JUAN CRISOSTOMO SOTTO (CRISSOT)

(27 Enero 1867 12 Hulyo 1918)

Si Juan Crisostomo Sotto ay isang kilalang

manunulat, makata, mandudula, periodista at
rebolusyonaryo. Siya ang kilalang Ama na literatura
ng Pampanga. Pambihira ang kanyang kahusayan sa
pagtatalong patula sa wikang Kapampangan kung
kaya ang pagtatalong patula sa wikang Kapampangan
ay tinawag na Crisotan na katumbas ng Balagtasan sa
wikang Tagalog. Isa siyang manunulat-makata,
mandudula at editor sa wikang Kapampangan.

Isinilang sa Bacolor, Pampanga, si Juan

Crisostomo Sotto, na anak nina Santiago Sotto at
Marciana Caballa. Si Sotto ay unang natutong
magbasa at magsulat sa pamamagitan ni Cirilo
Fernandez at nagpatuloy siyang tinuruan ni Vicente Quirino.

Bilang isang manunulat, ginamit ni Sotto ang sagisag panulat na Crissot. Siya ay
sumulat ng mga tula, drama, sanaysay, dulang katatawanan, at nagsasalin din siya ng mga
literaturang nasusulat sa wikang Espanyol, ang isa rito ay ang Lovers of Teruel
Faust at Nero and the Gladiators. Nagsusulat din siya sa La Indepencia. At nang sumiklab
ang Rebolusyon sa Filipinas, noong 1896, si Soto ay tumulong kay Maximo Hizon sa
pagpapalaganap ng mga ideyolohiya ng mga kapampangan. Kasama si Sotto sa grupo
ni Tomas Mascardo na nakipaglaban noong 1898, sa mga Amerikano. Binawian siya ng
buhay noong 12 Hulyo 1918 dahil sa sakit sa puso.
MORO-MORO
Ang Sultana
Perla
Zapre
SARSUELA
Alang Dios
TULA
Crisot
Rubi
Natis Belen
Vitaliano
ARTIKULO
Julio Setiembre
Lacan Batbat
DULA
Ing Pamanguisama Ning Mete (The Marriage of the Dead)
Sigalot
Nanutang Male Cu (Katatawanang Dula)
ENGLISH SPANISH PAMPANGO DICTIONARY
MAIKLING KWENTO
Larawang Itim
NOBELA
Lidia
 Matagal nang magkasintahan sina Lidia at Hector, ngunit biglang nanlamig ang
pag-ibig ng dalaga sa katipan. Maging ang mga kaibigan na kanilang nakasalamuha sa mga
pagtitipon ay nakahalata na. Minsan dumalo sila sa bahay ni Miling, isang kaibigan ng
magkasintahan, sa isang pamaskong salusalo ay nakita ang panlalamig ng dalaga.
Nasundan pa ito nang dumalo sila sa pagdiriwang sa Naval sa Angeles.

Tinangkang kausapin ng binata ang katipan minsang nagsimba sila subalit

humantong lamang ito sa isang malaking gulo. At upang hindi na lumala pa ang alitan ng
dalawang ay niyakap ng binate ang katipan at tinangkang halikan. Ngunit dumating ang
mga magulang ng dalaga. Hinabla nila si hector na siyang nagging sanhi ng malaking
eskandalo.

Labis-labis ang pag-ibig ng binate sa dalaga. Lumikha ito isang liham para sa
dalaga. Ngunit bago pa man ito dumating kay lidia ay nakapanaginip ito ng isang
nakakatakot na pangitain. Sa kanyang panaginip namatay si Hector.

Samantala, kinabukasan natagpuan ang bangkay ni Hector sa isang bakanteng

bahay na ginawang botika ng kanyang mga magulang. Isinisi kay lidia ang pagkamatay ng
binate. Labis ang kanyang naging kalungkutan.

Nang dumalaw ang kaibigang matalik ni Hector sa bahay ni Lidia, pilit na pinaamin
ng dalaga kung totoo ang mga isinusumbong nito tungkol sa kaibigan. Dahil sa labis na
pagkahabag ng kanyang konsensya, ipinagtapat ng binata na umiibig ito sa dalaga.
Ginawa niya ang paninira sa nasirang kaibigan upang mabaling sa kanyang ang pag-ibig ng
dalaga. Sa Labis na galit ng dalaga ay pinaluhod niya ang binata sa harap ng puntod ni
Hector upang humingi ito ng kapatawaran.
 Inang, Inang, kain!

Tumatawag ang isang anak sa kanyang ina. Dumaloy ang luha ng kawawang ina. Di
umiimik.

Inang,kain! ulit ng anak na unti-unting humihina ang tinig sa gutom.

Di makaimik ang ina. Nakatitig lamang sa anak niya. Hirap siya sa paghinga. Halos
mabiyak ang dibdib.

Tignan mo, bundo ko, wala nang tumutulong gatas. Gutom din ako!

Pinagmasdan na lang ng anak ang kawawang ina. Sa matamang pagkakatingin ay

nakatulog rin.

Kay sarap ng tulog sa taong gutom napapawi kahit kaunti ang hapdi ng sikmura.

Nang tulog na ang anak, hinalikan ito ng ina. Di makapagigil ang inang nagsilang
ngunit wala maipakian sa bunso niya. Ang maputiang mukha sanggol ay natigmak ng
luhaang umaagos.

Sa larawang kakila-kilabot, walang pinto ang makakaguhit. Walang babagay na

kulay. Putlain ang lahat ng bagay. Walang mapakain sa nanlalambot na anak na nakatulog
sa gutom sa malamig niyang kandungan. Isang larawang itim na nagdurugo at tumatangis.
Di maipipinta ng alimang pinsel dahil ito ay sakit ng kasakitan ang lungkot ng kalungkutan.

Maganda pa ang ina ngunit aanhin niya ang ganda kung di makalulunas sa gutom
ng anak.
 Nasabi tuloy, Binigyan ako ng Diyos ng ganda. Maitim na parang gabi ang aking
buhok. Maganda at makalaglag-tingin ang aking mga mata. Kulay rosas ang pisngi at kutis
ko. Garing ang kawangis ng ngipin ko. Ngunit ano ang halaga sa akin ng lahat .
Namamatay ako sa gutom. Kaya kong magtiis ngunit paano ang aking anak? Kawawang
sanggol! Ang tatay mo Diyos ko! Bakit diko maiwaksi sa aking puso ang walang utang na
loob. Ipinagkatiwala ko sa kanya ang lahat: ang ganda kong sinamba nila at ang puri kong
hinahangaan ng lahat. Ibinigay ko pati na aking karangalan ?

Mahina ang tunog ng sasakyan, Unti-unting lumalakas sa paglapit.

Isang karwahe ang pagdating na hila ng dalawang malusog na kabayo. Sumilip ang
kawawang ina sa wakwak na puwang sa dingding ng bahay nila. Napatingin siy sa
nakasakay sa karwahe.

Nakita niya ang lalaking nagsamantala sa kanya.

Nasigaw siya kaya nagising ang tulog na anak.

Inang, kain! sabi nito.

Pagkain! Hayan, anak ka ng tiwaling, at sinakal ang anak

Salita ng salita samantalang agaw-buhay ang anak.

Hihingi ka sa akin ng pagkain kahit wala akong maibigay. Tuyo na ang dibdib.
Mamatay ka! Oo mamatay ka sa aking mga kamay nang di kana naghiirap na gaya ko.

Nangingitim na nang bitiwan ang sanggol nang makita ang pinatay, humalakhak
nang kakila-kilabot ang baliw.
Ang kawawang babae, nasiraan ng bait.
 Punong puno ng kolorete ang mukha ng dalagang si Miss Yeyeng. Sabi nila
ipinanganak ang kanyang mga magulang sa sulok ng Pampanga, sa pinakamaliliit na bayan
nito. Dahil dito Pilipina si Miss Yeyeng mula ulo hanggang paa, at kahit sa kadulu-duluhan
ng kanyang buhok, kapampangan siya.

Dahil mahirap lang sila, pagtitinda ang ikinabubuhay. Nakikita si Miss Yeyeng na
sunong ang ginataan o kaya bitso-bitso na inilalako niya sa mga sugalan. Nagdalagang
walang pagbabago sa buhay nitong binibini.

Natapos ang rebolusyon. Nagbukas ng paaralan ang pamahalaang militar ng

Amerika at dito pinagturo ang mga sundalong Amerikano. Nangyaring si Miss Yeyeng pa
noo, ala ang binibini, ay nagkaroon ng suking sundalo. Inakit ng sundalong mag-aral ang
dalaga sa paaralang kanyang pinagtuturuan upang magkaintindihan sila. Sa kanilang pag-
uusap, nag-iingles ang sundalo, nagkaka-pampangan si Miss Yeyeng, kaya napilitan siyang
mag-aral.

Pagkaraan ng ilang buwan, nagsasalita na ng ingles si Miss Yeyeng, paglipas ng

walong buwan, a amuki ng gurong kawal, ipinahatid siya sa isang bayang kung siya
pinagtuturo. Noong nagtuturo doon, pinahinga niya ang taumbayan dahil nakikita niyang
mas marunong siya ng ingles kaysa sa kanila. Ganyan lumipas ang panahon. Halos hindi na
nagsalita si Miss Yeyeng ng kapampangan dahil sabi niya ay nakalimutan na niya. Matigas
daw ang kapampangan at nababaluktot ang kanyang dila, kaya kalianman hindi na siya
makapagsalita ng tuwid at nauutal siya.

Nagkalabitan ang mga maalam na nakakakilala sa kanya pagkarinig nito. Pinalitan

tuloy ang kanyang pangalan at pinangalanan siya ng matunog at umaalingasaw na Miss
Phathupats, pangalang hango sa malapad niyang balakang na pilit na iniipit sa pahang
mahigpit na ginamit niya, kaya ala siyang iniwan sa patupat o suman sa ibus na mahigpit
ang ballot.
 Magmula noon ito ang pangalang ibinansg sa kanya at nakalimutan nilang tuluyan
ang Yeyeng, ang malambing niyang palayaw. Ang Miss Phathupats ang naging palasak.
Ganito nang ganito ang buhay. Hindi nagtagal lumabas ang Ing Emangabiran, pahayagang
kapampangan sa Bacoor. Sa isang pista o belada sa bayang X, na kung saan dumalo si Miss
Phathupats, binabasa ito. Lumapit siya, ngunit nang Makita na kapampangan ang
binabasa, lumabi ng kunti, umiling at nagsabi.

Mi no entiende el Pampango

Mi no entiende ese Castellano, Miss, sabi naman ng isang sutsut, ginagad ang
kanyang tono.

Napangiti lahat ng nasa umpukan: at sapagkat may pinag aralan sila, hindi na nila
ipinakita ang pagkakaali nila sa binibini. At ito namang babae kahit alam na parang
tinutukso na siya ay nagpatuloy din at nagsabi:

Sa katunayan, totoong nahihirapan na akong bumigkas ng kapampangan lalo na

kung binabasa ko.

Dito sa iilang salitang binigkas niya, sumama lahat ng ibat ibang wika na
talasalitaang bulgar ng Ingles, Kastila. Tagalog na pinaghalu-halo niya ang walang
kawawaan. Hindi na nakapagpigil ang mga nakarinig; napatawa sila ng malakas. Nagalit si
Miss Phathupats, hinarap ang mga tumatawa at sabi niya:

Porque reir?

Por el tsampurado, miss, sbi ng unang sumagot.

Lalong lumakas ang halakhak ng mga nakikinig at nag-init ang pakiramdam ni Miss
Phathupats.
 Isa sa mga nakatayo ang nagsabi ng ganito.

Hindi kayo dapat magtaka kung hindi na marunong ng kapampangan si Miss

Phathupats: Una, dahil matagal na siyang nakisama sa mga kawal na Americano:
pangalawa, hindi na siya kapampangan, katunayan Miss Phathupats ang kanyang
pangalan. Noon na sumabog ang bulkan. Putok na ubod nang lakas, sumabog ang kaldero
ni Miss Phathupats at mula sa bunganga niyang naglalawa lumabas ang lagablab ng
Vesubiyo o ang lahat ng maruming salita sa kapampangan, bigla niyang pinagsama-sama
sa nag-aapoy na bunganga.

Walang hiya! Magnanakaw! Taga-lason! Anak-! sabi sa tinurang wikang

kapampangan.

Aba, kapampangan pala siya! sabi ng mga nakarinig.

Oo, hindi ba ninyo alam? sabi ng nakakakilala sa kanya.

Anak siya ni matandang Godiung pakbong na aking kanayon. Napahalakhak nang

malakas ang mga nanonood. Napaiyak na si Miss Phathupats at sa pagpupunas sa
kanyang tumutulong luha sumama ang makapal niyang pulbos sa pisngi. Lumitaw ang
likas niyang kulay, maitim pa siya sa duhat. Nang Makita ito ng mga nanonood lalo na
silang napatawa at nagsabi:

Aba! Maitim pala siya!

Oo, Amerikanang negra siya!

Sigawan, palakpak, halakhakan ang narinig noon. Hindi na nakatiis si Miss

Phathupats. Nagkandarapa sa paglabas sa daan at sabi niya:

Mi no vuelve en esta casa.

 Paalam, Miss na hindi marunong ng kapampangan!

Paalam, Miss Alice Roosevelt!

Paalam, Miss Phathupats!

Ganyan ang pinagtutulung-tulungan, at ang kawawang Yeyeng ay umalis na

bubulung-bulong na parang ulol. Napakarami ng mga Miss Phathupats sa panahon
ngayon. Hindi na sila marunong ng kapampangan o ikinakahiya na nila ang kapmpangan
dahil nakakapagsalita na sila ng ingles na tsampurado.