tradicija

DVOOLTARSKE CRKVE NA
CRNOGORSKOM PRIMORJU
Ivan Jovovi

This paper is focused on the phenomenon of two altar church-

es in Montenegro as a testimony to religious and ethnical toler-
ance and solidarity of citizens in practising religious rites in the
same, joint and unitary religious objects.

Autentinost crnogorskog prostora je po mnogo emu doku-

mentovana u razliitim tragovima duhovne i materijalne kulture.
Iako po geografskom prostranstvu i demografskim karakteris-
tikama Crnu Goru ubrajamo u relativno male drave, u njenoj
sveukupnoj istoriji nailazimo na brojna mjesta koja u svakom
pogledu nadilaze navedene parametre. Uostalom, davno su
referentni nauni autoriteti ustanovili znaaj Crnogorskog pri-
morja u dravotvornom smislu, ali i ukazali na najraznovrsnije
politike i kulturne procese koji su produkovali odreene
pojave, kakve rijetko susrijeemo kroz istoriju.1 Jednu od
osobenosti ovog podruja ine dvooltarske crkve, koje pred-
stavljaju zajedniku batinu Katolike i Pravoslavne crkve.

1 uflaj M, Srbi i Arbanasi (predgovor Stanoja Stanojevi), Beograd, 1925.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 63

Ivan Jovovi
Prema miljenju akademika Pavla Mijovia, u formiranju
nacionalne svijesti Crnogoraca nae Primorje je imalo malo uti-
caja, to je objanjivo ako se posmatraju ideoloka stajalita
vladajuih politikih elita i stavovi znaajnog dijela inteligenci-
je u Crnoj Gori jo od kraja XIX stoljea, zakljuno sa posljed-
njom decenijom prolog vijeka. Zato su ciljno eliminisani iz
crnogorskog obrazovnog sistema, pa samim tim iz dobrog dijela
kolektivne memorije, svi oni tragovi zapadnjako istonjake
simbioze, kao osobenosti ovog prostora.2 To je razlog to je ira
crnogorska javnost po prvi put saznala za fenomen dvooltarskih
crkava, onda kada je 1995. godine protivpravno bio uklonjen
katoliki oltar iz zajednike crkve Sv. Petke u Sutomoru.3 Inae,
dvooltarskim crkvama na Crnogorskom primorju posveen je
jedan broj strunih i publicistikih lanaka, mada su one
obraene i u okviru nekih irih tema, u kojima susrijeemo
potpuno razliite stavove o ovom fenomenu. Jedni su u crkvama
sa dva oltara vidjeli simbol vjekovne vjerske tolerancije,4 drugi
su u njima prepoznali prozelitizam katolike crkve,5 a trei
defanzivu katolicizma.6
Osobene po svojoj strukturi, dvooltarske crkve su pojava u
crnogorskoj duhovnoj riznici nastala u periodu od XVI do XVIII
vijeka, kada se oekivalo da e doi do jedinstva crkava. Na
osnovu brojne arhivske grae nastale u tom periodu moemo
konstatovati da je zabiljeen najvei stepen solidarnosti Pravo-
slavne i Katolike crkve na Crnogorskom primorju, odnosno
izvrena homogenizacija hrianskog ivlja na antiturskoj
2 Mijovi P, Crnogorski apokrifi, Cetinje, 1992, str. 209.
3 Brajovi V, Skrnavljenje suivota, Vreme, 06. 01. 1996, str. 17.
Crnogorski nedjeljnik Monitor posvetio je vie lanaka ovoj problematici.
4 Lukovi N, Boka Kotorska, Cetinje, 1951, str. 15. 16.
5 Nakienovi S, Boka, antropogeografska studija, Podgorica, 1997, str.
444. 445. (reprint)
6 Butorac P, Kulturna povijest grada Perasta, Perast, 1999, str. 216.

64 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju

osnovi.7 Nasuprot takvim tendencijama, ipak nailazimo na

sporadine imovinsko - pravne sporove oko vlasnitva nad crk-
vama, s obzirom da su one bile u susvojinskom odnosu
Katolike i Pravoslavne crkve. Do udaljavanja, pa ak u nekim
sluajevima vjerske netrpeljivosti, na ovom prostoru izmeu
pomenutih crkava dolazi u XIX vijeku, to se reflektovalo i na
status dvooltarskih crkava.8
U cilju objektivnog sagledavanja predmetne materije ne
moemo fenomen dvooltarskih crkava iskljuivo vezivati za
crnogorski prostor. Njih ima na rubnim djelovima Mediterana i
drugdje, e je ivjelo mijeano stanovnitvo razliitih vjerois-
povjesti. Dva oltara, pravoslavni i katoliki, mogli su se krajem
XVII vijeka vidjeti ne samo na Crnogorskom primorju, ve i u
crkvama u Dalmaciji. Kao produkt dobrih odnosa meu
hrianskim crkvama nastali su tragovi materijalne kulture u
obliku sakralnih graevina sa bikonfesionalnim elementima. U
ovakvim sakralnim objektima jedan prostor je bio odreen za
katoliku misu, a drugi za pravoslavnu liturgiju.9
Tematika dvooltarskih crkava ulazi u samu bit odnosa
Katolike i Pravoslavne crkve, zbog ega jednom saoptene
proizvoljne interpretacije prolosti mogu postati povod buduih
nesporazuma. Obino nekritike sudove pronalazimo u onim
tekstovima e se kao argumentacija za realna istorijska zbivan-
ja prilau tzv. narodna predanja. Jedno od takvih predanja pre-
poznajemo i u zapisima ruskog naunika Pavla Rovinskog, koji
je 1886. godine dolazio u Kolain. Prema njegovom kazivanju
crkva u Smajlagia Polju, koju su Turci sruili, imala je dva
oltara za pravoslavne i katolike. Meutim, ovu konstataciju
7 Miloevi M, Veze tkane vjekovima, Pobjeda 30. 03. 2002, str. 37.

8 Dragievi R, Crkve sa dva oltara, Starine Crne Gore, str. 93. 94.
9 Vujii R, Crkve sa dva oltara, Matica, br. 1, god. I, Cetinje, 2000, str.
100.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 65
Ivan Jovovi
ruskog naunika ne potvruje nijedan do sada objavljen istorijs-
ki izvor. Slinu koliinu vjerodostojnosti sadre i neka druga
njegova kazivanja, kao to je ono o postojanju crkve Sv. Trojice
na Rumiji, koju su Turci, navodno, sruili 1571. godine.10
Sagledavajui drutvene prilike na Crnogorskom primorju
tokom XVI, XVII i XVIII vijeka treba imati u vidu da je u tom
periodu dolo do najveeg pribliavanja hrianskih crkava na
ovom prostoru od njihovog raskola 1054. godine. Meutim, o
tom odnosu, tanije njihovom pribliavanju, u nauci postoje
divergentni stavovi, prije svega, zato to se proces pribliavanja
crkava poklapao sa pojavom unijatskog pokreta na
Crnogorskom primorju, ali i u unutranjosti Crne Gore, naroito
u basenu Skadarskog jezera. To se tumailo namjerom
katolikog klera da putem unijaenja pravoslavnog stanovnitva
povrati poljuljane pozicije na ovom dijelu Balkanskog poluostr-
va. Stoga pojedini autori u dvooltarskim crkvama prepoznaju
prozelitizam Katolike crkve, koji se u osnovi podudarao sa
mletakim politikim interesima.11 Neupitno je da je za
mletake vladavine povremeno postojao pritisak na Pravoslavnu
crkvu, pa su u nekim sluajevima crkve dobijale bikonfesional-
na obiljeja na podsticaj, a ponekad i pod prinudom mletakih
vlasti, to je pojedinim autorima bio povod da i dalje insistiraju
na apsurdnom stanovitu da je katolianstvo na ovom podruju
donijela Mletaka Republika. to se tie crkava sa dva oltara na
podruju Bara, njihova brojnost je najvie bila izraena u Spiu.
To podruje sa mijeanim konfesijama bilo je pod turskom
vlau, te su prounijatske ideje i aktivnost Kongregacije za pro-
pagandu vjere bile znatno diskretnije od onih u krajevima pod
mletakom vlau. Zbog toga genezu te pojave treba traiti u
istorijskim i kulturnim posebnostima barske regije.12

10 Rovinski P, Crna Gora u prolosti i sadanjosti, tom I, Podgorica, 2004.

11 Radoni J, Rimska kurija i junoslovenske zemlje, Beograd, 1950.
12 Vujii R, op. cit, str. 103. - 106.

66 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
Dio istoriara u tumaenju ovog procesa svjesno izostavlja
notornu injenicu da je katolicizam na crnogorskom prostoru
autohton jo od vremena dinastije Vojislavljevia.13 Tursko
osvajanje Bara 1571. godine uslovilo je promjenu civilizaci-
jskog okvira, to moemo oznaiti kao razdjelicu u istorijatu
Dukljansko - barske nadbiskupije, odnosno njenih podrunih
biskupija.14 Ne moe se izostaviti injenica da je rimski papa
smatran glavnim turskim neprijateljem. Svaka hrianska inici-
jativa protiv Turaka u tom periodu bila je inspirisana i podra-
vana od Svete Stolice. Zato je razumljivo da je papa bio
omraen na Porti (Carigradu), a samim tim i u ostalim djelovi-
ma carevine, to zakljuujemo po odnosu lokalnih turskih
monika prema preostalom katolikom ivlju.15
Glavni razlozi propadanja katolike crkve na graninim
podrujima, kao to je na primjer barska arhidijeceza jeste
emigracija starosjedilakog stanovnitva, ali i imigracija
novog etnikog i vjerskog elementa, koje dovode Turci, da im
u vrijeme mira kao kmetovi obrauju posjede i daju prinose.
Meutim, ovome se pridruuju i ostali razlozi. Na prvom
mjestu jaka i nasilna propaganda, potpomagana od osvajaa,
koja je mnoge prisiljavala da prelaze na islam. Usljed tekih
prilika katolicima dolo je do pomanjkanja klera, pa su itave
upe prelazile na pravoslavlje, u elji da barem svoje
hrianstvo sauvaju. Uzroke ovakvog stanja ne treba traiti
samo na strani osvajaa, ve i u indolenciji katolikog klera i
u elji za komoditetom, zbog ega su vjernici esto decenija-
ma ostajali bez svog duhovnog pastira, to je uslovilo

13 Jovanovi J, Istorija Crne Gore, Podgorica, 1998, str. 18. 20. (reprint)
14 Monumenta Montenegrina, (priredio Vojislav D. Nikevi), tom IV,
Podgorica, 2001, str. 24.
15 Bogovi M, Katolika crkva i pravoslavlje za mletake vladavine,
Zagreb, 1982. str. 12.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 67
Ivan Jovovi

masovno prevjeravnje i iseljavanje katolikog ivlja. 16

Meutim, nijesu ovo jedini razlozi propadanja katolicizma na
ovom podruju. Barska nadbiskupija jo od vremena crkvenih
sabora odranih u doba Duklje/Zete nije imala trajnog uspjeha
u uvoenju rimskog i kanonskog prava, naroito na ruralnom
podruju, e su se meu stanovnitvnom zadugo zadrala
paganska vjerovanja.17
Moe se rei da je Turska u poetku vie tolerisala
pravoslavlje nego katolianstvo na crnogorskom prostoru
(izuzimajui Preistu Krajinsku, svi pravoslavni manastiri su
opstali, dok su katoliki porueni ili sekvestirani). Do promjene
odnosa turskih vlasti spram pravoslavlja nastupa dolaskom na
vlast kue Petrovia 1697. godine. Crnogorske vladike, kao
duhovni i svjetovni gospodari, samostalno ili u savezu sa dru-
gim hrianskim silama pojavljuju se kao organizatori orua-
nog otpora protiv Osmanlija. Veoma brzo poglavari autokefalne
Crnogorske mitropolije stiu autoritet meu narodom Crne
Gore, Brda, Boke i Skenderije. Zato ne udi da su pojedina
katolika sela i plemena rado prihvatala poziv crnogorskih
vladika u antiturskoj koaliciji.18
Navedene politike konstelacije uticale su na dalji razvoj
religijskih prilika na crnogorskom prostoru. Meuhrianska
solidarnost i pojava unijatskog pokreta u Crnoj Gori bili su
osnov za nastanak procesa konvezije vjere prisutnog u istori-
jskim izvorima u XVI i XVII vijeku kod znaajnog dijela
stanovnitva na ovom podruju. e istorijski izvori biljee kon-
verziju vjere, tamo se jasno oitavaju tragovi prethodne vjerske
orijentacije stanovnitva, jer se radi o podruju na kome su oba
16 tedimlija S. M, Crvena Hrvatska, Split, 1991, str. 131. (reprint)
17 Miloevi A, Srednjovjekovne latinske povelje i bule, Istorijski zapisi
knj. III, br.1-2, Titograd, 1949, str. 70 -73.
18 ivkovi D, Istorija Crnogorskog naroda, tom II, Cetinje, 1992, str. 123
- 152.

68 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
hrianska obreda, i istoni i zapadni, od davnina i mnogo prije
XVI stoljea bili duboko ukorijenjeni u narodu.19
Pod procesom konverzije podrazumijevamo kolektivni
prelazak na katolianstvo, u jednom, i prihvatanje pravoslavlja,
u drugom sluaju. Na osnovu izvjetaja mletakog sindika
ustinijanija iz 1553. godine doznajemo da su Budvani pri-
padali pravoslavnoj crkvi, a da su zaslugom barskog nadbisku-
pa 1521. godine preli na katolianstvo.20 Slinu zaslugu, samo
u obrnutom smjeru, istoriografi poput Sime Milutinovia i
Dimitrija Milakovia navode u korist crnogorskog mitropolita
Rufima Boljevia, koji je Kue, Bratonoie i Drekalovie iz
katolianstva preveo u pravoslavlje. Iako priloena
svjedoanstva govore o dobrovoljnom kolektivnom prelasku
odreene zajednice, s jednog crkvenog obreda na drugi, proces
konverzije vjere se nije mogao odigrati odjednom, ve su
morala postojati odreena prelazna rjeenja u odnosima
Katolike i Pravoslavne crkve, poput dvooltarskih crkava,
proizalih iz zajednikih procesija, meusobnog oroavanja i
kumovanja katolika i pravoslavnih, i drugih slinih manifestaci-
ja. Jedan etnoloki prikaz s kraja XIX stoljea upuuje na
gotovo identina obiajna ponaanja katolikog i pravoslavnog
ivlja Bara i njegove okoline.21
Jedan od vanih integrativnih faktora koji je znaajno uticao
na vjersku toleranciju jeste svijest o zajedninom etnikom pori-
jeklu stanovnitva sa Crnogorskog primorja. Po istraivanju
akademika Slavka Mijukovia, kod Bokelja katolike vjere
postojala je svijest o crnogorskom porijeklu. Obrazlaui svoj

19 Miloevi M, Boka Kotorska, Bar i Ulcinj od XV do XVIII vijeka,

Podgorica, 2008, str. 233.
20 Ibid, str. 237.
21 Jovovi M, Iz Bara i barske okolice u primorskoj nahiji, Crnogorski
prilozi, Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena, svezak I, JAZU,
Zagreb, 1896, str. 88. 106.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 69
Ivan Jovovi
stav, akademik Mijukovi saoptava sljedee: Pojedina nase-
lja u Boki, kao kaljari, piljari, Dobrota, Ljuta, Perast, iako po
porijeklu stanovnitva iskljuivo crnogorska, tavie crnogor-
skija od mnogih naselja u Staroj Crnoj Gori, pa i samog Cetinja,
bila su iskljuivo katolika jer u njima ranije nije bilo pravosla-
vnih crkava, pa su oni koji su se sukcesivno naseljavali iz obli-
njeg zalea prelazili u katoliku vjeru, ali se i kod njih uspom-
ena na crnogorsko, pravoslavno porijeklo sauvala u njegovan-
ju krsne slave i drugih crnogorskih obiaja, kao i u potovanju
crnogorskih svetinja, naroito sv.Petra cetinjskog i sv. Vasilija
ostrokog, ijem ivotu i sada neki Bokelji katolici idu da se
poklone.22
Svakako da vievjekovnu prisutnost dvooltarskih crkava
moemo oznaiti kao fenomen ovog prostora, naroito ako
uzmemo u obzir vjerski fanatizam koji bio preovladajua ide-
ologija u Evropi u srednjem vijeku. Oigledno da su ovdje pos-
tojale objektivne pretpostavke za pojavu dvooltarskih crkava.
One nijesu samo iskaz vjerske tolerancije potaknute aktima
politike vlasti, nego predstavljaju spomenike kulture
zajednikog ivota naroda s ovog podruja, ije ishodite
pronalazimo u hiljadugodinjem ceremonijalu iznoenja krsta
Sv.Vladimira na vrh Rumije.23
Traba napomenuti da je u prolosti ne samo meu obinim
narodom ve i meu uenim crkvenim starjeinama bilo izvan-
rednih primjera meuljudske i meukonfesionalne saradnje.
Barski nadbiskup Andrija Zmajevi u svom izvjetaju javlja
Kongregaciji 1678. godine o jednom vanom dogaaju, odnos-
no posjeti pravoslavnom manastiru Preista Krajinska u Ostro-
su. Opisujui cjelokupni dogaaj, on navodi da su mu izali u
22 Mijukovi S, Istorijske veze Crne Gore i Boke Kotorske, Boka, Zbornik
radova iz nauke, kulture i umjetnosti, knj. 17, Herceg Novi, 1985, str. 22.
23 Radojevi M, Rumija i krst sv.Vladinira, Crnogorske planine (putopisi i
zapisi), Cetinje, 1997, str. 29. 30.

70 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
susret iguman s monasima i svetenicima Krajine, obueni u
odede s ikonama i sv. jevaneljem. Pred njima se dostojan-
stveno kretao iguman sa srebrnim krstom. Tom prilikom nad-
biskup je cjelivao krst i nastavio put prema manastiru, praen
pojanjem monaha i svetenika. Poslije slube Boje, na poziv
igumana, arcibiskup je blagoslovio prisutni narod. Sjutradan
na urev dan arcibiskup je u prisustvu velikog broja ljudi
celebrirao misu, o emu je sam kazao da je sluaj bez presedana.
Nakon mise ovi dobri monasi kako ih naziva Zmajevi
odvedoe arcibiskupa da mu pokau kapelu, koju pravoslavni
monasi podiu za katolike barske dijeceze (selo Briska).
Zmajevi dalje, izvjetava kako je razdijelio darove pravoslavn-
im monasima, kao to je to uradio patrijarh Arsenije III Crnoje-
vi kada je 1673. godine posjetio franjevaku crkvu u Budvi,
kojom prilikom je obdario crkvu i svakog redovnika posebno.24
Takav doek nadbiskupa Zmajevia nije bio sluajan, jer je
nekoliko godina ranije, tj. 1666, iguman krajinskog manastira
Nikodim uputio prijateljsko pismo Petru Bogdanoviu, skadar-
skom i barskom biskupu, pozivajui ga da posjeti manastirsko
vlastelinstvo.25 Nakon ove posjete, pravoslavno monatvo Vra-
njine, Orahova i Moranika se vie puta obraalo spomenutom
biskupu za materijalnu pomo.26 Vrijedan je podatak da su se
1814. godine u doba Centralne komisije, na vratima kotorske
katedrale zagrlili vladika Petar I i biskup Marko Grgurina. Tako-
e budi panju injenica da je Njego na katolikim praznicima
na Pranju imao posebno mjesto u horu pred glavnim oltarom.27
24 Vulekovi B. V Andrija Zmajevi i njegov crkveni ljetopis, Zbornik
kotorske sekcije drutva istoriara C.G, III Kotor 1985, str. 175.
25 Jaov M, Le missioni, cattoliche nei Balcani durante la guerra di Candia
(1645 1669), vol. II, Citta dell Vaticano, 1992, pag. 629. 631.
26 Bogdani P, Letra dne dokumente, Shkoder, 1997, pag, 177, 195. -197,
207.
27 Miloevi M, Veze tkane vjekovima, Pobjeda, 30. 03. 2002, str. 37

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 71

Ivan Jovovi
U sutini vjerska tolerancija na Crnogorskom primorju
uglavnom je zavisila od stavova vodeih ljudu unutar
pravoslavne i katolike zajednice.28
Znaajnu sponu meusobnog potovanja inilo je i narodno
svetenstvo koje nije umjelo da pastvi prenosi iskljuivosti sa-
borskih i kontrasaborskih odluka, papske i patrijarke anateme.
Vjerovatno je tome doprinijela injenica da je meu klerom
obiju crkava bilo mnogo nepismenih popova, kao to je pop
Mio iz Gorskog vijenca, ali i meu katolikim svetenicima
je bilo takvih koji nijesu znali napisati ni jedno slovo (ne anche
formar una sillaba scrivendo, kako je izvjetavao jedan nad-
biskup). Narod nije ulazio u teoloke rasprave o beskvasnom ili
kvasnom hljebu ili nije smatrao bitnim da li je ispravnije
krtenje akom ili s tri prsta. Zajednike procesije ili litije
lokalnog klera i vjernika obiju crkava najbolja su potvrda tzv.
narodnog ekumenizma. Poznat je sluaj zajednike procesije u
muslimanskom selu Tuemili pred katolikom crkvom Sv.
Petke, u kojoj su sudjelovali katolici, pravoslavni i musli-
mani.29 Ovo nije bio izolovan sluaj na barskom podruju, ve
o slinom ceremonijalu izvjetava 1697. godine barski nad-
biskup Marko Jorga, u kome navodi: u Krajini postoji
manastir posveen slavnom Uspenju Presvete Bogorodice,
veoma je mnogo darivan darovima okolnog naroda, pa i samih
muhamedanaca na dan njegove slave. Nadbiskup obavjetava
Kongregaciju za irenje vjere u Rimu, da bez obzira to je u
pitanju pravoslavni manastir, katolicima je dozvoljeno da odre
misu, budui da sam ba i ja celebrirao unutra sa rado pomin-
janim mojim prethodnikom Zmajeviem.30 Kontinuitet takvih

28 Dragievi R, op. cit, str. 94.

29 Mijovi P. op. cit, str. 190.
30 Rastoder , Izvjetaj nadbiskupa Marka Giorge o stanju Barske nad-
biskupije 1697. godine, Istorijski zapisi, god. XLVII, br. 1-2/1994, Podgorica,
1994, str. 162.
72 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me
 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
odnosa postojao je za vrijeme Knjaevine, odnosno Kraljevine
Crne Gore. U Glasu Crnogorca od 14. jula 1907. godine govori
se o crkvenoj sveanosti na ostrvu Beka na Skadarskom jezeru,
e je zabiljeeno prisustvo naroda sve tri vjere.
Iz koritene literature zapaa se da su odnosi pravoslavnih i
katolika bili veoma dobri po selima. Tako na ruralnom dijelu
Boke Kotorske (Lutica i Krtoli) istorijski izvori svjedoe o pos-
tojanju nekoliko crkava koje su zajedniki sagradili pravoslavni
i katolici. U nekim crkvama nalazila su se dva oltara, dok u
nekim samo jedan, kao u crkvi Sv. Mihaila na Lutici, e se
Boja sluba obavljala po rimskom i grkom obredu.31
Svoje ishodite narodni ekumenizam na Crnogorskom
primorju, a naroito na podruju Bara imao je u krvnim vezama
(oroavanju), kumstvu, pobratimstvu i dobrosusjedstvu, a neza-
obilaznu komponentu u ovim odnosima inilo je domicilno
svetenstvo obije crkve koje se takoe nalazilo u prijateljskim
odnosima. Zato su bili esti sluajevi u Kastel Lastvi, ali i u
nekim drugim barskim upama da pravoslavni pozovu
katolikog popa da opoje mrtvaca, a katolici pravoslavnog ako
im je ovaj bio pri ruci. U izvjetaju barskog nadbiskupa Lazara
Vladanjija iz 1750. godine postoji biljeka da u barskoj arhidi-
jecezi katolici posjeuju liturgije pravoslavnih, te se s njima i
prieuju, a pravoslavni sluaju katolike mise. Interesantna je
napomena nadbiskupa Vladanjija o odnosima pravoslavnih i
katolika, e kae da oni u Baru ine skoro jednu skupinu, zbog
ega su im litije i procesije zajednike. On istie da su i jedni i
drugi mnogo sujevjerni i dre se starih obiaja.32 Tako je vein-
sko pravoslavno stanovnitvo iz zalea Budve stoljeima do-
lazilo na sve znaajnije sveanosti i sudjelovalo u procesijama,
31 Belan A, Crkva svetog Luke u kanonskim vizitacijama Kotorskih bisku-
pa XVI XVIII stoljea, Otisak iz zbornika radova crkva svetog Luke kroz
vjekove, Kotor, 1997, str. 203.
32 Radoni J, op. cit, str. 579.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 73

Ivan Jovovi
osobito kada se nosila udotvorna ikona Gospe budvanske.
Okolna sela su sve do 1879. godine, pa i kasnije, obiavala pali-
ti vatre i na sam dan blagdana sv. Ivana Krstitelja, zatitnika
grada i nekadanje budvanske biskupije. Stari obiaji i memori-
je nijesu se mogli brzo zaboraviti.33
Znaajan broj istorijskih izvora upuuje na uzajamne odnose
katolika i pravoslavnih, koji su bili osnov nastanka sakralnih
objekata sa bikonfesionalnim obiljejima. Jedno upeatljivo
svjedoenje takvih odnosa pronalazimo u pismu fra Bogdana
Donata Jelia, spianskog upnika, upuenog Kongregaciji za
irenje vjere u Rimu 1634. godine. U navedenom pismu, koje u
dobroj mjeri ima autobiografski karakter, kae se sljedee:
Rodih se u mjestu zvanom Spi, gdje je ivjelo 120 kua,
uglavnom katolikih, sve dok ga muhamedanci ne osvojie
1571. godine. Sada je ovdje oko 30 katolikih i oko 40-tak
pravoslavnih kua. Krten sam od strane pravoslavnog sveteni-
ka, i to ne samo ja nego i cijela moja porodica, ali i mnogo njih
iz moje domovine zbog pomanjkanja katolikog svetenstva.
Zato se broj katolika smanjio, a broj pravoslavnih poveao ....
Katolici se mnogo ne razlikuju od pravoslavnih, poto su privi-
knuti da ive s njima. Kada im katoliki pop nije po volji onda
se obraaju pravoslavnom, usljed ega je moja domovina prih-
vatila pravoslavni obred. Mnogo treba preduzeti s obzirom da su
u nekim kuama svi katolici, a u nekim izmijeani, gdje mu
moe biti katolik, a ena pravoslavna ili obrnuto, oinstvo kato-
liko, a sinovi pravoslavni. Dio stanovnitva je naeg ili njiho-
vog obreda tako da su krteni ili prieeni pred smrt od strane
katolikog ili pravoslavnog svetenika. Iz ovog razloga, ne samo
ovo mjesto ve i ostala mjesta na ovom podruju prelaze na pra-
voslavni obred, ponekad u cjelosti, a nekad pojedinano.34

33 Belan A, Budvanska biskupija, Kalendar 2004, Perast, 2004.

34 Pandi B, De Donato Jeli, OFM Missionario Apostolico, Arch. Franc.
Hist. 56, Firenze, 1963, pag. 446 448.
74 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me
 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
Za postojanje dvooltarskih crkava je takoe bilo od uticaja
zajedniko praznovanje odreenih crkvenih blagdana. To sazna-
jemo preko izvjetaja fra Bogdana Donata Jelia iz 1641. godine
upuenog Kongregaciji za irenje vjere u Rimu u kojem stoji da
katolici ovog kraja zajedno sa pravoslavnim praznuju neke po-
neeljke i srijede, sve petke, neke etvrtke i subote, pokazujui
na taj nain da su posluni i odani svojim precima. To je uzrok
da se ne praznuju dani koje je odredila Sveta majka crkva. Iako
spianski upnik u nastavku istog izvjetaja konstatuje da tamo
gdje su u veini pravoslavci ne dozvoljavaju katolicima da rade
na dan njihovih crkvenih blagdana,35 pretpostavljamo da se u
ovom dijelu radi o neobjektivnoj interpretaciji, s obzirom da je
stari (julijanski) kalendar dugo vremena bio upotrebljavan meu
barskim katolicima. Na to eksplicitno upuuje spis iz 1865.
godine misionara u estanima fra Antonia da Domiccella dajui
u njemu svoja zapaanja o ivotu i obiajima ovog plemena.
Autor spomenutog spisa, izmeu ostalog, navodi da su katolici
iz estana tani u odravanju pravoslavnih obiaja, kao to su
Boi, Petrovdan, Svi Sveti i sl, koji uvijek dolaze 13 dana
nakon naih blagdana. Do sada bili su uzaludni napori katolikih
svetenika da ukinu takvo praznovanje, jer smatraju (estani,
op. a.) da stanuju u mjestima pravoslavaca.36 ak su i katoliki
svetenici svojevoljno obavljali bogosluenja u katolikim crk-
vama po julijanskom kalendaru kao Budvanin don Antun
Kojovi. On u svom dnevniku biljei kako je 1807. godine u
crkvi Sv.Vida u Kastel Lastvi (Petrovac) odrao misu na
pravoslavni Vidovdan i kako je slubi Bojoj prisustvovalo
mnotvo pravoslavnih Patrovia.37

35 Jaov M, Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu 1622 1644,

SANU, Zbornik za istoriju, jezik i knjievnost Srpskog naroda, Beograd, 1986,
str. 427 428.
36 Dabovi , Pleme estani, Bar, 2006, str. 397.
37 Butorac P, op. cit, str. 239.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 75

Ivan Jovovi
ini se da je Kongregacija za irenje vjere u Rimu po prvi put,
i to zvanino, 1625. godine saznala za postojanje dvooltarskih
crkva na istonoj obali Jadrana na osnovu izvjetaja papskog
vizitatora, zadarskog nadbiskupa Oktavijana Garzadora. On
saoptava da se tim crkvama sluba Boja odrava na oba obre-
da, a ova praksa je ovdje prisutna od davnina. Stoga je teko,
istie vizitator, zabraniti ovo i pravoslavne proglasiti jereticima.
To se posebno odnosi na Kotor, a naroito na Budvu i okolinu,
gdje su esti mjeoviti brakovi koji se uprkos kanonskim
zabranama zakljuuju. Po miljenju vizitatora, teko je prekinu-
ti sa takvom praksom, jer se narod zbog takvih zabrana buni.
Zato predlae da kler na lijep nain odvraa katolike od
mjeovitih brakova, jer kod ovih ljudi vie moe uiniti
ljubaznost nego sila.38
Jedno od konkretnih objanjenja kako su crkve dobijale bikon-
fesionalna obiljeja nalazimo u opirnom izvjetaju barskog
nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine. Na osnovu ovog
dokumenta doznajemo da su Turci barskim nadbiskupima
zabranili stolovanje u Baru. Neprisustvo crkvenog autoriteta
otvorilo je mogunost, s jedne strane, razliitim zloupotrebama
unutar Katolike crkve, a sa druge strane, lokalni kler je kanone
Katolike crkve prilagoavao datim okolnostima. Tako je,
izmeu ostalog, nadbiskup Bici ukorio dva svetenika koji su
opsluivali kolegijalnu crkvu Sv. Marije ispod bedema u Starom
Baru, zbog toga to su prije izvjesnog vremena dozvolili da se u
toj katolikoj crkvi obavlja bogosluenje i ukop pravoslavnih
vjernika. Nadbiskup zamjera spomenutim svetenicima na
takvoj odluci, jer je u svakodnevnom doseljavanju pravoslavaca
u okolinu Bara, po Bicijevom shvatanju, postojala opasnost da
vremenom katolici budu istisnuti iz crkve Sv. Marije. Stoga je
nadbiskup Bici donio odluku da se prekine sa takvom praksom
ustupanja katolike crkve za obavljanje pravoslavnog obreda,
38 Bogovi M, op. cit, str. 30 31. Usp. Radoni J, op. cit, str. 20.

76 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
to je izazvalo snaan revolt pravoslavnog klera i vjernika.
Situaciju je dodatno oteavala injenica to pravoslavni nijesu u
Baru ili barskim predgraima imali svoju crkvu, a njihovo
groblje se graniilo sa katolikim koje se nalazilo oko crkve Sv.
Marije. Da bi pravoslavcima ponovno dozvolio pristup crkvi Sv.
Marije, nadbiskup se pozvao na obiaj koji je tada bio vaei u
kotorskoj biskupiji, nudei kaluerima da prihvate uniju, tj. pri-
mat Svete Stolice, a da pri tome zadre istoni obred. Meutim,
takav njegov prijedlog je izazvao negodovanje pravoslavaca, a
stvari su se dodatno zakomplikovale kada su se u spor ukljuili
lokalni muslimani iji su preci takoe bili pokopani na tom
groblju. Iako je barski kadija smirio duhove, iz daljeg izlaganja
stie se utisak da je nadbiskupova zabrana ostala mrtvo slovo na
papiru.39 Crkva Sv. Marije ispod bedema, kao i okolno
katoliko i pravoslavno groblje stradalo je 1631. godine, kada su
Turci do temelja sruili crkvu, a kosti izvadili iz grobnica i poba-
cali ih psima.40 Dva vijeka kasnije, slinu sudbinu je doivjela i
dvooltarska crkva Sv. Dimitrija na tvravi Nehaj. Prilikom
opravke tvrave 1861. godine, Mehmet - paa je crkvu pretvo-
rio u barutanu i zabranio vjernicima obiju crkava ukop na tom
mjestu, pri emu je demolirano okolno groblje, a kosti iz grob-
nica pobacane niz liticu.41
Kada je krajem XVI vijeka propala Rataka opatija to je imalo
za posljedicu jaanje pravoslavnog obreda na podruju onih
katolikih upa (Spi, Sozina i Kastel Lastva) koje su bile pod
jurisdikcijom ovog drevnog benediktinskog samostana. Dolo je
39 Bici M, Iskuenja na putu po Crnogorskom primorju, Albaniji i Srbiji
1610 godine, Budva, 1985, str. 93 95.
40 Stanojevi G, Naseljevanje Istre u XVII vijeku s osvrtom na iseljavanje
iz Crne Gore i Crnogorskog primorja, Istorijski zapisi, god. XVIII, knj. XXII,
sv. 3, Titograd, 1965, str. 445.
41 Ivekovi C, Spi (Sutomore), Svai, Hrvatski ilustrirani kolendar,
Zadar, 1906, str. 115. Usp. Bokovi , Stari Bar, Beograd, 1962, str. 188.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 77

Ivan Jovovi
do poveanja broja pravoslavnog klera i vjernika, koji usljed
nedostatka sakralnog prostora poinju da se koriste ve posto-
jeim katolikim crkvama. Potvrdu navedenog stava nalazimo u
kapitalnom djelu Illirici sacri, e postoji podatak o brojnosti
crkava u Spiu, pa se na tom podruju pored zborne crkve Sv.
Dimitrija spominju 11 katolikih crkava i jedna zajednika
(dvooltarska) crkva.42 Najbolji parametar za sagledavanje ove
tematike jesu izvjetaji barskih nadbiskupa, putem kojih mo-
emo uporeivati podatke o demografskim kretanjima i stanju
meureligijskih odnosa u razliitim vremenskim periodima.
Tako, na primjer, prilikom kanonske vizitacije barskog nadbi-
skupa ora Biankija 1637. godine u upi Sozina bilo je 20
katolikih kua, a pravoslavnih dvije, dok je 1703. godine u is-
tom mjestu barski nadbiskup Vicko Zmajevi naiao na svega tri
katolike kue, s obzirom da su ostali itelji Sozine prihvatili pra-
voslavni obred.43 U Sozini su bile etiri crkve (dvije Sv. Nikole,
Sv. Ilije i Sv. Mihaila Arhanela),44 od kojih su tri bile zajedni-
ke, ukljuujui upnu Sv. Nikole, to znamo na osnovu izvje-
taja barskog nadbiskupa Andrije Zmajevia iz 1671. godine.45
Najvei broj dvooltarskih crkava zabiljeen je u upi Spi.
Prve pomene crkava sa dva oltara imamo u spomenutom izvje-
taju barskog nadbiskupa iz 1637. godine. Obilazei upu Spi,
42 Farlati D. - Coletti J, Ilirici sacri, tomus septimus, Venetiis, 1817, pag.
13.
43 Jovovi I, Barska dijeceza u aktima dubrovakog i vatikanskog arhiva,
Istorijski zapisi, god. LXXXI, br.1-2, Podgorica, 2008, str. 81. Usp. Jovovi I,
upe Barske nadbiskupije u izvjetaju Vicka Zmajevia 1703. godine, Arhivski
zapisi, asopis za arhivsku teoriju i praksu, god. XVIII/2011, br. 2, Cetinje,
2012, str. 131.
44 Rastoder , op. cit, str. 167.
45 Markovi S, Prvi izvjetaj Andrije Zmajevia o Barskoj nadbiskupiji Sv.
Kongregaciji za irenje vjere: godina 1671, Istorijski zapisi, god. LXXI, br. 1-
2/1998, Podgorica, 1998, str. 217.

78 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
nadbiskup kae da je odrao misu u crkvi ili bolje rei kapeli Sv.
Jovana/Ivana, e postoje dva oltara. Jednim se slue katolici, a
drugim pravoslavni. Slino je i u drugoj crkvi Sv. Tekle/ekle.
Grobovi katolika su izmijeani sa grobovima pravoslavnih.
Istovremno napominje da u Spiu postoje jo dvije kapele, jedna
je Sv. Petra, a druga Sv. Petke, tako da i u ove dvije i pravoslavni
i katolici imaju po jedan oltar. U sljedeoj vizitaciji spianske
upe 1640. godine, nadbiskup Bianki navodi jo jednu
dvooltarsku crkvu posveenu Sv. oru. U ovoj crkvi takoe
katolici i pravoslavni imaju svoje oltare, a oko nje se nalazi
groblje, ali zapaa da grobna mjesta nijesu izmijeana ve su
podijeljena shodno konfesionalnoj pripadnosti.46
Spi nije samo poznat po dvooltarskim crkvama, ve postoji
crkva Sv. Roka sa jednim zajednikim oltarom u kojoj se
praktikuju oba hrianska obreda. Spomenuta crkva je
podignuta u slavu katolikog sveca francuskog porijekla kojeg
su crkva i narod smatrali zatitnikom od kuge. Prema milje-
nju pojedinih autora bilo je crkava s jednim oltarom koje su
zajedniki gradili i sluili se njima i katolici i pravoslavni,
poto ni jedni ni drugi nijesu imali ekonomske potencijale da
samostalno sagrade nove sakralne objekte. Po tim shvatanjima
to je bio sluaj i sa crkvom Sv. Roka u Spiu.47 Ova crkva je
vie puta obnavljana i doziivana aktivnim sudjelovanjem
katolikih i pravoslavnih vjernika. Na taj nain postala je zav-
jetno mjesto svih Spiana, koji je hodoaste dva puta godinje.
Inae, arheoloka istraivanja pokazala su da je crkva Sv. Roka
vjerovatno podignuta negdje sredinom XIV vijeka, u doba
najjae epidemije kuge, dok profesor ure Bokovi smatra
da je sagraena koju deceniju ranije, za vrijeme pontifikata
46 Markovi S, Studia Antibarensia, Perast, 2006, str. 336.
47 Belan A, Crkva svetog Luke u kanonskim vizitacijama Kotorskih bisku-
pa XVI XVIII stoljea, Otisak iz zbornika radova crkva svetog Luke kroz
vjekove, Kotor, 1997, str. 202.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 79
Ivan Jovovi
barskog nadbiskupa Francuza Vilhema Gijoma (1324
1341).48
Dvooltarske crkve ne susrijeemo samo u Spiu, ve tu pojavu
nalazimo i u drugim mjestima barske dijeceze. Tako se u pismu
estanskog upnika ora Vukovia upuenom Kongregaciji
1632. godine kae da u jednom selu u njegovoj upi postoji
crkva u kojoj je naizmjenino od davnine vreno bogosluenje
katolikog i pravoslavnog klera, pa je neto kasnije dolo do
spora oko vlasnitva nad crkvom. U istom pismu, spomenuti
upnik kae da je u toj crkvi obustavio vrenje slube Boje do
odluke Kongregacije po ovom pitanju. Rimska Kongregacija je
ubrzo donijela odluku kojom se konstatuje neispravnost postup-
ka upnika, jer je katolike liio njihovog posjeda, i naloeno mu
je da nastavi sa starim obiajem, s tim da se ne obavljava komu-
nikacija sa raskolnicima prilikom njihovih crkvenih ceremonija.
Iz dalje prepiske saznajemo da zabrana komunikacije koja je
naloena iz rimske kurije nije ispotovana od strane lokalnog
katolikog ivlja.49 Na osnovu koritene literature ne znamo o
kojoj je konkretno crkvi rije, mada u nekim selima u estani-
ma i Krajini odavnina ive izmijeano pravoslavni i katolici.
Jedina dvooltarska crkva na tom podruju bila je crkva
sv.Venerande u selu Livari, koju spominje nadbiskup Vicko
Zmajevi u izvjetaju iz 1703. godine.50
U ataru sela Zupci, kod zaseoka Ribnjak postoje temelji crkve,
koja je po kazivanju mjetana sluila i pravoslavnim, kao crkva
Sv. Vasilija, i katolicima pod imenom Sv. Ivana. Lokalno
stanovnitvo naziva ovo mjesto jo i Benediktinski dom.51 Po
narodnom kazivanju, u operacijama za osloboenje Bara od
Turaka na tom mjestu se knjazu Nikoli ukazao sv. Vasilije
48 Bokovi , op. cit, str. 189.
49 Bogovi M, op. cit, str. 29.
50 Jovovi I, op. cit, str. 133.
51 Bokovi , op. cit, str. 190.

80 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
ostroki, pa je tu podigao, tj. obnovio crkvu 1886. godine. Da su
onovremeni Crnogorci nekoliko vjekova pretekli svoje suvre-
menike u pogledu vjerske tolerancije svjedoi nam primjer
zapisan u Memoarima vojvode Gavra Vukovia, a koji se odnosi
na selo Zupce. Kao istaknuti sudionik u borbama za osloboenje
Bara, vojvoda Gavro, na dan 30. 11. 1877. godine (po starom
kalendaru) biljei nesvakidanji dogaaj: Kako nije bilo nige
u barskoj okolini pravoslavne crkve, Knjaz je zakazao da se
odri blagodarenje u katolikoj crkvi Svetoga Nikole u Zupce.
Katolici su s radou predusreli tu ponudu, koja im je svjedoila
istu volju Knjaevu za ravnopravnost obadvije crkve. Sve
svetenstvo, svi komandiri i barjaktari sviju bataljona skupili su
se pred crkvom da blagodare Bogu za uspjeh ruski. Kia bi stra-
hovita, a crkva dosta daleko, te se blagodarenje svri bez pris-
ustva Knjaeva. Nedugo potom, na imendan crnogorskog
knjaza 6. decembra 1877. godine katoliki popovi su odrali
mise po svim crkvama u barskoj dijecezi za zdravlje knjaza i
njegove vojske.52
Bikonfesionalno obiljeje je tokom XVIII vijeka dobila i
drevna Rataka opatija. Nekadanji benediktinski samostan na
Ratcu, iako u ruevnom stanju, u svijesti lokalnog stanovnitva
je i dalje imao posebno znaenje, kao hodoasniko mjesto. O
tome je svjedoila dugaka procesija na Tijelovo (Corpus
Domini) u kojoj su sudjelovali katolici i pravoslavni.53 Izvje-
taje barskih nadbiskupa potvruje putopis ruskog oficira Jegora
Kovaljevskog, koji je obilazei ove krajeve 1838. godine
zapisao: Dvije veoma stare crkve, koje su se sauvale iz vreme-
na srpske vlastele, na razvalinama Ratca, privlae k sebi stanov-
nike cijele Dalmacije, Crne Gore i Albanije, bez obzira na vje-
roispovjest pravoslavnih i katolika. Posebno se mnogo naroda
52 Vukovi G, Memoari, Podgorica, 2000, str. 326 327.
53 Spremi M, Rataka opatija kod Bara, Zbornik Filozofskog fakulteta,
knjiga VIII, Beograd, 1964, str. 191-215.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 81
Ivan Jovovi
skupi na dan praznovanja svetitelja u ije ime su izgraene, u
avgustu i septembru. Izgled tih crkava i razvalina na vrhu brda
vrlo je ivopisan.54 Tek od sredine XIX vijeka odreen je zase-
ban sakralni prostor za vjernike jedne, odnosno druge crkve
unutar samostanskog kompleksa. Dakle, u kripti bazilike Sv.
Marije drana je katolika misa na Tijelovo i Veliku Gospu, dok
je u kapeli Sv. Hodoasnika na dan Svetog cara Konstantina i
carice Jelene sluena pravoslavna liturgija.55
Jedina barska upa, Kastel Lastva, ije stanovnitvo nije pot-
palo pod vlast Osmanlija, a na iji pomen nailazimo jo u
Ljetopisu Popa Dukljanina, na poetku XVII vijeka je najveim
dijelom pripadala zapadnom hrianstvu. Kao to je to bio sluaj
sa ostalim barskim upama, tako se broj katolika u ovoj patro-
vskoj komunitadi vremenom smanjivao.56 Prema izvjetaju
barskog nadbiskupa Vicka Zmajevia iz 1703. godine, kao i u
izvjetajima njegovih prethodnika, u Kastel Lastvi nalazila se
dvooltarska crkva Sv. Tome Apostola. Meutim, iz ovog izvje-
taja zakljuujemo da se nedaleko od Kastel Lastve, na ostrvu
Kati u crkvi Sv. Neelje, Boja sluba obavljala po rimskom i
grkom obredu. Prema miljenju nadbiskupa, Grci
(pravoslavni Patrovii, op. a.) su je traili na prepotentan nain
i sa nepostojeim razlozima. Ubijeeni od sadanjeg nadbisku-
pa, nakon tri godine svae, bila je od istog prilikom ove viz-
itacije blagoslovljena i posveena za katoliko bogosluenje.57
54 Kovaljevski J, Crna Gora i slovenske zemlje, Podgorica, 1999, str. 227.
55 Jovovi I, O jednom upravnom sporu oko ratakih zidina s kraja XIX
vijeka Matica, asopis za drutvena pitanja, nauku i kulturu, god. XI, br. 43,
Cetinje Podgorica, jesen 2010, str. 257.
56 Sui J, Patrovii u periodu uprave Mletake Republike, Istorijski
zapisi, br. 4, Podgorica 1996, str. 93.
57 Jovovi I, upe Barske nadbiskupije u izvjetaju Vicka Zmajevia 1703.
godine, Arhivski zapisi, asopis za arhivsku teoriju i praksu, god. XVIII/2011,
br. 2, Cetinje, 2012, str. 132.
82 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me
 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
Ipak imovinsko - pravni spor izmeu Katolike i Pravoslavne
crkve nije bio okonan, to saznajemo iz akta mletakih vlasti
(1737.) kada je donesena zabrana izvoenja graevinskih rado-
va na crkvi Sv. Neelje. Prepisku povodom ove crkve nalazimo
u vie dokumenata iz XVIII vijeka.58
Kao to nalazimo pravoslavne crkve u kojima je naknadno
uzidan katoliki oltar, tako postoje i katolike crkve koje su
mletake vlasti ustupile pravoslavnim vjernicima, ali su
katolici u njima zadrali jedan svoj oltar.59 Zato su potpuno
neutemeljene tvrdnje kod dijela onih autora koji smatraju da
je Katolika crkva silom unosila svoje oltare u pravoslavne
hramove, pri emu se kao prilog u obrazloenju takvog stava
navodi crkva Sv. Luke u Kotoru!?60 Spomenuta crkva je prvo-
bitno bila katolika, o emu svjedoi ktitorski natpis na latin-
skom jeziku, zbog ega znamo da je sagraena 1195. godine.
Uostalom to potvruju sauvane kanonske vizitacije
kotorskih biskupa iz XVI i XVII vijeka. Mletake vlasti su
crkvu Sv. Luke prevashodno ustupile Grbljanima 1657.
godine, koji su bjeei od turske sile utoite pronali unutar
zidina Kotora.61
Na slian nain su postupile mletake vlasti za vrijeme
Kandijskog rata, kada su crkvu Sv. Save opata u Budvi ustupile
pravoslavnim iteljima Patrovia, Maina i Pobora, pod uslovi-
ma koji su bili pohranjeni u samostanu Sv. Marije, s obzirom da
58 erovi P, Arhivski zapisi o zabrani gradnje i opravke crkava u Patro-
viima u doba mletake vlasti, Istorijski zapis, god. XX, knj. XXIV, sv. 1,
Titograd, 1967, str. 167 169.
59 Belan A, op. cit, str. 203.
60 Mili A, Kako je tekao proces uklanjanja katolikih oltara iz
pravoslavnih crkava u Boki u u XIX vijeku, Boka, Zbornik radova iz nauke,
kulture i umjetnosti, knj. 21, Herceg Novi, 1999, str. 325.
61 ekularac B, Tragovi prolosti Crne Gore, Srednjevjekovni natpisi i zapisi
u Crnoj Gori kraj VIII poetak XVI vijeka, Cetinje, 1994, str. 67 69.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 83

Ivan Jovovi

je spomenuta crkva bila filijala ovog samostana.62 Dozvola

mletakih vlasti data pravoslavcima iz Budve i okolnih mjesta
podrazumijevala je da sporazumno sa Katolikom crkvom
obavljaju bogosluenje u crkvi Sv. Save opata, mada iz jednog
izvora saznajemo to nije bilo po volji pojedinim katolikim
svetenicima. Ovo zakljuujemo iz pisma pravoslavnih Budva-
na dostavljenog generalnom providuru u Kotoru 1680. godine.
U tom pismu, oni se ale na fra Anela, gvardijana samostana
Sv. Marije, jer se u njegovim rukama nalazio klju od spome-
nute crkve, pa je zbog njegove samovolje crkva ostala zatvore-
na za pravoslavne vjernike. Imajui povjerenje u mletake
vlasti, pravoslavni Budvani se u pismu nadaju pozitivnom
odgovoru, zavravajui svoje obraanje generalnom providuru
sljedeim rijeima: A mi koji smo izbjegli od pogane turske
vjere i njihovih zakona da bi zadrali asni krst i umrli u vjeri
kranskoj. Sad smo poli za odluku kako bismo i mogli imati
crkvu i ivovanje kako imaju Grci i ostali hriani u gradove i
mjesta principova i papina, da u nju slavimo i molimo boga i
svete i za pravednoga principa i za svu gospodu mletaku.63
Iako ne posjedujemo konkretni akt mletakih vlasti po ovom
pitanju, sigurno je da su pravoslavni bez tekoa sluili do kraja
XVIII vijeka u ovoj crkvi, na to ukazuje memoarska graa
budvanskog kanonika Antuna Kojovia. Navedeni katoliki
svetenik je u ime nadpopa Nikole Davidovia i lanova
crkvene optine i starjeine pravoslavnih porodica napisao
molbu mletakim vlastima u kojoj je obrazloio potrebu da se
podigne nova pravoslavna crkva u Budvi, to je nedugo zatim i
uraeno.64
62 Ivanovi K, Ljetopis Budve 1650, Cetinje, 1996, str. 289.
63 Stanojevi G, Pisma crnogorskih i brdskih glavara Mleanima izmeu
Kandijskog i Morejskog rata, Istorijski zapisi, god. XX, knj. XXIV, sv. 2,
Titograd, 1967, str. 345 346.
64 Kojovi A, Djela, (priredila Zlata Bojovi), Cetinje, 1996, str. 12 13.

84 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me

 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
U izvjetajima barskih nadbiskupa moemo naii na
povremene konfrontacije i tenzije izmeu ove dvije crkvene
organizacije. Bilo je nepopularnih poteza na obije strane. Tako s
jedne strane, o ovome imamo saznanja iz sauvanih akata dije-
cezalnog sabora odranog 1750. godine pred crkvom Sv. Nikole
u Zupcima. Pored drugih pojedinosti koje su se odnosile na
ustrojstvo Katolike crkve u Baru, doneena je odluka da se
sprijee mijeoviti brakovi s pravoslavnima i onemogui i
zabrani katolicima pohaanje pravoslavnih crkava. Na taj nain
je stvaran jaz izmeu pristalica dvije vjeroispovjesti jednog isto-
ga naroda. Pod kaznom iskljuenja bilo je zabranjeno katolici-
ma da svoje keri udaju za pravoslavne. Sa druge strane sazna-
jemo od nadbiskupa Vladanjija da su pravoslavni iskoristili
teak poloaj Katolike crkve i uz pomo Turaka prigrabili
jednu kapelu unutar samostanskog kompleksa na Racu.65
Iako tokom XVIII stoljea nailazimo na sporadine imovinsko
- pravne rasprave oko vlastntva nad dvooltarskim crkvama, do
njihovog nestanka na podruju Boke Kotorske dolazi poetkom
XIX vijeka. To se nije odigralo spontano ve na zahtjev
pravoslavnog svetenstva, koje je insistiralo da se u mjestima
dominantno naseljenim pravoslavnim ivljem uklone katoliki
oltari iz pravoslavnih crkava. Iz naredbe francuskih vlasti
zakljuujemo da je usvojen zahtjev pravoslavnog svetenstva,
pa se ukidaju katoliki oltari u crkvi Sv. Luke u Kotoru, Sv.
Trojice u Rosama, Sv. Nikole na Lutici i Sv. Neelje u Joici.
Neto kasnije, za austrougarske vladavine, sredinom XIX vijeka
uklonjen katoliki oltar iz crkve Sv. Petra i Pavla u Risnu, s tim
da su se pravoslavni Rinjani obavezali da za potrebe Rinjana
katolika sagrade crkvu Sv. Arhanela.66
Nesporazume meu hrianskim crkvama oko vlasnitva ili
koritenja bikonfesionalnih graevina izraena su u drugoj
65 Radoni J, op. cit, str. 580.
66 Mili A, op. cit, str. 329 332.

www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 85

Ivan Jovovi
polovini XIX vijeka. Jedan od takvih primjera odnosi se i na
spor u pogledu koritenja nekadanje samostanske crkve Sv.
Ivana od Stoje, u naselju Rae, nedaleko od Skadra. Spomenuto
mjesto naselili su izmeu 1820-1830. godine pravoslavni
Spiani i neka bratstva iz Stare Crne Gore, bjeei ne samo od
krvne osvete ve i zbog siromatva. Od 1855. godine crnogors-
ki iseljenici potraivali su ruevine nekadanjeg benediktinskog
samostana, tvrdei da on od starine pripada istono-pravo-
slavnoj crkvi. Poto su pravoslavni dobili svoju crkvu tek 1857.
godine, oni su do tada sahranjivali svoje mrtve do poruene
samostanske crkve. Rezultat viegodinjih sporenja meu vjer-
nicima obije crkve uticao je da turske vlasti 1869. godine done-
su odluku o zabrani bogosluenja na tom mjestu, podiui
zidanu ogradu oko crkve.67
U drugoj polovini XIX vijeka, u doba sve prisutnije kon-
frontacije nacionalnih ideologija Srba i Hrvata, dolo je do izv-
jesnog poremeaja meureligijskih odnosa, uplivom dnevne
politike u ivot Pravoslavne i Katolike crkve, koje u znatnoj
mjeri postaju instrument nacionalno orijentisanih stranaka u
realizaciji njihovih programa. Takva drutvena zbivanja zabi-
ljeena su i na predmetnom podruju, tj. rubnim dijelovima
Austrougarske monarhije, o emu svjedoe ne samo arhivska
graa nego i ondanja tampa. Jedno od takvih vienja
meureligijskih odnosa nalazimo u lanku nacionalistiki pro-
filisanog lista Dubrovnik, od 6. oktobra 1895. godine, povodom
neke crkvene sveanosti u Spiu, koja je po miljenju reportera
imala politiku pozadinu. Autor lanka, oigledno nezadovoljan
organizacijom sveanosti, koristi se istorijskim reminiscencija-
ma ne bi li u njima naao potvrdu za svoja politika stajalita,
upuujui na taj nain kritiku ondanjim predstavnicima vlasti i
Katolike crkve na tom podruju. Do nazad kratkog vremena
67 Ippen T, Stare crkvene ruevine u Albaniji, Glasnik Zemaljskog muzeja,
Sarajevo, 1900, str. 95 96.
86 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me
 Dvooltarske crkve na Crnogorskom primorju
nije bilo mjesto u Spiu politikijem i vjerskijem strastima i
trvenjima. Najvea snoljivost i ona prava jevaneljska ljubav
vladala je meu sljedbenicima jedne i druge, rimokatolike i
pravoslavne Crkve, ali to ne stoji u raunu nekijem dogonima i
mutikaama, pak upotrebljavaju svakojaka srestva doputena i
nedoputena, da zavade jednokrvnu brau, te mjesto sloge, mira,
brastva i prijateljstva, siju mrnju, nesnoljivost i to sve u korist
neke velike Hrvacke.68
Nasuprot ovakvim napisima u tampi, istorijski izvori biljee
zajedniku saradnju pravoslavnih i katolika u navedenom perio-
du, to uslovljava oprez prije izricanja konanih sudova u pogle-
du stepena vjerske tolerancije. O tome svjedoe povjerljivi
dokumenti austrougarske administracije. Prema jednoj procjeni
vojno-obavjetajne slube upuene Ministarstvu rata u Beu
zakljuujemo da je dravna vlast nezadovoljna radom lokalnog
katolikog svetenstva, ukazujuu na mogunost da su neke
vodee linosti katolikog klera sklopile tajni sporazum sa
svetenstvom grkoistone crkve. U drugom dokumentu, izvje-
taju nastalom za potrebe Ministarstva bogotovlja i nastave
Austrougarske, namjesnik Atems detaljno analizira situaciju u
ovom resoru i napominje da pojedini katoliki svetenici
otvoreno podravaju stranaku politiku Sloge. Prema izvje-
taju namjesnitva, u sprovoenju takve politike prednjaio je
don Ivan Uelini. Dok je bio administrator upske crkve u
Zankoviima (opina Spi), svojim je vladanjem uvelike krnjio
ugled dravne vlasti u onoj najjunijoj taki nae Monarhije.
Kao veliki pristalica Sloge udruio se sa pravoslavnim itelji-
ma Spia, predvodei politiku akciju protiv spianskog nael-
nika i njegove stranke. Iako je bio izriito opomenut od politike
vlasti, on se i dalje javno i privatno rugao poglavarstvu u Ko-
toru, te je zbog takvih postupaka biskup odluio da ga premjesti
68 Kosti V, Traganje za istinom o zbivanjima u Boki 1895, Tivat, 2005, str.
105 - 106.
www. maticacrnogorska.me MATICA, proljee 2013. 87
iz Spia u kaljare. Meutim, njegova politika uvjerenja bila su
prepreka njegovoj slubi u Boki, pa je na zahtjev austrijskih
vlasti don Ivan Uelini premjeten u Pulu. Da bi suzbili takve
tendencije, u navedenim izvjetajima se preporuuje nadlenom
ministarstvu u Beu da se tolerantni katoliki svetenici premi-
jeste iz Boke, a da ih u njihovim upama zamijene franjevci iz
Bosne i Hercegovine, koji bi sigurno zauzeli otar stav spram
grkoistone crkve na ovom podruju.69
Iako primjere dogmatske iskljuivosti moemo pronai u
veem broju dokumenata, stanje na terenu u mnogome deman-
tuje takva pisanja. Odreene negativnosti u odnosima Katolike
i Pravoslavne crkve na ovom prostoru zavravale su se
uglavnom na nivou slubene ili privatne prepiske. Stoga ih
moemo oznaiti kao epizodne pojave, jer je kultura
zajednikog ivota naroda na Crnogorskom primorju, uprkos
svim izazovima, opstala do danas. Dok je na globalnom nivou
obiljeavanje jubileja 1700 godina od objavljivanja Milanskog
edikta posluilo Katolikoj i Pravoslavnoj crkvi za uspostav-
ljanje to prisnije saradnje, na Crnogorskom primorju stoljeima
opstoje ekumenistike ideje materijalizovane u obliku
dvooltarskih crkava. uvanje ove tekovine je prvenstveno u
nadlenosti crnogorskih dravnih organa i institucija, koji treba
konkretnom djelatnou da pokau kako zalaganje za multikul-
turalnost nije dnevno-politika potapalica, ve projektovana
strategija koja se naslanja na najdublje slojeve nae duhovnosti.
U suprotnom, dvooltarske crkve, kao i drugi spomenici zajed-
nitva naroda sa ovog podruja, mogu postati balast za
crnogorsko drutvo, tj. osnov moguih nesporazuma i podjela.

69 Bero J, Neke policijske mjere austrijskih vlasti u Boki Kotorskoj za vri-

jeme Prvog svjetskog rata, Istorijski zapisi, god. XVII, knj. XXI, sv. 3,
Titograd, 1964, str . 568 572.
88 MATICA, proljee 2013. www. maticacrnogorska.me