Cumhuriyet

AYDINLANMA DZS: 208

A N IL A R
Bu kitap, 1950 ylnda Cumhuriyet gazetesinde dizi
olarak yaynlanmtr.

Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Haziran 2001
AHMED RIZA

A N IL A R

Cumhuriyet
,

|
 AHMED RIZA BEY KMDR?

Ahmed Rza Bey, atalar Trk olan Viyanal bir hanm

la, ngiliz Ali Bey'in evliliinden, 1857 yl Eyllnde, Vani-
ky'nde, dedesi Zhire Nzn Rza Efendi'nin yalsnda dn
yaya geldi.
Ali Bey, gen yanda Avrupai dnce ve davranlany-
la tannm Koca Reid Paa'nn takdirini kazanm bir kim
seydi. Krm savanda cadiye tepesindeki kasra yerleen n
giliz subay ve erleriyle grmesi ve dil bilmesi, halkn ken
disini "ngiliz Ali Bey" diye anmasna neden olmutu.
Ali Bey, slm dinini kabul etmi olan ei Nile Hanm'la
birlikte ocuklann byk bir yurt, zgrlk ve grev sevgi
siyle yetitirdi. Ali Bey, bir ok dileri grevlerinde, di
leri protokol memurluunda, ra-y Devlet [Dantay] ye
liinde bulunmu ve ilk kurulan Meclis-i yn'a [Senato] da
ye olmutu. leri dncelilii dikkati ektiinden, 1879'da
Konya'ya srld ve orada ld.
Ahmed Rza Bey, sultan [lise] reniminden sonra, he
nz pek gen yandayken Hriciye Nezreti Tercme Oda-
s'nda [Dileri Bakanl eviri Odas] ksa bir sre yaz
manlk yapm, daha sonra babas, kendisini tarm renimi
iin Paris'e gndermiti
Babasnn lm haberiyle yurda dnen Ahmed Rza Bey,
Bursa Mlk dadisi'nde [lise] mdr ve retmen olmu, a
lmalar Marif Nzr [Eitim Bakan] Mnif Paa'nm dik
katini ektiinden bir yl sonra Bursa Marif Mdrlne
atanmt.
lkenin toplumsal ve siyasal gidiini kt bulan, devrim
ve iyiletirim [slahat] yaplmasn zorunlu gren Ahmed R
za Bey, 1889'da Paris'e gitmi ve II. Abdlhamid ynetimine
kar on dokuz yl sren kararl bir savama girimiti.
nce, Padiaha lkenin gelimesi iin gerekli grd
iyiletirmeleri bildiren tasanlar sunmu, yant alamaynca
bunlan bastmp datmt. Savam ve lkece tannmas by
le balam ve bu eylemi Meveret'in yaym izlemiti.
Paris'te istibdada kar alanlar arasnda anlamazlk
lar ba gstermi ve kimi arkadalar Ahmed Rza Bey'den
aynlmlard. Ahmed Rza Bey, sarayn nerdii para ve rt
belere yz vermeyerek dvs urunda her trl gl ve
sknty gze almt.
Paris'te bir yandan siyasal savamn srdrrken bir
yandan da renim ve incelemeler yapmt. Kendisi Augus-
te Comte'un "Pozitivist Felsefe"sine inanm ve bu alanda bir
ok alma yapmt.
Merutiyet iln edilince, Ahmed Rza Bey stanbul Mec-
lisi'nin al gn halkn benzersiz gsterisiyle selmland.
II. Merutiyet'in ilk Meclis-i Mebusan bakan, doru
bildii eyleri sylemekten saknmayan, z sz bir, yrei
temiz bir insand. Meclis-i Mebusan'daki, sonralan yan'da-
ki eletirileri, kartlann oaltt.

6
 Meclis-i Mebusan Bakan Ahmed Rza Bey'i iyi tan
yanlardan biri olan eski Mbeyin Baktibi Halid Ziya [Uak-
lgil] Bey, onun kiiliini ve doru sylemekten ekinmeyen
zyapsm yle anlatyor:
"Uzun, yaratlnn dayankllna bir kant gibi dimdik
duran bir boyu, ban ta gibi kaplayan gzel salar, yzne
arbal bir ek gibi grnen uzunca bir sakal, maviliinde
scak bir sevgi anlam uan gzleri vard.
Meclis-i Mebusan bakan yn bakanyla birlikte en
yksek makam olan o sandalyeyi de, belki ynetim dolaysy
la bsbtn doldurmaz, ana her halde pek sslerdi.
Hnkr onu kazanmaya gerek grrd. Onun oturmas
iin, Maka'da bir saray verildi ve Mefruat daresi'nce daya
tlp detildi. Saray'a geldike, her seferinde huzura kar ve
iltifat grrd.
Sonralar nasl oldu da Hnkr ondan eskisi gibi holan
maz oldu; bunun aklamas pek kolaydr. Btn insanlar gi
bi, bu adamn da bir kusuru vard: doruluk!.. Ya da daha ak
bir deyile: doruculuk; yani doru olarak bulduu bir eyi,
hibir saknmaya, hibir n hazrla gerek grmeksizin he
men pskrmek.
Mizacnn bu zelliinden dolay, Ahmed Rza evresin
de epeyce souk etkiler brakmt. Onda herkese kar eiti
ci, bir aklayc, hi olmazsa bir t olma huyu vard."
Ahmed Rza Bey, VI. Mehmed Vahdeddin tahta ktn
da Merutiyet ynetiminin korunacana inanmt. Oysa VI.
Mehmed Vahdeddin, Ahmed Rza Bey'e hibir zaman gven-
memi ve kendisinin yn Meclisi'ndeki eletirilerini ho
karlamamt.
Yeni padiah, Ahmed Rza Bey'i bir maksatla yn ba

7
kanlna getiriyor ve bu maksadn Bamabeyinci Ltfi Si-
mv Bey'e yle aklyordu:
"yan bakanl iin benim bir adaym var. Kim oldu
unu bulamayacanzdan eminim. O mevki iin Ahmed R
za Bey'i dndm. Bu kimsenin Meclis-i yn'daki muhale
fetinin ykselme hrsndan ileri geldiine kuku duymamal,
kendisini o greve atamakla mnasebetsizliine son vermesi
doaldr. Tarafmdan sadrzama gidip isteimi bildiriniz."
Vahdeddin Meclis-i Mebusan kapatmaya karar verdii
zaman, Ahmed Rza Bey'i de huzuruna kabul etmiti. Ahmed
Rza Bey, padiahn huzurundan karken, bambeyinciye,
"lemde [btn dnyada] demokrasinin saltanat srd bir
zamanda, hi Meclis-i Mebusan kapatlr m?" diyordu.
Sleyman Nazif Bey, sonralar bir sre iin Vahdeddin'e
inanm olmann zntsn duyan Ahmed Rza Bey'e, 26
Ekim 1924'te yazd bir mektupta yle diyordu:
"Mtareke'nin ilk gnlerinde, her yurtsever Vahdeddine
umutla ve drt elle sarlmt. Efendimizin yerinde kim Mec
lis-i yn bakan olsayd byle davranrd. Bundan dolay,
sizin hakknnzda hi kimse en kk bir olumsuz san bes
leyemez; krk yllk savam yaam sizi dnyaya ve tarihe le
kesiz ve tertemiz olarak tantmtr. Vahdeddin, konumunu
anlayamayarak kendi kendisini lnet kuyusuna yuvarlad.
Kendisinin de ta ve tahtnn da, sonsuza dek yok olmasna
neden olan, gene Vahdeddin'in kendisidir."
Mtareke yllarnn bir blmn Avrupa'da geiren Ah
med Rza Bey, talyan ve Fransz devlet adamlaryla, Trki
ye'ye dayatlan ar bar koullarnn deitirilmesi konusun
da grmeler yapt.
Ahmed Rza Bey, yaamnn son gnlerini engelky

8
stndeki iftliinde yalnz geirmi ve dme dolaysyla or
taya kan rahatszlk yznden kaldrld ili Etfal Hasta
nesinde, 27 ubat 1930'da lmtr.
Yakup Kadri Karaosmanolu, lm dolaysyla Ahmed
Rza Bey'in siyasal yaamn anlatan bir yazsnda yle de
mektedir:
"Ahmed Rza'nm yaam, srekli bir alakgnlllk ve
zveri iinde gemitir. Yazlarnda tantanal cmleler yap
maktan ekindii kadar, yaaynda da gsterili davranlar
da bulunmaktan kanrd. Bu lke, belki' ondan daha byk
yurt ve zgrlk yol gstericileri grd; ondan daha ok yk
sek ve gl devrimciler yetiti; ama, en Avrupai anlamyla,
uygar gzpekliin, uygar ahlkn, bu diyarda biricik simge
si oydu."
***

Kendisi, Osmanl mparatorluu'nun yklyla biten si

yasal yaamyla ilgili anlarn zaman zaman dank notlar
ve konular biiminde yazmtr.
Kendisine yazlm kimi mektuplarn ve Jntrk eylem
leriyle ilgili belgelerin de yardmyla bu notlar dzenlendi
inde, Ahmed Rza Beyin ocukluk yllarndan son savam
dnemlerine kadarki anlan ortaya kyor. Anlar, sraya ko
narak, olduu gibi braklmaya allm; yalnz kimi blm
lerinde, yazlanlann izlenmesini kolaylatrmak zere ekle
meler yaplmtr.

Halk Y. ehsuvarolu

9
lk Meclis-i Mebusan Bakan
AHMET RIZA BEY N
ANILARI
 Paristeki Yaamm

Babam beni Paris'e, tanm renimi iin gndermiti.

yl sonra snavlarm geiyordum ki babamn lm haberini al
dm. stanbul'a dnmde, kendime bir i aradm. Kimse be
ni ne iftliine ald, ne de bir sermaye koyarak bir iftlik ilet
mek istedi. Sonunda, hi istemediim halde hkmet iine gir
mek zorunda kaldm. Ziraat Nzn [Tanm Bakam], Arab Hak
k Paa'yd. Bakanlkta bana bir i olmadn syledi. Fran
sa'da bir tanm niversitesi ve byk tanm okulu var; her
yl yzden ok renci bu okullan bitiriyor, hepsi de i bulu
yor. Bizim lkemizdeyse tanmla ilgili bir ey yaplmad ve
yaplacak bir ok i bulunduu halde, kendi parasyla renim
grm ve [yurda] gelmi bir adama, i yok deniliyor.
Marif Nezreti'ne [Eitim Bakanlna] bavurdum.
2400 kuru maala, bana Bursa'da ddi-i Mlk Mektebi m
drlyle kimya dersini verdiler; kabul ettim. Bursa Marif
Mdr Veli Efendi adnda sankl biriydi. Sekiz ay sonra,
Nzr [Bakan] Mnif Paa, almamdan memnun olduunu
belirterek beni 3000 kuru maala Bursa Marif Mdr yap
t; bir de ders verdi.
Bir buuk ylda, devlet ilerini yakndan grdm. Bu i-

13
lerin ne kadar ktye gittiini ve bu gidile marife deil, hi
bir eye hizmet edilemeyeceini anladm. Paris'e giderek, ya
kman lklarm oradan ykseltmeyi dndm. Snavlar
olmutu, izin istedim. stanbul'a geldim. Mnif Paa'ya:
"Bana bir ay izin veriniz; ben bu izin sremi Paris'teki
exposition'u [sergi, fuar] ziyaretle geireceim. Bir engel yok
ya?" dedim.
"Nasl yok! Siz fermanl memursunuz, saraydan izin al
mak gerekir. Bilmem kimler de gideceklerdi. Exposition, me-
nolution tarihine rastladndan, saray kukulanyor. Bu by
le kalmaz geer; siz gene Bursa'ya gidiniz, iki ay sonra, ben
size izin veririm, o zaman gidersiniz," dedi.
Bir hafta, on gn bekledim; sonunda Nzr'a, "Benim sa
rayla al veriim yok. Benim mirim sizsiniz, size sylyo
rum," dedim; "yleyse bana da bir ey sylememi olunuz,
svp gidiniz," dedi.
Paris'e geldikten sonra, Nezrete bir mektupla istifam
gnderdim. Bir ay geti. Bir gn elilikten bir mektup aldm:
"Bankada adnza gelmi bir para var, gidip, alnz," diyordu.
Bursa'da Marif mdryken, kz ortaokulu mezarlk iinde
bir odadan oluan kt bir yerdeydi. Marif Nezreti'ne pek
ok kez yazdm. Sonunda, giderlerini kendi kesemden vere
rek bir yer tuttum. "Nezret kabul ederse, benim param ve
rirsiniz," dedim. Be ay sren o kira bedeliyle maamdan do
kuz gnlk alacam kalmt. Onu gndermiler sandm.
Bankaya gittim, iki yz lira gelmi olduunu haber alnca bir
yanllk olmal dedim, alamadm. Bankadan bir ay sonra al
dm bir mektupta, o parann "ltuf ve ihsn- tcidar [padi-.
ahn lutuf ve ba] olduu bildirilmiti. Almadm.
Paris'te 1889 exposition'unu iyice gezip grdkten son

14
ra renime ve kitap, gazete karmak iin gereken eyleri
hazrlamaya baladm. Bir yandan geimimi salamaya, te
yandan renime alyordum. Her gn ktphaneye ve ak
amlan konferanslara giderdim.
Bir sre sonra birinci lyiham [iyiletirme tasans] pa
diaha sundum. Tasanm dikkate alnm ve bu yoldaki re
nimimin rnlerini byle kitapk biiminde "atebe-i uly"ya
[padiahn eiine] sunarak bir ey bastrmamam ferman
buyrulmutu. ki bin lira da dl gnderilmiti. Paray alma
dm. Mutlaka alnmaldr," diye yant geldi. Gene reddettim,
almadm.
Birka ay arayla, alt lyiha sundum. Baka hi bir haber
kmad. Maksadm haber almak deil, lyihalanmda belirt
tiim dncelerin uygulanmasyd. Hi bir ey yaplmad
n grnce, Sadrzam'a uzun bir mektup yazdm. Ondan da
bir haber kmaynca ilk lyiham bastrdm, dattm. Ondan
sonra mektubu da bastrdm.
Bu iki kitapk, beni stanbulda tantt. Mektuplar alma
ya baladm. Padiah, tel etmi olacak ki beni kandrmak
iin grevli gnderdi.
Mnir Paa daha o zaman bey"di. Benimle grmek
istediini bildirdi. Odeon Tiyatrosu'nda bir loca tutmu; ora
da bulutuk. Daha Meveret'i yaymlamaya balamamtm.
Gazetelere ara sra makale yazyordum. Beni inandrmaya a
lt. Hibir devlet grevim olmad halde, toptan bir para
nerdi. Hibir ey kabul edemeyeceimi kesin olarak syle
dim. Yirmi gn sonra anzelize'deki lokantalann birinde ge
ne bulutuk, yeniden ald ynergeyi syledi. Ben de ilk ver
diim yant yineledim; "Paraya filna gerek yok. Meclis-i
Mebusan' asn, padiahn en bata gelen vgcs ben olu
rum, "dedim.

15
 Aradan biraz daha geti, kuyumuba geldi; padiahn
huzuruna arlm, ynerge alm, bu ok diller dktkten
sonra, ka bin lira istediimi sordu. () /amana kadar sessizce
dinlemitim. Red yant verince, yaldiniu gzleri aknlk
la ald; "Nasl olur?" dedi.
Londra elisi Kostaki Paa da, Londra'ya geerken Pa
ris'te benimle konumakla grevlendirilmiti. Ald yner
geyi, resm szleri syledikten sonra, "imdi namusunuza,
yurtseverliinize sesleniyorum. Ben babanzn dostuydum.
Tuttuunuz yol dorudur. Yaknma lklarnz aka sy
lemek, bu durumdan ulusun memnun olmadn dnyaya du
yurmak gerekir; devam ediniz," dedi. Ziya Paa'yla birlikte
gelen Ebzziya Tevfik Bey de, resm nerilerini syledikten
sonra, "Bu yurtseverce yolda devamnz dilerim," dedi ve be
ni alnmdan pt.

Meveret'in karlmas

Padiaha sunduum lyihay ve Sadrzama yazdm ay

rntl mektubu bastrdktan sonra, sra gazeteye gelmiti. Pa
ris'te cidd bir gazete karmak gereini duyduum zaman, r
landa'daki ulusulann yandalarnn bakanmm yeni bir ga
zete yaymlamak iin bir milyon iki yz elli bin lira sermaye
topladn okumutum. Benimse be para sermayem ve bir
yardmcm yoktu. Bulgar hkmeti, Makedonya'da propa
ganda yapmak iin Krila cemiyeti araclyla ylda bir mil
yon, Srp hkmeti Sabba cemiyeti araclyla sekiz yz bin
lira harcyordu. Bizim ttihad Cemiyeti'nin [Birlik Dernei]
paras yoktu; Harcamas da hi dzeyindeydi.
Gazete karacam stanbul'a, Cemiyet'e haber verdim.
Gazetenin ad, dahas, cemiyetin bile ad henz kararlatnl-

16
mamt. stanbul, Ittihad- slm [slam Birlii] diyordu. Ben
btn OsmanlIlarn karlar iin alacandan dolay Itti-
had ve Terakki [Birlik ve Gelime] adn daha uygun grdm.
yle kabul edildi. Gazetenin adn da "Merutiyet" koydum.
Gazete, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yayn
arac olacakt. Srekli ve dzenli kmas iin madd serma
ye isterdi. Cemiyet bunu salayamad. Gazetenin, ulusun ege
menlii ve yurtseverce abasndan baka sermayesi olmad
anlald. Ara sra gnderilen be franktan otuz franka dek
abonelerle yetinildi.
Meveret'in para gcyle yaymlanmad, umutla yaa
d, alt herkese bilindi. Para bakmndan zrt ve
mnev grevden baka elence bilmez; yurdun durumundan
cidd olarak zgn bir adamla birlikte, bir dzen altmda al
mak istemeyenler, mazeret olarak bir takm yalanlar, sula
malar uydurmaya gerek grdler.
Yayn iinde benim kiisel karlarma hizmet ettiim
sylendi. Bu bana pek ac bir karaalmayd. Kiisel karlar
ma, her neye hizmet olursa olsun, ben gene de bir ey yapyor
dum. Bir i gryordum. Kilisel karlarna hizmet etmeyen
ler acaba ne yapyorlard? Yurda bir iyilii dokunan var my
d? Bir kitap yazana, bir i grene, kesinlikle dmanlk iin
yapyor denecek olsa, insann her davrannda bir maksat bu
lunsa, o zaman hi bir i grmeyenlerin dmanl, kendile
rine, yurt konularna aldrsz, yurtsevmez dedirtmek midir?

Abdlhamid, parayla susturamaymca,

Pariste benimle amansz bir savama giriti

Sultan Abdlhamid dneminde, herkesin gz paraday

d. Hafiyeler, dalkavuklar hep ba almay, ayrcalklar ka

17
 zanmay dnrlerdi. Para iin ania yaparlard. Parasz bir
i grmeyi kimse dnmezdi. Ito bunlar, benim Paris'te ci
hat [kutsal sava] iln ederek, Mevevt'i kesinlikle kendi
karlarma hizmet iin yaymladm kansna kapldlar. Pa
diahtan sus pay almadm anlalnca, bir baka yerlerden
para alyorum sanld.
Savunduum yce amala uyumlu olarak yaamaya a
balamtm. Ele gne kar dklen bir klkla dolamamak
iin boazmdan keser, hibir elenceye gitmez, stme ba
ma alrdm. Benim biraz temiz gezdiimi grenler, bende
kesinlikle para var sanrlard. Ayda be yz, yedi yz frank
alanlarn st ba benim geimime, stme, bama oranla-
namayacak derecede aayd. Benim nasl geindiim her
kese merak olmutu. Ne yaptm, ne i grdm asla aran
myor, nasl yaadm dnlyor, soruluyordu. Bu konu
da, herkes bir ey uydurur, syler ve benden yz bulmayan
lar aleyhimde kitapklar yaymlarlard. Aleyhimde yazanlar
da mertlik yoktu. Yazdklar eyleri benden gizlerler, bana
gstermezlerdi. Yazlan eylerin bir takmn iittim, grme
dim. Amalan, bir snf halkn tutuculuundan yararlanarak
kendi kuruntulanndan uydurduklan yalanlarla beni lekele
mekti. Buna garez deil, karaalma denir.
Ben, elbette nmn yaylmasn istiyordum. nk o
mnev gten gene yurda yararl ilerde yararlanacaktm.
Gerek bizde, gerek Avrupa'da, herkes yazlan eyden ok ya
zana dikkat ediyor, nem veriyor. Bir sz doru olduu iin
deil, syleyenin konumunu dnerek dinliyor.
Paris'e geldiimde, makalemi bastrmak iin gazete bu
lamyordum. Yaz kumluna beni kabul eden olmamt. Biraz
tanndktan sonra, gazeteler, dergiler benden makale istediler.

18
 Yurttan kaanlar geliyor, benden para istiyorlard. Oda
m, stm, bam temiz gryorlar; daha perian bir durum
da yaayarak bu azck paradan onlara pay karmak gerekir
sanyorlard. Nakit olarak yardmda bulunmazsam, bana g
ceniyorlard. Bana, oradaki kaaklara datlmak zere bir
para gnderilmi olsayd, elbette gereksinenlere verirdim.

Sarayn yein nlemleri

Para kabul etmediim ve yaynlarm srdrdm iin,

saray beni gyaben yarglayarak mallarma el konulmasyla
prangaya mahkm etti. Bu da yeter grlmeyerek, Paris mah
kemesinde aleyhimde dv ald. Mahkemeye Clemenceau,
Rochefort, Delbos gibi nl kimseler, benim iin tanklk et
meye gelmilerdi. Mahkeme aklanmama karar verdi. Btn
gazeteler lehimde ve padiah aleyhinde makaleler yaymlaya
rak, bizim Meveret'e bir ylda yapacamz propagandann
en iyisini bir gnde yaptlar.
Ondan sonra beni Paris'ten srmek istediler. Polis md
r, beni zel olarak ard; krk sekiz saat iinde Paris'ten
kmam syledi. "Beni niin kovuyorsunuz, namuslu bir
adamn Paris'te oturmaya hakk yok mu?" soruma, "Politika
yle gerektiriyor," dedi.
Ben doru Clemenceau'ya gittim; kimi gazetelere de u
radm. Gazeteler ertesi gn ate gibi makaleler yazdlar, be
ni savundular. O akam kan Temps gazetesinin son sayfa
snda 'Ahmed Rza iin verilen lke dna karlma karar
geri alnmtr', anlamnda bir haber grld.
Yabanc dilde yaymlanan bir gazeteyi kapatmaya hk

19
metin yetkisi varm. Franszca Meverete dokunamadlar,
ama Trke Meveret'i kapattlar. Yeniden yaymlamak iin
yakn bir lke aradm. Kta, kyamette Londra'ya gidip gel
mek zor olacandan, Brksel'i yeledim. Orada bir basme-
viyle uyuarak Trke Meveret'i Brksel'de yaymlamaya
baladm. Saray hemen Belika hkmetine bavurarak ga
zetenin kapatlmasn istedi. Brksel Polis mdr beni a
rtarak, bunu bana anlatt; "Fransa'da yaynlanmas yasak ol
duu gibi, buras da izin vermeyecek," dedi. Belika meclisi
ne giderek, tandm pozitivist M. Hector Denise'ye ii an
lattm. O da beni, M.Laurent'a tantt. Bu iki kii beni koruya
caklarna sz verdiler. Mecliste sorgulamada bulundular.
Ayevans da bunlara katld.
M. Laurent, konumasnda; "Ahmet Rza'nn gazetesi
Trkedir; ne yazdn, elbette biliyorum. Ama Sultan Ab
dlhamid hakknda ne kadar iddetli dil kullansa, gene azdr.
Dolaysyla bu gazeteyi, imzam koyarak ben karacam;
hkmet, gc yeterse kapatsn," dedi. Bunu grnce, hemen
bir saylk yaz yazarak Brksel'e gittim ve Laurent'm imza
syla yaymladm. On be gn sonra, teki sayy bastrmak
zere yeniden Brksel'e gittiimde, Polis Nzn beni art
t, "Siz yasal bir hile yaparak gazetenizi gene yaymlyorsu
nuz. Dolaysyla sizin buraya gelmenize izin veremeyeceiz,"
dedi ve bu konuda bir emir ktn da bildirdi. Bu emir ge
lip beni Paris'te buldu. Emir, Belika toprana ayak basma
m engelliyordu.
Trke Meveret'i sonra ra-y mmet adyla Msr'da
yaymlamaya baladk ve Merutiyet'in ilnna kadar ylece
srdrdk.

20
 Paris'te skntl yaam ve para
yardmnda bulunanlar

Paris'te en skntl zamanlarm, Meveretin yaym tari

hinden sonraki ilk yllard. K akamlarn, snmak iin k
tphanede geirirdim. Odamda ate olmadndan, gazete ve
kitaplarm yatakta okurdum.
Haftann cuma ve pazartesi sabahlan konuklanm kabul
ederdim. teki gnlerde, sabahlan makale hazrlamakla,
mektup yazmakla geirirdim. Bir byk yazann iki saatte ya
zabilecei bir makale iin, benim ktphaneleri dolaarak iki
gn harcadm olurdu.
Gndzleri yemekten sonra kahvede gazetelere gz gez
dirirdim. Saat drtte, bete bir konferans varsa oraya ve tan
dm ailelerden kabul gn olan varsa, bir ay imeye gider
dim. Yoksa evime dnerek soyunur, yaz yazmaya ve okuma
ya balardm. Yemeklerimi de bu arada kendim piirirdim.
Geceleri anl deilsem, bir yere kmazdm. Erken yatar
dm. ok kez Temps gazetesini yatakta okur, onunla uyurdum.
Akam yemee anlysam, giderdim. Ancak, anl-
lardan en nce kan ben olurdum. Ge yatmak, beni rahatsz
ederdi. Gndzleri ktphaneye yaya gider, gelirdim. Benim
iin bir gezinti olurdu. Dnte nhtm zerindeki kitaplan
ziyaret eder, ucuz kelepir kitap bulursam alrdm. Byle bin
glkle birer birer topladm kitaplan, daha sonra stan
bul'da satmak zorunda kaldm. Her k, bir iki konferans ve
rirdim. Bu konferanslar hazrlamak iin ok glk eker,
yorulurdum.

21
 Paris'te yeni bir i bulur bulmaz,
Abdlhamid beni oradan attryordu

Bursa Maarif Mdrln brakarak Paris'e geldiim

zaman, cebimde yz lira vard. Bu para bitmezden nce ken
dime bir i bulmak zorundaydm. Tandm Msy Kirkof
araclyla Adliye'de resm evirmenlik iini buldum. Ancak
belirli bir maa yoktu. ktka alacaktm. Bir sre sonra,
Yafa-Kuds demiryolu irketinde yz frank maala eviri g
revine girdim. Biraz sonra Beyrut-am irketinde ayn gre
vi yz frank maala stlendim. Ayda iki yz frank irketler
den ve bir biri zerine elli, altm frank da Adliye'den alyor
dum. Bana yetiyordu. Ama, Meveret yaymlanmaya balan
dktan sonra, Sultan Abdlhamid'in ilk ii geimimi engelle
mek oldu. irketlerden karlmam istedi. irketler, her ne
kadar Franszlarmsa da, bunlar kurma yetkisi Osmanl oldu
u gibi, Osmanl hkmetiyle de i greceinden, bu istee
uymak zorunda kalmlard.
zlerek durumu bana bildirdiler. Beyrut-am irketi,
bana izin verirken, "Siz gene bizdensiniz," demiti. Bir ey
anlayamadm iin bu sze nem vermemitim. Bir ay ge
ti; bir gn irketten bir mektup aldm, beni aryordu. Git
tim, "Aylnz muhasebecide duruyor, niye gelip almad
nz?" dediler. "Alacam kalmamt," dedim. "Hayr, sizi her
ne kadar resmen kardksa da, haksz bir ilem olduu iin
maanzn srekli verilmesine karar verilmitir," dediler. "
grmeyecek miyim?" sorusuna da, "Hayr, artk size i veril
meyecektir," yantn alnca, "Nimet, klfet mukabilidir [ek
mek, alma karldr], i verilmezse maa kabul ede
mem." dedim, ktm: bir daha da semtlerine uramadm. Bu

22
davranm sonradan pek beenilmi, Meveret aleyhinde
alan dvda, lehimde tanklk edenlerce mahkemede anla
tlmt.
Paris'te beni kimse aramad; nasl geindiimi soran ve
drt dosttan baka para gnderen olmad; onlar da dzen
siz gelirdi. ok skntl zamanlar geirmitim. Benim Paris'te
bir ylda kendim iin harcadm parann tutan, Beyolu'nda
bir hafiyenin bir gecede harcadndan azd.
Yayn iine yardm iin bana para verenler, adlanmn ya
ynlanmasn istememilerdi. Stockholm elisi erif Paa, son
yllarda ayda yz frank verirdi. Msrl zzet Paa, her yl Pa
ris'e geldiinde bana urar, abone paras olmak zere bin, ki
mi zaman bin be yz frank getirirdi. Msrl Prenses Nazl
Hanm, yalnz bir yl be yz frank; Msrl Mehmed Ali Pa
ann ei Prenses Enise Hanm iki bin; Prenses Emine Hanm,
bir kez olmak zere, iki bin frank vermilerdi.
Roma eliliinde Reid Sadi Bey, bir sre ayda elli frank
vermiti. Girit'ten brahim Etem Bey'den be yz franka ya
kn abone paras alrdm. Msrl Mustafa Fzl Paazde
Mehmed Ali Paa da bizimle birlikte bulunduu srece, ga
zetenin basm iin ayda iki yz frank verirdi.
Bunlardan baka, perakende ve dzensiz olarak gelen
abone paralar be ile yirmi frank arasndayd. Bu paralar, eli
me son yllarda geti. Oysa benim en ok skldm zaman,
Meveret'in yaym tarihinden sonraki ilk yllard. Bu zaman
larda bana zengin yurttalanmdan hi biri, "Ey, imdi ne ya
pacaksn; neyle geineceksin?" demedi. Aracsz olarak bana
para gnderdiini syleyenler oldu; ben almadm. Nzm
Efendi de alm olsa, kesinlikle bana sylerdi.
Bu paralarla Franszca ve Trke gazeteler yaymlanyor

23
ve bunlarn bir ksm, kapal zarflar iinde gnderiliyordu.
Pek ok posta paras veriliyordu. Son ylda, Msr'a cerre [cer,
dervilerin her sene ramazan aynda para vb. Toplamak iin
kyleri ve kasabalan dolamasdr; A. Rza Bey, bu sz, bu
rada mecazl kullanyor] gitmitim. Orada Said Halim Pa-
a'nm yol gstermesiyle be bin frank topland. Bu para aln
dktan sonra, Nzm Efendi ieri gnderildi. Enver ve Niyazi
daa karld.

Sarayn yeni bir giriimi

Sultan Abdlhamid, beni kandrmak iin enitemi Pa

ris'e gndermi, annem tarafndan da bir mektup getirilmiti.
Bu mektup, Ali Bey'in uyars zerine yazlm ve Padiah ta
rafndan grlmt. Doal olarak irde-i hneye [padia
hn emrine] uyarak dnmemi ya da susmam salk veriyordu.
Oysa, annem bana ngiliz postasyla ayrca zel bir mek
tup daha gndererek, enitemin grevinden sz ediyor ve "Bir
takmlar ulusu aldattlar, dndler; sen de yurt grevini bra
karak stanbul'a dnecek olursan, evin kapsm kapal bulur
sun," diyordu. te "ecnebi" [yabanc] dedikleri annem, by
le bir kadnd.

Meveret'te ortaya kan anlamazkk

imizde anlamazlk kt. Sarayn bana verdii nem,

kimilerinin kskanln kkrtmt. Tek varlk olarak bir
likte almak gerekirken, nemsiz eyleri bahane ederek
benden ayrlanlar oldu. Bunlara da, aslnda nem verildi.
Bahafiye Ahmed Paa gnderildi. Nzm Efendi dndaki
lerin hepsi ayla balanarak benden ayrldlar.

24
 Kimileri, Meveret'e imzalaryla makale yazmak istedi
ler, kabul etmedim. Meveret'e ilk kt zaman imza konu
yordu; ama sonra Halil Ganem'den bakalar satldlar. mza
dan maksadn, antaj olduu anlald. mzal makaleleri ve
kiisel konulardan sz eden eyleri Meveret'e koymamakla
kimilerinin makale yazmalarna engel oluyormuum denildi.
Kimin elini tuttum? Kiisel bir ey olursa kitapk karyor
lard; Ne iin yurt konularnda da kitapk yaymlamyorlar
d? Nasl oluyordu da, kimse benim elimi yaz yazmaktan,
yurda hizmetten engelleyemiyorlard?
On be gnde bir kan Meveret'e, posta parasyla bir
likte, ayda yz, en ok yz elli frank harcanyordu. Bu
kadar bir paray uana verenler oktur.
Hnkr, benim bir gazeteyi ynetecek kadar deil, ken
dimi besleyecek kadar param olmadn biliyor ve Meve-
ret'in kapanacan umuyordu.
Sonunda parayla susturulamayacam ve ben sa kal
dka Meveret'in kapatlamayacan anladlar; ama, benim
zel servetim, salktan baka sermayem olmadn bildikle
rinden, arkadalarm benden ayrarak, beni bsbtn yalnz
brakmaya altlar.
Bahafiye Ahmed Paa, bu i iin Paris'e gnderilmi ve
grevinde baarl olmutu.
Birlikte almamak, uydurduklar bahanelerden biriydi;
sanki kimse benimle geinemezmi; geinmemek, i grme
mek iin bir zr olamazd. Acaba benden ayr toplanm ve
birbirleriyle uyumlu baka bir topluluk var myd? Benimle
birlikte almak istemeyenler, bana yalnz kalmak istiyor di
yenler, ne iin benden ayr bir topluluk oluturmuyorlard?
"Yalnz kalmak istiyoruz" sznden maksatlar, beni yalnz
brakmaktaki yanllarn gidermek iin bir bahaneydi.

25
 Abdlhamidin La Haye'deki temsilcisi
beni delloya ard

Paris'e gelenlerin ya da imzasz mektuplarla dncele

rini bildirenlerin bulunanlarn ou, byle yaynlarla bir i ol
maz, hafiyeleri ldrmeli, yle yapmal, byle vurmal diye
kyamet koparrlard. Hnkr, bu yalanc pehlivanlara baha-
fiyesini gnderdi; hafiyeleri ldrmek isteyen kabadaylar,
bahafiyenin eteine sarldlar. Kimine benimle grmemek
kouluyla daha ok maa verildi; kimi bir grev alarak ekil
di gitti.
(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan "Os-
manl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle memhurdur
[Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti mhryle mhrlen
mitir] szleri ve 28 Eyll 1897 tarihli bildirinin kopyas, Ah
med Rza Bey'le kimi ttihat ve Terakki yneticileri arasnda
kan anlamazlktan sz etmektedir.
Ahmed Rza Bey'in aleyhinde olarak kaleme alman bu
bildiride, Meveret gazetesinin de Rza Bey'e ait deil, Ce
miyet'e ait olduu savn ve tartmasn iermektedir. "Paris
kurulunun tutanak defterinden aynen" alnd bildirilen bir
paragraf, Ahmed Rza Bey'le, Mizanc Murad Bey arasnda
geen yle bir grmeyi aktarmaktadr: (23 Terin-i evvel
[Ekim] 1896 tarihine ratlayan pazartesi gn, sbk kurul,
Paris'te Rza Bey'in bakanlnda toplanr. yeler, nice za
mandan beri srklenen ve bir trl sonulandrlamayan bir
konuya, kesinlikle bir son vermek zere cidd tartmalara
giriirler. yelerin hepsi dokuz kiidir ve oradadr. Murat
Bey, Meveret gazetesinin ilk saysndaki sunu makalesini
gstererek, "Bu makale sizin midir ve bu Ahmed Rza imza-

26
s doru mudur," dedi. Bakan Rza Bey, "Evet," diye yant
verdi. Murat Bey de, "Burada gazeteyi Cemyet'in yardmy
la karyorum ve gazetenin ynetim ve yaz ileri Cemi-
yet'in elindedir. Dediiniz gibi, gazetenin adnn altnda da
'Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin vsta-i neriytdr
[Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organdr])
cmlesi var. Bana kalrsa, bu iaretler gazetenin sahibinin
Cemiyet olduunu aka belirtiyor. zellikle Meveret iin
Cemiyet'in madd ve mnev bunca zverisi de gz nne
getirilirse, sizin [gazeteyi] sahiplenmenizin ve kendinize
mal etmenizin hi bir anlam yoktur," dedi. Rza Bey, bu
iaretlerin bunu gstermediini belirtince, Murad Bey ye
lere seslenerek [sordu], tm de, "Evet, gsterir," dediler.
Murad Bey, "Bu byle olsun, bu Cemiyet uruna kimisi rt
besini, memuriyetini, kimi maln, yaamn ve ailesini bra
kyor; dediiniz gibi de olsa, siz de Meveret gazetesini bu
Cemiyete veriyor musunuz?" dedi. Rza Bey, "Meveret ile
mdr Ahmed Rza ad birbirinden ayrlmaz; dolaysyla,
veremem; denetim kurulu yardmcs sfatiyle kabul ederim.
stediim belgeleri kendilerine gnderirim; kurula aykr
olanlar ne gnderir, ne de yaymlarm.Aslnda Meveret'in
[adnn] altndaki 'vsta-i neriytdr' cmlesini de Nzm
Efendi'nin hatr iin koymutum," diye karlk verdi. Mu
rad Bey, ayrla yol amamak iin, "Elinizde emanet bulu
nan ve ak olarak Cemiyet'in mal olan [gazeteyi] sizden
bir ba gibi istedik; siz hl, burnunuzun dikine gidiyor
sunuz; buna amamak elde deildir," diyerek zntsn
bildirdi.
Bu noktay bylece belirttikten sonra, anlar izlemeyi
srdrelim:)

27
 La Haye Bar Konferansnda bir dello ars

La Haye bar konferans dzenlenmi; btn devletle

rin temsilcileri orada toplanm, bar yollarn aryorlard.
Balkanlar kark ve hep bar bozacak bir durumda bulun
duundan; Trkiye ise, Balkanlarda kacak karkla belki
yol amakla sulanacandan sz ederek bann kurulmas
iin nce Trkiye'de bar bozacak eylerin giderilmesi gere
keceini, bir lyiha ile temsilcilere bildirmek zere, Cemiyet,
benim La Haye'e gitmemi uygun grmt; gittim ve lyiha
y yazdm, bastrp dattrdm. Akam mebus Vankol'n
bakanlnda bir de konferans yaptm; bar konferansnda
Devlet-i Osmaniye temsilcilerinden bulunan .... Paa, gerek
lyiha ieriinin ve gerek konferansta sylenen szlerin Zt-
hne aleyhinde olduuna inanarak ertesi sabah oturdu
um otele iki tank gndermi, beni delloya armt. Ba
sn, aslnda dellonun La Haye'de yasak olduunu bilmeyen
bar temsilcisi paann bu davrann haber alarak fkeli
makaleler yazd. Benim La Haye'ye geldiimi bilmeyenleri
de haberli kldlar.
(Ahmed Rza Bey'in La Haye'deki eylemleri, Cemiyet
yelerince ok iyi karlanm ve kendisine her yandan y
reklendirici mektuplar gnderilmiti. Rusuk'taki ubeden de
Sadakat Kraathanesi mdr Ahmet Ltfi imzasyla Ahmed
Rza Bey'e yazlan mektup yle balyordu: "Yurtseverlik
alannn bey atls! La Haye'de vermeyi baardnz umut ve
rici konferans, btn gnl yaral insanlar sevindirdii gibi,
biz Bulgaristan'da yaayan] Mslmanlarn da zgrlk is
teklerine byk bir g verdi. Yaptklarnz unutulmasn, ba
arlarnz kutlu olsun..."

28
 Dello dolaysyla da shak Skt, temsilci paaya u
mektubu gndermiti: "Ahmed Rza Bey'i delloya ard
nz iittik. Oysa Rza Bey, dello etmeye deil konferans ver
meye ve Cemiyet'in ileriyle uramaya, Cemiyet tarafndan
grevlendirildiinden grevi gerei nerinizi reddetti. Her ne
kadar aramzda eitlik olmas, dello etmemize engel deilse
de, bir ktnn dersinin verilmesi bile grevimiz gerei ol
duundan ve Rza Bey Cemiyet tarafndan gnderilmi ol
makla yaplan neri Cemiyete ait bulunduundan, Cemiyet
adna arnz ben kabul ediyorum. zveri gsterirseniz,
efendinizden daha.... olduunuzu iln etmi olursunuz."

On dokuz yl sonra bir gn,

anszn stanbul'a dndm

Paris'e subaylar, valiler, retmenler, dmatlar geldiler,

gittiler. Pek etkinlik gsteren olmadn syledikten sonra,
benim niin daha da etkin faal olmadm anlataym:
nce, ortam hi bir yerde uygun deildi. Almanya, ngil
tere, Fransa, Avusturya ve Rusya, Abdlhamid politikasnn
srmesinden memnunlard, bundan da yararlanyorlard. Fran
sa ve ngiltere, Venizelosu korumutu; nk Venizelos, Trk
ve Mslman dmanyd. Trklerden ayrlmaya alyordu.
Yunan zenginleri kendisine parasal yardmda bulunuyorlard.
Venizelos'un bol paras vard. Gazetecilerden ilgi gryordu.
Benimse gazetecilere yedirecek be param yoktu. Meveret'i
g durumda bastnp yayabiliyordum ve ben, ulusumun ba
mszln savunuyordum. Kanunu Ess'nin [anayasann]
uygulanmasn, yabanc lkelerin ayrcalklarnn kaldrlma
sn istiyordum. Buysa, Frenklerin "ark politikas"na uygun
deildi. 'Trkler bir ey yapmyorlar, davranacak, bir eylem
belirtisi gsterecek olurlarsa, Avrupa'nn ilgisini kazanrlar,
diyenler oldu. Yanl dnce. Avrupa, slam'a yardm etmez.
Yemen'de, Msr'da, Hindde bunca slam ayaklanmas oldu.
Gazetelerde bunlar lehinde bir harf bile yoktur.

II. Merutiyetin iln

ttihad ve Terakki Cemiyeti, ben Paris'teyken kuruldu.

nce adn stanbul'da ttihad- slm [slm Birlii] koymu
lard. Ben deitirdim. Bizde trl uluslar bulunduu ve bun
larn tmnn haklarna sayg gsterilecei dnlerek, ya
Ittihad- Osmn [Osmanl Birlii] demek ya da maksadn da
ha kapsaml olduunu gstermek iin ttihad ve Terakki de
mek uygun olacan bildirdim. ylece kabul edildi.
Cemiyete alnacak kimselerin namuslu ve yurtsever ol
masna olaanst dikkat olunuyordu. Hafiyelerden kanl
yordu. Bir cemiyetin gc, onu oluturan kimselerin says
deil, niteliidir, deniyordu.
(Ahmet Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan Tunal
Ahmet Ltfi imzal bir mektubun ikinci sayfasnda "ttihad
ve Terakki kurucular ve Jntrkler" bal altmda u adlar
yazldr: Ahmed Rza Bey, Prens Mehmed Ali Paa merhum,
Ahmed Sib Bey, Smi Paazde Sezi Bey, smail Hakk
Bey, Doktor Nzm Bey, Baheddin kir Bey, Ali Haydar
Bey, shak Skuti Bey merhum, Mehmed Fazl Bey, Necmed-
din rif Bey, erfeddin Bey, Celleddin rif Bey, Suad Bey,
Tunal Hilmi Bey, Ali Fehmi Bey, Kprlzde ressam Glib
Bey; Ali Fehmi Filibe, Mehmed Talt umnu, Ahmed Ltfi
[Vama-Sofya], Kmil Efendi merhum [Varna], smail Yoro-

30
kov, Yerky ehbenderi efik Bey, Tarsusizde Feyzi Bey,
Murad Bey, brahim Nahiv Bey, Prens Sabahaddin Bey, Prens
Mahmud Bey, Kemal Mithat Bey, Slih Bey, Bahriyeli Ali R
za Bey merhum, Abdlhamid Memduh Bey, Sret Bey, Fuad
Bey, Hikmet Bey, Ceml Bey, Mehmed Emin Bey, Mehmed
Said Bey, Ali kir (rif Hikmet), Mustafa Rgb Bey, Halil
Ganem merhum, Halil Halid Bey, smail Gasprenski mer
hum, Doktor Slih (Neet) Bey, kil Muhtar Bey, rksulu
Ahmed Bey, Reid Bey, Askir-i Osmaniye kaymakamlarn
dan efik Bey, Berlin Ataemiliteri Hamdi Bey merhum, Saf
fet Bey, Talha Bey, Zimzde Haan Fehmi Bey, dil Bey,
Mustafa Refik Bey, Emir Aslan Bey, Doktor rfi Bey, Nec-
ti Bey, merhum Mlzim Nci, Talha Keml Efendi, Hsrev
Smi Efendi, Seyid Kenan Efendi, Ali Fahri Bey, Mehmed
Fazl [Laklak], Hafz Osman merhum [Rusuk], Ali efkati
merhum, Hoca Muhiddin Efendi, Hoca Kadri Efendi.)
Cemiyetin almalar ve eylemleri, derimi gerekletir
di. Yeterince propaganda yapld ve yurt iinde zellikle
Rumeli vilyetlerinde epey yanda salad anlaldndan,
Enver'le Niyazi'nin daa karak "iln- hrriyet etmeleri'nin
[zgrl iln etmeleri] uygun olaca dnlm ve Pa
ris'ten, o yolda bir karar bildirilmiti.
Bu olaydan korkan Sultan Abdlhamid'in, Kanun-u Es
s'nin uygulanmasn kabul etmesiyle, her yerde sevin gste
rileri yaplm, srgnde bulunanlar saltanat bakentine dn
mlerdi. Paris'teki zgrlkler de dnmler; bir ben kal
mtm. Arkadalarm Abdlhamid'e gvenemiyordu. Her
trl olasla kar, yurt dnda birinin kalmasn ve bu biri
nin de, benim olmam bir saknma nlemi olmak zere d
nmler ve beni brakmlard.

31
 Paris'te son almalar

Merutiyet ilnndan sonra, Paris'te bulunan Mslman-

lar benim evreme toplanmlard. Bu frsattan yararlanarak
bir "Uhuvvet-i slamiye Cemiyeti" [slm Dostluu Derne
i]" kurdum; yeleriyle iki kez toplandk.
lerinde ranl, Msrl, Rusyal Mslmanlar vard. Ben
bakanlk ediyordum. Ben Paris'ten dndkten sonra, Cemi
yet'e Msrl avukat Mahmud Bey bakanlk etmiti. Btn
yelerle birlikte resmimizi karttk.
Islm Cemiyeti'nin banda bulunuum, stanbul'a dn
mde, Islm olmayanlarn dmanln ekti.
Beni slam yanda olmakla suladlar; [bu sulama,]
Rumlarn, Ermenilerin ellerinde bir silh oldu. Ancak Msl-
manlara hi bir etkisi olmad. Memnun olduunu belirten bir
kii bile kmad. Islm lehinde yazdm kitaplar, makalele
ri anan olmad.

On dokuz yl sonra stanbul'a dn

Paris'te kalmakla yanl yaptm sonralar anladm.

Meer kimilerinin amac, benim darda kalmamdan yarar
lanarak yurt iinde frldaklar evirmek imi; be kii, dev
let ilerini kendi baskc ellerine almlar; hkmet ilerine
karyorlard. Mektuplar yazdm; 'bizim grevimiz gzlem
dir, ie karmak deildir,' dedim. Baktm ki olmuyor, ne de
mek istediimi anlatamyorum, ben de stanbul'a dnmek zo
runda kaldm.
Mir [general] Fuad Paa'ya, srgnden dnte Saba-
haddin Bey'e olaanst karlamalar yapldn Paris'teyken
gazetelerde okumutum. Yurda sevgi grltsz, kararl, y-

32
rekten ve sessizce gsterilmelidir. Yurt iin alrken, k
dn zerine dklen gzyalarnn hafif patrtsndan baka
ses iitilmemeli, hi holanmadm bu gibi gsterilerden
uzak kalmak iin stanbul'a klk deitirmi olarak sessizce
girmeyi dndm ve yle yaptm; Paris'ten yola km
kimseye haber vermedim. Ancak Makriky'ndeki [Bakr
ky] eve habersizce girmemin annemi belki sarsabilecei
korkusuyla, trenden Kkekmece'de indim. Oradan eve bir
telgraf gndererek, gelmek zere olduumu bildirdim. Sonra
gelen trenle Makriky'ne gittim. Bununla birlikte, telgrafha
nede [geldiim] duyulmu, gara epey kalabalk toplanmt.
lerinde Ermeni okulu rencileri de vard.
Ailemi, karlamaya hazrlanm buldum. Kimseyi me
rakta ve telta brakmadma memnun oldum. Dnm
naslsa haber alanlar, ertesi gn benimle grmeye geldi
ler. Ben de iki gn sonra merkeze uradm. Karma tanma
dm, adlarn bile iitmediim bir takm acayip adamlar k
t. Her biri, sanki Merutiyet'in ilnndan nce, Merutiyet
iin benden ok alm, zveri gstermi gibi bir gururla
kuruluyor, hkmediyordu. Benim iki ay Paris'te kalmam
meydan bo brakarak, bunlarn tremesine, ynetime ge
melerine yol amt.
Genel merkezi henz stanbul'a gelmemiti; Selanik'ten,
uzak bir yerden ie karyor, duruma gre fetva veriyordu. It-
tihad ve Terakki'nin birka eski yesiyle Cemiyet'e sonradan
girenler stanbul'da bir merkeze toplanmlar, hkmetle te
masta bulunuyor, vilayetlerle haberleiyorlard. Anadolu'da
rgtmz noksand. Cemiyet yelerini ok gstermek iin,
Cemiyetin kaplar alm, eski hafiyelerin bile Cemiyet'e
girmelerine gz yumulmutu. Cemiyet yeleri arasnda ar
bal, deneyimli, bilgili kimseler pek azd.

33
 Abdlhamid ile ilk konuma ve
Meclis-i Mebusan Bakanlm

Avrupa'dan dnmde, Cesirmustafapaa'dan geer

ken, benim stanbul mebusu seildiimi mjdelediler. stan
bul'a dnmde gericiliin balam olduunu grdm. Se
imler srasnda ahlanan rekabet duygusu, gericilie kar
mt; gazeteler, basn zgrln ktye kullanmaya ba
lamlard.
Son bir ay Avrupa'da bulunduum srada, gazeteler beni
koruyarak amaca hizmet etmeleri gerekirken, 'Ahmed Rza ile
Nzm, Hriciye Nzn [Dileri Bakan] ile gryorlarm,
onlara bu yetkiyi kim vermi' gibi ileri geri yayn yapanlar ol
mu; hizmetimi ve beni gzden drmeye almlard.
Meclis-i Mebusan ald, bro olutu. Ertesi gn beni
bakan yaptlar. ki gn sonra Sadrzam Kmil Paa, akam
Meclis'ten ktktan sonra Bbli'ye urayp kendisiyle g
rmem iin bana haber gndermiti. Gittim, padiah'tan ba
na levveli rtbesiyle, birinci Osmn ve Mecd nianlannm
ihsan buyurulduunu mjdeledi.
Ben soukkanllm koruyarak teekkr ettikten sonra
kabul etmeyeceimi bildirdiimde, Kmil Paa ok ard;
nedenini sordu. Mlk rtbelerin kaldmlmas gerektiini d
ndm, nian takmann felsef inancma aykr bulundu
unu bildirerek Padiahn af buyurmasn rica ettim. "Efen
dimiz zleceklerdir, kabul etseniz iyi olur," dedi.
Ben gene srar ettim, ayrldm. Kmil Paa'nm amac,
meclis bakanlnn konum ve onurunu laevveli rtbesi
derecesine indirmekti. niformay giydirip protokolda beni
levveli srasna sokmakt.

34
 Srbistan ve Bulgaristan Krallan stanbul'a geldikleri
/aman, byklere nian verdikleri srada, benim nian kabul
etmediim sylendi. Nian yerine biri gm ereve iinde
resmini, teki bir altn tabaka verdiler.

Meclis-i Mebusann ald gn

Meclis-i Mebusan'm ilk ald gn, mebuslar Harbiye

Nezreti'nde [Savunma Bakanl] toplanmlard. Oradan
ikier ikier arabalara binerek, alayla Mebusan Diresine git
milerdi.
Ben arabada Ahmed Nesib Bey'le birlikteydim. Yolda
halk tarafndan pek ok alklandm. Hi kimseye, hatt Sul
tan Abdlhamid'e bile yle alk yaplmadn gazeteler yaz
dlar.
Meclis-i Mebusan'da, Padiah'm gelmesini bekledikten
sonra yoklama yapld. Yazmanlarn ilemi yaplaca sra, bu
ie bakanlk etmek zere beni ardlar. aran, sanrm
Cemiyet'ten bir ka kiiydi.
teki mebuslar, beni tanmyorlard ve tanmak bile iste
miyorlard. Ben o gn pek zgndm. Arabayla gelirken, hal
kn barmas beni etkiledii gibi, Meclis'in ilk kez byle
gsterili biimde almas da sinirime dokunmu, beni alat-
mt.
Eliler benimle grmek zere Meclis'te yanma gel
dikleri zaman, kendimi tutamyordum. Paris'te on dokuz yl
gl bir inanla altm; ancak, almamn sonucunu ken
dim greceimden emin deildim. Bunda baarl olmak, be
ni etkilemiti.

35
 Sultan Abdlhamid'le ilk konuma ve birka an

Paris'ten dnmden sonra, ilk kez Mbeyin-i Hm-

yun'a [padiahn saray dndan kiilerle ilikisini salayan
daire] gidiimde, Hfz Hakk Bey yanmdayd. Baktip Ce-
vad Bey'in odasna gittik. Cevad Bey [geliimizi] bildirmeye
gitti. Yanmda rvolver [tabanca] vard kardm, Hafz Hak
k Bey'e verdim. Cevad Bey beni huzura gtrd. Yolda bir
takm adamlar dizilmilerdi. Padiahn huzurunda yalnz kal
dm. Hnkar iltifat etti, beni oturttu, "Sizi bana yanl anlat
tlar," dedikten sonra vc szler syledi.
Ben de, devletin gelimesinden ve ykselmesinden ba
ka isteim ve kiisel bir hi amacm olmadn ve on dokuz
yl gurbette hep bu dnceye hizmet ettiimi syledim. zin
leri olursa Bosna Hersek ve Rumeli'nin dousu konularnda
kimi siyasal yetkililerle grmek ve kimi zel ilerimi yolu
na koymak iin gene Avrupa'ya gideceimi bildirdim. "ok
mu kalacaksnz," buyurdular. Ziyaretimden memnun olduk
larn yineleyerek alnmdan ptler ve zerindeki saati ka
rarak, elmasl bir kurun kalemle bana baladlar. Ben elini
perek huzurdan ktm.

Sultan Hamid'in mebuslara verdii ziyafet

Meclis-i Mebusan'n alndan bir sre sonra da, Sul

tan Abdlhamid, mebuslar saraya yemee armt. Saray
dan arabalar gelerek mebuslar Ayasofya'daki direden alp
Yldz'a gtrd.
Sofrada, padiahn sanda sadrzam, solunda ben bulu
nuyordum. Mebuslar at nal biiminde oturmulard. Padiah,

36
yemek srasnda hep benimle konumutu. Bardama kendi
nndeki srhiden su doldurmutu. Yemein sonunda, me
buslar adna bir nutuk syleyerek teekkrlerimi bildirdim.
Yemekten sonra Padiah, odasna ekildi. Mebuslar si
gara, kahve itiler. Sonra temsil ettikleri yrelere gre dizil
diler. Padiah, benimle birlikte mebuslarn yanma geldi; ben
srayla mebuslar tantrmaya baladm. Ancak, bir takm
dalkavuklar sabredemediler, kimi padiahn elini, kimi etei
ni pmek iin zerine hcum ettiler. Adamcaz rkt, gene
odasna ekildi. Ziyafet byle irkin bir olayla son buldu.
(II. Abdlhamid, mebuslara Yldz Saray'nda 31 Aralk
1908 perembe gn akam ziyafet vermiti.
Bu ziyafette en ok Ahmed Rza Bey'le ilgilendi. Yemek
te sra tatlya geldiinde, Baktip Cevad Bey padiahn sy
levini okudu. ok alklanan sylevin, zellikle "Saltanatn,
devletin ve lkenin bekisi nce Tanr, sonra ulus ve ulusun
Meclis-i Mebusan'dr" cmlesi, byk gsterilere yol at.
II. Abdlhamid, bu alklara ksk bir sesle teekkr et
mi ve yerine otururken Ahmed Rza Bey'e "mrmde bu ka
dar mutlu olduum dakikay hi anmsamyorum," demiti.
Ahmed Rza Bey de, padiahn sylevine doalama
olarak yant vermi ve Mebusan Meclisi bakamnm sylevi
ni padiahla birlikte, mebuslar ayakta dinlemilerdi).

Abdlhamid'e ulustan korkmamasn,

kp gezmesini syledim

Japon mparatoru'nun erkek kardei, Sultan Abdlha

mid'e konuk gelmiti. Sarayda ziyafet verildi, yan bakan
hastayd, gelmemiti. Ben padiahn solunda, Sadrzam H-

37
eyin Hilmi Paa'nm yanma oturdum. Istabl- mire Mdr
Fik Paa, evirmenlik hizmetiyle padiahn sanda ayakta
duruyordu. Prensle Almanca konuuyordu.
Padiah yemein balangcndan sonuna kadar sofrada
bulundu. Japon mziinden, tarmndan, donanmasndan sz
at ve szleri evrilene kadar da, Hseyin Hilmi Paa ve be
nimle konuuyordu. Sultan Abdlhamid'in bu bilgili davran
na o akam hayran olmutum. O adamda kuruntu hastal
olmam olsayd, ynetimde kalm olsayd, ulusu mutlu ede
cekti.
Bu gereini kendisine de sylemitim; "Ulusa istedii
merut ynetimi ihsan buyurdunuz; tek sevgili padiahsnz.
Niin kp gezmiyorsunuz? ekiniyorsanz, arabada kar
nzda oturaym, birlikte kalm," dedim. "Daha almadm,
yava yava olur," buyurdu; ama yapmad. Padiahla birlikte
gezmeye kmak, bir Ermeni kurununa, bombasna ura
mak, benim iin de byk bir tehlikeydi.

Sultan Abdlhamid'in hediye nerilerine

kar bir kz okulu kurulmas ricas

Padiah tarafndan verilen rtbe ve nianlan redle bala

yan bu bir tr muhalefet, padiah kukulandrmt.
Sultan Abdlhamid bana bir hediye vermek istiyordu.
Yldz yaknlarnda Fehim'in konan ihsan buyurmutu, ka
bul etmedim. At, araba gndermiti. Rica ettim, onlan da ge
ri aldlar.
"Kanun-u Ess'yi yeniden baladktan sonra, Ahmed
Rza Bey'le banmtk sanyordum. Niin byle yapyor, ben
den bir ey almyor?" demi. Padiah gcendirmek iyi olma

38
yacandan, bir ey almak gerektiini dndm. Hatrma
Kandilli'de, dile Sultan'm yknt durumundaki saray geldi.
()raya, Bebek'teki koleje benzer pek iyi bir kz okulu yaplr
sa, yurda byk bir hizmet edilmi olacan dndm.
Padiahtan Cevat Bey araclyla onu istedim. "Hemen"
denilerek olumlu yant verildi. Huzura kabul edildiim za
man, pek memnundu. Beni kutlayarak, "Ne iyi dnms
nz, oras gzel bir okul olur. Ancak bina, ykntdr; onaran
na baladnz zaman ben de yardm ederim. Kzmn da
okul ilerine merak vardr. Onu da kuracanz demee al
nz," buyurdu. Tahttan indirilmemi olsayd, okulu onannm
da yaptrarak, bize byk yardm olacakt.
Otuz kiiden oluan Sultni-i ns Cemiyeti'ni [Kz
Lisesi Demei] kurdum. lkenin ileri gelen kiilerini deme
e aldm. Haftada, on gnde bir toplanmaya baladk, ie ba
lamak iin, her eyden nce para gerekiyordu. Saray pek y
kkt. Onarm iin Osmanl Bankas'ndan faizsiz bin lira
lk bir bor atm. Bu parayla onanm, havagazm, kaloriferi
yaptrdm. Derslikler ve mutfak yapm iin giriimde bulun
dum; temelleri atld, zemine kadar yapld. Okulun ilk harca-
malanna karlk olmak zere bir piyango dzenlendi. Topla
nan paralar bankaya teslim ediliyordu. Banka da bu paralan
vermi olduu borca karlk tutuyordu.
Biz bu ilerle, deme tartmalanyla urarken, Balkan
muharebesi, ardndan da Harbi Umumi [I. Dnya Sava] k
t. Gmen yerletirmek iin bo yer aranyordu. Enver Pa-
a'nn Arap ocuklarn, gmenlere yeledik; onlar yerleti
ler. Muharebe zaman, hkmetin kararlann eletirmeye ba
ladm. Aramz ald. Marif Nzn kr Bey, bu frsattan
yararlanarak okula el koydu.

39
 [Mliye Bakan] Cavid Bey Paris'te bor ileriyle ura
rken, bir gn birlikte yemek yiyorduk; "Baarl olursanz
bor olarak alacanz parann zektn bana veriniz de, u kz
okulunu aaym," demitim. O da sz vermiti. Balkan Mu
harebesinden sonra bana para vermek deil, okulu elimden
aldlar. Okul ilerini tartmak zere toplanan ynetim kuru
luna herkes seyirci gibi geliyor, kimse bir neride bulunmu
yordu. Kimileri, 'Biz bu ii yapamayacaz; Maarife braka
lm,' gibi szler sylyorlard.
stanbul'da rhtm ileriyle uraan Fransz irketine, va
pur iskelesi rhtmn parasz onartmtm.
Hindistan hkmdarlarndan kadn Begm Han, Sult-
n-i ns' ziyaret etti. Yardmda bulunmasna ngiliz elisi en
gel olmu; yalnz yangn felketine urayanlara yardmda bu
lundu ve gitti. Veliaht Yusuf zzeddin Efendi de okula geldi,
gezdi.
Sultni-i ns iinde Enver Paa ile anlamazl gider
mitim. Arap ocuklarnn binada kalmasna karlk, bir c
ret de verecekti. Bu konuda Talt Paa'ya bir ey sylemedi
im, bir ricada bulunmadm iin, paa ii bozdu.
Vaniky'ndeki dile Sultan saray, krk yldan beri y
kk duruyordu. Sultan'n lmnden beri iinde oturulmam-
t. Ben oray okul iin aldktan sonra, herkesin gzne batma
ya balad. 31 Mart olaynda, Meclis'i basan ve bakanlk kr
ssne kp mebuslara seslenerek, "Ahmed Rza, kz okulu
aacak, Franszca retimle kzlarmz gvur edecek," diyen
Vahdet gibi softalar, Sultn-i nsm aleyhinde bulunmular
d. Mebuslardan kimse karlk vermemiti.
Bundan sonra kimse hayr ileri yaptrmayacak, hayrl

40
hr i iin giriimde bulunmayacaktr; nk bir eser, biraz ta
nnd m, zellikle iin iinde para oldu mu, hemen ie kar
klp eser ele geiriliyor, hkmetin ya da gl kimselerin
eline geiyor.
Vaniky vapur iskelesi eskiden beri Serktib Mustafa
Paa yals yannda ve sarayn nndeydi. Serasker sbk R
za Paa, cami bitiiindeki yaly alnca, vapur iskelesini de
kaldrtm, yalsnn yanma, caminin nne yaptrm. Sult-
n-i tns ileriyle uratm srada, vapur iskelesini de,
rencilere kolaylk olur dncesiyle, eski yerine aldrmak gi
riiminde bulundum ve baardm. Hemen, mahalleden iki
kinci, bir dileke imzalad ve iskelenin kaldrlmas aleyhin
de bulundu. Mahalle halknn Sultn-i ns'a ne kadar yar
dmda bulunduuna, bu da bir kant olabilir.
lkenin en byk gereksinmesi, aile rgt, aile dzeni
dir. Bu da kadnlarn retimi ve eitimiyle olacaktr. Ben bu
geree, daha Paris'te Mill Ktphane'de alrken varm
tm. 31 Mart olay bu konudaki giriimlerime ilk darbeyi vur
du. Softalarn saldrsn pek doal buldum. Kadn tutsak gi
bi kullanmak isteyenler, kzlarn retim ve eitimine, zgr
lne raz olmazlar; giriimlerim lehinde sz syleyen, ma
kale yazan pek azd. Kadnlar iinde bile, lehte yazanlar bu
lunmad.
(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda, Kandili Oku-
lu'nun almasyla ilgili pek ok belge vardr. Okul, kendisi
ni en ok ilgilendiren konulardan birisidir.
Kendisi, siyaseti brakmay, iftliine ekilmeyi dn
yor ve mrnn son yllarn Kandilli Sultnsi'nde retmen-
lik yaparak geirmek isteini besliyordu.)

41
 31 Mart olay niin ve nasl oldu?

Meclisi Mebusan, bir akamst Kmil Paa'nm grev

den alnmasna karar verdi. Hseyin Cahid Bey tarafndan,
sadrzamn yant vermesi iin bir soru nergesi verilmiti.
Kmil Paa, Meclis'in alndan beri i ve d siyaset konu
sunda bir ey sylememiti.
Kmil Paa, Meclis'e gelmek istemediinden, Meclis de
kendisine gvenmediini bildirmiti.
Bu karar Saray'a bildirmekle beni grevlendirdiler. Ta
lt Bey (Paa) ile kalktm, gittim. Baktip araclyla Sul
tan Abdlhamid'e karar sunduk. Mhr aldrmak iin biri
ni gndermi, Kmil Paa vermemi, 'Yarn sabah mhr
kendi elimle getirir ve durumu anlatrm,' demi. Biz srar et
tik, Hnkr ikinci adam daha gnderdi. Kmil Paa not yaz
m, mhr gelene kadar saatler geti. Sadrazamlk iin
aday gsterildi; bata Hseyin Hilmi Paa'nm atanmasn is
temitik. Olumlu yant alnd. Oradan kalktk, Nianta'nda
Hseyin Hilmi Paa'nm konana gittik. Kar yayordu. Kira
arabasnn atlarnn ayaklar kardan kayyordu; gece yars s
sz yokuta, ikimiz de yaya yrmek zorunda kaldk.
Hseyin Hilmi Paa'nm konanda herkes uyuyormu;
kapy atrmak bir saat srd. Geceliiyle geldi, konuyu an
lattk. Mbrek adam, nazlanmaya balad; sadrazaml ka
bul etmedi. Epey uratk. Meclisin yardmc olacandan
sz ettik, g bel kandrdk. Oradan ktk, ortalk aarma
ya balamt. eref sokandaki kulbe geldik, yattk; bir s
re sonra, 31 Mart olay oldu.

42
 lke ynetimine kar eletiriler

Meclis-i Mebusan'n alndan sonra, lkede gizli ve

devlet sorumluluu olmayan bir gcn varlndan yaknl
maya baland. Bir akam, Almanya eliliinde yemee a
rlydk. Yemekten sonra, Eli Baron Maral, benim yanma
gelerek bu konuyu at; "Devrimi ttihad ve Terakki yapt;
oysa lkeyi bakalar ynetiyor. Yrtme gcn neden elini
ze almyorsunuz? Hkmetten yaknlacak olursa ben ne ya
paym. Cemiyet yle istiyor, Cemiyet ise ortaya kmyor, so
rumluluktan korkuyor gibi grnyor," dedi.
Bunu arkadalarma syledim; Talt Bey Dhiliye Nez-
reti'ni; Cavid Bey, Mliye'yi almaya karar verdiler. Benim is
teim, ttihad ve Terakki yneticilerinin hkmet direlerin
de 'Danman' sfatyla ie balamalaryd. Hseyin Hilmi Pa
a, buna engel oldu; "Nzr yannda hem danman, hem me
bus olmak, iimizi bozar," dedi. Bense tersine, Nezret'e bir
g saland gibi, danmann da ie almasn salar, inan-
cndaydm. Bir iki yl byle danmanlkta kaldktan sonra
Nezrete geerse, acemi olmaz, diyordum.
Merutiyetin balangcnda stanbul'a geldiim zaman,
Kmil Paa sadrzamd. Hkmeti pek zayf grmtm.
Sultan Abdlhamid'in hkm kalmamt. lke metin, yrek
li, denenmi eller istiyordu.
31 Mart olay, bu dncemi ve kaygm glendirdi;
bunun iin sylevlerimde hep metin bir hkmete gerek oldu
unu syledim. lkenin felketinden dolay benim zntm
oktu. ok olmas, yalnz vatana olan sevgimden deil, ben
de stelik bir de vicdan acs vard. Bunun nedeni de, ulusun
bana bu adamlar getirmeye yol amamdr.

43
 (Merutiyet iln edildiinde, Hseyin Hilmi Paa Rume
li Vilyat- ellesi Mfetti-i Umumsi [Selnik, Kosova ve
Manastr Vilyetleri Genel Denetmeni] bulunuyordu. Meru
tiyetin ilnndan on gn sonra sadrazamla getirilen K
mil Paa'nm kabinesinde Dhiliye Nzrl kendisine verildi.
ki ay sonra istifa eden Kmil Paa'nm yerine de 31 Knunu
evvel [Aralk] 1324 tarihinde sadrzam oldu. 31 Mart olayn
da grevinden istifa etti. Sultan Read zamannda bir kez da
ha sadrazamla getirilen Hseyin Hilmi Paa, bundan sonra
yan yeliine atanm, Gazi Ahmed Muhtar Paa kabinesin
de Adliye nzrlm kabul etmi ve son olarak da Viyana el
iliine getirilmiti. Mtarekeden sonra, Viyana yaknlarn
daki kknde ld.)

31 Mart olay

31 Mart gn sabah, stanbul'a inmek zere hazrlanm

tm. Meclis-i Mebusan' asker basm diye bir telgraf aldm;
aile halk tel ettiler; ama ben, "Her ne olursa olsun, Mec-
lis'ten bakan sorumludur," dedim ve inmeye karar verdim.
Kapdan kacam srada bir telgraf daha geldi; tekini
doruluyordu. Ben gene nem vermedim. stasyonda bekler
ken, stanbul'dan tren geldi. kanlara sorduk. stanbul'da as
kerin isyan ettiini sylediler. Orada rastladm iki subay,
bana stanbul'a inmememi salk verdiler. Ben yolumda de
vamla Sirkeci'ye vardmda, orada bir ka kii nme ka
rak, askerin aleyhimde olduunu, Meclis'e gitmememi syle
diler. Vekilleri sordum, Bbli'de olduklarn rendim. n
ce Bbli'ye uramay ye grdm. Bir arabaya bindim, yal
nz bama Bbli'ye gittim. Vekiller toplanm, istifayla u-
rayorlarm. ieri haber gnderdim; korkularndan beni he
men kabul etmediler. Ben salonda beklerken, Murad Bey gel
di, "Merutiyet tehlikededir, ne yapyorsunuz?" dedi. Sonun
da vekillerle grtm zaman, istifalarn vermi oldukla
rn rendim.
Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, bana, "Bu herifler sizin
banz istiyorlar, hemen istifa ediniz," dedi. Ben telefonla
Meclis-i Mebusari'da Bolu mebusu Habib Bey'le konutum.
O da, silerin beni ldrmek istediklerini ve Meclis'e gelme
min yanlg olduunu syledi.
Harbiye Nezreti'yle de konutum. Mahmud Muhtar Pa
a oradayd, "Emrederseniz elimdeki askerle kaym, Bb-
li'ye geleyim," dedi; elbette, istemedim ve pek doru ettim.
Ben nce donanmadan birine snmay dndm; son
ra Mavro Kordato Bey'le birlikte Beyolu'na gemek istedim.
Bunlar olmaynca, Hriciye Nzn Rifat Paa'nm salk ver
mesi zerine Bbli Hriciye Nezreti odasnda kalmay uy
gun grdm.
Sdi Bey geldi, Talt Bey'le Nzm Efendi'nin ehzde-
ba'nda bir evde saklanm olduklann, beni de oraya gtre
ceklerini syledi. Bir araba getirmeye gitti. Bir para peynir
ekmek smarladm. Bir saat sonra araba geldi. Pencereden g
ryordum, Sdi Bey yukan kana kadar arabac kap gitti.
Topu subay... Efendi de geldi; gnein batmasn, or
taln biraz kararmasn bekledik. Saat yarm biraz gee,
paltomun yakasn kaldrarak, burnuma mendil tutarak Bb-
li kapsndan ktk. Sapa sokaklardan ehzadeba'nda, Ali
Cemal Bey'in evine vardk. Talt Bey'le Nzm Efendi'ye ilk
szm, "Merutiyet tehlikeyi atlatt," oldu.

45
 Bir hafta nce beni ldreceklerdi,
kimse ses karmyordu; imdiyse
"yaa diye baryorlard

Gece atlan kurunlar oturduumuz evin damna da d

yordu. kinci gn, Talt Paa'yla Nazm Efendi evden k
tlar. Baka bir eve sndlar. Sannm benimle birlikte bulun
makta tehlike grdler. Altnc gn, ben de bir arabayla ya
nmda topu subay ... olduu halde, bataklardan giderek
Ayastefanos'a [Yeilky] ulatm.

yastefanos'ta Mebusan Meclisi'nin ve

yn'm toplants

31 Mart olayndan sonra Ayastefanos'a gittiimde, Meclis-

i yn ve Mebusan, Said Paa'nm bakanlnda toplanmt.
Bu meclise girince, bir oklan ardlar. Kimileri kutla
yarak memnunluklarn belirttiler. Beni kfir iln eden bir
makaleye verdiim yant, mebus hocalara gsterdim; nem
vermediler.
Said Paa, bakanl kesinlikle ortaklaa yapmamz
nerdi ve bunda srar etti. Hatr iin yanma oturdum. Be
nim yerime geici olarak bakan olan Mustafa Efendi, 'na
maz klan bir bakan geldi' diyenlerin sevinlerine karn,
iten ekildi.
Meclis, padiahn tahttan indirme konusunu tartyor
du. Bu konuda bir nerge verilmiti. O aralk, Meclis'e bir y-
ver geldi, "Mahmud evket Paa imdi Hareket Ordusu'yla
Ayastafanos'a vard. Sizinle ivedi grmek istiyor," dedi. Sa
id Paa'yla birlikte kalktk. Yver, "Hayr, yalnz Ahmed R
za Bey'le grecektir," diyerek beni ald, gtrd.

46
 Mahmud evket Paa, boaltlm bir evde beni bekli
yordu; "Yolda gelirken haber aldm. Mebusan ve yn, padi
ahn tahttan indirilmesini tartyorlarm; ben emrimdeki
askeri, Merutiyeti ve padiah kaldrmak isteyenleri yola ge
tireceiz, padiahn ve ulusun can tehlikede diyerek buraya
getirdim. Tahttan indirmenin bizim taraftan olacan aske
rim duyarsa isyan eder, mahvoluruz. Siz yn ve Mebusan'a
gizlice anlatnz; imdilik ses karmasnlar; bu ii tartma
zaman geldiini ben size haber veririm. imdi gidiyorum,"
dedi ve gitti.
Top ve tfek seslerini Ayastafanos'ta iki gn dinledikten
sonra Yldz'm igal edildiini, yn ve Mebusan'n stanbul'a
dnerek orada toplanabileceimiz haberi geldi. Kalktk,
alayla stanbul'a gittik.
Bbli caddesinden karken, halkn "Yaa Ahmed R
za!" diye barlar, bana yle souk geldi ki anlatamam. Bir
hafta nce beni ldreceklerdi; kimse ses karmyordu.
Meclis'te yalnz Mazilyah Efendi, "Bakanmz nerede?" di
ye sormutu. Bugn, "Yaa!" diye baryorlard.
Meclis'te yn yeleri Mebuslar, gene ortak olarak top
lanmlard. Said Paa, bakanlk ediyordu. Ahmed Muhtar
Paa'ya birlikte Harbiye Nezreti'ne gidip Mahmud evket
Paa'yla konutuk. Duruma egemen olduunu, tehlike kal
madn, artk tahttan indirme konusunu tartabileceimizi
syledi.
Dnte, Meclis'e bildirdik, hemen tartld.
Fetva Emini Hac Nuri Efendi, fetva kopyasn onayda
nceleri isteksizlik gsterdi. eyhlislam Ziyeddin Efen-
di'ye iaretle, "eyhlislm odur, fetva vermek yetkisi kendi
lerinindir," dedi. Sz uzad, mebuslarn, ynm sabr tkendi;

47
sonunda Fetva Emini, "Durumda uur yoktur; saltanatn de
imesi gerekirse, padiaha arzediniz, kendi kendisini grev
den alsn," dedi.
Kk Hamdi Efendi, fetvann karalamasn, "Tahttan
indirilmek ve istifa nerisinde bulunulmak klarndan han
gisini toplanan Genel Meclis yelerse, uygulanmas" diye
yazd. Bu biime, Hac Nuri Efendi raz oldu. Fetva temize
ekilip imzalandktan sonra, Meclis yeniden ald.
Yeni oturuma, fetvann okunmasyla baland. Her yan
dan, "ndirilsin! ndirilsin!" sesleri ykseldi. stifa nerisini
kimse aza almad. Tahttan indirme, oy birliiyle karara ba
land.
Tartma srasnda Sahib Molla Bey'in bir itiraz oldu;
karan padiaha bildirmek iin temsilciler belirlendi. rif
Hikmet Paa, Aram Efendi, Esad Paa ve Karasu Efendi'ler-
den oluan kurul seildi ve Yldz'a gnderildi.
(O tarihte, Dhiliye Nezreti Mektubculuu ile Mste
ar vekillii grevini yapmakta olan ve Bbli'de hazr bulu
nan Fuad Bey, anlarnda diyor ki: "Ahmed Rza Bey, kendi
sinin Bbli'de bulunduunu haber alan bir kalabaln da
kap nnde toplandn grnce, istifasn yazdnp binek ta
nda yksek sesle okutmu ve koridorlardan dolaarak arka
kapdan savumutur."
Ayastafanos'ta toplanan Meclis-i Umum Mill [Ulusal
Genel Meclis] adna II. Abdlhamid'e ekilmek zere yle
bir telgraf da hazrlanmt:
"Sultan Abdlhamid Han- Sni [ikinci] Hazretlerine;
saltanat tahtna gl bir bala bal olan Osmanl ulusu, Ka-
nun-u Ess'nin korunmas konusundaki gvencenizden emin
olduka, yce kiiliklerinin saltanatnn devamna kararlyd.

48
Ancak burada ayrntlarna ve kantlarna gerek olmayan du
rumlar, saltanat terk buyurmanz gerektirdiinden, yce ki
iliiniz en geni dokunulmazlkta bulunmak ve Osmanl l
kesi dnda her nereyi isterseniz oraya gidilmek ve Osmanl
donanmasndan size ayrlacak gemiyle gitmekten emin ol
mazsanz, seeceiniz bir baka devlet sancan tayan ge
miyle yola kmak ve Meclis-i Milliye'nin karan erevesin
de tahsisatnz dzenli olarak almak zere halifelik ve salta
nat hakknzdan istifa ettiinizin telgrafla belirtilmesini,
Meclis-i Umum-i Mill beklemektedir."
Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan bu telg
rafn altnda da, "Kumandan Paa Hazretlerine; oyunuz da ka
tlarak, yukardaki telgrafn uygun bir arala ve en ksa za
manda Abdlhamid Han Sni Hazretlerine bildirilmesini sa
lamanz, Meclis-i Umum-i Mill kararyla bildirilir,' notu
vardr.)

ttihad ve Terakki Frkas'nn

kmesinde rol oynayan nedenler

Meclis-i Mebusan'm ilk oluumunda istibdatla ve salta

natla ilgili kimi yntem ve geleneklere kar hareket etmek
isteinde bulunuldu. zetle,bayramlamalarda Padiahn ete
i yerine saak pmek greneini kaldrmak isteyenler oldu.
Benim dncem de yleydi. Saak, bir tr fetiti. Saa p
mek, fetiizm, putperestlik oluyordu. Ulusu padiahtan ayn-
yorlard. En dorusu el pmekti. Madem ki padiah elini ver
miyor, saygl biimde bir selmla yetinilmeliydi.
lk bayram Sultan Abdlhamid'le geirdik. Mir Fuad
Paa saak tutuyordu. Ben eilerek, zt- hneyi selmla-

49
 diktan sonra karsnda durdum. Fuad Paa saa uzatyor
du, aldrmadm.
Padiaha bayram kutlamas vesilesiyle bir ka sz syle
dim, ekildim. Beni izleyen mebuslardan ou, benim gibi
saak pmediler; ancak, bazlar ptler.
Saak pmek, pmemek bir sorun oldu. Hseyin Cahid
Bey aleyhinde, yver paa lehinde makaleler yazdlar.
Sultan Mehmed Read zamannda, her bayramlamada
saak pmeyenler gittike azald. nc yl benden bakas
kalmad, ben yalnzdm, tekilerin hepsi ptler.
(1 Terinievvel 325 [1 Ekim 1909] tarihli bir tezkereyle
Marif Nzn Nil Bey, saak pmek konusunda Ahmed R
za Bey'e unlar yazyordu: "Reis Beyefendi Hazretleri; dn
akam Meclis-i Vkel'da yaplan mzakere sonucunda bay
ramlama treninin biim ve yntemi konusunda henz dev
lete kesin bir karar alnmamasndan dolay, bu konuda bir
karar alnncaya dein sz geen trenin eski yolda, yani sa
ak perek yaplmasna oybirliiyle karar verilerek, mebus
beylerin dahi buna uygun davranmalar uygun grlmtr.
Durumun size bildirilmesine bendeleri memur edilmi oldu
undan, durumun bilginize sunulmas, yksek sayglarma
vesile klnd."
Sultan Read'n ilk bayramlama treninde saa Ba-
mbeyinci Ltfi Simavi Bey tutmutu. Kendisi anlarnda
vekillerin, devlet byklerinin, asker erknn, hatt Osman-
l hizmetinde bulunan yabanc subaylar ve memurlarn da sa
ak ptklerini, buna karlk mebuslarn, bata bakanlar
olduu halde, temenna [eilerek selmlama] ile yetindikleri
ni yazarak, bu durumu o zaman herkesin aypladn belir
tiyor.)

50
 ttihad ve Terakki Frkas'nn almalar

Ulusta ilerin grlmesini ve uygulamalar bakasndan;

Tann'dan, padiahtan, hkmetten bekleme duygusu, al
kanl vardr. ttihad ve Terakki Cemiyeti kurulduunda,
halk, bunu ondan beklerdi. ttihad ve Terakki her eyi dzel
tecek, yamur yadracak, yurdu enlendirecekti. Bunlar he
men olmaynca, halk ttihad ve Terakki'den soumaya bala
d. ttihad ve Terakki ulusa zgrlk getirmiti. Eski dnem
lerle yeni dnem arasnda bu bir byk farkt. Bu fark gr
memek insafszlkt, halk eski dnemi unuttu; nk zgrl
e cidden k deildi; hrriyetin deeri bilinmiyor, nasl kul
lanlaca bilinemiyordu. [zgrlk,] Eski dnemi unutma
mak, ulusun yetkinletirilmesi durumlar, siyasal eitimi iin
gerekiyordu.
Merutiyet'in ilnndan sonra byk ve cidd slahat [iyi
letirmeler] yaplamazd; nk para yoktu, gvenlik sala
namamt. Ulusun gelecei tehlikedeydi. Bosna, Hersek so
runlar yeni kmt. Softalarla, hainler, eriat istiyorlard.
Islahat, yenileme demekti. Kamuoyu yeniliklerin aley
hinde grnyordu. evrenin, iklimin, insan dncesine ve
dnce biimine etkisi olduu gibi, olaylann da vardr. Pek
zgn ya da sevinli bir halde trenle yola giden, yolda kk
byk eylere, olaylara, kazalara rastlayan bir adamda zihin
rahatl olamaz; cidd bir eyi dnmek, cidd bir plan yap
mak elinden gelmez.
Siyaset dnyasnda be yln ne nemi olabilir? tti-
had ve Terakki, be yl ancak yaayabildi. Trablus olay,
Kosova ayaklanmas, Havran ayaklanmas, Balkan Sava,

51
son olarak da byk sava [I. Dnya Sava] gibi olaylarn
k, ttihad ve Terakki'nin kolunu, kanadn krd.
Ben yirmi yl yurt dnda yaadmdan, ulusun ruh du
rumunu bilmiyordum; arkadalarm da bilmiyormu. Biz ulu
su, saygdeer bir kadn gibi, nzik sandk; krlmasn, zl
mesin, dedik. yiletirmeleri yava yava yapmaya karar ver
dik, gcendirmekten korktuk. Bunlarsa iyiletirmelerin ge
cikmesine yol at. ttihad ve Terakki, kendisini sevdiremedi.
Dmanlar bu durumdan yararlanarak Cemiyet'in aleyhine
yrdler.
yiletirmeler yaplsayd, gene yryeceklerdi; nk
onlar istibdat dneminde Saraydan yararlanmaya alm ge
ricilerdi. yiletirmeler, hi bir zaman onlar memnun ede
mezdi. Merutiyet'in ilnyla ttihad ve Terakki ulusa zgr
lk vermiti, millet bu zgrl ne yapt; sokaklarda barp
ard, basnda ktye kulland.
Bundan baka, lkede ulusal egemenlik kurulmutu.
Ulus bu egemenlikten ne yolda yararlanmaya alt? ttihad
ve Terakki Cemiyeti, pek lml, pek nlemli olarak bu yolda
ileri ynetmek istiyordu. 31 Mart olay oldu, ttihad ve Te
rakki, tuttuu yolu deitirmek, zor ve iddet kullanmak zo
runda kald. 31 Mart olay, ttihad ve Terakki'nin ykl nede
ni oldu. Onu yapanlar, lkeye Moskof ordusundan ok kt
lk ettiler.
Cemiyetin yanllan yok deildir; ancak, baanszlnn
balca nedeni, halkn davrandr. ttihad'n balca suu, ka-
plann aarak bir takm mayas bozuk ve mstebit heriflerin
Cemiyet'e alnmas oldu. stanbul'da ahlk bozulmu bir halk
olduunu anlamamak, Selnik'ten gelmi be yurtsever
ama stanbul'ca tannmam kimselerin lkeye egemen olabi

52
lecei sansna kaplmak, hkmet ilerine karmak, subay
lar siyasetle megul klmak, bilimsel yolu brakanlara, viz-
lere yeterinden ok zgrlk vermek, tilf ve Hrriyet Fr-
kasmn, buna benzer baka partilerin salam olmadklarn
anlayamamak, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ni devirmek iin
toplanm derme atma partilerden oluan etelere kar dur
mamak, halkn eitimi, kltr dzeyi pek eitli... ki kadem
arasnda deil, Aksaray'da oturan ilk stanbul ahalisi arasn
da bile fark var, dayanma yok. Byle dncesi ve eitimi
baka olan insanlarn birlik olabilecekleri edebilecekleri san
sna kaplmak, ulusun ruhuna ilemi istibdattan kurtulama-
mak, her bireyde istibdat duygusunun bulunmas, asker ei
timin sonularndan olarak komuta etmek istemesi, kendi
keyfine gre i grmek hevesinde bulunmak, kurallara uyma
mak, gazetelere gereinden ok zgrlk tanmak, kiilikler
le uramay engellememek... Kimi genlerde bir gurur gr
mtm; bunu balangta mertlie, onuru, vicdan zgrl
n anlam olmaya yorarak memnun olmutum; sonra an
ladm ki [bu,] bencillik, kimseyi beenmeme, bye sayg
gstermeme, kan urunda dalkavukluk, alaklk etmekten
baka bir ey deilmi.
ttihad ve Terakki Cemiyeti bunlara kar duramad, tam
tersine bunlar yreklendirdi. ttihad ve Terakki Cemiyeti,
sonralar kesin karar veremeyen, kark [bir parti] oldu.
Ben Cemiyet bakanlarm eletirmeye baladm, sitem
ler ettim; bir etkisi olmad. stibdad, kar dknl tatl
geliyordu. Beni tehdit etmeye baladlar, dolaysyla bana ge
ziye kmam nerdiler. Ben eski tze bal kalarak Cemi-
yet'ten ayrlmadm.

53
 ttihad ve Terakki [ynetimi],
beni Cemiyetten karmakla tehdit etmeye balad

(31 Mart olayndan sonra skynetim iln olunmu,

olayla ilgili olanlar idam edilmiti. Ksa bir sre i banda
kalan Tevfik Paa hkmetinin yerine, yeniden Hseyin Hil
mi Paa kabinesi iktidara gelmiti.
ttihad ve Terakki Frkas'nn lkede duruma egemen ol
duu ve istediini yaptrd grlyordu. Bu nedenle, Cemi
yetle hkmet arasnda bir soukluk balamt.
Hseyin Hilmi Paa istifa etti. Yerine Roma Elisi Hak
k Paa sadrazamla getirildi.
Hakk Paa, kabinesine Cemiyet'in kimi nemli ileri gelen
lerini de alm, bylece hkmetini glendirmek istemiti.
Mebusan ve yn Meclisleri arasndaki anlamazlklar,
muhalefeti glendirmi; hkmet bu srada bte an ka
patmak, bor bulmak gibi sorunlarla urarken, Arnavutluk
isyan da ba gstermiti. te yandan, Yemen'de de bir ayak
lanma balamt.
ttihad ve Terakki Frkas'nda da arlar ve lmllar ara
snda hkmet yetkileri ve zgrl sorununda ve teki ko
nularda gr ayrlklar vard. Frka, iki gruba ayrlmt.
ttihad ve Terakki'nin son uygulamalarna kar olanlar
dan Ahmed Rza Bey, bu muhalefet nedenlerine, anlarnda,
daha ileride de deinmektedir.)

Merkez-i Umumden [Genel Merkez] istifa

Paris'ten dnmde Meclis-i Mebusan bakanlna

atandmda, ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne de bakanlk edi
yordum. Merkez-i Umum'de bulunuyordum. Merkez-i Umu

54
m, haftada iki gece ve bir de cuma gn toplanyordu. Ailem
Makriky'nde [Bakrky] oturduundan, merkezin toplana
ca geceleri eref sokandaki Kulp'te geiriyordum.
Evimde rahat kalamyordum. Asker Kulb'ne de gidiyor
dum, askerin yaknmalarn dinliyordum. Edirne'de orduyu
dzenleme sorunu vard.
Merkez-i Umum bakanlyla Mebusan bakanlnn
bir kiide toplanmasnda sakncalar grmeye baladm. Mec-
lis'te yanszlma zarar veriyordu ve bir de ayrntlarla ura
mak beni yararsz bir biimde yoruyordu. 31 Mart olayndan
sonra Merkez-i Umum'den ayrldm.
Bu ayrln bana yarar oldu; ancak iler bozuldu. Ce
miyet, tzne ve amalarna aykr eylemlerde bulunmaya
balad; mstebit oldu. Valilerin ve benzeri memurlarn atan
masnda keyf davranlmaya baland.
Talat Paa'ya uyarlarda bulunduka, bana 31 Mart ola
yn anmsatarak karmzdaki dmana kar kimi zaman y
le davranmak gerektiini syledi.
Kimi bakmlardan haklyd; ancak, istibdat tatl geliyor,
allrsa braklamyor; sonralar, sava zaman kiisel istek
lere gre davranmann zararn grdk. Ulusun istibdada b
yk bir yetenei vardr. Biraz etkisi ve gc olan, mstebite
davranyor. Bu yalnz ttihad ve Terakki Cemiyeti yelerine
zg bir huy olmayp, ttihatlardan nce ve sonra gelenler
de de aynyla grlm bir ruh durumudur.

ttihad ve Terakki Cemiyetinden karlma tehdidi

Bir gn yn'daydm. Mithat kr, Seyyid, Aaolu

Ahmed Bey'ler benimle grmeye geldiler, Merkez-i Umu
 m'den temsilci olarak geliyorlard. Benim yn'da yiyecek
vurgunculuu gibi sorunlar konusundaki itirazlarmdan Ce-
miyet'in zldn, byle davranmay srdrrsem beni
Cemiyet'ten karacaklarn bildirdiler. Cemiyet'in tzne
aykr davrandm, Cemiyet'in isteklerine ve dncelerine
hizmet etmediimi, sitem yollu belirttiler.
"Cemiyet'in tzne aykr davranan ben deilim, siz-
lersiniz," dedim, "Asl Cemiyet'in ilkelerine bal olan be
nim; siz beni Cemiyet'ten karamazsnz; ben sizi Cemi
yet'ten karrm. Ayrca Halis [Saf] ttihadlar adyla bir
dernek kurarm. Ben yn'da, Cemiyet'in amalarna kart
olan bir ka kiinin isteklerine deil, yurdun karlarna hiz
met ediyorum. Tuttuum yol dorudur inancndaym. Bun
dan beni engelleyemezsiniz!" szlerini syledim.
Eitlik ilkesi yanl yorumlanyordu; daha dn Cemiyet'e
girmi bir kimse, kendisini Cemiyet'in bakanlanyla bir ayar
da tutuyor, stlerine saygda kusur ediyordu. Hizmette eitlik
aranyor, grevde deil; bir mlzm [stajyer memur] Cemi
yet'e girdikten sonra, Dhiliye Nzn'mn yanma elini kolunu
sallaya sallaya, senli benli bir tavrla giriyordu.
(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan ve bu zi
yaretten sonra kendisi tarafndan yazlm olan bir mektup
karalamasnn kimi ksmlarnda yle denilmektedir:
"Saygdeer arkadalarnzla birlikte yn Diresi'ne te
rif buyurduunuz gn, konumamz biraz dank ve dzen
siz olmutu. Her eyden, imdilik nemini yitirmi grler
den bile sz edilerek, asl ama bir takm konu d konuma
lar arasnda kayboldu. Sylenen szlerin tamamyla yazlma
s ve hatrada kalmas, doal olarak mmkn olamadndan,
kimi sylenenlerin yanl anlaldn haber aldm. Dolay-

56
tr
syla yantlarm zetleyerek byle yazl olarak bildirmeye
gerek grdm.")

Ordu mensuplarnn ttihat ve Terakki

Cemiyetinden ayrlmas sorunu

(Ahmed Rza Bey'in belgeleri arasnda bulunan mektup

karalamasn aktarmay srdryoruz:
"... Bana o gn, Cemiyet tarafndan zel bir ltuf olarak
kimi iyiliimi ister uyanlarda bulunmutunuz. zetle, eleti
riden, itirazdan vazgememi salk buyurmutunuz. Yaknma
mak elde midir? Bu lkeyi yasasz, programsz, keyf ve ac
masz bir ynetimden kurtarmak iin yirmi yl alm bir
adam, bugn hemen ayn yolsuzluklar ve tahttan indirilmi
hakan aklayacak yanllar karsnda bulunur da, sessiz kala
bilir mi? Sessiz kalacak ya da dn siyah dediine bugn be
yaz diyecek olursa, gemiini inkr etmi ve maneviyatn
kendi eliyle bozmu, yurduna artk hizmetten vazgemi ol
maz m?
Bu lkede rzgra uymayan ve trl aalamalara, nan
krle karn gene kendi yolunda direnen bir ka kiinin
varln Cemiyet yetkilileri olarak ok grmemeli; tersine,
yaknmalann teekkr ederek dinlemelidir.
Eski almalanmz kimi deerbilirlerce inkr ediliyor.
Ne denirse densin, o almalann yararlanndan biri de, Trk-
ler iinde Abdlhamid'in acmasz ynetimine katlmayan,
raz olmayan bir snf halk bulunduunu, insanlk lemine
gstermek olmutu.
Bugn de, bu kank ynetim aleyhinde bir ses iitilme
si, gene ulusun onurunun korunmas iin gereklidir.
yn'daki ve benzeri yerlerdeki itirazlanmdan amacn

57
ne olduunu bir azck sylemitim. Kesinlikle emin olunuz
ki, hkmet ve Cemiyet erknnn etkisini krmak isteiyle
yaknmyorum. Onlar buna gerek brakmyorlar; bir ok ha
talaryla kendi etki ve onurlarn kryorlar. Ancak zlecek
bir konudur ki, yolsuz davranlar ve iler yznden yalnz bir
ka kiinin mnev etkisi krlmakla kalmyor, yceltilmeye
ve sayg gsterilmeye uygun ne varsa yok oluyor.
Ben bu irkin durumu yeni grmyorum ve kimi kinci
lerin dedikleri gibi, yan bakanlna atanmadm iin, kar
kma bahanesi aramyorum. Gzlerim ve kayraym,
Trablusgarp olayyla ald. Aldandm, kandrldm o
zaman anladm. Daha o zaman ulusun ileri gelenlerinden ki
milerine yaknmalarm sylediim gibi, Paris'ten de bir ok
kiiye bu yaknmalarm bildiren mektuplar yazdm.
... Kiisel olarak gcenik ya da honut olmakla, bugn
k durumun bana ykledii grevler ve sorumluluklar arasn
da hi bir ilgi ve iliki yoktur. Bir zamanlar nasl hi bir kii
sel isteim olmadan Merutiyet bayran savundumsa, im
di de ayn duyguyla ayn grevi yapmak istiyorum.
Benim bu lkede hak ve ilgim, i banda bulunanlarn
hak ve ilgisinden daha oktur; yurdumun yazgsn be ki
inin keyif ve yorumuna brakmak, olaylara yabanc gibi se
yirci durmak, kr krne boyun emek, elimden gelmez.
ve d politikada imdiye kadar yaplan yanllar, bir
ok ackl olaylar, artk ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni de ye
terince uyarm olacandan, hem yurdunun gelecekteki
esenliini gvence altna almak ve hem Cemiyeti madd ve
mnev sorumluluktan kurtarmak iin, ivedi ve etkili nlem
ler alnmasna karar verilmesini dilerim."
Anlar syle sryor:)

58
 Merutiyetin ilnndan sonra, ttihad ve Terakki Cemi-
yeti'nin nemli sorunlarndan biri de, Cemiyet'in orduyla olan
ilikilerine son verilmesi konusuydu.
Subaylarn Cemiyetle ilgilerinin kesilmesi ve ordunun
siyasete let edilmemesi isteniyordu. Bir ksm Cemiyet ye
leriyse, durumun devrimden nceki biimiyle korunmasna
yanda grnyorlard.
Cemiyet yelerinden olan ve devrimden sonra Viyana
asker ataeliine atanan genel kurmay binbas Hfz sma
il Hakk Bey, bu konudaki grn, Ahmed Rza Bey'e yaz
d 7 Terinisani 1325 [20 Kasm 1909] tarihli mektubunda
yle aklamaktadr:
"... Mahmud evket Paa Hazretleri'nin Edirne'de verdi
i sylev ('tehlike zamannda biz Cemiyet'imizle birlikteyiz'),
sanrm, Cemiyet'e kar olan tutumunu belirledi. Bununla
birlikte, Selanik'te hl ordunun Cemiyet'ten ayrlmas soru
nu dedikoduya yol ayormu. Rica ederim, bu nedenle ordu
da bir ikilik karak yaamsal bir nemi olan disiplinin bozul
mamas iin zt- liniz de ordunun Cemiyet'ten ayrlmas
yanda olunuz ve Mahmud evket Paa'y onaylaynz. Bun
dan bir yl nce, ayrntl olarak arzettiim nedenlerden dola
y, birlik olmak zorunluu vardr.
Ancak, ruhlarmz her zaman Cemiyet'e baldr. Yurt
tehlikeye girince, elbette hepimiz elbirliiyle davranmaya ha
zrz. Birinci, kinci Ordu'da bir ksm [insanlar] bu dnce
ye yanda olduktan ve sorun, durumun gereiyle bir kez ak
la kavuturulduktan sonra, artk yaplacak ey, iin iyi so
nulanmasna yardmdan baka bir ey deildir.
te zt- linizden ricam da, bu konuda etkinizi gster-
menizdir. Bu konuda Merkez-i Umum'ye bu ayrlma dn-

59
cesim yelediinizi ve Mahmud evket Paa'ya gvenilme-
sini yazarsanz, yurda pek byk bir hizmet daha etmi ola
canza, btn varlmla gvence veririm."

Byk ziyafet ve nemli ziyaretler

Ayasofyadaki Adliye Diresi, Meclis-i Mebusana ve

yna dar geliyor, olmuyordu. Ulusa uygun bir Mebusan ve
yn Diresi yaplmas dnlyordu; oysa hzinede, var
olan binalar onaracak para [bile] yoktu. Dndm. raan
Saray bo duruyordu. Oras mebuslara, yna aylacak olur
sa pek az bir masrafla pek gzel bir meclis binas olaca p
hesizdi. Bu grm, evremde bulunanlara atm; onlar da
onayladlar. Kalktm Saraya gittim. Sultan Mehmed Read
bahedeymi, byk aacn altnda oturduk, orada raanm
mebuslara ayrlmasn rica ettim. Bana, Gerei yok ama, bil
mem nasl olur, dedi. Pek iyi olacan syledim, raz oldu.
Geldim Meclise mjde vardim. Mecliste bilmem ne iin b
yk bir sevinle karlanmad.
Onarm ve dzenlenmesi iin yirmi bin lira tahsisat is
tendi ve alnd. Kalfalar bedava olmak zere ie baladk.
yn ve Mebusan kestrleri srayla bulundular. Muhasebeci
ler hesaplara baktlar. Ben hepsine bakanlk ederek gzetim
de bulundum; her gn gittim. Tatil zamann raanda ge
irdim. Kestrler ile Yldz Sarayna gittik; tablo gibi, vazo
gibi baz eyler aldk. raanm alt katndaki odalarndan bi
rini gzel bir cami yaptk. Pek gzel abdesthaneler, musluk
lar yaptk. Zt- hneye zg bir oda dedik. yn yele
rine, mebuslara pek gsterili krsler yaptrdk. Su yollarn
onarttk, elektrikle aydnlattk.

60
 (Meclis-i Mill [Ulusal Meclis], ikinci toplant dnemi
ne 2 Kasm 1325 [1909] tarihinde, yeni binas olan raan
Saraynda balamt.
Bu nedenle, V Mehmed Read, yannda Veliaht Yusuf
zzeddin ve ehzde Vahdeddin Efendiler olduu halde,
Meclis-i Milliye gelmiti; trenle karland.
Sarayn salonunda yabanc elilerle grt. Tahtnn sa
ndaki ehzdeler ve yanndakiler, solunda vekiller yer alm
lard. Padiahn sylevi, Sadrazam Paa tarafndan okundu.

Ziyaretler ve ziyafetler
. . . ,*.f-
Bulgar Prensi stanbul'a geldiinde, Yldzda bir ziyafet
verilmiti. Vekiller srasnda yndan, Mebusandan kimile
ri salonda srayla dizilmitik. Prens, Zt- hneyle birlikte
salona girdi. nce yn bakanmn nnde durdu. Bir ka
sz syledi. Sonra benim nmde durdu. Uzun uzadya ko
nutu. Mebuslarn seimi ynteminden balayarak meclis tar
tmalarna kadar [her eyi] sordu, yant verdim. Ertesi gn,
Padiahla birlikte Meclise geldi, oturumu dinledi.
Gidii srasnda garda bulunuyorduk. Padiahla veda-
dan sonra beni grd, doru yanma gelerek, Biz el ele a
lmalyz, dmanmz birdir; Meclisi bu yolda ynetmenizi
sizin dirayetinizden beklerim, dedi.
Srp Kral geldiinde, Yldzda verdii ziyafette yn
bakan yoktu. Ben, Padiahm sama oturdum. Kadehlere
araplar dolduruluyordu. Sayg olarak ben imiyordum. Pa
diah yavaa, Yuvarlayver, dedi; ben de salna itim.
Srp Kral vekillere ve tekilere nianlar verdii srada,
benim nian kabul etmediim sylenmi, gm bir ereve

61
iinde resmini verdi, teekkre gittiimde, Bizde de yle bir
bakan vard; hi nian kabul etmezdi, dedi. Bulgar Prensi de
bir altn tabaka vermiti.
Askerlerin Hrriyet Tepesindeki gei treninden d
nerken, araba beygirleri rkt, araba devrildi. Ben Babanz-
deyle birlikteydim, [onun] altnda kaldm; bir ey olmadk.
Ertesi gn, gazeteler yazd. Gemi olsun demeye gelenle
rin haddi ve hesab yoktu.
(Bulgar Kral Ferdinand ve Kralie onuruna Dolma-
bahe Saraynda 9 Mart 1326 [22 Mart 1910] akam, dok
san kiilik bir ziyafet verilmi ve ziyafette vekiller ve eleriy
le birlikte Hristiyan bakanlar, eliler ve eleri hazr bulun
mulard.
Srp Kral Petro Karayorgevi'e 23 Mart 1326 [5 Mart
1910] tarihinde Yldz Saray Merasim Diresinde bir ziya
fet verildi. Her iki kral onuruna Hrriyet Tepesinde asker
gei treni de yaptrlmt.)
Makada bulunduum zaman, bir Ramazan, mebuslar
iki kez iftara armtm. Bir gn de irket-i Hayriyenin ye
ni vapurlarndan birini tutarak, ynlan ve mebuslar, bakan
lar kurulunu Beykoza gtrdm. Orada gndz yemeine
ardm. Beykoz kknn bahesinde sofralar kurulmu,
yemekler yenmiti.
Yemekten sonra sylevler verildi. Mbeyn-i Hmayun
orkestras alyordu. Febs tarafndan fotoraflar alnd. Ye
mekten sonra, aa ayra inildi. Beykoz Tevn Cemiye
tinin [Beykoz Yardmlama Dernei] jimnastik eitimleri
seyredildi. Sonra yukarda ortaoyunu oynatld. Ancak, oyun
cular eksikti; bir eye benzemedi. Tablusgarb mebusu etvan
Beyin verdii sze aldanmtm.

62
 Bunlar bittikten sonra, gene vapurla Boazdan dar
ktk. Bir deniz gezintisi yaptk; vapurda mzik alyordu.
Dondurma yeniyor, erbet iiliyordu.
Bu ziyafetler ve haftada bir vekillere, kimi mebuslara,
Mliye Encmeni [Mliye Kurulu] gibi topluluklara verdiim
akam yemekleri, benim zengin olduuma hkmettirdi. zel
likle Beykoz ziyafeti...
Bu ziyafette Saray, ynlara ve mebuslara piknik yeri
yaptm eletirildi; [bunu] gazetenin biri yazd.
{Ahmed Rza Beyin 21 Mays 1326 [3 Mays 1910] ta
rihinde Beykoz kasrnda vekillere, ynlara ve mebuslara
verdii ziyafette Padiah adna bambeyinci, baktip ve
bayver de hazr bulunmulard.)
yan ve Mebusan yeleriyle ile vekillere Beykoz kas
anda verdiim ziyafetten sonra, yan bakan da bir ziyafet
vermek zorunda kalmt. Tokatlyan otelinde toplandk. Dar
ve skntl yerde yemek yedik.
Bir sre sonra, Zt- hne de Beylerbeyi Saray bahe
sinde yn ve Mebusan yelerine bir ziyafet verdi. Vapurla
oraya gittik, yemekten sonra, akamst Boazdan dan
karak bir gezinti yaptk. Hseyin Hilmi Paa, Said Paa, Nu
ri Bey ve ben drt kii bir sofrada yemek yemitik. Alaturka
takm alg alyordu.
Yemekten sonra Zt- hne bizi kabul etti. Ben bir sy
lev verdim, teekkr ettim. Bir gn de Zt- hne beni H
seyin Hilmi Paa ve Mahmud evket Paayla birlikte Kk-
su kknde yemee armt. Padiahla birlikte yemek ye
dik. Bir gn de gene Hseyin Hilmi Paayla birlikte beni
Beylerbeyi Sarayna armt; orada da mz birlikte ye
mek yemitik. Drt ylda verilen resmi ziyafetlerin hepsinde

63
bulunmutum. Yabanclara verilen ziyafetlerde alaturka sof
ray yelemi; bunu Padiaha da sylemitim, [ama] yaptra-
madm. rnein elilere verilen ziyafette, yemekler hep alaf
rangayd. Oysa lkelerinde ve evlerinde, bu Tokatlyanda
yaptrlan yemeklerin daha nefisini yiyorlar, onlara sarayn
enfes alaturka yemekleri yedirilecek olursa daha sevecekleri
ni syledim; anlatamadm. alg da yleydi. Alafranga par
alar alyorlard. Alafranga ne kadar iyi alsalar da, elilerin
lkelerinde dinlemi olduklar kadar iyi akmayacaklarn
dan, alaturka musiki hem holarna gider ve hem de kusurlu
da olsa anlamazlard.
(Ahmed Rza Bey, siyasal yaamnn kimi olaylarn son
zamanlarnda eitli ktlara kk notlar halinde yazmtr.
Bir sra ve tarih bulunmayan bu notlarda unutulmu ya da ek
sik kalm ynler de bulunabilir.
Sz edilen ziyafetlerden Sultan Readm Beylerbeyi
Saraynda verdii ziyafet, 28 Mays 1326 [10 Haziran 1910]
ve yn bakan Said Paanm Tokatlyanda dzenledii zi
yafet de, 30 mays 1326 [12 Haziran 1910] tarihlerine rastla
maktadr.)

Bir mektup

31 Mart olaynda Talt ve Doktor Nzm Beylerin Ah

med Rza Beye gnderdii, sonra da Ahmed Rza Beyi Top
u Mlzimi [Temen] Sleyman Remzi Beyle birlikte Edir-
nekaps yolundan Yeilky'e gtren ve anlarnda adlan ge
en sayn Sdi Kartaldan bir mektup aldm. Mektupta aynen
yle denilmektedir:
Ahmed Rza Beye ait, yaymlanmakta olan anlar oku

64
yorum. Merhumun 31 Mart ayaklanmasnda geirdii gnler
de, [onunla] birlikte bulunmam dolaysyla 9 numaral yaz
da bir yanllk olduu kansndaym. Tahmin ederim ki bu
yazsn sonradan yazm olacaktr.
Tarihe gerein gemesi iin, bildiklerimi yazmak zo
rundaym.
Talt Bey, Nzm Efendi, hep birlikte bulunduumuz ev
den olayn ikinci gn km deildirler ve Ahmed Rza
Beyle birlikte bulunmak korkusundan kmamlardr; asln
da, 31 Mart gn Ahmed Rza Beyi ne olursa olsun kurtarp
yanlarna getirmemi Talt ve Nzm Beyler benden istemi
lerdi. Hem bu adamlar yle duygu tar adamlar deildi ki.
Talt Ve Nzm Beyler, gelmekte olan Hareket Ordu-
suna katlmak ve Meclis-i Mebusan ve yn yelerini Ayas-
tefonosta toplayabilmek iin, hareketin nc gn Ayas-
tefonosa gitmilerdir. Ahmed Rza Beyle benim kendilerin
den gelecek habere kadar smamzda beklememiz karar-
lamt. Bir hafta sonra, haber geldi. Ahmed Rza Beyle ben
ve Topu Mlzimi Sleyman Remzi Bey, sivil olarak Edir-
nekaps yolundan Ayastefonosa gittik. Ahmed Rza Beyi
Talt Beye teslim ettik...]

Veliahd Yusuf Izzeddin Efendi

ve intiharnn nedenleri

Mahdm-u ehriyr [padiah olu] ehzdelerin biraz

fazla hovardal, zgr davranlar, kaykta sarho olmala
r, saz almalar, kimi mebuslarca dedikodu konusu olduun
dan, mebuslarn bana bavurmas ve yaknmas zerine, Pa
diah durumdan haberli klmaya gerek grlmt. Duru

65
mu anlattm; arn da t verin; isterseniz Mahmud ev
ket Paay da birlikte bulundurun, buyurdular.
Ertesi gn, donanmay karlamak zere bir deniz ge
zintisi yaplacandan, Mahmud evket Paayla vapurda bu
lumaya karar verdik. ehzdelerin ikisini kamaraya arla-
dk; Mahmud evket Paa da, ben de, epey eyler syledik.
ehzde yantnda, Ahmed Rza Bey, sizin gibi zgr
lk iin bu kadar alm ve bu lkeye zgrlk vermi bir
kii tarafndan zgrlmzn snrlanmak istenilmesini
acayip grdm, dedi. Ben de yant olarak, Dnyann en z
gr yeri olan Pariste, insanlarn en zgr ve zgrlksever
bir kimse olan Msy Klemanceau ki bugn babakandr, bir
kahvehaneye girip oturamaz, sokakta bir ey iemez; zgr
l, greviyle ve konumuyla ilgili snrlarla snrlanmtr.
O makamda bulunduka istedii gibi davranamaz. Siz de Pa
diahmzm olullan olmak onurundan knz, istifa ediniz,
sradan insan srasna geiniz, o zaman istediiniz gibi davra
np, sokakta sradan insanlar gibi gezip oynamakta zgrs
nz, dedim.
Bu szlerim holarna gitmedi; ama nezket dolaysyla
sessiz kaldlar. Bununla birlikte, etkisi grld. Eskisi gibi
davranmaktan kandlar.
(V Mehmed Readn; mer Hilmi Efendi, Ziyeddin
Efendi ve Necmeddin Efendi olmak zere olu vard. Nec-
meddin Efendi, 1912 ylnda yrek durmasndan ld.)

Veliaht Yusuf zzeddin Efendi

Yusuf zzeddin Efendi, veliahtt. Avrupaya geziye ka

cakt. Kendisine bir gn ata binme gereinden sz ettim, Av
rupada krallarla, veliahtlaryla birlikte manevralarda bulu

66
nursa, ata binmekte acemi olmamas gerektiini anlattm.
zellikle serde Osmanllk, binicilik n de var. Babanzda
at merak, ata binmek hevesi vard, dedim.
G halle bir gn Zincirlikuyu Kasnnda Maslaka ka
dar atlarla bir gezinti yapmaya karar verdik. Hava hotu, ak
amst atlara bindik. Yar yolda, Gzlerim k arary o rd e
meye balad. Arabay emretti. Maslaka geldik; yolda gelir
ken saa sola at koturarak kendisini yreklendiriyordum.
Maslakta yaya gezdik, konutuk; dnte atla pek az gittik
ten sonra arabaya bindi ve bir daha atla gezintiye kmad.

Veliahtn hastal

Yusuf zzeddin Efendi'de, konuurken tel etme, sabr

szlanma gibi sinirsel durumlar vard. Olaylardan etkileniyor
du; ufak bir eye nem veriyordu. Bu durumu hi houma git
mezdi.
Vahdeddin Efendinin kinci Veliaht sann istemesi,
kendisinin askerle iliki kurmasnn yasaklanmas, protokol
le ilgili kimi kusurlarda bulunulmas, Avrupa gezisinin engel
lenmesi gibi grnte nemsiz grlen eyler, sinirlerini
ayaklandrd, kuruntulara kapld. Zihnine saltanattan yoksun
klmyormu kuruntusu girdi ve gittike artt. Tahsisatnn
bteye konulup konulmad konusu, zavally bir gn rahat
sz etmi; Osman Beyi bana iki kez gnderdi. Benden yaz
l yant istemiti.
Son kez kendisini Zincirlikuyu Kasrnda grmtm.
Birlikte yemek yedik. Sofrada hi bir sz sylemedi; zihni
meguld. Yemekten sonra, odada yalnz kaldk. Benden sk
sk sordu: Tahta geecek miyim, yoksa drldm m?

67
nandrc yantlar verdim. Kanun-u Esasnin aklndan
sz ettim. Dediiniz dorumu? Yemin ediniz! dedi. O gn,
ldrm olduu kansna vardm.
Daha nce, tedavisi iin Dhiliye Nznna [ileri Ba
kan], Sadrzama sylemitim; nem vermediler. Erkek kar
dei Mecid Efendiye, Padiaha da syledim. Murad, Hmid
dnemleri geiti. Padiaha Efendim, gnahtr; hasta adam
tedavisiz braklr m? dedim. [ehzde] gn sonra ken
disini ldrd. Bu hastalktan sonra, Sarayn bana kar dav
ran deiti.
Yusuf zzeddin Efendiyla hukukumuz pek eskidir. Pe
derlerinin salnda Hekimba iftliine gezmeye gelirdi.
Babam, kendisiyle iyi grrd. Pek ok iltifatn grm
tr. Ben de Hekimba iftliinde ve Kksu Kknde g
rrdm. Hekimbanda ilk grtm zaman, bana ken
di zerindeki saati hediye vermiti.
(Veliahd Yusuf zzeddin Efendi, 19 Aralk 1331 [1 Ocak
1916] tarihinde, Zincirlikuyu Kasrnda, bir usturayla kol da
marlarn keserek intihar etti.
ttihad ve Terakki Cemiyeti, gerekten Yusuf zzeddin
Efendinin rahatszl gemeden Sultan Read lrse, Yusuf
zzeddin Efendiyle Vahdeddin Efendiyi drerek, V Mu
radn olu Salhaddin Efendiyi tahta karmay uygun gr
yordu.
Talt Paanm, Cemiyetin bu dncesini bir gn gizli
olarak kendisine sylediini, Ltfi Simv Bey anlarnda
yazmaktadr. Ancak Salhaddin Efendi lm, sonra Yusuf
zzeddin Efendi de intihar etmi olduundan, Vahdeddin
Efendinin veliahtlna onay verilmiti.
Veliahtn intiharn haber alan eski hkmdar II. Abdl-

68
hamid, unlan sylemiti: Yusuf zzeddin Efendinin lm
haberine zldm. Byle eyler sinirlerime dokunur. Onun
kimi durumlar bama bu felketi getirdi. Eskiden beri hayal
ciydi. Bir eye ok sarlrd.)

stanbulun boaltlma hazrlklar ve

ileri srlen itirazlar

... Dn sabah trenden Salih ve Rza Paalarla birlikte in

dik. Onlar, Dman anakkaleden kolay geemez, gerein
den ok ediliyor, halk korkutuluyor, dediler.
O gn saat ikide, Mecid Efendi Hazretleriyla grtm;
buyurdular ki: Evet, kimi hazrlklar oluyormu, iittim; dn
Enver Paay ardm, sordum; her olasla kar nlemler
aldk. Saltanat ailesini dndk; ama daha hnedandan kim
senin stanbul'dan kmasna gerek grmedik ve gsterme
dik. Kimi kadnlar korkuyor, gitmek istiyormu; onlara da en
gel olmak istemedik, dedi, Beni zorla karmazlarsa bir ye
re gitmeyeceim, kk kz kardeim hastadr; kan kusuyor.
Nzma Sultan da gitmek istemiyor ve gitmeyi ayp sayyor.
Bu sabah Burhaneddin Efendi gelmiti, haremini [eini] Ada-
pazarna gnderdiini syledi; aypladm, [diye ekledi].
Baka eylerden de epey sre sz edildikten sonra, kalk
tm, Salahaddin Efendi Hazretlerine gittim. Olu Fuad Efen
di yanndayd. Pek memnun oldu. Bana gene her zamanki gi
bi sarld, Siz benim kardeimsiniz, dedi. Konu alnca,
Ben bir yere gitmeyeceim ve bakalarnn stanbul'u bra
kp kamalarna da memnun deilim. Ama kadnlardan kor
kanlar var, onlara izin verdim, nereye isterlerse gitsinler; be
ni zorla karrlarsa, ne yapaym, giderim, dedi.

69
 Ben de, Byle dndnze gre, stanbul'dan ilk
kaanlarn Koca Sultan Murad ailesinden sultanla damat
larnzdan baka kimseler olmamasna nasl izin veriyorsu
nuz? dedim.
Hay Allah raz olsun, ben de bunu irkin grmtm.
Hatt imdi olum Nihad Efendiye de bunu sylyordum,
buyurdular.
Yarm saat kadar savala ilgili olarak syletikten sonra
yna geldim. Orada da hnedann kaaca szleri oluyor
du. Saltanat hnedam ve hkmet giderse, yn yeleri ne
yapacak? deniliyordu; Eskiehir'de hastalk olduu da sy
leniyordu.
Ksacas, konuulanlardan anlalyor ki, Bursa gezisi
sultan, dmat arasnda kararlatrlm; ilerinden biri git
mi, sultanlarn pek korktuklarndan falan sz etmi; yoksa
kimse stanbul'dan ayrlmak istemiyor.
(Dman donanmann anakkale Boazn iddetle
zorlamas zerine, hkmetin Eskiehir'e tanmas kararla
trlmt. Bu sorun konusunda Mbeyin Baktibi Ali Fuad
Bey Grp ittiklerim adl yaptnda u bilgiyi vermektedir:
... Hkmetin Eskiehire tanmas kararlatrld ve Zt-
hne de buna onay verdi. Mefrat Mdr Hac kif Bey
Eskiehir'e gnderilerek orada Padiah ve yanndakiler iin
ayr ayr evler saland. Hazine-i Hmyunun [padiahn h
zinesinin] deerli eyas da, sandklarn iine konuldu, bunlar
nlem olarak Konya'ya gnderildi. Dman gemileri Bo
azdan geecek olursa, Padiah, vekilleri de birlikte alarak
Eskiehir'e gidecekti.
Birlikte gtrlme nerisine kar, eski hkmdar II.
Abdlhamid, kendisi gitmek istememi ve Sultan Readn da

70
stanbul'dan ayrlmamasn salk vererek, bir kez kacak
olursa bir daha dnemeyecei konuusunda uyarmt.)

eyhlislam Hayri Beye yazlan bir mektup

(Ahmed Rza Beyin belgeleri arasndan, eyhlislam

Hayri Beye yazlm u mektup karalamas da kmtr:)
Hkmetimizin genel savaa katlal on sekiz ay oldu
unu, bu srede ne kazandmz ve bundan sonra ne kazan
mak olasl ve umutla kan ve gzya dktmz, Mec-
lis-i ynn son toplantsnda hkmetten sormutum; soru
ma yant verilmedi. Dmanca bilinen gereklerin dosttan
gizlenmesi, beni ve bu nerimden haberli olanlar cidd ola
rak zd.
Durumun vahim olduunu herkes az ok biliyor, hisse
diyor, ehit ya da hasta olarak lenlerin, sakat kalanlarn sa
ys, yarn yurdu askersiz ya da iftisiz brakacak derecede
korkuntur.
Bir ok sava ve nakliye gemimiz batt. Donanmamzn
gereksinmelerini salayacak gcmz kalmad. Bunlarn ye
niden salanmas, bizim konumumuzda bulunan bir devlet
iin pek gerekli olmakla birlikte, hayaldir.
Rumeli'de, Akdenizde yitirdiimiz o gzel yerlerden
sonra, bir ka nemli vilyet de bu kez Irak'ta, Anadolu'da
dman eline geti. Devlet kld, ehirler ykntya dnd.
Ulusun bugn yars yiyecekten, smaktan yoksundur.
Hkmetin, gnmzdeki bunalmla uyumlu olmayan
snrsz harcamalar ve savurganlklar, saygnlmz ve m
li bamszlmz tehlikeye drd. Bir yandan parann az
ve nakit kaymelerin [kt para] ksmen deersiz, bakent d

71
nda itibarsz olmas; te yandan ticaret zgrlne mida-
hele edilmesi, al verii durdurdu. Alk ve yoksulluk ulusun
hemen her tarafn istila etti. Bu yokluktan, sefillikten ulusun
salnn etkilenecei ve pek zarar grecei apaktr.
zet ve tamamlanmam olarak sunduum madd hasar
dan baka, mnev zarar ve ziyanmz da pek byktr. Gei
ci yasalar ve keyf davranlarla, ilerin ynetiminde kark
lk, anari ortaya kt. Ulusun hak denetimini tanmayan giz
li bir siyaset, aznlklar aleyhindeki zulm ve iddet dnce
si, birlik ve merutiyete zarar getirdi. Halkn yrei, mnev
gc krld. Gvenlii ve gveni yok edildi. Hkmetle ulus,
hilfetle slm arasndaki balar gevedi. Bunlar, savan so
nucunu beklemeyen iflas ve knt belirtileridir.
Bu felket ve byk yitimler, savaa kesinlikle zaman
sz, nlemler almadan katlmann ve aslnda danarak i gr
memenin ackl sonulardr.
Balkan Savandan ezilme derecesinde yenilmi olarak
kan devletin, nce genel durumunu incelemeden geirmek;
ikinci olarak, aslnda servet kaynaklan kt, tat aralan snr
l olan lkenin gereksinmelerini, eldeki gerelerini sorup an
lamak ve ona gre eksikleri tamalamak; nc olarak, bir
kez de bilgili kiilere danmak, sonra, gerekirse savaa giri
mek gerekirdi. Bunlann hi biri yaplmad.
Acaba Hkmetimiz, hatalann ve bu hatalar, inat ve
bamabuyruk kararlar yznden Devlet-i Osmaniyenin bir
ok tehlikeye uradn; ulusun yaslar, yoksunluklar iinde,
bask ve zorlamayla darmadan olduunu gryor mu? G
ryor ve anlyorsa, bu karanlk yolda ne iin devam edip gi
diyor!
Sava inallah kazanacaz demek ve bunu kantlamak

72
iin anakkale savunmasn gstermek yetmez. anakkale'de
askerimizin zverisi, gerekte tarihsel yiitliimizi ssleye
cek derecede parlaktr; ancak byle yresel baarlarn her
yerde elde edilemedii, baz yerlerin byk bir direni gste
remeyerek dm olmasyla da sbittir.
Ben hi bir zaman ktmser olmadm; ancak, ham ha
yalle de kendimi ve lemi aldatmadm. Gemie, olaylara ba
kyorum. Bu tutulan yolda bir kurtulu ve esenlik umudu g
remiyorum. Vekiller bilmem ne gibi gl belirtilere ve ka
ntlara dayanarak kesin zaferi elde edeceiz sanyor.
Alman ordularnn imdiye kadar galip gelmesi, bizim
iin avunma nedeni olabilirse de, kayplarmzn tamamyla
geri alnarak telafi edilecei konusunda gvence olamaz; bu
nun bir de ters ynn, yani Almanyann yenilmesi ya da
yalnz kendi hakkn ancak alabilecek derecede galip olmas
olasln dnmek de gerekir.
Hayalilere kaplarak, ulusun talihiyle, yazgsyla oyna
mann bir yarar grlmedi, bu ac deneyimlerden artk uya
rlm olmak, biraz da ulusa acmak zaman geldi.
Zararl yolun neresinden dnlse krdr. Btn varm
zn bilinmeyen bir ama urunda yok edilmedii ve hi ol
mazsa bugn elimizden kan yerlerin yarn btnyle geri
alnaca konusunda mttefiklerimizden kesin gvence al
mak ve olmazsa bamzn aresini aramak zorunda kalaca
mz kendilerine resmen bildirmek gerekir. Almanya ba
bakannn Bulgarlardan byk bir vgyle sz ettii srada,
hkmetimizin siyasetiyle ilgili vc bir sz sylememesi
ve zellikle devletimizin gelecei konusunda memnunluk
verecek hi bir gr bildirmemesi, hi bir sz vermemesi
dikkati ekmektedir.

73
 ... Savaa katlmaktan ama, Almanya'nn ve Avustur
ya'nn zerlerinden yk azaltp galip gelmelerine yardm
ederek sonucu kazanmaksa, yardm elden geldiince edildi.
Belki de, gcmzn ok stnde eyler yapld. anakka
lede, bir ka yz bin sekim gencin deerli vcudu pahasna
kazanlan baarlar, bizden ok mttefiklerimizin iine yara
d; bu gibi zverilerin srmesine, yinelenmesine, ulusun da
yanma gc yoktur.
Gemite, bize cidd biimde iyilikleri dokunmam olan
ve bundan sonra ne gibi iyilikleri dokunaca henz bilinme
yen iki yabanc devletin zafer kazanmasn kolaylatrmak
iin Devlet-i Osmaniyenin btn glerini tketmek byk
bir yanl olur.
... Savan glkleriyle de yaralanan zavall yurda kar
kendimi bir ok vicdan ve ahlk grevleriyle ykml bil
diimden, zntm ve yurtseverliimden dolay yazdm bu
dnceler, yn Meclisinde sylediim szler gibi yanl
yorumlara urayarak etkisiz kalmaz umuduyla, kardelik
duygulanm belirtirim, efendim.
(Bu mektup, 31 Mart 1332 [13 Nisan 1916] tarihlidir)

Ermeni sorunu nedir;

Ermeniler ne istiyorlar;
ttihad ve Terakki ne diyordu?

Paris'teyken, Cenevre'de bulunan Ermeni komiteleriyle

temasta bulundum. Hep souk davran grdm. Ermeniler,
ttihad ve Terakki Cemiyeti'nden memnun deildiler. nk
Cemiyet, lkede Ermeniden baka zulm grenler bulundu
unu ve zulmdan kurtulmak iin de Ermenilerin gsterdik

74
leri zm yollarndan daha salam ve daha genel illar bu
lunduunu bildirmekteydi.
Cemiyete sanki rakib gibi bakyorlard; illar, zm
yollan arasnda kartlk vard. Onlar bizden ayn, zerklik is
tiyorlard. Bizse, btn Osmanllar iin iyiletirmeler istiyor
duk; Kanun-u Ess, Millet Meclisi, herkesi honut edecekti.
Avrupa'daki kamuoyu, Ermeniler lehindeydi; nk n
ce Hristiyandlar; ikinci olarak, paralan vard; nc ola
rak, ok propaganda yapyorlard. Amerikal, ngiliz zengin
leri, Ermeni zenginleri, onlara ok para veriyorlard.
Kimi zayf Jntrklerin hkmet tarafna gemelerini
grerek, Jntrkleri hkmet satn alyor, diyorlard. Erme-
nilerin satn alnmamas, onlara hkmetin nem vermedi-
indendir. Ermeniler o parann daha ounu martyr [ehit]
sfatyla yabanclardan buluyorlard. Bununla birlikte, Erme
niden hafiyeler, yani o yolla satn alnm olanlar da eksik
deildi.
Propagandalanmz arasnda da kartlk vard. Biz, Er
meniler de iinde olmak zere btn Osmanllann zulm
grmekte olduunu sylyorduk; Ermenilerse, yalnz kendi
lerinin, o da Trkler tarafndan zulm grdklerini ileri sr
yorlard. Propagandalarna nem verdirmek iin ok yalan
uyduruyor, abartyorlard. zerklik istedikleri Trklere kar
en kk sevgileri yoktu. Olmadn byk savata dma
na aka katlarak ve yardm ederek de gsterdiler. Ben hi
suu olmad halde, Ermeni olduu iin ldrlenleri savun
dum. nk adalet ve devletin ilkeleri onu gerektirirdi. Yok
sa ordumuza dmanlk, hafiyelik edenleri deil. [Prens] Sa-
bahaddin Bey, adem-i merkeziyet politikasn izlediinden,
Ermenilerin iine elvermi, onunla birlik olmulard.

75
 (Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan Mizan
c Murad Beyin mektuplarndan, Murad Beyin Msr'da bu
lunduu tarihlerde Hnak Ermeni komitesiyle kimi gr
meler yaptn; ttihad ve Terakki Cemiyetinin bu komitey
le ibirlii salanmasna altn reniyoruz.
Ahmed Rza Bey, ttihad ve Terakki Cemiyeti Umum
Ktibine yazd 4 Temmuz 1331 [15 Temmuz 1915] tarihli
mektubunda, Cemiyetin siyasetini genel olarak eletirirken,
Ermeni sorununa da deinmektedir.
Mektubunda, Ermeni sorununun Avrupa lkelerini
memnun etmeyeceini ve savan sonunda verilecek kararlar
da, bu sorunun olaanst kt etkisi olacan yazmaktadr.
ttihad ve Terakki Cemiyetine olan balln Siz, ne
olursa olsun, kabineyi geici, Cemiyeti kalc bilmelisiniz, t
tihad ve Terakki bayra, zgrlk ve merutiyet bayradr.
Bu bayran hak ve onurunu, durum ne kadar zor olursa olsun,
korumalsnz, cmleleriyle belirten Ahmed Rza Bey, mek
tubunun baka yerlerinde de partisini yle eletirmektedir:
Byk bir zntyle grlyor ki, i banda bulunan
yneticiler, gemiin yalnz bir evresinden ders almlar: taht
tan indirilmi hakann otuz yl o mevkide nasl ve ne nlem
ler sayesinde durabildiini incelemiler. Bunlar da nceki d
nemin mtegallibeleri gibi aldanyorlar; bir yandan ahlk bo
zukluuyla yokluk ve yoksulluk, te yandan korku ve deh
et, istibdadn srmesine yeter sanyorlar. Oysa, Abdlha-
midin keyf ynetiminde baka bir beceri, baka bir g ve
byklk vard. Sradan ve ocuksu kararlarla, birbiriyle e
lien, geici yasalarla istibdadda maskara oldu. Halk kork
muyor, nefret ediyor.
... D ve i siyasetteki yanllarn kurban olan canlara,

76
deerli vcutlara acyorum. Bunlar, ne yazk ki geri gelmez;
baka trl kayplar nasl olsa az ok giderilir; bozulan yasa
lar elbet dzelir; vurgunculuk, karaborsaclk eteleri dalr,
cezalarn grr; alktan intihar eden bir kavimden yasal ol
mayan yollarla toplanan paralarla kurulacak banka, ayakta
kalamaz, yklr. Yalanlar, gizlenen olaylar, planlar hep orta
ya kar...
Bu Harb-i Umumden sonra devletimiz ne byyecek,
ne de yklacaktr; bu konumda bulunan bir devlet, yalnz h
kmet adamlarnn chillii ve hatas yznden batmaz. Biz
gene trl dinden ve soydan olanlarla [ansr- muhtelife] ho
yaamaya, birlikte almaya ve yabanc devletlerle de ister
istemez dosta ilikilerde bulunmak zorunda kalacaz...)

Mebusan Meclisiyle ilgili ac ve tatl baz anlar

Meclis-i Mebusanm nc yldnmnde, bakanla

Rumlar, Rza Tevfik Beyi; drdnc yl da baka bir grup ta
rafndan Mhir Seyyid Beyi setiler. Bu iki kii, kendilerin
de bakanla yetenek ve liykat grdkleri iin istifa etme
diler; tersine, umdular.
Rumlar, sonra benimle zel olarak grtklerinde, Biz
sizin aleyhinizde oy vermedik; ttihad ve Terakkinin aday
aleyhinde oy verdik, dediler. ekimser kalmakla bunu yapa
bilirlerdi; kii belirlenmesine gerek yoktu. ttihad ve Terakki
aleyhindeki gruplar, bakanlmdan memnun deillerdi;
nk Mecliste istedikleri kadar grlt yapamyorlard.
Maksatlar, kendilerinden birini getirip Meclisi istedikleri
gibi igal etmekti.

77
 Sz vermedim; nk maksatlarnn ne olduunu gr
yor, iyi niyet bulunmadm anlyordum. Aleyhimde grlt
ler oluyordu. Meclis daldktan sonra, grlt edenler ba
kanlk odasna geliyor, zr diliyor, Biz ttihad ve Terakkili
bakan aleyhinde bulunduk, diyorlard.
te yandan, Meclisi Mebusanda gerek davranlaryla
gerekse sama szleriyle tartmalarn dzenini bozan, al
maya, i karmaya engel olan, Meclisin ciddiyetini, arba
lln ve onurunu lekeleyen, mebuslar arasna ayrlk ve a
tma tohumu eken, kavga karan, hkmeti bouna sorula
ryla rahatsz ve igal eden, zayflatan, kamuoyunu Meclis-i
Mebusan aleyhine kukrtarak mebuslar ve bylece de Me
rutiyeti halk ve yabanclarn gznde saygnlktan dren
mebuslar da vard.
(Ahmed Rza Beyin Meclis-i Mebusan bakanlyla il
gili anlar, savatan nceki blme girecekti. Sonradan [or
taya] kan bu notlarn, bir tarih srasyla buraya alm bulu
nuyoruz.
Meclis-i Mebusan bakan Ahmed Rza Beyin yn
yeliine atanmas konusunda V Sultan Mehmed Readn
bambeyincisi Ltfi Simavi Bey, anlarnda u bilgiyi ver
mektedir: Kimi nedenlerle artk bakanla seilemeyecei
kansna varan Ahmed Rza Bey, padiaha bavurup yna
atanmasn rica etti ve kendisi gibi eitli defalar Meclis-i
Mebusan bakanlnda bulunan biri iin, bunun bir kazanl
m hak olduunu ekledi. Padiah, frsat ganimet bilerek,
Ahmed Rza Beyin Mebusan bakanlndan kurtulmak ve
nasl olursa olsun kesinlikle yna atanmasnn salanmas
iin, beni Sadrazam Said Paaya gnderdi...)

78
 Meclis Riyasetinin tahsisatndan yaknanlar

Mecliste ve darda, bakanln tahsisatndan sz edi

lirken, Bedava konakta oturuyor, at var, arabas var, deni
liyordu. Bunlarla bakanla gelecek nem dnlmyordu.
Ancak benim nm gze batyordu. Onun iin yardm, eden
yoktu.
Padiahm ihsan buyurduu iki oda eyas da ok grl
mt. Oysa ben stanbul'u, yurduma hizmet maksadyla b
rakp Avrupa'ya gittiim zaman, burada, evimde braktm
yanan eya, daha sonra Padiahn verdiinden oktu.
Byk bir agzllkle para ve kar dnenler, temiz
bir yrein ak szleriyle dncelerini deitirecek deil
lerdir. Onlar, herkesi daima kendileri gibi grrler. Onlarn
gznde ne onur, ne eref, ne namus vardr. Namuslu kimse
lerin yzn kirletmek, kendilerince kutsal grevdir. stemez
ler ki lkede temiz bir yz bulunsun. Gzlerini kin ve tutku
brm olanlar, kiisel niteliklerin dmandrlar. Kamunun
karlarna hizmetin dln vermek istemezler.
Bakanln onurunu ve saygnln korumak iin, eski
kibarlar usulnce kapm atm. Bir ramazanda be yze ya
kn kii evimde yemek yedi; oysa Sadrzamm, yn baka-
nnn konaklarnda kimse yoktu. Maamdan para arttrama-
dm. Fehim gibilerin ayan pmeye alm kimselerden b
yklk, nimete teekkr beklenemez.
Abdlhamid dneminden yaknanlar, Abdlhamidin ki
milerine verdii pek ok para ve hediyeleri kskandklarndan
yaknmaktadr. Onlar gibi alamadklarna zgn olduklarn-
dandr. Lastik tekerlekli arabalar, agzl olanlann kskan
ln kkrtyordu.

79
r
Meclis-i Mebusan bakanlna Maka'daki konak ayrl
d zaman, konan iki odas botu. Padiah, bu iki odann
denmesini emir buyurdu ve konaktan karken bu eyay
bana verdi.
Makrikynden Makaya tandmz zaman,
manda arabas eya getirmitik. Makadan Kuruemedeki
yalya bu eyayla, iki oda takm ve drt ylda aldm ufak
tefek eya tanrken eyann okluu kem gzl olanlarn
dikkatini ekmi olacak ki, benim iin, Maka'dan eya ar
d dediler.
Gazeteye makale yazdlar. O zaman Sabah gazetesine
yant vermitim; yirmi yl Paris'te her eyden yoksun olarak
yaadktan sonra, drt yl Meclis-i Mebusana bakanlk eden
bir adamn iki oda fazla eyasn ok grmek ve bunu gaze
teye yazdrmak kadar bayalk dnlemez. iee mera
km olduundan, epey saks almtm; giderken, doallkla bu
sakslar da gtrmtm. Konan sakslarn alm dedi
ler ki, deeri o zamann ederine gre, iki yz kuru etmezdi.
Elilere verdiim ziyafette kullanlan gm sofra tak
mn Saraydan getirtmitim. Grenler, o takmlar bana de
mirba verilmi sanarak Maka'dan karken teslim edilip
edilmediini sordular. Bana her zaman kullanlmak zere ve
rilen takm, sradan atal bakt. Btn ziyafetlerde bunlar
kullanmtm. Eliler ziyafetindeki, Sarayn damgal gm
takmn, daha o gn geri gndermitim.
(Ahmed Rza Beyin giriimiyle, Maka'da bugn Nian
ta Ortaokulunun bulunduu yerdeki eski Vlide Sultan Sa
ray, Meclis-i Mebusan bakanlarnn oturmasna ayrlmt.
Ahmed Rza Beyin, bu saraydan ayrlrken kendisinin
olmayan kimi eyalan da yannda gtrd konusunda, kar
tlarnca ileri geri szler sylendi.

80
 Eski Meclis-i Mebusan bakanmm belgeleri arasnda,
Maka Sarayndaki eya konusuyla ilgili pek ok kt var
dr. Ahmed Rza Bey, Saraya, Hazine-i Hassaya yazd tez
kerelerle bunlarn hesabn vermi, aslnda Padiahm hedi
yesi olan eyay da Kandili nas Mektebine [Kandilli Kz
Okulu] balamtr.)

Enver Paa nasl adamd?

lkemizin toplumsal yaamnda, hibir eyinde dzen

yoktur. Vapur, tramvay zamannda gelmez; toplantlarda kim
se saatinde toplanmaz. Meclis-i Mebusanda ounluu bul
mak bir zorluk, rezlet olmutu. Mebuslar aada dinlenme
odasnda oturur, gazete okur ya da ene alarlard. Hademe
ler bir ka kez yukarda toplantya ard ve ziller alnd
halde, yerinden kmldanmaz. Grev duygusu yoktur.
Bizde bir gndem erevesinde i grlemez. yi gn
dem yaparz; uygulamasna gelince, gcmz yetmez. Evin
de belirli bir saatte yemek yiyenler pek azdr. Byle bir ev
rede, sinirli bir adam iin yaamak, ok skntldr.

Dinsizlik

Bir takm edepsiz herifler benim aleyhimde bulundular,

bana dinsiz dediler. Ben onlarn vd bir insan olsam z
lrdm. Onlar benim gzmde, benliklerini terbiye etsinler.
(31 Mart'ta dinsizliimden sz edenlere kar yazdm
makaleyi Ayastafonosta Sabri ve Hamdi Efendilere vermi
tim; basmadlar.)
Din nedir? Yalnz dua m? bdet mi? Sarkllar, gerici-

81
W ...........................
ler acaba ahlkla ve toplumsal karlarla ilgili ne tr erdem
ler gsterdiler? En ok ve en grltl yaknmalar, hi bir i
yapmayan ve yapmaya gc olmayanlarca yaplyor.
Btn Trklerin benimle dargn olduklar ve kimsenin
benimle geinemedii syleniyor. Buna doruysa, elbette
zlrm; ancak, bence avuntu verici olan yn, bu darlanla-
rn iinde antajclkla para alma ve memurluk grevi olarak
namusunu lekelememi ya da benden ayrlarak doru bir
meslekte diki tutturmu bir adam yoktur.
nsan insan eden iki eydir: Biri, vicdan; teki, meslek.
zgr bir vicdan, doru bir meslek sahibi olmayan adamn
ne erdemi olabilir?
Beni dinsizlikle suladklar srada hacdan dnen bir ka
yz Trk', Araplarn tekbir getirerek kestiklerini gazetede
okumutum. Haclar kesen bu Araplar, acaba benden daha
ok mu Mslmandrlar?

Kiisel dmanlk

Kiisel dmanlk; nedeni bence bilinmiyor. Hangi ie

giritimse, glk kardlar. Ziraat Cemiyeti topland. Benim
bakanlm altmda kuruldu. Ziraat Nezretine iki kt
yazld, yant alnmad; bu ii srdren olmad, dald. Islh-
Nesl-i Frs Cemiyeti [At Soyunu yiletirme Dernei] de
benim bakanlm altmda kuruldu. Sonra Mahmud Muhtar
ve zzet Fuad Paalarm bakan olmak iin dolap evirdikle
ri grld. Cemiyeti kurarken bana gereksinmeleri vard;
onun iin bakan yapmlard. Belediye bakanlndan, Zira
at Nezretinden, Saraydan tahsisat aldm. Veliefendi ayr-

82
m aldm; daha bir ok alnacak, yaplacak eyleri benim ara
clmla aldlar, yaptrdlar. leri bittikten sonra bana gerek
kalmad; arkalarn evirdiler.
Hicaz Komisyonu da yle oldu. Haclardan resim almak
gibi zor bir ii, eliliklerden ve Meclisten karmak iin az
uramadm. Baarl oldum. Daha bu gibi eyler yapmak
iin beni ne srdler. Her i olup bittikten sonra, benden yz
evirdiler. Benim tanmadm, belki sevmediim adamlar
Komisyona memur aldlar. Ben ekildikten sonra, bir sre
Talt Paann bakanlnda i grld.
Sultani-i tnas Cemiyetinde ben kimsenin etkisi altnda
deildim. Ancak kskanlk azm, giriimlerimi aksatyordu.
Ne yapmak istedimse glklere uradm. Sultani-i nas gi
riimi, ulusun yeteneine, gelimeye olan eilim ve hevesine,
kadnlara olan sayg ve verilen neme lt, bir l olabilir.
Dinsizlikten sz edenler, 31 Mart'ta, rnek olarak Sultani-i
nas Mektebini gsterdiler.
Sultani-i nas ii lkeye yaramad. Ancak bana deneyim
kazandrd. Bir ok kimsenin zverisi, kskanl, gericilii,
kadnlara sevgisi vesaire hakknda bana bir fikir verdi.

Devrim ve Cemiyet arkadalar:

Enver Paa

Enver Paay, stanbul'a dnmde tandm. Bana

aabeyim der, elimi per, sayg gsterirdi. Pek yurtsever,
namuslu, yrekli bir askerdi. Sultanla evlenmek iin Ber
lin'deyken benimle mektuplard; yardmm istemiti. Ben
de, Padiahm nezdinde klavuzluk etmitim.

83
 Asker n kazanmaya istekliydi. Napoleon gibi nl ol
mak isterdi. Avantr arkasndan koard. Trablusgarp seferi,
Hareket Ordusuyla stanbul'a gelii ve sonunda Trkistan'da
Ruslarla vuruarak ehit dmesi, hep n peinde kotuunu
gsterir.
Mtarekeden sonra, Almanya'ya kanda yurdu iin
ok almt; olaanst iler yapmt. Baarl olsayd,
n Napoleon derecesini bulacakt.
Sava zaman, Heyet-i Vkel [Bakanlar Kurulu] ile
aram ald gibi, Enver Paayla bozumutum. Bir gn
ynda, askerin sefaletinden yakndm srada, saldrmt.
ki ay gemedi, bir gn yn bakannm odasnda benden af
diledi:
Ben o kadar terbiyesiz deilim, ama bilmem o gn na
sl oldu, size kar saygda kusur ettim dedi.
Kandan bir gn nce, bir gece ynda benimle g
rmeye gelmiti: ttihad ve Terakki Cemiyeti dalyor, l
kede baka g de yok. Siz bari ttihadm bana gein, k
ne engel olun dedi. Talt Paaya verdiim yant, ona da
verdim.

Talat Paa

Talt Paa, ben Paris'teyken Selanik'ten bizimle haberle

ilmi. Kendisiyle stanbul'a dnte tantk ve pek iyi g
rtk. Zeki, komite ilerini bilen bir arkadat. Komitede bu
lunan yelerin tmnn zel durumlarna tan olduundan,
onlarn zerinde byk bir etkisi vard.
Meclis-i Mebusann alnda, ikinci bakan seildi.
Ben bakan olduktan bir sre sonra, genel merkez bakanl-

84
mdan, hatt Cemiyetten bile ekilmitim. O tarihten sonra,
sonuna kadar merkeze, Cemiyete Talt Paa bakanlk yapt.
Dhiliye Nzrln [ileri Bakanl] kendisi istedi ve
ald; bir ka mebusla birlikte Avrupa'ya bir gezi yapt. ok
yararland; grdn, iittiini abuk kavrard.
Drt yla yakn bir zaman, Talt Paayla karde gibi ya
adk. Bana olaanst sayg ve sevgisi vard. Padiah ve sad
rzam katnda yaptrmak istedii ileri hep benim araclm
la yaptrrd. Ben de her yerde, her toplulukta, alayda, onu ile
ri srerdim.
yna atanmamdan ve itirazlara baladm tarihten
sonra, aramza soukluk girdi. Bir iki kez [onunla] zel g
rtm. Yaplan ilerin doru olmadn anlattm, kulak as
mad. Ben de ynda iddetle [ona] saldrdm. Bir gn ver
dii yantta, Ahmed Rza Bey gibi byk bir yurtseverin
byle kk ilerle uratna zlyorum demiti.
Avrupa'ya kandan bir gn nce benimle grm,
Cemiyetin bakanlna gememi nermiti. Bilmem ka bin
lira paras da vard; Onu kullanrsnz demiti. Ben size Ce
miyeti temiz ve sekin bir durumda brakmtm; siz bana
nasl berbat bir durumda geri veriyorsunuz; byle bir Cemi
yeti ben imdi ne yapacam; kabul edemem dedim.
Sonunda, son kez Roma'da grtk. Roma'ya Hriciye
Nzn Kont Sforza'nm yardmyla, gizli olarak gelmiti. Be
nimle iki kez zel olarak grt. Bana kandan, Berlin'de
yapt eylerden ve nasl altndan sz etti; pek memnun
oldum, Hatt sava srasnda yapt ktlkten doan souk
luum kalmad. Sonunda, Berlin'de bir Ermeni kurunuyla
yok yere ld.
Merhum, olaanst bir komiteci, bir ete reisiydi. D

85
hiliye nzn ve sadrzam olmamalyd; yurda daha iyi i g
rrd.
(Talt Paa, ttihad ve Terakki Cemiyetinin ileri gelen-
lerindendir. lkc, mert ve yurtsever bir kimseydi.
kinci Merutiyetin ilnnda, Meclis-i Mebusana Edir
ne mebusu olarak girdi ve Meclisin ikinci bakanlna se
ildi. 1909 Temmuzu'nda istifa etmek zorunda braklan Fe-
rid Paann yerine Hseyin Hilmi Paa hkmetine Dhiliye
Nzn olarak girdi.
Bir sre, Posta ve Telgraf Nzrlnda bulunan Talt
Paa, hkmet dnda kald zamanlar ttihad ve Terakki
Cemiyetinin bakanl grevini grd. Mahmud evket Pa-
ann ldrlmesi zerine, 1913 Maysnda kurulan Said Ha
lim Paa kabinesinde, yeniden Dhiliye Nzrln kabul et
ti. Genel savaa girilmesinin aleyhinde olduundan, istifa
eden Cavid Beyin yerine de bir sre Mliye Nzrl vek
letinde bulundu.
Said Halim Paanm istifas zerine, vezir rtbesiyle
1916 ylnda Sadrazamla getirildi. Bu grevler birlikte D
hiliye Nzrlm da zerine ald.
V Mehmed Readn lm ve VI. Mehmed Vahded
dinin tahta kmas zerine, yeni hkmetin kurulmasyla da
Talt Paa grevlendirildi. Bu seferki sadrazamlnda da ay
n zamanda Dhiliye Nzrln stlendi.
Genel savan yitirilmesi zerine, 1918 Kasmnda da
istifasn vererek, yerini tilaf Devletleriyle Mtrekeyi im
zalayacak olan Mir Ahmed zzet Paa hkmetine brakt.
lke dna kan Talt Paa, Berlin'de, 15 Mart 1921 de
Tayliryan adl bir Ermeninin kurunuyla ld. Devlet ile
rinden bunalan Mehmed Vahdeddin, Talt Paann iten

86
uzaklamasna zlr grnyor; ttihad ve Terakki Cemiye
tinin son sadrzam hakkmdaki dncelerini yle aa
vuruyordu:
Bu lkeyi ynetenler iin, meer iki adam gerekiyor
mu: biri Sultan Hamid, teki Talt Paa. Ama ben onlar gibi
ynetemem. Talt Paa, bizim halkmz iyi anlamt. O ger
ekten sekin bir kiilikti.
Talt Paa o evrede kirlenmemi olsayd, biz onunla bu
lkeyi kurtarabilirdik.)

Ahmed Sib Bey

Ahmet Sib Beyi Merutiyet iln edilmeden, aa yu

kar be yl nce Paris'e geldii zaman tamdm. ttihad ve Te
rakki Cemiyeti, o zaman Msr'da bastrmak zorunda kald
r-y mmet'in basm ve datmna bakma grevini ken
disine verdi.
Ahmed Sib Bey, bu hizmeti bir sre yapt; ancak, daha
sonra oradaki arkadalarla bozutu ve Cemiyetten verilen y
nergeleri dinlememeye balad. Sonunda kendisiyle ilikileri
miz kesildi. Ondan sonra da Cemiyet ilerine kartrlmad.
(Ahmed Sib Bey, Mehmet Ali Fzl Paa, Ahmed Rza
Bey, Doktor Nzm Bey ve Smi Paazde Sezi Beyle bir
likte almtr.
Msr'da r-y mmet'in karlmasndaki hizmetle
rinden baka, Sultan Aziz, Sultan Murad ve ark Meselesi gi
bi tarihsel yaptlar da yaymlamtr. Ahmed Sib Bey,
1901de Msr'dan Paris'e, Ahmed Rza Beye gnderdii bir
mektupta unlar yazmaktadr:
... u son gnlerde, oradan buradan aldm duyumlar

87
bendenizi pek ok kayglandryor. nk diyorlar ki, ztn
zn bendenize olan sevgisi iyice deimi ve bundan dolay
nceki sevginiz ve ilginiz epey eskimitir.
Kesinlikle sanyorum ki, bu haber yalandr. Bendeniz
her zaman emrinizi dinleyen bir insanm; bunu, siz de biliyor
sunuz. Verdiiniz emirleri harfi harfine uygulamaya abala
dm. Sizinle olan bam ve ballm herkes bilirdi. Resm
ve resm olmayarak [bunu] iln ettim. zgrlk yolunda, siz
den baka kimseyi tanmadm ve tanmayacam bin kez
syledim.
... Bu zamandaki davranmzdan maksat,dank bulu
nan zgrlkleri sizin evrenizde toplamak ve bu vastay
la g kazanmaktan baka bir ey deildir...)

Doktor Baheddin kir ve Doktor Nzm Beyler

[Baheddin kir Bey,] Merutiyetin ilnndan bir bu

uk yl nce, Paris'e geldi. lk zamanlar benimle grmedi.
Yalnz bana i greceim sanyordu. [Bizi] Diran Kelekyan
Efendi tantrd. Yusuf zzeddin Efendinin evresindendi.
Bir sre sonra, bize katld. Cemiyette haberleme greviyle
urat. Bir yandan da [renci olarak] morgda adl tp ders
lerine girerdi.
Zeki, biraz tutucu bir yurtseverdi. Mslman olmayanla
ra dmanl vard. Kk eyleri bytrd. Byklk iddi
asnda bulunurdu. Yrekliydi; Paris'ten stanbul'a [giderek
kente] girmeyi ve gene dnmeyi baarmt. Bu girite, bir ta
km kiilerle grmeyi ve bir ok iler yapmay dnyordu;
yapamad. Bu ite, Diran Kelekyanm yardmn grmt.
Kendisinden yal bir kadnla birlikte oturuyordu. Istan-

88
bul'dan zel olarak para ald sylenirdi. st ba temiz ge
zerdi.
Merutiyetin ilnndan sonra, stanbul'da Merkez-i
Ummde alt. Bir aralk sava srasnda, Cemiyet adna
Trabzon taraflarna gitti, geldi. Ermenilere dmand.
Ben yna girdikten, zellikle itirazlara baladktan
sonra, teki Cemiyet yeleri gibi, o da benden yz evirdi.
Benimle grmez oldu. Bir gn Niantanda kar karya
geldik. Tuttuklar yolun doru olmadn syledim. Ne ka
dar doru olduunu, yaknda greceksiniz dedi.
Mtrekeden sonra, Talt Paa ve tekilerle birlikte, Av
rupa'ya kat. Sonunda Berlin'de bir Ermeni kurunuyla ld.
Pek sevimli, hosohbet ve yurtsever bir arkadat.

Doktor Nzm Efendi

Arkadalanm iinde, benimle en ok balantl olan ve

birlikte alan Nzm Efendiydi. Paris'teyken haftada
drt sabah bana gelir, alrd. teki arkadalar kandrmaya
gelen ve [bunda] baarl olan Serhafiye Ahmed Paaya yz
vermemi, bir eyi kabul etmemiti.
Doktor Baheddin kir Paris'e geldii sralarda, Nzm
Efendi benden ayrld. Alt ay kadar beni yalnz brakt. Ke
nan ve Fazl Efendiler de Paris'e gelmilerdi.
Nzm Efendi pek zeki deildir. Baheddin kir Beyde
grd parlak gsterie kaplmt. Sonunda, onlarla yalnz
bir i gremiyeceini anladktan sonra, bana bir mektup ya
zarak, Bir Cemiyet kurduk; siz de isterseniz geliniz, birlikte
alnz gibi kstaha bir neride bulunmutu. Yanln da
ha sonra anlayarak, gene birlikte altk. Paris'te tp reni
mi grmt.

89
 Benim Msr gezisinden dnmde, topladm bir
miktar parayla almalara balamak istediimizde, Nzm
Efendiyi Selnike gndermeye karar verdik. Byk bir y
reklilik gstererek gitti.
nce Selnike, oradan zmir'e gitmiti. zmir'de bir t
tnc dkknnda alt. Subaylarla, askerle balant kur
mutu. Enverle Niyzinin daa ktklar zaman, aleyhlerin
de kullanlmak zere zmir'den getirilen bir ka tabur asker
le birlikte Nzm Efendi de Selnike gelmi, yolda subayla
r kandrmt.
stanbul'a dnte, Merkez-i Ummde alm ve bir
aralk Marif Nzn [Eitim Bakan] olmutu. Nzr olduu
zaman, o da tekiler gibi benimle ilgisini kesmi, grm
yordu.
Pek yurtsever ve namuslu bir adamd.
(Doktor Nzm Bey, ttihad ve Terakki Cemiyetinin ile
ri gelenlerindendir; II. Abdlhamid ynetimine kar giriti
i savam, sonuna kadar srdrd.
Devrimden sonra Cemiyet ilerinde grev ald. ttihad ve
Terakkinin son zamanlannda, pek ksa bir sre Marif N-
zrlmda bulundu.
Mbeyin Baktiplii srasnda, Cemiyetle ilgili bir ko
nu iin Saraya gelmi olan Doktor Nzm hakkmdaki izle
nimlerini Mbeyin Baktibi Hlid Ziy [Uaklgil] Bey, y
le anlatyor: O gne kadar, Doktor Nzmla pek yakndan
ilgilenmi deildim; ancak, onun hakknda sylenenler dola
ysyla, onu pek yakndan tanm gibi biliyordum. Nasl bir
devrin adam olduunu, kiisel isteklerinden tamamyla sy
rlmay baararak kendisince edinilmi bir dnce uruna
hep karanlklarda ileyerek dzenlemeler yapan, alar ren,

90
en byk hayat zevkini kendi hesabna birazck bile ayrma
yarak, ancak herhangi bir giriiminin baarsn grmekte
aradn bilir; onu Fransa byk devriminde ortaya kan
devrim sanatlar, hatt lk hastalan kabilinden tanr ve ki
ilii pek yumuak grnen bu adamdan, gizemlerle evrili
varlkm gibi rkerdim.
II. Abdlhamid, tahttan indirildikten sonra da, ttihadc-
larm devlet ynetimini ilgiyle izliyor ve zaman zaman zel m
hekimi Doktor tf Hseyin Beye, kendi dnemiyle ilgili ya
da gnlk siyaset konusundaki grlerini sylyordu.
Eski Padiah, ttihadclar arasnda Mahmud evket Pa-
ay ve Sadrzam Talt Paay beeniyordu.
Kiiler konusundaki grleri arasnda, ou kez, kimi t-
tihadclann liykatsizlii zerinde duran Sultan Hamid, Dok
tor Baheddin kir Beyin yalnzca zel hayatndan sz edi
yor ve Thir Paanm eiyle evlenmi olduunu anlatyordu.)

Padiah Vahideddinle ben

Padiaha t verenler, doruyu syleyenler, her zaman

belya uramlar; [onun] kuruntularna, istibdadna hizmet
edenlerden, let olanlardan her biri, el stnde tutulmutur.
Sultan Vahdeddinle, Efendiliinde iyi grrdm.
Haremiyle [ei] de ailem pek itelikli grrlerdi. Padiah
olduunda, ben kendisine haber gnderiyorum diye, gr
meyi bir hafta erteledi. Grme gn, gene bir ok iltifatlar
da bulundu; ama o ertelemenin nedenini anlayamadm. Son
ralar bildim ki, benimle sk sk grmekten kanyordu.
Dncelerimi yazl olarak belirtmemi emretti. Bir ka kez
yazdm. Paris'ten de yazdm.

91
 Meclis ald zaman, beni yn [Senato] bakan yap
t. Oysa vekiller, Talt Paa takm, Rifat Beyi, kif Paay
nermilerdi. Haftada bir gn, dzenli olarak huzura kma
m ve o gn yemei Sarayda yememi uygun grd.
yan bakamyken, kendisine sylediim szler pek
oktu; hi biriyle ilgilenmedi; Bunlar Sadrzama (Tevfik
Paaya) da syleyiniz derdi. Oysa benim sylediklerimde
Sadrzamn gevekliinden de yaknmalar vard. Buna aca
yip bir anlam vermi olmal ki, bir gn bana sadrazaml
nerdi, verdiim kesin yant zerine, bir daha amad.
Zihinsel bakmdan meguld, kendisine kuruntu gelmi
ti. Bir gn huzurda konuurken, daha yakn oturmam emret
ti. Neredeyse dizim dizine dokunuyordu. Kapnn kapal olup
olmadna bakt. Szlerini, kimse iitemeyecek derecede ya
va sylyordu.
(Mbeyin Baktibi Ali Fuad Bey, Ahmed Rza Beyin
yn bakanl konusunda, anlarnda u bilgiyi veriyor:
Bir zamanlar, ttihadclarn gz bebei ve hanedann can
dman olan, yndan Ahmed Rza Bey, daha sonra ttihad
yneticileriyle aras bozularak ve Vaniky arkasndaki k
kne ekilerek engelky zerindeki kasrnda oturan Veli-
ahdla iliki kurmu olduundan, Meclis-i Ummnin [Ge
nel Meclis; yn ve Mebusan meclisleri] alnda, padiah
tarafndan yn bakanlna getirildi. Talt Paa, istifa etmi
olduundan, buna kar kamad.
Ahmed Rza Beyi yn bakan yapmay uygun gren
Vahdeddin, bu isteini Sadrzama bildirmek zere bam-
beyincisin gnderirken de yle demiti: yn bakanl
iin benim bir adaym yar. Kim olduunu bulamayacanz
dan emmim. O mevki iin, Ahmed Rza Beyi dndm. Bu

92
kiinin Meclis-i yndaki muhalefetinin ykselme hrsndan
kaynaklandndan kuku duymamal. Kendisini o memurlu
a atamakla mnasebetsizliine son verilecei doaldr. Tara
fmdan Sadrazama gidip, isteimi bildiriniz.
Ahmed Rza Beyin belgeleri arasndaki 9 Eyll 1330
[22 Eyll 1914] tarihli ve Sadrazama yazlm bir mektup
tan da, Rza Beyin o tarihte yn bakanlnn sz konusu
olduu, bu konuyu ttihad ve Terakki Cemiyetinin uygun
grd, ama sonradan Padiahm istemedii sylentisi ka
rld anlalyor.
Ahmed Rza Bey, Padiahm verdii gvence zerine
yn bakanlna Cemiyetten kimilerinin engel olduklar
kansna varm ve Sadrazama, bu mektupla yaknmalarn
bildirmitir.)
Bir takm rezillerin gizlice grp Padiah kandrdk
larn sonradan haber aldm. Meclis kapatlmt. Ben bakan
lk makamna arada srada gidiyordum; nk mebuslann i
lerine bakmak da, yn bakannn grevlerindendi.
Sava zamannda sorumlu olan vekillerin belgeleri Me
busanda saklyd. Dmad Ferid Paa kabinesi, o ktlar al
mak istedi; ben verdirtmedim. Epey grltler oldu.
Bir gn, gene yndaydm. Odamda Ferid Bey vard.
Bir not getirdiler; atm; Sadrazam Ferid Paa yazyordu.
yn bakanlndan alndm, yerime Mustafa sim Ho-
camn atandn bildiriyordu.
yn bakan bir yl sreyle grev yaptndan, byle
ay sonra grevden alnmak yasaya, ynetmelie aykryd.
sim Efendininse, henz ynl [senatrl] bile kabul
edilmemiti. Zavall Padiahm, nasl bir etki altmda bulun
duunu anladm.

93
 Ben hi aldrmayarak, ilk bayramda kutlamaya gittim.
Beni iki ehzdeyle birlikte kabul etti. Roma'dan, Paris'ten
kendisine ar mektuplar yazmtm; Paris'ten dnmde ye
niden gittim; benden zr diledi ve bir at balad.
(Ahmed Rza Bey, Divn- lnin belgeleri ve yn ba
kanlndan alnmasyla ilgili ktlar arasnda bulunan bir
baka notta da, aadaki tamamlayc bilgiyi vermektedir:)
Divn- Harb savcs Meclis-i Mebusandaki belgeleri is
tedi. Ben, Meclis-i yn bakan sfatyla, tatil srasnda
Meclis-i Mebusan ilerine de bakyordum.
Meclis-i Mebusanda kurulan Divn- l, kimi mebus
lar sorgulamt. Bunlarn tutanaklar yaymlanmam, Mec
lisin gizli belgeleri arasnda saklanyordu.
Savc bunlar istedi, vermedim. Gelip yerinde grebile
ceini, ancak belgeleri Mebusandan karp kendisine teslim
edemeyeceimi bildirdim.
Yasama gcnn bamszl anlalamadndan, Sad
rzam Ferid Paa bu belgelerde ttihad ve Terakki Cemiyeti
aleyhine nemli eyler vardr umuduyla [bunlar] ele geir
mek istemi ve bu konuda srarl olmutu.
yn bakanlndan alnmama bir neden de budur. Ye
rime getirilen sim Efendi, ertesi gn belgeleri teslim et
miti.
Sabah gazetesi, grevden alnmamn haberiyle birlikte
yaymlad bir makalede, Ahmed Rza Beyfin] yasa ve h
kmete kar gsterdii u isyan ve inadndan dolay, Divn-
Harb ilemleri kesintiye uram, hkmet yetkililerini g
durumda brakmtr diyordu.

94
 zzet Paa Kabinesinin istifas

Sultan Vahdeddin, Mustafa Sabri Efendinin ve hemp-

snn [kt ilerde birinin evresinde bulunanlar; ayaktalar]
byleyici etkisi altna girmi, ttihad ve Terakki aleyhinde
kafas doldurulmutu. Vekillerden Cvid Beyle, Hayri Efen
dinin kuruldan ekilmelerini istiyordu.
Bu ii Abdurrahman eref Beye vermi, ama naslsa [o,
bu ii] beceremediinden, beni ard. Hastaym; sarayn
harem ksmndaki kk bir odada grtk.
Mtreke imzaland; yabanclar yanmza gelecekler;
vekillerle temasta bulunacaklar; bar olacak. Sava zamann
da, Heyet-i Vkelda [Bakanlar Kurulu] bulunan iki kiinin,
bu aralk Meclis-i Vkelda bulunmalarn tilf Devletle
rine kar uygun grmyorum. zzet Paa sizin dostunuzdur,
zel ve resm olmayan bir yolla kendisine bunu anlatnz. C
vid Beyin, zellikle cihad [kutsal sava] fetvas veren Hayri
Efendinin yerlerine, baka uygun kimseleri atasn.
Bu iki kii istifalarn verip ekilmeyecek olurlarsa, zzet
Paa kabinesi istifa etsin; sz veriyorum, ben gene zzet Pa
ay kabine kurmakla grevlendiririm dedi.
Gittim, durumu zzet Paaya anlattm. zzet Paa fke
lendi, Bu neri, sadrzamn haklarna saldrdr. Bunu iste
meye Padiahn hak ve yetkisi yoktur dedi. Ben yant olarak,
Byle zel ve nzik bir yolla deil, resmen kabineyi dei
tirmeye bile Padiahin hakk vardr. Vekillerin seimi her ne
kadar Sadrazama verilmi ise de, onay ve kabul Padiahm
yetkisindedir dedim; kandramadm ve dndm.
zzet Paa arkadalann toplam; tarttktan sonra, isti
faya karar vermi; ancak yazdklar istifaya, Padiahm bu

95
nerisinin Kanun-u Ess [Anayasa] hkmlerine aykr ol
duunu ima eder bir cmle eklemi.
Mbeyine yeniden anldm; [Padiah] istifanameyi
gsterdi, o cmle konusunda dikkatimi ekti. Benim ynm
var, Kanun-u Essyi yorumlamak, yn yelerinin hakk
ve grevidir. Kurulu zel olarak toplarsnz, tartrsnz; ne
rim Kanun-u Essye aykrysa, bildirirsiniz dedi.
yn olaanst oturuma ardm ve gizli oturumda,
ii olduu gibi anlattm; Abdurrahman eref Bey yanma gel
di ve gizlice bana, Biz bu ite sizi fed edeceiz; baka yolu
yok. Yanl anlalma var diyeceiz; siz yanl anlam ve bi
ze yanl anlatm olacaksnz dedi.
Bu gibi tevilleri asla kabul etmeyeceimi bildirdim. Hat
t, Kuku duyuyorsanz, Padiah buraya, Meclise gelerek
ifadesini kendi azndan yineler dedim. Kurul, neride Ka
nun-u Essye aykr bir ey bulunmadna karar verdi ve i
bylece bitti.
Benim [bu iteki] rolm ikidir: biri, resm olmayarak
Zt- hnenin nerisini zzet Paaya gidip aynen yinele
mekten baka bir ey deildi; bunu herkes yapar. kincisi, res
mdir; o da Meclisi toplayp, sorunun zmn Meclise
havale etmekti. Meclisten bu karar almak, herkesin yapabi
lecei bir i deildi.
O gn gizli oturuma bakanlk ederken, tartlan madde,
siyasal hayatm ilgilendirdiinden, biraz sinirliydim. Dik
sylyordum. zzet Paanm ve kimi arkadalarnn asl kz
dklar, ama sylemedikleri yn budur.
(Talt Paa Kabinesinin istifas zerine, yeni kabineyi
kurmakla grevlendirilen Tevfik Paa, bir hafta sren gr

96
melerinden sonra bir sonu alamam ve yeni hkmetin ku
rulmasyla Mir Ahmet izzet Paa grevlendirilmiti.
Byk bir tarihsel sorumluluu stlenen zzet Paa h
kmeti 14 Terin-i evvel [Ekim] 1919 tarihinde kurulmu ve
glip devletlerle Mondoros Mtrekesini [karlkl olarak
silh brakma] imzalamt.
Mtrekeden hemen sonra, Talt, Enver ve Cemal Pa
alarn bir gece Enver Paanm yalsndan Karadeniz yoluy
la, gizlice stanbuldan ayrlmalar kabinenin durumunu sars
mt. Muhalefet ve zellikle muhalif basn, kabinede bulu
nan Ittihadc nzrlar hakknda iddetli bir dil kullanmaya
balamlard.
VI. Mehmet Vahdeddin, bundan cesaret alarak hkmet
iinde bulunan ittihadc yneticilerin deitirilmesi isteiy
le, nce Evkaf Nzn Abdurrahman eref Efendiyi, sadr
zama gndermi, izzet Paa da, Hayri Efendiyle Cvid
Beyin aslnda istifa etmekte olduklann syleyerek, yerleri
ne bir iki gne kadar uygun kimseleri bularak bildireceini
ve ama Dhiliye Nzn Fethi Beyin Mecliste bir parti ba
kan olmas nedeniyle onun deitirilmesinin uygun olama
yacan belirtmiti.
Mbeyin Baktibi Fuad Beye gre, Abdurrahman e
ref Beyin getirdii bu yant Hnkr kabul etmi grnm
se de, iki gn sonra, 8 Kasm Perembe gn Ahmed Rza
Beyi yukardaki anlarnda yazl olduu biimde, yeniden
Sadrazama gndererek Fethi Beyin bir dakika bile hk
mette kalmasnn uygun olmyacanda srar edince, izzet Pa
a, Ahmed Rza Beye sert karlkta bulunmu ve rahatszl
na ramen, Cumartesi gn Saraya gelip, Padiaha bunla
r kendisinin syleyeceini bildirmiti.

97
 Cumartesiye kadar beklemeyi uygun bulmayan Padi
ah, gece ge vakit Ahmet Rza Beyi yeniden Sadrzamn
konana gndermiti.
Sadrzamn isteiyle, ayn gece Bahriye Nzn Rauf
Beyle Dhiliye Nzn Fethi Bey, Fndkldaki yn Dire-
sine giderek nerinin Kanun-u Essye aykm olduu nokta
snda srar etmilerdi.
Mbeyin Baktibi Fuad Beye gre, zzet Paa, Ah
med Rza Beyin, [Padiahn isteini] zorbalkla bildirme
sinden zlerek, Cuma gn leden sonra arkadalann top
layp, oybirliiyle istifaya karar vermilerdi.
zzet Paa Hkmetinin istifa belgesinde Padiah
zellikle kaygya dren ve iin yna gitmesine neden
olan maddesi yleydi: Zt- Hmyunlaryla hkmet ku
rulu arasnda ortaya km hi bir anlamazlk yokken, Ka
bine baknma yklenmi olan sorumluluun bir takm kayt
ve koullarla snrlandnlmasm, hkmlerine uymaya yemin
ve kasem etmi olduumuz Kanun-u Ess ile badaabilir
grememekteyiz.
Bamyabeyinci Ltfi Simavi Bey de anlannda, Ahmet
Rza Beyin Padiahla Sadrazam arasnda haber gtrp ge
tirme grevini yapacak yetkisi olmadn sylemekte ve Ah
med Rza Beyin, Padiahn szlerine, bu szlerde bulun
mayan bir kuvvet ve iddet vererek, aslnda srat-i intikaliy
le [her eyi hemen anlamasyla] tannan zzet Paann bir
onur sorunu karmasna neden olduunu yazmaktadr.
Bu kadar srarl bir istek garip grnmekle birlikte, gene
Ltfi Simavi Beye gre, Padiah kendisine, [Rza Beye]
sylediklerinin, dnce boyutunu bir zaman gemediini,
bir ok kez belirtmitir.)

98
 Vahdet-i Milliye Cemiyeti
[Ulusal Birlik Dernei]

Mtrekeden sonra lke, pek yalnz kalmt. ttihad ve

Terakki Cemiyeti dmt; tilf ve Hrriyet Cemiyetiyse,
aslnda gsz ve rgtszd. Hkmet cizdi. lkede bir
birlik kurarak Bar Konferansna birleik bir ktle halinde
gitmek gerekiyordu.
Bu nedenlerle Vahdet-i Milliye [Ulusal Birlik] adyla
bir demek kurmak istedim. Bu nemli giriimde bulundu
um srada Meclis kapatlmt. Vahdet-i Milliyenin gerekli
lii, bir kat daha artmt.
Bunun iin gruplan bir toplantya ardm. yn ba
kanlnn bana verdii gten yararlanarak daha ne yapmak
gerekiyorsa, yaptm.
(1919da, stanbul'da resmen kurulup bildirgelerini h
kmete vermi bulunan yedi parti ve sekiz siyasal demek var
d. Partiler, srasyla, Hrriyet ve tilf, Demokrat, Sosyal De
mokrat, Teceddd, Hrriyetperver Avam, Radikal Avam, Se-
lmet-i Osmaniye adlann tayordu.
Siyasal demeklerse, Selmet-i Amme Heyeti, Osmanl
Sulh ve Selmet Cemiyeti, Ahali-i ktisad, Trabzon ve Hav-
lisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, Wilson Prensipleri, Vil-
yat- arkiye, Mdafaa-i Hukuk-u Milliye, Kilikyallar, Ma
kedonyalIlar Cemiyetleriydi.)
Hrriyet ve tilaf Frkas toplantya gelmedi; nce an
belgesinin yn baktibince imza edilmi olmasn; ikinci
olarak, toplantya Teceddd Frkasnm, yani ttihad ve Te-
rakkinin yeni yneticilerinin de anlm bulunmasn baha
ne gsterdi.

99
 Ksacas, Vahdet-i Milliyede Ittihadc yeler var diye i
birlii yapmaktan kand. Bununla da kalmayarak, Vahdet-i
Milliye aleyhinde propaganda yapt.
Vahdet-i Milliyeye yndan aldm kimseler, sayca
az pek az ve pek temizdiler. Vahdet-i Milliyeden maksadn
ne olduunu ve bundan yurda gelecek yaran dnecek yer
de, kimlerden olutuunu ve ilerinde drt ttihadc bu
lunduunu dnerek Cemiyetin yok olmasna yrnld.
Bata Sadrzam Dmad Ferid Paayla eyhlislm
Mustafa Sabri Efendi olduklan halde, Vahdet-i Milliyeye,
gizli bir ttihad cemiyeti gzyle grlerek dmanlk edildi.
ruksulu Mahmud Paayla bir gn Sadrzam Ferid Pa-
ay Bblide [hkmet binas] ziyaret etmitik. Vahdet-i
Milliyenin yararlanndan sz ettim. Hkmete yardmc ola
can anlattm. Paann akl ve dncesi ttihadclar oldu
undan, Vahdet-i Milliyenin ttihadc olduunu syledi.
Otuz ye iinde, drd eski ttihaddandr. Siz de t
tihadcydnz. Btn lke ttihadc olmutu. Bundan ne
kar? Ne zarar gelir? dedimse de, kanmad. Ortalkta var olan
resizlik iinde biraz azn oynatanlan, ulusal karlann ko
runmasn grev bilenleri, saygdeer insanlar olarak grmek
gerekirdi.
Hoca Sabri Efendi, Sabah gazetesinde aleyhimde bir
makale yazd ve bir ka gn sonra eyhlislm oldu. Ferid
Paayla birlikte Padiah etkileyerek, benim gibi eski bir t-
tihadcmm yn bakanlnda bulunmasna itiraz ettiler; Pa
diah kandrdlar ve grevden aldrdlar.
Vahdet-i Milliyenin yn Diresinde toplanmasna
kar kld. Ben, yan bakanlnda bulunduka, direni
yordum. Ama, yn bakanlndan alndktan sonra Vahdet-
i Milliyeyi Binbirdirekte bir evde toplamak zorunda kaldm.

100
 Hrriyet ve tilf Frkas, giriimlerimin aleyhinde bu
lunuyordu. nk, o frkaya [partiye] girmemitim. Darda
gl bir kiinin bulunmas ve baz eyler yapmas, Hrriyet
ve tilf m iine elvermedi. Hrs ve kskanlk nedeniyle be
nim kolumu kanadm krmak istiyorlard. Vahdet-i Milli
yenin lkemizde barn kurulmasna kadar, geici bir zaman
iin kurulduunu bile dnmyorlard.
Benim yn bakanlndan alnmam ve bir takm Itti-
hadclann tutuklanmalar, beni de tutuklamak istemeleri, h
kmetin Vahdet-i Milliye aleyhinde olduu sylentisinin ya
ylmas, Vahdet-i Milliye yelerini korkuttu, toplantlara gel
memeye baladlar. Sonunda, demek dald.
(Vahdet-i Milliye Cemiyetinin tznn birinci mad
desi, lke ve ulusun yce haklan ve karlann korumak ve
savunmak ve lkeyi dm olduu tehlikeden esenlie ula
trmak yollann aramak ve hazrlamak zere Vahdet-i Milli
ye adyla bir kurul oluturulmutur diyordu.
kinci maddeyse, aynen yleydi: Vahdet-i Milliye ku
mlu maksadna ulamak iin Vilson ilkelerinin adaletli ola
rak uygulanmasna dayanarak, ulusal yeteneklilii gsterme
ye alacak ve kuvva-yi milliyeyi [ulusal gleri] toplamak
ve birletirmek zere, gereken hazrlklarda ve giriimlerde
bulunacaktr.
Cemiyet, ayn zamanda Avmpal, Amerikal kimseler
den oluan ve karma bir kumlun, Anadoluda dolaarak dn
ya kamuoyunu aydnlatacak inceleme ve soruturmalarda bu
lunmasn da, istiyordu.
Yiyecek iecek sknts ve gvenlik somnlan da, tzk
maddeleri arasnda yer almt.
Vahdet-i Milliye kumlunda bulunanlardan kimileri un

101
lard: rksulu Mahmud Paa, Ahmed zzet Paa, Abdur-
rahman eref Bey, Topu Feriki Rza Paa, Birinci Ferik Hur-
id Paa, Nbi Bey, Celleddin Muhtar Bey, Hmid Bey,
rksulu Ahmed Paa, Rasadhane Mdr Fatin Efendi, Eski
Mbeyin Baktibi Cevad Bey, Matbut Cemiyeti bakan
Mahmud Sadk Bey, eski Konya valisi Cell Bey, eski Div
niye mebusu Ali Haydar Mithat Bey, eski elilerden Osman
Nizmi Paa, eski Marif Nzn Said Bey, eski Dhiliye N
zn Mustafa rif Bey, eski Nfia Nzn Ziy Paa, eski Har
biye Nzn Cevad Paa, eski Dhiliye Mstean Fuad Bey,
eski eyhlislm Hulsi Efendi, Dmad Hmi Bey, eski D
hiliye Mstear Hmid Bey, yn yelerinden Halm Bey,
eski Hriciye Mstean Read Hikmet Bey.)

Amerika mandas sorunu

Amerikan senatosundan Msy Kreyn, bir ka arkada

yla birlikte stanbula gelmiti. Amerikan elisi aracly
la tantktan sonra, bana dedi ki: stanbula bir misyonla
[zel grev] geldim; en nce sizinle grmek isterim; sonra
bir ka kiiyi daha greceiz. Ulemdan bir kiiyle de konu
mak isterim.
Kendisi Amavutky okulunda oturuyordu. Fatin Ho-
cay aldm, bir sabah gittim; slm siysetiyle ilgili eyler
sordu. Fatin Efendi, gereken yantlar verdi. Bir ka gn son
ra, resmen grmek zere aynldk.
Vahdet-i Milliye temsilcisi olarak rksulu Mahmud
Paa, Nbi Bey, Reid Bey ve ben, drt kii elilie gittik.
Onlar da drt kiiydiler. Bir de evirmenleri vard. Amerikan
mandasn isteyip istemediimizi sordular.

102
 Ben yant verdim; mandadan, himyeden maksadn ne
olduunu sordum. Siyasal bamszlmza en kk bir za
rar verecek bir himayeyi, istemediimizi syledim ve Trk-
ler kendilerine efendi deil, dost istiyorlar. Amerika, hem in
sanlk ve hem kendi karlar iin bize yardm edecek olursa,
makbuldr. Bayndrlk ilerinde ayrcalklar tannr; tarm
gereleri kendisinden alnr. Amerikay semekten maksad
mz, yanszl, siyasal aralarla kar salamaktan kanma
s ve yaymlad ilkelerle kendilerini, btn uygarlk dnya
sna kar balam bulunmas ve d yatrma ayrabilecek
pek ok sermayesi bulunmasdr. Yaplacak fabrikalarmza
Amerika kendi adamlarn getirir, Amerika d lkelere kar
haklarmz savunur ve bizim ilerlelemize ve gelimemize
yardm eder, dedim. Ermeniler konusunda dncemizi sor
dular; ona da uygun yantlar verildi.
Bizden sonra gazetecileri, Hrriyet ve tilf Frkasm,
kiisel olarak Ali Kemal Beyi ve bakalarn da armlar;
bu soruturmalarn sonucu aklanmad; ylece kald.

Wilson tikeleri ve Trklk

konusundaki dnceler

(Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan ve bu

grmeyle ilgili notlarda, Wilson lkelerinin uygulanma bi
imi konusundaki soru, yle yantlanmtr:)
Wilson lkeleri, insancl ve ahlksal dncelerden esin
lenmi yce bir gr olduunda kuku yok ise de, her lke
hakknda birden bire uygulanabilecei dnlemez.
Trl lkelerin gereksinmeleri, beceri ve yetenekleri,
toplumsal yaplan dikkate alnmak kouluyla, Wilson Ilkele-

103
rine deiik uygulama yntemleri kabul etmek zorunludur.
lkemize gelince; devletin siyasal yaps, coraf durumu
ok iyi anlalmadka ve uygun ortam hazrlanmadka, bi
zim Wilson ilkelerinden hakkyla yararlanabileceimizi san
myorum.
... Yanl yollardan gidiliyor. Saygdeer bir ulusuluk
akm oluturmaya yeterli ve yetenekli olan bir ok gler,
trl akmlar arasnda dalyor. Yabanclar bundan dolay
kt dncelere kaplyor.
Aratrma ve i deneyiminde hzllk ve adalet, ulusal
onurumuz bakmndan ne kadar gerekliyse, ulusal birliimizi
ve yurttalar arasnda birlik duygusunu incitecek kiisel ve ya
saya aykr arlklardan kanmak da, o derece zorunludur.
Trklk konusundaki dnceler, Trklk; Trkle-
ri, Osmanly oluturan halklardan siyaset olarak ayran, do
laysyla birliimizi ve birbirimize ballmz kran bir et
ken olarak dnlyorsa, hibir zaman Trklk gibi g
zel bir isimle anamayacam. Bu dncenin, tamamyla
aleyhindeyim.
Bunu yasalarmza da aykr bulduum gibi, devletin ge
nel siyaseti iin de zararl grrm. Trklkten maksat,
Osmaly oluturan halklar iinde en ok hrpalanm, hep ko-
ruyucusuz kalm, mert, soylu bir halka, zel olarak yardm
etmek, onun toplumsal bakmdan ykselmesine almak, ona
bilim ve kltr, servet ve refah getirmek, Trk esini topra
a olan balln arttracak nedenleri hazrlamak; ksacas,
Trklerin dnsel ve toplumsal dzeylerini, yzylmzla
uyumlu bir duruma getirmekse, bu dnceyi onaylarm.
(Osmanl mparatorluunda ulusuluk akm konusun
daki soruya da u yant verilmektedir:)

104
 Bireysel isteklerin, zel yayn ve telkinlerin toplam
na dnce akm denilemez; bunlar olsa olsa, propaganda ni
teliinde kalr. Ulusal bir dnce akm ortaya kmas iin,
her eyden nce, ulusun belli bal kutsal ve yce bir amac
na inand ve bal olduu bir hedefi, bir lks bulunmal;
byk bir ounluk bu hedef evresinde toplanmal; gidecek
yollar bir birinden ayr olsa bile, sonuta ulusal alma bu
hedefe varlmasna ynelik olmaldr. Bence yararl ve yasal
olan ulusuluk akm budur. Oysa bugn zlerek gryoruz
ki, muhalefet akmlar, eletiri ve dmanlk eilimleri, reka
bet grltleri arasnda dost, yurtta, dinda birlii kaybol
maktadr.
Ulusumuzun u aralk stne srlmek istenilen lekeden
kurtarlmas, Osmanlln aklanmas ve masumluunun ka
ntlanmas, Cemiyet-i Akvma [Uluslar Topluluu] girmee
uygun ve uluslarn hayatnda nemli bir grev yapmasna ye
tenekli olduumuzun tantlmas, pek nemli ve kutsal bir
amatr...)

r-y Saltanat nerisi ve tutuklanmam

yan kapanmt; ama her perembe ve pazartesi gidili

yordu. Padiaha baz eyler arzetmek zere bir neride bu
lundum. Kendi evresinde bir r-y Saltanat [Saltanat Da
nma Kurulu] bulundurulmas gereini anlattm.
Padiah yalnz kalmt ve lkeyi tanmyordu. Yardma
gereksinmesi vard; baka devletlerin hkmdarlarnda yn
tem geerlidir. rksulu Mahmud Paa, Abdurrahman e
ref Bey, Reid kif Paa, dnceme katldlar. Telefonla bir

105
grme istedik; kalktk Saraya gittik. Son saatte kif Paa
mazeret belirtti ve gelmedi.
Padiah bizi souk kabul etti. nce Mahmud Paa, son
ra Abdurrahman eref Bey, maksadmzn ne olduunu anlat
t; hatt Abdurrahman eref Bey, uzunca, Padiah vc bir
giri yapmak istedi; Hnkr fkeyle, Bu szlere gerek yok!
diyerek szn kesti ve Evet, Ahmed Rza Bey bana bir ka
kez bu r-y Saltanattan sz etti; bilmem Kanun-u Es-
syle badaabilir mi? dedi.
Anayasayla ynetilen ngiltere'de ve Almanya'da bu
lunduuna baklrsa Kanun-u Essye aykr deildir. Aykr
olduu varsaylsa bile, eriate deildir; tam tersine, eriatimiz
danmayla i grlmesini emrediyor dedim. Bu yantmdan
dolay gcendi.
Sadrzamla greyim, diyerek szm kesti ve iste
diimizi yapmad. Onun arkada bir ra-y saltanat var
m, Hoca Mustafa Sabri Efendi, Msy ..., Smi Bey gibi
adamlardan oluan bu kurulla gizlice gryorlarm.

Tutuklanmam

Hkmetin benim tutuklanmamla uratn iitiyor

dum. Kamak istemedim; iftlie jandarma yolladlar, art
tlar; gitmedim. Bir gn eve erzak almak iin stanbula in
mitim. Balkpazarndaki bakkal dkknna girerken, sam
da ve solumda birer kii belirdi.
Beni tutuklamakla grevli olduklarn sylediler, Bak
kal dkknna kadar gidelim, oraya adamm gelecektir; alna
cak eyleri tenbih edeyim, sonra gidelim, dedim, raz oldu

106
lar. Adamm geldi, tutuklandm anlattm. Ziy Paa gei
yordu; ona da syledim.
Sonra birlikte karakola gittik; polis mdrnn odasn
da, Dhiliye Nzn dil Beyle telefonla konutum; Ben bu
rada karakolda tutuklu bulunduum bir zamanda, sizin Dhi
liye Nezretinde bulunmanz, artc olmuyor mu? diye
sordum.
Kendisinin bilgisi olmadn ve ii soruturacan sy
ledi. Polis Mdriyetinden bir arabayla Ayasofya Adliye-
sinde bir yere gittik. Belgelerin kaydna baklacakm; Ab
durrahman Bey, Adliye Nznyd, grmek istedim, baa
ramadm.
Oradan bir baka memur, beni alarak gene arabayla Har
biye Nezreti nndeki dairelerde oturan Emniyet Umumi
yeye [Emniyet Genel Mdrl] gtrd, mdrle ev
ket Bey yeni atanmm; yveri beni arabada grnce kutla
maya geliyorum sanarak ieri kotu, haber verdi. evket Bey
kt, beni teekkrlerle kabul etti; konuyu anlatnca ard
kald. ten asla haberi olmadn syledi; hemen telefonla
Harbiye Nzn efik Beyden sordu; o da haberi olmadn
bildirdi.
Tutuklandm haber alan Cell Nuri Bey ve bakalan,
benimle grmeye geldiler. Harbiye Nznnn yantn bek
leyerek iki saat mdrn odasnda oturdum; birlikte yemek
yedik. Sonunda Harbiye Nzn geldi, benden af diledi. Bir
yanllk olmu, zgrsnz" dedi.
Ertesi gn haber aldm ki Sadrzam Ferid Paayla ey
hlislm Sabri Efendinin emirleri zerine tutuklanmm.
Nzrlardan hi birinin haberi yokmu; tutuklanmam Bb-
liye [Hkmete] kt etki yapm. Ferid Paa korkmu,
emrini geri alm, dediler. Gazetelere bir ey yazdnlmad.

107
 Paris'ten dnmde Padiah ziyaretimde, tutukland
m zaman pek zldm kendisine anlattm. Benden af
diledi; veliaht daha o gn zntlerini bana telefonla bildir
miti.
Yurdun esenlik ve mutluluu yolunda otuz yl alm
bir adamn, zellikle Mebusan ve yn Meclislerine bakan
lk ederek ulusun en byk birer makamnda yllarca grev
yapm bir adamn byle cn gibi sokak ortasnda tutuklan
mas pek gcme gitti. Artk stanbul'da duramaz oldum. Bir
ka gn sonra, Roma yoluyla Paris'e gittim.
(Ahmed Rza Beyin belgeleri arasnda bulunan, Harbi
ye Nzn Sleyman efik Paaya yazlm bir mektup kara
lamasnda yle denmektedir:)
Ayn konudan dolay benim gibi cinayetle sulanarak
tutuklama belgesiyle tutuklanan, yndan Muhiddin Efen
dinin, zel vagonla, kendisine sayg gsterilerek, ikramlarda
bulunularak Badata gittiini ve Padiah tarafndan birinci
rtbe Mecd nianyla dllendirildiini iittim.
Bu haber doruysa, bir lkede iki trl adalet olamaya
candan, teki tutuklular ve sanklar hakknda da, benzer i
lem yaplmas, yasaya, hak ve adalete uygun olur.
(Gene belgeler arasnda bulunan daha sonraki tarihli
Meclis-i yn Bakan Mehmed Tevfik imzal ve Meclis-i
yn yelerinden Ahmed Rza Beyefendi Hazretlerine ba
lkl mektupta da yle denilmektedir:)
Size kar yaplan kimi ilemlerden ve her naslsa ol
mu olan davranlardan doan zntyle yazld kukusuz
olan 20 ubat 1920 tarihli mektubunuz elime geti.
Bu davran ve ilem, yn Meclisince de zntyle
karlanmtr. Bu konuda bir giriimde bulunulmam oldu-

108
T"
u sizin tarafnzdan da biliniyor. Bu durum, zamann [koul
larnn] nem ve nziklii nedeniyle enine boyuna dn
mekten domutur. Yurdun karlarn salamaya ynelik
sekin hizmetlerinizden, arkadalarnz pek duyguludurlar;
lke ve ulus, yce kiiliinizden daha pek ok hizmetler bek
lemektedir. Yurtsever almalarnzda, Tanrnn yardmna
ulamanz konusunda iten dileklere btn yeler saygyla
katlmakta ve yn Meclisi yeleri, zt- llerini her zaman
aralarnda ve birlikte grmekle mutlu olacaklar belirtilir,
efendim.
(Ahmed Rza Bey de, bu mektuba verdii yantta unla
r sylemitir:)
... Hakkmda her naslsa yaplm olan davrann ve i
lemin yn Meclisi yelerinin zlmesine yol at, ama za
mann nzikliinin enine boyuna dnlmesinden dolay bu
konuda bir giriimde bulunulmaktan kamld belirtiliyor.
Bu davran ve ilemin, bylece takbih [irkin grme, been
meme] edilmesini, imdilik yeterli bir senet sayarm. Paris'te
yurt karlarn savunmaya ve salamaya ynelik ciz hizmet
lerimi onaylayan ve beni ok zgn ve mahzun bulunduum
u zamanda, bylece de dllendiren saygdeer yn yele
rine arz teekkrlerimi ve sayglarm sunarm, efendim de
mitir.

109
 .W* ,r- .^vjV'

. : s- ; . 'i ' - : ," i'''" - '

'i; 7U:v

'.<

:;i\ ; ; V -v . J

. - 'r ; -1/ A :

>'VL. >W.
"v-, .vvi:

'i'-? .
 Cumhuriyet

TARH - KLTR DZS

kacak Kitaplar:
Nasrettin Hoca (lhan Bagz)
D evrim Yazlar (Babeuf)
M illi Mcadelenin E konom ik Kkenleri (T evfk avdar)
Trkiye M a a rif T arihi (N af A tu f Kansu)
Cumhuriyet D e v rim inin Yozlama Srecinde
ilk 22 Y l (Dr. Sinan aya)
Osmanl da Batn Evresi (Ahm et Rasim)
Pedagoji T arihi (N af A tu f Kansu)
Sosyalizm, Kem alizm ve D in ( Prof. Alpaslan Ikl)
Dervi Vahdeti ve avularn syan (O. Selim Kocahanolu)