HEMIJSKA RAVNOTEA

DINAMIKA RAVNOTEA

U toku hemijske reakcije koncentracije reaktanata opadaju, koncentracije proizvoda

reakcije rastu.
Posle nekog vremena od poetka reakcije nema merljive promene koncentracije
reaktanata ili proizvoda (u zatvorenom sistemu).
Takvo stanje sistema je RAVNOTENO STANJE HEMIJSKA RAVNOTEA ().
Koncentracije reaktanata i proizvoda reakcije su ravnotene koncentracije.

HEMIJSKA RAVNOTEA
RAVNOTEA

DINAMIKA RAVNOTEA

N2O4(g)  2NO2(g)

Hemijska ravnotea je dinamika i dalje se odigravaju i direktna i suprotna (povratna)

reakcija.
U stanju ravnotee:
brzine direktne i povratne reakcije su jednake,
koncentracije reaktanata i proizvoda reakcije su konstantne.
HEMIJSKA RAVNOTEA

DINAMIKA RAVNOTEA

A+BC+D

Direktna reakcija: A + B C + D Povratna reakcija: C + D A + B

dir = k1[A][B] pov = k2[C][D]

dir = pov

k1[A][B] = k2[C][D]

k1 [C][D] izraz za konstantu

K= =
k 2 [A][B] ravnotee

HEMIJSKA RAVNOTEA

DINAMIKA RAVNOTEA

Homogena ravnotea ako su reaktanti i proizvodi reakcije u istoj fazi

Heterogena ravnotea ravnotea se uspostavlja izmeu vie faza

talog rastvor
PbI2(s)  Pb2+(aq) + 2I(aq)
tenost para
Br2(l)  Br2(g)
HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u homogenim sistemima (smeama gasova, rastvorima)

aA + bB  cC + dD

ravnotene [C]c [D]d

Kc = g ili aq! sil
koncentracije [A]a [B]b

jedinica: (mol m3) ZA GASOVE, (mol dm3) ZA RASTVORE

= (c + d) (a + b)

ravnoteni p(C)c p(D)d

Kp =
parcijalni pritisci p(A)a p(B)b

jedinica: (Pa) ZA GASOVE

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u homogenim sistemima

p(C)c p(D)d
Kp =
p(A)a p(B) b
n
pV = nRT p = RT = cRT
V
[C]c ( RT )c [D]d ( RT )d [C]c [D]d
Kp = = ( RT ){(c + d) (a + b)}
[A]a ( RT )a [B]b ( RT )b [A]a [B]b

KKp ==KKc((RT )
p c RT)

= 0 Kp = Kc
PRIMER?
CO(g) + H2O(g)  CO2(g) + H2(g)
HEMIJSKA RAVNOTEA

PRIMERI

Cl2(g) + 2O2(g)  2ClO2(g)

[ClO 2 ]2
Kc = ? Kc = = 1,1104 mol1 m3
[Cl 2 ][O 2 ]2
4 1
1,110 mol m 3 8
Kp = ? Kp = Kc(RT)1 = 1 1 = 3,310 Pa1
8,315 Pa m 3 mol K 400 K

N2(g) + O2(g)  2NO(g)

[NO]2
Kc = ? Kc = = 8,8103
[N 2 ][O 2 ]

Kp = ? Kp = Kc = 8,8103 = 0

NH4HS(s)  NH3(g) + H2S(g)

Kc = ? Kc = [NH3][H2S] Kp = p(NH3)p(H2S)

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u homogenim sistemima

N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g)

[NH 3 ]2
Kc =
[N 2 ][H 2 ]3
p(NH 3 )2
Kp =
p(N 2 ) p(H 2 )3
Izraz za konstantu ravnotee zavisi od oblika hemijske jednaine:
p(NO 2 )2
(a) N2O4(g)  2NO2(g) K p1 =
p(N 2 O 4 )
p(N 2 O 4 )
za suprotnu reakciju 2NO2(g)  N2O4(g) K p2 =
p(NO 2 )2
konstanta ravnotee suprotne reakcije jednaka je recipronoj vrednosti konstante
ravnotee direktne reakcije
1
K p2 = K p1 K p 2 = 1
K p1
HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u homogenim sistemima

p(NO 2 )2
(b) N2O4(g)  2NO2(g) K p1 =
p(N 2 O 4 )

za reakciju kod koje su

stehiometrijski p(NO 2 )
N2O4(g)  NO2(g) K p2 =
koeficijenti p(N 2 O 4 )
pomnoeni sa

kada se stehiometrijski koeficijenti u hemijskoj jednaini pomnoe faktorom n,

nova konstanta ravnotee se dobija stepenovanjem stare konstante ravnotee
faktorom n
K p 2 = K p1 n

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u homogenim sistemima

p(SO 3 )
(c) (1) SO2(g) + O2(g)  SO3(g) K p1 =
p(SO 2 ) p(O 2 )

p(NO) p(O 2 )
(2) NO2(g)  NO(g) + O2(g) K p2 =
p(NO 2 )
(1) + (2) = (3)
p(SO 3 ) p(NO)
za sloenu (3) SO
2(g) + NO2(g)  SO3(g) + NO(g) K p3 =
reakciju p(SO 2 ) p(NO 2 )

kada ravnotena reakcija predstavlja zbir dve ili vie reakcija, konstanta ravnotee
ukupne reakcije jednaka je proizvodu konstanti ravnotea pojedinanih reakcija

K p 3 = K p1 K p 2
HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u heterogenim sistemima

CaCO3(s)  CaO(s) + CO2(g)

K p = p(CO 2 )
g ili aq! sil
K c = [CO 2 ]

U izraz za konstantu ravnotee ne ulaze vrste

supstance i tenosti zato to:
ne utiu na poloaj ravnotee,
koncentracija, odnosno parcijalni pritisak im je
konstantan, pa su te vrednosti ve ukljuene u
vrednost K.
Bez obzira na promenu koliina CaCO3 i CaO,
pritisak CO2 u sudu se ne menja.

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE u heterogenim sistemima

CO2(g) + C(s)  2CO(g)

p(CO) 2
Kp =
p(CO 2 )

[CO]2
Kc =
[CO 2 ]

CH3COOH(aq) + H2O(l)  CH3COO(aq) + H3O+(aq) Pb2+(aq) + 2I(aq)  PbI2(s)

[CH 3COO ][H 3O + ] 1

Kc = Kc = 2+
[CH 3COOH] [Pb ][I ]2
HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE

Na osnovu vrednosti (veliine) konstante ravnotee moe se proceniti:

sastav reakcione smee u stanju ravnotee,
da li je direktna reakcija spontana.
aA + bB  cC + dD
[C]c [D]d p(C)c p(D)d
Kc = Kp =
[A]a [B]b p(A)a p(B) b

KK>>
>>11 KK<<
<<11

proizvodi
proizvodi reaktanti
reaktanti
K >> 1 K << 1
reaktanti
reaktanti proizvodi
proizvodi

Favorizovana je direktna reakcija. Favorizovana je povratna reakcija.

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE

KK>>
>>11

NO(g) + O3(g)  NO2(g) + O2(g) Kc = Kp = 6,01034 na 25 oC

U stanju ravnotee je velika koliina proizvoda reakcije, a zanemarljiva koliina
reaktanata.
Direktna reakcija je spontana.

KK<<
<<11

N2(g) + O2(g)  2NO(g) Kc = Kp = 4,51031 na 25 oC

U stanju ravnotee je velika koliina reaktanata, a zanemarljiva koliina proizvoda
reakcije.
Direktna reakcija nije spontana.
HEMIJSKA RAVNOTEA

REAKCIONI KOLINIK odreivanje smera odigravanja reakcije

aA(g) + bB(g)  cC(g) + dD(g)

p 0 (C)c p 0 (D) d p(C)c p(D)d

Q= poredimo sa Kp =
p 0 (A)a p 0 (B) b p(A)a p(B)b

poetni pritisci ravnoteni pritisci

Q moe imati bilo koju vrednost. K ima tano odreenu vrednost za datu t.

Q < K reakcija se odigrava u direktnom smeru.

Q > K reakcija se odigrava u suprotnom smeru.
Q = K sistem je u ravnotei, nema promene.

HEMIJSKA RAVNOTEA

REAKCIONI KOLINIK odreivanje smera odigravanja reakcije

K Q K K
Q

Q<K Q=K Q>K

p 0 (C)c p 0 (D)d p 0 (C)c p 0 (D)d

Q= Q=
p 0 (A)a p 0 (B)b p 0 (A)a p 0 (B)b
HEMIJSKA RAVNOTEA

PRIMER

U evakuisani sud zapremine 1,0 dm3 uneto je 4,0 mol PCl5, 2,0 mol PCl3 i 2,0 mol Cl2.
Zagrevanjem smee na 250 oC uspostavlja se ravnotea reakcije:

PCl5(g)  PCl3(g) + Cl2(g)

Odrediti da li se do uspostavljanja ravnotee PCl5 stvara ili razgrauje, ako konstanta
ravnotee reakcije na 250 oC iznosi 2105 Pa.

n 0 (PCl 5 )RT 4,0 mol 8,315 523 K

p 0 (PCl 5 ) = = = 1,710 7 Pa
V 1,010 3 m 3

p0(PCl3) = p0(Cl2) = 8,7106 Pa

p 0 (PCl 3 ) p 0 (Cl 2 ) (8,710 6 Pa) 2 Favorizovana je povratna reakcija.

Q= = 7 = 4,510 6 Pa > K PCl5 se stvara do uspostavljanja
p 0 (PCl 5 ) 1,710 Pa
ravnotee.

HEMIJSKA RAVNOTEA

KONSTANTA RAVNOTEE veza sa promenom slobodne energije

Predznak G je kriterijum spontanosti odigravanja hemijske reakcije.

Pri standardnim uslovima:

GG==RT
RTlnlnKK

G < 0 lnK > 0 K > 1 Direktna reakcija je spontana.

G > 0 lnK < 0 K < 1 Direktna reakcija nije spontana.
G = 0 lnK = 0 K = 1 [A]a[B]b = [C]c[D]d (retko)
HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP uticaj promene uslova na sistem u ravnotei

Ako se na sistem u ravnotei deluje promenom nekog od faktora ravnotee (c, p, T...),
poloaj ravnotee e se pomeriti u smeru suprotstavljanja promeni...
ili...sistem u ravnotei reaguje na nain kojim se ublaava (ponitava) dejstvo
promene.

uticaj
uticajpromene
promenekoncentracije
koncentracije dodatak ili uklanjanje reaktanata ili proizvoda reakcije

dodatak supstance mora da se utroi

uklanjanje supstance mora da se nadoknadi
Uspostavlja se novo ravnoteno stanje, pri emu je K nepromenjeno, a promenile su se
sve ravnotene koncentracije.

HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

Poveanje koncentracije reaktanta ravnotea se pomera u desnu stranu, favorizuje se

direktna reakcija, troi se dodati reaktant.
N2O4(g)  2NO2(g)

Dodatak
DodatakNN2O
2O44

Poveanje koncentracije proizvoda reakcije ravnotea se pomera u levu stranu,

favorizuje se povratna (suprotna) reakcija, troi se dodati proizvod reakcije.
N2O4(g)  2NO2(g)

Dodatak
DodatakNO
NO22
HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

Smanjenje koncentracije reaktanta ravnotea se pomera u levu stranu, favorizuje se

povratna reakcija, stvara se (nadoknauje) uklonjeni reaktant.
N2O4(g)  2NO2(g)

Uklanjanje
UklanjanjeNN2O
2O44

Smanjenje koncentracije proizvoda reakcije ravnotea se pomera u desnu stranu,

favorizuje se direktna reakcija, nadoknauje se uklonjeni proizvod reakcije.
N2O4(g)  2NO2(g)

Uklanjanje
UklanjanjeNO
NO22

HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

uticaj
uticajpromene
promenepritiska
pritiska

promena parcijalnih pritisaka (pi) reaktanata ili proizvoda reakcije u gasovitom

stanju (dodatak ili uklanjanje) ima isti uticaj na poloaj ravnotee kao promena
koncentracije (pi = ciRT):
poveanje pi reaktanta i smanjenje pi proizvoda reakcije ravnotea
se pomera u desnu stranu, favorizuje se direktna reakcija;
smanjenje pi reaktanta i poveanje pi proizvoda reakcije ravnotea
se pomera u levu stranu, favorizuje se suprotna reakcija.
promena ukupnog pritiska u sistemu promena zapremine:
poveanje pritiska smanjenje zapremine;
smanjenje pritiska poveanje zapremine. p = nRT/V
HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

poveanje pritiska potiskivanje klipa sabijanje sistema

smanjenje zapremine.
poveanje ukupnog pritiska pomera poloaj ravnotee u smeru
u kome nastaje manja koliina gasova. Smanjenjem ukupne
koliine gasova smanjuje se ukupni pritisak.

N2O4(g)  2NO2(g)
bezbojan mrk

Poveanje
Poveanjepp

HEMIJSKA RAVNOTEA

PRIMERI

N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) CO2(g) + C(s)  2CO(g)

Poveanje
Poveanjepp Poveanje
Poveanjepp

SO2(g) + O2(g)  SO3(g) N2(g) + O2(g)  2NO(g)

Smanjenje
Smanjenjepp Smanjenje
Smanjenjepp nema promene

promena ukupnog pritiska nema uticaj na

ravnoteni sistem kod kojeg je = 0.
HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

uticaj
uticajpromene
promenetemperature
temperature

zavisi od toplotnog efekta reakcije:

endotermna reakcija (troenje toplote) favorizuje se poveanjem t
(dovoenjem toplote);
egzotermna reakcija (oslobaanje toplote) favorizuje se smanjenjem t
(odvoenjem toplote).

Poveanje t

Smanjenje t

end.
 [CoCl4]2 + 6H2O
[Co(H2O)6]2+ + 4Cl egz. rH > 0

HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

Promena t dovodi do pomeranja poloaja ravnotee jer dolazi do promene vrednosti

konstante ravnotee, koja zavisi od temperature:

K = A e rH

/ RT

Promena vrednosti K sa temperaturom:

ako je rH< 0 sa poveanjem t favorizuje se suprotna reakcija ravnotea
se pomera u levu stranu koncentracija proizvoda reakcije opada, a reaktanata
raste opada vrednost K.
ako je rH> 0 sa poveanjem t favorizuje se direktna reakcija ravnotea
se pomera u desnu stranu koncentracija proizvoda reakcije raste, a reaktanata
opada raste vrednost K.
Promena koncentracije i pritiska dovodi do pomeranja poloaja ravnotee, ali ne dolazi
do promene vrednosti K.
HEMIJSKA RAVNOTEA

PRIMER

Kako se moe poveati prinos amonijaka u reakciji industrijskog dobijanja Haber-Boovim

postupkom?
N2(g) + 3H2(g)  2NH3(g) rH = 92,2 kJ mol1

c (ili pi) uklanjanje amonijaka iz reakcione smee favorizuje direktnu reakciju.

Amonijak se kontinualno odvodi selektivnom kondenzacijom (NH3 kljua
na 33 oC, N2 na 196 oC, H2 na 253 oC)
p poveanje ukupnog pritiska favorizuje direktnu reakciju. Reakcija se izvodi
na visokom pritisku (~20 MPa).
t hlaenjem se favorizuje direktna reakcija, ali je brzina reakcije veoma mala.
Poveanje t e ubrzati reakciju, ali vrednost K opada i favorizuje se suprotna
reakcija. Kompromis: reakcija se izvodi na povienoj temperaturi (~450 oC)
uz korienje katalizatora (Fe, Al2O3, K2O).

Kp = 0,094 Pa2 na 25 oC Kp = 4,4 109 Pa2 na 450 oC

HEMIJSKA RAVNOTEA

UTICAJ KATALIZATORA

E
(H)

Reakciona koordinata

Katalizator smanjuje Ea i direktne i povratne reakcije.

Dodatak katalizatora:
ne menja vrednost K,
ne dovodi do promene poloaja ravnotee,
sistem bre dostie stanje ravnotee.
HEMIJSKA RAVNOTEA

LE ATELIJEOV PRINCIP

Pomeranje poloaja Promena konstante

Promena ravnotee ravnotee, K

Koncentracija DA NE

Pritisak DA NE

Zapremina DA NE

Temperatura DA DA

Katalizator NE NE

HEMIJSKA RAVNOTEA

DALJA RAZMATRANJA

Hemijska ravnotea u homogenim sistemima vodenim rastvorima elektrolita:

kiselina i baza,
soli.
Hemijska ravnotea u heterogenim sistemima.