Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Me zgjedhje t detyruar Me zgjedhje t detyruar

Pr klasn e njmbdhjet, gjimnaz Pr klasn e njmbdhjet, gjimnaz

Me zgjedhje t detyruar

ISBN: 978-9928-08-056-1

9 789928 080561 260

Prof. Dr. Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Me zgjedhje t detyruar
Pr klasn e njmbdhjet, gjimnaz
Miratuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencs, maj 2012

Titulli: Kimi 11, me zgjedhje t detyruar

Autor: Prof. Dr. Eduard Andoni

Aishe Hajredini (Karaj)

Drejtuese botimi: Anila Bisha

Redaktor shkencor: Dr. Arben Memo

Recensent: Dr. Bujar Seiti

Irena Kotobelli

Redaktore: Flaviola Shahinaj

Design: VisiDesign

Kopertina: VisiDesign

Shtypi: Media-print

ISBN: 978-9928-08-056-1

Botimi i par: 2012

S H T P I A B O T U E S E

T gjitha t drejtat jan t rezervuara

T gjitha t drejtat e autorit lidhur me kt botim jan ekskluzivisht te zotruara/rezervuara nga Shtpia Botuese
Mediaprint sh.p.k..
Ndalohet do prodhim, riprodhim, shitje, rishitje, shprndarje, kopjim, fotokopjim, prkthim, prshtatje,
huaprdorje, shfrytzim dhe/ose do form tjetr qarkullimi tregtar, si dhe do veprim cnues me fardo lloj
mjeti apo apo forme, pjesrisht dhe/ose trsisht, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese
Mediaprint sh.p.k.
Ky botim, n trsi dhe/ose n pjes t tij, ndalohet t transmetohet dhe/ose prhapet n do lloj forme dhe/ose
mjet elektronik, mekanik, regjistrues dhe/ose tjetr, t ruhet, depozitohet ose prdoret n sisteme ku mund t
cnohen t drejtat e autorit, pa miratimin paraprak me shkrim nga Shtpia Botuese Mediaprint sh.p.k..
do cnim i t drejtave t autorit passjell prgjegjsi sipas legjislacionit n fuqi.

Kontaktet:
www.mediaprint.al
Shtpia Botuese Sektori i Shprndarjes dhe Marketingut: Shtypshkronja:
Kutia Postare 7467 - Tiran Tel.: 04 4500605 Tel.: 04 4500605
Tel.: 04 2251614 Cel.: 069 40 44 441 Cel.: 069 40 50 380
Cel.: 069 40 44 443 Cel.: 069 40 20 201 Cel.: 069 20 79 021
botime@mediaprint.al distributor@mediaprint.al print@mediaprint.al

Komente dhe sugjerime jan t mirpritura n email: botime@mediaprint.al

Si sht ndrtuar teksti
2.2 Fluori
2
Kreu
Fluori ka formuln elektron-
ike 1s22s2p5 dhe meqense
niveli i dyt nuk ka nnnivel
d, elektronet e shtress s
jashtme nuk mund t kalojn
n gjendje t tjera energje-
tike brenda t njjtit nivel, ai mund t paraqes n
prbrjet e tij vetm numrin e oksidimit -1.
Fluori sht mjaft i prhapur n natyr. mineralet
kryesore t fluorit jan fluoriti CaF2, krioliti
[na3alF6] dhe fluorapatiti [Ca10F2(PO4)6].
Fig 2.3 Nga e majta n t djatht: fluorapatiti
[Ca10F2(PO4)6], fluoriti CaF2 dhe krioliti [Na3AlF6]
Si substanc e thjesht, ai mund t prgatitet
me shum vshtirsi nga elektroliza e fluorurit
t hidrogjenit t tretur n fluorur kaliumi KF t
shkrir:
2HF H2 + F2
Fluori sht nj gaz me ngjyr t verdh t zbeht,
gati pa ngjyr, q vepron drejtprdrejt gati me t
gjitha elementet. n shumicn e rasteve, bash-
kveprimi sht shum i vrullshm edhe n tem-
peratura t zakonshme. Ai prfaqson elementin
m reaktiv dhe m oksidues se do element tjetr.
Agresiviteti i fluorit del n pah edhe nga veprimi i
tij me qelqin, qeramikn dhe lidhjet metalike. Uji
digjet n fluor me vrull:
2H2o + 2F2 = 4HF + o2
Po kshtu, hidrokarburet me mas molekulare t
vogl veprojn leht:
CH4 + 4F2 = 4HF + CF4
22
alizohet me metodn Solvej. n kt metod, pr-
zierja e gazeve amoniak dhe dioksid karboni (q
merret nga zbrthimi i karbonatit t kalciumit) tretet
n uj pr t dhn hidrogjenkarbonat amoni:
nH3 + Co2 + H2o = nH4HCo3
n nj etap t dyt, hidrogjen karbonati i amonit
bashkvepron me klorur natriumi, duke dhn
Soda e buks
Mbani mend
Hidroksidet e metaleve alkaline jan baza t
forta.
Kriprat e ktyre metaleve jan prgjithsisht t
tretshme n uj.
Hidroksidi i natriumit prftohet n industri nga
elektroliza e tretsirave t prqendruara t krips
s gjells.
Peroksidet dhe hidruret e metaleve alkaline ve-
projn lehtsisht me ujin.
Tema msimore
Prbrja m e rndsishme e fluorit sht fluoruri
i hidrogjenit HF, nj gaz pa ngjyr shum irritues.
Ai mund t prgatitet sipas reaksionit:
CaF2 (ng) + H2so4 = Caso4 (ng) + 2 HF (g)
n ndryshim nga hidracidet e halogjenve t tjer,
fluoruri i hidrogjenit, i tretur n uj, paraqitet si acid
i dobt. Kjo shkaktohet nga lidhja hidrogjenore
q krijohet midis dy molekulave t fluorurit t
hidrogjenit:
2HF H+ + HF2-
n kt mnyr, acidi fluorhidrik kur vepron me
bazat jep bifluorure, pr shembull:
2HF + KoH = KHF2 + H2o
Acidi fluorhidrik vepron me qelqin, prandaj ai
ruhet n en plastike ose n en qelqi t parafinu-
ara nga brenda. reaksioni i acidit fluorhidrik me
dioksidin e silicit (q quhet silic) SiO2, q bn
pjes n qelq sht:
sio2 + 6HF = H2siF6 + 2H2o
Fluori shfrytzohet pr pasurimin e uraniumit q
prdoret n centralet atomike, disa fluorure shr-
bejn si shtesa n pastat e dhmbve. Deri para
pak kohsh, sasi t mdha fluori prdoreshin pr t
prodhuar disa prbrje organike q quhen freone
dhe shrbejn si gaze ftohse n pajisjet ftohse
(frigorifer, kondicioner). Sot ky prdorim sht
kufizuar mjaft, sepse freonet dmtoj shtresn e
ozonit.
Fluoruri i hidrogjenit HF sht nj ndr prbrjet
m t prdorshme t fluorit. Kshtu ai prdoret
si katalizator n prodhimin e benzins me numr
t lart oktani. Fluoruri i hidrogjenit HF prdoret
mjaft edhe n sintezn e kriolits artificiale.
Krioliti K3[alF6]sht nj xeheror i aluminit
mjaft i rrall q gjendet vetm n groenland
dhe prdoret, n sasira t kufizuara, n prodhimin
e aluminit nga elektroliza e boksitit (xeheror
kryesor i aluminit) t shkrir. me qen se rezervat
e kriolitit jan t kufizuara, shpesh ai sintetizohet
artificialisht dhe pr kt shrben fluoruri i
hidrogjenit. Fluoruri i hidrogjenit HF shrben
gjithashtu pr t gdhndur qelqin q fiton kshtu
nj pamje estetike opake.
Halogjent
Mbani mend
hidrogjenkarbonat natriumi:
naCl + nH4HCo3 = naHCo3 + nH4Cl
nj pjes e hidrogjenkarbonatit t natriumit pr-
doret si sod buke, kurse nj pjes, me nxehtsi,
shndrrohet n sod rrobash:
2naHCo3 = na2Co3 + Co2 + H2o
Peroksidet dhe hidruret e metaleve alkaline ve-
projn lehtsisht me ujin dhe lirojn prkatsisht
oksigjen dhe hidrogjen, sipas barazimeve t reak-
sioneve q vijojn:
2na2o2 + 2H2o = 4naoH + o2
naH + H2o = naoH + H2
Prdorimet kryesore t prbrjeve t msiprme t
natriumit jan n industrin e qelqit, n at t de-
tergjenteve, n industrin ushqimore, t pastrimit,
t nafts etj. Si duket prbrjet e natriumit jan t
shumllojshne dhe baza e prodhimit t tyre sht
soda.
Kjo sht arsyeja q industria e prodhimit t sods
konsiderohet si nj ndr parametrat kryesor t zh-
villimit industrial t nj vendi.
Pyetje dhe ushtrime
1. lloj elektrolitesh jan hidroksidet e meta-
leve alkaline?
2. Tregoni dallimet midis sods kaustike, sods
s rrobave dhe sods s buks.
3. A mund t ken mjedis acid tretsirat e
kriprave t metaleve alkaline?
4. Si prftohet n industri soda kaustike?
5. A jan t tretshme n uj prbrjet e meta-
leve alkaline?
6. N nj en q prmban 500 g uj hedhim nj
cop kaliumi me mas 10 g. Njehsoni prqen-
drimin n pr qind t tretsirs s prftuar.
7. N nj en t taruar 500 ml vendosim 0.5
mole peroksid natriumi dhe shtojm uj deri
n tar. Njehsoni prqendrimin molar t tret-
sirs s prftuar.
13
2.8 Pun e drejtuar
Ushtrime t zgjidhura
1. Sa litra hidrogjen lirohet nga bashkve-
primi i 4.6 gram natrium me uj?
Zgjidhje
Shkruajm barazimin kimik t
bashkveprimit t natriumit me ujin
2na +2H2o = 2naoH +H2
ndrtojm raportin n mole t natriumit me
hidrogjenin e liruar:
2. Si kryhen kto kalime:
mg mgO mgCl2 mg(OH)2 mgCO3
Zgjidhje
a. 2mg+O2 = 2mgO
b. mgO +2HCl = mgCl2 +H2
c. mgCl2 + 2naOH = mg(OH)2 + 2naCl
d. mg(OH)2 +Co2 = mgCO3 +H2o
3. N nj provz hedhim 30 ml tretsir
t acidit sulfurik dhe magnez me mas 4
gram. Pas reaksionit masa e magnezit sht
3 gram. Llogaritni prqendrimin normal t
acidit.
Zgjidhje:
gjejm masn e magnezit q ka hyr n
reaksion: 4-3 = 1 g mg
Shkruajm barazimin:
mg +H2so4 = mg SO4 +H2
ndrtojm raportin:
gjejm prqendrimin normal t acidit:
prdrejt i klorit me hidrogjen:
2
Kreu
H2 + Cl2 = 2 HCl
Ai mund t prgatitet edhe nga bashkveprimi i
krips s gjells s ngurt me acid sulfurik t prqen-
druar. reaksioni zhvillohet sipas barazimit:
naCl+ H2so4 = naHso4+ HCl
Kloruri i hidrogjenit sht nj gaz pa ngjyr, me
er mbytse. Ai tretet jashtzakonisht mir n uj.
tretsira ujore e klorurit t hidrogjenit quhet acid
klorhidrik dhe mund t arrij deri n 37%.
Acidi klorhidrik sht nj acid i fort, ai vepron me
metalet duke liruar hidrogjen, pr shembull:
Zn + 2HCl = ZnCl2 + H2
Mbani mend
Klori sht nj gaz me ngjyr t verdh n t gjel-
br, m i rnd se ajri, me er t fort mbytse, q
acaron organet e frymmarrjes. Ai sht helmues,
prandaj punimi me t duhet br brenda dollapit
t gazeve (dollap kimik).
N industri klori prodhohet nga elektroliza e
krips s gjells s shkrir, kurse n laborator nga
bashkveprimi i acidit klorhidrik me nj oksidues
(MnO2, KMnO4 etj.).
Tretsira ujore e klorurit t hidrogjenit quhet
acid klorhidrik.
Acidi klorhidrik sht nj acid i fort. Ai vepron
me metalet duke liruar hidrogjen.
Joni Ag+ shrben pr t hetuar jonet klorur, sepse
formon precipitatin e bardh t klorurit t argjendit.
2.4 Prbrjet e oksigjenuara t klorit
n ndryshim nga fluori, elementet e tjera t grupit
VIIA kan n nivelin e jashtm edhe nnnivel d,
q n gjendje normale sht bosh, pra pa elektro-
ne. n gjendje t ngacmuara, elektronet e shtress oksigjenuara t klorit.
s jashtme mund t kalojn nga gjendjet energje-
tike t nnniveleve s dhe p n gjendjet energjetike
boshe t nnnivelit d. Kshtu, klori me gjendje
normale 1s22s2p63s2p5, q paraqet 1 elektron t pa-
iftzuar, mund t kaloj n gjendjet e ngacmuara shndrruar prapashtesn or n it dhe prapashtesn
1s22s2p63s2p4d1 (me 3 elektrone t paiftzuara),
1s22s2p63s2p3d2 (me 5 elektrone t paiftzuara) dhe
1s22s2p63s1p3d3 (me 7 elektrone t paiftzuara). n katse.
kt mnyr, klori dhe halogjent e tjer posht tij
24
Pun e drejtuar
Ushtrime t zgjidhura
njvlersi i H2so4
Zvendsojn:
4. Sa gram hidroksid kalciumi nevojitet
pr t asnjansuar 300 gram acid nitrik
me prqendrim 20%.
Zgjidhje
gjem sasin n gram t acidit nitrik
qe ndodhet n 300 gram tretsir m
prqendrim C = 20%
Shkruam barazimin:
2Hno3 +Ca(OH)2 = Ca(nO3)2 +2H2o
ndrtojm raportin n mole:
5. Si kryhen kto kalime:
Fes H2s so2 so3 H2so4
Zgjidhje
a. Fes +2HCl = H2s +FeCl2
b. 2H2s + 3o2 = 2so2 + 2H2o
c. 2so2 + o2 = 2so3
d. so3 + H2o = H2so4
6. Llogaritni me sa gram H2O duhet t tre-
ten 150 g SO3 pr t fituar nj tretsir 30%
H2SO4
Zgjidhje
Shkruajm barazimin e bashkveprimit t H2o
29
Kriprat e acidit klorhidrik quhen klorure. Kloruri
i argjendit AgCl sht i patretshm n uj dhe joni
Ag+ shrben pr t hetuar jonet klorur (fig. 2.4).
Acidi klorhidrik prdo-
ret gjersisht n industri,
veanrisht n industrin
kimike, at tekstile, met-
alurgji etj.
Fig. 2.4 Precipitati
i bardh i klorurit t
argjendit
Pyetje dhe ushtrime
1. Si prodhohet klori n industri? Po n laborator?
2. Shkruani barazimin e reaksionit kimik midis
klorit dhe hekurit, midis klorit dhe fosforit.
3. Si mund t gatitet kloruri i hidrogjenit?
4. A sht i tretshm n uj kloruri i hidrogjenit?
Pyetje dhe detyra
5. Shkruani barazimin e reaksionit kimik midis
acidit klorhidrik dhe hekurit.
6. Sa gram klorur hidrogjeni prftohen kur 7.1
gram klor vihen t veprojn me hidrogjenin
t marr me tepric?
7. Shkruani barazimin e reaksionit kimik midis
klorurit t kalciumit dhe nitratit t argjendit.
n sistemin periodik, krahas numrit t oksidimit -1,
shfaqin edhe numrat e oksidimit +1, +3, +5 dhe
+7. Kta numra oksidimi shfaqen n prbrjet e
Krahas acidit klorhidrik, klori formon edhe katr
oksiacide: acidin hipokloror HClO, acidin kloror
HClo2, acidin klorik HClO3 dhe acidin perklorik
HClo4. Emrat e kriprave prkatse merren duke
ik n at. n tabeln 2.2 jan prmbledhur emrat
e oksiacideve t klorit dhe mbetjeve acide pr-
Halogjent
3
 Si sht ndrtuar teksti
1
Kreu

1.7 Prmbledhje e kreut

1
Kreu

metalet alkaline dhe alkalinotoksore jan metale tipike, kan veti

reduktuese t fuqishme dhe n natyr gjenden vetm n trajt pr-
brjesh. Po pr kto motive, n gjendje metalike ato prftohen nga
elektroliza e kriprave t shkrira. Duke qen shum aktive, kto
metale jan n radhn e aktiviteteve mbi aluminin dhe nga elektro-
liza e tretsirave t kriprave t tyre nuk do t merreshin ato por hi-
drogjeni.
Veprojn me lehtsi me ujin, me oksigjenin dhe shumicn e jometa-
leve.
Hidroksidet e metaleve alkaline dhe alkalinotoksore tipike jan baza
t forta.
Prbrjet e metaleve alkaline jan t tretshme n uj, kurse metalet
alkalinotoksore kan edhe kripra t patretshme, ku veohen kar-
bonatet dhe sulfatet.
n gjendje t pastr, metalet alkaline dhe alkalinotoksore gjejn pr-

Hart konceptesh
dorime t kufizuara, por prbrjet e tyre prdoren mjaft n industrin Furr glqereje
e sapunve, detergjenteve, ndrtimit etj. ndr prbrjet e tyre, rnd-
si t madhe n industrin kimike ka soda kaustike, soda e kalcinuar,
soda e buks, glqerja e pashuar dhe glqerja e shuar.

Gjendja n natyr Gjendja n natyr

T prbashkta
. n trajt prbrjesh n trajt prbrjesh

Formula 1s2 2s2p 6 3s1 Gjendja n natyr Formula 1s2 2s2p 6 3s2p 6 4s2
n trajt prbrjesh metale
Valenca 1 okside bazike Valenca 2
vetm n gjendje normale nr =0 Vetm n gjendje t ngacmuar
Oksidohen

Test
Oksid bazik Vet reduktuese Oksid bazik

Joni Na + Joni Ca + formula 1s2 2s2p 6 3s2p 6

Natriumi Formon lidhje jonike me Kalciumi
Formula 1s2 2s2p 6 nr . 2
jometalet
Oksidohet
Me jometalet lidhje jonike
Vet reduktuese
Prftohen nga
Prftimi nga elektroliza e NaCl n elektroliza e shkrirjeve Me jometalet lidhje jonike
gjendje t shkrir

Rreze e madhe Prftohet nga elektroliza e CaCl 2 n

Rreze e madhe
gjendje t shkrir

Rreze e madhe

Krahasimi midis elementeve natrium dhe kalcium

3.8 Test
3
Kreu

1. Struktura elektronike e jashtme e elementeve t grupit t I A sht:

a. s1 ; b. s2 ; c. p1; d. s2 p2 . 2 pik
b. Shkruani strukturn elektronike t kaliumit me Z=19
18 Elementet s
2. Joni i Ca2+ sht izoelektronik me:
a. K+ ; b. Ar; c. ne; d. Cl- . 1 pik

3. Gjat veprimit t Na me ujin prftohet NaOH.

a. Shkruani barazimin kimik t reaksionit.
b. gjeni sa gram na vepron me ujin pr t prftuar 16 g naOH.
c. Sa litra H2 lirohet kur prftohet 16 g na? 5 pik

4. Gjat elektrolizs s klorurit t natriumit me tretsir ujore prftohen:

a. na dhe Cl2; b. na dhe o2; c. H2 dhe Cl2; d. na dhe H2. 1 pik

shtje pr diskutim
5. Tretsirs q formohet nga tretja e 7.4 g Ca n 500 ml H2O gjejini:
a. molaritetin
b. normalitetin.
c. Shkruani barazimin kimik. 5 pik

6. Joni Cl- ka struktur t jashtme t ngjashme me:

a. K+; b. na+; c. ne; d. mg2+ . 1 pik

7. Zhvendosja e klorit nga prbrja e NaCl bhet me:

a. F2; b. Br2; c. j2; d. me t gjitha. 2 pik
shtje pr diskutim: prdorimet dhe rndsia e b. Shkruani reaksionin kimik.
kalkogjenve dhe prbrjeve t tyre
8. Njeri nga jonet e mposhtme hetohet me jonet klorur:
Seleni, teluri dhe veanrisht poloniumi jan prdorime shum m t gjera. Kshtu, sasi t md- a. Ba2+; b. Ag+; c. PO43-; d. Co32-. 2 pik
shum pak t prhapur n natyr dhe gjejn pr- ha oksigjeni prdoren gjat shndrrimit t gizs n b. Shkruani reaksionin kimik.
dorime t kufizuara. megjithat, n kt krye ju elik, nj tjetr prdorim jo m pak i rndsishm
msuat se prmbajtja disi m e lart e selenit n haset n mjeksi pr t lehtsuar frymmarrjen e
tokat bujqsore kufizon prhapjen e disa smund- pacientve etj. Krkoni n literatur, veanrisht 9. Emrtoni kriprat e mposhtme:
jeve t pashrueshme te njerzit q ushqehen me n internet, pr prdorimet e kalkogjenve dhe a. naClO;
produktet e ktyre tokave. Po ashtu, seleni dhe te- prbrjeve t tyre dhe tregoni rndsin e tyre pr b. naClo2; 4 pik
luri, duke qen gjysmprcjells, gjejn prdorim jetn e njeriut. rezultatet e krkimit diskutojini c. naClO3;
n industrin elektronike. Oksigjeni dhe squfuri me shoqet dhe shokt e klass n nj tryez rre- d. naClo4.
jan shum m t prhapur n natyr dhe gjejn thore.
10. Numri i oksidimit t squfurit n prbrjen e SO3 sht:
Provo vehten a. -2; b. +2; c. +4; d. +6. 1 pik

Rrethoni t vetmen prgjigje t sakt: 6. Tretsira ujore e sulfitit t natriumit ka mjedis: Nota 4 5 6 7 8 9 10
a. acid; Pikt 1-8 9-10 11-12 13-15 16-18 19-21 22-24
1. N industri oksigjeni prodhohet nga: b. asnjans;
a. zbrthimi termik i oksidit t mrkurit; c. bazik;
b. distilimi i ajrit t lngt; d. njlloj si tretsira e klorurit t kaliumit.
c. zbrthimi termik i kloratit t kaliumit;
d. zbrthimi termik i nitratit t natriumit. 7. Nj tretsir me prqendrim t caktuar e
sulfitit t kaliumit e ka pH:
2. Formulat e dy trajtave alotropike t oksigjen- a. 5
it jan: b. 7
a. o2 dhe o4; c. 8
b. o2 dhe o4; d. 13
c. O3 dhe o4;
d. o2 dhe o3. 8. Tretsira ujore e sulfatit t natriumit ka mjedis:
a. acid;
3. N prbrjet e tij oksigjeni sht: b. asnjans;
a. vetm njvalent; c. bazik;
b. dy, katr dhe gjashtvalent; d. njlloj si tretsira e klorurit t amonit.
c. vetm dyvalent;
d. katr dhe gjashtvalent. 9. Gjat shkarkimit t akumulatorit t plumbit,
prqendrimi i acidit sulfurik:
4. Squfuri plastik i ka molekulat: a. rritet;
a. diatomike S2; b. zvoglohet;
b. vargore Sn; c. nuk ndryshon;
c. unazore tet-atomik S8; d. n fillim rritet, pastaj zvoglohet.
d. triatomike S3.
10. Formula e acidit selenik sht:
5. Tretsira ujore e sulfurit t natriumit ka mjedis: a. Hseo3;
a. acid; b. H2seo3;
b. asnjans; c. H3seo3;
c. bazik; d. H2seo4.
d. njlloj si tretsira e klorurit t kaliumit.

47

4
 Prmbajtja e lnds
Kreu 1
Elementet s............................................................................................................. 7
1.1 Metalet alkaline dhe alkalinotoksore..................................................................... 8
1.2 Vetit fizike dhe kimike t metaleve alkaline dhe alkalinotoksore........................ 10
1.3 Prbrjet e metaleve alkaline dhe prdorimet e tyre................................................ 12
1.4 Prbrjet e metaleve alkalinotoksore dhe prdorimet e tyre.................................. 14
1.5 Veprimtari praktike: metalet alkaline....................................................................... 16
1.6 Veprimtari praktike: metalet alkalinotoksore......................................................... 17
1.7 Prmbledhje e kreut................................................................................................. 18
Kreu 2
Halogjent.............................................................................................................. 19
2.1 Karakteristika t prgjithshme t halogjenve......................................................... 20
2.2 Fluori....................................................................................................................... 22
2.3 Klori......................................................................................................................... 23
2.4 Prbrjet e oksigjenuara t klorit............................................................................. 24
2.5 Bromi dhe jodi......................................................................................................... 26
2.6 Veprimtari praktike: prftim i gazit klorhidrik dhe acidit klorhidrik....................... 28
2.7 Veprimtari praktike: sublimimi i jodit..................................................................... 28
2.8 Pun e drejtuar: Ushtrime t zgjidhura.................................................................... 29
Kreu 3
Kalkogjent........................................................................................................... 33
3.1 Karakteristik e prgjithshme e grupit VIA............................................................. 34
3.2 Oksigjeni ................................................................................................................. 36
3.3 Squfuri dhe sulfuri i hidrogjenit.............................................................................. 38
3.4 Prbrjet e oksigjenuara t squfurit......................................................................... 40
3.5 Akumulatort dhe pilat e thata................................................................................. 42
3.6 Acidi sulfurik.......................................................................................................... 44
3.7 Veprimtari praktike: prftimi i acidit sulfurik dhe vetit e tij.................................. 46
3.8 Test .................................................................................................................... 48
3.9 Projekt
Kreu 4
Elementet e grupit VA....................................................................................... 49
4.1 Karakteristika t prgjithshme t grupit VA............................................................ 50
4.2. Azoti dhe amoniaku................................................................................................ 52
4.3 Prbrjet e oksigjenuara t azotit............................................................................. 54
4.4 Fosfori...................................................................................................................... 56
4.5 Veprimtari praktike: prbrjet e azotit..................................................................... 58
4.6 Nitratet..................................................................................................................... 59
4.7 Krahasimi i jometaleve............................................................................................ 60
4.8 shtje pr diskutim ............................................................................................... 61
Kreu 5
Metalet kalimtare............................................................................................. 63
5.1 Kromi dhe vetit e tij............................................................................................... 64
5.2 Prbrjet e kromit.................................................................................................... 65
5.3 Hekuri dhe vetit e tij.............................................................................................. 68
5.4 Prbrjet e hekurit.................................................................................................... 72
5.5 Bakri........................................................................................................................ 74

5
 5.6 Veprimtari praktike: prbrjet e kromit................................................................... 74
5.7 Detyr eksperimentale: Hetimi dhe prftimi i substancave..................................... 75
5.8 Pun e drejtuar: Ushtrime t zgjidhura ................................................................... 80
5.9 Test........................................................................................................................... 84
5.10 Projekt
Kreu 6
POLIMERET................................................................................................................. 85
6.1. Polimerizimi. Polieteni........................................................................................... 86
6.2. Polimer t tjer...................................................................................................... 88
6.3. Substancat makromolekulare dhe vetit e tyre....................................................... 90
6.4. Polimerizatet, polikondensatet dhe poliaduktet...................................................... 92
6.5. Veprimtari praktike: ............................................................................................... 94
6.6 Pun e drejtuar: Ushtrime t zgjidhura .................................................................. 95
Kreu 7
PREPARATET FARMACEUTIKE............................................................................... 99
7.1. Analgjezikt............................................................................................................ 100
7.2. Ibuprofeni............................................................................................................... 101
7.3. Paracetamoli (Acetaminofen)................................................................................. 102
7.4. Aspirina C6H6O6+C3H4O4..................................................................................................................................................... 103
7.5. Veprimtari praktike. Prgatitja e aspirins.............................................................. 105
7.6 Projekt
Kreu 8
PREPARATET KOZMETIKE...................................................................................... 107
8.1. Sapunt dhe vetit e tyre......................................................................................... 108
8.2. Veprimtari praktike. Gatitja e sapunit..................................................................... 110
8.3. Kremrat................................................................................................................... 111
8.4. Locionet dhe pastat e dhmbve............................................................................ 112
8.5. Deodorantt dhe lndt antidjers.......................................................................... 115
8.6 I kuqi i buzve ....................................................................................................... 116
8.7 Pun e drejtuar: Ushtrime t zgjidhura .................................................................. 119
8.8 Test.......................................................................................................................... 120
Kreu 9
VITAMINAT DHE USHQIMI...................................................................................... 123
9.1. Vitaminat dhe rndsia e tyre................................................................................. 124
9.2. Vitaminat e grupit B dhe C..................................................................................... 126
9.3. Vitaminat A, E, D, K dhe rndsia e tyre................................................................ 128
9.4. Veprimtari praktike. Piramida e ushqimit............................................................... 131
9.5 Projekt
Kreu 10
THARMET (ENZIMAT) DHE HORMONET ............................................................. 135
10.1 Enzimat.................................................................................................................. 136
10.2 Hormonet............................................................................................................... 138
10.3. Kolesteroli, testosteroni, estroni........................................................................... 140
10.4 Test......................................................................................................................... 142
10.5 Veprimtari praktike. .............................................................................................. 143

6 Elementet s
1 Elementet s
Kreu

Elemente s jan elementet e grupit IA, t grupit IIA dhe he-

liumi He, q sht nj gaz i plogt. Hidrogjeni ka nj vend
t veant n sistemin periodik dhe formalisht bn pjes n
grupin IA krahas metaleve alkaline, por n veti sht m i
afrt me elementet e grupit VIIA. N kt krye studiohen
elementet e tjera t grupeve IA (q quhen edhe metale al-
kaline) dhe IIA (q quhen metale alkalinotoksore).
 1.1 Metalet alkaline dhe alkalinotoksore
1
Kreu
metalet alkaline jan: litiumi li, natriumi na, ka-
liumi K, rubidiumi rb, ceziumi Cs dhe franciumi
Fr. m t rndsishmit jan natriumi na dhe ka-
liumi K, q jan edhe m t prhapur n natyr.
Franciumi sht nj element radioaktiv dhe shum
pak i prhapur.
n grupin IIA t sistemit periodik bjn pjes: ber-
iliumi Be, magnezi mg dhe metalet alkalinotok-
sore tipike: kalciumi Ca, stonciumi Sr, bariumi Ba
dhe radiumi ra. Elementet e ktij grupi quhen edhe
metale alkalinotoksore, por berili Be dhe magnezi
mg, q bjn pjes n grupin IIA nuk konsidero-
hen metale alkalinotoksore tipike. m t rnd-
sishmit jan magnezi mg dhe kalciumi Ca, q jan
edhe m t prhapur n natyr. radiumi sht nj
element radioaktiv dhe shum pak i prhapur.
metalet alkaline kan vetm nj elektron n sh-
tresn e jashtme elektronike, prandaj e fitojn kon-
figurimin e qndrueshm me tet elektrone duke
dhn kt elektron dhe duke formuar katione me
nj ngarkes pozitive:
m e m+
n mnyr t ngjashme, metalet alkalinotoksore,
q kan dy elektrone n shtresn e jashtme elek-
tronike, e fitojn konfigurimin e qndrueshm me
tet elektrone, duke dhn kto dy elektrone dhe
duke formuar katione me dy ngarkesa pozitive:
m 2e m2+
Si kemi msuar, rrezja atomike n sistemin pe-
riodik rritet kur kalojm n grup, nga lart- posht
dhe priret t zvoglohet kur kalojm n period,
nga e majta n t djatht. Kjo ndodh sepse n nj
grup t sistemit periodik jan vendosur t gjith el-
ementet, atomet e t cilve kan konfigurim elek-
8 Elementet s
Uji i Detit t Vdekur prmban 8.7 her m shum
krip se oqeanet
tronik t ngjashm, pra kan numr t njjt elek-
tronesh n shtresn e jashtme (pr grupet A) dhe
n shtresn e jashtme e n nnshtresn d t shtress
fqinj me t jashtmen (pr grupet B), por ndryshoj-
n nga numri i shtresave. Kur kalojm n grup nga
lart-posht, shtohen shtresat elektronike dhe rritet
rrezja atomike. Kshtu, litiumi me formul elek-
tronike 1s22s1 ka dy shtresa, kurse natriumi q vjen
m posht, me formul elektronike 1s22s2p63s1 ka
tri shtresa dhe si rrjedhim rreze m t madhe. Ka-
liumi me formul 1s22s2p63s2p64s1 ka katr shtresa
elektronike dhe rreze akoma m t madhe.
rritja e rrezes shoqrohet me forcim t vetive reduk-
tuese dhe zvoglim t potencialit t par t jonizimit,
dobsim t vetive oksiduese, zvoglim t afris s
par pr elektronin dhe elektronegativitetit. Kujtojm
q vetia reduktuese sht aftsia e elementit pr t
dhn elektrone, kurse vetia oksiduese pr t marr
elektrone. n kt mnyr, metalet alkaline dhe alka-
linotoksore, meqense jan t vendosur n t majt t
sistemin periodik, karakterizohen nga veti reduktuese
t fuqishme, pra kan prirje t madhe pr t dhn
elektronet e shtress s jashtme dhe pr t formuar,
si u prmend m sipr, jone t thjeshta, prkatsisht
me 1 dhe 2 ngarkesa pozitive. Ata prfaqsojn met-
ale tipike. Sa m posht t zbresim n grup, aq m t
forta bhen kto veti. Kshtu pr shembull, kaliumi
sht m aktiv, n kuptimin q e lshon elektronin e
shtress s jashtme m leht sesa natriumi. Kjo duket
edhe nga t dhnat e tabels 1.1 duke krahasuar vlerat
e potencialit t par t jonizimit. Kujtojm q poten-
ciali i par i jonizimit prfaqson energjin minimale
t harxhuar pr t jonizuar atomin, d.m.th punn e
kryer pr t larguar n infinit elektronin e lidhur m
dobt n atom, at t shtress s jashtme dhe pr t
formuar kshtu kationin me nj ngarkes pozitive
M+. N mnyr t ngjashme, kalciumi sht m ak-
tiv, n kuptimin q i lshon elektronet e shtress s
jashtme m leht se magnezi.
Tabela 1.1 Potenciali i par i jonizimit pr disa
metale n MJ/mol
Grupi IA Grupi IIA
Li 0.52 Be 0.90
Na 0.50 Mg 0.74
Meqense kur kalojm nga litiumi te beriliumi po-
tenciali i par i jonizimit rritet dhe kur zbresim nga
beriliumi te magnezi ai zvoglohet, ai rikthehet afr
vlers s mparshme. Kjo duket edhe nga t dhnat e
tabels 1.1. Kjo ecuri nuk ndodh vetm me potencia-
lin e par t jonizimit, por me t gjitha vetit, prandaj
litiumi ngjan n sjelljen e tij m shum me magnezin
sesa me elementet e grupit t tij. Kjo dukuri njihet
me emrin ngjashmri diagonale. Po kshtu, beriliumi
Be ka veti t ngjashme me aluminin Al; borin B me
silicin Si e kshtu me radh.
Pr motive t ngjashme, n grupin IIA mund t
Mbani mend
Metalet alkaline dhe alkalinotoksore jan met-
ale shum aktive, q formojn prbrje prkat-
sisht 1 dhe 2 valente, ku marrin pjes n trajt
kationesh.
N natyr gjenden vetm si prbrje: natriu-
mi dhe magnezi n ujin e detit, kalciumi n
shkmbinjt glqeror.
Pr shkak t ngjashmris diagonale, litiumi ng-
jan me magnezin.
Vetit metalike forcohen n grup nga lart-posht,
kurse n period nga e djathta n t majt, pra
metali m tipik sht franciumi dhe metalet al-
kaline jan m aktive se ato alkalinotoksore.
dallohen ber-
iliumi dhe mag-
nezi dhe metalet
tipike alkalino-
toksore kalci-
umi, stronciumi
dhe bariumi.
Duke qen shum
aktiv, meta-
let alkaline dhe
alkalinotok-
sore gjenden n
Fig. 1.1 Silviniti, nj natyr vetm n
mineral i kaliumit trajt prbrjesh.
Natriumi gjendet
kryesisht i tretur n trajt kriprash n ujin e detit,
prej nga nxirret kripa e gjells NaCl, por edhe n
trajt xeherori (kripa e gurit) n xhepa nntoksore,
mbrojtur nga shtresa t padeprtueshme nga uji. Ka-
liumi gjendet n trajt t mineralit silvinit KCl (fig.
1.1) dhe salnitr KNO3. Beriliumi ndodhet n trajt
t mineralit beril, magnezi gjendet kryesisht i tretur
n trajt kriprash n ujin e detit, por edhe n minera-
let e magnezit MgCO3 dhe dolomit CaCO3.MgCO3,
kurse kalciumi gjendet kryesisht n shkmbinj, si
gur glqeror CaCO3, mermer CaCO3, dolomit, gips
CaSO4.2H2O, etj.
Pyetje dhe ushtrime
1. Pse metalet alkaline dhe alkalinotoksore nuk
gjenden n natyr n trajt t pastr metalike?
2. Litiumi ngjan m shum me natriumin apo me
magnezin? Pse?
3. Grupimin e simboleve kimike t mposhtme
ndajeni n grupin e simboleve q u takon meta-
leve alkaline dhe n at q u takon metaleve alka-
linotoksore: K, Ca, Ba, Na, Li, Sr.
4. Hidrogjeni a bn pjes te familja e metaleve alkaline?
5. Cilt nga elementet e grupit IIA nuk bjn pjes
n familjen e metaleve alkalinotoksore tipike?
6. Elementet me simbole Na, K, Li renditini sipas
rritjes s potencialit t jonizimit. Argumentoni
renditjen.
7. Cili ka veti metalike m tipike, kalciumi apo bari-
umi? Pse?
9
 Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Eduard Andoni, Aishe Hajredini (Karaj)

Me zgjedhje t detyruar Me zgjedhje t detyruar

Pr klasn e njmbdhjet, gjimnaz Pr klasn e njmbdhjet, gjimnaz

Me zgjedhje t detyruar

ISBN: 978-9928-08-056-1

9 789928 080561 260