ka qen veprimtari ekonomike kryesore me t ciln sht marr pjesa m e madhe e
popullsis. N Maqedoni, vetm para gjysm shekulli, deri para Lufts s Dyt Botrore tre t
kattrat ose pothuajse 75% nga popullsia e prgjithshme ka qen bujqsore dhe sht dashur
vet t prodhoj ushqimin, ndrsa vetm nj e katrta e popullsis ka mundur t merret me
veprimtari tjera.
N shtetet e zhvilluara ka mekanizim t lart dhe rendimente t larta, me bujqsin sot mer-
ren m pak se 10% e popullsis e cila prodhon ushqim jo vetm pr vete, por edhe pr 90%
tjer, po ka edhe tepric e cila eksportohet n shtete tjera.
171
EKONOMIA
Ushqimi tohet edhe nga industria ushqimore, por atje vetm prpunohen lndt e para me
origjin bimore dhe shtazore, t cilat paraprakisht jan prodhuar n bujqsi. Sot, n kushte t
zhvillimit t lart teknologjik, bhen prpjekje t gjinden burime tjera t ushqimit, por, krye-
sisht, nga materie organike, si prodhohen n bujqsi.
N t ardhmen, n baz t progresit shkencor dhe teknik, me siguri, ushqim do t prodhohet jo

vetm n hapsirat bujqsore, por edhe n laboratori t veanta dhe fabrika, n ujin e deteve, n Koz-
mos etj. Mirpo, edhe n kushte t atilla hapsira bujqsore do t mbetet burimi kryesor pr ushqim.
T shohim far prmbajn konkretisht roli dhe domethnia e bujqsis?
Marr n prgjithsi, prodhimi i ushqimit pr popullsin sht roli kryesor i bujqsis.

Duke e realizuar kt rol t prgjithshm, bujqsia realizon edhe m shum qllime dhe detyra
konkrete dhe prandaj ka edhe rol dhe domethnie shum m t gjer.
1. Pra s gjithash, bujqsia e furnizon industrin me lnd t para. M shum deg t in-
dustris t cilat jan t lidhura me bujqsin nuk mund t punojn jo vetm nse puntort nuk
jan t ushqyer, por edhe nse bujqsia nuk prodhon lnd t para t mjaftueshme me origjin
bimore dhe shtazore t cilat ata i prpunojn n prodhimin industrial pr knaqjen m cilsore
t nevojave themelore njerzore pr ushqim dhe veshmbathje. D.m.th., n industrin e RM-s
sht me rndsi roli i degve t cila jan themeluar n baz t prpunimit t prodhimeve bu-
jqsore dhe t blegtoris, n fakt, me ato lloi zhvillimi industrial.
2. Nuk sht m i vogl roli i bujqsis edhe n sigurimin e investimeve llestare, prkat-
sisht prej atje jan mjetet e para nanciare pr zhvillimin e industris. Zhvillimi industrial llon
kur bujqsia do t krijoj tepric, kursime mbi nevojat e bujqve. Ato teprica i pranon tregtia,
e cila, duke i shitur n tregun vendas ose t huaj, e siguron kapitalin e nevojshm llestar pr
investim n industri. Me eksportin e prodhimeve bujqsore sigurohet edhe eksporti i pajisjeve.
3. Nuk duhet t lihet anash edhe roli t cilin e ka bujqsia si burim i fuqis puntore n
industri dhe pr veprimtarit tjera jo bujqsore. Me kalimin e zhvillimit t veprimtarive jo
bujqsore krkojn m shum, ndrsa bujqsia m pak puntor, dhe kshtu ndodh kalimi i
papunsis nga veprimtarit bujqsore n jo bujqsore, prkatsisht kryhet de agrarizimi dhe
zvoglimi i mbipopullimit agrar. N shtet e zhvilluara, bujqsia drejtprdrejt punson gjithnj
e m pak fuqi puntore, si ishte theksuar, nn 10%, por kjo hap vende t reja t puns pr pr-
punim dhe qarkullim t atyre prodhimeve, n ka, shpesh, angazhohen edhe mbi 30% nga t
gjith t punsuarit.
N prgjithsi thn, gjat t gjith zhvillimit shoqror ekonomik nuk zvoglohen, por
vetm ndryshohet roli i bujqsis n ekonomin n prgjithsi. Edhe pse relativisht zvoglohet
172
pjesmarrja e saj n angazhimin e fuqis puntore dhe n krijimin e bruto prodhimit vendor n
prgjithsi (vetm prej 5% - 10%), prodhimi bujqsor vazhdimisht rritet.
3.1. Karakteristika specike t bujqsis si veprimtari
Nga shum specikat t bujqsis si veprimtari, prkatsisht si sektor, do t theksojm

vetm disa:
1. Para s gjithash, bujqsia sht veprimtari e cila sht drejtprdrejt e lidhur dhe varet
nga natyra dhe kushtet natyrore. N bujqsi prodhohen gjallesa t gjalla nga bota bimore
dhe shtazore edhe at n ndrlidhje t trthort dhe varshmri nga kushtet natyrore. Sa sht
shteti m i pazhvilluar, aq sht m e madhe varshmria e bujqsis nga kushtet ashtu si jan.
N shtetet e zhvilluara, investohen mjete investuese n bujqsi, p.sh., pr milioracione (pr
ujitje ose pr heqjen e ujit t teprt), bujqsia bhet e varur nga ajo vall do t ket reshje t
mjaftueshme ose shum reshje. N RM akoma sht e lart shkalla e varshmris s bujqsis
nga natyra. P.sh., pr shkak t numrit t pamjaftueshm t akumulimeve articiale pr ujitje,
ekziston varshmri e madhe nga reshjet e shiut, ndrsa me kt edhe oscilacione relativisht t
mdha n rendimentin dhe n prodhimin. Kshtu thatsira nga llimi i viteve 90-t t shekullit
t kaluar shum keq u reektuan n rajonet ku nuk jan ndrtuar sisteme meliorative n numr
t mjaftueshm, sesa n rajonet ku ka sisteme t ktilla, si sht rajoni i Pellagonis. Ky sht
nj problem serioz i cili duhet s shpejti t tejkalohet. Megjithat, edhe n shtetet m t zhvil-
luara, edhe pse zbuten, akoma nuk mundet n trsi t tejkalohen ndikimet e dukurive t ktilla
natyrore, si jan ngrica t ndryshme, vrshime etj.
2. Specik e rndsishme e bujqsis sht ajo se hapsirat bujqsore ka kushte pr mjet
kryesor dhe lnd pr pun, me karakter specik. Si edhe veprimtarit tjera, ashtu edhe pr
bujqsin nevojiten investime t mdha t kapitalit, si dhe pr prmirsimin e cilsis s vet,
p.sh., pr milioracione (pr ujitje dhe pr heqjen e ujit t teprt), ashtu edhe pr zbatimin e ma-
save dhe mjeteve moderne agroteknike, si jan traktor, kombajna, plehra articiale, pranimin
e t rejave, lloje m produktive, rasa etj. Edhe me pajisjen e ktill hapsira bujqsore mund t jap
rendiment t madh, gj e cila m mir shihet nga shembulli i shteteve me bujqsi t zhvilluar.
3. Pr nevojn pr nj pajisje t ktill shum t zhvilluar, para s gjithash, kushtzohet
nga kuzimi i hapsirave bujqsore. do shtet, po edhe Maqedonia, disponon me hapsira t
kuzuara bujqsore, e cila, praktikisht, nuk mund t zgjerohet. Bujqsia mund t zgjerohet me
intensikim, prkatsisht me pajisje t lart t puns edhe me aplikimin e masave m t mdha
agroteknike, si baz pr arritjen e rendimenteve m t larta n hapsira t njjta bujqsore.
Prfundim sht se n kushtet moderne vetm me intensikim dhe me shfrytzim racional t
173
EKONOMIA
hapsirave bujqsore t kuzuara mund t arrihet rritja e prodhimit bujqsor.

4. Shum probleme dhe specika jan t lidhura me karakterin sezonal t prodhimit bujq-
sor. Ktu, pothuajse, nuk ka proces t vazhdueshm por ka cikle prodhuese, t lidhura me stint
e vitit, npranver deri n vjesht, nga mbjellja deri n mbledhjen. N Maqedoni, zakonisht,
periudha e dimrit sht periudh e ashtu quajtur, stin e vdekur, kur fuqia e puns, pothuajse,
nuk sht e angazhuar, por, prandaj, n sezon punohet prej hert n mngjes deri natn von
dhe angazhohet fuqia puntore, veanrisht pr mbledhjen e rekolts. N shtetet shum t zh-
villuara ky problem, deri diku, zgjidhet me prdorimin e llojeve t ndryshme t kombajnave.
5. Pr dallim prej veprimtarive tjera, n bujqsi vazhdimisht zvoglohet nevoja pr fuqi t
re pune. Karakteristika e ktill, para s gjithash, rezulton nga kuzimi i hapsirave bujqsore,
pr shkak t s cils mund t hapen vetm nj numr i kuzuar i vendeve t reja t puns. Pr-
pos ksaj, me instalimin e mekanizimit, nevoja pr fuqi pune zvoglohet n minimum. Zvog-
limi i nevojs pr fuqi t re pune rezulton nga kuzimi i nevojs pr prodhime bujqsore, pr
dallim nga nevoja pr prodhime industriale dhe shrbime t ndryshme, t cilat zmadhohen pa
ku dhe vazhdimisht, me ka shpesh edhe prodhimi krijon nevoja t reja.
Kto dhe karakteristika tjera, si dhe roli i rndsishm i bujqsis, duhet vazhdimisht t kihen
parasysh, si gjat prodhimit t strukturs ekonomike, ashtu edhe gjat zgjidhjes s problemeve
tjera t zhvillimit ekonomik, si sht punsimi, ushqimi, shfrytzimi i resurseve natyrore etj.
4. Masa dhe perspektiva pr zhvillim m t qndrueshm t bujqsis

n Republikn e Maqedonis
Si theksuam paraprakisht, n shtetet shum t zhvilluara, n t ardhmen, ushqimi m

shum do t sigurohet n mnyr industriale, me kombinim t faktorve natyror dhe njohurive,
prkatsisht me fotosintez natyrore, por edhe me procese dhe procedura tjera t shumta. .Nj
nga problemet e mdha botrore sht si t ushqehet numri gjithnj e m i madh i popullsis. Zgjidhjet krkohen
n bujqsi, por i modernizuar dhe i bazuar n arritjet m t reja shkencore dhe teknike, t
shkencs biologjike dhe inxhinieris gjenetike n krijimin e llojeve t reja dhe rasave t reja
t kafshve me veori t reja m t mira dhe rendimente m t mdha. Krkohen edhe lloje t
reja t ushqimit, burime t reja t proteinave, yndyrs dhe karbohidrateve etj., si jan detet dhe
oqeanet, laboratort fabrika etj.
N Republikn e Maqedonis n periudhn e ardhshme, bujqsia duhet t zhvillohet me
vmendje shum m t madhe sesa deri m tani, ndrsa n kt mnyr t shfrytzohen t gjitha
prparsit komparative t cilat i kemi, por me zbatimin e arritjeve moderne botrore pr zhvil-
limin e bujqsis. Prcaktimi strategjik pr zhvillim intensiv t bujqsis nuk do t thot, vet
174
nga vetja, koncept negativ t zhvillimit, nse ajo bujqsi bazohet n prgatitjen e lart t puns
dhe nse jep rendiment t lart, me efekte ekonomike t larta etj.
N kt kontekst, nj nga perspektivat e bujqsis n RM sht edhe prodhimi i ushqimit

natyror t shndetshm, pr t cilin n tregjet botrore, si edhe pr do lloj ushqimi, ka krkes
t madhe. Pr shkak t nivelit akoma t ult t industrializimit, megjithat, ndotja sht m
e vogl e mjedisit, toks, ujit, dhe ajrit, por ekzistojn edhe rajone n t cilat akoma nuk ka
deprtuar industrializimi dhe t cilat jan shum t prekura pr prodhimin e ushqimit natyral
dhe t shndetshm. Ktu rendimentet jan m t vogla, por, mimet, jan m t larta dhe nuk
mund t realizohen efekte t mira nanciare dhe efekte t mira t devizave. Me shfrytzimin t
plot dhe ekas t resurseve, mund t arrihet jo vetm shkall e lart e knaqjes s nevojave t
popullsis dhe prpunimit industrial, por t prodhohet dhe t eksportohet. N kushte t ktilla
do t tejkalohet edhe papunsia, pr shkak se pjes e madhe e atyre t cilt presin pun do t
gjejn punsim t ktill.
Pr realizimin e suksesshm t mundsive perspektive dhe kushteve pr zhvillim t bujq-

sis n RM nevojitet politik m aktive agrare dhe vmendje m e theksuar drejt bujqsis. Me
rndsi t veant sht t ndrmerren masa m ekase nga ato aktuale pr zgjidhjen e shumics
s problemeve me t cilat sot ballafaqohet bujqsia, ndrsa me zgjidhjen e tyre hapen perspektiva
t mira pr zhvillim t suksesshm jo vetm t bujqsis, por edhe t ekonomis s prgjithshme.
1. N periudhn e ardhshme, para s gjithash, duhet vmendje e veant ti kushtohet

shfrytzimit racional dhe ekas t hapsirave bujqsore, ndrsa pr kt qllim duhet t ndrmer-
ren m shum masa, n pajtim me sistemin e ri ekonomik dhe politikn e re ekonomike. Kshtu,
me ndryshimet n strukturn individuale jan krijuar mundsit pr zmadhimin m ekas t
pronave bujqsore private, por edhe pr mbrojtje m ekase t hapsirave pr prpunim nga ri
dedikimi i tyre pr nevoja tjera jo bujqsore, si ndodh pr rrug, ndrtimin e objekteve etj. N
kt drejtim, n periudhn n vijim duhet t ndrmerren masa m efektive edhe pr mbrojtjen
ekologjike t toks, ujit dhe ajrit, e cila ndikon n cilsin e prodhimit bujqsor.
2. N mnyr t re dhe me masa t reja dhe instrumente duhet t nxitet dhe t mbshtetet mod-
ernizimi i mtutjeshm i bujqsis, si nj nga detyrat themelore t politiks agrare n periudhn n
vijim. Me kt nuk nnkuptohet vetm prdorimi i mekanizmit m bashkkohor, plehrave arti-
ciale dhe preparateve t ndryshme pr mbrojtje nga barojat dhe parazitt e dmshm, bashkkohor,
por edhe aplikimi i zbulimeve shkencore t biologjis, t cilat plehrimin e toks dhe mbrojtjen e
saj e bazojn n baz biologjike dhe me mjete natyrale t cilat nuk jan t dmshme pr shndetin
e njeriut, ndrsa i zmadhon rendimentet dhe cilsin e prodhimit. Nj nga problemet m serioze
sht si t zmadhohen ose t mbahen t ardhurat e larta, gjat ksaj t prodhohet ushqim i shndet-
shm, me ka prdorimin m t vogl t plehrave articiale dhe mjetet kimike mbrojtse.
175
EKONOMIA
3. Mas themelore pr prmirsimin e gjendjes ekonomike - sociale t bujqsis dhe e bu-

jqve sht mimi. Me sistemin e ri ekonomik mimet e prodhimeve bujqsore tani m formohen
lirisht n treg, si dhe mimet e t gjitha prodhimeve tjera, ndrsa standardi jetsor i popullats
mbrohet edhe me masa tjera, dhe si deri m tani, me mime t ulta t prodhimeve bujqsore n
dm t bujqsis. Pr shkak t vlers s madhe t ushqimit, shum shtete n bot mbajn poli-
tik t veant t prodhimeve bujqsore. Me aplikimin e sistemit pr mbrojtje mimet minimale
dhe t garantuara pr grumbullim edhe n Maqedoni tentohet tu sigurohet bujqve se prodhimi,
nse vet nuk e shesin me mimet e tregut, do tu blihet pr llogari t rezervave shtetrore, me
mime t garantuara t mimeve mbrojtse.
4. Grumbullimi dhe plasmani i prodhimeve bujqsore, gjithashtu, sht problem shum se-
rioz dhe detyr e ardhshme e politiks agrare. N sistemin vet administrativ grumbullimi ishte
i pa organizuar dhe kryhej n mnyr t pa rregullt, ndrsa e realizuan dyqanet dhe ndrmarrjet
shoqrore nga industria ose nga tregtia, t cilt kan gjendje t monopolit. Shteti e ka garantuar
grumbullimin vetm pr numr t caktuar t prodhimeve m t rndsishme. Konkurrenca e
vetme e organizatave pr grumbullim ishin grumbulluesit, prkatsisht ather akoma t nda-
luarit ri shits t prodhimeve bujqsore t cilt kan br presion pr parashtrimin e mimit m
real. N periudhn n vijim, n pajtim me sistemin e ri ekonomik dhe orientimi gjithnj e m i
madh i bujqve drejt prodhimeve t tregut, nevojitet t ndrmerren m shum masa pr organizim
m bashkkohor t grumbullimit dhe t plasmanit t prodhimeve bujqsore, p.sh., nprmjet
tregut t organizuar me t madhe (mundsia e saj e keqe sht tregu i tanishm kvantashki),
pastaj, bursa e prodhimeve bujqsore dhe t ngjashme, me numr t madh t pjesmarrsve n
ofertn dhe n krkesn, me rrjet tregtar t zhvilluar etj. Sektori individual tani m nuk sht
aktual, por u zhvillua n treg n rastet m t shpeshta. Niveli i grumbullimit edhe n plasman sot
sht prmirsuar me zhvillimin bashkkohor t tregtis, me paraqitjen e ndrmarrjeve t reja
tregtare dhe grumbullimin e lir dhe plasmanin. N grumbullimin dhe plasmanin e prodhimeve
bujqsore problem i veant sht hapsira pr magazinim, frigorifert, silost etj.
5. N lidhje me grumbullimin dhe plasmanin e prodhimeve bujqsore sht edhe problemi

i kreditimit. Karakteri sezonal i prodhimit e vendos bujqsin n pozit specike, m t ndry-
shme nga veprimtarit tjera dhe n shum pun, po edhe n kreditimin. Bankat shpesh nuk jan
t interesuara vet t investojn n bujqsi pikrisht pr lvizjen e ngadalshme t kapitalit, dhe,
pothuajse, n t gjitha shtetet ndihmon shteti, zakonisht me subvencionimin e nj pjese nga
kamata pr ato kredi. Veanrisht sht me rndsi kreditimi i punve sezonale, kur menjher
nevojitet sasi m e madhe e parave. Ndrmarrjet pr grumbullim nuk disponojn me parat e
nevojshme, dhe ngarkohen me borxh te bankat.
Sot me rndsi t veant sht kreditimi i bujqve individual t vegjl, veanrisht q t

mund t blejn tok, por edhe pr modernizim t ekonomive bujqsore, me ka do t nxitet
176
dhe do t mbshtetet interesi i kryerjes s veprimtaris bujqsore si e veant, dhe jo vetm si

veprimtari plotsuese.
6. Duke pasur parasysh se bujqsia bashkkohore krkon investime t mdha, si pr furniz-

imin me pajisje, ashtu edhe pr prmirsimin e toks, veanrisht me melioracione, prkatsisht
me ujitje dhe me heqjen e ujit t teprt, ather bhet e qart sa me rndsi sht investimi n
bujqsi. Deri m tani pak sht investuar n bujqsin e RM-s, ashtu q veanrisht mungojn
sistemet pr ujitje. Nevojiten investime edhe pr furnizimin me krer kafsh dhe me t mbjella
t reja etj. Interesi i zmadhuar i investimeve n prodhimin e ushqimit, me masa t veanta do t
duhet, m fuqishm sesa tani, ta mbshtes edhe shteti.
7. . Edhe n kt drejtim, pothuajse, t gjitha shtet n bot kan politik t veant pr mbro-
jtjen e prodhimit vendas, si doganat, ashtu edhe masa tjera, si jan kontingjentet t prkohshme
dhe sasiore, lejet dhe ndalimet etj. Me t gjitha masat shtrenjtohet prodhimi i importuar dhe n
at mnyr zvoglohet aftsia konkurruese. Te ne ka presion t madh nga bujqit pr mbrojtjen
e ktill dhe shpesh lshohet pe nn ndikimin e tyre. Mbrojtje e caktuar sht e nevojshme,
por gjat ksaj duhet t kihet parasysh se mbrojtja e teprt shpesh rezulton me probleme m t
mdha pr importin e lir. Me lidhjen e marrveshjeve pr tregti t lir me shtetet fqinje dhe
me disa shtete tjera, gjithnj e m shum zvoglohet mundsia pr mbrojtje, e cila do t krkoj
edhe adaptim m ekas t prodhimit vendas ndaj konkurrencs s huaj.
8. Pr modernizim, veanrisht t ekonomive t vogla individuale, me rndsi t veant
jan masat pr funksionimin m ekas t shrbimeve profesionale, pr t ndihmuar bujqsin.
Ato shrbime, si jan, p.sh., stacionet veterinare, vendet pr kshillim, danishtet etj., duhet t
jen leht t qasshme pr bujqit. N prgjithsi, n periudhn e ardhshme bujqsia nuk duhet t
jet e ln pa prkujdesje. N fakt, sipas shembullit t shum shteteve n bot, kjo duhet t jet
e shoqruar dhe e nxitur me m shum masa t shtetit, ndrsa efektet jan t ndryshme dhe t
mdha: ritet ekasiteti dhe cilsia e prodhimeve, arrihen rendimente m t mdha pr hektar
dhe pr krer gjedh, ritet prodhimi i ushqimit, me ka mundsohet edhe eksporti, ritet punsimi
etj. Kjo veanrisht sht me rndsi nse kihet parasysh se n njrn an ekzistojn m shum
hapsira t pa shfrytzuara ose jo mjaftueshm t shfrytzuara dhe fuqi pune e papunsuar,
ndrsa nga ana tjetr ka krkes t madhe t prodhimeve bujqsore.
177
EKONOMIA
5. Sferat tjera t ekonomis n RM
Edhe pse industria dhe bujqsia jan sektor sfera m t rndsishme ekonomike,
megjithat, nuk jan t vetmet. N ekonomi ka edhe veprimtari tjera t cilat e mundsojn
ekzistimin dhe zhvillimin e ktyre dy sektorve, pr ka nuk guxon t nnvlersohet roli i tyre
dhe rndsia e tyre. Veprimtari t ktilla jan: ndrtimtaria, zanatet, tregtia, komunikacioni,
hoteleria dhe turizmi, ekonomia ujore, pylltaria, sektori bankier etj..
5.1. Ndrtimtaria
Ndrtimtaria sht nj nga veprimtarit e para njerzore. Ka lluar me ndrtimin e vendeve

pr banim, ndrsa m von edhe tjera, si dhe ndrtimin objekteve me interes publik (objekte
publike fetare, rrug, ujsjells etj.). Koh t gjat sht realizuar veprimtaria e zanateve me pa-
jisje shum t dobt, pastaj u shndrrua pothuajse n veprimtari industriale, ndrsa sot trsisht
sht zhvilluar dhe shum pak dallon nga veprimtaria industriale e vrtet.
Procesi i industrializimit gjen zbatim t madh n ndrtimtari dhe shkakton tre ndryshime
themelore:
1. Ndryshime n mjetet e puns: Shfrytzohen makina ndrtimore bashkkohore t ndry-

shme pr tu kryer veprimtaria. P.sh., makina t ndryshme t fuqishme, pr grmim, ngarkim,
shkarkim ose pr transportin e toks dhe rrs, zvendson qindra puntor, pr ndrtim t lart,
ndrtim t banesave dhe pr ndrtimin e objekteve tjera nga jeta shoqrore prdoren vina t
fuqishm dhe prdoret proces trsisht i automatizuar i puns.
2. Ndryshime n lndn e puns: Prpos materialeve klasike pr ndrtim prdoren
edhe elemente t gatshme, t prodhuara nga industria ndrtimore, si jan trart prej be-
toni, blloqet dhe muret, pastaj banja t gatshme, por edhe banesa t tra dhe t ngjashme,
t cilat paketohen n mnyr industriale, p.sh., si automobili. Gjithashtu, gjithnj e m pak
prdoren materiale klasike, si imento, tulla, rr dhe t ngjashme, ndrsa gjithnj e m
shum gjejn zbatim kombinacione t ndryshme t qelqit, metalit, plastiks dhe materiale
tjera t ngjashme.
3. Ndryshime n organizimin e puns - Sot ndrtimtarin e kryejn ndrmarrje ndrti-
more t cilat jan t specializuara pr lloje t veanta t punve ndrtimore, pr t cilat dispono-
jn me pajisje t specializuar dhe kuadr profesional, p.sh., pr ndrtime komunale, ndrtime
t objekteve, rrugve, pendve, objekteve industriale, ndrtesave banesore. Me specializim t
178
ktill dhe pajisje t ndrtimtaris tani m nuk kryhet pun sezonale, por funksionon pothuajse
gjat gjith vitit, si veprimtari industriale.
N industri ekzistojn tri deg themelore:
1. ndrtimi i ndrtesave,
2.ndrtimi i objekteve me karakter shoqror (shkolla, spitale, objekte administrative
etj.),
3. ndrtim kapital (fabrika, termocentrale dhe hidrocentrale, rrug, ujsjells etj.).
N kushtet bashkkohore kjo veprimtari sht me perspektiv t madhe. Punson fuqi

pune, e shpejton zhvillimin e industris ndrtimore dhe nprmjet bashkpunimit me shtetin,
me cilsi dhe n koh ndrton objekte t ndryshme n shtetet e bots. Vetm n periudhn 2008
2009 dhe sot, pr shkak t krizs ekonomike botrore, kjo veprimtari shnon munges t
investimeve, prqindje t zvogluar t aktiviteteve, ndrsa konsiderohet se kjo do t tejkalohet
me daljen nga kriza.
5.2. Zejtaria
sht nj nga veprimtarit m t vjetra e cila sht zhvilluar me prpunimin e prodhimeve

bujqsore dhe t blegtoris, mbi tentimin e vazhdueshm pr kushte m t mira pr jet. N zh-
villimin m t vonshm nuk mund trsisht ti knaq nevojat n rritje pr ushqim, veshje, oren-
di, vegla pr pun etj, dhe at rol e merr manufakturimi, ndrsa m von prodhimi industrial.
Zejtaria sht veprimtari e cila kryhet me pajisje t dobt t puns, kryhet si prodhim i
vogl ekonomik dhe pamundsi pr konkurrenc me prodhimin industrial ekonomik gjigant.
Sot, me zhvillimin e vet zejtaria shndrrohet n t ashtu quajturn ekonomi t vogl (ekonomi
e vogl dhe industri e vogl).
N zejtari hasen katr deg (katr lloje t veprimtaris zejtare):
1. Zejtaria pr prodhim - E humb formn tradicionale, ndrsa zhvillohet si industri e

vogl dhe si ekonomi e vogl mbi zhvillimin e tekniks dhe teknologjis s re (kpuctar,
rrobaqeps, zdrukthtar dhe zanate tjera t ngjashme).
179
EKONOMIA
2. Zejtaria pr ndrtim- Paraqiten pun t reja n zejtari lidhur me ndrtimtarin (instal-

ues i ujsjellsit dhe punve elektrike, bojaxhi, t fasads etj.).
3. Servis dhe shrbime - N ann tjetr, me zhvillimin e industris, paraqiten zanate t reja
si servise dhe shrbime pr riparim dhe pr mirmbajtjen e aparateve n amvisri, automjete,
kompjuter dhe prodhime tjera industriale.
4. Shrbime personale Me rritjen e standardit t jets zmadhohen edhe nevojat pr shr-
bime personale, pr t cilat m par, n nivel m t vogl t standardit t jets, nuk sht ditur,
dhe aq m pak sht krkuar dhe sht shfrytzuar, p.sh., si shrbime kozmetike, shrbime
kontabiliste, shrbime pr kompjuter etj.
5.3. Ekonomia e vogl
Ekonomia e vogl sht pjes e ekonomis vendase, ekonomi prej ndrmarrjeve t vogla dhe
t mesme n t gjitha veprimtarit ekonomike dhe n t gjitha sferat e pronsis. Si kritere pr at
se far konsiderohet si ndrmarrje e vogl dhe e mesme, m shpesh merret numri i t punsuarve
(2,5,10,20,50,100,200 po edhe 500 t punsuar), si dhe vllimi i mjeteve dhe aktiviteteve.
Ekonomia e vogl ofron mundsi pr punsime t reja, aplikimin e tekniks dhe

teknologjis s re, arritjeve shkencore, siprmarrsi dhe menaxhim, dhe ri orientim m t
leht n kushte krize. Dallohet tre lloje t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme:
& Lloji tradicional ndrmarrje t vogla, n zejtari, tregti, hoteleri, si dhe n veprimtari
tjera, me nj- dy t punsuar, me prodhime pr blers t njohur, jan me rndsi lokale (dyqane
koloniale, kafeteri, kpuctari).
& Kooperativat (subkooperative) ndrmarrje t cilat prodhojn pjes pr ndrmarrje t
mdha, t specializuara pr prodhim t nj numri t vogl t pjesve, por me cilsi t lart dhe
me mime t larta (ambalazh, vida etj.)
& Ndrmarrje t vogla t llojit modern ato jan shum inovative dhe jan nga sfera e
elektroniks, informatiks, komunikimeve etj. Kto ndrmarrje t reja krkojn njohuri t larta,
jan kapital intensive, me shkall t lart t rrezikut.
5.4. Komunikacioni
sht veprimtari pa t ciln nuk mund t ekzistoj asnj veprimtari tjetr n ekonomi. Kry-
en transportin e mallrave dhe udhtarve, bartjen e lajmeve dhe informatave. do shtet, duke u
prqendruar kah shkalla m e lart e ndarjes s puns, duke dashur t ket zhvillim ekonomik
duhet patjetr t kryej hapjen e komunikacioni, prkatsisht prshtatjen e komunikacionit
180
n kushtet moderne pr jet. Kjo nnkupton ndrtimin e rrugve pr komunikacion moderne, t

gjera, t reja, prdorimin e mjeteve t reja moderne pr transport, shenjat pr sinjalizim dhe pa-
jisjet, aplikimin e industrializimit edhe n kt sektor. N komunikacion si veprimtari paraqiten
tet degt si vijon: hekurudhor, automobilistik ose rrugor, detar, i lumenjve, ajror ose i aeropla-
nve, gyp prcjells, n nivel t qyteteve dhe lidhjet PTT. N RM shnohet ngecje e madhe
n zhvillimin e komunikacionit n lidhje me modernizimin e rrugve n krahasim me shtetet
m t zhvilluara. Prandaj, n programet pr zhvillim, ndr detyrat me prioritet z vend edhe
zhvillimi i komunikacionit, me ka do t mundsohej edhe zhvillimi m i shpejt ekonomik.
Ndrmerren masa pr ndryshimin e strukturs dhe pr modernizimin e komunikacionit npr-
mjet aktiviteteve m t mdha investuese n at pjes dhe lidhjen e plot t komunikacionit (n
t gjitha vendet dhe regjionet n shtet).
5.5. Tregtia
Kjo sht veprimtari pa t ciln nuk mund t kryhet procesi i reproduksionit. Ajo e organi-
zon dhe e realizon shkmbimin, prkatsisht i lidh prodhuesit dhe konsumatort. Pr shkak t
industrializimit t vonuar n RM, tregtia u zhvilluar koh t gjat, kryesisht, n baz t zejtaris
dhe prodhimeve bujqsore. N zhvillimin m t vonshm t industris, ajo lloj t zhvillohet
dhe t zgjerohet. Jan formuar numr i madh i ndrmarrjeve tregtare dhe rrjet tregtar modern, e
pajisur me magazina, depo, hapsira pr shitje.
Deri n vitet e 90-ta t shekullit t kaluar ndrmarrjet tregtare te ne ishin shoqrore, ndrsa
me procesin e privatizimit numr i madh i tyre falimentuan. Mbeti nj pjes t cilat u moderni-
zuan, kan punuar mir edhe paraprakisht, ndrsa sot jan moderne, me shtange dhe gondola,
eskalator, me pajisje pr klimatizim, me forma t reja t rregullimit dhe shrbimeve etj. Jan
hapur nj numr i madh i ndrmarrjeve tregtare rma t reja t cilat ofrojn prodhimet m
t reja, t dizajnuara n mnyr moderne dhe pr shkak se jan pjes e ekonomis t vogl ato
mundet m leht t ri orientohen n kushte m t vshtira pr pun.
Rregullat e reja doganore dhe tatimore, veanrisht instalimi i TVSH-s, me prforcimin e

shrbimeve doganore dhe inspektuese kontribuojn pr rregullimin elementar i cili ekzistonte
n tregti dhe, veanrisht, pr tejkalimin e ekonomis informale.
181
EKONOMIA
5.6. Hotelieri dhe turizm
Kto jan dy veprimtari t cilat jan ngusht t lidhura dhe t varura dhe vshtir mund t
ndahen njra nga tjetra, Dhe prandaj edhe prezantohen s bashku. N ato bjn pjes aktivitete
n organizata t ndryshme si jan: restorante, hotele, agjenci turistike, motele etj.
T dy veprimtarit zhvillimin e tyre, por edhe zgjerimin e kryejn vetm nprmjet nivelit
t lart t zhvillimit ekonomik dhe rritjes s standardit t jets. Kto shrbime n hotelieri dhe
turizm u mundsojn njerzve jet m t leht dhe m t plotsuar, realizimin m t leht t
obligimeve tjera t puns dhe mundsi t shpenzohen para pr komoditet dhe pr knaqje.
Hoteleria dhe turizmi jan veprimtari t cilat zn vend t lart n zhvillimin n shtetet
moderne. Sjellin mjete t devizave t mdha, dhe n kt drejtim edhe shum investohet n
ndrtimin dhe ri konstruktimin, n restaurimin e vendeve turistike ekzistuese, q t trhiqen
vizitues vendas dhe t huaj. N RM ka kushte t mira klimaterike, natyrore, por edhe tradit
n ushqim pr ofert n hotelieri, pr zhvillimin e ktyre dy veprimtarive edhe n t ardhmen
ktyre duhet tu kushtohet vmendje e veant pr zhvillimin e tyre.
5.7. Veprimtari komunale
Kto veprimtari zhvillimin e vrtet e prjetuan n dekadat e fundit me urbanizimin dhe

zhvillimin bashkkohor t qyteteve. Ktu bn pjes furnizimi i popullsis me uj, energji elek-
trike, higjien komunale etj.
6. Perspektiva pr ndryshimin e strukturs ekonomike n R. e Maqedonis
Struktura e ekonomis, prpos sipas sektorit t pronsis, mund t analizohet edhe sipas
sektorit t ekonomis, prkatsisht sipas veprimtarive, si jan industria, bujqsia, tregtia, ko-
munikacioni dhe veprimtari tjera, prkatsisht sektor. Ose t themi, struktura ekonomike
tregon sa prqindje prfshin do veprimtari n ekonomi (sipas pjess s saj n BPV-n)
nse at e shnojm me 100.
Nj nga shtjet themelore n do ekonomi sht, far, si dhe kur t prodhohet. Nevojat
njerzore jan t shumta dhe ato knaqen me prodhime dhe me shrbime me karakter t ndry-
shm. Nevojat e njeriut pr t mira dhe shrbime materiale dhe shpirtrore jan t pa kuzuara,
ndrsa gjat zhvillimit ato vazhdimisht jan zmadhuar dhe ndryshuar. Asnj shtet nuk prodhon
182
do gj, por nj pjes t nevojave knaq me import t atyre prodhimeve pr t cilat nuk ka kushte
t volitshme, ndrsa me eksport t atyre pr t cilat ka kushte me sukses ti prodhoj n krahasim
me shtete tjera. Nga kjo rezulton se struktura, prkatsisht vllimi i llojit t prodhimit dhe shr-
bimet n nj shtet nuk jan t prcaktuara nga nevojat individuale dhe t konsumit, por edhe nga
kushtet natyrore dhe mundsit tjera pr prodhim dhe eksport t atyre prodhimeve. Ndrmjet vete
shtetet kan marrdhnie tregtare dhe marrdhnie tjera ekonomike, e eksportojn at t me cilsi
dhe m lir e prodhojn, ndrsa e importojn nga shtet tjetr, nse ai i ka ato kushte t volitshme.
E gjith kjo udhzon n nevojn t mbahet politik lidhur me strukturn e ekonomis.

Zhvillimi i deritanishm i m shum shteteve dshmon se struktura ekonomike formohet n
mnyr spontane, nn ndikimin e progresit teknik teknologjik, rritjen e krkess dhe t ndry-
shimeve n konsum dhe pun t ngjashme, por edhe nn ndikimin e organeve t shtetit.
Sipas kualikimit t ri kombtar, aktiviteti i prgjithshm ekonomik sht i ndar n 17

sektor, me m shum njsi, grupe, klasa dhe nn klasa:
A) Bujqsi, gjueti dhe pylltari

B) peshkatari
C) nxjerrja e xeheve dhe gurit
) industria pr prpunim me deg t veanta
D) furnizimi me rrym elektrike, gaz dhe uj
E) ndrtimtari
F) tregti me pakic dhe tregti me shumic
G) hotele dhe restorante
H) komunikacion, magazinim dhe lidhje
I) ndrmjetsim nanciar
J) aktivitete n lidhje me pronn e pa tundshme dhe qira dhnie
K) drejtoria publike, mbrojtje, mbrojte shndetsore e detyrueshme
L) arsimim
M)shndetsi dhe pun sociale
N) aktivitete tjera komunale, kulturore, shrbime t prgjithshme dhe individuale
O) amvisri private me persona t punsuar
P) trupa esk territorial dhe organizata 11
N R. e Maqedonis deri n llimin e pavarsimit ka pasur shum politika t pavolitshme dhe

kushte ekonomike pr formimin e strukturs ekonomike. Ato, megjithat, kan ndikuar t krijohet
edhe sot t ket struktur shum t pavolitshme n ekonomi. Kushtet e pa volitshme shihen n
11
Enti Shtetror pr Statistik
183
EKONOMIA
at se n strukturn ekonomike jan forcuar dhe jan zhvilluar veprimtari dhe deg pr t cilat
kushtet kan qen t pa volitshme, ndrsa jan ln anash kto veprimtari dhe deg pr t cilat
kan ekzistuar kushte natyrore dhe kushte tjera pr zhvillim. Gjithashtu, kushte t pa volitshme
n formimin e strukturs ekonomike n RM sht ajo se struktura e deri tanishme ekonomike
nuk formohet nn ndikim t parimeve dhe kritereve t tregut dhe e cila nuk ka pasur shkall
t lart t nalizimit t prodhimeve. Edhe pse pas Lufts s Dyt botrore, R. e Maqedonis,
kryesisht, ka startuar me struktur agrare, megjithat, n procesin e industrializimit edhe n
RM, si edhe n republikat tjera t ish Jugosllavis, shum u nnvlersua roli i bujqsis, q
sht parakusht themelor pr zmadhimin e nivelit t zhvillimit ekonomik n RM.
Pas pavarsimit t RM-s, shtja e strukturs ekonomike, prkatsisht vllimi i strukturs

agregate, oferta e prgjithshme e prodhimeve dhe e shrbimeve, u b veanrisht aktuale. U kri-
jua shkatrrimi i plot i strukturs s deritanishme ekonomike. Ai proces do t thoshte marrjen e
masave pr zgjidhjen e problemeve te m shum se 20 ndrmarrje t mdha dhe t rndsishme
n shtet, t njohura si humbsit e mdhenj (p.sh., Hekurishtja E.M. Tito edhe pse procesi
vazhdon akoma n prqindje shum t vogl), gjat ka, para s gjithash, u krye ri strukturimi
pronsor, ndrsa pastaj edhe organizativ dhe tekniko - teknologjik dhe prodhues. U paraqitn
probleme t rndsishme dhe t vshtira sociale t cilat rezultuan nga humbja e vendeve t
puns t nj numri t madh t punsuarve dhe shpallja e tyre si tepric teknologjike, rritja
e papunsis dhe pa mundsia nga buxheti n mnyr t knaqshme t mbulohen nevojat e t
gjith t cenuarve social.
Me respektimin e parimeve dhe kushteve t tregut, sot n ekonomi mund t mbijetojn

si rma me prodhim, me asortiman dhe cilsi e cila e prfshin tregun, me prodhime ose shr-
bime t prodhuara me teknologji bashkkohore, t organizuara me menaxhin modern dhe t
realizuara me marketing po t atill e t ngjashme. Republika e Maqedonis, sipas numrit t
popullsis, sht treg i vogl pr ta absorbuar t gjith prodhimin. Te cilido prodhues, n baz
t konceptit t pranuar pr prodhim - eksport, n dhnien e nj zionomie strukturs ekonomike
duhet t zhvillohen degt e veprimtarive n t cilat ekzistojn prparsi krahasuese (prodhim
bujqsor i veant), t cilat do t japin prodhime dhe shrbime me cilsi t atill dhe mime t
cilat do t mund t plasohen jo vetm n tregun vendas por edhe n tregun e shteteve tjera.
184
REZYME
& Industria sht veprimtari ekonomike e cila prodhon energji dhe mjete pr pun dhe pr-
punimin e lndve t para me prejardhje bimore, t kafshve dhe me prejardhje prej mineraleve.
I furnizon veprimtarit tjera me energji dhe me mjete pr pun dhe punson numr t madh t
popullsis. N zhvillimin e industris prshpejtohet edhe zhvillimi ekonomik n trsi (punohet
n reparte, n seri, aplikohet teknologji moderne etj.).
& Zhvillimi i industrial n RM ballafaqohet me disa probleme: struktur t pa volitshme -
deg tradicionale, deg t varura nga importi, ngecjet teknike- teknologjike, mos shfrytzimi i
mjaftueshm i kapaciteteve dhe orientimi i dobt eksportues, kushte t pavolitshme t jashtme
ekonomike dhe politike, probleme me privatizimin . Ky zhvillim ka edhe perspektivat e veta:
cikl i ri i zhvillimit industrial, ri strukturimi i industris me struktur pronsore m moderne,
organizativ- dhe menaxhues, liberalizimi i marrdhnieve ekonomike me vendet e huaja, e cila
n fund do t ris standardin e jets s popullsis.
& Veprimtari m e rndsishme nga aspekti i knaqjes s nevojave themelore njerzore
sht bujqsia. Ajo prodhon ushqim pr popullsin dhe siguron lnd t para pr industrin. Ka
karakteristikat e veta (toka sht mjeti kryesor dhe lnda pr pun, rriten gjallesa, punohet n t
hapur dhe ka varshmri t madhe nga natyra, pajisja e vogl e puns dhe kufizimi i hapsirave
pr pun), ndrsa detyra e saj sht t siguroj ushqim pr popullsin, t jap teprica pr eksport,
t krijoj nevoj pr hapjen e kapaciteteve pr prpunim n industri dhe n veprimtari tjera.
& Ekzistojn masa dhe perspektiva pr zhvillim n bujqsi dhe ato ndahen n disa grupe:
masa lidhur me pajisjen teknike t puns dhe prpunimin e toks, masa t cilat kan t bjn
me grumbullimin e prodhimeve bujqsore dhe masa lidhur me kreditimin e bujqsis n kushte
moderne t ekonomizimit.
& N strukturn ekonomike t do shteti ekzistojn edhe veprimtari tjera prpos industris
dhe bujqsis. Ato jan: ndrtimtaria, zejtaria, komunikacioni, hoteleria dhe turizmi etj. Ndr-
timtaria mundson ndrtimin e objekteve banesore, objekte afariste me standarde shoqrore dhe
sht shum e lidhur me industrin. Zejtaria sht veprimtari e cila karakterizohet me pajisje
t vogl t puns dhe shpesh shndrrohet n ekonomi t vogl, e cila sht e prbr nga ndr-
marrje t vogla dhe t mesme dhe ofron mundsi pr zhvillim dhe ri orientim n kushte krize.
Zejtaria mund t jet prodhuese, ndrtimore dhe shrbyese (shrbime dhe servisim) . Tregtia
sht modernizuar dhe i ofron prodhimet dhe brendet m t reja, zhvillohet me dinamik t
prshpejtuar. Pr komunikacionin nevojiten investime t mdha (veanrisht n RM), pr mod-
ernizim dhe ndrtimin e rrugve t reja, mjete pr transporti dhe lidhje.
& RM-s ka pasur struktur t pa volitshme n periudhn e kaluar, e cila ka imponuar anal-
iz t veant dhe masa pr ndryshimin e saj n drejtim t zhvillimit t degve dhe kapaciteteve
me finalizimin e prodhimeve, orientin eksportues, liberalizimin e eksportit etj.
185
EKONOMIA
Nocione kryesore:
industria
roli i industris
politika industriale
efektet nga industria
industrializimi
probleme industriale
perspektiva industriale
bujqsi
efektet nga bujqsia
masa dhe perspektiva n bujqsi
ndrtimtari
degt e ndrtimtaris
zejtaria
ekonomia e vogl
ndrmarrje tradicionalisht t vogla
ndrmarrje sub kontraktuese kooperative
ndrmarrje t vogla t tipit bashkkohor
komunikacion
tregti
hoteleri dhe turizm
shrbime komunale
struktura ekonomike
186
Pyetje pr kontrollimin e njohurive
1. Prkuzoni nocionin pr industri!

2. Numroni karakteristikat e industris!
3. far roli ka industria?
4. Me cila probleme ballafaqohet industria n RM-s?
5. far perspektiva ka industria n RM-s?
6. Prkuzoni bujqsin!
7. Cili sht roli i bujqsis?
8. Cilat jan karakteristikat e bujqsis?
9. Cilat masa ndrmerren pr zhvillimin e bujqsis n RM?
10. Sqaroni perspektivat bujqsore n RM!
11. Cilat sfera tjera ekzistojn n nj ekonomi?
12. far sht ndrtimtaria?
13. Cilat ndryshime shkaktojn industrializimin n ndrtimtari?
14. Tregoni degt e ndrtimtaris!
15. Prkuzoni zejtarin!
16. Sqaroni far sht ekonomi e vogl!
17. Cilat lloje t ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme ekzistojn? Sqaroni!
18. far sht komunikacioni dhe cilat deg i prfshin?
19. Cila sht rndsia e komunikacionit n botn moderne?
20. far sht tregtia?
21. Prkuzoni hotelerin dhe turizmin!
22. far roli kan hoteleria dhe turizmi n jetn bashkkohore?
23. far jan shrbimet konumale?
24. Vall ekzistojn kushte pr ndryshimin e strukturs ekonomike n RM?
1. Krahasoni zhvillimin industrial n RM pas Lufts s Dyt botrore dhe sot!

2. Analizoni t dhna nga Interneti pr eksportin e prodhimeve bujqsore t RM-s!
3. Sqaroni cilat ndryshime i shkakton procesi i industrializimit n ekonomin e RM-s!
187
EKONOMIA
KREU I PEST:
Prmbajtja e kreut:
Papunsia si problem makroekonomik

llojet e papunsis
shpenzime nga papunsia
papunsia n RM, n disa shtete evropiane dhe n SHBA
inacioni n disa shtete evropiane, SHBA dhe n RM
Qllimet e msimit:
sqaron papunsin si problem makroekonomik

grup llojesh t papunsis
dallon shpenzime nga papunsia
diskuton pr papunsin n shtete t caktuara (SHBA,
Franc, Spanj, Greqi, RM)
diskuton pr inacionin n shtete t caktuara (SHBA,
Franc, Spanj, Greqi, RM)
188
1. Papunsia si problem makroekonomik
Ekonomia sht shkenc shoqrore n kuadr t s cils jan prfshir problematika m t

ndryshme me t cilat ballafaqohemi n prditshmrin. Sipas natyrs s ndjeshme, si dhe sipas
prfaqsimit ndahet papunsia,pr t ciln mund t thuhet se shifrat e personave t papun jan
shifra pr fate dhe pr njerz. Realiteti n botn moderne lviz n drejtim t ashprsimit dhe
krkon pun t mundimshme, me qllim t arrihet deri n angazhimin maksimal t popullsis
t aft pr pun dhe deri n zvoglimin e shkalls s papunsis.
Personat t cilt dshirojn t punojn quhen fuqi puntore. Fuqin puntore e prbjn
ata persona t cilt kan pun ose jan t regjistruar se dshirojn t punojn. Pjesa e fuqis s
puns e cila nuk ka pun quhen t papunsuar.
Personat pa pun jan ata t cilt dshirojn t punojn, por nuk mund t gjejn pu-
nsim.
Tani m treguam se papunsia sht pjes e problemeve kryesore t makroekonomis,

ndrsa ajo shkakton dme t mdha n tregjet ekonomike bashkkohore. Knaqja e nevojave
t cilat i dikton jeta e prditshme drejtprdrejt varen nga t hyrat personale t individve. M
shum persona mbshteten n timin personal pr t mbajtur standardin jetsor dhe nga puna e
tyre ata nuk tojn vetm paga, por edhe tojn vetbesim personal. Humbja e vendit t puns
mund t shkaktoj stres ekonomik n jetn e nj personi, ndrsa kjo nnkupton standard jetsor
m t ult n t tanishmen dhe pasiguri n t ardhmen. Papunsia sht problem ekonomik i
rndsishm i cili sht karakteristik pr t gjitha ekonomit e tregjeve, pa dallim t asaj vall
ato jan t zhvilluara ose jo. Shtet i caktuar i cili e kursen dhe gjat ksaj investon pjesn m
t madhe t timit t saj, arrin rritje m t shpejt t BPV n raport me shtet tjetr i cili m pak
kursen dhe m pak investon. Nj determinant edhe m evidente e standardit t jets s nj
shteti sht madhsia e papunsis. Njerzit t cilit dshirojn t punojn, ndrsa nuk mund t
gjejn pun nuk kontribuojn n prodhimin e t mirave dhe shrbimeve. Papunsia mund t
ket karakter t detyrueshm dhe vullnetar. Kualikimi jo prkats, prvoja e pamjaftueshme,
mospasja e vullnetit pr pun, pagat e vogla, krkesa e zvogluar pr fuqi puntore, falimentimi
i rmave, falimentimi dhe lshimi nga puna i puntorve pr shkak t zhvillimit t industris
jan shkaqet kryesore t cilat e zmadhojn papunsin n shtet.
Mirpo, nj nga problemet m t rndsishme dhe m t mdha, sht, gjithsesi problemi

me papunsin. Ky problem koht e fundit e preokupon t gjith opinionin publik. Edhe shtetet
e zhvilluara kapitaliste perndimore ballafaqohen me kt problem, ai bhet m aktual edhe pr
ekspertt e ekonomis s tyre t cilt vazhdimisht angazhohen t gjejn zgjidhje.
189
EKONOMIA
Njerzit pr ti knaqur nevojat e tyre ekzistenciale duhet t disponojn, prkatsisht t

realizojn t hyra t caktuara. Popullsia t ardhurat e veta i realizon me pun. Mirpo, realiteti
i ashpr sugjeron se t gjith q dshirojn t punojn nuk gjejn pun. T papun jan per-
sonat t cilt jan t aft pr pun, krkojn pun, ndrsa nuk mund t gjejn. Papunsia sht
e pranishme dhe m e madhe n shtetet n zhvillim, sesa n shtetet e zhvilluara. Ajo shkakton
shpenzime t mdha ekonomike dhe sociale n nj shtet. Mos pasja e kuadrove profesionale - t
arsimuara, mos pasja e kushteve pr zhvillim t industris dhe pr hapjen e vendeve t reja t
puns, mbyllja e ndrmarrjeve aktuale me ka prjashtohen numr i madh i puntorve jan
vetm pjes e shkaqeve t shumta pr shkalln e lart t papunsis e cila, e zvoglon standar-
din e jets, e zvoglon ann pozitive t buxhetit etj.
Papunsia bn pjes n problemet serioze me t cilat ballafaqohet nj ekonomi. Prandaj,

do qeveri prgjegjse, me marrjen e masave prkatse, tenton t zvogloj papunsin, ose t
paktn ti zbut pasojat nga prania e saj. Ekspertt ekonomik vazhdimisht tentojn t gjejn
zgjidhje pr kt problem, i cili sht me rndsi t madhe pr ekonomin n prgjithsi, por
edhe pr gjith shoqrin.
Pr shkak se papunsia ekziston ather kur personat t cilt jan t aft pr pun dhe
dshirojn t punojn n mnyr aktive krkojn pun, por nuk mund t gjejn, ajo degzohet
n vullnetare dhe t detyruar.
Papunsia vullnetare ekziston ather kur njerzit kan mundsi relativisht leht t gjejn
pun prkatse, por zgjedhin t vazhdojn t krkojn pun e cila, sipas tyre, do t ishte m
e mir n drejtim t prtimit m t madh, vendit ose kushteve pr pun. Kur bhet fjal pr
papunsi t detyruar, njerzit dshirojn t punojn, por nuk ka vende pune t cilat, sipas kara-
kteristikave dhe pags s ofruar, jan t pranueshme pr ta duke pasur parasysh njohurit, af-
tsit dhe kualikimet e tyre. N fakt, kur bhet fjal pr papunsin, sipas rregullit, mendohet
pikrisht n kt lloj t papunsis. N fund mund t prfundojm:
Papunsia sht me karakter dinamik, i cili varet nga shum faktor;

Papunsia rritet n proporcion t kundrt me ekonomin, prkatsisht me rritjen
e ekonomis zvoglohet papunsia dhe e kundrta.
Kshtu, me papunsin resurset vendase prdoren pa mjaftueshm, zvoglohen t ar-

dhurat e popullsis dhe kjo mund t paraqes hyrje n varfri . Zakonisht, papunsia prpos
n shum absolute (p.sh. 350.000 persona n vitin 2009 n RM), shprehet dhe matet nprmjet
norms s papunsis e shprehur si raport ndrmjet numrit t prgjithshm t personave pa pun
dhe numrit t prgjithshm t fuqis puntore e shprehur me prqindje (p.sh. 31,7%).
190
2. Llojet e papunsis
Nga t gjitha hulumtimet lidhur me problemin e papunsis, n ekonomi determinohen tre llo-
je t papunsis (sipas shkaqeve t cilat e kushtzojn): Papunsi ciklike, ktive dhe strukturore.
Papunsia ktive konsiderohet si form e leht e papunsis, e prkohshme, prkat-

sisht nivel minimal i papunsis n nj shoqri dinamike, nivel i cili m shum nuk mund t
zvoglohet. Ajo i prfshin personat t cilt jan pa pun, pr shkak se nuk kan pasur informata
n koh dhe prkatse se ka vende t lira dhe vende t reja t hapura pr pun, gjithashtu, edhe
ato persona t cilt vazhdimisht lvizin nga njri vend n vendin tjetr t puns, nga njra form
n formn tjetr, nga nj qytet n tjetrin, me qllim t gjejn punsim me pag m t lart dhe
kushte m t mira pr pun.
P.sh., personi S.T.(me arsim t lart) ka qen i punsuar n rm t caktuar, me pag mesa-
tare mujore (p.sh. 20.000 denar). I pa knaqur nga lartsia e pags e ka lshuar vendin e puns
dhe krkon punsim n rm e cila do ti ofroj pag m t lart. Gjat ksaj, duke i prcjell
informatort mujor t agjencis pr punsim, informohet se n nj rm t sapo hapur nga dega
e njjt ofrohet pun pr profesionin e tij, me pag mujore prej 27.000 denar. Konkurron dhe
punsohet. Periudha kohore prej kur e lshon vendin e vjetr t puns deri n punsimin e ri e
prfshin n grupin e papunsis ktive.
Papunsia strukturore ka t bj me papunsin e cila rezulton nga mnyra jo prkatse

e kualikimeve dhe mundsive pr pun, kur struktura e krkess dhe prodhimit ndryshon.
Zakonisht ato ndryshime jan t kushtzuara edhe nga ndryshimet teknologjike. Kur n eko-
nomit realizohet zhvillimi i shpejt i teknologjive (elektronika etj.) kjo shkakton ndryshime
n strukturn ekonomike, n drejtim t zmadhimit (rritjes) s pjesmarrjes t disa sektorve
n formimin e BPV (informata, shrbime etj.), ndrsa zvoglimi i tjerave (lnd t para, sek-
tori i energjetiks etj.). Kshtu krijohet nevoja prole t caktuara t veprimtarive m shum
t krkohen, dhe puntort t ktij proli m shum t punsohen,ndrsa zvoglohet krkesa
pr lloj tjetr t punve dhe puntorve. Por, oferta e puntorve t krkuar shpesh her nuk
knaq, dhe ka nevoj pr ri kualikim t fuqis puntore e cila ka njohuri tjera. Formohen parqe
teknologjike dhe biznes inkubator, pr kryerjen e trajnimit dhe pr ri kualikim t puntorive
t cilat e kan humbur punsimin. Ky lloj i papunsis sht i njohur si papunsi strukturore.
P.sh., n kushtet bashkkohore zvoglohet nevoja pr puntor t minierave (n rajonet e mini-
erave n Britanin e Madhe), e cila n shtet ka shkaktuar papunsi strukturore dhe nevoj pr ri
kualikim t puntorve t njjt.
Papunsia ciklike sht lloj i till i papunsis i cili sht rezultat i lvizjes ciklike t zh-
villimit t ekonomis. D.m.th., ekziston dallim n vllimin e papunsis n kushte t recesionit
191
EKONOMIA
dhe t ekspansionit. N kushte t recesionit, kur zvoglohet aktiviteti ekonomik, zvoglohet

edhe nevoja e fuqis puntore dhe zmadhohet numri i papunsis. Kjo sht rast edhe sot, kur n
bot ekziston kriz ekonomike, q veanrisht sht e theksuar n shtetet e zhvilluara, gjat ka
shkallt e papunsis n disa prej ktyre shteteve shkon edhe deri n 15% po edhe m shum.
sht e kundrta n fazn e ekspansionit, kur zmadhohet aktiviteti investues dhe zmadho-
het krkesa e fuqis puntore.
3. Shpenzime nga papunsia
Sipas natyrs dhe prfaqsimit, papunsia sht nj nga problemet n do ekonomi, e cila
veohet dhe, nnkuptohet, shkakton probleme t mdha, dme si t natyrs nanciare, eko-
nomike ashtu, edhe t natyrs sociale, shndetsore. N shqyrtimin dhe n analizn e ktyre
shpenzimeve nga papunsia, hasm n pjesn e par, veanrisht do t asim pr shpenzimet
sociale, shpenzimet ekonomike dhe shpenzimet e arks s shtetit.12
Shpenzimet sociale - Kto jan lloj i atill i shpenzimeve t cilat vshtir maten dhe jan
t lidhura me problemet humane dhe psikologjike t cilat i shkakton papunsia. Te personat t
cilt i kan humbur vendet e puns ose nuk mund t punsohen krijohen probleme serioze t
shndetit zik dhe psikologjik. Nga shum hulumtime mjeksore dhe psikologjike n shtetet e
BE-s dhe n SHBA sht vrtetuar se papunsia e prforcon ndjenjn e inferioritetit,pruljes,
rezulton me smundje t zemrs dhe smundje psikologjike, divorce, vetvrasje, narkomani,
krim dhe prostitucion. Ky sht tatim i cili paguhet pr papunsi.
Shpenzime ekonomike dhe Ligji i Okunit - Kto shpenzime jan t lidhura me zhvillimin
ekonomik n shtetet, lvizjen e BPV dhe krahasimet ndrmjet BPV faktike dhe BPV poten-
ciale. Gjegjsisht, gjat viteve 60-t t shekullit t kaluar, ekonomistt jan pajtuar se n nivelin
ekzistues t zhvillimit teknik- teknologjik dhe gjendja n tregun e puns, papunsia ka qen me
shkall prej 4% dhe ka qen trsisht kompatibile me shfrytzimin e resurseve. Duke u ud-
hhequr nga kjo, ekonomisti amerikan, Artur Okun, n vitin 1461, n hulumtimet e tij konstatoi
se:
do zvoglim prej tre prqindsh t BPV faktike dhe BPV potenciale shkakton rritjen e
shkalls s papunsis prej 1% . Kjo sht e njohur si Ligji i Okunit.
12
Hardick, Khan, Langmed 1994, p. 491-393
192
Mirpo, sot ekonomistt kan konstatuar se ai raport nuk sht 3:1, por 2:1 q do t thot
se nn 2% t BPV faktike nn BPV-n potenciale, do t shkaktoj rritjen e papunsis prej 1%.
P.sh., nse supozojm se nj ekonomi ka norm t papunsis prej 10% dhe se pr shkak t
recesionit n t cilin ndodhen ekonomit botrore n kt periudh dy tre vjeare, BPV-ja sht
zvogluar pr 6%, kjo do t shkaktoj rritje t papunsis pr 3%, prkatsisht tani norma e
papunsis do t jet 13%. D.m.th., do her kur n ekonomi do t paraqitet penges ndrmjet
BPV faktike dhe BPV potenciale (BPV potenciale m e madhe) m i madh se 2%, kjo automa-
tikisht do t thot edhe papunsi t rritur pr 1%.
Shpenzime t thesarit shtetror (arks s shtetit) - Ky lloj i shpenzimeve sht indikator

pr at sa i kushton papunsia shtetin n trsi. Nse shpenzimet sociale jan m shum indi-
viduale, kto jan prmbledhje e shpenzimeve t buxhetit shtetror. Me papunsin zvoglohen
mjetet t cilat shkojn n arkn e shtetit si tatime nga t ardhurat e t punsuarve, humben kon-
tributet lidhur me sigurimin social, ndrsa shteti i zmadhon transferimet sociale pr t papun-
suarit (t dhna pr ndihm sociale dhe nevoja tjera ligjore). Sipas t dhnave t Entit Shtetror
pr Statistik, shpenzimet n buxhetin e RM-s t cilat shnohen si transferime sociale n vitet
2007-2008 jan n shum (n milion denar) 49.991 - 2007, dhe 58.104 - vitin 2008, prej t
cilave 4.047 si ndihm sociale n vitin 2007 dhe 3.990 n vitin 2008.
4. Papunsia n RM, dhe disa shtete evropiane dhe n SHBA
Papunsia bn pjes n problemet serioze me t cilat ballafaqohet nj ekonomi. Pran-

daj tham se ekspertt ekonomik vazhdimisht tentojn t gjejn zgjidhje pr kt problem.
Shum qeveri jan rrzuar pr shkak t politiks ekonomike t pa suksesshme e cila ka
shkaktuar ose nuk ka ndihmuar gjat zgjidhjes s problemit t papunsis. N disa vitet e
fundit zhvillimi i ekonomis n Evrop dhe n SHBA, por edhe n kontinente tjera, shnon
rnie pr shkak t krizs ekonomike globale, ndrsa si rezultat i ksaj paraqiten edhe ndry-
shime (zmadhim) i numrit t papunsis. T dhnat e agjencive botrore tregojn zvogli-
min e agregateve ekonomike, e shoqruar me pasoja n ekonomit n trsi. Konsiderohet
se pr shkak t recesionit m t thell, pa punsim mund t ngelin 4,5 milion Evropian.
Bashksia e pundhnsve evropian Biznes - Evropa konsideron se papunsia n vitin
2010, si dhe n vitin 2009, dukshm do t rritet. Problem kryesor i shum politikave sht
zvoglimi i dhnies s kredive nga ana e bankave, duke u ballafaquar me bankrot pr shkak
t pamundsis t ken qasje deri te mjetet. Pr shkak t ksaj situate pundhnsit evro-
pian e ftojn Bankn Qendrore Evropiane (BQE). Nga qeverit e shteteve t ndryshme
pritet t kuzojn rritjen e borxhit publik, pr shkak se miliard etobligacionet t cilat
193
EKONOMIA
shtetet i planikojn ti shesin n vitin 2009 n mnyr plotsuese do t kuzojn qasjen e

kompanive deri te mjetet.
Deri n vitin 2010 papun ngeln dhjetra milion njerz. N Franc pa pun jan afr 2.2 milion
njerz, treguan t dhnat statistikore zyrtare n shtet. Franca ndodhet n recesioni m t vshtir pas
vitit 1945, thon nga Ministria e Ekonomis. Papunsia n shtet vazhdoi t ritet edhe n vitin 2010.
N hulumtimet m t reja t analistve britanik thuhet se krkesa e puntorve n kompanit

britanike n shkurt 2009 sht zvogluar me shpejtsi m t madhe n dhjet vitet e fundit, ndr-
sa sht vrejtur edhe rnie rekorde e pagave edhe prpos uljes s shpenzimeve. Me fundosjen e
ekonomis n recesion, shkalla e papunsis n Britanin e Madhe rritet me tempo t prshpej-
tuar. N tre mujorin e fundit t vitit 2008 numri i t pa punsuarve n shtetin e ishull arriti pothu-
ajse dy milion. Analistt vlersuan se deri n vitin 2010 sht e mundshme t ket tre milion
t papun. N Franc dhe n Britanin e Madhe pundhnsit presin rezultate nga negociatat me
bankat, prkatsisht shpresojn n kushte m t mira t cilat bankat do t mund ti sigurojn, me
qllim ti zbusin pasojat nga kriza dhe njkohsisht t zvoglohet norma e papunsis.
Shrbimet pr punsim n shtetet evropiane n vitin 2009 kan ofruar 450.000 vende pune
m pak n krahasim me periudhn e njjt n vitin 2008, meka m leht mund t gjendej pun
n Norvegji, ndrsa situata sht m e volitshme n Letoni, tregojn t dhnat e Agjencis pr
statistik t Bashkimit Evropian - Evrostat. N nj nga shtetet m t pasura n bot, Norvegji,
tregu i s cils ofron m shum mundsi, norma e papunsis sht 3,2% dhe sht ndr m t
ultat n t gjith Evropn, Ajo mbshtetet n rezervat e pasura me naft dhe gaz dhe m shum
vende pune ka pikrisht n sektorin e eksploatimit t nafts. Prpos ksaj, qeveria norvegjeze ka
fond t veant prej 440 miliard dollar meka, ndr t tjerash, i nancon edhe kurset pr kual-
ikim plotsues dhe ju ndihmon personave papun sa sht e mundur m shpejt t punsohen.
Sipas norms m t ult t papunsis n Evrop, e dyta sht Spanja, prparsia e s

cils sht struktura e larmishme ekonomike. Rritja ekonomike n Zvicr n mas t konsid-
erueshme sht e prcaktuar nga sektori nanciar, i cili pr shkak t krizs u ballafaqua me nj
sr probleme. Roli i saj n BPV-n sht e zvogluar prej 12% n 10,5%, por kt zvoglim
e kompensuan degt tjera ekonomike. Zvicra, prpos n sektorin e bankave, sht me konkur-
renc t madhe edhe n industrin ushqimore edhe n farmakologji.
Nga llimi i krizs ekonomike n BE pa pun ngeln rreth 4 milion njerz. Rreth gjysma
e personave pa pun t paktn nj vit nuk kan pun. N euro zonn, e cila n tremujorin e tret
t vitit 2009 doli nga recesioni, situata sht m keq n Spanj. Norma e papunsis n at shtet
n shtator t vitit 2009 ishte 19,5%.
194
Ekonomia Spanjolle ishte rnd e goditur nga kolapsi i ndrtimtaris, e cili para krizs ka
qen shum e suksesshme. N[ degn e cila bazohet n punn zike, nj e treta e t punsuarve
jan puntor sezonal. Nga numri i prgjithshm i personave t cilt ngeln pa pun, 90% jan
puntor.
N SHBA norma e papunsis n vitin 2009 ishte 9,3% ose me shifra absolute 14.265.000
persona dhe sht me trend t rritjes. Numri i t papunsuarve t cilt koh m t gjat krkojn
pun (27 muaj) u rit edhe n 2009 ishte 6.1 milion njerz ose katr nga dhjet jan t papu-
nsuar.
Sipas raporteve t Entit Shtetror pr Statistik, RM me 37,1% t papunsuar, mbetet n

kulmin evropian t papunsis. Informata tregojn se n 10 vitet e fundit atdheun e kan lsh-
uar m shum se 200.000 persona t ri, zakonisht t arsimuar dhe persona profesional, duke u
larguar n krkim pr punsim dhe jet m t mir. Nj proverb popullore thot: nga njeriu i
varfr ikin edhe miqt e tij. Pr shkak t papunsis, varfria te ne i shtyp njerzit n luft t
vshtir pr ekzistenc t kulluar dhe disi t mbijetojn n koh krize.
Njohsit e gjendjeve t tregut maqedonas t fuqis puntore theksojn se nj nga hapat e

para n luftn pr zvoglimin e papunsis n RM duhet t jet lehtsim pr mundsin pund-
hnsit m leht t lirohen nga teprica e puntorve, pr ka tani ekzistojn nj sr kuzime
ligjore t cilat jan zbatuar pr shkak t gjendjes alarmuese me papunsin. Kjo sht edhe
nj nga shkaqet pr numrin e madh t punsuarve n sektorin jo formal. N vitet e kaluara ak-
tivitetet kryesore t shtetit n sfern e tregut t fuqis puntore ishin t drejtuara kah realizimi
i projektit pr reforma strukturore n sektorin social dhe tregun e puns, e cila u realizua me
mbshtetje teknike dhe nanciare nga Banka Botrore dhe nga Qeveria e RM-s.
N vitin 2002 me qllim t ndihmoj n punsimin dhe t hap vende t reja t puns,
Qeveria e RM-s i zbatoi planet n vijim: mbshtetje pr vet punsim - biznes familjar,
trajnimin e personave pa pun, angazhimin n pun ndrtimore, projekte ekologjike dhe t
ngjashme, subvencionimin e punsimit t prindrve t vetnancuar dhe fmijve pa prindr,
pun publike n njsit e vet administrimit lokal (NJVL) etj.
Konkluz sht se papunsia duhet t prcillet, t luftojm me t, por edhe ajo se sht e
pa mundur t arrihet eliminimi i plot i ktij problemi ekonomik, megjithat, duhet t tento-
jm pr zvoglimin e saj sa m t madh.
195
EKONOMIA
5. Inacioni n disa shtete evropiane, SHBA dhe n RM
Inacioni bn pjes n dukurit m t komplikuara, m t ndrlikuara ekonomike. sht

smundje moderne e ekonomive bashkkohore. Ekziston n t gjitha shtetet me ekonomi t
tregut, por edhe n shtetet n tranzicion. Inacioni shnon rritjen e sasis s parave n ekonomi,
ndrsa me kt rritje t nivelit t prgjithshm t mimeve, prkatsisht zvoglimin e fuqis
blerse t parave. M shpesh matet nprmjet indeksit t nivelit t prgjithshm t mimeve,
nga t cilat m shpesh me ndihm t CPI (Consumer Price Index indeksi i shpenzimeve pr
jet). Kjo i prfshin shpenzimet t cilat jan t nevojshme pr t gjitha t mirat dhe shrbimet
e nj familje mesatare me katr antar n periudh prej nj muaj, nj vit. Inacioni i thjesht-
suar sht ndryshimi n prqindje i nivelit t prgjithshm i mimeve. Kshtu, at e shprehim
si madhsi nprmjet norms s inacionit, e cila sht si vijon:
CPI(t)-CPI(t-l)
IR= --------------------------------x 100
CPI (t-l)
Nga aspekti i lartsis s norms, inacioni mund t jet:
I moderuar- inacion me nj shifr, i cili sht normal pr t gjitha ekonomit e tregut,

nuk ka efekte t dmshme dhe e mbshtet rritjen ekonomike.
Inacioni galopant kalon 10% dhe, nse nuk bhen prpjekje t ngadalsohet, mund t
kaloj n hiperinacion, q sht shum i rrezikshm. N kushtet e inacionit galopant njerzit
humbin besim n valutn kombtare dhe tentojn t lirohen nga parat, m shpesh duke bler
pron t patundshme ose me t mira t ndryshme t prhershme.
Hiper inacioni sht inacion i cili i kalon t gjitha poret e ekonomis ku parat
menjher e humbin vlern dhe shkaktojn shtrembrimin e mimeve relative, ri shprndarje t
pasuris dhe, n prgjithsi, shkatrrojn nj ekonomi. Gjat ksaj, mimet rriten milion ose
edhe miliard pr qind n nivel vjetor. Historia ka par disa hiperinacione, ndr t cilat edhe
at pas Lufts s par botrore e cila i kaploi Gjermanin, Greqin, Hungarin, Austrin dhe
shtete tjera. Gjithashtu, nga koha m e re daton hiperinacioni n RS t Jugosllavis nga vitet e
80-ta t shekullit t kaluar, kur pr shkak t lufts shteti aplikoi nj ekspansion t madh monetar,
shtypi shum para, me ka shkaktoi hiperinacion. Paradoks interesant sht ai pas Lufts s
par botrore n Gjermani, kur nj njeri ka shkuar n treg me nj thes para pr t bler dy tre
kilogram patate dhe e kan plakitur, hajdutt e kan vjedhur thesin, ndrsa parat ia kan ln.
Kjo vetn e dshmon rnien e shpejt t vlers s parave.
196
Inacioni n shtetet evropiane, SHBA dhe n RM mund ta tregojm nprmjet normave t

inacionit t marra nga CIA World Factbook 9.17.2009.
Tabela 5-1 norma t inacionit n BE
N BE
prqindja e ndryshimeve n
Viti norma e inacionit
CPI
2004 2%
2005 2,10% 5%
2006 2,20% 4,76%
2007 1,80% -18,18%
2008 1,80% 0,00%
2009 3,50% 94,44%
Burimi: Eurostat
Tabela 5-2 Norma e inacionit n Franc
Franc
Prqindja e ndryshimeve n
Viti Norma e inacionit
CPI
2003 1,80%
2004 2,10% 16,67%
2005 2,30% 9,52%
2006 1,70% -26,09%
2007 1,50% -11,76%
2008 1,50% 0,00%
2009 2,80% 86,67%
Burimi: Eurostat
Tabela 5-3 Norma e inacionit n Greqi
Greqi
Prqindja e ndryshimit n
CPI
2004 3,60% 0,00%
2005 3,60% -19,44%
2006 2,90% 20,69%
2007 3,50% -5,71%
2008 2,90% -12,12%
2009 4,10% 41,38%
Burimi: Eurostat
197
EKONOMIA
Tabela 5-4 Norma e inacionit n Spanj
Spanj
Prqindja e ndryshimeve n
CPI
2003 3,00%
2004 3,00% 0,00%
2005 3,20% 6,67%
2006 3,40% 6,25%
2007 3,50% 2,94%
2008 2,80% -20,00%
2009 4,10% 46,43%
Burimi: Eurostat
Graku 5-1 Lvizja e norms s inacionit n vitin 2007- 2009, me projeksione
pr vitin 2010 n SHBA
Aktuale Parashikimi
qershori-08
Dhjetori-07
shtatori-09
korriku-09
shkurti-10
marsi-08
janari-09
tetori-09
maji-10
prilli-09
Burimi: The Financial Forecast Center
198
N nntor 2009 norma e inacionit ka qen 1,80%, ndrsa n dhjetor 2009 norma e ina-
cionit ka qen 2,72% ose n vitin 2009 n krahasim me vitin 2008 sht rritur pr 1,761%.13
Nga tabelat e prezantuara mund t prfundohet se inacioni n shtetet evropiane nga viti
n vit rritet, gjithashtu, edhe n SHBA, nnkuptohet, veanrisht n dy vitet e fundit pr shkak
t krizs ekonomike botrore. Kjo do t thot se rriten shpenzimet e jets t cilat i shpenzojn
njerzit (ekonomit e familjeve) pr knaqjen e nevojave t tyre themelore. Shkalla mesatare e
inacionit n periudhn janar maj 2009 n RM ishte 0,5%, ndrsa pr vitin 2009 ishte 5,2%.
Niveli i mimeve shpenzuese n maj 2009, krahasuar me prill vitin e njjt, shnon ritje pr 1%.
Sipas t dhnave t Entit shtetror pr statistik,inacioni n RM e prcjell rritjen e inacionit
t prgjithshm n nivel vjetor, e cila kryesisht, ishte e nxitur nga rritja e mimeve t ushqimit
dhe energjis.
REZYME
& T papunsuar jan ata persona t cilt duan t punojn, krkojn pun, por nuk mund
t gjejn. Ai sht problem i rndsishm ekonomik i cili sht karakteristik pr t gjitha eko-
nomit e tregut,pa dallim t asaj vall ato jan t zhvilluara ose jo. Njerzit, pr ti knaqur nevo-
jat e veta ekzistenciale, duhet t disponojn,prkatsisht t realizojn t ardhurat e caktuara, dhe
kjo sht e mundshme nse punojn. do qeveri ndrmerr m shum masa pr zvoglimin e
papunsis pr shkak se ky sht shpenzim i shtetit. Papunsia rritet n kundr proporcion me
ekonomin, me rritjen e ekonomis zvoglohet papunsia dhe e kundrta. N R. e Maqedonis
vitin e kaluar ishte 31,7%.
& Nga hulumtimet ekonomike t problemit t papunsis sht konstatuar se ekzistojn tre
lloje t papunsis: ajo frikcione- forma m leht e papunsis, e shkaktuar nga mos informimi
i njerzve pr ekzistimin e vendeve t lira t puns, strukturore shkaktohet me ndryshimet
strukturore t ekonomis, disa profile krkohen, ndrsa disa tjera jo, ciklike - n faz t rece-
sionit ka papunsi m t madhe, ndrsa n faz t ekspansionit papunsia zvoglohet.
& llojet e shpenzimeve nga papunsia: shpenzime ekonomike sqarohen me t ashtu quaj-
turin ligj i Okunit, sipas s cilit, do 3% tani 2% zvoglim t BPV faktike nn BPV-n poten-
ciale, shkakton 1% rritjem t papunsis, shpenzime sociale vshtir maten pr shkak se jan
t lidhura me smundjet psikike dhe fizike te njerzit pa pun, dhe shpenzime t arks s shteti
- t papunsuarit nuk i paguajn kontributet e shteti, ndrsa shteti ndan pr ta, pr politikn
sociale t ciln e udhheq.
13
The Financial Forecast Center
199
EKONOMIA
& Papunsia sht problem edhe pr shtetet e pazhvilluara edhe ato t zhvilluara. Kjo vea-
nrisht sht e dukshme n kushte t krizs t cilat ndodhn n vitin 2008 dhe n vitin 2009. Nga
shtetet n Evrop, nga analizat e shrbimeve pr punsim tek ato merren t dhna sipas t cilave
n Evrop ka rreth 4,5 milion t papunsuar. M shum t papunsuar ka n Lituani, ndrsa m
pak n Norvegji. N RM papunsia sht e madhe dhe n vitin 2009 ishte rreth 31,7%.
& Inflacioni bn pjes n dukurit m t komplikuara, m komplekse ekonomike. E shnon
rritjen e fondeve blerse mbi at t mallrave, prkatsisht zvoglimin e fuqis blerse t parave,
dhe rritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve. Matet nprmjet indeksit t mimeve pr
shpenzim CPI- (shporta e konsumit t nj familje mesatare me katr antar), prkatsisht
llogaritet norma e inflacionit e cila tregon si ndryshohet marrdhnia e mimeve n vitin rrjed-
hs n krahasim me vitin paraprak. Inflacioni mund t jet i moderuar shkall e ult e infla-
cionit, njshifror, t jet edhe stimulues, galopant- kalon 10% edhe m shum, mimet shpejt
rriten dhe njerzit e humbin besimin n parat dhe i shndrrojn n pron reale, dhe hiper infla-
cion - sht form e rnd dhe mimet rriten edhe n milion, miliard prqind n nivel vjetor.
N shtetet e Evrops ka shkall t ndryshme t inflacionit, ndrsa n R. e Maqedonis ajo n
vitin 2009 ishte 5,2%.
200
Pyetje pr kontrollimin
Nocione kryesore:
e njohurive

papunsia 1. Si prkuzohet papunsia?

shkalla e papunsis 2. Cilat lloje t papunsis ekzistojn?

papunsia frikcione Sqaroni!

papunsia strukturore 3. Sqaroni shpenzimet ekonomike dhe

papunsia ciklike Ligjin e Okunit!

vullnetare dhe e detyruar papunsi 4. far jan shpenzimet sociale?

Ligji i Okunit dhe shpenzimet 5. Si e shpenzojn t papunsuarit arkn e
ekonomike shtetit?

shpenzime sociale 6. far sht inacioni?

shpenzime t arks s shtetit kriza dhe 7. Sa inacion haset n shtetet evropiane,
papunsia SHBA dhe n R. e Maqedonis?

inacioni Sqaroni!

indeksi i shpenzimeve t jets 8. Si ndikon inacioni n ekonomi?

shporta e shpenzimeve
1. Prllogaritni shkalln e papunsis, nse fuqia e prgjithshme e puns n ekonomi t

caktuar sht 375.000 persona, ndrsa numri i t papunsuarve sht 94.350!
2. Krahasoni papunsin n r. e Maqedonis, shtetet e BE-s dhe n SHBA!
3. Krahasoni inacionin n R. e Maqedonis, BE dhe n SHBA!
201
EKONOMIA
KREU I SHTAT:
SHTETI DHE EKONOMIA
Prmbajtja e kreut:
Karakteristikat dhe rndsia e t ardhurave publike

Llojet e t ardhurave publike
Karakteristikat dhe rndsia e shpenzimeve publike
Karakteristikat dhe rndsia e buxhetit
Decitet buxhetore dhe trajtimi i tyre n ekonomit bashkkohore
Cikli ekonomik (recesioni dhe ekspansioni)
Politika monetare ekspansive dhe restriktive
Qllimet e msimit:
sqaron karakteristikat dhe rndsin e t ardhurave publike

numron dhe ilustron lloje tjera t, t ardhurave publike
sqaron karakteristikat dhe rndsin e shpenzimeve publike
prshkruan karakteristikat dhe rndsin e buxhetit
grupon decite buxhetore n ekonomit bashkkohore dhe
trajtimin e tyre
ilustron ciklin ekonomik
krahason fazat e ekspansionit dhe recesionit
interpreton politikn monetare ekspansive dhe restriktive
jep shembuj pr politikn monetare ekspansive dhe restriktive
202
SHTETI DHE EKONOMIA
1. Karakteristikat dhe rndsia e t ardhurave publike
Politika skale dhe monetare jan dy politikat makroekonomike kruciale t cilat prdoren
n zbatimin e qllimeve t makroekonomis. Me politikn skale, me prdorimin e t hyrave
publike dhe shpenzimeve publike, veprohet mbi agregatet makroekonomike, prkatsisht mbi
aktivitetin e prgjithshm ekonomik.
Me shpenzime publike si sht theksuar n pjesn e par t librit, nnkuptohen, t ardhurat

t cilat shteti i grumbullon nga qytetart dhe rmat, ndrmarrjet, ndrsa shrbejn pr mbulimin
e nevojave publike(nevojat e shtetit dhe t qytetarve) . Shpenzimet publike, nga ana tjetr, jan
shpenzimi i atyre mjeteve t grumbulluara nga t ardhurat publike n sfern e t gjitha enteve
shtetrore, organeve publike si dhe pr nevojat e zhvillimit t disa sektorve ekonomik, t prf-
shira me planet vjetore shtetrore dhe prolet.
Shpenzimet publike jan mjete t cilat shteti i grumbullon n baza t ndryshme dhe nprmjet
ktyre mjeteve kshtu t grumbulluara realizohet funksioni skal, social dhe ekonomik i ktyre
t dhnave. Regullativa ligjore n t gjitha shtetet i jep t drejt shtetit t prcaktoj t dhna t
ktilla, t grumbulloj mjete dhe ti sistematizoj. Prona shtetrore dhe t hyrat personale t grum-
bulluara nga ajo asnjher nuk mjaftojn pr ti knaqur t ashtu quajturat nevoja publike, dhe
prandaj shteti, prpos mjeteve t grumbulluara nga entet e veta (shtetrore), grumbullon mjete
nga qytetart dhe nga rmat. Kshtu, ata duhet patjetr ti paguajn detyrimet ndaj saj, si pjes t
prons s tyre, t hyra dhe shpenzime. Me kt ajo prfshin 35%-40% nga madhsia e BPV dhe
gjat ksaj e realizon funksionin e vet ekonomik dhe social duke i sistematizuar ato mjete. Pa t
hyra publike, nuk ka shpenzime publike, nuk mund t funksionoj shteti dhe organet e tij.
2. Lloje tjera t, t hyrave publike
N ekonomi dallohen disa ndarje n lidhje me t hyrat publike, por, n esenc, ato ndahen
n : t hyra nga qytetart dhe t hyra nga rmat.
Ekzistojn llojet n vijim t t hyrave:
t hyra nga ndrmarrjet shtetrore dhe publike

tatime
dogana
taksa
kontribute
203
EKONOMIA
huamarrje publike
dhurata dhe ndihm
vetkontribut i rregulluar
Tatimet, si theksuam, jan t dhna obliguese pr personat zik dhe pr subjektet juridike
t cilt shteti ua imponon ti paguajn si pjes e prons s tyre, t ardhura dhe shpenzime. T
njjtat n mnyr m t detajuar i sqaruam n pjesn e par t librit.
Tani dika m gjersisht edhe pr llojet tjera e t hyrave publike:
Doganat jan t dhna t cilat kan funksion skal, ndrsa funksioni themelor, sipas
analizave ekonomike, sht funksioni mbrojts. Kjo do t thot se kur prcaktohet pagimi i
dogans pr produkt t caktuar, gjat importit t tyre, mimi i ngarkohet me shumn e doga-
ns. Ai produkt i importuar do t ket kosto m t lart sesa produkti vendas dhe gjat ksaj
do t ket konkurrenc t zvogluar, ndrsa kjo sht edhe shkak pr t cilin do t prcaktohet
dogana. Pr tu stimuluar prodhimi vendas dhe pr tu mbushur arka e shtetit. Shkallt sipas t
cilave paguhet dogana prcaktohen si tarifa doganore, me dispozita t veanta ligjore dhe n
libra t veant. R. e Maqedonis n rrugn drejt antarsimit n BE, duhet ta harmonizoj
tarifat doganore vendase me rregullat e BE-s dhe me rregullat e Organizatn botrore tregtare.
Taksat jan kompensime t cilin organet e shtetit e inkasojn nga personat zik dhe juridik
pr shrbimet t cilat ua ofrojn. D.m.th., pr dallim nga tatimet, te taksat ka kompensim t dre-
jtprdrejt, prkatsisht qytetart pr taksn e paguar marrin shrbime konkrete, gjat ka edhe
lartsia e taksave prcaktohet nga karakteri i shrbimit i cili krkohet. Kshtu, p.sh., pr timin
e vrtetimit dhe dokumenti tjetr nga organet e shtetit paguhen taksa administrative, si pr
krkesn, ashtu edhe pr dokumentin i cili merret. Pr shfrytzimin e shrbimeve nga organet
gjyqsore, gjithashtu, paguhen taksa gjyqsore, ndrsa pr shkak t karakterit t shrbimeve,
shpesh jan m t larta sesa taksat administrative. Qytetart dhe rmat paguajn edhe taksa ko-
munale, p.sh., pr shfrytzimin e disa shrbimeve komunale ose disa shrbimeve t volitshme,
si jan: vendosjen e reklamave dhe shpalljeve n vende publike, pr vendosjen e rmave, pr
parkim, taksa turistike etj. Taksat komunale, sipas rregullit, jan t ardhura t organeve lokale,
ndrsa taksat administrative dhe gjyqsore jan t ardhurat e organeve shtetrore dhe gjyqsore.
Obligues jan shfrytzues, persona zik dhe juridik, ndrsa taksat paguhen me pulla admin-
istrative ose vrtetime t ngjashme t cilat ndikojn ky lloj i t hyrave publike leht dhe shpejt
t arktohen. Edhe te ky lloj i t hyrave publike ekzistojn lirime dhe lehtsime.
Kontributet jan t dhna t atilla te t cilat pr pages nuk ekziston forc nga ana e or-
ganeve t shtetit. Ato nuk jan t detyrueshme, por jan t dhna sipas vullnetit t lir pr pjes t
204
SHTETI DHE EKONOMIA
caktuar t qytetarve, t cilt duke e paguar kt kontribut kan dobi t drejtprdrejt ose indirekte
nga nevoja pr knaqjen e s cils paguhet ai kontribut. Kontributet paguhen si t hyra t fondeve
nga t cilt nancohen kto nevoja. N sistemin tatimor aktual kontributet paguhen vetm pr
mbulimin e nevojave sociale, prkatsisht shndetsore, sigurimin pensional dhe inavlidor, si
dhe n rastet e papunsis, pr ka do her ka arsyetim duke pasur parasysh karakterin e ktyre
nevojave. Duke mos e lshuar krejtsisht parimin e solidaritetit, themelohet lidhje m e drejt-
prdrejt ndrmjet kontributit dhe shfrytzimit t ndonj nevoje. Parashihet sigurimi pensional
t bazohet n tre shtylla. Prpos sigurimit t detyruar, ekzistojn sigurimi vullnetar dhe privat.
Pr kto fonde paguhen kontribute t veanta dhe do njri prej tyre punon mbi parime t ndry-
shme, gjat ka disa punojn mbi parimet e tregut etj.
Huamarrjet publike jan nj nga burimet shum t rndsishme e t hyrave publike n
kushtet moderne. Kto realizohen nga huat t cilat shteti i merr nga popullata dhe nga nj pjes
e bankave ose nga banka qendrore (nse asim pr hua t brendshme), ose nga vendet e huaja
(kur asim pr huamarrje t jashtme).
Huamarrje shteti shpall, prkatsisht huazon pr m shum nevoja, kur zbatohet ndonj
aktivitet i rndsishm ekonomik, p.sh., ndrtimin e rrugve, decitin e buxhetit etj. Mbulimin
e decitit buxhetor, n kushte moderne, sht shkaku m i shpesht pr huamarrje publike. Me
t mbulohen shpenzime t cilat jan m t larta se t hyrat e grumbulluara nga buxheti i shtetit.
Gjat marrjes s huave publike shteti zakonisht ngarkohet me borxh n tregun e lir t kapitalit,
gjat ka lshon n treg letra me vler n form t etobligacioneve t cilat me vullnet, sipas
interesit t vet, i blejn qytetart dhe rmat, duke plasuar mjetet e tyre nanciare dhe duke
pritur, n afat t caktuar, norm interesi, e cila, zakonisht, sht sigurisht m e lart nga norma
e interesit t rregullt bankar. D.m.th., huamarrjet publike, n fakt, jan investime vullnetare
t mjeteve pagesore nga qytetart dhe rmat pr nevojat e shtetit, t cilat ajo duhet patjetr ti
kthej me norm interesi.
Shtetet n zhvillim, si R. E Maqedonis, nuk kan akumulime personale t mjaftueshme,

dhe prandaj kan nevoj pr huamarrje t huaja pr ndrtimin e kapaciteteve ekonomike t
rndsishme (n industri, bujqsi, infrastruktur, pr prmirsimin e bilancit t pagesave nga
vendet e huaja etj.
Dhuratat dhe ndihmat jan mjete t cilat personat vendas dhe t huaj zik dhe juridik
japin donacione, ia dhurojn shtetit n shuma t ndryshme (vullnetare dhe t pavarura).
Vet kontribut i rregulluar jan t hyra publike t cilat prdoren si mjete pr grumbulli-
min e t hyrave te organet lokale me an t referendumit ose tubimeve publike dhe prdoren pr
dedikim konkret t caktuar (pr ndrtimin e objekteve nga infrastruktura komunale dhe sociale,
shkolla, ambulanca etj.).
205
EKONOMIA
3. Shpenzimet publike
Me shpenzime publike nnkuptojm prdorimin e mjeteve t grumbulluara nga t

ardhurat publike, prkatsisht shpenzime t cilat i realizon shteti pr mbulimin e nevo-
jave publike. Funksionet e shtetit jan t shumta dhe t ndryshme, duke lluar nga funksionimi
i organeve t shtetit, gjyqsorit, mbrojtjen e shtetit, deri n rolin e rndsishm t cilin e ka
nj shtet modern rregullimin e jets ekonomike dhe politikn sociale. Shteti i ndrton, nxit
dhe mbshtet lvizjet ekonomike, kujdeset pr arritjen e nj zhvillimi t vazhdueshm dhe pr
rritjen e punsimit, pr qndrueshmrin ekonomike dhe sociale.
Shteti angazhohet edhe pr sigurimin e nj niveli t caktuar t mbrojtjes shndetsore dhe

sociale, veanrisht pr qytetart t cilt nuk kan mundsi me mjetet e veta personale ti paguaj-
n kto nevoja. Shteti realizon politik aktive edhe n arsim dhe mbrojtjen e mjedisit jetsor
dhe mjedisit t puns. Pr t gjitha kto nevoja tjera t ngjashme shteti shpenzon mjete, juridike
shpenzime publike.
Me ngarkimin tatimor t tepruar t qytetarve dhe ekonomis do t zvoglohet mundsia

pr investime dhe, n prgjithsi, destimulohet zhvillimi, por, gjithashtu, zvoglohet edhe fuqia
blerse, prkatsisht krkesa, e cila prsri ndikon mbi zvoglimin e oferts etj.
Lartsia e t hyrave publike zakonisht theksohet si pjes, prkatsisht pjesmarrje n

prqindje n BPV-n. Praktika ka dshmua se shtetet moderne pr shpenzimet e tyre pub-
like, prkatsisht pr nevojat t cilat i knaqin, zakonisht, angazhojn prej 30% deri m
50% t BPV.
Nprmjet shpenzimeve publike realizohet shprndarja e BPV dhe zbuten dallimet so-
ciale ndrmjet shtresave t pasura dhe t varfra t popullats.
N R. e Maqedonis pr shpenzimet publike n llim t viteve 90 t shek t kaluar

vazhdimisht jan akorduar nga 40% deri n 45% t BPV, q paraqet nj ngarkes tepr t
madhe. Tani m koh t gjat po tentohet shpenzimet publike t jen prej 35% deri n 40%
nga BPV-ja, q nuk sht leht t realizohet duke pasur parasysh nevojat e mdha t shteteve
dhe shrbimeve sociale, por edhe pr shkak t shterjes nanciare t ekonomis dhe t po-
pullats. Gjat ksaj, duhet pasur parasysh se kto shpenzime jan m t larta, pr shkak se
nj pjes e ish shpenzimeve publike pr disa nevoja publike, deri m tani i ka siguruar shteti
n baz t parimit t solidaritetit dhe si shpenzim i prbashkt, tani jan transferuar n bar
t qytetarve, t cilt vet i paguajn nga t ardhurat personale, si jan, p.sh., disa lloje t
mbrojtjes shndetsore, poe edhe kjo shum nuk i zvoglon shpenzimet publike. Dallimi
206
SHTETI DHE EKONOMIA
ndrmjet t hyrave t grumbulluara dhe shpenzimeve m t larta t cilat paraqiten n buxhet,

n fakt, paraqesin decitin buxhetor, i cili mbulohet me huamarrje t huaja, t cilat, paraqesin
ngarkes pr t ardhmen.
Sistemi i nancimit te shpenzimet publike, si dhe sistemi i t ardhurave publike ndryshojn

kshtu q ndryshon dhe prsoset i gjith sistemi ekonomik.
4. Buxheti
Buxheti paraqet planin e t ardhurave dhe shpenzimeve t nj shteti gjat nj viti.

Ai paraqet dokument, akt i shtetit t cilin e miraton trupi ligjvns, kuvendi, n form dhe
procedur t prcaktuar n mnyr rigide. Miratohet n fund t vitit i cili kalon, pr vitin e
ardhshm. Viti buxhetor nuk prputhet do her me vitin kalendarik. N buxhetin e nj viti,
jan theksuar t hyrat publike t cilat pritet t realizohen vitin e ardhshm, n total dhe sipas
burimeve t veanta, ndrsa nga ana tjetr jan dhn shpenzimet publike, gjithashtu, n total
dhe sipas dedikimit. N buxhet n mnyr t veant jan theksuar dedikimet kryesore pr
shpenzimet publike, s bashku me shumn e mjeteve t parave me t cilat marrin pjes n
shpenzimet publike.
Organet e shtetit t cilat jan t angazhuara pr hartimin e buxhetit, zakonisht, Ministria

e Financave, aplikojn procedura pr hartimin e buxhetit. N baz t kritereve t tyre dhe t
propozimeve nga shfrytzuesit e buxhetit konstatohet propozimi i vllimit t mjeteve t cilat
u nevojiten n vitin e ardhshm shfrytzuesve t caktuar, duke marr parasysh detyrimet e
zmadhuara ose t zvogluara. Diskutimi i cili zhvillohet n Kuvendin e RM-s gjat miratimit
t buxhetit, n fakt, prbhet n harmonizimin e mtutjeshm t krkesave t shfrytzuesve
buxhetor, t cilt m shpesh jan m t mdha nga mundsit e t ardhurave t prgjithshme dhe
nga shpenzimet e parapara t buxhetit.
Buxheti konstatohet n form ligjore q sugjeron se realizimi i buxhetit do t zhvillohet

ashtu si sht parapar. Pr realizimin e buxhetit jan t obliguar Qeveria dhe Ministria e
Financave. Organet t cilat konkretisht jan t angazhuar pr realizimin e buxhetit, urdhr dh-
nsit, llogari dhnsit etj., duhet rreptsisht ti prmbahen dispozitave t buxhetit. Realizuesit e
buxhetit nuk guxojn t arktojn shuma t parave m t vogla ose m t mdha pr shfrytzues
t caktuar nga ato t cilat jan parapar. Nj nga parimet kryesore t buxhetit sht parimi i
ekuilibrit e cila paraqet ekuilibr ndrmjet t ardhurave dhe shpenzimeve. Gjat hartimit t bux-
hetit t hyrat dhe shpenzimet duhet t jen t baraspeshuara, por gjat realizimit t buxhetit kjo
207
EKONOMIA
baraspesh luhatet, dhe shpesh realizohen shpenzime m t mdha sesa t hyra. N at mnyr
krijohet deciti i buxhetit dhe paraqite nevoja t realizohet rebalanci i buxhetit, prkatsisht
prsri t prcaktohet konstatohet baraspesh e re e t ardhurave dhe shpenzimeve, m sakt t
sigurohen t ardhura t reja pr shpenzimet m t mdha. Nse t ardhurat publike jan m t
larta se shpenzimet publike ather ajo quhet sucit. N praktikn ton shpesh realizohet rebal-
anc i ktill. N buxhetin pr vitin 1994 pr her t par deciti ishte planikuar para hartimit t
buxhetit. N vitin 2000 ishte realizuar rebalanc pr shkak t rritjes s t hyrave,ndrsa n vitin
2001 u krye rebalanc pr shkak t rritjes s shpenzimeve . N vitin 2004 ishte parapar decit i
buxhetit n shum prej 2.447.306.000 denar.
N kuadr t buxhetit t RM-s pr vitin 2004 ishin parapar edhe shpenzime pr t hyrat
publike prej 57.255.000.000 denar dhe shpenzime prej 59.702.306.000 denar. N sistemin
skal aktual sht ndrtuar sistem i ri buxhetor. Karakteristika themelore e zgjerimit t rolit t
buxhetit. N nancimin buxhetor jan integruar disa nevoja publike t qytetarve t cilat para-
prakisht jan nancuar nprmjet bashksive t interesave vet menaxhuese.
Realizimi i buxhetit paraqet nancimin e programeve sociale.Shteti nga mjetet e bux-

hetit, nprmjet fondeve prkatse ua kompenson shpenzimet e institucioneve shndetsore dhe
sociale pr shrbimet atyre qytetarve t cilt vet nga t ardhurat e tyre nuk mund ti paguajn
kontributet n fondet.
Roli i buxhetit sht prcaktuar me kyjen e buxhetit n ish t ashtu quajturin nancim
jasht buxhetor, prkatsisht nancimin e disa nevojave t veanta n prodhimin material, si
jan premit, regresionet, stimulimet etj., me t cilat shteti, p.sh., e nxit prodhimin e misrit dhe
e stimulon eksportin.
Nprmjet buxhetit nancohen edhe disa investime t reja n sektorin publik.
(kapacitete t infrastrukturs hidrocentrale, hekurudha, gaz prues etj.).
Me pavarsin ekonomike dhe politike dhe me kalimin nga nj sistem ekonomik n
tjetr u paraqitn shpenzime t reja t cilat duhet t mbulohen me mjete nga buxheti,
si ishin mjetet e nevojshme pr sanimin e bankave, pr borxhet e tyre ndaj vendeve t
jashtme dhe pr mbulimin e nj pjese t kursimit t vjetr t devizave,pastaj mbulimin
e kompensimeve pr puntort e falimentuar dhe pr t tjert t cilt ngeln pa pun
n procesin e privatizimit, etj. Nevoja pr shpenzime m t mdha n buxhet rezultoi
edhe nga ndarja e re territoriale n RM n vitin 1996, si edhe pr aplikimin e procesit
t denacionalizimit.
N tabel sht paraqitur si sht planikuar n vitin 2009 buxheti i R. s Maqedonis dhe
rebalanci.
208
SHTETI DHE EKONOMIA
Tabela 6-1 Buxheti n RM n vitin 2009

Rebalanci
Rebalanci
Buxheti i dyt i Tremujori Tremujori Tremujori Tremujori Total
i buxhetit
2009 buxhetit 1 2 3 4 2009
2009
2009
T hyra
153.213 143.076 138.459 31.298 31.780 31.785 33.635 128.498
n total
T hyra nga
tatimet dhe 126.525 116.482 112.940 26.554 26.033 27.774 29.499 109.860
kontributet
T hyra jo
21.105 21.745 20.978 4.160 5.173 3.533 3.536 16.402
tatimore
T hyra
2.537 2.537 1.675 414 238 194 321 1.167
kapitale
Donacione t
2.946 2.212 2.706 114 268 204 247 833
huaja
T hyra nga
huamarrje t 100 100 160 57 68 80 32 237
arktuara
Shpenzime n
164.806 154.517 149.592 33.231 35.357 33.008 37.797 139.393
total
Shpenzime
135.546 130.760 130.324 30.639 31.687 30,216 33.423 125.965
rrjedhse
Shpenzime
29.260 23.757 19.268 2.592 3.670 2.792 4.374 13.428
kapitale
Deciti/
suciti -11.593 -11.441 -11.133 -1.933 -3.577 -1.223 -4.162 -10.895
buxhetor
Financim 11.593 11.441 11.133 1.933 3.577 1.223 4.162 10.895
Grumbullime 19.600 19.449 19.065 2.908 6.891 2.049 7.091 18.939
Derdhje 8.007 8.008 7.932 975 3.314 826 2.929 8.044

Pr vitin 2009 planikohet buxheti i RM-s t jet:
I T HYRA N TOTAL 143.334.000
II SHPENZIME N TOTAL 153.796.000
III DEFICITI 18.505.000
Planikohet deciti t jet 2,5% nga BPV-ja.
209
EKONOMIA
5. Deciti buxhetor n ekonomit moderne dhe trajtimi i tyre
N msimin paraprak e prkuzuam buxhetin si plan vjetor i t hyrave dhe i shpenzimeve n

shtet. Gjithashtu, treguam edhe se nj nga karakteristikat e tij sht edhe ekuilibri e ktyre dy anve.
N situat t ktill, shteti shpenzon mjete sa buxheti ka pasur mundsi t grumbulloj nprmjet
detyrimeve publike (tatime dhe t hyra tjera). Mirpo, n shum shtete, po edhe n shtetin ton, rrall
realizohet ekuilibri buxhetor nga shkaku se shpenzimet publike i tejkalojn t hyrat publike. Ather
kur madhsia e t hyrave publike e tejkalon lartsin e t hyrave publike, ekziston decit buxhetor,
por edhe e kundrta, kur t hyrat publike i tejkalojn shpenzimet publike buxheti ka sucit.
Graku 6-1 Indikator pr baraspesh t buxhetit, deciti dhe suciti buxhetor

t dalura publike
baraspesh t
buxhetit SUFICIT
BUXHETOR
DEFICIT
BUXHETOR
Prosecno danocno optovaruvanje...-
ngarkesa mesatare t tatimit 30% nga
BPV /3miljarda njsi monetare
GNP-ja reale
Ekonomit kombtare moderne sot karakterizohen me decit buxhetor. Ato paraqiten n

dy lloje:
1. decite buxhetore strukturore, dhe

2. decite buxhetore ciklike.
Decitet buxhetore strukturore paraqiten kur shpenzimet i tejkalojn t hyrat publike si

rezultat i politiks skale diskrete.
210
SHTETI DHE EKONOMIA
Politika diskrete skle paraqet t drejtn e qeverive t ekonomive moderne t propo-

zojn dhe t aplikojn ndryshime n t dhnat publike (shkallt e normave t interesit)
dhe n programet e shpenzimeve publike n varsi nga faza e ciklit ekonomik.
Nprmjet politiks diskrete qeveria krijon decit buxhetor strukturor. Kjo ndodh n kushte
kur ekonomia sht n faz t recesionit dhe mund t kaloj n recesion. Pr ti parandaluar
lvizjet e ktilla makroekonomike, do t shkaktojn pagimin e prodhimit, ritjen e papunsis,
qeveria aplikon politik skale ekspansive. Nprmjet saj qeveria zgjedh nj nga tre opsionet:
rritjen e konsumit t shtetit, zvoglimin e tatimeve ose kombinimin e t dyja opsioneve. Me
ciln do prej tyre shteti do t shkaktoj decit buxhetor. Ndrsa synimi prfundimtar sht
nprmjet krkess t nxitet rritja e ekonomis.
Decitet buxhetore ciklike paraqiten si pasoj e veprimit t stabilizatorve automatik kur,

pr shkak t zhvillimit ciklik t ekonomis, faza e ekspansionit kalon n fazn e recesionit. Tani
m treguam, nse n ekonomi ka recesion, aktiviteti i vogl ekonomik i zvoglon t ardhurat e
qytetarve dhe t ndrmarrjeve si obligues tatimor. Qeveria ka mundsi t mos aplikoj politik
skale diskrete, por stabiliteti automatik e bn t vetn. Me shkallt e pandryshuara t tatimeve
n buxhet do t prfshihen m pak mjete, dhe do t zvoglohen edhe t hyrat publike. Por, si
rritet papunsia, ashtu do t rriten edhe shpenzimet e shtetit pr ndihmn e atyre t papunve
(transferime sociale). Kshtu paraqiten decitet buxhetore ciklike. Ai do t zvoglohet, por ka
mundsi edhe t zhduket, prsri nn ndikimin e stabilizuesve automatik, kur do t ndodh faza
e ekspansionit.
6. Cikli ekonomik
Nse analizojm ndonj tregti ekonomike n nj periudh t caktuar kohore do t vrejm

ritjet dhe renit e tij, prkatsisht lvizjen pr sipr dhe pr posht te indikatorve t prodhimit
shoqror n at ekonomi t tregut. Pr shkak se asim se BPV-ja sht indikator m sintetik n
makroekonomin, kjo do t thot se lvizja e saj n vite t caktuara sht shoqruar me rnie
evidente, prkatsisht me rritjen e shpejt n vite tjera. Prandaj themi se zhvillimi sht ciklik.
N at zhvillim ciklik paraqiten disa faza, m sakt katr: kulmi, recesioni, fundi dhe amulli. N
literaturn moderne kto katr faza, zakonisht, sintetizohen n dy: faza e ekspansionit (kurimi
dhe kulmi) dhe faza e recesionit (rnia dhe fundi).
211
EKONOMIA
Cikli ekonomik sht periudh kohore nga njri recesion n tjetrin, prkatsisht nga
nj fund deri n fundin tjetr.
N grak sht paraqitur cikli ekonomik me fazat e ekspansionit dhe i recesionit.
Graku 6-2 Cikli ekonomik
recesioni ekspansioni
kulmi
fundi
koha
Ekonomit e tregut jan karakteristike sepse ken aftsi t shrohen. Gjith kohn pas ndonj
fundi ekonomia llon t shrohet. Ajo hyn n fazn e ekspansionit t ciklit ekonomik. Pr at koh
biznesi dhe shpenzimi i konsumit llojn t rriten. Duke ndjer se kushtet do t prmirsohen,
subjektet ekonomike llojn t risin prodhimin. Zvoglohet papunsia dhe m shum puntor
do t punsohen. Kjo, nga ana tjetr, on drejt niveleve m t larta t shpenzimit konsumues dhe
ekspansionit t mtutjeshm t punsimit, prodhimit dhe shpenzimit. N mnyr vijuese t va-
zhduar ekonomia arrin deri n kulm. N kulmin e ciklit ekonomik, ekonomia lulzon. Prodhimi,
normalisht, prodhon me qllim ose pothuajse me t gjith kapacitetin, ndrsa ata t cilt krkojn
pun,n prgjithsi, kan mundsi t gjejn. Gjat kohs s kulmit, investimi dhe konsumi jan
n nivelin m t lart. Por, pr shkak se ekonomia sht punsimin t plot ose pothuajse t plot,
krkesa i t mirave dhe shrbimeve rritet, ndrsa edhe mimet, gjithashtu, rriten.
Recesioni prkuzohet si dy tre mujor (gjasht muaj) t BPV n regres. Por periudha
e kulmit, aktiviteti ekonomik, konsumet dhe rmat llojn t zvoglojn nivelin e konsumit.
Firmat mund t prjashtojn puntor, ti reduktojn furnizimet e lndve t para dhe t reduk-
tojn prodhimin, pr shkak se kan grumbulluar rezerva tej mase. Disa rma mund t vendosin
212
SHTETI DHE EKONOMIA
t vazhdojn me shfrytzimin e fabrikave t vjetra dhe pajisjes, dhe jo t investojn n makina

dhe ndrtesa t reja. Disa rma dhe konsumator do t reduktojn edhe shpenzimin pr shkak
se ekonomistt kan parashikuar se aktiviteti do t zvoglohet n disa muajt e ardhshm. Pa
marr parasysh shkaqet, reduktimet n biznes dhe n konsumin e shnojn llimin e recesionit.
Si zvoglohet konsumi, ashtu edhe biznes rmat tjera llojn ti zvoglojn aktivitetet e
tyre. Prodhimi i tyre do t zvoglohet dhe shumica e puntorve do t prjashtohen. Pr shkak
t prjashtimeve, puntort t cilt gjithashtu jan edhe konsumator, shpenzojn m pak. Kjo
rezulton me reduktime edhe m t mdha t prodhimit dhe deri te prjashtimi m i madh i pu-
ntorve. Nga Lufta e dyt botrore e ktej, recesionet - rniet kan zgjatur ndrmjet gjasht
dhe 18 muaj.
N periudhn e recesionit, ekonomia e arrin kurin e vet t poshtm - fundin. Kapacitetet

punojn m pak, ndrsa papunsia arrin nivelin m t lart. Prodhimi i prgjithshm i mall-
rave dhe i shrbimeve vazhdon t zvoglohet. Kohrat jan t vshtira n fundin e ciklit, sht
vshtir t gjendet pun dhe shum rma falimentojn. Nj rrjedhoj e ktill n lvizjet haset
te do ekonomi e tregut n bot, vetm me implikime t ndryshme t ktyre karakteristikave,
n varsi nga niveli i zhvillimit t ekonomis.
7. Politika monetare
Shteti n ekonomin e tregut luan disa role vendimtare gjat sigurimit t kushteve eko-
nomike, n t cilat tregu i siprmarrsis private n mnyr ekase mund t funksionoj. Nj
rol i ktill n politikn makroekonomike t ciln e realizon qeveria sht t siguroj valut t
qndrueshme, gjersisht t pranuar dhe t mbaj vlern e asaj valute me an t politiks me t
ciln do t kuzohet inacioni (rritja nivelit t prgjithshm t mimeve pr t mirat dhe shr-
bimet). At funksion t rregullimit t sasis s parave n qarkullim (pr tu mbajtur vlera e
njsis s parave) n do pushtet monetar e ka Banka Qendrore. Ajo, gjithashtu, si tham, ka
edhe funksione tjera: shtyp dhe emeton para, e rregullon likuiditetin n pagimin e bankave n
shtet dhe ndaj vendeve t huaja, kryen supervizion, ruan dhe menaxhon me ar dhe me rezerva
t devizave etj. Por, m i rndsishm sht funksioni i rregullimit t sasis s parave n qarkul-
lim, gjat ka kryen t ashtu quajturn politik monetare, e cila mund t jet:
1. politik monetare ekspansive, dhe

2. politik monetare restriktive.
213
EKONOMIA
Instrumentet t cilat i prdor banka qendrore n realizimin e asaj politike jan:
Politika e rezervs s obligueshme - instrument i cili do t thot akordimin e nj prqin-

djeje t caktuar nga kredia potenciale e bankave afariste n llogari t veant te banka qendrore
- si rezerv e obliguar.
Politika e norms s diskontit - kjo sht shkalla e norms s interesit sipas s cils
banka qendrore e arkton normn e interesit nga bankat afariste kur t njjtat huazojn kredi
prej saj.
Politika e tregut t hapur - sht instrument i cili sht karakteristik pr ekonomit
e tregjeve t zhvilluara dhe tregut t zhvilluar nanciar. Banka qendrore me ndrmjetsim t
bankave komerciale kryen shit blerjen e letrave me vler dhe kshtu e zmadhon ose e zvoglon
ofertn e parave t ekonomis.
Banka qendrore kryen politik monetare ekspansive kur ekonomia sht n recesion.
Ather oferta e parave n ekonomi sht m e vogl dhe ka aktivitete t vogla t investimit.
Pr ta rritur ofertn e parave, banka qendrore ka mundsi t: zvogloj shkalln e rezervave t
obliguara pr bankat afariste te ajo dhe t lr mundsi t lshojn vllim m t madh t parave
n qarkullim, t zvogloj lartsin e shkalls s diskonit dhe tu ofroj bankave komerciale nn
kushte m t volitshme kredi t lira t cilat do t mund ti marrin prej saj dhe n ekonomi ato tua
ofrojn subjekteve afariste, t kryej blerjen e letrave me vler (etobligacioneve) nga bankat
afariste, ndrsa ata nga subjektet ekonomike dhe nga personat zik, me ka zmadhohet oferta
e parave n qarkullim.
Ndodh e kundrta n kushte t ekspansionit kur ka shum investime dhe inacion n eko-
nomi. Ather banka qendrore kryen politik restriktive monetare, prkatsisht e kuzon ofer-
tn e parave n qarkullim. D.m.th., e rrit shkalln e rezervs s obliguar dhe prfshin pjes m
t madhe nga potenciali kreditor i bankave, kshtu ato japin vllim m t vogl t kredive n
ekonomi dhe zvoglohet oferta e parave. E rit lartsin e shkalls s diskonit, me ka shtrenjto-
hen kredit t cilat ajo ia ofron bankave afariste, kshtu edhe ato personave zik dhe juridik ju
ofrojn kredi m t shtrenjta, me ka do t zvoglohet sasia e parave n qarkullim. Gjithashtu,
e prdor edhe politikn e tregut t hapur. I blen letrat me vler (etobligacionet e shtetit) nga
bankat afariste, prkatsisht ato prej subjekteve afariste persona zik dhe juridik) dhe n at
mnyr trhiqet pjes e parave t cilat jan n qarkullim, ndrsa lshohen etobligacionet.
Zvoglohet oferta e parave dhe kuzohet krkesa agregate, me qllim t ulet inacioni.
214
SHTETI DHE EKONOMIA
REZYME
& T hyrat publike jan ana pozitive e buxhetit dhe e politiks fiskale t do shteti. Ato jan
mjete t cilat shteti i grumbullon nga qytetart dhe nga firmat, ndrmarrjet, ndrsa shrbejn pr
mbulimin e nevojave publike. Prona shtetrore dhe t hyrat personale t grumbulluara nga ajo asnjher
nuk mjaftojn pr ti knaqur t ashtu quajturat nevoja publike, dhe prandaj shteti, prpos mjeteve t grum-
bulluara nga entet e veta, grumbullon mjete nga qytetart dhe nga firmat. Kshtu, ata paguajn pjes t
kontributit t tyre, prons, ose shpenzimin e shtetit.
& N Republikn e Maqedonis ekzistojn t hyrat publike n vijim: t hyra nga ana e ndrmar-
rjeve t shtetit dhe nga ato publike, tatime, dogana, taksa, kontribute, huazime publike, vet kontribut
t rregulluar, dhurata dhe ndihm. Tatimet jan detyrime t obligueshme t cilat qytetart dhe firmat
ia paguajn shtetit, doganat paguhen gjat importit t ndonj produkti pr t cilin sht prcaktuar
ajo e dhn dhe ato duhet t jen mbrojtje pr produktet vendase nga konkurrenca, taksat jan t
detyrime pr ndonj shrbim t cilin organet e shtetit e kryejn pr qytetart dhe pr firmat, ndrsa
hasen si: administrative, gjyqsore dhe komunale, kontribute pr t dhna vullnetare t cilat paguhen
pr vetknaqjen e ndonj nevoje nga sfera e shndetsis, arsimit etj., huazime publike shteti merr
nga qytetart, firmat, bankat n shtet (si t brendshme) dhe nga bankat e huaja, shtetet (si t jashtme).
& Shpenzimet publike jan mjete t cilat shteti i shpenzon pr knaqjen e nevojave t shtetit,
enteve publike, mjete me t cilat duhet t mbulohen shpenzimet nga puna e institucioneve n
arsim, shndetsi, polici, armat, gjyqsor, administrat etj. Kto nevoja financohen nga ana e
shtetit, prpos ato t cilat qytetart vet i knaqin ose participojne n mimin e tyre (shndetsi,
sigurim pensional dhe invalidor).
& Buxheti sht plan i shtetit i cili i prfshin t hyrat dhe shpenzimet publike. E harton Qe-
veria, ndrsa e miraton Kuvendi, pr nj vit dhe sht theksuar sipas llojeve t t hyrave dhe llojet
e shpenzimeve. Ajo form rreptsisht e prcaktuar krkon nj realizim t rrept gjithashtu. Parimi
kryesor sht baraspesha buxhetore, por ajo shpesh sht e rrezikuar nga shpenzimet m t mdha
(deficiti buxhetor), ndrsa ndonjher ka edhe t hyra m t mdha sesa shpenzime (suficiti bux-
hetor), ndrsa ather duhet t kryhet rebalanc i buxhetit i cili zakonisht mbulohet me kredi.
& Deficit buxhetor ka kur shpenzimet publike jan m t mdha nga t hyrat publike. N
ekonomi hasen dy lloje t deficiteve buxhetore: strukturore dhe ciklike. Deficitet buxhetore struk-
turore ndodhin kur shpenzimet publike i tejkalojn t hyrat publike si pasoj e politiks fiskale
diskrete, ndrsa deficitet buxhetore ciklike ndodhin si pasoj e veprimit t stabilizatorve au-
tomatik kur, pr shkak t zhvillimit t ekonomis, faza e ekspansionit kalon n faz t recesionit.
& Pr zhvillimin e ekonomis thuhet se rrjedha ciklike, se asnjher nuk ka rnie, ndrsa
ndonjher rritje t aktivitetit ekonomik. Periudha kohore nga njri recesion deri n recesionin
tjetr, prkatsisht nga njri fund deri n fundin tjetr paraqet cikl ekonomik. Cikli ekonomik
ka dy faza: recesioni (investime, punsim, prodhimi zvoglohet) dhe ekspansion (rritja e investi-
meve, punsimit, prodhimit dhe prfitimit).
215
EKONOMIA
& Politikn monetare e udhheq banka qendrore dhe me kt e rregullon sasin e parave
n qarkullim. Gjat ksaj shfrytzon tre instrumente - tre politika: politikn e tregut t hapur,
politikn e shkalls s diskonit dhe politikn e rezervave t obligueshme. Politika varet nga
faza e ciklit. N fazn e recesionit realizon politik monetare ekspansive (shkall e zvogluar
e rezervave t obliguara, shkalla e diskonit zvoglohet, blen letra me vler), ndrsa n fazn
e ekspansionit realizon politik monetare ekspansive (shkalla e rezervave t obliguara ritet,
shkalla e diskonit zmadhohet, dhe shet letra me vler - flet obligacione shtetrore).
Nocione kryesore:
Politika skale
shpenzime publike
tatime
taksa,
dogana,
huamarrje publike
kontribute
buxhet
ekuilibri buxhetor
deciti buxhetor
suciti buxhetor
Politika skale ekspansive
Politika skale restriktive
decite buxhetore strukturore
decite buxhetore ciklike
Politika skale diskrete
Cikli ekonomik
ekspansioni (kurimi, rritja, kulmi)
recesioni (rnia, fundi)
Politika monetare
politik monetare ekspansive
politik monetare restriktive
shkalla e rezervave t obliguara
politika e shkalls s diskonit
Politika e tregut t hapur
216
SHTETI DHE EKONOMIAt
1. far sht politika skale?

2. Prkuzoni far jan t hyrat publike!
3. Cilat lloje e t hyrave publike ekzistojn?
4. far jan shpenzimet publike?
5. Si nancohen shpenzimet publike?
6. far sht buxheti?
7. Kush e miraton buxhetin dhe si sht procedura?
8. Cilat jan parimet e buxhetit?
9. far sht deciti buxhetor?
10. Si klasikohen decitet buxhetore?
11. far jan decitet buxhetore strukturore?
12. far jan decitet buxhetore ciklike?
13. far sht cikli ekonomik dhe cilat faza i prmban?
14. far sht recesioni?
15. far sht ekspansioni ?
16. far sht politika monetare?
17. Sqaroni politikn monetare ekspansive!
18. Sqaroni politikn monetare restriktive!
1. Bni krahasimin e t hyrave publike dhe shpenzimeve n buxhetin e RM-s pr

vitin 2009!
2. Tregoni n grakun fazat e ciklit ekonomik, tregoni pikat ekstreme!
3. N ciln faz t ciklit ndodhet ekonomia maqedonase?
217
EKONOMIA
KREU I SHTAT:
EKONOMIA
NDRKOMBTARE
Prmbajtja e kreut:
Investimet e huaja t drejtprdrejta n bot dhe n Republikn e

Maqedonis
Shtetet n zhvillim dhe shtetet n tranzicion
Sisteme tregtare t jashtme dhe politika tregtare e jashtme e RM-s
Sistemi i devizave dhe politika e devizave t RM-s
Bilanci i pagimit t RM-s
Qllimet e msimit:
njohuri pr investime t huaja t drejtprdrejta (IHD)

prshkruan IHD-t
prshkruan shtete n zhvillim dhe n tranzicion n ekonomin botrore
sqaron sistemet tregtar t jashtm dhe politikn tregtare t jashtme t
RM-s
prkuzon sistemin e devizave dhe politikn e RM-s
interpreton kursin e kmbimit
njohuri pr bilancin e pagesave n RM
218
1. Investimet e huaja t drejtprdrejta n bot dhe n RM
Duke i msuar marrdhniet ndrkombtare n pjesn e par t librit, treguam se prpos

importit dhe eksportit t, t mirave dhe shrbimeve, lvizja e kapitalit ndrkombtar sht veti
e rndsishme e tregtis s jashtme. Dy forma t rndsishme t eksportit t kapitalit jan:
Investimet e huaja t drejtprdrejta, dhe

Portofol investime.
T gjitha shtetet t pasura dhe t varfra, t mdha dhe t vogla i preferojn investitort pr
shkak se ata sjellin rritje ekonomike, punsime, rritjen e standardit jetsor, qytetar t knaqur
dhe rejting m t madh pr politikant. do shtet tenton t ofroj dika t veant, dika m
ndryshe, dika t ciln shtetet tjera nuk e kan. Ndrsa qllimi i investitorve sht realizimi i
prtimit. Prandaj, shkaku i vetm i cili mund ti sdoj t investojn parat e tyre n shtet t
huaj n fakt sht prtimi. Gjat ksaj prtimi vendoset n kombinim me rrezikun. Normal-
isht, rreziku m i madh krkon shkall m t lart t prtimit, dhe e kundrta, gjat rrezikut m
t vogl investitori do t pranoj edhe shkall m t vogl t prtimit.
Investimet e huaja t drejtprdrejta (IHD) realizohen nga ana e kompanive trans nacionale
nprmjet hapjes s a lialeve t tyre n shtete t huaja, me an t qiramarrjes t pakos kontrol-
luese pr aksionet e ndrmarrjes permanente ose me hapjen e nj ndrmarrjeje t re. N suaza
botrore numri i a lialeve t huaja sht i madh, mbi 650.000, t cilat jan themeluara nga rreth
60.000 mij kompani prindrore. IHD kryhen nga rma t mdha n relacion shtete t zhvil-
luara - shtet i zhvilluar, por edhe n shtetet n tranzicion dhe n zhvillim. (UNCTAD 199, p.l)
Kapitali i huaj nga lloji i investimeve t drejtprdrejta e plotson kursimin t pamjaftueshm

vendas, mundson aktivitet investues m intensiv dhe e nxit zhvillimin ekonomik. Ekonomit
nacionale n tranzicion (ktu bn pjes edhe RM-ja) objektivisht jan t udhzuar n shfrytzi-
min e kapitalit t huaj dhe ai ka rol jashtzakonisht t rndsishm, duke pasur parasysh nevojat
pr dalje nga gjendja ekonomike e pavolitshme dhe zbatimin e reformave strukturore. Npr-
mjet investimeve t huaja t drejtprdrejta mbulohet nyja ndrmjet shkalls s bruto - investi-
meve dhe akumulimit vendas, me ka aftsohet ekonomia pr zhvillim t ardhshm.
219
EKONOMIA
Faktort t cilt i determinojn IHD-t jan si vijon:
resurse t lira, n dispozicion (fuqia e puns, energjia, lndt e para etj.)

gjersia dhe fuqia pr absorbim e tregut n ekonomi ku investohet
kushtet infrastrukturore
klima e volitshme dhe trajtimi (i volitshm) ndaj investitorve
sistem juridik i ndrtuar n shtetin ku investohet
stabiliteti politik i shtetit etj.
Kto jan vetm pjes e faktorve ekonomik dhe politik prej t cilve udhhiqen investi-
tort e IHD n aktivitetet e tyre. Jan t njohura si kushte t volitshme t cilat i ofron shteti ku
investohet. Ato e nxisin konkurrencn ndrmjet kompanive dhe e rrisin prodhimin, ndrsa roli
i tyre sht n transformimin e tekniks s re dhe teknologjis dhe njohurive dhe jep mundsi
pr aktivitet investues m intensiv n shtet. Mund t inicioj dukurin dhe zhvillimin e veprim-
tarive ekonomike dhe me kt t nxitet zhvillimi.
N raportet e UNCTAD sht theksuar se n procesin e globalizimit, qendra sht pikrisht

prodhimi internacional e hapur nprmjet THK dhe IHD, prodhim i cili sht kontrolluar dhe
udhhequr nga drejtorit e THK n shtetet n sfern e tyre.
Me prfundimin vitet 90 -t t shek. XX gjendja e IHD n bot ka qen si vijon:
Tabela 7-1 IHD ja n bot
Viti Shuma e shprehur n bilion dollar

1990 1994 (mesatarja) 197,7
1995 327,9
1996 372,9
1997 461,4
1998 690,4
1999 1076,6
2000 1489,8
2001 729,2
Burimi: Balance of Payments Statistiks Zearbook (BOPSY)
220
1.2. T ardhura t realizuara nga investime t huaja t drejtprdrejta
N periudhn e pavarsimit ekonomia maqedonase u ballafaqua me probleme t shumta

me karakter ekonomik dhe politik. Nga aspekti ekonomik, ishin t pranishme probleme pr
shkak t jo qndrueshmris makroekonomike, hiperinacionit, shums s lart t borxhit t
jashtm dhe bllokadave politike dhe ekonomike. Ekonomia maqedonase u ballafaqua edhe
me shoke eksterne t cilat lluan me shprbrjen e ish Jugosllavis dhe t shteteve lindore
Evropiane. Ndikimi jo i volitshm mbi ekonomin maqedonase dhe dme u shkaktuan nga
zbatimi i sanksioneve t Kshillit pr siguri t OKB-s ndaj Jugosllavis, embargoja e Re-
publiks s Greqis ndaj Republiks s Maqedonis, lufta n hapsirat e ish Jugosllavis,
kriza e Kosovs dhe kriza politike dhe e siguris n vitin 2001 n Republikn e Maqedo-
nis. N kushte t vshtira dhe faktor t kuzuar ekonomia maqedonase bnte prpjekje
pr implementim adekuat t programit stabilizues. Pr shkak t kushteve t komplikuara
dhe gjendjeve n periudhn e kaluar, hyrja e investimeve t drejtprdrejta t huaja realizohej
me dinamik t ngadalsuar dhe nuk kontribuonte pr impuls m t madh n zhvillimin eko-
nomik. N vitet e para t pavarsimit, prkatsisht n periudhn prej 1991 deri n 1995 hyrja
e investimeve t drejtprdrejta t huaja ishte n nivel shum t ult dhe ato m shum ishin t
prfaqsuara n tregti me 35,8%, industri me 29,7% dhe n transport me 26,5%. N kuadr
t industris ishte investuar n prodhimin e produkteve ushqimore, konfeksionit dhe n prod-
himin e plastiks. N kt periudh investime t huaja t drejtprdrejta m t mdha jan :
Vinka Vinic, Makedonia sport Shkup, Maktrans Shkup, tehnogas Shkup etj.
Par sipas shteteve, rreth 90% e kapitalit investues buronte nga shtete ekonomikisht t zhvil-
luara. Pa vitit 1995 u regjistrua zmadhim i caktuar i interesit pr investime t huaja si rezultat
i zbatimit t reformave n ekonomin maqedonase.
Gjegjsisht, n vitin 1996 ishin krijuar kushte pr tejkalimin e fazave t krizs s ciklit
ekonomik dhe ekonomia maqedonase hyri n faz t rritjes s dobt modeste t zhvillimit eko-
nomik. Ather investimet m t mdha t huaja t drejtprdrejta n Republikn e Maqedonis
kishte n Moda Shn. Nikole Strumica Tabak- Strumic, Centro _ Shkup, Jugotutun _
Manastir, t cilat ishin nga shtete t zhvilluara (Austria, Greqia, Gjermania, Italia dhe SHBA).
Investimet m t mdha t huaja n vitin 1997 ishin Transkop Manastir nga ana e Gjer-
manis, Radika Dibr nga Austria, Jugotutun Krivogashtani nga Greqia. N vitin 1998
vazhdoi t implementohet procesi i reformave strukturore dhe 90% e ndrmarrjeve industriale
tani m ishin privatizuar. Investimet t cilat erdhn n shtet ishin jashtzakonisht timprurse.
Investime m t mdha t huaja kishte n USJE- Shkup nga ana e Greqis dhe e Zvicrs, Bi-
raria Shkup nga ana e Greqis, Makstill Shkup nga Lihtenshtajni etj. N vitin 1999 i
cili e shnon krizn e Kosovs t hyrat m t mdha nga investimet e huaja kishte n OKTA
221
EKONOMIA
Shkup nga ana e kompanis greke Helenik Petroleum, ndrsa n vitin 2000 u shitn ADOR
Makedonia, FENI Kavadarci, Buim dhe disa kapacitete tjera.
N periudhn e kaluar dhjet vjeare t hyra m t mdha nga ana e investimeve t huaja
t drejtprdrejta u realizua n vitin 2001 me shitjen e Telekomunikacioneve t Maqedonis,
prkatsisht, kur u realizuan t hyrat m t mdha nga ana e investimeve t huaja t drejtpr-
drejta n shum prej 443 milion dollar amerikan. Menjher vitin e ardhshm 2002 t hyrat
nga investimet e huaja t drejtprdrejta n mnyr drastike u zvogluan dhe kishin vlern prej
78 milion denar. Konsiderohet se t hyrat e pamjaftueshme jan si pasoj e siguris akoma
jo t qndrueshme dhe gjendjes politike n shtet dhe n rajon. T hyrat nga investimet e huaja
t drejtprdrejta n periudhn prej vitit 1994 deri n vitin 2002 arritn shumn prej 907 milion
dollar, prej t cilave rreth 77% jan n tre vitet e fundit.
Graku 7-1 Investime t huaja t drejtprdrejta n ndrmarrjet m t mdha
Panairi i Shkupit Shkup
Kombinati i duhanit
Feni Kavadarci
Buin Radovish
Kombinati metalurgjik - Shkup
Birraria Shkup
Usje Shkup
ADOR Maqedonia Shkup
Zhito Luks Shkup
Okta Shkup
Makstill Shkup
Centro Shkup
222
Analizuar sipas veprimtarive n investimet e prgjithshme t huaja t drejtprdrejta n RM.

n tre vitet e fundit pjesmarrje m t madhe kan transporti dhe komunikimet (pr shkak t
shitjes s Telekomunikimet e Maqedonis (Makedonski Telekomunikacii)), ndrmjetsimi -
nanciar, industria dhe xehetaria, ndrtimtaria etj. N kuadr t prodhimit industrial m s shum-
ti sht investuar n prodhimin e produkteve ushqimore, n ranimin e derivateve t nafts dhe
trajtime tjera, n prodhimin e prodhimeve kimike dhe prodhimin e prodhimeve t metalit.
N tre vitet e fundit, shtete t cilat realizuan investime m t mdha t drejtprdrejta n RM

jan: Hungaria, Greqia, SHBA-t, Zvicra, Sllovenia, Qipro etj. Duhet t theksohet se periudhn
e kaluar Greqia sht shteti i cili udhheq lidhur me kapitalin investues n shtet. Investime t
huaja t drejtprdrejta si prqindje nga bruto prodhimi vendor lvizin n nivel t ult. Kshtu,
n vitin 2000 ato ishin 4,5%, n vitin 2001 12,9% dhe n vitin 2002 vetm 2.1%. N krahasim
me ekonom tjera n tranzicion, sipas indikatorit, me investime t huaja t drejtprdrejta si
prqindje nga bruto prodhimi vendor R. e Maqedonis akoma ngec mbrapa.
Tabela 7-2 T hyrat nga investimet e huaja t drejtprdrejta n ekonomit n tranzicion
2001 20021) 2001 20021)

Lindore 21.784 18.494 4,8 5,1
Shqipria 207 95 5,0 2,7
Bosnja dhe Hercegovina 130 180 2,8 4,8
Bullgaria 694 289 5,1 2,6
Kroacia 1.512 653 7.7 4,0
ekia 4.916 7.068 8,7 14.1
Hungaria 2.443 834 4,7 1.8
Polonia 6.995 2.612 3,8 1.9
Rumania 1.157 741 2.9 2.4
Sllovakia 1.475 3.391 7,2 19,8
Sllovenia 503 1.105 2.7 7,1
Maqedonia 443 67 12,9 2,5
Jugosllavia 165 310 1,6 3,0
Qendrore 16.333 15.011 4,9 5,7
Juglindore 4.309 2.335 4,5 3,0
Shtetet Baltike 1.143 1.148 4,6 5,7
Burimi: Eurostat
223
EKONOMIA
Tabela 7-3 Investime t huaja t drejtprdrejta n RM sipas veprimtaris
2002 2003 2004 2005 2006

Total: 77812 80643 139460 116168 350665
Bujqsi, gjueti
144 1260 1559 2892 900
dhe pylltari
Peshkatari 577 - - - -
Nxjerrja e xeheve
- 5 4401 26581 20035
dhe gurit
Industria pr
30889 35936 38586 53989 50498
prpunim
Furnizim me
Rrym elektrike, gaz - 3 - 22 225962
dhe uj
Ndrtimtari 269 60 6284 2413 3349
Tregti me t madhe
6160 7096 13228 7967 13263
dhe me t vogl
Hotele dhe
368 21 22 2763 5233
restorante
Komunikacion,
magazinim dhe 9426 869 65996 741 4471
lidhje
Ndrmjetsim
29668 19180 7707 12784 8140
nanciar
Aktivitete n
Lidhje me pron
t patundshme, 152 13423 1531 3612 14178
qiramarrje dhe
Aktivitete afariste
Drejtoria publike
dhe mbrojtja
- - - 1905 323
E obligueshme
sociale
Arsimi - 2761 3 10 17
Shndetsi dhe pun
- - 7 92 1083
sociale
T tjera 159 29 136 397 3213
224
N periudhn 2002 2006 investimet e huaja t drejtprdrejta kishin tendencn e rritjes,

prpos n vitin 2005 kur kishte rnie, ndrsa prsri shnojn rritje n vitin 2006 me shum prej
234,5 milion dollar amerikan n raport me vitin paraprak. Vllim m t madh t investimeve
t huaja t drejtprdrejta n periudhn 2002 - 2006 sht vrejtur n sektort: Furnizim me
energji elektrike, gaz dhe uj, ndrmjetsim nanciar, komunikacion, magazinim dhe lidhje,
industria pr prpunim, nxjerrja e xeheve dhe gurit dhe tregtia me t madhe dhe me t vogl.14
1.3. Investime t huaja- parakusht pr zhvillim ekonomik n

Republikn e Maqedonis
Republika e Maqedonis, shteti ballkanik me t kaluar t bujshme dhe pasuri natyrore t

pa vlersueshme, sht shtet i vogl me potenciale t mdha. Kushtet e volitshme klimatike pr
zhvillimin e bujqsis, pemtaris, blegtoris, turizmit malor, gjithashtu, edhe numr i madh
i mundsive tjera t cilat mundsojn Maqedonia t karakterizohet si shtet stabil ekonomik.
Ktu, para s gjithash, mendohet n investime t huaja t cilat jan t mirseardhura n do
shtet tjetr, si dhe n Maqedoni, e cila sht e volitshme pr investime n t gjitha degt tjera
t prodhimit.
Strategjia e shtetit sht pikrisht trheqja e investimeve t huaja dhe mundsia t pr-
doret potenciali natyror t cilin e posedon shteti jon.Reforma n legjislacion dhe kushtet e
volitshme pr investime n shtet jan nevoj e patjetrsueshme pr trheqjen e investimeve n
shtet. sht fakt se biznesment e interesuar t cilt dshirojn pjes t kapitalit t investojn
n shtetin ton dhe t llojn t ndrtojn kapacitete, ndrsa gjithashtu me kt t prforcojn
sistemin ekonomik dhe biznes klimn n Maqedoni. Nevojitet promovimi i shtetit, trheqja e
investitorve t vin t vizitojn Maqedonin dhe t vendosin pr hapjen e kapaciteteve t cilat,
vetvetiu, do t mundsojn punsime t reja t qytetarve dhe prmirsimin e klims sociale n
shoqri. Strategjia e shkuarjes prej shteti n shtet, nga koncepti n koncept, njoftimi me at t
cilin e viziton Maqedonin dhe t gjitha kushtet e volitshme me t cilat dallohet nga shtetet tjera
sht hap pozitiv t trhiqet investim m shum. Burimi: Enti shtetror pr statistik
14
Burimi: Enti Statistikor Shtetror pr Statistik"
225
EKONOMIA
Ekzistojn kompani t huaja t cilat tani m e kan realizuar t njjtn duke ndrtuar kapa-
citete n zonn e lir ekonomike Bunarxhik, duke investuar nnprodhimin e qumshtit dhe
n deg tjera, si dhe paralajmrime pr hyrjen e investimeve n industrin e metaleve dhe n
industrin automobilistike. Paralajmrimet pozitive pa dyshim se duhet t kalojn n realitet
dhe sa m shpejt t llojn hapat pr investim n shtet.
Rajoni i Maleshevis, sht rajon n Maqedoni i cili sht i pasur me pasuri natyrore me
nj diametr t pamatur, para s gjithash, destinacion i mir pr investim n bujqsi, turizm,
n prodhimin e ushqimit organik me sd ktu m shum t trhiqen investitor t cilt do
t jen t knaqur me at q e jep at pjes t shtetit. Para s gjithash, investimi n hapjen e
kapaciteteve pr prpunimin e patates, e cila tani m sht simbol i identikimit t komuns
s Berovs dhe mundsia pr zhvillim real n at drejtim. Thjesht, nevojitet t promovohet ky
rajon, t trhiqen investitor t cilt do t jen t interesuar t investojn kapital n hapjen e
fabrikave pr prpunimin e patates, ndrsa me kt rezultatet n t gjith komunn q n ditn
e par do t vrehen. Turizmi tani m sht n zhvillim, jan hapur disa kapacitete hotelerie dhe
me kt ndryshohet pamja e qytetit. Ky rajon sht dhn si shembull, ndrsa rajone t ktilla
ka shum t cilat jan potencial dhe sd pr biznesment e huaj t cilt do t shprehin dshir
t investojn.
Problemi sht n at se sa jan t promovuara dhe t njohura t gjitha rajonet n shtet, sa

jan t prezantuara n kartn e vendeve t cilat jan t volitshme pr investim n Maqedoni.
Interneti sht nj mnyr e reklamimit, si dhe prgatitja e strategjis si bashkqytetart tan, t
cilt tani m nj periudh t gjat kohore jan n kurbet npr t gjith botn, t investojn n
shtetin am dhe sa ata do t mund t ndihmojn n promovimin e shtetit ton me pranin e tyre
n numrin e madh t shteteve. Trheqja e nj ose dy brendeve botrore n cilin do segment
t prodhimit, nga vet vetja, do t thot ardhjen e m shum t tjerve t cilt do t prcjellin
shembullin dhe do t investojn n Maqedoni.
Shteti duhet t vazhdoj me angazhimet e veta t trheq vmendjen e investitorve t huaj

dhe vet t investoj n promovimin e saj, pr shkak se marketingu sht mnyra e vetme bota
t njoftohet me Maqedonin dhe t njoftoj si shtet t volitshm pr investime. Stabiliteti i siste-
mit juridik, legjislacioni evropian, krijimi i kushteve t volitshme dhe privilegjeve pr investi-
tor jan metoda t nevojshme t cilat duhet t zbatohen me qllim t arrihet qllimi i dshiruar
pr Maqedonin si shtet i investimeve dhe bumit ekonomik. T bhet shembull pr shtet t
vogl n Ballkan, n t cilin do t investojn numr i madh i kompanive me renome botrore.
226
2. Shtete n zhvillim dhe n tranzicion n ekonomin botrore
do shoqri, pa dallim t zhvillimit dhe karakterit t sistemit ekonomik, duhet t shkarkoj

problemin ekonomik qendror - si, far dhe pr k prodhohet. D.m.th., nuk ekziston shtet n
bot n ekonomin e s cils nuk ndrmerren aktivitete pr rritjen e produktivitetit, prodhimit,
pr zvoglimin e papunsis, shpenzimeve, pr rritjen e BPV dhe pr prmirsimin e standardit
jetsor t njerzve. Mirpo, n varsi nga niveli i zhvillimit, n disa ekonomi kjo sht e leht
dhe e thjesht, m e shpejt, ndrsa shtete tjera as nuk kan sukses t realizojn t gjith kt.
Ekonomit e shteteve n bot dallohen ndrmjet veti dhe klasikohen sipas m shum
kritereve. sht e zakonshme shtetet t ndahen sipas nivelit t zhvillimit t tyre ekonomik - ku
hasen: shtete t pa zhvilluara, shtete mesatarisht t zhvilluara dhe shtete t zhvilluara. Ndarje
tjetr t ciln e prdor ekonomia botrore sht e: Shteteve t pa zhvilluara, shtete n zhvillim,
shtete mesatarisht t zhvilluara, shtete t zhvilluara dhe shtete shum t zhvilluara. T bjm
disa krahasime dhe sqarime t karakteristikave t ktyre grupeve t shteteve pr t pasur sukses
ti identikojm n ekonomin botrore.
Shtetet e zhvilluara jan shtete me ekonomi pr t ciln jan karakteristike kushtet e ekonomis
s tregut, ndrsa n to ka produktivitet t lart t puns dhe shfrytzim i plot i resurseve, puns eko-
nomike, aktivitete t mdha investuese, papunsi e vogl, eksport i madh, BPV e lart per capita dhe
standard t lart jetsor t njerzve. Kjo i bn konkurruese n tregun e bots dhe i nxit n zhvillim t
mtutjeshm t prshpejtuar. Ndr ato, p.sh., jan shtetet n Evropn Perndimore (BE), SHBA, Japoni.
Shtetet e pazhvilluara dhe shtetet n zhvillim jan karakteristike me nivel t ult t zhvil-
limit ekonomik, prkatsisht pr ato mund t thuhet si vijon: ato ndoshta jan shtete me gjuh t
ndryshme, religjione, tradita dhe kultura, por jan t ngjashme sipas asaj se t gjitha ballafaqohen
me problemin e prbashkt, krizn. Me gjenerata, ekonomit e tyre tradicionale i knaqin vetm
nevojat themelore n nivel t mbijetess, duke prodhuar (qoft edhe jo mjaftueshm) ushqim dhe
strehimore pr t mbijetuar. Atje ka vrshime, thatsira, smundje dhe uri. Kushte t pa volitshme
pr pun, pajisja e vjetruar dhe investimet e pa mjaftueshme jan veori pr ato. Vetm disa shtete
n zhvillim, duke dashur t tojn para pr furnizim me pajisje moderne, i str ngarkojn hapsir-
at e mdha t toks pr kultivim me kultura X t cenueshme t cilat rezultojn me t gatshme, si
jan: kafeja, aji, pambuku dhe duhani. Rezultati nga kjo sht zvoglimi i prodhimit t ushqimit.
Shtete n zhvillim ka pothuajse n do vend, prpos n Amerikn Veriore dhe n Evrop.

T gjitha kombet n Afrik, me prjashtim t Libis dhe pjess s Afriks Jugore, jan shtete
n zhvillim. T ktilla jan edhe gjysma e shteteve n Amerikn Jugore, t gjitha n Amerikn
Qendrore dhe shumica e shteteve n Azi.
227
EKONOMIA
sht vshtir t gjeneralizohet pr aq shum shtete dhe kultura, por ato i ndajn shumicn
e problemeve n vijim:
Trashgimin nga kolonizimi N vitet para Lufts s Dyt Botrore shumica e shteteve
n zhvillim ishin koloni t kombeve te industrializuara ose ishin nn komandn e tyre. Eko-
nomit e huaja nuk ishin me t vrtet t interesuara pr interesat e tyre t m rndsishme afat
gjata. Shfrytzimi i lndve t para dhe i resurseve, e cila ka ndodhur edhe paraprakisht, sot i
ka dobsuar kto kombe.
Kapacitet i ult i prodhimit BPV i ult per capita (n shtetet e BE-s = 20.000 euro, n
SHBA = 29.000 dollar, ndrsa n shtetet n zhvillim 500 dhe m pak euro pr banor).
Baz jo prkatse e resurseve Me siguri shkaku kryesor prse shtetet n zhvillim prod-
hojn aq pak sht pr shkak se kan m pak resurse. Zakonisht, ktyre shteteve ju mungon kap-
itali pr prodhim (makina, vegla, fabrika). Infrastrukturat e tyre (rrugt, portet, ndrmarrjet pr
knaqjen e nevojave publike dhe furnizimi me uj), zakonisht, jan jo adekuate pr ti knaqur
nevojat e tyre. Por, nj nga problemet m serioze sht mungesa e kapitalit njerzor. Nuk kan
puntor t kualikuar t cilt nevojiten pr zhvillimin e ekonomive te tyre. Ka shkall t lart
t analfabetizmit, shrbime t kqija shndetsore dhe munges e personelit mjeksor. Balla-
faqohen me rrethin magjik t varfris . Me pak investime kapitale, nuk ka pajisje moderne
dhe me kt vin t hyra t vogla dhe prsri prej nga sht lluar.
Shtete n zhvillim daljen dhe zgjidhjen sot e krkojn nprmjet investimit t mjeteve t
vogla t cilat i ndajn si kursime nga prodhimi rrjedhs, por edhe n investime t huaja si burim
i kapitalit. Kto shtete huazojn nga shtetet m t zhvilluara ose u lejojn investuesve t huaj
t themelojn bizneset e tyre n kudr t kujve t tyre. Investime t huaja mund t vin nga
burime private ose nga burime shtetrore. Kjo sjell mundsi pr eksploatim, por kjo sht nj
mundsi fare tjetr n kontekst t nevojave pr zhvillim.
Nprmjet ktyre investimeve t huaja dshirohet ti ndihmohet n rritjen e nivelit t arsimit

dhe kualikimit, kshtu q t punohet n mnyr m ekonomike dhe m produktive.
Shtetet n tranzicion sot quhen shtete t cilat deri n vitet 90-t t shek. XX kan qen sociali-
ste t ashtu quajtura shtete t bllokut lindor (BRSS, ekia, Polonia, Hungaria, Rumania, por edhe
Jugosllavia, ndrsa sot RM), ndrsa pr dallim nga shtetet me kushte t tregut pr ekonomizim,
ka pasur kushte pr ekonomizim, t planikuara t drejtprdrejta, administrative. Ekzistimi i
shtetit dhe i pronsis shoqrore (te ne) ju ka imponuar ktyre shteteve rol t fuqishm dhe ndi-
kim t shtetit n themelimin e relacioneve n marrdhniet e puns dhe n avancimin e ndrmar-
rjeve. Mos respektimi i ligjeve themelore t tregut, veanrisht t ligjit t vlerave prkatsisht t
konkurrencs, si dhe marrdhniet e oferts dhe t krkess, krijuan sisteme n t cilat nprmjet
228
ekonomizimit t planikuar dhe t drejtprdrejt sht tentuar t realizohen qllimet themelore

gjat puns. Pa mundsia t planikohen t gjitha aktivitetet, gjithashtu, edhe t menaxhohen
nga nj qendr, si dhe pamundsia t jen konkurrente n ekonomin e tregut, shkaktoi kriz n
ekonomit e shteteve t zhvilluara, t cilat kah fundi i viteve 80-t dhe n llim t viteve 90-t
nga shekulli i kaluar u ndeshn me probleme t mdha ekonomike, si dhe me probleme politike.
Kjo krijoi klim t pavolitshme ekonomike te pothuajse t gjith ata, me ka lloi procesi i ri
strukturimit t tyre nga sisteme socialiste n sisteme kapitaliste. N kt sistem form themelore e
prons sht private (dhe jo shtetrore dhe shoqrore), mbizotrojn parime t tregut dhe rregulla
pr pun dhe motiv kryesor n ekonomin e prtimit dhe zhvillimit m t lart. Kto shtete nuk
kan nivel t lart t zhvillimit ekonomik dhe n kushtet e reja t tregut t puns u prpoqn t
sigurojn aktivitete investuese m t larta (prpos nga kursimi jo i mjaftueshm vendas) nprm-
jet investimeve t huaja t drejtprdrejta dhe huave t huaja, q n kt mnyr t rritet produk-
tiviteti, t modernizohen kapacitetet, t ritet eksporti, t zvoglohet deciti tregtar, t rritet BPV-ja
dhe t prmirsohet standardi jetsor. N at drejtim, shtetet n tranzicion kan ndihm nga BE
dhe nga SHBA. Pjes e tyre u bn antare t Be-s 9 drejt s cils synon RM-ja) dhe me kt
tojn ndihm nanciare, mundsi pr arsimim plotsues dhe kualikim plotsues t kuadrove,
punsim t popullats dhe kushte pr tregti t lir, progres dhe zhvillim.
3. Sistemi tregtar i jashtm dhe politika tregtare e jashtme e RM-s
Tregtia e jashtme, si theksuam paraprakisht, sht tregtia e cila kryhet ndrmjet ndrmar-
rjeve t nj shteti me subjekt ekonomik nga shtete t huaja. Ajo paraqet sfern e qarkullimeve
t prgjithshme, ndrsa e prfshin eksportin dhe importin e t mirave dhe shrbimeve. Kur nj
shtet eksporton t mira dhe shrbime n vendet e huaja, ajo faktikisht nj pjes t BPV e shet
n tregjet e shteteve tjera. E kundrta, kur shteti importon t mira dhe mallra nga jasht, ajo ble
pjes t BPV s shteteve tjera.15
Eksporti dhe importi i t mirave dhe shrbimeve kan domethnie t veant dhe vend n
shkmbimin tregtar t jashtm n R. e Maqedonis. Sipas kritereve pr madhsin e shteteve
(territori, numri i popullsis, potenciali ekonomik, gjersi e tregut t brendshm) sht shtet i
vogl. Me madhsi t ktill ajo nuk sht n mundsi ti prodhoj t gjitha prodhimet e nevo-
jshme pr furnizim t popullsis dhe t ekonomis. Me importin knaqen nevojat e nj numri t
madh t, t mirave dhe shrbimeve t cilat nuk jan t prfaqsuara n strukturn e prodhimit
ose nuk prodhohen n sasi t mjaftueshme n shtet. Kushtet natyrore specike dhe kapacitetet
e ndrtuara pr prodhim mundsojn asortiman t gjer t t mirave dhe shrbimeve. Me din-
amizmin e eksportit zmadhohet prodhimi i cili nuk mund t absorbohet n tregun e vogl. Fuqia
blerse e vogl e popullsis dhe tregut t vogl nuk mund t absorboj pjes m t madhe t k-
15
Dr. A. Gergiev, Dr. M. Nestorovski, Ekonomika na Makedonija IV, Prosvetno delo, Shkup, 2001, fq. 247
229
EKONOMIA
tyre t mirave dhe shrbimeve dhe patjetr t plasohen n tregjet e huaja. Ndrsa, n strukturn
prodhuese nuk jan t prfaqsuara t mira dhe shrbime t caktuara ose nuk prodhohen n sasi
t dhna pr knaqjen e nevojave t tregut vendas, prandaj eksportohen.
Shkmbimi tregtar ndrkombtar sht i rndsishm pr zhvillimin ekonomik t shtetit

ton. Vllimi n at shkmbim n periudhn e pavarsimit, veanrisht prej vitit 2003 deri n
vitin 2997 dhe sot, rritet.
Sipas t dhnave statistikore pr periudhn 2003-2007, shkmbimi tregtar i jashtm n R. e

Maqedonis me vendet e jashtme sht rritur. n tabeln 7-3 sht treguar vllim i shkmbimit
t mallrave n RM me vendet e huaja pr periudhn 2003 2007.
Tabela 7-3 Shkmbimi i mallrave me vendet e huaja e shprehur me miliard

dollar amerikan USD
2003 2004 2005 2006 2007

Vllimi i shkmbimit 3.673.342 4.607.503 5.269.263 6.167.417 8.583.823
Vllim- lon 1.056.232 - - 1.112.402 1.404.581
Eksport 1.366.989 1.675.877 2.041.265 2.415.161 3.356.248
Eksport-lon 611.097 - - 641.198 825.261
Importi 2.306.353 2.931.626 3.227.998 3.752.256 5.227.576
Import- lon 445.134 - - 471.204 579.320
Mbulimi i importit me eksportin 59 57 63 64 64
Me kt tabel vrtetohet informata se vllimi i shkmbimit tregtar n RM sht n rritje,

ndrsa edhe ajo sht n rritje edhe vllimi i eksportit dhe importit nga viti n vit.
Nga tabela dhe nga graku mund t shihet dhe t prfundohet se RM-ja n periudhn e
kaluar (2003 2007), por edhe n dekadat e kaluara ka decit tregtar i cili sht rezultat i im-
portit m t madh sesa eksportit.
N tabel sht dhn vllimi i tregtis s jashtme n RM sipas grupacioneve t shteteve.
230
Tabela 7 -4 vllimi i eksportit dhe importit sipas grupacioneve ekonomike t

shteteve (e shprehur n prqindje)
Eksporti Importi
2004 2005 2006 2007 2004 2005 2006 2007
Shtete t
65,6 62,6 57,2 67,6 58,4 54,8 50,3 56,5
zhvilluara
BE 57,1 53,1 55,2 65,1 49,8 45,5 43,9 49,5
EFTA 0,4 0,4 0,4 0,3 1,6 2 1,6 2,3
Shtete tjera
8,1 9,2 1,5 2,2 7 7,3 4,8 4,8
t zhvilluara
Shtete t
0,1 0,1 0,1 0,1 0 0 0,7 0,8
pazhvilluara
Shtete n
0,,7 1,7 9,9 2,7 7,3 8,3 38,3 30,9
zhvillim
Ballkani
- - 32,8 9,5 - - 10,6 11,7
Perndimor
Shtete tjera 0 0 0 - 0 0 0 0
Total: 100 100 100 100 100 100 100 100
Shtet m t mdha partner t Republiks s Maqedonis jan shtetet e zhvilluara t cilat

n eksportin pr kt periudh kan marr pjes me rreth 63,25%, ndrsa n importin me rreth
55,5% Pastaj vijojn shtetet e BE-s me rreth 57,63% pjesmarrje n eksportin dhe 47,18% n
import. Shtetet tjera shnojn pjesmarrje minimale n importin dhe n eksportin me shtetin.
Sipas dedikimit ekonomik t prodhimeve, vllimi i eksportit dhe importit n RM, sipas t
dhnave t Entit shtetror pr statistik, sht: Pjesmarrje m t madhe n eksport prej 47,8%
n vitin 2004, prkatsisht 63,5% n vitin 2007, kan prodhimet pr riprodhim, si dhe mallrat
pr konsum t gjer me 49,4% n vitin 2004, prkatsisht 34,4% n vitin 2007. Nga ana tjetr,
sht e ult pjesmarrja e mjeteve pr pun dhe mjeteve t pa shprndara. N importin e RM-
s, gjithashtu, m e lart sht pjesmarrja e materialeve pr riprodhim me 65% n vitin 2004
dhe me 65% n vitin 2007 (para s gjithash, pr shkak t importit t nafts s paprpunuar dhe
repromaterialeve tjera pr industrin ton). Pastaj vijojn mallrat me konsum t gjer me 24,3%
n vitin 2004 dhe me 23,4% n vitin 2007. Mjetet pr pun dhe mjetet e pa shprndara jan me
pjesmarrje t ult, gjithashtu, edhe n eksport.
231
EKONOMIA
Graku 7-2 Vllimi i eksportit dhe importit t prgjithshm n vite
Vlera n
dollar
t SHBA-ve
Vitet
export import
4. Sistemi i devizave dhe politika devizore e Republiks s Maqedonis
N sqarimin pr sistemin e devizave, n pjesn e par t librit treguam se ai s bashku

me sistemin tregtar t jashtm formon nj trsi. Gjegjsisht, n lidhje me importin e t
mirave dhe shrbimeve ndodh qarkullim pagesor, prkatsisht pagesa dhe arktimi. Pikrisht
kto rregulla pr realizimin e qarkullimit pagesor me vendet e jashtme jan dhe elementi m i
rndsishm i sistemit t devizave. Prandaj sistemi i devizave prkuzohet si:
Shum e rregullave juridike dhe masave me t cilat shteti e rregullon qarkullimin pagesor
me vendet e jashtme, timi dhe disponimi me mjete t huaja pr pages dhe mnyra e blerjes dhe
e shitjes t mjeteve t huaja pagesore. Prpos ksaj, si kompleks i veant i rregullave, sistemi
i devizave i prfshin rregullat dhe masat n lidhje me mirmbajtn e bilancit t devizave, tregut
t devizave, rezervat e devizave dhe qarkullimi me metale t shtrenjta.
232
Tregu i devizave sht treg i organizuar i i cili kryen blerjen dhe shitjen e devizave dhe n
t marrin pjes banka qendrore, bankat e autorizuara dhe persona tjer vendas.
Kursi i denarit, si mim i devizave, formohet sipas oferts dhe krkess s devizave n
tregun e devizave (uktues), por edhe nn intervenimin e banks qendrore (uktues menax-
hues). Tani ka vler 61,5 denar 1 euro.
Firmat t cilat realizojn deviza n vendet e huaja kan mundsi vetm n periudh t cak-
tuar kohore, p.sh., 90 dit, ti rruajn devizat n bankat e huaja ose n llogarit e tyre t devizave
te banka t autorizuara. Pas atij afati ata jan t obliguar devizat ti ofrojn pr shitjen n tregun
e devizave. BPRM, jo vetm q mund t shes dhe t blej deviza, por sht e autorizuar ti
rregulloj mnyrn dhe qarkullimin dhe organizata e tregut t devizave dhe t prcaktoj kursin
e denarit n raport me valutat e huaja. N kushte t marrdhnieve intervalutore t rrnuara,
BKRM sht e autorizuar t kuzoj ose t ndaloj blerjen dhe shitjen e devizave.
Treg kmbimor sht treg i kuzuar n t cilin kryhet blerja shitja e parave t huaja efek-
tive, eqe dhe letra kreditore, ndrsa n t cilin pjesmarrs jan qytetart. N sistemin ton
t devizave qarkullimi realizohet n bankat, kmbimoret dhe n bursat. Qytetart mund t dis-
ponojn me deviza dhe lirisht mund t hapin llogari t devizave ose libreza t devizave n
bankat. Pr devizat bankat paguajn kamat n deviza. Sekreti i poseduesve dhe i gjendjes n
llogari t devizave dhe libreza sht i garantuar.
Rezervat e devizave jan instrument shum i rndsishm i BPRM pr rruajtjen e likuiditetit

t pagimit drejt vendeve t huaja. Por, prdoren edhe pr intervenime n tregun e devizave. Nj
pjes e tyre rruhen vazhdimisht (ajo pjes e siguron minimumin nj mujor likuiditet t pagimit
drejt vendeve t huaja), ndrsa pjes tjetr jan rezerva rrjedhse (sigurohet likuiditeti rrjedhs
n RM n pagimin drejt vendeve t huaja).
Si edhe n sistemet tjera t devizave, ashtu edhe n vendin ton, rezervat e devizave (t
RM-s) i prbjn:
krkesat n vendet e huaja,

letra me vler t cilat jan n emr t njsive pagesore t huaja.
N rezervat e devizave konsiderohen edhe efektet e parave t huaja dhe arit monetar (shufra
ari). Ja disa indikator pr lvizjen e rezervave t devizave n RM n periudhn pre vitit 1993
deri n tremujorin e tret t vitit 2009.
233
EKONOMIA
Tabela 7-5 Rezervat e devizave n RM 1993 - 2009
rezerva t devizave
REZERVA T DEVIZAVE
n milion USD viti (i)
N MILIONA EURO
dollar
123,2 1993
172,4 1994
282, 3 1995
277,5 1996
258.7 1997
323.9 1998
449.9 1999
699.5 2000
755.6 2001
725.2 2002
723 893,4 2003
716,9 975,3 2001
1122 1324,7 2005
1416,7 1863,8 2006
1524,4 2239,0 2007
1494,9 2107,6 2008
1267,8 1672,6 2009
1203,6 1602,0 2009
11526,6 221 2009
234
shtja rreth rregullimit dhe mirmbajtjes s kursit t kmbimit t denarit nga ana e BPRM
sht shum me rndsi. BPRM m shum se nj dekad me sukses e zbaton strategjin pr
rruajtjen e kursit t denarit stabil, me kombinim t suksesshm t politiks skale dhe prudente
monetare. sht br zgjidhje e nj strategjie t ktill, pr shkak se Maqedonia sht e vogl,
ekonomi trsisht e hapur dhe jashtzakonisht e varur nga importi dhe eksporti, pr fat t keq,
lart e evropizuar. Gjat vitit 2008 BPRM n mnyr permanente ka intervenuar n tregun e
devizave, duke shpenzuar shum jashtzakonisht t madhe t rezervave t devizave pr ta bal-
ancuar krkesn e devizave dhe n at mnyr ta rruaj stabilitetin (ks) t kursit t kmbimit
t denarit. U imponua pyetja vall n vitin 2009,pr shkak t zvoglimit t dinamiks s rritjes
t importit (e cila do t rezultoj me decit tregtar t zvogluar), t kryhet devalvimi i denarit.
Analizat e BPRM dhe teoricienve ekonomik treguan se devalvimi i ktill i njsht nuk
sht i nevojshm, pr shkak se do t jet kundr produktive. Efekt pozitiv do t jet shtrenjtimi
i importit dhe lirimi i eksportit, por, n kushte t krizs ekonomike botrore n zhvillim, ndry-
shimet e ktilla pozitive nuk do t mund t zgjasin gjat. Nga ana tjetr, fuqia blerse e denarit
me t cilat disponojn qytetart dhe rmat do t zvoglohej pr prqindjen e devalvimit kur ata
do t kishin dashur t blejn mallra, mimi i t cilave sht prcaktuar me klauzoln e devizave
(p.sh. banesa, automobil etj.). Kshtu krkesa e zvogluar pr t mira dhe shrbime do t
zvoglohej edhe m shum dhe do t kishte nxitur dukuri negative n sektorin real (zvoglimi
i prodhimit, rritja e pa punsis dhe tendencat m tutje t prforcuara t deacionit, ndrsa me
kt edhe recesioni i ekonomis).
Nga ana tjetr, revalvimi do t shkaktoj problem t madh te ekonomit e familjeve dhe
ndrmarrjeve t cilat jan t ngarkuara me kredi te bankat n baz t marrveshjes n t cilin
sht prfshir klauzola pr deviza. Gjithashtu, revalvimi nj kahesh do t mund t shkaktoj
prkeqsime t likuiditetit t denarit n bankat komerciale. N rast t nevojs s ritur pr denar
pr nevojat e prditshme, qytetart dhe rmat do t realizojn zvendsim prkats t depozi-
tave t devizave pr denar me kurs m t lart t denarit. Kjo, gjithsesi, do t kishte ndikim
negativ mbi likuiditetin e denarit t bankave, ndrsa me kt edhe mbi vllimin e kredive pr
sektorin ekonomik.
Kjo sht indikator pr at si kursi i kmbimit, si instrument i rndsishm i politiks s

devizave, kontrollohet nga ana e BPRM dhe n at mnyr nprmjet qndrueshmris s saj,
t ndikohet t stabilitetin e prgjithshm ekonomik.
235
EKONOMIA
5. Bilanci i pagess
Tregtia ndrkombtare, si tregti e brendshme, me kushte bashkkohore zhvillohet me ndr-

mjetsim t parave. Vetm vllimi vogl nga shkmbimi ndrkombtar kryhet me shkmbim t
drejtprdrejt mall pr mall. Prej ktu, transaksionet reale ndrkombtare (lvizja e mallrave,
shrbimeve dhe faktorve prodhues) jan t shoqruar me transaksione nanciare, me lvizjen
e parave dhe t instrumenteve nanciare. Duke pasur parasysh se do shtet ka valutn e vet dhe
dispozita t veanta me t cilat rregullohen pagesat, patjetr imponohet shtja pr mnyrn
n t cilin do t kryhen pagesat ndrkombtare. Gjat ksaj, transaksionet nanciare ndrkom-
btare jo vetm q jan prcjells t transaksioneve reale, por mnyra e pagimit ndrkombtar
ka ndikim t madh mbi kryerjen e pa penguar t shkmbimit ndrkombtar.
5.1. Teknika e pagimit ndrkombtar
do shtet ka valutn e vet mjetin e saj ligjor pr pages n kuadr t ekonomis kom-
btare. Mirpo, vlefshmria e valuts nacionale sht e kuzuar me kujt e shtetit. Prej ktu
parashtrohet pyetja n ciln mnyr do t kryhen pagesat ndrmjet subjekteve nga shtete t
ndryshme. Pr shembull: t supozojm se nj ndrmarrje A nga shteti A importon t mir nga
ndonj ndrmarrje B. Nnkuptohet, e mira e importuar duhet t paguhet. Pagesa do t kryhet n
mnyrn n vijim:
1. Ndrmarrja nga shteti A do t blej nga banka e saj shum t caktuar t devizave me t cilat
do t paguaj mallin e importuar. Devizat e blera ndrmarrja do ti paguaj me valutn vendase.
2. Banka vendase do ti transferoj devizat n bakn e saj korrespondente n shtetin B, do tia

paguaj devizat e ndrmarrjes e cila i ka importuar mallrat, e cila n at mnyr e ton kundr
vlern e mallit t shitur n valutn vendase. D.m.th. pagesat ndrkombtare kryhen me ndrm-
jetsimin e bankave. Gjegjsisht, bankat njra te tjetra kan llogari nprmjet t cilave i kryen
pagimet e ndrsjella. Kto banka quhen banka korrespondente.
Kshtu, n shembullin kur ndrmarrja nga shteti A duhet t paguaj mallin e importuar, ajo
ble deviza nga banka e saj t cils i paguan me valutn vendase. Banka vendase ka llogari te
banka e saj korrespondente n shtetin B. Gjat ksaj, ajo i jep urdhres banks korrespondente
nga shteti B nga llogaria e saj tia paguaj shumn prkatse ndrmarrjes e cila i ka importuar
mallrat. N at mnyr zvoglohet shuma e mjeteve n llogarin n t ciln banka nga shteti A
e ka bankn korrespondente nga shteti B.
236
5.2. Nocioni i bilancit t pagesave ndrkombtare
Pr do dit ndrmjet subjekteve t nj shteti dhe subjekteve t huaja kryhen transaksione

dhe pagesa t ndryshme: disa ndrmarrje importojn mallra, ndrmarrje tjera eksportojn mall-
ra, disa eksportojn shrbime n vendet e huaja, tjera shfrytzojn shrbime t huaja, bankat
vendase miratojn kredi pr personat e huaj, ndrsa subjektet vendase shfrytzojn kredi t hua-
ja etj. Bilanci i pagesave ndrkombtare paraqet prshkrim sistemor i t gjitha transaksioneve
t rezidentve t nj shteti me vendet e huaja gjat nj viti.
Me rndsi sht t shnohet se n bilancin e pagess ndrkombtare shnohen t gjitha

transaksionet ndrmjet shtetit dhe vendeve t huaja gjat nj viti, pa dallim vall pagesat jan
realizuar m par ose do t kryhen m von. N bilancin regjistrohen edhe transaksionet n
t cilat aspak nuk ka pagesa, si sht rasti me format e ndryshme t ndihms dhe dhuratave.
D.m.th., prkundr emrit t cilin e mban n kt bilanc, shnohen transaksionet, por jo edhe
pagesat ndrmjet shtetit dhe vendeve t huaja. Prandaj kjo paraqet baz statistikore shum t
rndsishme pr analiz n shkmbimin ndrkombtar t nj shteti dhe ndikimi i saj mbi pu-
nsimin n prodhim dhe zhvillimin ekonomik. Gjegjsisht, si do bilanc, ashtu edhe bilanci i
pagesave ndrkombtare ka dy an: borxhit i cili shnohet me shenjn dhe e tregon prdorimin
e mjeteve, dhe krkon, e cila shnohet me shenjn + dhe i tregon burimet e mjeteve.
Transaksionet evidentohen me bilancin pagesor n mnyrn n vijim: n ann pozitive

tregohen t gjitha transaksionet t cilat do t thon t hyra t mjeteve t devizave n ekonomin
kombtare, si jan: eksporti, transferimet nga vendet e huaja, huat nga vendet e huaja etj.
Ndrsa n ann negative evidentohen transaksionet t cilat shkaktojn derdhje t devizave nga
shteti, si jan: importi, transferimet vendase drejt vendeve t huaja, huat e dhna nga personat
e huaj etj.
Par n mnyr sintetike, bilancin e pagimit e prbjn tri llogari:
- llogari rrjedhse (bilanci i transaksioneve rrjedhse)

- llogaria kapitale (bilanci i transaksioneve kapitale)
- llogaria e transaksioneve zyrtare
237
EKONOMIA
Llogaria rrjedhse - Kjo pjes e bilancit i tregon t gjitha transaksionet e nj shteti me ven-
det e huaja, t lidhura me prodhimin dhe me t hyrat, gjat nj viti. Ky bilanc n shikim t par
e prfshin eksportin dhe importin e mallrave t cilat e paraqesin bilancin tregtar. Gjithashtu,
n bilancin rrjedhs jan t prfshira edhe shrbimet t cilat subjektet vendase ju a ofrojn
subjekteve t huaja, ndrsa i marrin nga vendet e jashtme. Shrbimet e paraqesin eksportin
dhe importin t padukshm. Ktu bjn pjes transporti, sigurimi, shkmbimi turistik, kamata,
dividendt dhe format tjera e t hyrave etj. N fund, n bilancin rrjedhs jan t prfshira pag-
esat e transferuara drejt vendeve t huaja dhe transferimet nga vendet e huaja n dobi t sub-
jekteve vendase, edhe at transferimet private dhe shtetrore. N fakt, bhet fjal pr shenjat e
puntorve t huaj dhe pr shenjat e puntorve vendas n vendet e jashtme, pensionet t cilat
u paguhen personave t huaj dhe pensionet e huaja t cilat i pranojn personat vendase etj.
Saldoja e bilancit rrjedhs tohet si diferenc ndrmjet ans pozitive dhe negative t bilancit.
Gjat ksaj, nse shuma e importit dhe pagesave t transferuara drejt vendeve t huaja sht
m i madh se shuma e eksportit dhe transferimet nga jasht, n at rast sht realizuar decit i
bilancit rrjedhs. Kjo do t thot se shteti ka borxhe ndaj shteteve t huaja, pr shkak se deci-
tin duhet ta nancoj n mnyr t caktuar. P.sh, me marrjen hua nga vendet e jashtme ose me
zvoglimin e rezervave t saj devizore. N rast t kundrt, nse shteti realizon sucit n bilancin
e ktill, ather shteti ka realizuar tepric t mjeteve t huaja t cilat mund ti prdor pr in-
vestime n vendet e huaja, pr zmadhimin e rezervave t saj devizore ose shlyerjen e borxheve
t saj ndaj shteteve t huaja.
Llogaria kapitale - N kt pjes t bilancit pagesor jan t shfaqura mjetet rrjedhse

dhe nanciare t mjeteve ndrmjet shtetit dhe vendeve t huaja t cilat quhen transaksione
kapitale dhe tregojn derdhjen e kapitalit nga shteti drejt vendeve t huaja dhe t hyrat
nga kapitalet e huaja n shtet. Ktu tregohet lvizja e kapitalit afatgjat, si jan investimet e
drejtprdrejta n shtet nga vendet e huaja dhe, e kundrta, investimet e huaja t drejtprdrejta
n shtet, portofol investime (investime n letra me vler), si dhe huamarrjet shtetrore. Hyrja
e kapitalit nga vendet e huaja shprehet n ann pozitive t bilancit, ndrsa t dalat e kapitalit
shnohet n ann negative t bilancit.
N llogarin kapitale tregohet edhe lvizja e kapitalit afatshkurt i cili ka afat t pagess
deri n nj vjet. Ktu bjn pjes: kredit komerciale private, depozitat e plasuara nga bankat
e huaja dhe depozitat e personave t huaj n bankat vendase, kredit bankiere afat shkurtra etj.
238
Nse hyrja e kapitalit t huaj sht m i madh se dalja e kapitalit n vendet e huaja, ather
sht realizuar sucit n bilancin e transaksioneve kapitale, dhe e kundrta kur dalja e kapitalit
nga shteti sht m[ i madh nga t hyrat e kapitalit t huaj ather bhet fjal pr decit t ktij
bilanci. Duke pasur parasysh se bilanci pagesor n trsi duhet t barazohet, sht e qart se
saldoja n llogarin rrjedhse duhet t jet e barabart me saldon e llogaris kapitale, por me
shenj t kundrt. Sipas ksaj, nse n llogarin rrjedhse sht realizuar decit, ai duhet t
mbulohet me sucitin nga llogaria kapitale, dhe e kundrta.
Nj pjes e transaksioneve ndrmjet personave vendas dhe t huaj nuk jan t evidentuara
n asnj vend, si sht rasti me transferimin e valutave t huaja prtej kurit t cilt nuk jan
t paraqitur dhe importi i mallrave prej vendeve t huaja t cilt nuk ju paraqiten shrbimeve
t doganave. Gjithashtu, pr shkak t zbatimit t metodologjis statistikore t ndryshme ose
qasjen e ndryshme deri te informatat, mund t ndodh t shkaktohet mos prputhja e informat-
ave t njrs dhe pals tjetr n bilancin e pagess ndrkombtare. Ajo tepric e paevidentuar
ose munges e devizave m von kontabilizmi instalohet n bilancin pagesor n kategorin
e gabimit statistikor.
Llogaria e transaksioneve zyrtare Prej kur bilanci i llogaris rrjedhse dhe asaj kapitale
do t krahasohen ai rezultat do t korrigjohet me gabimin statistikor, tepricn ose mungesn e
devizave, do t duhet t mbulohet dhe t barazohet bilanci i pagess. Kjo do t kryhet npr-
mjet llogaris s transaksioneve zyrtare, prkatsisht rezervave. Ktu jan t prfshira trans-
aksionet, si jan: Shitblerja e arit monetar, ndryshimet n t drejtat speciale pr trheqjen dhe
pozitat rezerve te FMN (Fondi Monetar Ndrkombtar-FMN), blerja e et obligacioneve t
huaja dhe emisioni i et obligacioneve vendase, ndryshimi i mjeteve n bankat e huaja etj. N
tabeln sht dhn shembull pr bilancin pagesor n RM.
239
EKONOMIA
Tabela 7-6 Bilanci pagesor n RM n vitin 1993-1995
1993 1998
TRANSAKCIONE RRJEDHSE 15 -288
Mallra, neto dhe saldo 43 -398
Eksport 1055 1317
Importi -1012 1715
Shrbime, neto -154 -173
T hyra, neto -57 -44
Nga cila kamat 57 -44
Transferime rrjedhse, neto 183 327
Zyrtare (n mallra dhe n para) 28 28
Tjera (private, transfere Shenja, deviza t blera dhe
155 299
t shitura, renta, pensione etj)
2. TRANSAKCIONE KAPITALE DHE FINANCIARE -112 311
Transakcione kapitale, neto 0.0 -2
Transferime kapitale, neto 0. 0 -2
Zyrtare 0. 0 0. 0
T tjera 0. 0 0. 0
Fitimi/ Disponimi me mjete jo nanciare 0. 0 -2
Transakcione nanciare, neto -112 312
Investime t drejtprdrejta, neto 0. 0 118
Portofol - investime, neto 0. 0 8
Investime tjera, neto -53 229
Kredi tregtare, neto -82 85
Huamarje, neto -90 200
Valuta dhe depozita, neto -17 -57
Investime tjera, neto 136 2
Rezerva zyrtare (minus = zmadhim) -59 -42
3. GABIME DHE LSHIME 97 -23
Burimi: Raporte t Banks Popullore t RM-s pr vitet prkatse
240
Tabela 7-7 Bilanci pagesor n RM pr vitin 2005-2007
2003 2004 2005 2006 2007

I. Shpenzime rrjedhse -184,11 -452,82 -157,91 -56,39 -248,10
Mallra, neto -851,00 -1138,97 -1063,03 -1284,99 -1626,99
Eksporti 1362,65 1674,85 2040,58 2396,26 3349,49
Importi -2213,65 -2813,82 -3103,61 -3681,24 -4976,49
Shrbime, neto -6,62 -54,37 -33,64 28,25 34,98
T hyra, neto -62,39 -39,19 -113,46 -36,65 -35,81
Nga cilat: Kamata neto -30,92 -25,67 -25,93 -24,34 -25,29
Transferime rrjedhse, neto 735,90 779,71 1052,25 1237,00 1379,73
Zyrtare 103,98 70,09 65,45 73,75 30,47
T tjera 631,93 709,62 986,76 1163,25 1349,26
I. llogari kapitale dhe nanciare 218,30 434,05 165,47 48,54 276,71
Llogari kapitale, neto -6,69 -4,62 -2,02 -1,11 1,70
Transferime kapitale, neto -6,60 -4,62 -2,02 -1,11 -1,61
Zyrtare 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00
T tjera -6,60 -4,62 -2,02 -1,11 -1,61
Fitimi/ disponimi me mjete
-0,09 0,00 0,00 0,00 3,32
jo prodhuese dhe jo nanciare
Llogaria nanciare, neto 224,99 438,68 167,49 49,66 275,01
Investime t drejtprdrejta, neto 117,46 321,87 94,23 423,96 320,75
Portofoli- investime, neto 5,45 12,54 237,87 92,87 150,72
Investime tjera, neto 153,04 123,74 250,45 -91,36 -53,44
Kredi tregtare, neto 72,14 90,42 131,50 5,18 -39,64
Huamarrje, neto 60,97 8,72 123,13 -20,42 -137,70
Valuta dhe depozita, neto 8,82 -3,71 -24,21 -103,75 12,47
Nga cilat:
Pushteti monetar, neto 17,77 26,44 0,77 -3,26 -0,22
Bankat komerciale, neto -48,88 -105,07 26,61 -15,58 98,23
Popullsia, neto 39,74 75,06 -52,10 -84,90 -85,55
tjera, neto 11,11 28,32 20,04 27,63 111,42
Bruto rezerva zyrtare
-50,96 -19,47 -415,07 -375,82 143,01
(-= zmadhim)
III. Gabime dhe lshime -34,19 18,77 -7,55 7,84 -28,61
Burimi: Banka popullore e RM-s
241
EKONOMIA
REZYME
& T gjitha shtetet, t pasura t varfra, t mdha dhe t vogla, i preferojn investimet, pr
shkak se me ato ritet aktiviteti ekonomik, rritet niveli i zhvillimit ekonomik dhe rritet standardi
i jets s njerzve.
& Format m t rndsishme t eksportit t kapitalit n kushtet bashkkohore jan: Inves-
time t huaja t drejtprdrejta dhe portofoli investime. IHD realizohen nga ana e kompanive
transakcionale, nprmjet hapjes s afilacionit t tyre n shtetet e huaja, me an t grumbullimi
t pakos kontrolluese t aksioneve t ndrmarrjes ekzistuese ose me hapjen e nj ndrmarrje
t re. Ka faktor t cilt i determinojn IHD dhe sipas ksaj, udhhiqen investimet. IHD jan
zgjidhja m e mir e problemit t kursimit vendas dhe akumulimit. N RM ka interesim dhe
kushte pr IHD, gjithashtu, tani m t realizuara (Birraria, OKTA, Mek Donald etj).
& T gjitha shtetet n bot nuk kan nivelin e njjt t zhvillimit ekonomik. Disa jan m
t zhvilluara, t tjera jan m t pazhvilluara. N at ndarje t shteteve, sipas nivelit t zhvil-
limit t tyre, shpesh her prmenden shtete n zhvillim. Ato karakterizohen me nivel t ult t
zhvillimit ekonomik (kushte t pa volitshme pr pun, pajisje e vjetrsuar dhe investime t pa
mjaftueshme, shkall e lart e analfabetizmit, munges e personelit menaxhues, produktivitet i
ult, prodhim i vogl, BPV i ult per capita, standard i ult jetsor). Ndodhen n t gjitha kon-
tinentet e bots. Daljen e krkojn edhe n ndihmn nga organizatat botrore n financimin.
Grup tjetr i shteteve, gjithashtu, prmenden n kushtet e tregut bashkkohor jan shtetet n
tranzicion. Ato jan n kalimin nga sistemi i vjetr socialist n at kapitalist. Nga i planifikuar,
kalojn n ekonomi t tregut dhe pronsi dominuese private. N ato shtete bn pjes edhe RM.
& Tregtia e jashtme, si theksuam paraprakisht, sht tregtia e cila kryhet ndrmjet ndr-
marrjeve t nj shteti me subjekt ekonomik nga shtete t huaja. I prfshin eksportin dhe impor-
tin e t mirave dhe mallrave. Eksportohet pjes e BPV, s vet ndrsa importon pjes t BPV
s huaj. Nuk mund t prodhohet n ndonj shtet, dhe mungesa importohet, ndrsa teprica eks-
portohet. Sipas t dhnave statistikore pr periudhn 2004-2007, shkmbimi tregtar i jashtm
n R.e Maqedonis me vendet e jashtme sht rritur, ndrsa vllimi sht n rritje. RM-s m
shum tregton me shtetet e ish Jugosllavis, shtetet e BE-s, si dhe me shtete tjera t zhvillu-
ara. R.e Maqedonis sht ekonomi e vogl, e cila zhvillimin e saj dhe prosperitetin e sheh n
hapjen ndaj bots dhe integrimin n rrjedhat ndrkombtare.
& Sistemi devizor sht shum e rregullave juridike dhe masave me t cilat shteti e rregul-
lon qarkullimin pagesor me vendet e huaja, fitimin dhe disponimin me mjete t huaja pr pages
dhe mnyrn e blerjes dhe shitjes s mjeteve pagesore t huaja. Tregu I devizave sht treg i
organizuar n t cilin kryet blerja dhe shitja e devizave dhe n t marrin pjes banka qendrore,
bankat e autorizuara dhe persona tjer vendas. Kursi i denarit sht mimi i valuts vendase n
raport me ato t huajat. Rezervat e devizave jan mjete pr mirmbajtjen e likuiditetit t pagimit
drejt shteteve t huaja, ndrsa shfrytzohen pr investime n tregun e devizave. Kursi i devizave
242
mund t jet fiks dhe fluktues. Banka qendrore kujdeset pr vlern e denarit, prkatsisht t
mos devalvoj.
& Tregtia ndrkombtare realizohet me ndrmjetsim t parave dhe instrumenteve financi-
are. Ekziston teknik e veant n pagesat ndrkombtare. Bilanci i pagesave ndrkombtare
paraqet prshkrim sistemor i t gjitha transaksioneve t rezidentve t nj shteti me vendet e
huaja gjat nj viti. E prbjn tre llogari: Rrjedhse, kapitale dhe llogarie transaksioneve zyr-
tare. Llogaria rrjedhse i tregon t gjitha transaksionet e nj shteti me vendet e huaja, t lidhura
me prodhimin dhe me t ardhurat gjat nj viti. N llogarin kapitale jan t paraqitura t gjitha
mjetet financiare rrjedhse ndrmjet shtetit dhe vendeve t huaja, t cilat quhen transaksione
kapitale dhe e tregojn derdhjen e kapitalit nga shteti drejt vendeve t huaja dhe grumbullimet
e kapitalit t huaj n shtet. Llogaria e transaksioneve zyrtare kryen mbulimin dhe baraspesh-
imin e bilancit t pagess nprmjet transaksioneve si jan: Shitblerja e arit monetar, ndryshi-
met n t drejtat speciale pr trheqjen dhe pozitat rezerve te FMN, blerja e flet obligacioneve
t huaja dhe emisioni i flet obligacioneve vendase, ndryshimi i mjeteve n bankat e huaja etj.
Nocione kryesore:
Kursi
Bilanci pagesor
Llogari rrjedhse
Kursi revizor uktues kursi revizor ks uktues i menaxhuar
Rezerva e devizave kursi i devizave
Llogaria kapitale
Neto eksporti
Gabimi statistikor
Shkmbimi tregtar
Sistemi i devizave
Llogaria e transaksione zyrtare
243
EKONOMIA
1. Prse sht e nevojshme tregtia ndrkombtare n ekonomit bashkkohore?

2. far jan investimet e huaja t drejtprdrejta (IHD)?
3. Numroni kushtet t cilat i krkojn IHD-t?
4. far jan portofolio investimet?
5. Tregoni nj shembull pr IHD te ne!
6. Cilat jan shtete n zhvillim?
7. Pr cilat shtete thuhet se jan shtete n tranzicion? Dhe pse?
8. far sht sistemi tregtar i jashtm?
9. Sqaroni nevojn e tregtis s jashtme t RM-s!
10. Me cilat shtete RM ka shkmbim m t madh t mallrave?
11. Prkuzoni kursin e kmbimit!
12. far sht tregu i devizave?
13. Cili sht kursi i kmbimit ks, dhe cili sht kursi i kmbimit uktues?
14. Sqaroni kursin e kmbimit uktues menaxhues!
15. far sht bilanci pagesor? Sqaroni t njjtin!
16. Cila tre llogari e prbjn bilancin e pagesave?
17. Sqaroni nocionin e gabimeve statistikore te bilanci i pagesave!
1. Krahasoni tregtin e jashtme t RM-s sipas vllimit dhe sipas shteteve pr

bashkpunim, pas pavarsimit deri m sot!
2. far do t ndodh me kursin e kmbimit t denarit nse banka qendrore nuk
intervenon n tregun e devizave n kushte t inacionit t lart?
244
EKONOMIAt
FJALOR
agregatet makro - ekonomike, mbi aktivitetet e prgjithshme ekonomike

agregate monetare - komponente toferts s parave (MI- para nnkuptimin m t ngusht t
fjals dhe M2 - para n kuptim m t gjer t fjals)
akumulim ndarja e mjeteve pr kryerjen e reproduksionit m t gjer.
akcelerator indikator i ndikimit t ndryshimeve pr t ardhurat mbi masn e investimeve.
akciza lloj i veant i tatimit t konsumit i cili paguhet vetm pr disa lloje t prodhimeve
luksoze (naft dhe derivate, automjete, kafe, bira, pije alkoolike).
amortizim shpenzimi i mjeteve themelore.
aprecim rritja e vlers s parave.
aroidim rrumbullakim i hapsirave pr prpunim.
autsajder persona t papunsuar t cilt do kishin punuar dhe e ofrojn fuqin e puns nn
pagesat realisht t prcaktohet (e zvoglojn pagesn).
banknota - para prej letre

banka qendrore- institucioni m i lart bankier n kuadr t nj ekonomie kombtare
baraspesha buxhetore - t hyra dhe shpenzime publike t barabarta
baraspesha makro ekonomike- pika- gjendja nt ciln lakesa e krkess agregate (AD) prihet
me lakesn e oferts agregate (AS)
baza tatimore - vllimi ose shuma e lnds s tatimit mbi t cilin nuk llogaritet tatim
bilanci i pagesave ndrkombtare - prshkrim sistemor i t gjitha transaksioneve t rezidentve
t nj shteti me vendet e huaja gjat nj viti
BPV- gremina- dallimi ndrmjet BPV faktike dhe BPV potenciale n nj vit
BPV-ja faktike - variacione afat shkurtra, uktacioni i BPV gjat nj viti, prkatsisht nga viti
n vit
BPV-ja reale - vlera e prodhimit t prgjithshm t prodhimit t prgjithshm pr t mirat dhe
shrbimet nale n ekonomi t shprehura nprmjet mimeve t prhershme, konstante, bazike
bruto prodhimi vendor-BPV- vlera e tregut e t gjitha t mirave nale dhe shrbimeve n nj
shtet gjat nj viti, t krijuara me imputet vendase
bruto prodhimi vendor per capita - BPV i ndar me numrin e banorve n shtet
bruto prodhimi nacional GNP - vlera e prodhimeve t prgjithshme e t mirave dhe
shrbimeve nale n nj shtet gjat nj viti t krijuara edhe me imputo t importuara
bruto - investime - mjete nga amortizimi dhe akumulimi (investime t grumbulluara)
buxhet - plan i t hyrave dhe shrbimeve t nj shteti gjat nj viti
245
EKONOMIA
cikli jetsor i kursimit - periudha kohore kur familjet mund t kursejn (stazhi i puns s tyre)
cikli ekonomik -sht periudh kohore nga njri recesion n tjetrin, prkatsisht nga nj fund
deri n fundin tjetr
mime konstante- mime nga viti n t cilin ka pasur shkall t ult t inacionit import
deviza- krkes afatshkurtr e cila sht n emr t valuts s huaj

depreciacion - zvoglimi i vlers s paravedecit- shpenzime m t mdha sesa t ardhura
deator- raporti ndrmjet nivelit t mimeve n vitin rrjedhs n raport me nivelin e mimeve
n vitin paraprak (e marr si baz si 100)
deacioni - rritja e fuqis blerse t parave, ndrsa zvoglimi i nivelit t prgjithshm t
mimeve
deciti tregtar - importi m i madh se eksporti
decitet buxhetore ciklike - decite t cilat jan pasoj e veprimit t stabilizatorve automatik kur, pr
shkak t zhvillimit ciklik t ekonomis, faza e ekspansionit kalon n fazn e recesionit
decite strukturore t buxhetit - paraqiten kur shpenzimet publike i tejkalojn t hyrat publike
si pasoj e politiks diskrete skale
dezinvestim - investimi i shumave m t vogla sesa ato t amortizimit (t depresuara) fonde
kapitale
dogana- lloj tatimi i cili paguhet importit t malli t caktuar
ekasitet i kapitalit- far efekti japin mjetet e investuara ZH

ekasiteti i koecientit margjinal- indikator pr at far efekti n rritjen e BPV
jep nj njsi investime
ekspansion - faz e ciklit ekonomik kur ka rritje t aktiviteteve t prgjithshme ekonomike t
agregateve ekonomik
eksport - shitja e nj pjese t BPV vendase shteteve tjera
ekonomi ekonomike- pjes e ekonomis n shtet e prbr prej ndrmarrje t
vogla dhe t mdha
ekuivalent - mjet pr shkmbim pr t gjitha prodhimet tjera ekonomika- ekonomi, afarizm
evazioni tatimor - mos pagimi i tatimit
246
EKONOMIA
ziokrat - teoricien sipas msimit t s cilve pasuria e popujve krijohet n bujqsi

fonde kapitale- objekte ndrtimore, pajisje dhe rezerva
hiper inacioni - mimet rriten n milion, miliard prqindje n vit, form m e rrezikshme
e inacionit
huamarrje publike - hua t cilat shteti i merr nga popullsia, bankat afariste, BQ, kur bhet fjal
pr huamarrje publike ose nga vendet e huaja kur bhet fjal pr huamarrje t jashtme
inventive- zbulime t reja

investime- investim n fonde kapitale
inacioni i inercionit t instaluar- sht lloj i atill i inacionit i cili paraqitet si rezultat i
pritjeve pr rritjen e nivelit t prgjithshm t mimeve pr prqindje t caktuar.
inacioni shpenzimit- shkaktohet nga shkaku i rritjes s shpenzimeve t prodhimeve t
ndrmarrjeve, para s gjithash, e huamarrjeve, ndrsa pastaj i mimeve t lndve t para t
importuara
inacioni galopant - rritja e dysht e tresht e mimeve, njerzit i shndrojn parat n
pron t patundshme dhe n t mira tjera reale.
investime pr shkmbim - mjete pr shkmbim t makina t konsumuara (mjete nga amortizimi)
indeksi i mimeve shpenzuese CPI - indeksi i shpenzimeve t jetsIndustrializimi - proces i
zhvillimit dhe prhapjes s industris
insajder - persona t punsuar n rmat t cilat marrin pjes n negociata pr lartsit e
rrogave
instrumentet makro ekonomike- masa t cilat i prdorin politikat makro ekonomike pr
arritjen e qllimeve makroekonomike
intensikimi i prodhimit bujqsor - zmadhimi i t ardhurave pr njsi hektar tok pr prpunim
import- blerje, hyrja n shtet e nj pjese t BPV t huaj
inacioni i matur- rritja e but e mimeve t mallrave dhe shrbimeve, shkall e ult e
inacionit, stimuluese
intermediator - lnd t para, gjysm prodhime, prodhime t paprfunduara t cilat prdoren
pr prodhimin e t mirave dhe shrbimeve tjera
inacioni - zvoglimi i fuqis blerse t parave, dhe rritja e nivelit t prgjithshm t mimeve
investime t huaja t drejtprdrejta - IHD- investime n kompani transakcionale n blerjen e
aksioneve n ndrmarrjet aktuale me mbi 51%, ose hapjen e strukturs afelacione
247
EKONOMIA
kamata- mimi i mjeteve t huazuara

kapitali njerzor - fuqia puntore me njohurit e veta, kualikime, aftsi III
kapitali zik - mjete pr blerje t pajisjes, si dhe mashna, vegla dhe mjete pr pun
krkesa agregate sasia e t mirave nale dhe shrbimeve t cilat sektort n ekonomi jan t
gatshm ti blejn gjat nivele t ndryshme t prgjithshme t mimeve.
krkesa e parave- mjete t lidhura me funksionin e parave si mjete pr
rruajtjen e vlers, mjete t cilat familjet i ruajn n shtpi
kursimi pozitiv - t hyra m t mdha n dispozicion sesa shpenzimi
komasacioni- rikuperimi i tokave pr prpunim
koecienti kapital margjinal - indikator pr at sa njsi investime kan qen t nevojshme t
investohen pr tu shkaktuar nj njsi rritje t BPV
konsumi publik- konsumi i materialeve dhe i pasurive kulturore dhe shrbimeve t cilat i
siguron shteti dhe qytetart vet, n mlnyrsolidare
konsumi oportunist- shpenzimi nga timi i lshuar nga ndonj aktivitet pr shkak t investimit
n aktivitet tjetr
konsumi personal- konsumi i materialeve dhe i pasurive shpirtrore kulturore dhe shrbimeve
t cilat qytetart vet i sigurojn
kontribute- t dhna vullnetare t qytetarve prej t cilave kan dobi direkte ose indirekte nga
nevoja pr knaqjen e s cils edhe paguhet kjo e dhn
kontingjent - import i lejuar nga shteti vetm n kontingjente t caktuara ndrmarrje
kooperative- ndrmarrje t vogla t cilat prodhojn pjes pr ndrmarrje t mdha
kursimi negativ- konsum m i madh nga t hyrat n dispozicion
kursi i devizave ks = vlera e valuts vendase sht e lidhur (ksuar) pr ndonj standardi
objektiv (valut e huaj)rroga kse - rroga t pa ndryshueshme
kursi i devizave uktues- kurs i devizave i cili formohet lirisht n varsi nga oferta dhe krkesa
e tregut t devizave
kursi i kmbimit - mimi i njsis pagesore vendase e shprehur me at t huajn, sa denar
japim pr nj ose pr 100 valuta t huaja
kursimi - pjesa e pa shpenzuar e t hyrave n ekonomit e familjeve
kursimi n zonn - zero - t hyra t barabarta t cilat jan n dispozicion dhe shpenzimi
lakesa e Filipsit- varshmri e ndrsjell - trade off e shkalls s papunsis me shkalln e

inacionit
liberalizm - dukuri e barrierave tregtare t zvogluara ose mnjanuara n ekonomin
ndrkombtare
248
EKONOMIA
LL
llogaria kapitale (bilanci i transaksioneve kapitale)- rrjedha t mjeteve nanciare

ndrmjet shtetit dhe vendeve t huaja, ndrsa e tregon derdhjen e kapitalit nga shteti
n vendet e huaja dhe grumbullimi i kapitaleve t huaja n shtet
llogaria e transaksioneve zyrtare- mbulimin e mungess ose teprics s devizave n bilancin
e pagess dhe baraspeshs s tij
llogaria rrjedhse (bilanci i transaksioneve rrjedhse) - t gjitha transaksionet e nj shteti me
vendet e huaja, lidhur me prodhimin dhe t ardhurat, gjat nj viti- eksport dhe import i mallrave
makroekonomia- shkenca pr funksionim t ekonomis n trsi

merkantilizm - msim sipas s cilit pasuria e kombit krijohet n tregti, m sakt n tregtin e
jashtme, nse eksporti e kalon importin
masa agroteknike mjete agroteknike (makina), fara t llojeve t ndryshme, lloj kafshsh t
ndryshme, plehra.
motiv spekulativ - krkesa e parave e nxitur nga mundsia ato t jen
transformuar n tjetr, pron m pak likuide, et obligacione dhe aksione
motiv i transaksionit - rruajtja e parave pr shkak t mos sinkronizimit t pagesave dhe
arktimeve
multiplikator - indikator i ndikimit t ndryshimeve t investimeve n bazn e t hyrave n
ekonomi
multiplikacioni kreditor - krijimi i parave nga ana e bankave komerciale
ndrmarrje t vogla- ndrmarrje me numr t vogl t punsuar, me vllim t vogl t mjeteve

ndrmarrje tradicionale- me nj ose dy t punsuar, me karakter lokalkmbim- shkmbimi i
mallrave pr mallra
neokejnzijanizm - msim i teoricienve - trashgues t msimit t XH.M. Kejnz
neoliberalizm - msim i teoricienve - prfaqsues pr lirin e trgut dhe mos przierjen e
shtetit n t
nevojat e prbashkta- nevoja t cilat i siguron, si shteti, ashtu edhe t punsuarit nga kontributet
e veta dhe nga kontributet e rmave, ndrsa shrbejn pr solidaritet, knaqje individuale ose
kolektive t nevojave t qytetarve
neto - investime - mjete pr reproduksion t zgjeruar (mjete nga akumulimi)
nevoja t prgjithshme shoqrore- nevoja lidhur me funksionimin e shtetit dhe organet e saj,
administrats shtetrore, mbrojtja,gjyqsori, policia dhe nevoja tjera
neto- eksport- dallimi ndrmjet eksportit dhe importit
249
EKONOMIA
niveli i zhvillimit ekonomik- shkalla deri n t ciln ekonomikisht sht zhvilluar nj

shtetnominal BPV- vlera e prodhimit t prgjithshm e t mirave dhe shrbimeve nale n
ekonomi t shprehura n mime rrjedhse, bazike, konstante
norma e kamats- shuma proporcionale e mjeteve t cilat paguhet si norm interesi
objekt tatimor - lnd e tatimit (prona, t hyra, konsumi)

oferta agregate raporti ndrmjet niveleve t prgjithshme dhe sasis s prgjithshme t t
mirave dhe shrbimeve t cilat sektori i ndrmarrjeve sht i gatshm ti ofroj
ofertat e parave - mjete t cilat i ofron
pagesa numerike - pagimi me para t arit t cilat kan pesh t prcaktuar dhe pastrti t arit
pagesa pensatore - pagesa me cop ar te e cila duhet t matet pesha dhe pastrtia e tij
papunsi- papunsi e shkaktuar nga ndryshimet strukturore n ekonomi
papunsia ciklike - pa punsim si rezultat i asaj n ciln faz t ciklit ndodhet ekonomia
papunsia frikcionare - form e leht e papunsis e cila paraqitet pr shkak t mos informimit
pr ekzistimin e vendeve t lira t puns
papunsi e detyruar - ofert m e madhe e fuqis puntore nga krkesa prej saj n ndrmarrje
t caktuara
papunsi me vullnet- puntort vet i lshojn vendet e tyre t puns t paknaqur nga rrogat
dhe nga kushtet e puns
para- libra ose shkresa t llogaris bankiere
prparsi krahasuese- shtete me shpenzime m t vogla npuns dhe resurseve tjera tojn
m shum prodhime dhe mundsi pr tregti m t madhe
prparsi absolute prparsit e nj shteti i cili n mnyr m ekase (sht specializuar)
prodhon ndonj prodhim, sesa shtet tjera.
politika agrare- masa dhe instrumente me t cilat shteti tenton t ndikoj mbi vllimin dhe
strukturn e prodhimeve bujqsore.
politika skale diskrecione - e drejta e qeverive t ekonomive bashkkohore t propozojn dhe
t zbatojn ndryshime n t dhnat publike (norma e kamats) dhe n programet e shpenzimit
publik n varsi nga faza e ciklit ekonomik
politika monetare- politika e rregullimit t menaxhimit t sasive t parave n qarkullim
politika monetare restriktive- politika kuzuese e BQ n kushte t ekspansionit dhe inacionit
politika skale restriktive- politik kuzuese e qeveris n kushte t ekspansionit nprmjet
konsumit shtetror t zvogluar, tatime t zmadhuara dhe kombinim i ktyre dy opcioneve
politika e tregut t hapur - politika e blerjes dhe shitjes s letrave me vler
politika ekonomike- shum e masave me t cilat organet e shtetit i rregullojn lvizjet
ekonomike dhe ndikojn mbi praktikn ekonomike
politika industriale- mesa dhe instrumente me t cilat shteti tenton t ndikoj mbi vllimin dhe
250
EKONOMIA
struktura e prodhimit industrial

politika monetare ekspansive- politik stimuluese e banks qendrore n kushte t recesionit-
krizs
politika skale- prdorimi i t hyrave publike dhe shpenzimeve publike pr veprim mbi
politika skale ekspansive- politika stimuluese e qeveris n faz t recesionit, nprmjet
shpenzimit t zmadhuar shtetror, tatime t zvogluara dhe kombinim i ktyre dy opsioneve
politika e parave t shtrenjta - norm e interesit e zmadhuar pr tu zvogluar sasia e parave
n qarkullim nprmjet interesimit m t vogl pr kredi t shtrenjta
protenkcionizm - dukuria e mbrojtjes s prodhimit vendas nga konkurrenca e huajprtim-
tim i realizuar nga aktivitete t caktuara ekonomike
realiteti ekonomik- sfera ekonomike nga jeta e njeriut ku krijohen kushte materiale pr jet
revalvacion - zmadhim t kursit t devizave
reproduksion - riprtritjen e procesit t puns
rezerva e obliguar - mjete (n prqindje t prcaktuar) t cilat bankat komerciale duhet ti
ruajn si para t gatshme te banka qendrore
riprodhim i zmadhuar- vllim i zgjeruar i procesit t riprtrir t puns
recesioni - faza e ciklit ekonomik kur ka rnie t aktiviteteve ekonomike, t agregateve ekonomik
RR
rregulli 70 - nse numri 70 pjestohet me shkalln mesatare t rritjes s BPV, tohet numri i
viteve t nevojshme t dyshohet BPV-ja n shtet
rroga eksibile - rroga t ndryshueshme (prsipr dhe pr posht)
standardi jetsor - trsia e konsumit personal dhe t atij publik

sistemi maliorative - sisteme pr ujitje
sektor t ekonomis - sektori i ekonomive familjare, sektor i ndrmarrjeve, sektori shtetror
dhe sektori i jashtm tregtar
strukturn e prodhimit industrial inovacione- zbatimi i investimeve n procesin e puns
stagacioni- dukuria e inacionit njkohsisht e shoqruar me papunsi reale t lart dhe
shkall t ulta t stagnimit t lvizjes s BPV
sistemi ekonomik- grumbull i kushteve pr ekonomizim t prcaktuara nga shteti me rregulla
ligjore dhe norma tradicionale
stabilizues automatik kategori t cilat n mnyr t pavarur kyen dhe veprojn n mnyr
kundr ciklike mbi ekonomin, pa u pritur qeveria dhe kuvendi ti miratojn vendimet e vshtira
pr ndryshimin e shkallve t tatimeve dhe shpenzimeve publike.
251
EKONOMIA
subjekt tatimor - personi i cili tatimohet (zik dhe juridik)

sucit- t hyra m t mdha sesa shpenzime
suciti tregtar - eksporti m i madh se importi
SH
shkalla natyrore e papunsis - jep tendencn afat gjat t shkalls s vrtet t papunsis
shkalla e diskonit - shkalla e kamats sipas s cils bankat komerciale i paguajn norm interesi
banks nacionale pr kredit e marra prej saj
shkalla e tatimit- prqindja, pjes e cila duhet t paguhet n lloj tatimi nga baza e tatimit
prcaktuar
shkalla e papunsis- raporti ndrmjet shifrave t papunsis dhe numrit t prgjithshm t
fuqis puntore e shprehur me prqindje
shkalla e rritjes ekonomike - raporti ndrmjet ndryshimit t BPV n vitin rrjedhs dhe vlera e
BPV n vitin paraprak t shprehura n prqindje
shpenzimi- pjes e t hyrave t ekonomis familjare dedikuar pr blerjen e t mirave t
ndryshme dhe shrbimeve pr knaqjen e nevojave t tyre
shpenzime ekonomike- Ligji i Okunit- do 2% zvoglim i BPV faktike nn potencialin e BPV
jep 1% rritje t papunsis
shpenzime publike- shfrytzimi i mjeteve t grumbulluara nga t hyrat publike
shpenzime t thesarit t shtetit - sa t papunsuar e prbjn shtetin pr shkak se nuk marin
pjes n krijimin e BPV, nuk paguajn tatime dhe kontribute pr marrdhnie pune, ndrsa
shteti duhet t kryej politik sociale
shprndarja funksionale- shprndarja e cila kryhet n treg ndr prodhuesit e t mirave dhe
shrbimeve n baz t parimeve t tregut
shpenzime sociale- shpenzime t cilat kan t bjn me shrimin e papunsis, t smundjeve
psiko zike t cilat paraqiten pr shkak t papunsis
shprndarje e dedikuar - e prcaktuar n pjest e BPV pr t cilin dedikim do t prdoren
shok i nafts - rritja e shumsht e mimit t nafts e cila shkakton edh rritjen e mimi t
shum prodhimeve tjera pr t cilat sht me rndsi si resurs
shporta konsumatore - mallra dhe shrbime t nevojshme pr jetesn e nj familje mesatare
katr antarsh
shtete n tranzicion - shtete t cilat e ndrruan sistemin nga ai socialist n kapitalizm, kaluan
nga pronsia dominuese shtetrore n at private dhe nga ai planikues n ekonomi t tregut
taksa - kompensim t cilin e inkasojn organet e shtetit pr shrbimet t cilat ua ofrojn

subjekteve juridike dhe personave zik
tatimi mbi timin- tatim t cilin e paguajn subjekte juridike pr timin e realizuar
tatimi mbi vlern e shtuar - TVSH- tatim me m shum faza t shpenzimit
tatimi mbi pronn - tatim t cilin e paguajn t gjith personat zik dhe juridik pronar t
252
EKONOMIAt
patundshmrive dhe prons s tundshme

tatime- t hyra publike, detyrim ligjor t cilin e paguajn qytetart dhe subjektet juridike ndaj
shtetit si pjes e t hyrave, prons ose konsumit t tij
t hyra n dispozicion - mjete me t cilat disponojn ekonomit familjare n periudhn rjedhse
t hyra permanente- tendenca afatgjate e t hyrave rrjedhse
t hyra publike- t hyra t cilat i grumbullon shteti nga qytetart dhe nga ekonomia
tatimi personal- tatim t cilin e paguajn vetm personat zik t cilt realizojn t ardhura n
baza t ndryshme
t mira nale- prodhime t cilat jan prfunduar dhe shrbejn pr shpenzimin prfundimtar
t papunsuar - persona t cilt jan t aft pr pun, krkojn pun, por nuk mund t gjejn
tregtia ndrkombtare - eksport dhe import t mallrave
tregu i devizave - treg specik n t cilin kryhet blerja dhe shitja e devizave
vlera e jashtme e parave - kursi i devizave

vlera e parave - e brendshme, vendase, sa mallra dhe shrbime mund t blihen me njsin
pagesore vendase n tregun vendas
vlera e prdorur e parave - funksioni pr t ciln prdoren (si mjet pagesor - kmbyes, si mjet
pr rruajtjen e vlers dhe si mas e vlers)
ZH
zhvillimi ekonomik- zmadhim kuantitativ i potencialit t BPV me kalimi e kohs
253
EKONOMIA
Literatura e prdorur
1. Beg D. Fisher S, Dornbush R. (2000) Ekonomia (prkthim) NIK - List Shkup

2. Bernstein J. . (2001),,The intellegent Asset Allocator
3. Burda, M. Viplou , (2001)Makroekonomia(teksti evropian) INA-Komerc, Shkup
4. Bushanan J.(1995), Rajoni
5. Damevska L. Ekonomija, Prosvetno delo - SHA Shkup, 2005
6. Fiti T. Dhe Filipovski V. (1999) Bazat e mikro ekonomis
7. Fiti T.Hyrje n makroekonomin bashkkohore, Fakulteti ekonomik - Shkup
8. Fiti T. Konceptet bashkkohore makro ekonomike dhe politikat ekonomike, Fakulteti
ekonomik - Shkup
9. Georgiev A. Nestorovski M. Ekonomika e Maqedonis, Prosvetno Delo - Shkup (2002)
10. Gilbert Abraham (1992) - Frois Economic Politique - 5 - ieme edition, Economica-Paris
11. Greenald Douglas Dictionnaire Economique - Economica - Paris 1987
12. Ph. Hardick, B. Khan, J. Langmead, Anintroduction to Modern Economics, 4 edition,
London, 1994
13. HarrisonBarry, Charles Smith and Brinley Davies Intodutory Economics, Macmillan,
London, 1992.
14. > |. , 1995 , , 1991 #,
|} !~
15. <. (1998)

,
$,
16.
., ". $
- #, 1992
17. ,
18. Manki,G.Macroeconomics, Fourth edition, orth Publishers, Ne York,(2000)
19. Marks, K.Kapital, Prosveta, Beograd (1979)
20. } .,,Principles of Economics,
21. Miller, R.(1988), Economic today, The Mikro ie, Sihth edition.
22. , .(1981), " , , .
23. < . (1981)" , -
24. Samuelson P. and Nordhaus . (1992) , 14 , ,
25. } |. (1997), *
, , , <* - ,
26. Smith A. (1997), # (1, 2, 3 ) ,
27. . (2002) " , $,
28. | , . * ,(1995), conomy Press, Skopje
29. @ , .(1995) |$
, ,
30. UNCTAD (2002) Trade and Development report, 2002, Ne York and Geneva.
254

Ekonomia Viti I 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekonomia Viti I 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EKONOMIA

Pr shkollat e mesme profesionale

Redaktor i botimit n gjuhn shqipe:

Lektor i botimit n gjuhn shqipe:

Tirazhi: 1.000 cop

Punn q ju a prezantoj, n prgjithsi do tju ndihmoj pr ti msuar bazat e ekonomis, m

Kto agregate makroekonomike (t prpunuara n t dy pjest e librit msimor), kan ndikime

"EKONOMIA SJELL PARA, NDRSA PARAT

KREU I PAR: BAZAT E MAKROEKONOMIS...................................... 2

1. SISTEMI AFARIST DHE POLITIKA EKONOMIKE ..................................................3

KREU I DYT: PRODHIMI NACIONAL DHE T ARDHURAT........... 18

1. NOCIONI DHE THELBI I BPV ..................................................................................19

KREU I TRET: SHPENZIMET, KURSIMI DHE INVESTIMET ......... 36

1. NOCIONI DHE STRUKTURA E SHPENZIMEVE ...................................................37

KREU I KATRT: PARAJA DHE BANKAT .............................................. 46

1. NOCION, KRIJIMI DHE FUNKSIONI I PARAS ....................................................47

KREU I PEST: PAPUNSIA DHE INFLACIONI ................................... 58

1. NOCIONI, MATJA DHE SHPENZIMET NGA PAPUNSIA....................................59

KREU I GJASHT: SHTETI DHE EKONOMIA ...................................... 76

1. TEORIT EKONOMIKE DOMINUESE ....................................................................31

1.2.4. ZGJIDHJET PUBLIKE ................................................................................................82

KREU I SHTAT: TATIMET DHE SISTEMI TATIMOR ........................ 92

1. NOCIONI I TATIMEVE, KARAKTERISTIKAT DHE ELEMENTET E

KREU I TET: EKONOMIA NDRKOMBTARE ............................... 102

1. NOCIONI DHE FORMAT THEMELORE T TREGTIS

KREU I PAR: BAZAT E MAKROEKONOMIS.................................. 122

1. QLLIMET THEMELORE T MAKROEKONOMIS ..........................................123

KREU I DYT: TREGUESIT E PRODHIMTARIS SHOQRORE ... 134

1. BRUTO PRODHIMI VENDOR (GROSS DOMESTIC PRODUCT BPV) ...........135

KREU I TRET: SHPENZIMET, KURSIMI, INVESTIMI DHE

1. SHPENZIMET DHE LIGJET T LIDHURA ME STRUKTURN E SAJ ..............147

KREU I KATRT: ROLI, KARAKTERISTIKAT DHE ZHVILLIMI

1. NOCIONI DHE RROLI I INDUSTRIS ..................................................................165

KREU I PEST: PAPUNSIA DHE INFLACIONI ................................. 188

1. PAPUNSIA SI PROBLEM MAKROEKONOMIK .................................................188

KREU I GJASHT: SHTETI DHE EKONOMIA .................................... 202

1. KARAKTERISTIKAT DHE DOMETHNIA E T ARDHURAVE PUBLIKE ......203

KREU I SHTAT: EKONOMIA NDRKOMBTARE .......................... 218

1. INVESTIMET E HUAJA DIREKTE NE BOT DHE N RM ................................219

FJALORI ....................................................................................................... 245

Sistemi afarist dhe politika ekonomike

Nocioni i sistemit afarist dhe politika ekonomike

1. Sistemi afarist dhe politika ekonomike

Q, n realitet, paraqet sistemin ekonomik si pjes nga realiteti ekonomik.

Ekzistojn kuptime t ndryshme t nocionit sistem ekonomik. M s shpeshti barazohet

do sistem ekonomik ka rregulla dhe elemente themelore, ndr t cilat jan:

Pr shembull: N RM me Kushtetutn dhe me ligjet jan prcaktuar marrdhniet pro-

Sistemi ekonomik i RM-s sht n ndrtim, n zhvillim, ndrsa elementet themelore ve

2. Makroekonomia kundrejt mikroekonomis

Dallimi i mikroekonomis dhe makroekonomis bazohet n gjersin, prfshirjen dhe

Mikroekonomia e hulumton sjelljen e forms individuale, t sektorve ekonomik t veant

Makroekonomia e studion mnyrn e funksionimit t ekonomis s prgjithshme. I anali-

Makroekonomia si shkenc pr funksionimin e ekonomis n trsi u krijua me paraq-

3. Qllimet dhe instrumentet e politiks makroekonomike

Makroekonomia i prcjell dhe analizon lvizjet e treguesve makroekonomik m themelor,

1. Realizimi i vllimit sa m t madh t aktivitetit ekonomik n vend dhe t sigurohet

Qllimi i par et pr treguesin m sintetik t aktiviteti t prgjithshm t shtetit dhe ajo

BPV NOMINAL (tohet me shumzimin e t mirave t prodhuara dhe shrbimeve me

Qllimi i dyt - norm e ult e papunsis.

Realizimi i ktij qllimi sht zgjidhja e nj nga problemeve m t mdha t makroekono-

Qllimi i tret shkalla e ult e inacionit.

Ky qllim krkon zgjidhje t nj problemi ekonomik shum t madh, t dukuris s quajtur

Ekonomistt e masin inacionin prmes indekseve t mimeve t konsumatorit (Consumer

#* = * + #< + >* + (< -@)