TEHNIKE UPUTE

Sarajevo, juli 2008. godine

PREHRAMBENA INDUSTRIJA
SEKTOR: UZGOJ RIBE

Sarajevo, juli 2008. godine

 SADRAJ:

1 IZVRNI SAETAK ................................................................................................ 9

2 PREDGOVOR......................................................................................................... 11
2.1 Status dokumenta............................................................................................. 11
2.2 Zakonski osnov i definicija najboljih raspoloivih tehnika............................. 11
2.3 Svrha dokumenta ............................................................................................. 12
2.4 Izvori informacija ............................................................................................ 12
2.5 Kako koristiti dokument (upute za razumijevanje i koritenje dokumenta).... 12
3 OBUHVAT DOKUMENTA................................................................................... 13
4 OPE INFORMACIJE .......................................................................................... 13
4.1 Opis i struktura industrijskog sektora .............................................................. 13
4.2 Ekonomski pokazatelji..................................................................................... 28
4.3 Znaaj sigurnosti prehrambenih proizvoda ..................................................... 31
4.3.1 Kvalitet i porijeklo sirovina.................................................................. 31
4.3.2 Kvalitet gotovog proizvoda .................................................................. 31
4.4 Pravni okvir ..................................................................................................... 34
4.5 Kljuni okolinski problemi .............................................................................. 34
4.5.1 Potronja vode...................................................................................... 35
4.5.2 Potronja energije i toplote.................................................................. 35
4.5.3 Otpadna voda ....................................................................................... 35
4.5.4 Otpad .................................................................................................... 36
4.5.5 Buka...................................................................................................... 36
4.5.6 Emisije u zrak i mirisi........................................................................... 36
4.5.7 Prijetnje biodiverzitetu ......................................................................... 37
4.5.8 Erozija zemljita i taloenje ................................................................. 37
5 OPIS TEHNOLOKOG PROCESA I TEHNIKA PO PROIZVODNIM
POGONIMA .......................................................................................................... 37
5.1 Metodologija za uzgoj ..................................................................................... 40
5.2 Uzgoj pastrmke................................................................................................ 41
5.2.1 Formiranje i odravanje matinog jata................................................ 41
5.2.2 Mrijetenje i oplodnja .......................................................................... 41
5.2.3 Valjanje ikre ......................................................................................... 41
5.2.4 Uzgoj liinki ......................................................................................... 42
5.2.5 Uzgoj riblje mlai predkonzumne ribe................................................. 42
5.3 Uzgoj konzumne ribe....................................................................................... 43
5.3.1 Bazeni ................................................................................................... 43
5.3.2 Kavezi ................................................................................................... 44
5.4 Uzgoj konzumne pastrmke sa crvenim mesom............................................ 45
5.5 Hranjenje salmonidnih riba.............................................................................. 45
5.6 Izlov ................................................................................................................. 45
5.7 Uzgoj arana .................................................................................................... 46
5.7.1 Priprema ribnjaka ................................................................................ 46
5.7.2 Mrijest .................................................................................................. 48
5.7.3 Uzgoj mlai .......................................................................................... 49
5.7.4 Mladinjaci........................................................................................... 50
5.7.5 Tovilite ................................................................................................ 50
5.7.6 Izlov ...................................................................................................... 50
5.7.7 Zimovnici .............................................................................................. 51

3
 5.7.8 Transport .............................................................................................. 51
5.8 Hranjenje toplovodnih vrsta riba ..................................................................... 51
6 TRENUTNI NIVOI POTRONJE I EMISIJA ................................................................... 52
6.1 Uvod ................................................................................................................ 52
6.2 Voda................................................................................................................. 52
6.2.1 Potronja vode...................................................................................... 52
6.2.2 Otpadna voda ....................................................................................... 52
6.3 Emisije u zrak .................................................................................................. 53
6.4 Potronja sirovina, pomonih materijala i hemikalija ..................................... 53
6.5 Otpad................................................................................................................ 54
6.6 Energija............................................................................................................ 55
6.7 Buka................................................................................................................. 55
6.8 Nesree velikih razmjera i akcidentne situacije............................................... 55
6.9 Ostali utjecaji ................................................................................................... 56
7 TRENUTNO RASPOLOIVE TEHNIKE U BIH ............................................... 56
7.1 Ope preventivne tehnike ................................................................................ 56
7.2 Prevencija nastanka emisija i svoenje upotrebe sirovina na minimum ......... 56
7.3 Prevencija i minimizacija nastanka otpada...................................................... 57
7.4 Smanjenje toksinosti otpada i otpadnih voda................................................. 57
7.5 Tehnike na kraju proizvodnog procesa............................................................ 58
7.5.1 Preiavanje otpadnih voda na kraju procesa ................................... 58
7.5.2 Tretman otpada na kraju procesa ........................................................ 58
8 NAJBOLJE RASPOLOIVE TEHNIKE .......................................................................... 58
8.1 Ope preventivne mjere................................................................................... 58
8.1.1 Izbor lokacije ribogojilita ................................................................... 58
8.2 Mjere za smanjenje koliine i tereta zagaenja otpadnih voda ....................... 59
8.3 Mjere za zatitu biodiverziteta......................................................................... 61
8.3.1 Izmjena prirodnih stanita.................................................................... 61
8.3.2 Unoenje stranih, selektivno uzgajanih, ili genetiki modifikovanih
vrsta ...................................................................................................... 62
8.4 Mjere za smanjenje erozije zemljita............................................................... 62
8.5 Tretman otpadnih voda iz ribogojilita............................................................ 63
8.6 Tretman otpada na kraju proizvodnog procesa................................................ 63
8.6.1 Siliranje ................................................................................................ 63
8.6.2 Prerada ribljeg otpada kompostiranjem .............................................. 64
8.7 Tretman mirisa................................................................................................. 65
8.7.1 Eliminacija mirisa (bioloki stimulatori) ............................................. 65
9 SMJERNICE I KRITERIJI ZA ODREIVANJE GRANINIH VRIJEDNOSTI EMISIJA ....... 66
10 ZAKLJUNA RAZMATRANJA.......................................................................... 69
11 REFERENCE .......................................................................................................... 70
12 RJENIK POJMOVA............................................................................................ 71

4
Popis slika u tekstu:
Slika 1. Slivna podruja u BiH................................................................................................. 14
Slika 2. Slivna rijena podruja u BiH..................................................................................... 15
Slika 3. Poloaj veih ribljih farmi u Bosni i Hercegovini....................................................... 16
Slika 4. Procenat uea u proizvodnji pojedinih grana akvakulture u BiH u 2006. godini... 22
Slika 5. Proizvodnja u sektoru akvakulture u BiH u periodu 1999-2005 (t)............................ 22
Slika 6. Grafiki prikaz zemalja uvoznika riblje hrane u 2006. godini (kg) ............................ 24
Slika 7. Proizvodnja ikre na salmonidnim betonskim ribogojilitima ..................................... 25
Slika 8. Proizvodnja mlai na salmonidnim betonskim ribogojilitima .................................. 26
Slika 9. Proizvodnja konzumne ribe na salmonidnim betonskim ribogojilitima .................... 26
Slika 10. Broj uposlenih radnika i proizvodnja konzumne ribe po uposlenom radniku (t) na
salmonidnim betonskim ribogojilitima................................................................................... 27
Slika 11. Tipian proizvodni ciklus na jednom postrojenju za akvakulturu ............................ 38

Popis tabela u tekstu:

Tabela 1. Korisna vodena povrina ciprinidnih zemljanih (hektara) i kaveskih ribnjaka (m2)16
Tabela 2. Korisna vodena povrina salmonidnih betonskih ribogojilita (m2) ....................... 17
Tabela 3. Korisna vodena povrina salmonidnih kaveskih ribogojilita (m2)......................... 19
Tabela 4. Korisna vodena povrina marinskih ribljih farmi u Neumu (m2)............................. 20
Tabela 5. Ukupna korisna povrina (hektara) instalisanih kapaciteta u akvakulturi BiH
(2006.) .................................................................................................................................... 20
Tabela 6. Ukupna proizvodnja u akvakulturi Bosne i Hercegovine u 2006. godini ................ 21
Tabela 7. Uvoz riblje hrane u Bosnu i Hercegovinu za 2006. godinu .................................... 23
Tabela 8. Proizvodnja ikre, mlai i konzumne ribe na salmonidnim betonskim ribogojilitima
.................................................................................................................................................. 24
Tabela 9. Pregled prometa ribe i ribljih preraevina u BiH u 2005. i 2006. godini................. 27

5
 LISTA SKRAENICA

BAP Best Available Practices Najbolje raspoloive prakse

BAT Best Available Technique Najbolje raspoloive tehnike

BATNEEC Best Available Technique Net Entailing Excessive Costs- Najbolja

raspoloiva tehnika koje ne iziskuju previsoke trokove

BD Brko Distrikt

BDP Bruto Domai Proizvod

BiH Bosna i Hercegovina

BPK Bioloka potreba po kisiku: koliina rastvorenog kisika koja je potrebna

mikroorganizmima da bi dolo do razlaganja organske materije

Ca(OH)2 Kalcij hidroksid

CIP Cleaning in Place - Sistem zatvorenog pranja unutranjosti proizvodne

opreme

EBS Ekvivalentni Broj Stanovnika

EC European Commission Europska komisija

EU Europska Unija

FBiH Federacija Bosne i Hercegovine

FMOiT Federalno Ministarstvo Okolia i Turizma

FMPV Federalno Ministarstvo Poljoprivrede, Vodoprivrede i umarstva

GVE Granine Vrijednosti Emisija

HACCP Hazard Analysis and Critical Control Points-Analiza rizika i kritine

kontrolne take

HPK Hemijska potreba po kisiku

IPPC Integrated pollution prevention and control Integralna prevencija i

kontrola zagaivanja

ISO International Organization for Standardization Meunarodna organizacija

za standardizaciju

NH3 Amonijak

6
MPV RS Ministarstvo poljoprivrede umarstva i vodoprivrede Republike Srpske

MPUGiERS Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju Republike

Srpske

PET PolyEthylenTerephtalat

PTOV Postrojenje za Tretman Otpadnih Voda

PVC Polivinil-Chloride

RS Republika Srpska

RZ Registar Zagaivaa

SKO/SKS Standardi Kvaliteta Okolia/ivotne Sredine

SRBIH Socijalistika Republika Bosna i Hercegovina

7
8
1 IZVRNI SAETAK

Uvod
Cilj dokumenta je osigurati referentne informacije nadlenim organima za izdavanje
okolinskih/ekolokih dozvola koje trebaju imati u vidu kod odreivanja uslova u dozvoli, ali i
operatorima pogona i postrojenja iz sektora akvakulture koji pripremaju dokumentaciju
potrebnu za dobivanje okolinske/ekoloke dozvole.
Dokument predstavlja sumaran pregled informacija prikupljenih iz brojnih izvora, ukljuujui
podatke dobivene direktno iz industrija za uzgoj ribe, Agencije za statistiku BiH, entitetskih
zavoda za statistiku, zatim struno znanje radne grupe angairane na izradi ovog dokumenta,
kao i komentare i sugestije dobivene u proceduri konsultacija sa javnou tokom njegove
izrade.

Ope informacije

Bosna i Hercegovina (BiH) ima vie od stoljea dugu tradiciju uzgoja salmonidnih i
ciprinidnih vrsta.
U Bosni i Hercegovini postoji 41 ribogojilita slatkovodne i morske ribe registriranih u Uredu
za Veterinarstvo BiH.
Postojei kapaciteti u akvakulturi danas su iskoriteni oko 75%, a jedan broj kvalitetnih
ribogojilita, zbog devastiranosti, oskudnih materijalnih sredstava i problema oko imovinskih
prava i privatizacije koriste svega 35% kapaciteta.
Proizvodi akvakulture u BiH su konkurentni svjetskom tritu, a izgraeni preraivaki
kapaciteti omoguavaju jo kvalitetnije proizvode. Zbog kvalitetnih hidroresursa, proizvodnih
objekata, preraivakih kapaciteta, dugogodinje tradicije (preko 100 godina) i educiranosti
kadrova, a uz pomo drave, mogue je vrlo uspjeno razvijati ovu granu poljoprivrede.
Osim zahtjeva u pogledu zatite okolia, postoje i druge zakonske obaveze i ogranienja koji
se moraju uzeti u obzir kod predlaganja najboljih raspoloivih tehnika u sektoru prerade ribe.
Svi pogoni moraju udovoljiti zahtjevima u pogledu higijenske ispravnosti proizvoda. Ovo
moe imati znaajan utjecaj na okolini aspekt, kao to su esta ienja, koritenje tople vode
i deterdenata.
Posebna panja je posveena kako nita u ovom dokumentu ne bi bilo u suprotnosti sa
relevantnom zakonskom regulativom iz oblasti sigurnosti prehrambenih proizvoda.
Ribogojilita mogu biti uzrokom zagaivanja ili smanjenja kvalitete vode kojom se
opskrbljuju. Sva ribogojilita u Bosni i Hercegovini isputaju iskoritenu vodu bez bilo
kakvog prethodnog tretmana. Mogui uticaji otpadnih voda od uzgoja ribe ukljuuju
kontaminaciju podzemnih voda i povrinskih voda usljed isputanja efluenata ili veze sa
dolaznim vodama iz rezervoara za skladitenje.
Elektrina energija uglavnom koristi u svrhu rasvjete, te u pojedinim sluajevima za rad
rashladne opreme u kojoj se pohranjuje riblji otpad. Na taj nain potronja energije je skoro
nula po kilogramu uzgojene ribe.

9
Otpad se prikuplja i stavlja u transportni kontejner koji se prazni prema ugovorenoj obavezi
komunalne organizacije. Uklanjanje otpada koji eventualno dospije u vode ribnjake, kanale,
nasip, puteve i ostala mjesta koja pripadaju ribnjaku vre uglavnom zaposlenih koji rade na
ribnjaku.

Opis tehnolokog procesa i tehnika po proizvodnim pogonima

Proizvodni period varira ovisno o vrsti i regionu, kao i o zahtjevima trita za veliinom i
stopom rasta odreene vrste, to je opet ovisno o temperaturi, kvalitetu ishrane, i davanju
hrane. Veina operacija ima period rasta od 4 do 18 mjeseci.
Kada se govori o metodologiji za uzgoj ribe, u BiH se prakticiraju dva naina: poluintenzivni
i intenzivni.
Uspjeh svake akvakulture zavisi u velikoj mjeri od vrste i nivoa primijenjene tehnologije, kao
i stepena njenog provoenja. Dobra tehnologija treba, prije svega, da obezbijedi optimalne
uslove sredine za odreenu vrstu riba. Pri tome se oslanja na konstantno praenje relevantnih
parametara i odgovarajue tehnoloke postupke kojima se kvalitet vode odrava u
zahtijevanim granicama.

Trenutni nivoi potronje i emisija

Ovo poglavlje daje pregled podataka o trenutnom okolinskom uinku preduzea za uzgoj ribe
u Bosni i Hercegovini, dobivenih iz razliitih izvora, kao to su Planovi aktivnosti, Zahtjevi
za izdavanje okolinskih dozvola, Vodoprivredni uvjeti i dozvole za postojea preduzea iz
sektora prerade ribe, podaci iz novoformiranog Registra zagaivaa, itd. Informacije su
takoer prikupljane tijekom posjeta industrijama u periodu novembar 2006.- april 2007. god.,
tijekom okolinskih audita u industrijama iz prehrambenog sektora kako bi se dobila valjane
informacije o trenutnim industrijskim praksama vezano za potronju vode, energije i sirovina,
nastalim zagaenjima, te nainu na koji industrija sprjeava, odnosno kontrolira nastala
zagaenja.
Trenutno raspoloive tehnike u Bosni i Hercegovini
Poglavlje sadri informacije o tehnikama koje se trenutno koriste u sektoru akvakulture u
Bosni i Hercegovini, a podijeljene su na: ope preventivne tehnike; prevencija nastanka
emisija i svoenje upotrebe sirovina na minimum; prevencija i minimizacija nastanka otpada;
smanjenje toksinosti otpada i otpadnih voda; tehnike na kraju proizvodnog procesa.
Najbolje raspoloive tehnike
Tehnike koje su opisane u ovom poglavlju podijeljene u sljedea podpoglavlja: ope
preventivne mjere kao to je npr. izbor lokacije ribogojilita; mjere za smanjenje koliine i
tereta zagaenja otpadnih voda; mjere za zatitu biodiverziteta; mjere za smanjenje erozije
zemljita; tretman otpadnih voda iz ribogojilita; tretman otpada na kraju proizvodnog procesa
(npr. siliranje, kompostiranje) te tretman mirisa.
Tehnike za tretman otpadnih voda iz industrijskih procesa u ovom sektoru ukljuuju
mastolove, separatore za separaciju plutajuih vrstih estica; izjednaavanje protoka i
optereenja; sedimentacija za redukciju suspendovanih vrstih estica upotrebom izbistrivaa
ili talonika itd.
Smjernice i kriteriji za odreivanje graninih vrijednosti emisija
Potrebno je naglasiti da ovaj dokument ne predlae granine vrijednosti emisija. Propisivanje
odgovarajuih uvjeta za okolinsku/ekoloku dozvolu e morati uzeti u obzir lokalne,

10
specifine uvjete kao to su tehnike karakteristike pogona za koji se izdaje dozvola, njegov
geografski lokalitet, kao i stanje okolia na lokalitetu.
Zakljuak
Tehnika uputa o najboljim raspoloivim tehnikama u sektoru akvakulture je podrka
cjelovitoj implementaciji Zakona o zatiti okolia/ivotne sredine i prateih pravilnika u oba
entiteta, te u Brko Distriktu, koji nalau izdavanje okolinske/ekoloke dozvole u skladu sa
najboljim raspoloivim tehnikama.
Dokument je rezultat participatornog pristupa gdje su se nastojale uzeti u obzir sugestije,
primjedbe i problemi svih zainteresiranih strana, te postii odgovarajui nivo konsenzusa
meu njima.
Imajui u vidu trenutni status sektora prerade ribe i identificirane okolinske probleme,
mnogim operatorima primjena prezentiranih tehnika e uvjetovati i znaajne promjene u
njihovom poslovanju. Briga za okoli/ivotnu sredinu vie nije troak koji treba nastojati svim
sredstvima smanjiti, nego dio svakodnevnog poslovanja, koje pod odreenim uvjetima moe
doprinijeti i boljim finansijskim rezultatima ukupnog poslovanja.

2 PREDGOVOR

2.1 STATUS DOKUMENTA

Dokument predstavlja rezultat participatornog pristupa gdje se nastojalo uzeti u obzir

primjedbe i problemi svih zainteresiranih strana, te postii odgovarajui nivo konsenzusa.
Dokument je uraen shodno lanovima 71, 86 i 87 Zakona o zatiti okolia Federacije BiH
(Slubene novine Federacije BiH, broj 33/03), lanovima 81, 95 i 96 Zakona o zatiti
ivotne sredine Republike Srpske - Preieni tekst (Slubeni glasnik Republike Srpske,
broj 28/07), te lanovima 67, 81 i 82 Zakona o zatiti ivotne sredine Brko Distrika
(Slubeni glasnik Brko Distrikta, broj 24/04), odnosno Pravilnika o donoenju najboljih
raspoloivih tehnika kojima se postiu standardi kvaliteta okolia/ivotne sredine (Slubene
novine FBiH, br. 92/07; Slubeni glasnik RS, br. 22/08).

2.2 ZAKONSKI OSNOV I DEFINICIJA NAJBOLJIH RASPOLOIVIH TEHNIKA

EU Direktiva o integralnoj prevenciji i kontroli zagaivanja implementirana je u Bosni i

Hercegovini kroz Zakon o zatiti okolia/ivotne sredine koji je stupio na snagu 2002. godine
u Republici Srpskoj, 2003. godine u Federaciji Bosne i Hercegovine i 2004. godine u Brko
Distriktu.
Direktiva predstavlja pomak od kontrole i obrade otpadnih tokova prema prevenciji njihovog
nastanka. Ona je izraz modernog-cjelovitog pristupa zatiti okolia/ivotne sredine i obvezuje
na primjenu preventivnih postupaka, odnosno na sprjeavanje nastajanja otpadnih tokova, a
tek zatim, na primjenu neke od okolino prihvatljivih tehnika za obradu otpada, onog ije se
nastajanje nije moglo izbjei.

11
Cilj je potaknuti primjenu preventivnih mjera sprjeavanja nastajanja otpadnih tokova na
izvoru prvenstveno mjerama istije proizvodnje i primjenom najboljih raspoloivih tehnika.
U zakonu o zatiti okolia/ivotne sredine najbolje raspoloive tehnike podrazumijevaju
najefektniji i najnapredniji stepen razvoja djelatnosti i njihovog naina rada koji ukazuje na
praktinu pogodnost primjena odreenih tehnika (za obezbjeenje graninih vrijednosti
emisija) u cilju sprjeavanja i tamo gdje to nije izvodljivo, smanjenja emisija u okoli/ivotnu
sredinu.
Prema Pravilniku o donoenju najboljih raspoloivih tehnika kojima se postiu standardi
kvaliteta okolia pojmovi imaju sljedee znaenje:
'tehnike' ukljuuju kako tehnologiju koja se koristi, tako i nain na koji je postrojenje
oblikovano, graeno, odravano, koriteno ili stavljeno izvan pogona,
'raspoloive' tehnike su one tehnike koje su razvijene do takvih razmjera koji
doputaju njihovu primjenu u odreenim industrijskim granama, u ekonomskim i
tehniki odrivim uvjetima, uzimajui u obzir trokove i prednosti, koriste li se te
tehnike ili proizvodi u dravi, sve dok su razmjerno dostupne korisniku,
'najbolji' znai najdjelotvorniji u postizanju visoke ope razine zatite okolia kao
cjeline.

2.3 SVRHA DOKUMENTA

Svrha dokumenta je osigurati referentne informacije organima vlasti nadlenim za izdavanje

okolinskih/ekolokih dozvola u BiH, a koje trebaju imati u vidu kod odreivanja uvjeta za
dozvolu, ali i podnosiocima zahtjeva za okolinu/ekoloku dozvolu da pripreme potrebnu
dokumentaciju koja se predaje nadlenim organima vlasti potujui najbolje raspoloive
tehnike u BiH.
Osiguravajui relevantne informacije, ovaj dokument bi trebao biti koristan alat za upravljanje
uinkom na okoli/ivotnu sredinu preduzeima iz sektora akvakulture u BiH.

2.4 IZVORI INFORMACIJA

Dokument predstavlja sumaran pregled informacija prikupljenih iz brojnih izvora, ukljuujui

podatke dobivene direktno iz industrija za uzgoj ribe, Agencije za statistiku BiH, entitetskih
zavoda za statistiku, zatim struno znanje radne grupe angairane na izradi ovog dokumenta,
kao i komentare i sugestije dobivene u proceduri konsultacija sa javnou tokom njegove
izrade. Pregled referenci, odnosno svih dokumenata koji su koriteni u izradi ove Tehnike
upute dat je u poglavlju 11.

2.5 KAKO KORISTITI DOKUMENT (UPUTE ZA RAZUMIJEVANJE I KORITENJE

DOKUMENTA)

Informacije pribavljene u ovom dokumentu bi se trebale koristiti kao ulazne informacije kod
odreivanja najboljih raspoloivih tehnika u pojedinom sluaju. Kod odreivanja najboljih
raspoloivih tehnika i na osnovu njih postavljanja uvjeta u okolinskoj/ekolokoj dozvoli,
posebnu panju treba posvetiti sveobuhvatnom cilju, a to je postizanje visokog nivoa zatite
okolia/ivotne sredine u cjelini.

12
Dokument sadri iscrpno, do najmanjih detalja, opisane svaki od dijelova procesa uzgoja ribe,
kao i cijeli proces, doputene emisije, potronju sirovina, vode i energije. Meutim, treba
napomenuti da unato preciznim mjerama koje se propisuju za pojedine pogone dokument
predvia i mogunost prilagoavanja tehnike lokalnim uvjetima. Na taj nain je omogueno
odstupanje od jedinstvenih mjera, ali samo ako su argumenti na liniji ukupnog smanjenja
optereenja okolia/ivotne sredine i smanjenja utroaka energije i sirovina.
Poglavlja 4 i 5 daju ope informacije o podsektoru uzgoja ribe i industrijskim procesima koji
se koriste u okviru njega.
Poglavlje 6 sadri podatke o trenutnim nivoima potronje i emisija, proizvodnji i upotrebi
nus-proizvoda, koji odraavaju situaciju u postojeim pogonima i postrojenjima u vremenu
pisanja ovog dokumenta.
Poglavlje 7 sadri prikaz tehnika za smanjenje potronje i emisija koje se trenutno koriste u
pojedinim ribogojilitima u Bosni i Hercegovini.
Poglavlje 8 predstavlja tehnike koje se smatraju najboljim raspoloivim.
Potrebno je naglasiti da ovaj dokument ne predlae granine vrijednosti emisija. Propisivanje
odgovarajuih uvjeta za okolinsku/ekoloku dozvolu e morati uzeti u obzir lokalne,
specifine uvjete kao to su tehnike karakteristike pogona za koji se izdaje dozvola, njegov
geografski lokalitet, kao i stanje okolia na lokalitetu. U tom smislu poglavlje 9 daje
smjernice i kriterije za odreivanje graninih vrijednosti emisija kod izdavanja
okolinskih/ekolokih dozvola.

3 OBUHVAT DOKUMENTA
Dokumentom je obuhvaen veliki broj razliitih aktivnosti koje se odvijaju u pogonima za
akvakulturu u Bosni i Hercegovini.
Informacije o pravnom okviru za razmatrani sektor akvakulture date su u prilogu ovoga
dokumenta, budui da su one predmet stalnih promjena.

4 OPE INFORMACIJE

4.1 OPIS I STRUKTURA INDUSTRIJSKOG SEKTORA

Bosna i Hercegovina (BiH) ima vie od stoljea dugu tradiciju uzgoja salmonidnih i
ciprinidnih vrsta. Naime, BiH je veoma bogata nezagaenim vodama, te ima znaajan
potencijal za razvoj industrije uzgoja ribe.
BiH raspolae sa znaajnim vodnim bogatstvom (na teritoriji BiH godinje u prosjeku padne
oko 1250 l/m2 padavina to je u odnosu na prosjek zemalja Evrope vie za 250 l/m2). Njega
ini sedam vodnih slivova: Una, Vrbas, Bosna, Drina, Sava, Neretva sa Trebinjicom i Cetina
od ega 75,7% pripada slivu Crnog mora a 24,3% slivu Jadranskog mora, veliki broj rijenih

13
(na Plivi i Uni) i planinskih jezera (na prostoru Dinarida) te podzemnih (termalnih,
geotermalnih i mineralnih) voda.
U BiH se nalazi 27 vodnih akumulacija, ija je ukupna korisna zapremina 1991. godine
iznosila 3.000 miliona m3.
Takoer, Bosni i Hercegovini pripada 25 km obale Jadranskog mora, koja je sva locirana u
opini Neum.

Crnomorski sliv
Jadranski sliv

Slika 1. Slivna podruja u BiH

14
 N

State
Dravnaborder
granica
Entity border
Entitetska granica
waters
Vodotok

Direct
Sliv rijekewastershed
Save of the river Sava
River Bosna
Sliv rijeke Bosne basin
River Cetina
Sliv rijeke Cetine basin
River Drina
Sliv rijeke Drine basin
River Glina
Sliv rijeke Gline basin
River Korana
Sliv rijeke Korane basin
River Neretva
Sliv rijeke Neretve basin
River Trebinjica
Sliv rijeke Trebinjice basin
River Ukrina
Sliv rijeke Ukrine basin
30 0 30 Kilometers
River Una
Sliv rijeke Une basin

River Vrbas
Sliv rijeke Vrbas basin

Slika 2. Slivna rijena podruja u BiH

Prvo ribogojilite u BiH bilo je ribogojilite Vrelo Bosne na Ilidi iz 1894. godine i imalo je
kapacitet od 600.000 komada ikre. U Prijedoru, 1902. godine poelo je aransko ribarstvo.
Proizvodnja salmonidnih ribogojilita 1982. godine iznosila je 1.086 tona, a proizvodnja
konzumne ribe 1990. godine iznosila je 3.000 tona.
U ratnom periodu veina ribnjaka prestala je sa radom, a vei dio je uniten. Novi zamah i
snani razvoj poeo je 1996. godine uz irenje kapaciteta, koritenjem kvalitetnije riblje hrane
i novih tehnologija.
Postojei kapaciteti u akvakulturi danas su iskoriteni oko 75%, a jedan broj kvalitetnih
ribogojilita, zbog devastiranosti, oskudnih materijalnih sredstava i problema oko imovinskih
prava i privatizacije koriste svega 35% kapaciteta. Sa dugoronom strategijom razvoja,
kvalitetnom logistikom (kako zakonskom tako i kreditnom) drave i registracijom svih
proizvoaa ribe, ova grana poljoprivrede bi mogla svoju proizvodnju podii, u naredne tri do
etiri godine, na 10.000 tona konzumne ribe i oko 40.000.000 komada mlai slatkovodnih
vrsta riba.
Proizvodi akvakulture u BiH su konkurentni svjetskom tritu, a izgraeni preraivaki
kapaciteti omoguavaju jo kvalitetnije proizvode. Zbog kvalitetnih hidroresursa, proizvodnih
objekata, preraivakih kapaciteta, dugogodinje tradicije (preko 100 godina) i educiranosti
kadrova, a uz pomo drave, mogue je vrlo uspjeno razvijati ovu granu poljoprivrede.
U Bosni i Hercegovini postoji 41 ribogojilita slatkovodne i morske ribe registriranih u Uredu
za Veterinarstvo BiH. Uz ove, procjenjuje se da postoji jo dvadesetak neregistriranih
ribogojilita.

15
Naravno, meu ovim ribogojilitima postoje velike razlike kada je rije o kapacitetu, povrini
objekta, te po godinjoj proizvodnji. Prema gruboj procjeni, oko 65% proizvodnje pastrmke
odnosi se na FBiH, a 35% na RS. Gotovo sva proizvodnja arana odnosi se na RS.
U periodu od 1999. godine do 2003. godine dolo je do poveanja ukupne proizvodnje
konzumne ribe i koljki za 55%, salmonidne ikre 98%, salmonidne mlai 69%, salmonidne
konzumne ribe 82%, ciprinidne mlai za 19%, ciprinidne konzumne ribe za 11%, morske ribe
i koljki za 65%, te do poveanja proizvodnje po zaposlenom za 37%, proizvodnih kapaciteta
za 12% i zaposlenosti za 12%.
U Bosni i Hercegovini, ribogojilita su openito rasporeena u tri glavna regiona: ciprinidni,
salmonidni i marinski (slika 3).

(X (X
(X
N
(X
xz (X
xz xz

xz
zx

xz

xz
xz

xz xz
xz
xz xz
xz
xz xz xz
xz xz
xz
zx xz xz xz
xz
xz zxxz
xz
xz xz xz xz
xz xz xz
xz
xz xz
(X Marine
(X Cyprinide xz
z
x Salmonide-cage
z
x Salmonide-concrete
State border
Waters
(X (X
major_river
river
xz zx 30 0 30 60 Kilometers
stream xz xz
Lakes

Slika 3. Poloaj veih ribljih farmi u Bosni i Hercegovini

U sjevernim dijelovima BiH, u Republici Srpskoj, postoji 5 uzgajalita (zemljanih)

ciprinidnih vrsta i na Bilekom jezeru 4 riblje farme kaveznog tipa za proizvodnju arana.

Tabela 1. Korisna vodena povrina ciprinidnih zemljanih (hektara) i kaveskih ribnjaka (m2)

Naziv ribnjaka Korisna povrina

Tropik ribarstvo-Saniani Prijedor 1.160 ha

Ribnjak Prnjavor 638 ha

Ribnjak Bardaa Srbac 658 ha

16
 Naziv ribnjaka Korisna povrina

Ribarstvo Sjekovac Bosanski Brod 389 ha

Kulji-Kommerce Sjekovac, Bosanski 255 ha

Brod

Premjer Bileko jezero 150 m2

Apolon Bileko jezero 250 m2

ORN-Komerc Bileko jezero 425 m2

AnOs Bileko jezero 2.400 m2

Ukupna korisna povrina zemljanih 3.100 hektara

ciprinidnih ribnjaka

Ukupna korisna povrina kaveznih 3.225 m2

ciprinidnih ribnjaka

Osim nabrojanih ribogojilita postoje i manja ciprinidna ribogojilita koja nisu registrovana, a
neka su i u izgradnji.
U slivovima rijeka Neretve, Vrbasa, Une i Trebinjice (uglavnom u Federaciji BiH) postoji
oko 30 uzgajalita salmonidnih vrsta koja koriste betonske bazene.

Tabela 2. Korisna vodena povrina salmonidnih betonskih ribogojilita (m2)

Naziv ribnjaka Korisna povrina

Norfish Blagaj Blagaj-Mostar 5.477 m2

Diva Grabovica-Jablanica 300 m2

Eko-Fish Glogonica-Jablanica 600 m2

anica Jablanica 300 m2

Dekorativa Ribogojilite Krupi Prozor- 4.880 m2

Rama

Lug Prozor-Rama 360 m2

Ribnjak Perii Prozor-Rama 700 m2

Duge Prozor-Rama 240 m2

17
 Naziv ribnjaka Korisna povrina

Riba Neretva Konjic 12.500 m2

Laanica Glavatievo-Konjic 550 m2

Podoraac Podoraac-Konjic 300 m2

Zakir komerc Kreevo 1.140 m2

Salmon Grabovo Vrelo Ljubuki 5.600 m2

Okanica Ovako Bugojno 4.800 m2

Duboka Bugojno 960 m2

Fish eli Gornji Vakuf 970 m2

Ribnjak Fojnica Fojnica 450 m2

Plava Voda Travnik 300 m2

Ribnjak unovnica Hadii 2.650 m2

Ontario Ilovaa Gorade 320 m2

RIZ Krajina Klokot Biha 450 m2

RIZ Krajina Martin Brod 11.000 m2

RIZ Krajina Zdena-Sanski Most 180 m2

Rumeni Stupari-Kladanj 60 m2

Tropik ribarstvo Ribnik kod Kljua 12.115 m2

Tropik ribarstvo - Krupa na Vrbasu 700 m2

HE Boac Ribogojilite Jezero Mrkonji 15.000 m2

Grad

Sokonica ipovo 500 m2

Ribogojilite Milii Milii 560 m2

Dionis Trnovo 1.700 m2

HET Ribogojilite Jazina Trebinje 1.150 m2

18
 Naziv ribnjaka Korisna povrina

Jele Miljevina 7.100 m2

Pale Korani 700 m2

Maoa Brko 400 m2

Ukupna korisna povrina betonskih

salmonidnih ribnjaka 95.012 m2

Ukupna povrina ovih ribogojilita iznosi 9,5 ha, te 17 uzgajalita salmonidnih vrsta koja
koriste kaveze.

Tabela 3. Korisna vodena povrina salmonidnih kaveskih ribogojilita (m2)

Naziv ribogojilita Korisna povrina

Norfish Blagaj Salakovac-Mostar 2.475 m2

Forele Salakovac-Mostar 750 m2

Zeriko Drenica-Mostar 500 m2

Riba Co Drenica-Mostar 500 m2

Pastrmka Drenica-Mostar 500 m2

Salmon Salakovac-Mostar 1.650 m2

Laks Salakovac-Mostar 1.450 m2

Bijela Salakovac Mostar 300 m2

Prenj Grabovica-Jablanica 850 m2

Vojno-Mari Vojno-Mostar 100 m2

Tropik ribarstvo Boac, Crna rijeka 3.000 m2

Arslanagia most Zotovi Savo Trebinje 150 m2

Gudelj Trebinje 100 m2

Butrex ribarstvo Trebinjica Trebinje 750 m2

Butrex ribarstvo Goriko jezero Trebinje 2.500 m2

19
 Naziv ribogojilita Korisna povrina

Butrex ribarstvo Bileko jezero 1.250 m2

Slap epa-Rogatica 500 m2

Ukupno: 17.325 m2

to se tie morskih vrsta postoje dva kavezna uzgajalita locirana u Neumu sa ukupnom
povrinom 0,36 ha.

Tabela 4. Korisna vodena povrina marinskih ribljih farmi u Neumu (m2)

Naziv ribogojilita Korisna povrina

Karaka maricultura Neum 1.500 m2

Ancora comerc Neum 2.100 m2

Ukupno: 3.600 m2

U narednoj tabeli prikazana je ukupna korisna povrina instalisanih kapaciteta u akvakulturi

BiH.

Tabela 5. Ukupna korisna povrina (hektara) instalisanih kapaciteta u akvakulturi BiH

(2006.)

Akvakultura Korisne vodene povrine (hektara)

Salmonidna akvakultura 12,34

Ciprinidna akvakultura 3100,32

Marinska akvakultura 0,36

Ukupno: 3.113 hektara

*podatke prikupio i obradio A. Hamzi

Ukupna proizvodnja u akvakulturi Bosne i Hercegovine u 2006. godini prikazana je u

narednoj tabeli.

20
 Tabela 6. Ukupna proizvodnja u akvakulturi Bosne i Hercegovine u 2006. godini 1

Vrsta ribe Proizvodnja (tona) Proizvodnja (tona)

Kalifornijska pastrmka 3.650

Salmonide 3.743 (52%)
Potona pastrmka 62

Potona zlatovica 31

aran 2.670

Amur 236
Ciprinide 3.325 (46%)
Tolstolobik 394

Som 20

Smu 5

Lubin 69

Orada 88
Morske 178 (2%)
Zubatac 21

Ukupno: 7.246 7.246 tona

Procjenjuje se da procentualno uee ribogojilita u proizvodnji konzumne ribe i koljki u

BiH iznosi:
salmonidna 52%
ciprinidna 46%
marinska 2%

1 Mjeseni statistiki pregled FBiH 2/07, Proizvodnja odabranih industrijskih proizvoda po podrujima i odjeljcima SKD-a.

21
 2%

46% 52%

Salmonidna akvakultura Ciprinidna akvakultura Marinska akvakultura

Slika 4. Procenat uea u proizvodnji pojedinih grana akvakulture u BiH u 2006. godini

Najznaajnije riblje vrste u sektoru akvakulture u BiH su:

Salmonidne vrste: kalifornijska pastrmka (Oncorhynchus mykiss), potona pastrmka
(Salmo trutta fario) i potona zlatovica (Salvelinus fontinalis).
Ciprinidne vrste: aran (Cyprinus carpio), amur (Ctenopharyngodon idella), bijeli
glava-tolstolobik (Hypophthalmichthys molitrix)
Morske vrste: lubin (Dicentrarchus labrax), orada (Sparus aurata) i zubatac (Dentex
dentex).
Mekuci: dagnje (Mytilus galloprovincialis) i ostrige (Ostrea edulis).
Najvie uzgajane riblje vrste u Bosni i Hercegovini su kalifornijska pastrmka i aran.
Sektor uzgoja ribe je jedina grana koja je uspjela poveati proizvodnju u odnosu na prijeratnu
proizvodnju koja se kretala oko 3.000 tona.

Slika 5. Proizvodnja u sektoru akvakulture u BiH u periodu 1999-2005 (t)

22
Proizvodnja slatkovodne salmonidne ribe u BiH je mogla biti i vea da se kvalitetnije rijei
snabdijevanje ribljom hranom koja se u cijelosti uvozi i to po dosta visokim cijenama.
U Bosni i Hercegovini ne postoji proizvodnja riblje hrane. Umjesto toga, sve potrebne
koliine se uvoze iz zemalja kao to su Italija, Danska, Nizozemska, Njemaka, Poljska,
Francuska, Srbija.

Tabela 7. Uvoz riblje hrane u Bosnu i Hercegovinu za 2006. godinu

Drava Hrana (kg) Kompanija

Danska 463.565 BioMar Brande

383.230 BioMar S.A. Francuska

Francuska
136.990 Le Gouessant Group

1.120.360 Hendrix spl Skretting

Italija
258.410 Hendrix S.p.A. Mozzecane (VR)

Austrija 359.800 Garant Tuernahrung Pochlarn

Holandija 463.354 Coppens

Njemaka 131.664 Mrka Mrkische Kraftfutter GmbH

Poljska 141.130 Aller Aqua Poljska

100.000 Superprotein A.D.

Srbija i Crna Gora
860.000 Komponenta

600.000 Sojaprotein

Ukupno: 5.018.503 kg 5.018 tona

23
 1.600.000

1.400.000

1.200.000

1.000.000

800.000

600.000

400.000

200.000

0
Srbija i Crna Gora Italija Francuska Danska
1 Holandija Austrija Poljska Njemaka

Srbija i Crna Gora 1.560.000, Italija 1.378.770, Francuska 520.220, Danska 463.565, Holandija 463.354,
Austrija 359.800, Poljska 141.130, Njemaka 131.664
Slika 6. Grafiki prikaz zemalja uvoznika riblje hrane u 2006. godini (kg)

Tabela 8. Proizvodnja ikre, mlai i konzumne ribe na salmonidnim betonskim ribogojilitima

Korisna vodena 89.000 92.000

povrina (m2)

Korisna vodena 88.500 91.000

zapremina (m3)

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Kalifornijaska 13.423.000 15.570.000 20.140.000 25.800.000 24.100.000 22.010.000 20.025.000

pastrmka
Proizvodnja ikre (kom.)

Potona 2.150.000 3.460.000 2.820.000 5.194.000 3.120.000 3.345.000 3.330.000

pastrmka

P. zlatovica 300.000 300.000 600.000 700.000 650.000 820.000 770.000

J. zlatovica 2.000 1.000 0 0 0 5.000 1.000

Lipljen 0 0 50.000 40.000 60.000 90.000 120.000

Total 15.875.000 19.331.000 23.610.000 31.734.000 27.930.000 26.265.000 24.246.000

Kalifornijaska 9.874.000 11.690.000 11.820.000 16.850.00 16.220.000 15.010.000 17.060.000

mlai (kom.)
Proizvodnja

pastrmka

Potona 2.300.000 2.800.000 1.900.000 3.853.000 2.170.000 1.600.000 1.830.000

pastrmka

24
 P. zlatovica 200.000 200.000 400.000 570.000 440.000 520.000 490.000

J. zlatovica 1.500 0 0 0 0 2.500 500

Lipljen 0 0 25.000 30.000 50.000 80.000 110.000

Total 12.375.000 14.690.000 14.145.000 21.303.000 18.880.000 17.212.500 19.490.500

Kalifornijaska 1.033 1.394 1.455 1.911 1.970 2.050 2.180

Proizvodnja konzuma (t)

pastrmka

Potona 0 0 0 23 25 33 46
pastrmka

J. zlatovica 0 0 0 2 12 21 27

Total 1.033 1.394 1.455 1.936 2.007 2.104 2.253

Preraeno konzumne 0 0 42 85 92 112 125

ribe (t)

Broj zaposlenih 163 172 185 190 194 194 203

radnika

Proizvodnja konzuma 6,3 8,1 7,9 10,2 10,3 10,8 11,1

po radniku (t)

Proizvodnja mlai po 76.000 86.000 77.000 113.000 97.000 89.000 96.000

radniku (komada)

30.000.000

25.000.000

20.000.000

15.000.000

10.000.000

5.000.000

0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Reinbow trout 13.423.000 15.570.000 20.140.000 25.800.000 24.100.000 22.010.000 20.025.000

Brown trout 2.150.000 3.460.000 2.820.000 5.194.000 3.120.000 3.345.000 3.330.000
Brook trout 300.000 300.000 600.000 700.000 650.000 820.000 770.000
Artic charr 2.000 1.000 0 0 0 0 1.000
Grayling 0 0 50.000 40.000 60.000 90.000 120.000

Slika 7. Proizvodnja ikre na salmonidnim betonskim ribogojilitima

25
 18.000.000

16.000.000

14.000.000

12.000.000

10.000.000

8.000.000

6.000.000

4.000.000

2.000.000

0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Reinbow trout 9.874.000 11.690.000 11.820.000 16.850.000 16.220.000 15.010.000 17.060.000
Brown trout 2.300.000 2.800.000 1.900.000 3.853.000 2.170.000 1.600.000 1.830.000
Brook trout 200.000 200.000 400.000 570.000 440.000 520.000 490.000
Artic charr 1.500 0 0 0 0 2.500 500
Grayling 0 0 25.000 30.000 50.000 80.000 110.000

Slika 8. Proizvodnja mlai na salmonidnim betonskim ribogojilitima

2.500

2.000

1.500

1.000

500

0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Reinbow trout 1.033 1.394 1.455 1.911 1.970 2.050 2.180
Brown trout 0 0 0 23 25 33 46
Brook trout 0 0 0 2 12 21 27

Slika 9. Proizvodnja konzumne ribe na salmonidnim betonskim ribogojilitima

26
 250

200

150

100

50

0
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Br. radnika 163 172 185 190 194 194 203
Proizvodnja po radniku 6,3 8,1 7,9 10,2 10,3 10,8 11,1

Slika 10. Broj uposlenih radnika i proizvodnja konzumne ribe po uposlenom radniku (t) na
salmonidnim betonskim ribogojilitima

Tabela 9. Pregled prometa ribe i ribljih preraevina u BiH u 2005. i 2006. godini

UVOZ (kg) IZVOZ (kg) PROVOZ (kg)

2005. 2006. 2005. 2006. 2005. 2006.

Riblja mla 36.824 21.795 25.460 - - -

Riba i
8.506.986 12.652.146 959.839 248.123 92.831 784.589
preraevine

iva riba 150.040 368.016 227.482 2.034.779 - -

Hrana za ribe 5.611.205 3.207.557 165 - 116.000 223.395

Na osnovu prikupljenih podataka uoljivo je da se proizvodnja konzumne ribe iz godine u

godinu poveava, a proizvodnja ikre smanjuje. Razlog tome su loa matina jata, slab rad na
selekciji i u zadnje vrijeme uvoz oploene ikre (ikra sa oima) iz Danske i Amerike. Tako se
u BiH u 2007. godini uvezlo embrionalne ikre kalifornijske pastrmke u stadiju oiju oko
10.000.000 komada.
Prema podacima Carinske uprave BiH, ostvareni uvoz ribe i ribljih preraevina iznosio je
40.000.000 KM u 2003. godini, 39.000.000 KM u 2004. i 32.000.000 KM u 2005. godini. Iz
Hrvatske se uvozi oko 50%.

27
Izvoz je trenutno ogranien na tritu Srbije, Crne Gore, Hrvatske i Makedonije. U druge
zemlje, izvoz nee biti mogu sve dok se ne rijei problem sa izvoznim dozvolama.
Izvoz ribe proizvedene u BiH u 2003. godini je iznosio 1,5 miliona KM, a 2005. godine je
iznosio 6,3 miliona KM.
Prema podacima Federalnog zavoda za statistiku u FBiH u proizvodnji hrane i pia u 2006.
godini je bilo zaposleno 12.584 radnika, sa prosjenom neto plaom od 503.59 KM.
U sektoru akvakulture na uzgoju ciprinida je prema dostupnim podacima iz 2004. godine bilo
zaposleno 224 radnika sa punim radnim vremenom i otprilike 100 radnika sa skraenim
radnim vremenom. Od ukupnog broja ribogojilita, 75% je privatizirano, 20% se daje na
koncesiju u periodu od 15 do 20 godina, a 5% je jo uvijek u vlasnitvu drave.
Napominjemo da je danas u BiH veoma teko doi do tanih podataka o proizvodnim
kapacitetima i proizvodnji u akvakulturi i svi pokuaji preko Privrednih komora, Entitetskih
ministarstava za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo su nam pokazali da postoji tolika
arenilost podataka da ih je teko kvalitetno tumaiti i koristiti.

4.2 EKONOMSKI POKAZATELJI

Cijena jednog punosistemnog salmonidnog ribogojilita sa prateim objektima i savremenom

opremom danas je prilino skupa i trai velika poetna ulaganja (osim izgradnje, opreme,
nasadni materijal, hranu i medikamenta). Ta investicija, ako se na ribogojilitu kvalitetno radi
isplatljiva je u periodu do pet godina. Pri tome se u njemu proizvede ista ili vea koliina ribe,
koju je u svako doba mogue ponuditi tritu. Treba takoer naglasiti da je, kada se radi o
salmonidama, kvalitet mesa ribe gajene u betonskim salmonidnim bazenima izuzetno
kvalitetan, to zavisi o broju izmjena vode u toku 24 asa, kvalitetu vode i hrane za ribu.
Danas su proizvodi iz salmonidne akvakulture (konzumna riba i mla) traeni kako na
domaem tako i na ino tritu. Sama konstatacija da se prijeratna proizvodnja (3.000 tona)
konzumne ribe u BiH udvostruila (2007. god. oko 7.000 tona) ukazuje da je ovaj segment
poljoprivrede (akvakultura) u ekspanziji i da je dobar biznis.
Za kvalitetne ekonomske rezultate u proizvodnji salmonida potrebno je obezbjediti osnovne
tehnike i tehnoloke uslove savremenih betonskih ribnjaka kao to su:
Optimalni broj izmjena u jednom bazenu je jednom u toku 15-30 minuta
Optimalna temperatura vode 16 oC
Sadraj kisika na dotoku 9-12 mg/l
Sadraj kisika na ispustu minimalno 6 mg/l
Gustoa nasada polugodinjaka ili godinjaka 100-200 komada m2
Godinja proizvodnja 25-60 kg/ m2
Hranidbeni koeficijent 0,9-1,1 kg
Vrijeme tova konzuma 4-7 mjeseci
Uz kvalitetnu riblju hranu, educiranost uposlenih i kvalitetnih tehniko-tehnolokih uslova
postiu se dobri ekonomski rezultati u proizvodnji i plasmanu slatkovodne ribe.

28
Prema postojeim analizama za podsektor uzgoja ribe 2 , neke od prednosti i slabosti ovog
podsektora su sljedee:
Prednosti:
Duga tradicija ribarstva u BiH,
Dananja tehnologija uzgoja,
Raznovrsnost slatkovodnih vrsta riba 130,
Kvalitet i kvantitet voda,
Veliki razvojni potencijal ove oblasti.
Slabosti:
Nepostojanje Ministarstva poljoprivrede na dravnom nivou,
Nepostojanje Zakona o ribarstvu na dravnom nivou,
Nepostojanje Dugorone strategija razvoja ribarstva,
Nepostojanje kredita i fondova za razvoj ovog sektora.
Najvea zapreka irenju industrije ribarstva je do sada bila nemogunost izvoza ribe izvan
regionalnog trita. Gotovo sva riba koja se proizvede u BiH zadovoljava standarde kvaliteta
EU. Jo od druge poslijeratne posjete predstavnika Evropske komisije, koja je bila 2005.
godine, trajala je korespondencija izmeu Ureda za veterinarstvo BiH i Evropske komisije u
vezi stavljanja na Bosne i Hercegovine na listu zemalja iz kojih je mogu izvoz ribe i
proizvoda od ribe u EU. Zbog odreenih problema i primjedbi na zateeni veterinarski sistem
u Bosni i Hercegovini, bio je dat rok veterinarskim organima i institucijama za otklanjanje
evidentiranih problema. Nakon to su u proteklom periodu uraeni bitni pomaci u
funkcioniranju veterinarskog sistema i otklonjeni nedostaci od strane Ureda za veterinarstvo
BiH, od 01.03.2008. godine Bosna i Hercegovina je stavljena na listu treih zemalja iz kojih
je mogu uvoz ribe i ribljih proizvoda na trite Evropske unije. Zavretkom odreenih
tehnikih zahtjeva, preduzeima e u kratkom vremenskom roku biti omoguen izvoz ribe i
ribljih proizvoda i na trite EU.
U Bosni i Hercegovini postoje entitetska udruenja proizvoaa ribe, a formirano je i dravno
udruenje. U proteklom periodu nije se uspjelo u namjeri snanijeg zaivljavanja rada
udruenja proizvoaa ribe na dravnom nivou. Meu ostala vanija pitanja, na koja bi se ovo
udruenje trebalo fokusirati, spada i poveanje trenutno neadekvatnih subvencija i ureivanje
zakonodavstva o registriranju poslovanja. Oba pitanja se vide kao glavne prepreke za
postizanje konkurentnih cijena na meunarodnom tritu.
Prema zakljucima Strategije integriranja Bosne i Hercegovine u Evropsku uniju, Direkcije za
evropske integracije, potrebno je:
donijeti legislativu na dravnom nivou koja osigurava da standardi EU budu ispunjeni,
ukljuujui zakone o slatkovodnom i morskom ribarstvu, zakon o zatiti hidroresursa,
zakon o poticajima, te osigurati primjenu legislative u potpunosti,
osigurati struni specijalistiki kadar u proizvodnji i u specijalistikim laboratorijima,

2 ari S. (04.12.2007.). Pogledi na sektor akvakulture i unapreenje industrije za preradu ribe u BiH, Grupacija Akva i Marikulture BIH, Neum.

29
 osigurati da domae laboratorije steknu preduslove da mogu provoditi potrebne
pretrage po meunarodnim standardima, kako bi njihovi rezultati bili priznati,
uvesti stimulacije za proizvodnju i izvoz, stimulacije za zapoljavanje i proirenje
kapaciteta,
zatititi vlastiti repro-potencijal od bolesti ili kupovati ikru s certifikatima,
sprijeiti nekontrolirani promet (trgovinu) zaraenom maticom, ikrom, mlai,
uvesti povlastice za uvoz riblje hrane, te primjenjivati nova tehnoloka saznanja
uzgoja i primjenu profilaktikih mjera od mrijesta do konzumne ribe,
neophodna je modernizacija proizvodnje nabavkom opreme pomou koje se moe
postii dvostruko vea proizvodnja po jedinici povrine u odnosu na ranije kapacitete.
potrebno je dokvalificirati radnu snagu,
formirati reprocentre za proizvodnju ikre i mlai salmonidnih vrsta riba,
formirati reprocentar odnosno mrjestilite za ciprinidne vrste riba,
formirati matina jata autohtonih i endeminih vrsta riba znaajnih za akvakulturu,
osnovati struno-nauni asopis na nivou BiH iz oblasti akvakulture zbog kvalitetne
edukacije kadrova koji se bave uzgojem i preradom ribe,
periodino (estomjeseno ili kvartalno) organizovati strune sastanke sa predavaima
iz BiH i inostranstva u vezi novih tehnologija u akvakulturi, bolesti riba, ekologije
voda itd. (na osnovu dosadanjih diskusija na sastancima asocijacije proizvoaa ribe i
iskustva u EU).
Treba istai injenicu da je prije raspada SFRJ trite Bosne i Hercegovine bilo mnogo ire i
vei dio svoje proizvodnje u akvakulturi BiH je plasirala u Hrvatsku, Sloveniju i Srbiju. Zbog
prekida trgovakih veza, stvaranjem novih drava, tako i zbog nemogunosti izvoza u
pojedine zemlje, trite mesom slatkovodnih riba u BiH je zasieno, ali se u zadnje vrijeme
spomenuta trita otvaraju.
Kolika je stvarna potreba naeg trita za ribom najjasnije se vidi iz podataka o prosjenoj
potronji ribe po jednom stanovniku ostvarenoj kod nas i u svijetu. Tako je u 1991. godini u
BiH ostvarena potronja od 3,9 kg po stanovniku, a 1992. samo 2.7 kg, a za 2004. godinu, kao
ni za godine poslije ne postoje podaci. Situacija se u novije vrijeme zbog male kupovne moi
stanovnitva sigurno nije promijenila.
Potrebno je stanovnitvo educirati putem javnih medija i prezentacija o znaaju ribe u
svakodnevnoj ishrani. To bi omoguilo pribliavanje svjetskoj konzumaciji ribe ija je
ostvarena prosjena potronja (prema podacima iz 1990.) preko 25 kg po stanovniku i nalazi
se u stalnom porastu. Krajem augusta 2005. godine u Bosnu i Hercegovinu dolazila je ekipa
eksperata iz EU (inspekcija) kako bi provjerila funkcioniranje veterinarskog sistema, a tom
prilikom su izvrili obilazak nekoliko ribogojilita i objekata za preradu ribe. Nakon
odobravanja izvoza ribe na trite Evropske unije oekuje se da e preko 60% proizvodnje u
akvakulturi biti plasirano na ino trite. Ovo e omoguiti i manjim ribnjacima da stupe u
kooperantske odnose sa velikim proizvoaima i tako plasiraju svoju proizvodnju.
Ulaganjem u proizvodnju riba postie se u isto vrijeme nekoliko znaajnih efekata:
Poveanje proizvodnje proteinske hrane zasnovano na domaim sirovinama.
Zapoljavanje radne snage u jednoj akumulativnoj grani poljoprivrede.

30
 Smanjenje zavisnosti zemlje od uvoza hrane.
Oivljavanje proizvodnje u privrednim granama vezanim za ribarstvo, kao to su
graevinarstvo, metalopreraivaka industrija i prehrambena industrija.
Uravnoteenje potranje i ponude hrane i smirenje cijena, s jedne strane, a s druge,
vee vrednovanje osnovnih poljoprivrednih proizvoda utroenih u proizvodnju ribe.
Poboljanje ukupne situacije u oblasti ribarstva u BiH i priprema ove grane za prodor
na strano trite.

4.3 ZNAAJ SIGURNOSTI PREHRAMBENIH PROIZVODA

4.3.1 Kvalitet i porijeklo sirovina

Riblja hrana se najveim dijelom uvozi iz zemalja Europske Unije mada i u BiH postoji
proizvodnja manjih koliina riblje hrane za ciprinidne vrste. Hrana je proizvedena u skladu sa
EU standardima sa visokim stupnjem iskoritenja. Naime, veina salmonidnih ribogojilita
koristi priblino 1,1 kg riblje hrane za uzgoj 1 kg ribe. Na ovaj nain proizvoai
minimiziraju upotrebu sirovina, te smanjuju teret zagaenja koji dospijeva u vodu. Navedena
potronja hrane je u potpunosti u skladu sa najboljim raspoloivim praksama u sektoru uzgoja
ribe.
S obzirom da se riblja hrana u cijelosti uvozi postoje veterinarsko zdravstveni uvjeti za uvoz
hrane u Bosnu i Hercegovinu, a propisani su od strane Ureda za veterinarstvo BiH, a to su:
da je hrana termiki obraena;
da hrana potie iz podruja slobodnih od zaraznih bolesti ivotinja koje se ovom
poiljkom mogu prenijeti;
da je proces proizvodnje pod stalnim veterinarsko-sanitarnim nadzorom kao
prevencije prenoenja zaraznih bolesti ovom poiljkom;
da hrana ne sadri tetne ili nepoeljne tvari;
da je gore opisana hrana mikrobioloki ispravna;
da hrana u poiljci ne sadri tetne supstance u koliinama veim od dozvoljenih u
Bosni i Hercegovini (Pravilnik o koliinama pesticida i drugih tetnih materija,
hormona, antibiotika i mikotoksina koji se mogu nalaziti u ivotnim namirnicama (SL
RBiH 2/92 i 13/94);
da nivo radioaktivnosti ne prelazi onaj dozvoljeni u Bosni i Hercegovini (<600
Bq/kg).

4.3.2 Kvalitet gotovog proizvoda

Kod identificiranja najboljih raspoloivih tehnika u sektoru uzgoja ribe osim brige za okoli
postoje i druge zakonske obaveze i zabrane koje se takoer moraju uzeti u obzir. S tim u vezi
postoje specifini zahtjevi vezano za npr., sigurnost prehrambenih proizvoda, koji se
mijenjaju s vremena na vrijeme. Svi pogoni uzgoja ribe, ali i drugi iz prehrambenog sektora,
bez obzira na svoju veliinu, geografski poloaj ili proizvodni proces moraju udovoljiti
zahtjevima u pogledu sigurnosti prehrambenih proizvoda.

31
Napredak u potivanju zahtijevanih standarda lake se postie ukoliko operateri pogona i
postrojenja za uzgoj ribe tjenje surauju. Prehrambeni sektor openito identificirao je pet
kljunih podruja koji mogu omoguiti konstantnu sigurnost prehrambenih proizvoda, a to su:
sistem sigurnosti prehrambenih proizvoda, sljedivost, upravljanje akcidentima, identifikacija
rizika i informiranje. Primjena ovih principa se takoer odnosi i na zatitu okolia. Tamo gdje
postoje razvijeni sistemi upravljanja sa aspekta kvalitete, npr. ISO 9001, poznavanje takvih
sistema moe olakati koritenje ekvivalentnih okolinih standarda.
Zakonska regulativa iz oblasti sigurnosti prehrambenih proizvoda moe imati znaajan utjecaj
na okoline uinke pogona za uzgoj ribe, ali i drugih iz prehrambenog sektora. Na primjer,
zahtjevi u pogledu sigurnosti prehrambenih proizvoda i higijene mogu utjecati na zahtjeve u
pogledu upotrebe vode za ienje opreme i pogona, nameui upotrebu vrue vode, tako da
se pojavljuje problem upotrebe energije za zagrijavanje vode. Sa druge strane, otpadna voda
je zagaena supstancama koje se koriste u higijenske svrhe, za ienje i sterilizaciju. Ova
pitanja se kod identificiranja najboljih raspoloivih tehnika moraju uzeti u obzir kako bi se
osiguralo da su zadovoljeni higijenski standardi, ali takoer uzimajui u obzir kontrolu
upotrebe vode, energije, te deterdenata i sredstava za sterilizaciju.
Tijekom izrade ovog dokumenta posebna panja je posveena kako prijedlog najboljih
raspoloivih tehnika nije u suprotnosti sa relevantnom zakonskom regulativom iz oblasti
sigurnosti prehrambenih proizvoda.
Proizvoai ribe koriste usluge poljoprivrednih instituta i razliitih lokalnih veterinarskih
stanica, kako bi odrali visok kvalitet i zdravstvenu ispravnost svojih proizvoda. Do sada nije
bilo izvjetaja o pojavi bolesti veeg razmjera. ista, nezagaena voda obezbjeuje dobru
osnovu za uzgoj ribe visokog kvaliteta. Strunjaci izvana su jedinstveni u miljenju da
domaa proizvedena riba ve zadovoljava standarde Evropske unije u pogledu kvaliteta.
Domaa proizvedena riba se, prema svojoj veliini, dijeli na pet kategorija, dok stanovnici
BiH radije kupuju ribu manje veliine.
U Bosni i Hercegovini su imenovane ovlatene veterinarske laboratorije: Veterinarski fakultet
Sarajevo, te veterinarski zavodi i instituti u Mostaru, Banja Luci, Zenici, Tuzli, Bijeljini i
Bihau, a laboratorija Veterinarskog fakulteta je imenovana referentnom laboratorijom za
virusne bolesti riba.
Trenutno u BiH ne postoji zadovoljavajua opremljenost ovlatenih i referentnih laboratorija,
tako da nije mogue, prema vaeim evropskim propisima, primijeniti odgovarajue metode
niti izvriti odgovarajue analize proizvoda animalnog porijekla i prehrambenih namirnica.
Kao posljedica toga, kvalitet uvezene ribe je upitan i openito se smatra da je veoma nizak
to su faktori koje, ponovo da napomenemo, domai proizvoai smatraju neravnopravnom
konkurencijom.

Bolesti ribljih vrsta koje su bitne za BiH su 3 :

3 Sl. Glasnik BiH 62/05, Aneks I Odluke o veterinarsko-zdravstvenim uvjetima koji moraju biti ispunjeni prilikom stavljanja u promet ive ribe, rakova i mekuaca, te
proizvoda dobivenih od njih

32
 Infektivna anemija lososa (pastrmka)
Virusna hemoragina septikemija (VHS)
Infektivna hematopoetska nekroza (IHN)
Infektivna nekroza guterae (IPN)
Proljetna viremija arana
Bakterijska bolest bubrega
Furunkuloza
Enteric red mouth disease
Jersinioza
Girodaktiloza
Bosna i Hercegovina je u ovom pogledu u relativno dobrom poloaju jer je mali broj vrsta
kultivisan, bolesti pastrmki i arana su dobro poznati i dostupni su napredni testovi za
dijagnostifikovanje, veina OIE-izlistanih bolesti ne postoji u zemlji, slab je interes za nove
vrste/pritisak meu uzgajivaima ribe i akvakulturisti su obrazovani, organizovani i
odgovorni.
Za sigurnost ribljih prehrambenih proizvoda zainteresirani su:
akvakulturisti
grupe koje zastupaju interese ribara
dravne, lokalne agencije
nevladine agencije
naunici
uvoznici, izvoznici, trgovci
graani, itd.
Odreeni zahtjevi EU koji moraju biti ispunjeni prilikom trgovine proizvodima akvakulture u
pogledu zatite ivotinja iz oblasti akvakulture su:
Uloga nadlene vlasti
Higijenski uslovi u proizvodnji ribljih proizvoda/ivih koljki
Higijenski uslovi u proizvodnim podrujima (npr. riblje farme)
Higijenski uslovi u postrojenjima koja se bave preradom
Kontrole, fizike inspekcije, inspekcije HACCP sistema ili laboratorijske provjere,
sprovedene od nadlene vlasti
Zdravstveni uslovi za uvoz ribljih proizvoda na teritoriju Evropske unije iz treih zemalja
Da bi BiH izvozila u EU treba:
Biti u prilici primjenjivati legislativu koja je priblino jednaka legislativi EU
Imati nadleni organ koji je organizovan na takav nain da moe garantovati efikasno
provoenje kroz inspekciju i kontrolu svih dijelova lanca proizvodnje ribljih proizvoda

33
 Imati dobru higijensku praksu i kontrolu u proizvodnji ribljih proizvoda, koji dokazuje
efikasnu implementaciju higijenskih standarda u smislu sigurnosti proizvoda za
potroae
Poboljanje vlastitog sistema i kontrole ribljih proizvoda
Roba postaje konkurentnija u smislu sigurnosti i kvaliteta
Direktan ili indirektan uticaj na zdravlje domaih potroaa
Efikasnije koritenje ljudskih potencijala
Poboljanje organizacije posla

4.4 PRAVNI OKVIR

Ovo poglavlje tehnike upute dato je u Prilogu I, s obzirom da je podlono izmjenama i

dopunama. Treba napomenuti da e se, u sluaju izmjena i dopuna pravnih propisa navedenih
u Prilogu I, primjenjivati vaei pravni propis.
Prehrambeni sektor openito je reguliran ne samo kroz "opu" regulativu, npr. financijsku,
okolinu, sigurnosnu, ve se na njega odnosi i specifina, vrlo detaljna i obimna legislativa
koja u stvari polazi od tale i zavrava na tanjuru potroaa.
Prehrambeni sektor openito je reguliran ne samo kroz "opu" regulativu, npr. financijsku,
okolinu, sigurnosnu, ve se na njega odnosi i specifina, vrlo detaljna i obimna legislativa
koja u stvari polazi od tale i zavrava na tanjuru potroaa.

4.5 KLJUNI OKOLINSKI PROBLEMI

Iz procesa uzgoja ribe-ribnjaka nastaju sljedee emisije u okolnu ivotnu sredinu:

otpadne vode iz ribnjaka,
otpadne vode od ienja bazena, kaveza, zemljanih ribnjaka,
zauljene otpadne voda iz radionice za odravanje vozila i opreme u okviru ribnjaka,
emisija vodene pare u toku povienih vanjskih temperatura vazduha (aranski
ribnjaci),
komunalni otpad (plastika, papir, metal i dr.),
organski otpad (uginula riba),
fekalne otpadne vode,
emisije tetnih materija u vazduh iz kotlovnice,
emisije tetnih materija u vazduh iz radnih maina i ureaja,
emisije buka od radnih maina i ureaja.

34
4.5.1 Potronja vode
Vodeni resursi koji se koriste u akvakulturi mogu ukljuivati more, ua, rijeke, jezera, i
podzemne vode. Uzimanje vode iz ovih resursa moe dovesti do promjena u prirodnom
reimu voda, to moe imati potencijalni uticaj na riblji fond i komercijalne/rekreacijske
aktivnosti (npr., ribarenje i rekreativne aktivnosti nizvodno od take ekstrakcije), ili na
dostupnost i kvalitet podzemne vode.

aranski ribnjaci
Kod uzgoja ribe u stajaim vodama, u vrijeme mirovanja ribe, odnosno poslije isputanja
vode i izlova ribe, ribnjaci se isuuju, iste od mulja, ubre vjetakim i stajskim ubrivom,
kree i oru. U tako pripremljene ribnjake se u proljee ili ve u jesen ubacuje voda, a zatim i
riba za uzgoj.
Ribnjaci se uglavnom iste i dezinfekuju jednom u toku godine i to u vremenu kada su
tovilita prazna i spremna za dovoenje novog turnusa ribe. Takvu vremensku distancu
omoguava automatizovana, ista proizvodnja i kvalitetna tehnika zatita od emisija u
ivotnu sredinu. Ovaj nain proizvodnje je posljednja rije tehnologije u ovoj djelatnosti, tzv.
iste tehnologije, potpuno u skladu sa najboljim raspoloivim svjetskim tehnologijama.
U skladu sa odabranim tehnolokim procesom rada, objekti za uzgoj i preradu ribe se
uglavnom snabdijevaju sanitarno ispravnom vodom iz lokalnih vodovoda ili iz vlastitih
bunarskih postrojenja.

Uzgoj pastrmke
Imajui u vidu injenicu da ribogojilita koriste bilo protone sisteme bilo kaveze smjetene u
vodotoke nema smisla govoriti o potronji vode za proizvodne svrhe, budui da se sve
zahvaene koliine vode i vrate u rijeke.
Voda koja se koristi za sanitarne potrebe uglavnom dolazi iz vlastitih zahvaenih izvora, te se
njena potronja ne prati.

4.5.2 Potronja energije i toplote

Postojee metode uzgoja ribe koje se koriste u Bosni i Hercegovini sastoje se od manjih "low-
tech" operacija. Imajui to u vidu moe se rei da se elektrina energija uglavnom koristi u
svrhu rasvjete, te u pojedinim sluajevima za rad rashladne opreme u kojoj se pohranjuje riblji
otpad. Na taj nain potronja energije je skoro nula po kilogramu uzgojene ribe.

4.5.3 Otpadna voda

Ribogojilita mogu biti uzrokom zagaivanja ili smanjenja kvalitete vode kojom se
opskrbljuju. Tako na primjer, za uzgoj pastrmke potrebna je ista, kisikom bogata voda.
Meutim u ribnjacima se nalazi veliki broj jedinki. Otpadna voda s takvih ribogojilita sadri
veliku koliinu supendiranih materija, amonijak i nutrijente iz fekalija i ostataka hrane, a
mogu sadravati i antibiotike, algicide i fungicide, koji dospijevaju u vodotok koji ih napaja.
Sva ribogojilita u Bosni i Hercegovini isputaju iskoritenu vodu bez bilo kakvog prethodnog
tretmana. Takoer, se ne prakticira niti recirkulacija vode, osim u jednom zabiljeenom
sluaju.
Mogui uticaji otpadnih voda od uzgoja ribe ukljuuju kontaminaciju podzemnih voda i
povrinskih voda usljed isputanja efluenata ili veze sa dolaznim vodama iz rezervoara za

35
skladitenje (kao to su bazeni i lagune). Uticaji na akvatine sisteme ukljuuju kreiranje
eutrofinih zona u okviru prijemne vode, poveanje fluktuacije nivoa rastvorenog kisika,
kreiranje vidljivog zamuenja, i akumuliranje nutrijenata unutar prijemnih voda .
Visoko optereenje nutrijentima je rezultat napora da se vjetaki pospjei nivo proizvodnje
poveanjem zaliha hrane za uzgajane vrste. Ovo se ini putem poveavanja dostupnosti
nutrijenata bilo direktno kroz dodatnu hranu ili indirektno kroz fertiliziranje bazena kako bi se
poveala primarna produkcija. Ekosistem bazena ima ogranien kapacitet za recikliranje
organske tvari i nutrijenata, i poveanje stope uzgoja umanjuje ovaj kapacitet, to rezultira
ugradnjom organske tvari, azotnog otpada, i fosfora u vodenoj masi ali i na dnu bazena ili
kaveza. Suspendovane estice se deriviraju iz estinih organskih tvari i erozije dna bazena,
zidova ili ispusnih kanala.
Hemijske rezidue mogu ukljuiti ostatke veterinarskih lijekova (npr., antibiotici) koji su
koriteni za kultivirane vrste, ali i toksine supstance kao to u formalin i malahit zeleno,
agent koji uzrokuje rak, koji su koriteni za tretman riba protiv parazita i njihovih jaja protiv
razvoja gljivica. Malahit zeleno je zabranjen u veini zemalja ukljuujui i BiH, te se ne smije
koristiti. Formalin treba biti koriten samo u kontrolisanim uvjetima (npr. u kontejnerima koji
se uranjaju) i sa odgovarajuom panjom ne smije se unositi direktno u proizvodne sisteme.

4.5.4 Otpad
Otpad iz procesa uzgoja ribe se uglavnom sakupljaju u posebnom kontejnerima, a isti zatim
odvozi na lokalne deponije (ugovor sa lokalnim komunalnim preduzeima).
Sadraj iz septike jame se prazni i odvozi na mjesto koje odredi lokalni komunalni organ
(ugovor sa komunalnim preduzeima ili vlastite crpne cisterne).
Uginula riba ili korovska riba izlovljena u sezoni izlova prikuplja se uglavnom u plastine
sudove (dakove), a zatim se uklanja (jame grobnice) prema uputstvu i uz nadzor
veterinarskog inspektora. Deratizacija se obavlja dva puta godinje (ugovorna obaveza neke
od ovlatenih organizacija).
Nigdje u BiH ne postoji drugi nain zbrinjavanja ni komunalnog ni organskog otpada osim
klasinog naina deponovanja. Ne postoje spalionice-kafilerije ovog otpada, niti se isti koristi
za druge svrhe (kompostiranje i sl.). Vode se razgovori sa naunim institucijama kako bi se
realizirali projekti ekoloki prihvatljivog tretiranja ribljeg otpada kroz proces kompostiranja
ili dobivanjem drugih nusproizvoda.

4.5.5 Buka
Buka se ne smatra okolinskim problemom vezanim za proces uzgoja ribe.

4.5.6 Emisije u zrak i mirisi

U toku uzgoja ribe zagaenje vazduha moe nastati i emisijom neprijatnih mirisa. Neprijatni
mirisi iz ribnjaka mogu da budu rezultat bioloke razgradnje uginulih riba, procesa pripreme
hrane za ribe (mjeaone hrane), kao i drugih procesa koji se javljaju u toku biolokih procesa
u vodi. Ovi uticaji su uglavnom manje izraeni i ne predstavljaju znaajan oblik zagaenja
procesa uzgoja ribe. Mjere za smanjenje ovih uticaj se ogledaju u redovnom odravanju
ribnjaka, redovnoj sanitaciji, kao i higijenskom odravanju opreme.

36
4.5.7 Prijetnje biodiverzitetu
Prijetnje biodiverzitetu u Bosni i Hercegovini su uglavnom povezane sa konverzijom
prirodnih stanita za vrijeme izgradnje; potencijalno unoenje stranih vrsta u prirodni okoli
za vrijeme rada; potencijalno oslobaanje vjetaki uzgajanih sjemena u divljinu.

Konverzija prirodnih stanita

Faza izgradnje i rada projektnog ciklusa jednog postrojenja za akvakulturu moe zahtijevati
konverziju prirodnog okolia ukljuujui, na primjer, uklanjanje biljnog pokrivaa radi
iskopavanja bazena, ili izmjenu prirodne hidrologije laguna, zaljeva, rijeka ili movara .
Pitanja koja su vezana za fazu rada mogu takoer ukljuivati i izmjenu akvatinih stanita i
supstrata (npr. podvodni kavezi ili farme koljkaa).

Konverzija poljoprivrednog zemljita salinizacija

Ako nove povrine nisu dostupne za akvakulturu, alternativa je da se izvri konverzija
nekadanjeg poljoprivrednog zemljita. Ako je odabrana proizvodnja zasnovana na slankastim
vodama, to moe predstavljati mogui rizik zbog salinizacije okolnog poljoprivrednog
zemljita.

Unoenje stranih, selektivno uzgajanih, ili genetiki modifikovanih vrsta

Unoenja mogu rezultirati sa interakcijama sa divljim vrstama, ukljuujui bjekstvo sa farmi,
ili otvorenih sistema (kao to su splavovi sa kamenicama). Kao takva, unoenja mogu
poremetiti postojeu ekoloku ravnoteu; uzrokovati gubitak biodiverziteta vrsta; uzrokovati
gubitak genetikog diverziteta kod populacija u divljini; reducirati sposobnost divljih
populacija kroz njihovo ukrtanje sa genetiki izmijenjenim vrstama koje su pobjegle u
divljinu; i rezultirati transmisijom ili irenjem bolesti od riba. irenje stranog genotipa je
znaajan problem u odnosu na biodiverzitet vrsta i genetiki biodiverzitet.

4.5.8 Erozija zemljita i taloenje

Aktivnosti na iskopavanju i uklanjanju zemljita koje se izvode za vrijeme gradnje nekih
tipova akvakulturnih projekata mogu rezultirati erozijom zemljita s time povezanom
sedimentacijom vodenih tijela u njihovoj blizini. Taloenje akvatinih resursa moe
doprinijeti eutrofikaciji i cjelokupnoj degradaciji kvaliteta vode.

5 OPIS TEHNOLOKOG PROCESA I TEHNIKA PO PROIZVODNIM

POGONIMA
Slika 11 predstavlja tipian proizvodni ciklus za jedno postrojenje za akvakulturu. Proizvodni
period varira ovisno o vrsti i regionu, kao i o zahtjevima trita za veliinom i stopom rasta

Hidroloke promjene mogu doprinijeti i promjenama u prirodnoj geohemiji kao to je isputanje pirita iz
prethodno potopljenog tla iskrenih uma mangrova. Kada pirit doe u kontakt sa kisikom, on kreira kiselo
sulfatno tlo, koje zauzvrat ima potencijalno ozbiljne uticaje na zdravlje organizama u akvakulturi u godinama
koje dolaze.

37
odreene vrste, to je opet ovisno o temperaturi, kvalitetu ishrane, i davanju hrane. Veina
operacija ima period rasta od 4 do 18 mjeseci.

Slika 11. Tipian proizvodni ciklus na jednom postrojenju za akvakulturu

Slatkovodni bazeni
Bazeni su najee izgraeni iskopavanjem zemljita i koritenjem iskopnog materijala za
utvrivanje obala. Zemljite treba biti podesno za bazensku konstrukciju i mora imati sljedee
karakteristike: adekvatan sadraj gline (glina usporava ili ak eliminira curenje), mali sadraj
organskih tvari, podesnu teksturu tla, i alkalnu pH. Kada se vri proizvodnja u velikoj gustini,
ili za vrijeme ranih stadija razvoja ikre ili mlai, bazeni trebaju biti zapeaeni sa plastinim
pokrovom ili betonom, ili se proizvodnja treba odvijati u tankovima kako bi se pospjeilo
ienje.

Vre i kavezi
Vre i kavezni sistemi ukljuuju uzgoj ribe unutar fiksirane ili plutajue mree koja je
zatvorena i koju podrava rigidni okvir na zaklonjenom, plitkom dijelu jezera, zaljeva, ua ili
morske obale. Vre i kavezi su slini u velikoj mjeri. Vre su usidreni na dno jezera ili mora,
koje slue kao dno za vre, dok su kavezi potopljeni u vodu, i mogu biti ili fiksirani ili
plutajui. Kavezi se tipino mogu locirati u izloenijim situacijama i u dubljoj vodi od vra.

38
Ikra se moe uzgajati do veliine mlai u posebnim odjeljcima za uzgoj, a zatim se moe
ispustiti u vre ili kaveze za dalji rast, ili se mla za poribljavanje moe kupiti od postrojenja
koja su bazirana na kopnu. U nekim sluajevima, materijal za poribljavanje moe se hvatati u
divljini.

Kultura u otvorenoj vodi

Alge i mekuci se tipino uzgajaju u otvorenim morskim vodama. Strukture (npr. splavovi)
koji pruaju povrinu za rast za odabrane vrste se postavljaju u podesnim zonama. esto se
vrste koje se uzgajaju same postavljaju na strukture, a proizvoai samo uklanjaju neeljene
vrste i povremeno stanjuju zalihe. Akvakultura drugih vrsta, posebno ostriga, zahtjeva
aktivnije upravljanje i sitni ili drugi juvenilni stadiji se dodaju strukturama za dalji rast.

Poetna ishrana
Rani stadiji u proizvodnji riba i raia esto zahtijevaju poseban reim ishrane, i upotrebu
vjetake hrane za ove rane stadije moe biti problematina. Za vrijeme inicijalne faze
ishrane, organski i/ili anorganski fertilizatori (npr., azot i fosfor) se esto dodaju kako bi se
kreiralo cvjetanje algi. Cvjetanje algi pospjeuje nivo primarne produkcije u bazenima
generisanjem izvora hrane za mikroorganizme kao to su zooplankton, kojim se hrani mla ili
larve organizama koji se uzgajaju. Cvjetanje algi sprjeava takoer razvoj akvatinih biljaka.
Veterinarski lijekovi se mogu dodavati u ovoj fazi kako bi se smanjio rizik od bolesti ili kao
odgovor na stvarne epidemije. iroki spektar antibiotika se najee koristi kao lijek.

Dalji rast
Nakon poetne ishrane, poinje prijelaz ka fazi rasta. Kvalitet hrane koja se koristi iroko
varira, ovisno o vrsti koja se uzgaja i/ili o nivou sofisticiranosti postavke farme. Intenzivne
operacije mogu iskljuivo koristiti visokokvalitetnu, formulisanu hranu u peletima u toku
perioda proizvodnje.
Za vrijeme hranjenja, biomasa e porasti, to rezultira poveanjem potronje kisika, tako da se
esto koriste aeratori bazena za prozraivanje vode. Za vrijeme perioda rasta, vri se redovan
monitoring na bolesti i spremnost riba da jedu, to omoguava menaderima bazena da
interveniu (npr. primjena antibiotika i izmjena vode u bazenima) ako se jave nepodesni
uvjeti.

Izlov i ienje
Kada uzgajana vrsta dostigne eljenu veliinu, ona se izlovljava i plasira na trite. Neke vrste
se prodaju ive, dok se druge kolju prije prodaje. U ovom drugom sluaju, posebno
postrojenje za klanje se moe instalirati na farmi (npr., radi kontrole krvave vode koja
nastaje prilikom izlova organizama). Ovakvi proizvodi se zatim stavljaju na led i mogu se
poslati za dalju preradu u specijalizirane tvornice za preradu ribe, ili se svjei prodavati na
lokalnoj trnici.
Nakon izlova, eflenti iz akvakulture se mogu izvesti u sedimentacijski bazen prije isputanja u
prijemnu vodu. Nakon pranjenja bazena, dno bazena se isti kako bi se uklonili sedimenti od
nepojedene hrane i fecesa. U intenzivnim i poluintenzivnim sistemima, bazeni se obino
ostavljaju da se potpuno osue i zatim se tretiraju (npr. sa kreom ili pesticidima) radi

39
kontrole bolesti, kompetitorskih organizama, i predatora prije poetka sljedeeg proizvodnog
ciklusa. U sluaju kaveza i vra, nakupljeni materijal na mreama se treba ukloniti u procesu
mehanikog ienja, to je esto praeno pranjem mrea u hemikalijama kako bi se
reduciralo taloenje na mreama u periodu rasta.

5.1 METODOLOGIJA ZA UZGOJ

Postoje tri osnovna naina gajenja riba:

ekstenzivan,
poluintenzivan i
intenzivan.
Kod nas se praktikuju dva posljednja. U poluintenzivnom gajenju koriste se ribnjaci velike
povrine, od nekoliko desetina do nekoliko stotina hektara, a u intenzivnom manji zemljani ili
betonski bazeni povrine nekoliko stotina kvadratnih metara, silosi, ili, pak, kavezi.
U poluintenzivnoj tehnologiji najvei dio proteinske komponente u ishrani riba, koja je i
najskuplja, obezbjeuje se iz prirodnih izvora samog ribnjaka, tako da dodatna hrana,
najveim dijelom itarice, predstavlja relativno mali izdatak. S druge strane, pri takvom
nainu gajenja vrlo su velika ulaganja u same objekte i njihovo tekue odravanje, kao i
prateu neophodnu opremu, tako da oni ine najvei dio cijene krajnjeg proizvoda.
Tehnoloka kontrola, praenje fiziolokog i zdravstvenog stanja i kondicije riba takoe su
znatno tee izvodljivi i skopani sa veim izdacima.
U intenzivnom gajenju ribe se hrane kompletnim peletiranim smjesama i prirodna hrana ini
zanemarljivo mali dio ukupno unijete hrane.
U intenzivnoj proizvodnji ribe se gaje na tri principijelno razliita naina:
u vrstim objektima uz veliki protok vode ili intenzivnu aeraciju i poveanje moi
samopreiavanja;
u silosima ili drugaijim vrstim objektima uz primjenu recirkulacije i
preiavanja vode;
u kavezima koji se postavljaju u pogodne vodotoke ili akumulacije.
S obzirom na visinu potrebnih poetnih sredstava i brzi obrt uloenog novca nesumnjivo je da
kavezni nain gajenja zasluuje punu panju.
Uspjeh svake akvakulture zavisi u velikoj mjeri od vrste i nivoa primijenjene tehnologije, kao
i stepena njenog provoenja. Dobra tehnologija treba, prije svega, da obezbijedi optimalne
uslove sredine za odreenu vrstu riba. Pri tome se oslanja na konstantno praenje relevantnih
parametara i odgovarajue tehnoloke postupke kojima se kvalitet vode odrava u
zahtijevanim granicama.
Pravilan izbor hrane i visina dnevnog obroka od podjednake su vanosti. Oni ne samo da
odreuju visinu prirasta i cijenu proizvedene ribe nego i znaajno utiu na kvalitet vode.
Provoenje svih potrebnih zoohigijenskih mjera mora se potovati u potpunosti, a takoer je
neophodno redovno praenje fiziolokog i zdravstvenog stanja riba, jer od toga u mnogome
zavisi uspjeh proizvodnje.
Ako se svi navedeni uslovi potuju dobiva se dnevni prirast od 1 do 1.5% (kalifornijska
pastrmka) ili 1.5 - 2.0% (aran i neke toplovodne vrste), te se u jednom proizvodnom ciklusu
od 5-6 mjeseci poetna masa ribe uvea 6 - 15 puta.

40
U salmonidnoj proizvodnji riba postoje, svakako, i rizici. Jedan od najveih jeste velika
gustina nasada koja moe da rezultira porastom koncentracije krajnjih produkata metabolizma
to se negativno odraava na opte fizioloko stanje i proizvodnju riba.
U gustom nasadu vea je i brzina irenja invazionih i infektivnih bolesti, ukoliko do njih
doe. Otuda ovakav intenzivan nain gajenja namee potrebu permanentne kontrole
fiziolokog i zdravstvenog stanja riba, kako bi se na vrijeme uoilo svako odstupanje od
normalnih vrijednosti i reagovalo adekvatnim tehnolokim i zdravstvenim mjerama. Ukoliko
se ovaj preduslov ispuni, salmonidna akvakultura ne podlijee veim rizicima. ak je i u
prednosti, jer je redovna kontrola lako izvodljiva i znatno jeftinija.

5.2 UZGOJ PASTRMKE

5.2.1 Formiranje i odravanje matinog jata

U industrijskom uzgoju pastrmki proizvodni proces poinje formiranjem i izborom matica.
Ovaj izbor je neophodan jer omoguuje trajno obezbjeenje potrebnog nasadnog materijala sa
genetskim svojstvima mlai optimalnih kvaliteta. Poto su pastrmke podlone morfolokim i
biolokim promjenama, selektivnim putem vri se odabir onih enki, koje e sa gledita
eksterijernih odlika dati najbolje potomstvo (boja, forma tijela, odnos duine i irine, odnos
duine i mase).
Matino jato kalifornijske pastrmke i potone pastrmke sastoji se od enki dobi 3-7 godina i
mase 1-5 kg i mujaka izmeu 2-4 godine i mase 0,5-2 kg. Odnos enki i mujaka je 3:1.
Nasad matica je 18 komada na m2. Ishrana matinjaka se prekida 10-15 dana pred mrijest.

5.2.2 Mrijetenje i oplodnja

Za poslove mrijesta ribe vre se posebne pripreme objekata i radne snage, te nabavka
neophodne opreme, sitnog inventara, ribarskog pribora i dovoljnih koliina dezinfekcionih
sredstava.
Polna zrelost je u naim uslovima obino u periodu novembar-februar. Mrijest se obavlja u
inkubacionoj sali u kojoj postoje potrebni ureaji za smjetaj priplodne ribe.
Postupak mrijetenja se svodi na to da se iz prirunog bazena, u kojem su smjetene, polno
zrele enke pomou saka uzimaju. Runim masiranjem trbuha, jaja spolno zrelih matica u
velikoj koliini izlaze i padaju u za to spremnu posudu. U posudu sa ikrom se istim
postupkom istisne mlije (sperma) jednog mujaka, zatim se sipa voda, i mijea se. U vodi
opna ikre pone bubriti, spermatozoidi se aktiviraju i udaraju u opnu ikre da bi tek po jedan
od njih uao kroz otvor, ime je oplodnja i zavrena.

5.2.3 Valjanje ikre

Oploena ikra se polae u lenice, kroz koje protie voda, uz pomo plastine posude. U toku
valjanja uz pomo pincete odstranjuje se neplodna ikra i registrira se uginue ikre. Taj proces
se obavlja do momenta kada liinka naputa ikru. Taj proces traje od 28 do 35 dana u
zavisnosti od kvaliteta ikre i vode.

41
Prilikom prijema ikre odreuje se i kontrolni broj za svaku poiljku riblje ikre. Kontrolni broj
prati tok uzgoja do veliine konzumne ribe odnosno do prerade ribe i isporuke kupcima.
Dotok vode u kade sa lenicama, u kojima se nalazi ikra, regulirana je sistemom za protok
vode ukljuujui filter za preiavanje vode.
Tokom valjanja, ikra mora biti u zatamnjenom prostoru, pokrivena stiropornim ploama. U
objektu mrjestilita instalirano je vjetako osvjetljenje, a jaina i nivo osvjetljenja se regulira
prema potrebi.
U mrjestilitu vae posebne higijenske i tehnoloke mjere procesa rada. Prije svakog
zaprimanja ikre, izvri se kompletna dezinfekcija mrjestilita i instalirane opreme u objektu. U
objekt mrjestilita dozvoljen je ulaz radnicima koje ovlasti ef riblje farme.

5.2.4 Uzgoj liinki

Kada liinka izgubi umananu kesu prebacuje se uz pomo sitke s gustom mreom i
plastinom kantom u plastine kade bazene, koji se nalaze u mrjestilitu. U ovoj fazi
proizvodnje poinje ishrana liinki. Prvih nekoliko dana hrana za ribe se daje runo, malom
hranilicom, svakih 15 minuta, a poslije toga se liinka hrani uz pomo hranilica sa satnim
mehanizmom. Hranjenje liinki se usklauje sa njenim apetitom za hranu i tablicom
hranjenja, propisanom od strane proizvoaa riblje hrane, razmjerno teini ribe. Liinke se
hrane tijekom cijelog dana.
U tom procesu svakodnevno se vri odvajanje ive liinke od uginule i istovremeno isti pod
plastine kade-bazena od uginulih liinki i taloga pomou plastinog crijeva i lenice. Kroz
plastino crijevo se sa dna kade-bazena usisava manja koliina vode sa liinkama i talogom i
na pripremljenu lenicu se prosipa sadraj iz crijeva. U lenici ostaje talog, a sa reetke se
odvaja iva liinka i vraa u kadu-bazen.
Uginula liinka, koja ostaje na reetki lenice, se broji ili vae i to uginue se registrira u
dokumentu.
Uzgoj liinki u plastinim kadama-bazenima traje oko 1 mjesec do teine od 0,3 do 0,5
grama.

5.2.5 Uzgoj riblje mlai predkonzumne ribe

Uz pomo plastinih posuda liinke se prebacuju u plastine kade-bazene na otvorenom
prostoru riblje farme. U ovom procesu svakodnevno se vri odvajanje ive riblje mlai od
uginule i istovremeno isti pod plastine kade-bazena od uginule riblje mlai i taloga pomou
plastinog crijeva i lenice. Kroz plastino crijevo se sa dna kade-bazena usisava manja
koliina vode sa ribljom mlai i talogom i na pripremljenu lenicu se prosipa sadraj iz
crijeva. U lenici ostaje talog, a sa reetke se odvaja iva riblja mla i vraa u kadu-bazen.
Uginula riblja mla koja ostaje na reetki lenice se broji ili vae i to uginue se registrira u
dokumentu.
Uzgoj riblje mlai u plastinim kadama-bazenima na otvorenom prostoru riblje farme traje
dok riblja mla dostigne teinu od 2-3 grama, nakon ega se uz pomo plastinih kanti i
sakova prebacuje u otvorene betonske bazene na ribljoj farmi, koji su prethodno dezinficirani.
Kada riblja mla dostigne teinu od oko 10 grama vri se prvo sortiranje riblje mlai pomou

42
sortir aparata i senzora za brojanje riblje mlai. Sortiranjem se riblja mla izdvaja u tri klase i
razvrstava u odvojene betonske bazene.
Dotok vode u betonske bazene, u kojima se nalazi riblja mla, reguliran je sistemom za protok
vode ukljuujui i filtere za razbijanje kisika.
Hranjenje riblje mlai se vri runo i uz pomo poluautomatskih hranilica tokom cijelog dana.
Veliina riblje hrane kojom se hrani riblja mla zavisi od teine riblje mlai, a broj obroka
ishrane zavisi od temperature vode i apetita ribe.
U ovom periodu vre se periodini pregledi riblje mlai, te se na osnovu pregleda po potrebi
vri tretiranje riblje mlai u omnisanskim ili formalinskim kupkama. U bazen ili kadu za
uzgoj ribljem mlai se zatvori dotok i odvod vode. Izmjeri se kubikaa vode u bazenu ili kadi,
pripremi se kupka od omnisana i to u omjeru 0,5 decilitara na 1 m3. Iz plastine kante se sa
lijevkom rasprskava pripremljena kupka po itavoj duini bazena ili kade za uzgoj riblje
mlai. Zatim se vri mijeanje kupke sa vodom u bazenu ili kadi i ostavi da djeluje kupka od
omnisana u trajanju od 40 minuta do 1 sat, a formalinska kupka u trajanju od 30-40 minuta u
zavisnosti od zdravstvenog stanja i kondicije ribe to se procjenjuju vizualno na licu mjesta.
ienje betonskih bazena se vri uz pomo alata predvienog za ienje bazena.
U ovom procesu svakodnevno se vri skupljanje uginule riblje mlai i ribljeg otpada u
plastine kante, odnosno u plastini spremnik. Uginula riblja mla i riblji otpad se odvozi i
tretira na komunalnoj deponiji. Broj uginule riblje mlai se registrira u dokumentu.
Uzgoj i rast riblje mlai prati se svakodnevno kroz odgovarajue pisane dokumente i sheme
ili u raunaru.

5.3 UZGOJ KONZUMNE RIBE

5.3.1 Bazeni
Kada riba dostigne teinu od oko 250 grama, zavisno od potrebe trita, vri se drugo
sortiranje ribe pomou sortir aparata i senzora za brojanje ribe. Sortiranjem se riba izdvaja u
dvije teinske grupe i razvrstava u odvojene betonske bazene. Sortirana riba koja je dostigla
odreenu teinu transportira se u objekte za preradu ribe, odnosno plasira se kupcima.
Ostatak ribe se zadrava u ribljoj farmi i hrani dok ne dostigne odreenu teinu.
Dotok vode u betonske bazene u kojima se nalazi riba reguliran je sistemom za protok vode,
ukljuujui i filtere za razbijanje kisika.
ienje betonskih bazena vri se uz pomo alata predvienog za ienje bazena.
U ovom procesu svakodnevno se vri skupljanje uginule riblje mlai i ribljeg otpada u
plastine kante, odnosno u plastini spremnik. Uginula riblja mla i riblji otpad se odvozi i
tretira na komunalnoj deponiji. Broj uginule riblje mlai se registrira u dokumentu.
Uzgoj i rast riblje mlai prati se svakodnevno kroz odgovarajue pisane dokumente i sheme
ili u raunaru.
Tokom uzgoja i proizvodnje riblje mlai i konzumne ribe vri se periodino uzorkovanje
riblje mlai, ribe i vode i razliite vrste laboratorijskih analiza: fiziko-kemijska i

43
mikrobioloka analiza vode, mikrobioloka analiza ribe, mikrobioloka analiza riblje hrane
prilikom svakog uvoza iste.
Provodi se dravni program nadzora i kontrole bolesti salmonidnih vrsta ribe, te program
nadzora i kontrole bakterijskih i parazitnih bolesti salmonidnih vrsta ribe.

5.3.2 Kavezi
Riblja mla uzrasne kategorije od 25-80 g se rasporeuje po kavezima.
Riblja mla se hrani do veliine od 270-300 gr i sortira se u dvije klase. Sortiranje se vri uz
pomo sortir aparata, koji ima mogunost sortiranja ribe u 3 veliine odnosno uzrasne
kategorije. Ispumpavanje ribe iz kaveza u sortir aparat se vri runo ili sa pumpom za
izvlaenje ribe. Prilikom sortiranja ribe vri se i brojanje ribe pomou senzora instaliranim na
sortir aparatu.
Poslije sortiranja riba odgovarajue teine se odvozi u objekte za preradu ribe ili se plasira
kupcima. Riba, koja nije dostigla odgovarajuu teinu, ostaje u kavezima gdje se dohranjuje
do odreene gramae od 300-350 gr (do eljene teine). Nakon dostizanja ove gramae i ova
riba se odvozi u objekte za preradu ribe odnosno plasira se kupcima.
Svaka od ovih generacija ribe ima identifikacioni broj bez obzira da li se odvozi u preradu ili
plasira kupcima.
Proizvodnja konzumne ribe se odvija u turnusima u zavisnosti od godinjeg plana.
Proizvodnja je intenzivnija u proljetnom i jesenjem periodu, dok je ljeti i zimi, zbog niskih
odnosno visokih temperatura vode, proizvodnja znatno manja.
U ljetnom periodu zbog izuzetno visokih temperatura, kako zraka tako i vode, dolazi do
taloenja alga po kaveznim mreama, te se vri ienje mrea pranjem pod visokim
pritiskom sa ureajem WAP. U ovom periodu zbog visokih temperatura i mogunosti stresa i
utjecaja na zdravstveno stanje i izgled ribe, izbjegavaju se bilo kakve aktivnosti tj.
prebacivanje, sortiranje ribe.
U zimskom periodu zbog niskih temperatura vode odnosno zbog slabog prirasta ne vri se
naseljavanje riblje farme ribljom mlai, osim izuzetnih prilika.
Svakodnevno se vri skupljanje uginule riblje mlai i ribljeg otpada u plastine kante,
odnosno u plastini spremnik. Uginula riblja mla i riblji otpad se odvozi i tretira na
komunalnoj deponiji. Broj uginule riblje mlai se registrira u dokumentu.
Uzgoj i rast riblje mlai prati se svakodnevno kroz odgovarajue pisane dokumente i sheme
ili u raunaru.
Tokom uzgoja konzumne ribe vri se periodino uzorkovanje riblje mlai, ribe i vode i
razliite vrste laboratorijskih analiza: fiziko kemijska i mikrobioloka analiza vode i ribe.
Provodi se dravni program nadzora i kontrole bolesti salmonidnih vrsta ribe, te program
nadzora i kontrole bakterijskih i parazitarnih bolesti salmonidnih vrsta ribe.
Zbog zahtjeva trita, meso pastrmke se boji u ruiasto-crvenu boju.
Pastrmka za filet i pastrmka za dimljenje se uzgaja po naprijed opisanim postupcima samo se
u nijhovu ishranu dodaje astaksantin kao dodatak hrani, ali ne od poetka nego 8-12 nedjelja
prije planiranog klanja (ubijanja). Astaksantin je karotenoid (pigment) tj. prirodan spoj koji
vou i povru daje narandastu, utu i crvenu boju.

44
Pastrmka nije u stanju da sintetizuje ovaj pigment i zbog toga se on dodaje u hrani.
Astaksantin se apsorbuje i taloi u miiima ribe i to 7-10% od ukupno unijetog. Dio se
apsorbuje u koi, a dio se apsorbuje od strane jetre, a dio se izbacuje van putem fekalnih
materija. Veoma vano za ovaj projekat je to da astaksantin koji se koristi u hrani se izdvaja iz
morskih algi (potpuno prirodna supstanca), i vai za jedno od najjaih antioksidanasa u
prirodi koji povoljno djeluje na kou i na oi (nije tetan po prirodu i po ovjeka).

5.4 UZGOJ KONZUMNE PASTRMKE SA CRVENIM MESOM

Uzgoj pastrmke za proizvodnju fileta pastrmke mora se planirati, jer se tek uz pravilan uzgoj,
dobru organizaciju, kvalitetnu ishranu i pravilan odabir jedinki moe dobiti riba od koje e se
kasnije dobiti kvalitetan proizvod. Pastrmka za filet se uzgaja od minimalne veliine od 1 kg
do maksimalne 5 kg. Filet pastrmke od 1 kg iznosi, u prosjeku, 250 g, a filet pastrmke od 5 kg
iznosi u prosjeku 1,5 kg.
Zbog zahtjeva trita, a i prihvatljivijeg izgleda, meso pastrmke se boji u ruiasto-crvenu
boju. Pastrmka za filet i pastrmka za dimljenje se uzgaja po gore opisanim postupcima, samo
se u njihovu ishranu, 8-12 nedjelja prije planiranog klanja (ubijanja), dodaje astaksantin (kao
dodatak u hrani). Astaksantin je karotenoid (pigment) tj. prirodan spoj koji vou i povru
daje narandastu, utu i crvenu boju. Pastrmka nije u stanju da sintetizuje ovaj pigment i zbog
toga se on dodaje u hrani. Astaksantin se apsorbuje i taloi u miiima ribe i to 7-10% od
ukupno unijetog. Dio se apsorbuje u koi, a dio se apsorbuje od strane jetre, a dio se izbacuje
van putem fekalnih materija. Veoma vano za ovaj projekat je to da se astaksantin koji se
koristi u hrani izdvaja iz morskih algi (potpuno prirodna supstanca), i vai za jedno od
najjaih antioksidanasa u prirodi koji povoljno djeluje na kou i na oi (nije tetan po prirodu
i po ovjeka).

5.5 HRANJENJE SALMONIDNIH RIBA

Hranidba salomonidnih riba moe biti ciklina i stalna ili kontinuirana. Od ciklinih metoda
najrairenija je runa hranidba. Ova metoda se uglavnom koristi u ekstenzivnom ili
poluintenzivnom nainu uzgoja. Prednost runog hranjenja je neposredan kontakt uzgajivaa
sa ribom, odnosno mogunost nadzora prijema hrane.
Takoer se za hranjenje salmonidnih vrsta na ribogojilitima u Bosni i Hercegovini koriste i
poluautomatske ili automatske hranilice (stalna hranidba), koje rade na razliitim principima.
Prednost ovakvog naina hranjenja je mogunost reguliranja tane dnevne koliine hrane.
Veliina riblje hrane kojom se hrani riba zavisi od teine ribe, a broj obroka ishrane zavisi od
temperature vode i apetita ribe.

5.6 IZLOV

Izlov konzumne ribe iz betonskih bazena vri se skupljanjem ribe uz pomo metalnih reetki,
kojima se riba sabija u manji prostor bazena, pazei da ne doe do oteenja ribe. Nakon toga
se uz pomo sakova, predvienih za konzumnu ribu, riba runo vadi iz bazena, vae i prenosi
u plastinim kofama u cisterne sa vodom i kisikom, instaliranim na kamionu za transport ribe.

45
Izlov konzumne ribe iz kaveza se vri na slian nain. Runim zatezanjem dijelova mree riba
se sabija u jedan dio mree od kaveza. Uz pomo sakova riba se runo vadi iz kaveza, vae i
prenosi u plastinim kofama u cisterne sa vodom i kisikom, instaliranim na kamionu za
transport ribe.
Ako su objekti za preradu ribe locirani u blizini kaveza za uzgoj ribe onda se riba izvlai iz
kaveza uz pomo vakuum pumpe. Nakon vaenja ribe iz kaveza uz pomo pumpe za
izvlaenje ribe, riba se putem cjevovoda i pokretnog sistema izvaga i prenosi do mjesta
istovara, odnosno prostorije za prijem ribe u pogonu.

5.7 UZGOJ ARANA

Uzgojni ciklusi arana su sljedei:

1. Mrijest,
2. Uzgoj mlai,
3. Uzgoj konzumne ribe
Prva faza ukljuuje odabir i pripremu matica koje se mogu mrijestiti slobodnim ili
kontrolisanim nainom, pripremu mrjestilita i uzgoj mladunaca do 3 ili 4 sedmice (u tzv.
mjesenjacima). Nakon toga se mla izlovljava i nasauje u rastilita gdje poinje uzgoj
jednogodinje mlai u prosjeku do 50g. Nakon toga mla se izlovljava pomou sitnih mrea i
transportuje se u posudama u tzv. mladinjake i na taj nain se formira dvogodinja mla
koja na proljee sljedee godine tei u prosjeku 500 g i vie kada se prebacuje u tovilita. Sve
ove operacije se obavljaju u martu i aprilu . U tovilitima aran se tovi do konzumne veliine
koja je za nae trite izmeu 2 i 4 kg. Kada aran dostigne konzumnu veliinu, u periodu
oktobar, novembar i decembar vri se izlov. aran se prebacuje iz tovilita u zimovnike gdje
se prekida ishrana, odakle se vri izlov i transport na trite.
Ishrana i aktivnost arana vezana je kako za prirodne uslove tako i za temperaturu vode. U
proljee, porastom temperature vode, riba postaje aktivnija i poinje sa uzimanjem hrane. U
jesen, padom temperature smanjuje se aktivnost i apetit arana, a najminimalnije vrijednosti
dostie u zimskim mjesecima, a u januaru se i prestaje sa hranjenjem.

5.7.1 Priprema ribnjaka

Paljiva priprema mrjestilita, mjesenjaka, rastilita, mladinjaka, tovilita i zimovnika je od
velike vanosti sa proizvodnog i zdravstvenog stanovita.
Priprema poinje odmorom tla tokom zime, a nastavlja se dezinfekcionim i melioradijskim
mjerama: kreenjem, poubrivanjem organskim i mineralnim ubrivima, koenjem, oranjem i
izmuljivanjem izlovne jame i okolnih dijelova ribnjaka.
Cilj ovih mjera je da se stvore to idealniji uslovi za uzgoj arana (razvoj prirodne hrane i
spreavanje bolesti).
Priprema ribnjaka poinje sa isuivanjem, nakon ega se ribnjak ostavi da se odmori par
mjeseci. Na taj nain zemljite se obnavlja, a patogene bakterije i paraziti uginu.
Trska i druga vegetacija koja raste na ribnjacima se kosi, a ona du nasipa se spaljuje.

46
Dalje, poslije odreenog perioda mirovanja, ribnjaci se tretiraju kreom u svrhu dezinfekcije,
poboljanja kvaliteta zemljita i stabilne hemijske reakcije vode. Kreenje se obavlja
upotrebom traktorskih rasipaa ili aviona za velike povrine ribnjaka.
Kreenjem ribnjaka postiu se viestruki melioracioni efekti:
regulie se pH zemljita
osigurava se kalcijum u zemljitu i vodi
ubrzava se razgradnja i mineralizacija organskog materijala, posebno celuloze
potpomae se transformacija organske supstance u rastvor
postie se dezinfekcija ribnjaka
puevi i koljke koriste kre za izgradnju ljuture, a raii ga taloe u oklopu.
Osim ovoga, kreenje se provodi tokom vegetacionog razdoblja radi ogranienja prekomjerne
pojave vodenog bilja, poveanja prozirnosti vode (koagulacijom suspendiranih i
dispergovanih organskih supstanci u vodi) i intenziviranja asimilacije i obnove kisika u
dubljem sloju vode.
Kre se nabavlja u tri oblika :
1. ivi kre (CaO)
2. gaeni kre (Ca(OH)2)
3. krenjak (CaCO3).
ivi kre je najreaktivniji oblik i u kontaktu sa vodom postaje agresivna baza Ca(OH)2 i pri
tome se oslobaa toplota. Potrebe za kreom se odreuju na osnovu pH vrijednosti zemljita.
U ribnjacima sa dubokim slojem mulja koristi se u koliini od 500-750 kg/ha, a u ribnjacima
sa malim slojem mulja u koliini od 200-300 kg/ha.
Gaeni kre ima slino djelovanje kao i ivi kre samo se dodaje u koliini 1,5 puta veoj u
odnosu na ivi kre.
Krenjak je najjeftiniji oblik kalcijuma, ali za razliku od ivog i gaenog krea ne koristi se
kao dezinfekciono sredstvo ni u muljevitim ribnjacima.
Koliine koje se dodaju kreu se od 750- 1000 kg/ha.
Nakon kreenja vri se poubrivanje ribnjaka, koje se vri organskim ili mineralnim
ubrivima. Najvie se koristi ubrivo od peradi, svinja i goveda.
Provodi se osnovno i dopunsko ubrenje.
Svrha poubrivanja ribnjaka je ista kao kod poubrivanja zemljita, da se vrate hranjive
supstance koje su izuzete uzgojem biljnih kultura.
Krajnji uinak poubrivanja ribnjaka odvija se postepeno.
Mikroorganizmi razgrauju organsku supstancu do biogenih elemenata. Novonastale biogene
supstance procesom asimilacije koriste jednoelijske alge za izgradnju svog tijela.
Jednoelijskim algama se hrane zooplanktonski organizmi, a oni slue kao hrana ribama.
Koliine stajskog ubriva se kreu oko 1000 kg/ha. Istovremeno sa organskim ubrivom
dodaje se i mineralno ubrivo. Azot se dodaje u obliku uree, amonijum sulfata ili amonijum
nitrata u koliini od 100-150 kg/ha, a fosfor u obliku superfosfata u koliini od 100 kg/ha.
Dopunsko poubrivanje se vri svakih 15 dana u toku uzgojne sezone i tu se mogu koristiti
suvaubriva i tena ubriva koja su bolje rastvorljiva i iji je uinak bri i bolji. Za

47
dopunsko poubrivanje se koriste organska ubriva 100-200 kg/ha i mineralna ubriva 20-30
kg/ha. Ako se u ribnjake dodaje prevelika koliina organskih ubriva procesi razgradnje mogu
krenuti u anaerobnom pravcu. Anaerobnom razgradnjom nastaje metan, etan, amonijak i
sumpor vodonik iji nastanak rezultira uginuem ribe.

5.7.2 Mrijest
aran se u naim klimatskim uslovima mrijesti od kraja aprila do polovine juna kada su
temperature vode izmeu 18 i 20 oC. Obzirom na podlogu aran je tipina fitofilna riba. enke
odlau ikru na podvodnu ili svjee poplavljenu suhozemnu vegetaciju. Voda u kojoj se
obavlja mrijest mora imati pH izmeu 6,5 i 8, a rastvoren kiseonik mora imati vrijednost
iznad 5 mg/l.
U svijetu postoje vie razliitih metoda mrijesta. Obzirom na nain mrijesta razlikuje se:
1. slobodni (prirodni),
2. polukontrolisani i
3. kontrolisani mrijest arana
Za mrijest arana prirodnim nainom koristi se jedna od dvije metode.
1. Metoda grupnog mrijesta u velikim ribnjacima ili staroeka metoda
2. Mrijeenje u manjim grupama ili Dubieva metoda
Metoda grupnog mrijesta u velikim ribnjacima najstarija je metoda mrijesta arana i ona se
najvie koristi. Provodi se u plitkim ribnjacima s dosta vegetacije koji su do sezone mrijesta
bili isueni. Ova metoda se temelji na prirodnom mrijestu unaprijed sastavljenih grupa
matinih riba.
Na 1 ha vodene povrine nasauje se 6 do 12 matinih riba. S jednom enkom nasauju se
dva mujaka. U ribnjake manje od 0,5 ha nasauju se dvije enke i etiri mujaka.
Mrijeenje arana protie bez intervencije uzgajivaa. Ovakvim nainom mrijeenja odmah
se ne moe tano procijeniti broj izmrijeene ikre i visinu oplodnje, ve se procjena moe
obaviti tek na ljeto kada se mrijest ne moe ponoviti.
Prilikom mrijesta ovom metodom, svakih 7 dana, potrebno je odgovarajuim mikrobiolokim,
hemijskim i drugim odgovarajuim metodama provjeravati kvalitet vode, koliinu prirodne
hrane, prirast, zdravstveno i kondiciono stanje mlai i to sve zapisivati u odgovarajue
formulare (odnosno voditi dnevnik). Kada se ustanove prvi znaci usporenja rasta, treba
zapoeti sa dodatnom ishranom.
Osnovni princip mrijesta arana u manjim grupama moe se oznaiti kao prirodno
razmnoavanje u zatvorenim ribnjacima. Ovu metodu neki nazivaju i metoda
polukontrolisanog mrijesta.
Povrina mrijestilita nije tano definisana. Za mrijest jedne enke i jednog mujaka obino se
koristi ribnjak povrine 50-70 m2, a za grupu od 4 mujaka i 2 enke potrebna je povrina od
150 do 250 m2. Visina vode u tim ribnjacima mora biti od 30 do 50 cm. Mrjestilita se
najee grade u obliku pravougaonika, ali mogu biti i krunog oblika. Dno ribnjaka nagibom
je usmjereno prema ispustu s obostranim nagibom ka lateralnim kanalima. S unutranje
strane, uz nasip ribnjaka, nalazi se kanal dubine i irine 60 cm. Ovaj kanal slui za plivanje i
izlov matinih riba nakon mrijesta, a takoer i za izlov larvi nakon 4-6 nedjelja. Svako
mrjestilite mora biti obezbijeeno samostalnim dotokom vode.

48
Mrjestilita se grade na nepropusnom tlu. Upusti i ispusti trebaju biti dobro zatvoreni tako da
voda, od stavljanja matica na mrijest pa do valjanja ikre, ne otie. Mrjestilita se pune vodom
neposredno prije nasada matica. Prije nasada u mrjestilite matice je potrebno okupati u
otopini kuhinjske soli (2,5% u vremenu od 15 min.). enke odlau 100.000 do 200.000 jaja, a
izmrijeena ikra se zalijepi za travu. Oploenost ikre je 75%. Jedan dan poslije mrijesta
matice se izlovljavaju. Izlov matica obavlja se u nonim satima, rano ujutro prije izlaska
sunca ili za vrijeme oblanog dana. Odmah nakon izlova matica mrjestilite treba napuniti
vodom. Ovisno o temperaturi vode, inkubacija ikre traje 4 do 5 dana. Izvaljane larve su
prozirne duine oko 5 mm. etiri do pet dana nakon valjanja, larve isplivaju na povrinu
uzimaju vazduh i poslije toga slobodno mogu da plivaju.. Zalihe hrane u umananoj kesi
mogu da traju do sedam dana, nakon ega se poinje hraniti prirodnom hranom uz dodatak
krmne smjese - sve do prebacivanja u rastilita.

5.7.3 Uzgoj mlai

Uzgoj aranske mlai obuhvata razdoblje od stadija larve do jednogodinje mlai, a traje od
proljea do jeseni iste godine. Kod nas se najvie koristi tzv. uzgoj mjesenjaka, koja je
poznata i kao Dubieva metoda.
Jedna od najvanijih operacija u uzgoju mlai je pravilna priprema uzgajalita za mla tzv.
mjesenjaka, odnosno ribnjaka uopte. Zavrna priprema ribnjaka provodi se dvije sedmice
prije oekivanog nasada larvi. Priprema mjesenjaka temelji se na stvaranju uslova za
masovni razvoj prirodne hrane koja je za larve nezamjenjiva. Vano je da je ribnjak dugo bio
isuen. Primjenom agrotehnikih mjera ubrzava se mineralizacija organskih tvari u tlu
mjesenjaka, a isuivanjem se postie odmor i ozdravljenje ribnjaka (napomena: sline
agrotehnike metode koriste se i za rastilita i za tovilita i za zimovnike). Dobroj pripremi
doprinosi i kreenje ribnjaka, a u tu svrhu se koristi gaeni i ivi kre te mljeveni krenjak.
Poetkom proljea, dno ribnjaka treba tretirati gaenim kreom u koliini 2000 do 3000 kg/ha
ili sa 500 kg/ha ivog krea. Prije uputanje vode vri se poubrivanje ribnjaka. U tu svrhu se
koristi zrelo stajsko ubrivo od peradi, goveda ili svinja u koliini 800 do 1000 kg/ha
(teoretski). Koliinu stajskog ubriva treba odrediti pojedinano za svaki ribnjak na osnovu
hidrohemijskih analiza dotone vode. ubrivo se razbacuje po cijeloj povrini ribnjaka, a
zatim se tlo plitko zaore. Voda u mjesenjake se uputa zavisno od vremenu mrijesta matinih
riba, a rastilita od planiranog izlova mlai iz mjesenjaka.
Uspjeh preivljavanja larvi arana zavisi od dostupnosti, kvaliteta i koliine prirodne hrane.
Prirodnu hranu je mogue upotpuniti krmnim smjesama , ali je ne mogu zamijeniti. Dobar
prirast mlai arana ostvaren je primjenom krmne smjese koja sadrava 25% peninog
brana, 25% sojinog brana, 25% ribljeg brana, 25% krvnog brana. Sa hranjenjem larvi
dodatnim krmnim smjesama poinje se najranije etvrtog dana simbolinom koliinom hrane
oko 4 kg/ha, a najkasnije 10-tog dana nakon valjanja.
Nakon 4-6 nedjelja larve se izlovljavaju iz mjesenjaka specijalnim mreama.
Larve se transportuju iz mjesenjaka u rastilite u plastinim vreama s vodom i dodatkom
kisika. Nasad u rastilitima odreuje se pojedinano za svaki ribnjak zavisno od boniteta
ribnjaka i naina uzgoja. Obino se nasauje 400 do 600 hiljada larvi na jednom hektaru, a
nekad i vie. Uginue larvi u ovoj fazi je oko 50-60%.
Vaan preduslov uspjenog nasada je prilagoavanje larvi temperaturi vode u rastilitu.
Izjednaavanje temperature se postie polaganjem vrea s larvama na povrinu vode rastilita

49
u trajanju od 30 min. Larve arana se mogu prenositi i u posudama, s tim da se prije nasada
provjerava temperatura vode u ribnjaku i u posudi. Znai, bilo koja velika oscilacija
temperature e negativno uticati na preivljavanje larvi. Optimalna temperatura za nasad je
izmeu 22 i 24 oC. Na kraju uzgojne sezone moe se planirati prosjena individualna masa
mlai od oko 50 g. U tom razdoblju se moe raunati sa preivljavanjem od oko 60-70%, iako
se u praksi obino rauna sa preivljavanjem od oko 50% zbog prisustva ribojednih
ivotinjskih vrsta.
Hranjenje mlai se vri sa peletiranom krmnom smjesom sa 27-30% bjelanevina. Dnevni
obrok se odreuje prema broju nasaenih riba, planiranom tempu rasta, koncentraciji
rastvorenog kiseonika i temperaturi vode. Svi ovi parametri trebaju da se piu u tzv. tablice
hranjenja. Uobiajeni dnevni obrok bi trebao da iznosi oko 6% ihtiomase. Krmne smjese se
daju na tzv. hranidbene stolove. Za 5-10 hiljada jedinki aranske mlai treba osigurati 1,5-2
m2 hranidbene povrine. Hranidbeni stolovi treba da budu postavljeni uz obalu na dubini od
50 cm. Hranjenje se moe vriti i pomou posebnih hranilica, koje mogu biti automatske i
poluautomatske.
Mla zimuje u rastilitima sve do izlova na proljee kada se prebacuje u tzv. mladinjake

5.7.4 Mladinjaci
U prvoj godini uzgoja mla dostie prosjenu pojedinanu masu od 35-50 g, u drugoj godini
250-600 g i na kraju tree uzgojne sezone aran dostie teinu izmeu 1200-2000 g.
Za uzgoj dvogodinje mlai odabiru se mali do srednje veliki ribnjaci (10-20 ha) koji se ne
koriste za uzgoj larvi i mlai, a koji imaju opskrbu vodom tokom cijele godine.
Ishrana vjetakom hranom se vri na osnovu eksperimentalnih podataka o dostupnosti
prirodne hrane u ribnjaku. Na taj nain se sprjeava nepotrebno hranjenje ribe. Ovakav nain
ishrane je stvar prakse i razlikuje se od ribnjaka do ribnjaka.
Dvogodinja mla zimuje u mladinjacima i u proljee tree uzgojne sezone se prebacuje u
tovilita.

5.7.5 Tovilite
Na kraju druge uzgojne sezone iz mladinjaka aran se prebacuje u tovilita gdje e biti
uzgajan do kraja tree uzgojne sezone, tj. do konzumne teine, kada se prebacuje u zimovnike
odakle se vri izlov i transport.

5.7.6 Izlov
Prije izlova je potrebno izvesti temeljne organizacione i tehnike pripreme.
Izlov poinje isputanjem vode iz ribnjaka. Tokom isputanja vode riba se povlai u izlovne
kanale, odakle je do izlovne jame ribari prikupljaju povlanim mreama. Iz izlovne jame
radnici vade ribu u sakovima, kafovima ili kranovima do stola za sortiranje gdje se riba
razvrstava prema vrsti i veliini. Poslije sortiranja, riba se vae i prenosi do transportnog

50
vozila. Ovdje je vano napomenuti da se sa ribom ne smije manipulisati ako je riba
nahranjena, jer je tada podlonija stresu i uginua su vea.

5.7.7 Zimovnici
U jesen se riba izlovljava iz tovilita , sortira se prema vrstama i uzrasnim kategorijama i
transportuje u zimovnike.
Zimovnici su mali ribnjaci povrine 500-2000 m2 i oko 2 m dubine sa stalnim protokom vode
tokom zimovanja ribe. Zimovnike je potrebno dobro pripremiti (prema gore navedenim
postupcima) prije samog skladitenja ribe. U zimovnike se nasauje riba koja je
namijenjena za jesenju i zimsku prodaju. Zimovanje u zimovnicima obino traje i po nekoliko
mjeseci i tokom ovog razdoblja riba se dri u deset puta veoj gustini nego u proizvodnim
tablama. Gustoa nasada zavisi od protoka vode, mase i kategorije ribe. Riba se u
zimovnicima ne hrani jer je metabolizam arana na niskim temperaturama veoma usporen.

5.7.8 Transport
Transport ribe, zavisno od potreba i destinacija, vri se razliitim transportnim sredstvima,
poev od kanti preko kolica do specijalnih vozila sa bazenima koji su opremljeni bocama sa
kiseonikom koji se uduvava u bazene sa vodom.
Kod nas, transport arana na vee destinacije se vri u bazenima zapremine do 3m3 vode i u
takav bazen stane priblino 1000 kg arana.
Obavezno, bar 72 h prije transporta, riba ne smije biti nahranjena.
Sve ove faze treba da prati dobra priprema i organizacija unutar ribnjaka da bi se dobili to
bolji prinosi.

5.8 HRANJENJE TOPLOVODNIH VRSTA RIBA

Ishrana i aktivnost arana je vezana kako za prirodne uslove tako i za temperaturu vode U
proljee, porastom temperature vode, riba postaje aktivnija i poinje sa uzimanjem hrane. U
jesen, padom temperature smanjuje se aktivnost i apetit arana, a najminimalnije vrijednosti
dostie u zimskim mjesecima, a u januaru se i prestaje sa hranjenjem.
Hranjenje mlai se vri sa peletiranom krmnom smjesom s 27-30% bjelanevina. Dnevni
obrok se odreuje prema broju nasaenih riba, planiranom tempu rasta, koncentraciji
rastvorenog kiseonika i temperaturi vode. Svi ovi parametri trebaju da se piu u tzv. tablice
hranjenja. Uobiajni dnevni obrok bi trebao da iznosi oko 6% ihtiomase. Krmne smjese se
daju na tzv. hranidbene stolove. Za 5-10 hiljada jedinki aranske mlai treba osigurati 1,5-2
m2 hranidbene povrine. Hranidbeni stolovi treba da budu postavljeni uz obalu na dubini od
50 cm.
Hranjenje se moe vriti runo iz amaca ili pomou posebnih hranilica.

Tovilite
Zimovnici

51
6 TRENUTNI NIVOI POTRONJE I EMISIJA

6.1 UVOD

Najznaajniji okolinski problemi vezani za intenzivni uzgoj ribe potie od organskog

optereenja vode koje nastaje unosom metabolita ribe, te u znatno manjoj mjeri, nepojedene
hrane, koja se iz ribnjaka isputa bez ikakvog prethodnog preiavanja.

6.2 VODA

6.2.1 Potronja vode

Na veini ribnjaka ne postoje ureena mjerna mjesta za praenje potronje vode, pa nije
mogue niti utvrditi stvarne koliine uzete vode.
Voda koja se koristi za sanitarne potrebe uglavnom dolazi iz vlastitih zahvaenih izvora, te se
njena potronja ne prati.

6.2.2 Otpadna voda

Sva ribogojilita u Bosni i Hercegovini isputaju iskoritenu vodu bez bilo kakvog prethodnog
tretmana. Takoer, ne postoji niti recirkulacija vode, osim u jednom zabiljeenom sluaju.
Otpadna voda koja se vraa natrag u rijeku obino sadri ostatke riblje hrane, ribljih
metabolita, kao i hemikalija koje se koriste za tretman i prevenciju razliitih bolesti. Egzaktni
pokazatelji o kvalitetu otpadnih voda ne postoje budui da ribogojilita nemaju organizirano
praenje kvalitete otpadne vode, osim nekih veih aranskih ribnjaka.
Veina ribogojilita ne prate kvalitet otpadnih voda koja izlaze iz ribogojilita, osim par
aranskih ribnjaka.
Jedine analize koje ribogojilita redovno provode su vezane za kvalitetu svjee vode koja
ulazi u ribogojilite, u skladu sa Zakonom o sigurnosti hrane.
Jedini raspoloivi podaci odnose se na praenje kvaliteta prijemnika otpadnih voda. U skladu
sa ovim podacima ribogojilita imaju znaajan uticaj na kvalitetu vodotoka koji se nalaze u
njihovoj blizini.
Ovaj uticaj je najznaajniji na poveanje nivoa HPK, BPK, nitrita i suspendiranih estica.
Zahvaljujui uglavnom znaajnom nivou samopreiavanja rijeka ovaj uticaj se smanjuje
udaljavajui se od ribogojilita.
Regulisanje isputanja opasnih i tetnih supstanci u povrinske tokove sistem mora biti u
saglasnosti sa propisima u drugim sektorima zatite ivotne sredine, posebno sa propisima za
kvalitet povrinskih voda, pri emu lokalni uslovi treba da budu uzeti u obzir u tehnolokom,
ekolokom i ekonomskom smislu.
Nijedno pravno ili fiziko lice ne smije u povrinske tokove isputati niti izazvati isputanje
viskoznih i drugih materija koje ugroavaju reim toka otpadnih voda u bilo kom dijelu.
Imajui u vidu injenicu da se ribogojilita nalaze izvan urbanih dijelova za tretman sanitarnih
otpadnih voda uglavnom koriste jednostavne septike jame koje se povremeno prazne ili se
ove vode, bez prethodnog preiavanja direktno isputaju u povrinske tokove.

52
6.3 EMISIJE U ZRAK

Na uzgajalitu se tokom hranjenja pojavljuje miris riblje hrane. Jai miris moe se oekivati
uglavnom unutar ribogojilita. Tokom vjetrovitih dana mirisi se mogu oekivati i izvan
podruja ribogojilita. Meutim, emisije mirisa u veini sluajeva ne predstavljaju problem u
veini sluajeva iz razloga to su ribogojilita smjetena van urbanih podruja. Intenzitet i
neugodnost mirisa ovise o vrsti i kvaliteti riblje hrane. Vano je naglasiti da se ne radi ni o
kakvim otrovnim ili opasnim tvarima, te da je pojava prolazna.
Uzrok neugodnom mirisu takoer moe biti nain skladitenja i postupanja sa uginulim
ribama. Veina ribogojilita koriste friidere za skladitenje uginulih riba do njihovog
otpremanja na konano odlagalite.

6.4 POTRONJA SIROVINA, POMONIH MATERIJALA I HEMIKALIJA

Ribogojilite znaajnu panju polae koliini riblje hrane koja se upotrebljava, na nain da se
koliina prilagoava godinjem dobu, temperaturi vode i potrebama ribe. Meutim ovdje su
voeni ekonomskim, a na okolinskim pobudama.
Salmonidna ribogojilita koriste hranu uvezenu iz Europske Unije proizvedene po
standardima Evropske Unije sa visokim koeficijentom iskoritenja (malom koliinom otpada)
i konverzijom 1:1 1:1,1(garancija proizvoaa i iskustveni pokazatelj korisnika). Na ovaj
nain proizvoai minimiziraju upotrebu sirovina, te smanjuju teret zagaenja koji dospijeva
u vodu. Navedena potronja hrane je u potpunosti u skladu sa najboljim raspoloivim
praksama u sektoru uzgoja ribe.
Hrana je granulirana i ekstrudirana od najsitnije (0,3-0,5 mm) do one najkrupnije (0,8 mm).
Hrana za mla snabdjevena je velikim koliinama proteina (za rast), a manje masti, dok se u
odrasle ribe proteini smanjuju, a mast poveava.
U procesima kaveznog ribogojilita koristi se mla za kaveze. Mortalitet mlai prema
literaturi iznosi 2-3 %, uginula mla se tretira kao vrsti organski otpad. Mla se odmah
procesuira bez faze skladitenja.
U procesima dezinfekcije i lijeenja bakterijskih oboljenja kod riba koriste se formalin,
omnisan i hloramin T.
aranska mla i mla soma se hrani gotovom peletiranom hranom ili hranom sopstvene
proizvodnje tzv. "tijesto". Za hranjenje ostalih kategorija i tov arana koristi se gotova hrana
koja se razvija u ribnjacima (planktoni i makofitska vegetacija) i za prihranu kukuruz.
Za potrebe kreenja aranskih ribnjaka koriste se:
1. ivi kre (CaO)
2. gaeni kre (Ca(OH)2)
3. krenjak (CaCO3).
ivi kre je najreaktivniji oblik i u kontaktu sa vodom postaje agresivna baza Ca(OH)2 i pri
tome se oslobaa toplota. Potrebe za kreom se odreuju na osnovu pH vrijednosti zemljita.
U ribnjacima sa dubokim slojem mulja koristi se u koliini od 500-750 kg/ha, a u ribnjacima
sa malim slojem mulja u koliini od 200-300 kg/ha.

53
Gaeni kre se dodaje u koliini 1,5 puta veoj u odnosu na ivi kre.
Krenjak je najjeftiniji oblik kalcijuma, ali za razliku od ivog i gaenog krea ne koristi se
kao dezinfekciono sredstvo ni u muljevitim ribnjacima. Koliine koje se dodaju kreu se od
750- 1000 kg/ha. Azot se dodaje u obliku uree, amonijum sulfata ili amonijum nitrata u
koliini od 100-150 kg/ha, a fosfor u obliku superfosfata u koliini od 100 kg/ha.
Nakon kreenja vri se poubrivanje ribnjaka, koje se vri organskim ili mineralnim
ubrivima. Najvie se koristi ubrivo od peradi, svinja i goveda. Koliine stajskog ubriva se
kreu oko 1000 kg/ha.
Provodi se osnovno i dopunsko ubrenje. Za dopunsko poubrivanje se koriste organska
ubriva 100-200 kg/ha i mineralna ubriva 20-30 kg/ha.
Ako se u ribnjake dodaje prevelika koliina organskih ubriva procesi razgradnje mogu
krenuti u anaerobnom pravcu. Anaerobnom razgradnjom nastaje metan, etan, amonijak i
sumpor vodonik iji nastanak rezultira uginuem ribe.

6.5 OTPAD

Otpad nastao u procesu uzgoja ribe sastoji se od:

organskog otpada
uginule ribe, i (kategorija otpada 02 01 02)
ribe loe kvalitete, (kategorija otpada 02 01 02), i
neorganskog otpada
ambalanog otpada, (kategorija otpada 15 01)
uobiajenog uredskog otpada i (kategorija otpada 20 01)
otpad iz loita (pepeo i a).
U svakoj od faza uzgoja ribe dolazi do uginua odreenog broja ribljih jedinki. Uginule ribe
se prikupljaju i skladite u friiderima ili nekim drugim hladnim mjestima do dolaska
djelatnika lokalnih komunalnih preduzea koji ih otpremaju na konano odlagalite.
Ribogojilita ne prate nastanak ribljeg otpada. Podaci o koliinama se mogu samo procijeniti.
Prema literaturnim podacima stopa mortaliteta ribljih jedinki je oko 2% godinje, te sa ovim
udjelom sudjeluje u koliini nastalog vrstog otpada. Kao to je reeno ranije ukupna
proizvodnja ribe u 2005. godini u Bosni i Hercegovini je bila oko 7,000 tona, tako da je znai
sa ovom proizvodnjom generirano i 140 tona ribljeg otpada. Ovaj otpad se odlae sa drugim
komunalnim otpadom na deponije komunalnog otpada, koja nisu sanitarna.
Otpad takoer nastaje u ribogojilitima tijekom operacija ienja. Ovaj otpad se uglavnom
sastoji od suspendiranih estica i biorazgradivih organskih materija koje su rezultat taloenja
nepojedene hrane i ribljih metabolita. Ne postoji poseban tretman ovoga otpada, te se on
isputa u vodotoke.
Zbrinjavanje-sakupljanje otpada iz procesa uzgoja ribe je uglavnom svakodnevna briga
zaposlenih. Otpad se prikuplja i stavlja u transportni kontejner koji se prazni prema
ugovorenoj obavezi komunalne organizacije. Uklanjanje otpada koji eventualno dospije u
vode ribnjake, kanale, nasip, puteve i ostala mjesta koja pripadaju ribnjaku vre uglavnom
zaposlenih koji rade na ribnjaku.

54
6.6 ENERGIJA

U procesu uzgoja ribe-ribnjacima dolazi do odreene potronje energije i toplote. Potronja

energije se ogleda u prvenstveno potronji elektrine energije koja se koristi za rasvjetu i za
rad maina i ureaja. Ova potronja elektrine energije ne predstavlja znaajnu stavku u
ukupnom troku uzgoja ribe i ona se kree oko 0,01 do 0,1 kW/kg proizvedene ribe. Pored
elektrine energije u procesu uzgoja ribe koriste se i sljedei energenti:
benzin za amce (isti)
nafta (D-2)
motorno ulje
S obzirom da su u procesu uzgoja ribe potrebne manje koliine, potronja ovih energenata je
takoer mala u odnosu na ukupni troak uzgoja ribe.

6.7 BUKA

Buka se ne smatra okolinskim problemom vezanim za proces uzgoja ribe. Kao to je

naglaeno ranije ribogojilita koriste "low-tech" operacije manjeg obima, koje ne stvaraju
znaajniju buku.

6.8 NESREE VELIKIH RAZMJERA I AKCIDENTNE SITUACIJE

Svi pogoni i postrojenja, ukljuujui skladita, u kojima su opasne supstance prisutne u

koliinama iznad koliina navedenih u: Pravilniku o pogonima i postrojenjima za koje je
obavezna procjena uticaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i
puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04, lan 10
i 11), Uredbi o postrojenjima koja mogu biti izraena i putena u rad samo ako imaju
ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06, lan 6 i 7) i Pravilniku o pogonima i
postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na ivotnu sredinu i pogonima i
postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju ekoloku dozvolu
(Slubeni glasnik BD BiH, br. 30/06, lan 7 i 8) ovih podzakonskih akata spadaju u pogone
i postrojenja koji mogu izazvati nesree veih razmjera i za njih nadlena entitetska
ministarstva i odjeljenje u Brko distriktu izdaju okolinsku/ekoloku dozvolu.
Analiza uticaja na okoli treba da obuhvati i uticaje koji su posljedica akcidentnih situacija u
fazi eksploatacije pogona, a koji predstavljaju rizik u smislu moguih negativnih uticaja na
okoli.
Uzroci nastanka akcidentnih situacija po okoli iz procesa uzgoja ribe, mogu biti:
Nekontrolisano izlijevanje otpadnih voda iz bazena ribnjaka,
Izliv opasnih materija u ribnjak i pomor ribe,
Nekontrolisano izlijevanje nafte i ulja kod interne benzinske pumpe, kod radionice za
odravanje mehanizacije, iz vozila i radnih maina na lokaciji ribnjaka.

55
 Lagerovanje uginule ribe i iznutrica prilikom ienja i prerade ribe.
Unoenje bolesne ribe u otvorene vode i ribogojilita

6.9 OSTALI UTJECAJI

Jedan od znaajnijih, a manje poznatih ekolokih problema vezanih za eksplotaciju ribnjaka, a

posebno aranskih ribnjaka, jeste uticaj istih na lokalnu mikroklimu. Naime u toku uzgoja riba
u ribnjacima, koriste se velike povrine pod vodom, koje imaju veliki procenat isparenja i
stvaranja poveane vlanosti okolne atmosfere. Ovo je posebno izraena pojava u toku
perioda sa povienom temperaturom, tako da ova pojava u odreenim periodima ima za
rezultat pojavu magle.

7 TRENUTNO RASPOLOIVE TEHNIKE U BIH

7.1 OPE PREVENTIVNE TEHNIKE

Postojea ribogojilita u Bosni i Hercegovini nemaju implementirane niti ISO 9001 niti
sisteme okolinskog upravljanja.

Isputanje otpadnih voda i otpada i drugi uticaji na okoli ribljih farmi uglavnom nisu
adekvatno nadgledani od strane nadlenih organa vlasti ili drugih odgovarajueg tijela, npr. na
nain da vode biljeke o radu ribljih farmi, da se proraunava isputeni i nastali otpad, te
putem modela za monitoring i procjenu ekolokog uticaja.

Monitoring bi se trebao fokusirati na mjerenje ostvarljivih i realnih uticaja ribljih farmi na

eutrofikacioni status, koncentraciju i potronju kisika i stanje sedimenta pogoenog podruja.
Meutim, veina ribljih farmi do sada nije bila u obavezi da prati kvalitet efluenta, jedine
analize su se odnosila na praenje kvaliteta prijemnika otpadnih voda kako bi isti zadovoljio
kategoriju u koju je svrstan.

7.2 PREVENCIJA NASTANKA EMISIJA I SVOENJE UPOTREBE SIROVINA NA MINIMUM

Riblja hrana se uglavnom uvozi iz Italije, Holandije, Danske, Francuske. Hrana je

proizvedena u skladu sa EU standardima sa visokim stupnjem iskoritenja. Naime, veina
ribogojilita koristi priblino 1,1 kg riblje hrane za uzgoj 1 kg ribe. Radi se o suhoj,
ekstrudiranoj hrani, ijom se upotrebom minimizira upotreba sirovina, te smanjuju teret
zagaenja koji dospijeva u vodu. Navedena potronja hrane je u potpunosti u skladu sa
najboljim raspoloivim praksama u sektoru uzgoja ribe.

56
Ribogojilita koriste dobre prakse hranjenja, meutim to je vie povezano sa ekonomskom
brigom nego sa brigom za okoli. Veina ribogojilita imaju instalirane automatske ili polu-
automatske hranilice kojima se optimizira proces hranjenja i sprjeava nastajanje nepotrebnog
otpada. Veliina i koliina hrane se paljivo prilagoava veliine ribe, kao i temperaturi vode.
Ovim se takoer minimizira nastanak otpada i poboljava kvalitet efluenta.
Postojei protoni sistemi ili kavezi smjeteni u vodotocima ili jezerima omoguavaju da se
cjelokupan teret zagaenja koji bi se trebao na odgovarajui nain tretirati, umjesto toga
isputa se direktno u vodoprijemnik. Umjesto tradicionalnih protonih sistema ribogojilita
mogu biti izvedena na nain koji omoguava recirkulaciju vode. Meutim trenutno postoji
samo jedan zabiljeeni sluaju recirkulacije vode na ribogojilitu Krupa na Vrbasu. Naime u
sluaju ovoga ribogojilita ukoliko je vodostaj rijeke Krupe nizak, uzima se voda iz preljeva
susjednih bazena Ribnjaka Slapovi putem pumpe i raspruje se po bazenima.
Takoer, prije isputanja iskoritena voda se moe tretirati pomou mikro-filtera, ili nekih
drugih odgovarajuih sredstava.

7.3 PREVENCIJA I MINIMIZACIJA NASTANKA OTPADA

Broj riba u odreenom volumenu vode se balansira u skladu sa izmjenom vode, aeracijom i
metodologijom hranjenja ime se sprjeava zagaenje vode, ukljuujui eutrofikaciju, kao i
irenje ribljih bolesti.
Otpad koji se sastoji od uginule riblje mlai i ribe se odlae na deponijama za komunalni
otpad, bez ikakvog prethodnog tretmana. Koliine otpada trenutno nisu dovoljne kako bi se
pokrili trokovi vezani za njegovu ponovnu upotrebu ili recikliranje. Potrebno je naglasiti da
odlaganje zasigurno predstavlja lo izbor za materijale koji mogu posluiti za druge namjene.
to se tie okolinskog aspekta, odlaganje kako organskog, tako i neorganskog otpada od
uzgoja ribe predstavlja posljednju od opcija u nizu.
to se tie praksi uklanjanja mulja na ribogojilitima, ne koriste se nikakve posebne metode
kojim bi se smanjilo isputanje nutrijenata, organske materije i hemikalija. Mulj se uglavnom
isti runo i isputa u vodotoke. U veini sluajeva ne postoje mehanizmi za zadravanje
vika hrane i ribljeg izmeta unutar bazena, ve se zagaenje emitira u vodni okoli. U rijetkim
sluajevima kakav je onaj na jednom od ribogojilita na akumulaciji Boac, veliki dio vika
hrane se istaloi na ceradama kojima su obloena dna kaveza odakle se pumpama za
izmuljavanje prebacuje na obalu, do konanog odlaganja na deponiju.

7.4 SMANJENJE TOKSINOSTI OTPADA I OTPADNIH VODA

U procesima dezinfekcije i lijeenja oboljenja kod riba koriste se veinom formalin, omnisan i
hloramin T ija je upotreba slubeno odobrena za koritenje u prehrambenoj industriji.
Meutim veina ribogojilita ne vodi preciznu evidenciju o upotrebi hemikalija, te nije
poznato da li se iste koriste u svrhu profilaktikog djelovanja, to bi trebalo izbjegavati kako
bi se minimizirala teta po okoli. Trenutno ne postoje podaci u kojoj mjeri se umjesto
profilaktikog djelovanja hemikalijama koristi vakcinisanje, koje je sa aspekta zatite okolia
daleko prihvatljivije.

57
7.5 TEHNIKE NA KRAJU PROIZVODNOG PROCESA

7.5.1 Preiavanje otpadnih voda na kraju procesa

U ribogojilitima u BiH se ne vri preiavanje otpadnih voda.

7.5.2 Tretman otpada na kraju procesa

U ribogojilitima se vri razdvajanje otpada na organski otpad (iz procesa proizvodnje i
kuhinje) i neorganski otpad. Ovim se stvara mogunost da podugovara koji vri odvoenje
otpada poduzme mjere adekvatnog zbrinjavanja ili ponovnog koritenja ovog otpada.
Naalost, jedini prisutni nain tretmana otpada iz uzgoja je njegovo mljevenje, skladitenje u
rezervoaru, nakon ega se kad se prikupi odreena koliina otprema na komunalne deponije.
Takva praksa je izmeu ostalog prisutna iz razloga to su preraivai miljenja kako koliine
otpada trenutno nisu dovoljne kako bi se pokrili trokovi vezani za njegovu ponovnu upotrebu
ili recikliranje. Odlaganje zasigurno predstavlja lo izbor za materijale koji mogu posluiti za
druge namjene. to se tie okolinskog aspekta, odlaganje kako organskog, tako i neorganskog
otpada od uzgoja ribe predstavlja posljednju od opcija u nizu.

8 NAJBOLJE RASPOLOIVE TEHNIKE

8.1 OPE PREVENTIVNE MJERE

8.1.1 Izbor lokacije ribogojilita

Odabir lokacije za postrojenje za akvakulturu je esto najznaajnije pitanje koje je povezano
sa zdravljem i sigurnosti okolia. Kriteriji za odabir lokacije ukljuuju zalihe vode i njen
kvalitet; zatitu od prirodnih rizika; kao i dostupnost unosa, ukljuujui trite i radnu snagu .
Postrojenje za akvakulturu zahtjeva stalne zalihe vode u dovoljnim koliinama u toku cijele
godine. Zalihe vode ne smiju biti zagaene i moraju imati stabilnu i podesnu pH vrijednost,
adekvatno rastvoren kisik, i mali turbiditet. Neki proizvoai mogu tretirati ulaznu vodu kako
bi se uklonile neeljene supstance, na primjer, koritenje filtera za uklanjanje potencijalnih
predatora. Nadalje, farme akvakulture ne trebaju biti locirane blizu jedna drugoj, jer ovo moe
poveati rizik od prijenosa bolesti i moe imati negativne efekte na kvalitet vode koja se unosi
u sistem.
Lokacija treba imati tlo podesno za planiranu strukturu (npr., glinovito-ilovasto, ili pjeano-
glinovito tlo za bazene, i vrsti mulj na dnu za vre) kako bi se omoguilo da struktura bude
postavljena duboko u supstrat radi bolje podrke. Postrojenje za akvakulturu treba biti
zatieno od snanih vjetrova, valova, i plime; intenzivnog dolaska olujnih voda; predatora; i
drugih prirodnih rizika. Umjerena plima, meutim, moe pomoi da se osigura adekvatna
razmjena vode u bazenima, vrama, i kavezima.

58
8.2 MJERE ZA SMANJENJE KOLIINE I TERETA ZAGAENJA OTPADNIH VODA

iroki spektar mjera se moe poduzeti u sistemima bazena i kaveza kako bi se (i) smanjila
koliina kontaminacije efluenta; (ii) sprijeilo da efluent bazena ue u okolne vode; i (iii)
tretirao efluent prije njegovog isputanja u prijemne vode kako bi se smanjio nivo
kontaminacije. Aktivnosti u akvakulturi na velikim vodenim tijelima su, meutim, otvorene
ka spoljnoj sredini i nemaju drugu ili treu opciju, te svaka kontaminacija odmah ima efekat .

Sljedee mjere upravljanja mogu sprijeiti kontaminaciju efluenta:

Hranjenje:
Osigurati da hrana sadri minimalnu koliinu fine ili prakaste hrane. Fine estice
hrane se ne konzumiraju i predstavljaju dodatno optereenje vode nutrijentima;
Uskladiti veliinu estica hrane sa stadijem ivotnog ciklusa date vrste (npr., manje
estice se koriste za mla ili mlade jedinke kako bi se smanjila frakcija koje one ne
konzumiraju);
Redovno praenje uzimanja hrane kako bi se odredilo da li je ona konzumirana i
prilagoavanje stope hranjenja. Hrana se moe bespotrebno rasipati zbog
prekomjernog hranjenja ili davanja hrane u pogreno doba dana;
Tamo gdje je to isplativo, treba koristiti plutajue komadie hrane jer oni
omoguavaju posmatranje za vrijeme ishrane,
Hranu uvati na hladnom, suhom mjestu i ne due od 30 dana kako bi se izbjegla
redukcija u sadraju vitamina. Pljesniva hrana se ne smije koristiti nikada jer moe
uzrokovati bolesti;
Ravnomjerno rasipanje hrane u sistemu za uzgoj kako bi se osiguralo da to vie
ivotinja ima pristup hrani. Neke vrste su izrazito teritorijalne, i nepojedena hrana
doprinosi poveanju nutrijenata;
Hranjenje nekoliko puta u toku dana, posebno kada su ivotinje jo mlade, omoguava
bolji pristup hrani, veu stopu konverzije i manje otpada;
Zaustavljanje hranjenja u pogodnom intervalu prije izlova kako bi se eliminisalo
prisustvo hrane ili fekalija u utrobi ivotinja;

Suspendovane vrste estice:

Izbjegavati isputanje vode iz bazena kada se u njima vri izlov mreama, jer to moe
doprinijeti suspendovanim vrstim esticama u drenanom efluentu
Ako je isplativo, koristiti parcijalne tehnike drenae za pranjenje bazena u kojima je
vren izlov. Zadnjih 10-15% vode bazena sadri najvee koliine rastvorenih
nutrijenata, suspendovanih vrstih estica, i organske tvari. Nakon izlova, zadrati
ostalu vodu u bazenu vei broj dana prije isputanja, ili je prenijeti u zasebno
postrojenje za tretman.

Fertilizatori:

59
 Planirati stopu i nain primjene fertilizatora radi maksimalne upotrebe i sprjeavanja
prekomjernog koritenja, uzimajui u obzir predvienu stopu potronje;
Poveati efikasnost primjene i disperzije kroz prakse kao to su razblaenje tenih
fertilizatora ili rastvora granuliranih fertilizatora prije njihove aplikacije. Ostale opcije
ukljuuju koritenje prakastih fertilizatora u kesama u plitkoj vodi kako bi se
omoguilo razblaenje i rastvaranje;
Razmotriti upotrebu vremenski isputanih fertilizatora u kojima rezinom omotane
granule oslobaaju nutrijente u vodu u bazenu, sa stopom oslobaanja koja odgovara
temperaturi i kretanju vode;
Izbjegavati upotrebu fertilizatora koji sadre amonijak u vodi koja ima pH 8 ili vie
kako bi se izbjeglo formiranje toksinog nejoniziranog amonijaka (NH3) ;
Ovisno o sistemu (npr., slatkovodna akvakultura), uzgajati organske fertilizatore (npr.,
prirodnu travu) u bazenu nakon izlova;
Inicirati fertilizaciju bazena samo u statikim bazenima bez prekomjernog toka vode
koji moe imati uticaj na vode i slivno podruje nizvodno;
Vriti fertilizaciju bazena da bi se izbjegle ili svele na minimum posljedice
potencijalnog oticanja usljed poplava ili intenzivnih kia i izbjegavati primjenu u
bazenima sa prekomjernim tokom.

Hemikalije:
Dizajnirati dubinu bazena da bi se reducirala potreba za hemijskom kontrolom
akvatinih korova i reducirala termalna stratifikacija;
Ne koristiti antifoulane za tretman kaveza. Hemijski aktivne supstance koritene u
antifoulnim agentima su vrlo otrovne i vrlo stabilne i akvatinoj sredini. istiti mree
runo ili u maini za pranje mrea.
Sljedee mjere upravljanja se mogu poduzeti u sistemima baziranim na bazenima kako bi se
sprijeilo da efluenti bazena uu u okolna vodena tijela:
U nekim sistemima za uzgoj riba, izbjegavati automatsko pranjenje bazena na kraju
proizvodnog ciklusa budui da ista voda iz bazena moe biti koritena za uzgoj
nekoliko rotacija usjeva ili odreenih vrsta (npr., som) ;
Ponovno koristite vodu iz bazena u kojima je izvren izlov ispumpavanjem u susjedne
bazene kako bi se pomoglo u nadopuni njihove primarne produkcije, uz uvjet da je
kontroliran nivo BPK; Ovaj proces se oznaava kao zasijavanje cvjetanja i zahtjeva
paljiv odabir vremena etve;
Razmatranje hidrologije regiona u dizajnu sistema bazena i osiguravanje da obale
bazena budu dovoljno visoke da zadre vodu u bazenu i sprijee gubitak efluenta u
periodima poveanih padavina i potencijalnih poplava.

60
8.3 MJERE ZA ZATITU BIODIVERZITETA

8.3.1 Izmjena prirodnih stanita

Mogue je poduzeti iroki spektar mjera za upravljanje kako bi se sprijeili i reducirali uticaji
na okoli koji su uzrokovani izgradnjom postrojenja za akvakulturu, kao to je to prezentirano
dalje u tekstu. Dalji potencijalni uticaji su povezani sa promjenama u hidrologiji toka to je
uzrokovano izgradnjom barijera za tok (npr., brane mogu dovesti do poremeaja u movarnim
zonama i promjenama u morfologiji vodotoka, to potencijalno moe imati uticaj na
migratorne vrste, ukljuujui i ptice, kao i zone gdje se obino nalazi riblja mla). Mjere
trebaju ukljuiti sve sljedee aktivnosti:
Istraivanje zone projekta prije nego to se izvri konverzija zemljita i vode u
proizvodnju u akvakulturi kako bi se identificirala, kategorizirala i razgraniila
prirodna i modificirana stanita i istakao njihov znaaj za biodiverzitet na nacionalnom
i regionalnom nivou;
Osiguranje da zona koja se namjerava konvertovati u koritenje u akvakulturi ne
predstavlja stanite koje je jedinstveno ili zatieno, ili da ne ukljuuje visoke
vrijednosti biodiverziteta, kao to su poznate lokacije kritino ugroenih ili ugroenih
vrsta, ili zone koje su znaajne za parenje, ishranu ili odmor divljih vrsta;
Svjesnost o prisustvu kritino ugroenih ili ugroenih vrsta u zonama koje se ve
koriste za proizvodnju u akvakulturi, i implementiranje procesa upravljanja koji ih
uzimaju u obzir;
Dizajniranje postrojenja na nain koji omoguava da se to vie stanita prirodne
vegetacije ostavi nedirnutim (npr., kroz upotrebu tampon zone pod vegetacijom i
staninih koridora) kao i da je konverzija i degradacija prirodnog stanita svedena na
minimum;
Dizajniranje i implementacija mjera za ublaavanje kako bi se postiglo da nema neto
gubitka biodiverziteta tamo gdje je to isplativo, na primjer kroz post-operativnu
restauraciju stanita; kompenzacija gubitaka kroz kreiranje ekoloki poredive zone(a)
namijenjene za biodiverzitet; kao i kompenzacija direktnim korisnicima biodiverziteta;
Izbjegavanje potreba za esto naputanje i zamjenu nepodesno dizajniranih i graenih
bazena za akvakulturu;
o Procjena svojstava zemljita prije konstrukcije bazena kako bi se osiguralo da
sloj zemljita koji je na dnu ima stopu perkolacije/poroznost dovoljno malu da
zadovoljavajue dri vodu u bazenu. Ako nema dovoljno gline, onda bazeni
mogu ispoljavati veliku stopu curenja i zahtijevati dodatne trokove (npr.,
upumpavanje vode, ili ponovno prekrivanje sa glinom bogatim ili vjerovatno
betonitom bogatim slojem donesenim sa drugih lokacija) ili u krajnjem sluaju
naputanje. Visoka stopa curenja moe takoer zagaditi podzemne vode koje
imaju druge namjene u blizini pri emu je glavni problem upotreba takvih voda
za pie.
o Procjena pH vrijednosti zemljita i prisustva rezidua pesticida i polutanata
(posebno na tlu koje je prethodno bilo intenzivno koriteno u poljoprivredi),
budui da prirodno prisustvo pirita, prije izgradnje kao i prisustvo
antropogenih ili prirodnih zagaujuih materija mogu umanjiti vijabilnost
bazena.

61
8.3.2 Unoenje stranih, selektivno uzgajanih, ili genetiki modifikovanih vrsta
Mjere upravljanja usmjerene ka redukciji rizika od unesenih stranih, selektivno uzgojenih ili
genetiki izmijenjenih vrsta ukljuuju sljedee:
Uzgoj sterilnih riba;
Prevencija bjekstva vrsta iz akvakulturnih sistema zasnovanih na bazenima. Primjeri
uobiajenih mjera za prevenciju bjekstva ukljuuju:
o Instalaciju i odravanje zaslona sa mreama koje imaju sitna okca tako da
sprjeavaju ulazak i potencijalno bjekstvo akvatinih vrsta u drenane kanale
koji povezuju proizvodne bazene sa sedimentacijskim bazenima, kao i one koji
povezuju sedimentacijske bazene sa ulaznom vodom
o Instaliranje za ribe nepropusnih uzanih brana
o Instaliranje i odravanje filtracije ljunkom na strukturama za ispust iz bazena
o Kada je to neophodno, razmatrati i hemijski tretman vode koja se isputa iz
uzgajalita (npr., sa hlorom u prihvatljivim koncentracijama za vode u koje
odlazi) kako bi se unitile larve ili mladunci koji bjee
o Razmatranje hidrologije regiona u dizajnu sistema bazena i osiguranje da obale
bazena budu dovoljno visoke da zadre vodu u bazenu i sprijee bijeg vrsta za
vrijeme intenzivnih kia i potencijalnih poplava
o Uspostavljanje plana za sprjeavanje ako je rije o bijegu vrsta koje se
uzgajaju u divljinu
Prevencija bjeanja vrsta iz akvakulturnih sistema otvorenih voda. Primjeri
uobiajenih mjera ukljuuju:
o Redovnu provjeru kaveza i mrea zbog eventualnih rupa (npr., prije skupljanja
na mjesto radi izlova kao i u redovnim intervalima za vrijeme rada)
o Dizajn i izrada kaveza i mrea, ukljuujui odabir mrea, koje se mogu nositi i
sa najteim vremenskim i okolinskim uvjetima koji se najvjerovatnije mogu
javiti na datoj lokaciji
o Pruanje zadravanja za vrijeme perioda oluja i ekstremno visoke plime
o Za kulture u kavezima na otvorenim vodama, koristiti potopive kaveze koji se
mogu uroniti pod vodu za vrijeme oluja prije nego to ih oteti djelovanje
valova
o Pruanje adekvatnog oznaavanja sistema riblje farme kako bi upozorio
navigatore o potencijalnoj prepreci i tako smanjio rizik od sudara
o Uspostava plana za hitne akcije za izlov pobjeglih jedinki vrsta koje se
uzgajaju.

8.4 MJERE ZA SMANJENJE EROZIJE ZEMLJITA

Preporuene strategije upravljanja ukljuuju slijedee:

Izgradnju bazena ili rukavaca kanala sa nagibom 2:1 ili 3:1 (zasnovano na tipu tla)
budui da to doprinosi stabilnosti obala bazena, reducira eroziju, i uklanja korove.

62
 Treba izbjegavati gradnju bazena u zonama koje imaju nagib vei od 2%, jer to
zahtijeva gradnju i odravanje uz intenzivno koritenje energije;
Stabiliziranje obala kako bi se sprijeila erozija;
Reduciranje iskopavanja i remeenja kiselih sulfatnih tala za vrijeme gradnje;
Vrenje gradnje za vrijeme suhe sezone kako bi se reduciralo oticanje sedimenata
koji mogu zagaditi susjedne vode;
Instaliranje privremenih ograda za taloenje mulja za vrijeme gradnje kako bi se
usporili ili uhvatili suspendovani sedimenti. Ograde za mulj se mogu napraviti od
upletene plastike ili vlakana ili bala slame.

8.5 TRETMAN OTPADNIH VODA IZ RIBOGOJILITA

Imajui u vidu da u periodu izrade dokumenta nisu postojali podaci o kvaliteti vode koja se
isputa u ribogojilitu, niti takoer dokumenti o najboljim raspoloivim tehnikama za preradu
vode iz ribogojilita iz drugih zemalja svijeta, u nastavku je dat samo tur opis tehnika koje se
mogu koristiti i za tretman otpadne vode iz ribogojilita.
Tehnike za tretman otpadnih voda u ovom sektoru ukljuuju mastolove, separatore za
separaciju plutajuih vrstih estica; izjednaavanje protoka i optereenja; sedimentacija za
redukciju suspendovanih vrstih estica upotrebom izbistrivaa ili talonika; bioloki tretman,
tipino aerobni tretman, za redukciju rastvorljive organske materije (BPK); bioloko
uklanjanje nutrijenata radi redukcije azota i fosfora; hlorisanje efluenta kada je potrebna
dezinfekcija; izdvajanje iz vode i odlaganje rezidua; u nekim sluajevima moe biti mogue
kompostiranje ili primjena na zemljitu rezidua iz tretmana otpadnih voda koji imaju
prihvatljiv kvalitet. Dodatne kontrole inenjeringa mogu biti neophodne (i) za uklanjanje
dodatka hrane u reziduima, hemikalija, antibiotika, itd., koji mogu proi kroz sistem za
tretman otpadnih voda, i (ii) za uklanjanje i neutralizaciju neugodnih mirisa. Za primjenu kod
morske vode, operacije za tretman otpadnih voda moraju biti podesno adaptirane za relativni
salinitet vode.
.

8.6 TRETMAN OTPADA NA KRAJU PROIZVODNOG PROCESA

8.6.1 Siliranje 4

Opis tehnike
Za siliranje je potrebno ribu ili riblji otpad temeljito usitniti i dobivenu polutekuu masu
staviti u odgovarajuu posudu od plastike ili nehrajueg elika. Masi treba dodati mravlju
kiselinu ili posebnu smjesu za siliranje ribe u koliini koja osigurava pH nii od 4 kroz
najmanje 24 sata i povremeno je potrebno promijeati. Pri kiseloj reakciji enzimi tkiva i
bakterije kiselog vrenja razgrade bjelanevine te unite veinu uzronika virusnih,
bakterijskih i nametnikih bolesti. Masa gubi riblji i sve druge mirise, a ne mijenja se bitno

4 Fijan N., (2006). Zatita zdravlja riba, prepis

63
ni nakon dueg stajanja. Za siliranje nije prikladna riba koja sadri antibiotike. Svakodnevno
dodavanje materijala treba pratiti dodavanjem kiseline. Nakon skidanja sloja masti za
industrijsku upotrebu, silau od mrtve ribe koriste direktno ili nakon sterilizacije za ishranu
krznaa i organsku gnojidbu u poljoprivredi. Silaa od svjee zdrave ribe (npr. riblji korov u
ribnjacima) te otpad pri doradi i preradi ribe za ljudsku potronju odnosno veterinarsko-
sanitarno ispravna riba je visoko vrijedno bjelanevinasto krmivo, vrjednije od ribljeg brana.
Primjenjuje se za domae ivotinje i ribu. Nije dozvoljena upotreba za onu vrstu ribe od koje
je silaa napravljena jer kanibalizam moe dovesti do prenoenja nekih uzronika bolesti.
Silaa od otpadaka arana moe se koristiti za ishranu npr. pastrmki, svinja itd., ali ne i za
arana.

Primjer postrojenja
U svijetu postoje patentirani postupci siliranja i industrijska dorada (odvajanje sastojaka,
pasterizacija, sterilizacija itd.).

8.6.2 Prerada ribljeg otpada kompostiranjem 5

Opis tehnike
Riblji organizam se sastoji uglavnom od proteina i sadri visoki postotak vode i bjelanevina,
te vrlo malo vezivnog tkiva. To dovodi do brzog kvarenja, stvaranja neugodnih mirisa,
razvoja liinki muha i drugih insekata, te razliitih patogenih organizama. Takav materijal
vrlo brzo postaje potancijalni zagaiva vode i tla. Jedna od najnovijih jednostavnih i ekoloki
prihvatljivih metoda rjeavanja problema krutog otpada s ribljih farmi i pogona prerade ribe je
kompostiranje koje se uspjeno koristi u nekim evropskim i amerikim dravama.
Kompost je materijal koji nastaje bakterijskom ili gljivinom probavom organskog materijala.
Koristi se za obogaivanje tla pri uzgoju biljaka.
Kompostiranje ribljeg otpada je relativno nova metoda. To je kontroliran prirodan aerobni
(treba zraka) proces u kojem toplina, bakterije i gljivice, zajedno s ugljikom (drvne strugotine,
lie, trava ili slama), duikom (riblji otpadci), kisikom i vlagom rastvara riblje otpatke i
pretvara ih u stabilan komercijalno vrijedan proizvod kompost.

Kljuni razlozi za implementaciju

Kompostiranje je ekonomina, ekoloki opravdana i praktina alternativa konvencionalnoj
preradi otpada. Na ribljim farmama takva operacija rjeava problem otpada i proizvodi
vrijedan proizvod.

5 Jug-Dujakovi Jurica, Razvojno istraivaki centar Ston, Hrvatska- Prepis dijela informacija

64
8.7 TRETMAN MIRISA

8.7.1 Eliminacija mirisa (bioloki stimulatori) 6

U prirodi se neprestano i posvuda odvijaju biohemijski procesi razgradnje organskog
materijala pri emu ovisno o uvjetima (temperatura, vlanost, pH, aerobni ili anaerobni uvjeti,
kulture mikroorganizama, hemijski sastav materijala, itd.) nastaju, pored ostalog, kao
proizvod i spojevi neugodnih mirisa. Problem s neugodnim mirisima dolazi do izraaja tamo
gdje nastaju velike koliine otpada bogatog organskim materijalima (osobito kada se
razgrauju u anaerobnim uvjetima), kao to je to sluaju u prehrambenim industrijskim
pogonima.
arita iz kojih se mirisi ire su izvori zaraznih bolesti (patogeni mikroorganizmi) to privlae
tetnike (insekte-osobito muhe i glodavce) koji omoguuju prenos i irenje zaraze. Rjeavanje
ove problematike je sloeno i sveobuhvatno poevi od nastojanja da smanjimo koliine
otpada na poetku ciklusa planiranja i stvaranja novih proizvoda, preko selekcioniranja i
reciklae, do spaljivanja i deponiranja onog to neizbjeno preostaje, ali je manje opasno te u
koliinama i volumenu znaajno umanjeno.
Dananja nauka nastoji iskoristiti, meu svim poznatim fizikim, hemijskim i biolokim
procesima (s posebnim naglaskom na bioloke), one to su upotrebljivi te ih oblikovati u
smislene praktine tehnoloke procese.
Postoje dva mogua rjeenja problema neugodnih mirisa:
dezodorizacija konvencionalni pristup kada snanijim mirisima (hemikalijama)
prekrivamo (maskiramo) postojee neugodne mirise
eliminacija savremeni pristup kada se stimuliraju i znatno ubrzavaju prirodni procesi
biorazgradnje (bioremedijacija) te se neugodni mirisi u potpunosti eliminiraju.
CBPA je bioloki stimulator koji nam omoguuje da odabranim mikroorganizmima
stimuliramo i stotinama puta ubrzavamo prirodne procese biorazgradnje te na taj nain
pridonosimo otklanjanju neugodnih mirisa.
CBPA je trgovaki naziv za tekuinu, koncentrat irokog spektra iz prirode selektiranih
mikroba i osnovnih hranjiva, formuliranih za uklanjanje neugodnih mirisa i upravljanje
otpadom.
Komponente CBPA su mjeavina uvjetnih anaeroba dobivenih iz zemlje koji koriste neivu
organsku materiju kao izvor hrane i zbog toga su izuzetno efikasni prilikom tretiranja
organskog otpada bilo u suhom ili vlanom okruenju.
Kada se sastojci CBPA nau u okruenju u kojem su prisutna osnovna hranjiva, CBPA
mikrobi dostiu visoke koncentracije i postaju dominantni organizmi. Prirodni procesi
razgradnje biorazgradivih tvari se znatno ubrzavaju. Bioloki proces, koji bi normalno trajao
danima ili mjesecima, odvija se unutar nekoliko sati do nekoliko sedmica. Eliminacija
neugodnih mirisa je iznenadna, a zbog nastavka dominacije komponenti u odreenim

6 Stapi N., Kurtovi A., Zbornik radova seminara, Rovinj DDD i ZUPP (2004). Praktini primjeri uklanjanja neugodnih mirisa (prepis); Nino Stapi, DDD radionica,
Zbornik predavanja, Zagreb, (23. i 24.10.2003). Postupci primjene sredstva za uklanjanje neugodnih mirisa pri sanaciji septikih jama, ekshumacijskih postupaka ili
materijala u raspadanju.

65
uvjetima tokom odreenog vremena, ostvaruje se smanjivanje volumena biomase, redukcije
bioloke potronje kisika (BPK) i eliminiranje naboja tetnih bakterija.
CBPA se isporuuje u koncentratu koji se pomijea s vodom, a aplikacija se vri
konvencionalnim prskalicama, rasprskivaima i vodenim topovima u suhom okruenju, a
putem injektora i dozatora u tekuem okruenju.
Postoji bezbroj svakodnevnih situacija u kojima se moe primijeniti upotreba mikrobiolokog
sredstva CBPA jednostavne primjene, brzog uinka, ekonomino i ekoloki prihvatljivo za
upravljanje otpadom i odravanje higijene, osobito u ljetnim mjesecima kada je problem s
neugodnim mirisima posebno izraen.
Bioloki preparat CBPA se priprema kao otopina u odreenom omjeru sa vodom i nanosi na
odreenu povrinu, prostor i sl. pomou obine tlane prskalice, jae motorne prskalice ili
mainske prskalice, te jakim mlaznicama u zavisnosti od mjesta koje treba tretirati..
CBPA je ekoloki proizvod, nije otrovan za ljude, ivotinje i biljke.

Podruje primjene
stoarstvo preteno na farmama (svinje, goveda, perad, riba)
prehrambena industrija (procesna industrija, proizvodnja mesa i mesnih preraevina,
mlijeka, voa i povra itd.)
komunalna privreda

9 SMJERNICE I KRITERIJI ZA ODREIVANJE GRANINIH VRIJEDNOSTI

EMISIJA
Davanje okolinskih/ekolokih dozvola je kljuni instrument smanjenja industrijskog uticaja
na okoli/ivotnu sredinu, pomaui da on bude u skladu sa okolinskim zahtjevima i da
promovira tehnoloke inovacije. Izdavanje integralne okolinske/ekoloke dozvola bavi se
svim znaajnim uticajima koje vea industrijska postrojenja imaju na okoli/ivotnu sredinu
kako bi se isti zatitio kao cjelina.
Opi cilj davanja okolinskih/ekolokih dozvola je zatita ljudskog zdravlja i okolia/ivotne
sredine i to definiranjem na transparentan, odgovoran nain pravno obavezujuih zakona za
pojedinane izvore sa znaajnim uticajem na okoli.
Izdavanje integralnih dozvola znai da se emisije u zrak, vodu (ukljuujui isputanja u
kanalizaciju) i zemljite, produkcija otpada, kao i opseg drugih okolinskih uticaja moraju
zajedno razmatrati.
To znai takoer, da nadleni organi moraju postaviti uvjete dozvole tako da bi se postigao
visok nivo zatite cjelokupnog okolia/ivotne sredine koji je definiran kroz standard kvaliteta
okolia/ivotne sredine. Ovi uvjeti se obino baziraju na upotrebi koncepta najboljih
raspoloivih tehnika koji balansira koristi za okoli sa trokovima operatora, naglaava
sprjeavanje i kontrolu zagaenja i smanjenje radije nego tretman na kraju proizvodnog
procesa.
U skladu sa odredbama Zakona o zatiti okolia/ivotne sredine, u dijelu koji govori o
izdavanju okolinske/ekoloke dozvole, granine vrijednosti emisija (GVE) i ekvivalentni

66
parametri i tehnike mjere se zasnivaju na najboljim raspoloivim tehnikama uzimajui u
obzir tehnike karakteristike pogona i postrojenja, njihov geografski poloaj i ostale uvjete.
Granine vrijednosti emisije mogu se odrediti za odreene grupe, vrste ili kategorije tvari.
Granine vrijednosti emisije tvari normalno vrijede za mjesto gdje emisija naputa pogon i
postrojenje, a pri odreivanju se zanemaruje razrjeenje.
Ukoliko su standardima kvaliteta predvieni stroiji uvjeti od onih koji se postiu primjenom
najboljih raspoloivih tehnika, utvrdit e se dodatne mjere neophodne za izdavanje
okolinske/ekoloke dozvole (npr. ogranienje radnih sati, manje zagaujuih goriva, i sl.).
Standard kvaliteta okolia/ivotne sredine je mjera stanja odreenog okolinskog medija u
pogledu odreene zagaujue materije, koja predstavlja gornju granicu prihvatljivosti
postavljenu da bi se zatitilo ljudsko zdravlje ili ekosistem.
U zakonima u BiH koriste se razliiti termini za standard kvaliteta okolia kao npr. granina
vrijednost kvaliteta zraka u Zakonu o zatiti zraka.
U Zakonu o vodama se navodi da se u cilju postizanja i odravanja dobrog stanja ili dobrog
ekolokog potencijala vri odreivanje karakteristika tipova vodnih tijela povrinskih i
podzemnih voda u skladu sa metodologijom koja treba biti definisana podzakonskim aktima.
Takoer, u zakonu se definie i klasifikacija stanja voda tj. koriste se termini stanje vodnih
tijela povrinskih i podzemnih voda, i to ekoloko i hemijsko stanje vodnog tijela povrinskih
i podzemnih voda. Ekoloko stanje vodnog tijela povrinskih voda moe biti visoko, dobro,
umjereno, slabo i loe u skladu sa referentnim uslovima. Hemijsko stanje vodnog tijela
povrinskih voda moe biti dobro i loe u skladu sa referentnim uslovima. Stanje vodnog
tijela podzemne vode utvruje se njegovim kvantitativnim i hemijskim stanjem. Klasifikacija
stanja podzemnih voda utvruje se podzakonskim aktom. Karakteristika tipova vodnih tijela,
klasifikacija, kao i referentni uslovi tj. granine vrijednosti kvaliteta ovih vodnih tijela jo
nisu definirane podzakonskim aktima.
Standardi kvaliteta okolia/ivotne sredine su propisani zahtjevi koji se moraju ispuniti u
odreenom vremenskom periodu, u odreenoj sredini ili odreenom dijelu, kao to je
propisano zakonom o zatiti okolia/ivotne sredine ili drugim zakonima, npr. koji se odnose
na kvalitet zraka ili vode (Direktive o kvaliteti zraka, povrinskih i podzemnih voda). Ti
standardi e utjecati na industriju putem dozvola koje e potivati standarde kvalitete
postavljene od strane EU i pojedinih zemalja.
Postavljanje GVE u integralne dozvole bi trebalo biti bazirano na kombinaciji pristupa
standarda kvaliteta okolia/ivotne sredine i pristupa baziranog na najboljim raspoloivim
tehnikama.
Standard kvaliteta okolia/ivotne sredine (za vodu i zrak) predvia minimalne okolinske
zahtjeve, i bilo koje granine vrijednosti postavljene u dozvoli ne bi trebale prouzrokovati da
standard kvaliteta okolia/ivotne sredine bude premaen.
Pristup baziran na tehnikama ide dalje, zahtijevajui bolju okolinu uinkovitost kroz
sprjeavanje zagaenja, ukoliko to moe biti postignuto pri umjerenom troku.
Zvanino propisane granine vrijednosti emisija su definirane u podzakonskim aktima. One
mogu biti opte ili specifine za industrijski sektor i predstavljaju minimum zahtijeva koji
mogu biti postavljeni u integralnoj dozvoli. Ove granine vrijednosti emisija su zasnovane na
stanju razvoja tehnika u vremenu njihove objave tj. postavke.

67
Granine vrijednosti emisija bazirane na tehnikama su procijenjene specifine koncentracije
ili teret zagaenja koji moe biti emitirano ili isputeno u okoli iz specifinog pogona i
postrojenja u datom vremenskom periodu ili po jedinici proizvodnje.
Prema tome, treba razluiti pojam zvanino propisanih graninih vrijednosti emisija koje su
definirane Pravilnikom, i pojam doputene granine vrijednosti emisija bazirane na
najboljim raspoloivim tehnikama.
Takoer, treba spomenuti i termin opseg graninih vrijednosti emisija koje se dobivaju
primjenom BAT-a koji najbolje odgovara konceptu uinka koji je rezultat primjene jednog
specifinog BAT-a u razliitim postrojenjima, razliitim zemljama tj. razliitim lokalnim
uslovima. One esto rezultiraju iz podataka o monitoringu postrojenja koji se izraavaju kao
prosjeni (mjeseni, godinji i sl.).
Gdje usaglaenost sa standardom kvaliteta okolia/ivotne sredine zahtijeva stroije granine
vrijednosti emisija nego to se dobiju primjenom najboljih raspoloivih tehnika, standard
kvaliteta okolia/ivotne sredine bi trebao imati prednost, a stroije granine vrijednosti
emisija morale bi se propisati u dozvolu.
Dakle, to je u sutini kombinirani pristup, za iju primjenu se prije svega treba poznavati
trenutno stanje okolia/ivotne sredine (npr. vode i zraka), koje e ukazati na eventualnu
potrebu da se u nekom podruju, zbog trenutno loeg stanja, loijeg od onog propisanog
standardom kvaliteta vode i zraka, industrijskom zagaivau propiu stroije granine
vrijednosti emisija, kako bi se to stanje poboljalo.
Kombinirani pristup zahtijeva vrste odluke menadmenta od strane nadlenih tijela za
izdavanje okolinske/ekoloke dozvole, bazirane na paljivim vrednovanjima od sluaja do
sluaja, da bi se osiguralo da granine vrijednosti emisija, koje su najzad ukljuene u
integralnu dozvolu, zadovoljavaju kako BAT tako i kriterije standarda kvaliteta
okolia/ivotne sredine, kao i da ispunjavaju sve zakonom propisane granine vrijednosti
emisija.
Ovaj odnos je esto historijska dilema i esto se ne zna ta je starije koka ili jaje. U
mnogim sluajevima, granine vrijednosti emisija su postavljene u odnosu na dostupne
standarde kvaliteta okolia/ivotne sredine umjesto najboljih raspoloivih tehnika i stoga
doputaju isputanje emisija u vodu i zrak do odgovarajuih standarda.
Ovo jasno krenje mjera opreza i prevencije zagaivanja moe takoer biti ohrabreno od
strane IPPC Direktive koja dozvoljava vlastima da uzmu u obzir lokalne okoline uvjete kada
definiraju granine vrijednosti.
U okviru Studije uticaja na okoli moraju biti uraene detaljne analize uticaja na
okoli/ivotnu sredinu s obzirom na osjetljivost lokalnih okolinskih uvjeta. Prema tome, nije
dovoljno samo primijeniti BAT (sektorski ili za specifinu lokaciju) nego i "ne izazvati
nikakvo znaajno zagaenje".
Emisije se mjere, po definiciji, na granici kruga postrojenja, a granine vrijednosti emisija
koje su utvrene dozvolom odnose se na ove emisije. Ipak je bitno razlikovati emisije i stvarni
okolini uticaj emisija na okoli. Da bi se stvari pojednostavile, moe se razmatrati samo
takasti izvor emisije, npr. dimnjak. Procjena stvarnog okolinog uticaja na datu lokaciju treba
uzeti u obzir disperziju/rasprivanje (i openito sudbinu zagaujuih materija u
okoliu/ivotnoj sredini) i bilo koje relevantne lokalne uvjete da bi se utvrdio okolini uticaj
koji e se porediti sa maksimalnim nivoom utvrenim standardom kvaliteta okolia/ivotne
sredine.

68
Treba naglasiti da su u BiH zvanino propisane granine vrijednosti emisija definirane kao
specifine koncentracije ili teret zagaenja, a ne izraeno po jedinice proizvodnje nekog
industrijskog postrojenja.
Uticaj oznaava koncentraciju koja je dobivena od emisija u prijemni okoli/ivotnu sredinu
i zadnji cilj je uporediti predvidivu ili izmjeriti vrijednost u prijemnom okoliu/ivotnoj
sredini prema standardu kvaliteta okolia/ivotne sredine.
Transparentnost procesa odreivanja GVE za svaki sluaj posebno (uz upotrebu kriterija) bi
trebala biti zagarantovana kako bi se dao kredibilitet postavljenim vrijednostima.
Fleksibilnost koju daje IPPC je stoga povezana sa potrebom da se postave GVE na
transparentan nain. Osnovni problem na evropskom nivou dolazi sa razliitim metodama i
standardnima za monitoring, te njihovim ogranienjima po pitanju dobivanja podataka ili
nedostatka takvih metoda.
Prema kriterijima koje je postavila Evropska komisija, fleksibilnost u uspostavljanju GVE
treba razumjeti kao dozvolu da se postave nii limiti, dok fleksibilnost poveavanja GVE na
bilo kom osnovu nije prihvatljiva. Transparentnost procesa odreivanja GVE treba biti
garantovana u smislu koritenih kriterija, tako da postavljena vrijednost bude pouzdana.
Odreivanje GVE treba zasnivati na globalnoj analizi niza podruja u kojima su primjenjive
najbolje raspoloive tehnike.

10 ZAKLJUNA RAZMATRANJA

Tehnike upute o najboljim raspoloivim tehnikama u sektoru akvakulture predstavljaju

podrku cjelovitoj implementaciji Zakona o zatiti okolia/ivotne sredine i prateih
pravilnika u oba entiteta, te u Brko Distriktu, koji nalau izdavanje okolinske/ekoloke
dozvole u skladu sa najboljim raspoloivim tehnikama (tzv. BAT-ovima).
Dokument je rezultat participatornog pristupa gdje su se nastojale uzeti u obzir sugestije,
primjedbe i problemi svih zainteresiranih strana, te postii odgovarajui nivo konsenzusa
meu njima.
Treba napomenuti da je BiH potpuno otvorena zemlja za uvoz, te se u narednom periodu
ovom aspektu treba posvetiti posebna panja, kao i znaajno pojaati sistem kontrole
prehrambenih proizvoda i sirovina koji se uvoze. Ovo je posebno znaajno sa stanovita
moguih zagaujuih supstanci koje se mogu nai u njima, a mogu imati znaajan negativan
uticaj na okoli/ivotnu sredinu, a posebno na vode.
Postavljanje GVE u integralnoj dozvoli treba se bazirati na kombinaciji pristupa standarda
kvaliteta okolia/ivotne sredine i pristupa baziranog na najboljim raspoloivim tehnikama.
Gdje usaglaenost sa standardom kvaliteta okolia/ivotne sredine zahtijeva stroije GVE
nego to se dobiju primjenom najboljih raspoloivih tehnika, standard kvaliteta
okolia/ivotne sredine bi trebao imati prednost, a stroije granine vrijednosti emisija morale
bi se propisati u dozvoli.

69
Imajui u vidu trenutni status sektora akvakulture u pogledu okoline problematike, mnogim
proizvoaima primjena predloenih tehnika e uvjetovati i velike promjene u njihovom
poslovanju. Naime prelazak sa "end-of-pipe" pristupa u rjeavanju zbrinjavanja otpadnih
tokova na pristupe koji promoviraju odrivi razvoj u sasvim drugi poloaj stavlja
problematiku okolia. Briga za okoli vie nije troak koji treba nastojati svim sredstvima
smanjiti, nego dio svakodnevnog poslovanja, koje pod odreenim uvjetima moe doprinijeti i
boljim financijskim rezultatima ukupnog poslovanja.
Za potrebe izrade dokumenta, koriteni su brojni izvjetaji, kao to su Planovi aktivnosti,
Zahtjevi za izdavanje okolinskih dozvola, Vodoprivredni uvjeti i dozvole za postojea
preduzea iz sektora uzgoja ribe, podaci iz novoformiranog Registra zagaivaa, itd.
Meutim, potrebno je naglasiti da je trenutno u BiH veoma teko doi do tanih podataka o
proizvodnim kapacitetima i proizvodnji u akvakulturi i svi pokuaji preko Privrednih komora,
Entitetskih ministarstava za poljoprivredu, vodoprivredu i umarstvo su nam pokazali da
postoji tolika arenilost podataka da ih je teko kvalitetno tumaiti i koristiti.
Dokument je prvenstveno namijenjen uzgoju slatkovodnih vrsta riba zbog nedovoljnih
saznanja u toku same izrade dokumenta o ribogojilitima u BiH koja se bave uzgojem
morskih riba i koljkaa, kao i nedostupnosti referentnih dokumenta za ovu vrstu uzgoja.
Meutim, odreeni broj podataka i vrsta emisije, te predloenih tehnika koje se odnose na
kavezni uzgoj ribe mogu se primijeniti i kod uzgoja morskih riba i koljkaa.
Treba napomenuti da e ovaj dokument znaajno doprinijeti tehnolokoj harmonizaciji
sektora akvakulture u Bosni i Hercegovini sa istim sektorom u EU, to je i jedan od ciljeva
Zakona o zatiti okolia/ivotne sredine.
I na kraju treba istai da okolinska/ekoloka dozvola bazirana na principu integralne
prevencije i kontrole zagaivanja kroz primjenu najboljih raspoloivih tehnika ne smije biti
konica ili smetnja u razvoju privrede u Bosni i Hercegovini, ve instrument kojim e se
zatiti okoli/ivotna sredina i zdravlje ljudi

11 REFERENCE

1. Dujakovi-Jug J., Razvojno istraivaki centar Ston, Hrvatska- Prepis dijela

informacija.
2. Fijan N., (2006). Zatita zdravlja riba, prepis .
3. Integrated pollution prevention and Control, Reference document on best available
techniques in the food, drink and milk industries, august 2006.
4. Mjeseni statistiki pregled FBiH 2/07, Proizvodnja odabranih industrijskih proizvoda
po podrujima i odjeljcima SKD-a.
5. Sl. Glasnik BiH 62/05, Aneks I Odluke o veterinarsko-zdravstvenim uvjetima koji
moraju biti ispunjeni prilikom stavljanja u promet ive ribe, rakova i mekuaca, te
proizvoda dobivenih od njih.
6. Stapi N., Kurtovi A., Zbornik radova seminara, Rovinj DDD i ZUPP (2004).
Praktini primjeri uklanjanja neugodnih mirisa (prepis); Stapi N., DDD radionica,
Zbornik predavanja, Zagreb, (23. i 24.10.2003). Postupci primjene sredstva za
uklanjanje neugodnih mirisa pri sanaciji septikih jama, ekshumacijskih postupaka ili
materijala u raspadanju.

70
 7. ari S.(04.12.2007.). Pogledi na sektor akvakulture i unapreenje industrije za
preradu ribe u BiH, Grupacija Akva i Marikulture BiH, Neum.

12 RJENIK POJMOVA

Aeracija Bioloki proces prilikom kojeg se uvodi zrak, kako bi se

poveala koncentracija kisika u tenosti. Aeracija moe biti
izvrena uputanjem mjehuria zraka kroz tenost, prskanjem
tenosti u zrak ili mijeanjem tenosti kako bi se poveala
povrinska adsorpcija. Upuhivanje svjeeg i suhog zraka
kroz uskladitene usjeve, kao to su zrna ita, da bi poveali
njegovu teperaturu i/ili vlanost.

Akvifer Vodonosni sloj stijene (ukljuujui ljunak i pijesak) koji e

obezbijediti vodu u upotrebljivoj koliini za bunar ili izvor

Anaerobni Bioloki proces koji se dogaa bez prisustva kisika

Analiza ivotnog ciklusa
Set tehnika kombiniranih zajedno kao jedna objektivna,
sistematina metoda za identificiranje, klasificiranje i
kvantificiranje tereta zagaenja, utjecaja na okoli, kao i
materijalnih i energetskih resursa vezanih za neki proizvod,
proces ili aktivnost od ideje pa sve do kraja ivotnog ciklusa.

A/O proces Odgovarajui A/O proces za uklanjanje glavnog toka fosfora

koristi se za kombinovanu oksidaciju ugljika i uklanjanje
fosfora iz otpadne vode. Ovaj proces je pojedinani sistem
rasta suspendovanog mulja koji kombinuje anaerobne i
aerobne dijelove u nizu

Asimilacijski kapacitet Sposobnost prirodnog vodnog tijela da primi otpadne vode ili
toksine materije bez tetnih efekata i bez unitavanja
akvatinog ivota

Aseptino Sterilno ili osloboeno bakterijskog zagaenja

Aseptina proizvodnja i Termin koji se obino koristi da bi se opisale tehnike

ambalairanje proizvodnje hrane i ambalairanja za nerashladna skladita ili
dugotrajne proizvode, u kojem se ambalaa i prehrambeni
proizvodi steriliziraju u odvojenim kontinuiranim sistemima.
Sterilna ambalaa se potom puni sa sterilnim proizvodom,
zatvara i etiketira pod aseptinim uslovima

Baktericid Supstanca koja se koristi za kontrolu ili unitavanje bakterija

BATNEEC (Najbolje raspoloive tehnike koje ne izazivaju prevelike

trokove). Najbolje raspoloive tehnike, koje su se pokazale
kao profitabilne kada se primjene u odgovarajui industrijski

71
 sektor.

Biocenoze Grupa razliitih organizama koja obrazuje vrsto integriranu

zajednicu. Povezanost izmeu takvih organizama.

Biodiverzitet Broj i vrsta razliitih organizama u ekolokom kompleksu u

kojem se oni prirodno nalaze. Organizmi su organizovani na
vie nivoa, kretajui se od kompletnih ekosistema do
biohemijskih struktura koje su molekularni osnov
nasljednosti. Prema tome, termin obuhvata razliite
ekosisteme, vrste i gene koji moraju biti prisutni za zdravi
okoli. Veliki broj vrsta mora karakterisati lanac ishrane,
predstavljajui viestruke odnose grabeljivac-plijen

Biohemikalije Hemikalije koje se ili pojavljuju prirodno ili identino

prirodnim supstancama. Primjeri ukljuuju hormone,
feromone, i enzime. Biohemikalije funkcioniu kao pesticidi,
putem netoksinih, nesmrtonosnih naina dejstva, naprimjer
tako to uzrokuju poremeaje u reimu parenja insekata,
reguliraju rast ili djeluju kao sredstvo za zatitu

Biorazgradljiv Onaj koji moe biti razgraen fiziki i/ili hemijski putem
mikroorganizama. Naprimjer, mnoge hemikalije, ostaci
hrane, pamuk, vuna i papir su biorazgradljivi.

Biomasa Organska tvar koja predstavlja obnovljivi izvor energije.

Biomasa ukljuuje umske, poljoprivredne usjeve i otpad,
drvo i drvni otpad, ivotinjski otpad, ubrivo od stoke,
brzorastue drvee i biljke, komunalni i industrijski otpad

CIP sistem Akronim za sistem centralnog industrijskog pranja. To je

praksa ienja rezervoara i posuda, cjevovoda, opreme za
preradu i procesnih linija na nain da voda i sredstvo za
ienje cirkuliraju kroz njih, bez potrebe za demontaom
opreme ili rastavljanjem cijevi.

Emisija Emisija u atmosferu, vodu ili tlo, supstanci, vibracija, toplote

ili buke za koju se pretpostavlja da direktno ili indirektno
potie od takastih ili rasutih izvora u pogonu. (Direktive o
Integralnoj prevenciji i kontroli zagaenja 96/61/EC, 24.
septembar, 1996.).

Eutrofikacija Zagaenje vodnog tijela kanalizacijom, ubrivima, spiranjem

sa zemljita, i industrijskim otpadom (neorganski nitrati i
fosfati). Ova jedinjenja podstiu rast algi, smanjujui sadraj
kiseonika u vodi, to izaziva smrt ivotinja kojima je za ivot
neophodan visok sadraj kiseonika

Evisceracija Jedan korak u procesu klanja u kojem se uklanja sadraj

grudne i trbune upljine ivotinja

Glavonoci Mekuci vrste Cephalopoda

72
Imisije Zagaujua materija/koncentracija koja je isputena u okoli.
Mjeri se tamo gdje postoji utjecaj na okoli.

Izmjena procesa Izmjena procesa koji se primjenjuje u poslovanju s ciljem

postizanja bolje efikasnosti. Ovo se odnosi na poboljanja u
utedi vode, energije, materijala, i dr. izmjenom strategije
proizvodnje kako se resursi ne bi rasipali i kako bi se
poveala efikasnost a reducirali otpadni tokovi.

Izmjena proizvoda Prilagoavanje svojstava i uporabe proizvoda da bi se i

njegov utjecaj na okoli od momenta izrade pa do konanog
odlaganja uzeo u obzir, uz istovremeno to efikasnije
koritenje svih resursa, kao to su energija, voda, te ostali
specifini materijali. Ovo podrazumijeva smanjenje u
koliini ulaznih elemenata koje zahtijeva izrada proizvoda, te
istodobno poveavanje trajanja uporabljivosti proizvoda (na
primjer, sa dijelovima koji se mogu nanovo koristiti i koji se
mogu demontirati, sa vie funkcionalnim sposobnostima,
itd.).

Koliformne bakterije Mikroorganizmi koji se mogu nai u crijevima ljudi i

ivotinja. Njihovo prisustvo u vodi ukazuje na fekalno
zagaenje i potencijalno opasnu bakterijsku kontaminaciju
mikroorganizmima koji uzrokuju bolest.

Ledena voda Ohlaena voda koja se kasnije upotrebljava za hlaenje

Liofilizacija Proces konzerviranja proizvoda za ishranu putem njegovog

zamrzavanja i zatim isparavanja vode (u formi leda) sa
(zamrzavanje-suenje)
sublimacijom

Ljuska Vanjska obloga ploda i sjemena, posebno mahuna od graka

i graha, ljuska kod itarica, zeleni listii kod jagode

Ljuskari Iz porodice Crustacea, veliki broj lankonoaca (ivotinja iz

reda Arthropoda, sa tijelom podijeljenim na lanke i
spojenim udovima) sa tvrdim oklopom, uglavnom akvatine,
npr. golema rakovica, jastog, kampi.

Mekuac ivotinje mekog tijela koje obino imaju tvrdu ljusku, a koje
pripadaju tipu Mollusca

Minimizacija Redukcija i recikliranje na izvoru to dovodi do smanjenja

koliina i tetnosti emisija nastalih u proizvodnom procesu i
uz povoljan balans.

Mjere dobrog gazdovanja. Set ispravnih operativnih postupaka za osoblje, menadment

i kontrolu industrijskih aktivnosti, koji stimulira smanjenje
otpada i emisija. Openito, postupci dobrog gazdovanja
mogu se primijeniti sa vrlo malim trokovima, i sa vrlo brzim
povratom investicije. Osim toga one su vrlo efikasne. U

73
 mnogim sluajevima primjena mjera dobrog gazdovanja
zahtjeva promjenu ponaanja cjelokupnog osoblja, od
radnika u pogonima do menadera, to se postie
informiranjem radnika o poduzetim projektima i predloenim
ciljevima, te kad se ti ciljevi ostvare, dijelei s njim
postignute rezultate.

Mreasta korpica Korpica sa finom mreom koja se stavlja na podni odvod

kako bi se sprijeio prolazak vrstih estica u odvodni sistem
i postrojenje za preiavanje otpadnih voda.

Nus-proizvod Otpad koji se moe direktno koristiti kao sirovina za drugi

proizvod ili se moe koristiti kao zamjena za neki
komercijalni proizvod bez potrebe za dodatnim tretmanom

Odleivanje Uklanjanje leda (inja) iz unutranjosti friidera ili komora za

rashlaivanje

Okolina procjena Sveobuhvatna preliminarna analiza problema, uinaka i

rezultata, u okolinom smislu (Odluka Vijea Evrope br.
1836/93).

Okolina revizija Menadmentski alat koji obuhvata sistematsku,

dokumentiranu, periodinu i objektivnu procjenu organiza-
cione efikasnosti poduzea, njegovog sistema upravljanja i
sredstava iskoritenih za zatitu okolia. Ono omoguava
menadmentu kontrolu svih postupaka koji mogu uticati na
okoli i omoguava procjenu okoline politike poduzea.
(Odluka Vijea Europe br. 1836/93)

Okolino dijagnosticiranje i Procjena mogunosti za smanjenje otpada i emisija koje su

definiranje mogunosti za nastale kao posljedica specifinih industrijskih aktivnosti.
smanjenje zagaivanja
(MOED)

Oneienje Proces zaprljanja ili zaepljenja, npr. u kojem se neeljena

strana tijela nagomilavaju na dnu filtera ili sredstvu za
izmjenu jona, to dovodi do zaepljenja pora i povrine
gornjeg sloja, sprjeavajui ili usporavajui funkcioniranje
dna filtera. Zaprljanje izmjenjivaa toplote se sastoji od
nagomilavanja prljavtine ili drugih materijala na zidu
izmjenjivaa toplote, uzrokujui koroziju, neravnine i
konano dovodei do smanjene efikasnosti.

Opasni otpad Otpad koji je eksplozivan, zapaljiv, lako ishlapljiv, iritantan,

opasan, toksian, kancerogen, zarazan, teratogen, mutogen,
ekotoksian; supstance preparati koji isputaju toksine i vrlo
toksine plinove kad dou u kontakt sa zrakom, vodom ili
kiselinom; supstance i preparati koji se prilikom unitavanju
pretvaraju u neku drugu supstancu u bilo kojem od
spomenutih medija, npr. procjedna voda sa deponije sa ranije

74
 spomenutim karakteristikama. (Direktiva 91/689/EC).

Otpad Supstanca ili stvar koja je odbaena, ili koju osoba u ijoj je
svojini namjerava ili mora odbaciti.

Otpadni tokovi Emisije otpada u bilo kojem fizikom stanju (plinovitom,

vrstom, tenom) ili u bilo koji recipijent (voda, tlo, zrak).

Pesticidi Bioloka, fizika i hemijska sredstva koja se upotrebljavaju

radi unitavanja tetoina. Praktino, termin pesticidi se
najee upotrebljava za hemijska sredstva. Razliiti
pesticidi su poznati kao insekticidi, herbicidi, nematicidi,
fungicidi, rodenticidi, itd., sredstva protiv insekata,
nematoda, gljivica, korova odnosno glodara.

Poetna okolina dijagnoza Vidi okolinu procjenu.

Prevencija Set mjera usmjerenih na izbjegavanje stvaranja otpadnih

tokova, ili njihovo reduciranje, reduciranje opasne supstance
ili zagaivaa koji taj otpad sadri.

Proces sa aktivnim muljem Bioloki tretman otpadne vode kojim bakterije, koje se
snabdijevaju organskim otpadom, cirkuliu kontinuirano i
dolaze u kontakt sa organskim otpadom u prisustvu kisika
kako bi se poveala brzina razlaganja

Promjene tehnologije Izmjene u procesu ili opremi s ciljem smanjivanja nastanka

otpada na izvoru. Ove se izmjene mogu promatrati od sasvim
malih promjena koje se mogu implementirati sa malim
trokovima i za svega nekoliko dana, pa sve do izmjena
procesa, to zahtijeva daleko vee trokove. Takve promjene
mogu ukljuivati: promjene proizvodnog procesa, zamjenu
opreme, slijeda radnji, automatizaciju, promjenu uvjeta
proizvodnih procesa (zapremina, temperatura, pritisak,
vrijeme zadravanja, itd.), novu tehnologiju (elektronsko
slanje podataka, automatizacija, biotehnologija, itd.).

Raskraviti Odleivati hranu

Redukcija zagaivanja na To je bilo koja izmjena u procesu, proceduri, sastavu

mjestu nastanka proizvoda ili zamjena sirovina koja dovodi do smanjivanja
zagaivanja na mjestu njegovog nastanka po koliini i/ili
potencijalnoj tetnosti u proizvodnom procesu ili fazama
koji prate proizvodni proces.

75
Sistem okolinog upravljanja Bilo koji sistem implementiran u poduzeu s ciljem
organiziranja i kontrole njegovog okolinog upravljanja.

Sistem okolinskog upravljanja i Sistem koji omoguava dobrovoljno uee industrijskih

raunanja poduzea u cilju procjene i unaprjeenja uinaka koje
njihove industrijske aktivnosti imaju na okoli, te u isto
vrijeme primjereno informiranje javnosti. (Odluka 1836/93
Vijea Evrope).

Smee Otpad ili otpadne frakcije bez ikakve vrijednosti.

Stanje Dovesti u eljeni oblik ili stanje.

Surimi Mljeveni ostaci riba, umjetno aromatizirani, obojeni i

pretvoreni u tapie koji izgledom podsjeaju na, repove
kampa ili jastoga

Talog Sediment od vina ili neke druge tekuine

Tercijarno pakovanje Pakovanje zamiljeno na nain da se olaka rukovanje i

transport veeg broja proizvoda, ili grupiranih pakovanja, da
bi se sprijeilo oteivanje uslijed fizikog rukovanja i
transporta.

Termika otpornost (K/W ili Termika otpornost izolacionih materijala je R- vrijednost

O
C/W) (komercijalna jedinica koja se koristi za mjerenje efikasnosti
termike izolacije) podijeljena sa debljinom materijala
izraenom u metrima

Tretman na kraju procesa Tretman otpadnih tokova nie od mjesta njihovog nastanka u
procesu proizvodnje, s ciljem kondicioniranja prije konanog
odlaganja.

Utroba Organi sadrani unutar trupa, uzeti zajedno, npr. digestivni

trakt, srce i plua

Voda filtrirana kroz obalu Rijena voda zahvaena van rijenog korita

Vraanje u upotrebu Ponovna upotreba otpada u istom proizvodnom pogonu gdje

je nastao, bilo da e se koristiti u istoj proizvodnoj liniji ili u
nekoj drugoj.

Vrjednovanje Procedure koje omoguavaju eksploataciju resursa koji se

nalaze u otpadu bez rizika po ljudsko zdravlje i bez upotrebe
metoda koje su opasne za okoli.

76
Zamjena sirovina Zamjena sirovina sa onim koje su manje toksine ili koje se
mogu koristiti u manjim koliinama, a koji imaju ista
upotrebna svojstva kao prvobitno koritene sirovine ili
pomoni proizvodi koji imaju znaajan utjecaj na okoli

77
 PRILOG I.
Zatita potroaa i okolia/ivotne sredine, kao i eliminacija prepreka za slobodno kretanje
roba i usluga su predmet opeg interesa zakonske legislative u Bosni i Hercegovini.

PROPISI KOJI REGULIRAJU DJELATNOST UZGOJA I PRERADE RIBE

Osnovni propisi kojima se regulie poslovanje privrednih drutava koja se bave djelatnou
proizvodnje ribe su:
Zakon o privrednim drutvima (Slubene novine FBiH, br. 23/99, 45/00, 2/02,
6/02),
Zakon o preduzeima Brko Distrikta BiH (Slubeni glasnik Brko Distrikta, br.
11/01),
Zakon o preduzeima RS (Slubeni glasnik RS, br. 24/98, 62/02, 66/02, 38/03 i
97/04, 34/06),
Zakon o radu (Slubene novine FBiH, br. 43/99, 32/00, 29/03),
Zakon o radu RS (Slubeni glasnik RS, br. 38/00, 40/00, 47/02, 38/03),
Zakon o radu (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.07/00),
Zakon o porezu na dodatnu vrijednost (Slubeni glasnik BiH, br. 9/05),
Zakon o zatiti potroaa u BiH (Slubeni glasnik BiH, br. 17/02),
Odluka o veterinarsko-zdravstvenim uvjetima koji moraju biti ispunjeni prilikom
stavljanja u promet ive ribe, rakova i mekuaca, te proizvoda dobivenih od njih (SG
BiH, br. 62/05)
Odluka o odreivanju referentnih laboratorija u BiH (SG BiH, br. 68/05 i 90/05)
Odluka o nainu obavljanja veterinarsko-zdravstvenog pregleda i kontrole ivotinja
prije klanja i proizvoda ivotinjskog porijekla (SG BiH br. 82/06)
Naredba o zabrani primjene odreenih supstanci u lijeenju riba (SG BiH br. 33/07)
Odluka o mjerama zatite od zaraznih i parazitarnih bolesti ivotinja i njihovom
provoenju i financiranju u 2005. godini. godinji plan (SG BiH, br. 34/02)
Pravilnik o veterinarsko-zdravstvenim uvjetima koje trebaju ispunjavati objekti za
proizvodnju, promet i skladitenje hrane za ivotinje (SN FBiH br. 47/03)
Uputstvo o nainu uzimanja uzoraka za vrenje analiza i superanaliza namirnica i
predmeta opte upotrebe (SL SFRJ br. 60/78)
Pravilnik o kvalitetu riba, rakova, koljkaa, morskih jeeva, aba, kornjaa, pueva i
njihovih proizvoda (SL SFRJ br. 65/79, Uredba SL RBiH br. 2/92, 13 i 14/94)
Pravilnik o koliinama pesticida i drugih tetnih materija, hormona, antibiotika i
mikotoksina koji se mogu nalaziti u ivotnim namirnicama (SL SFRJ br. 59/83 i
33/87)
Pravilnik o nainu uzimanja uzoraka i metodama za laboratorijsku analizu vode za
pie (SL SFRJ br. 33/87)
Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pie (SL SFRJ br. 33/87, Uredba SL
RBiH br. 2/92, 13 i 14/94)

78
 Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorjenjivanje furunkuloze pastrmka (SL SFRJ
br. 72/91)
Pravilnik o mjerama za suzbijanje i iskorjenjivanje vrtiavosti pastrmka SL SFRJ
br. 72/91)
Zakon o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica (SL SFRJ br. 53/91, SL RBiH
2/92)
Zakon o vodama (SN FBiH broj 70/06)
Zakon o ribarstvu (SG RS br. 4/02)
Zakon o vodama (Slubeni glasnik RS, br. 50/06)

PROPISI IZ OBLASTI ZATITE OKOLIA/IVOTNE SREDINE

Ovaj zakonski okvir uspostavljen je na nivou entiteta Federacije BiH i Republike Srpske, te
Brko Distrikta.
U nastavku se daju relevantni propisi na nivou entiteta i Brko Distrikta iz oblasti zatite
okolia/ivotne sredine. Ovdje se ne prezentiraju propisi na kantonalnom nivou.

FEDERACIJA BIH
U FBIH nadlenost po pitanju zaite okolia i voda podijeljena je izmeu entitetskih i
kantonalnih nadlenih organa vlasti. Prema Ustavu FBiH (lan 2. uz lan 3. Glave III) ovlasti
federalne vlade i kantona iz domena okoline su: ekoloka politika, te iskoritavanje prirodnih
bogatstava. Ovlasti se mogu ispunjavati zajedniki, zasebno ili na nivou kantona koordinirano
od federalne vlasti. Federalna vlast bi trebala kreirati politiku i donositi zakone shodno svakoj
od ovih ovlasti (kada je u pitanju obaveza na podruju FBiH).
Relevantni propisi u FBiH 7 , (zakoni, uredbe, odluke i pravilnici), a koji se tiu razmatranog
sektora, daju se u nastavku.

Zakoni
Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubene novine FBiH, br. 20/90),
Zakon o geolokim istraivanjima (Slubeni list R BiH, br. 3/93),
Zakon o rudarstvu (Slubeni list R BiH, br 24/93, 13/94, 6/08),
Zakon o zdravstvenoj zatiti (Slubene novine FBiH, br.29/97),
Zakon o upravnom postupku (Slubene novine FBiH, br. 2/98),
Zakon o prikupljanju i prometu sekundarnih sirovina i otpadnih materijala
(Slubene novine FBiH, br. 35/98),
Zakon o zatiti od jonizirajueg zraenja (Slubeni novine FBiH, br 15/99),
Zakon o slobodi pristupa informacijama u FBiH (Slubene novine FBiH, br.
32/01),
Zakon o umama (Slubene novine FBiH, br. 20/02, 29/03),

7 http://www.fmoit.gov.ba//index.php?option=com_content&task=view&id=191&Itemid=134

79
 Zakon o koncesijama (Slubene novine FBiH, br. 40/02, 61/06)
Zakon o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03),
Zakon o zatiti prirode (Slubene novine FBiH, br. 33/03),
Zakon o zatiti zraka (Slubene novine FBiH, br. 33/03),
Zakon o upravljanju otpadom (Slubene novine FBiH, br. 33/03),
Zakon o Fondu za zatitu okolia Federacije BiH (Slubene novine FBiH, br.
33/03),
Zakon o graevinskom zemljitu (Slubene novine FBiH, br. 67/05),
Zakon o inspekcijama (Slubene novine FBiH, br. 69/05),
Zakon o prostornom planiranju i koritenju zemljita (Slubene novine FBiH,
br. 02/06, 72/07),
Zakon o vodama (Slubene novine FBiH, br. 70/06),
Zakon o graenju (Slubene novine FBiH, br. 34/07).

Podzakonski akti

Uredbe
Uredba o jedinstvenoj metodologiji za procjenu teta od prirodnih i drugih
nesrea (Sl. novine FBiH, br. 75/04, 38/06),
Uredba o finansijskim garancijama kojima se moe osigurati prekogranini
promet otpada (Sl. novine FBiH, br. 41/05),
Uredba o obavezi dostavljanja godinjeg izvjetaja o ispunjavanju uvjeta iz
dozvole za upravljanje otpadom (Sl. novine FBiH, br. 31/06),
Uredba o selektivnom prikupljanju, pakovanju i oznaavanju otpada (Slubene
novine FBiH, br. 38/06),
Uredba o finansijskim i drugim garancijama za pokrivanje trokova rizika od
moguih teta, sanacije i postupaka nakon zatvaranja deponije (Sl. novine
FBiH, br. 39/06),
Uredba o opasnim i tetnim materijama u vodama (Slubene novine FBiH,
br. 43/07)
Uredba o graevinama i zahvatima od znaaja za Federaciju Bosne i
Hercegovine i graevinama, djelatnostima i zahvatima koji mogu u znatnoj
mjeri uticati na okoli, ivot zdravlje ljudi Federacije Bosne i Hercegovine i
ire, za koju urbanistiku saglasnost izdaje Federalno ministarstvo prostornog
ureenja (Slubene novine FBiH, br. 85/07),

Odluke
Odluka o granicama rijenih bazena i vodnih podruja na teritoriji F BIH
(Slubene novine FBiH, br. 41/07),
Odluka o visini posebnih vodnih naknada (Slubene novine FBiH, br. 46/07).

Pravilnici

80
 Pravilnik o posebnom reimu kontrole djelatnosti koje ugroavaju ili mogu
ugroziti sredinu (Slubeni list SRBH, br. 2/76, 23/76, 23/82, 26/88).
Pravilnik o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i uma (Slubeni list
SRBH, 46/89),
Pravilnik o uslovima koje moraju ispunjavati ovlatene laboratorije i sadraju i
nainu izdavanja ovlatenja (Slubene novine FBiH, br. 54/99),

Pravilnik o uslovima za odreivanje zona sanitarne zatite i zatitnih mjera za

izvorita voda koje se koriste ili planiraju da koriste za pie (Slubene novine
FBiH, br. 51/02),
Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena utjecaja na
okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo
ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04),
Pravilnik o uvjetima za prijenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i
prodavaa na operatera sistema za prikupljanje otpada (Slubene novine
FBiH, br. 09/05),
Pravilnik o postupanju s otpadom koji se ne nalazi na listi opasnog otpada ili
iji je sadraj nepoznat (Slubene novine FBiH, br. 09/05),
Pravilnik o kategorijama otpada sa listama (Slubene novine FBiH, br.
09/05),
Pravilnik o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u zrak
(Slubene novine FBiH, br. 12/05),
Pravilnik o graninim vrijednostima emisije u zrak iz postrojenja za
sagorijevanje (Slubene novine FBiH, br. 12/05),
Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubene novine FBiH,
br. 12/05),
Pravilnik o graninim vrijednostima kvaliteta zraka (Slubene novine FBiH,
br. 12/05),
Pravilnik o monitoringu emisija zagaujuih materija u zrak (Slubene novine
FBiH, br.12/05),
Pravilnik o monitoringu kvaliteta zraka (Slubene novine FBiH, br. 12/05),
Pravilnik o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota
(Slubene novine FBiH, br. 39/05),
Pravilnik o uvjetima i kriterijima koje moraju ispunjavati nosioci izrade studije
uticaja na okoli i visini naknade i ostalih trokova nastalih u postupku procjene
uticaja na okoli (Sl. novine FBiH, br. 68/05, 92/07),

Pravilnik o sadraju izvjetaja o stanju sigurnosti, sadraju informacija o

sigurnosnim mjerama i sadraju unutranjih i spoljnih planova intervencije
(Slubene novine FBiH, br. 68/05)
Pravilnik o uvjetima za podnoenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 68/05),
Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 68/05),

81
 Pravilnik o minimumu sadrine opteg akta o odravanju, koritenju i
osmatranju vodoprivrednih objekata (Sl. novine FBiH, br. 18/07),
Pravilnik o graninim vrijednostima opasnih i tetnih materija za tehnoloke
otpadne vode prije njihovog isputanja u sistem javne kanalizacije odnosno u
drugi prijemnik (Slubene novine FBiH, br. 50/07),
Pravilnik o graninim vrijednostima opasnih i tetnih materija za vode koje se
nakon preiavanja iz sistema javne kanalizacije isputaju u prirodni prijemnik
(Slubene novine FBiH, br. 50/07),
Pravilnik o registru zagaivanja i postrojenjima (Slubene novine FBiH, br.
82/07),
Pravilnik o nainu obraunavanja, postupku i rokovima za obraunavanje i
plaanje i kontroli izmirivanja obaveza na osnovu ope vodne naknade i
posebnih vodnih naknada (Slubene novine FBiH, br. 92/07)
Pravilnik o donoenju najboljih raspoloivih tehnika kojima se postiu
standardi kvaliteta okolia (Slubene novine FBiH, br. 92/07),
Pravilnik o eko-oznakama i o nainu upravljanja eko-oznakama (Slubene
novine FBiH, br. 92/07),
Pravilnik o uvjetima mjerenja i kontrole sadraja sumpora u gorivu (Sl. novine
FBiH, br. 6/08),
Pravilnik o obrascu, sadraju i postupku obavjetavanja o vanim
karakteristikama proizvoda i ambalae od strane proizvoaa (Slubene
novine FBiH, br. 6/08),
Pravilnik o sadraju, obliku, uvjetima, nainu izdavanja i uvanja vodnih akata
(Slubene novine FBiH, br. 6/08),
Pravilnik o ivotinjskom otpadu i drugim neopasnim materijalima prirodnog
porijekla koji se mogu koristiti u poljoprivredne svrhe (Sl. novine FBiH, br.
8/08),
Pravilnik o uvjetima i krterijima koje mora ispunjavati pravno lice za izradu
dokumentacije na osnovu koje se izdaju vodni akti (Sl. novine FBiH, br.
17/08).
Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o uvjetima za podnoenje
zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju
izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti okolia (Slubene
novine FBiH, br. 29/08).

Uputstva
Uputstvo o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnim materija u
zemljitu metode njihovog ispitivanja (Sl.novine FBiH, br. 11/99).

REPUBLIKA SRPSKA
U RS nadlenost po pitanju zaite ivotne sredine i voda podijeljena je izmeu entitetskih i
optinskih nadlenih organa vlasti.

82
Relevantni propisi u RS 8: (zakoni, uredbe, odluke, pravilnici, uputstva), a koji se tiu
razmatranog sektora, daju se u nastavku.

Zakoni
Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubeni glasnik RS, br. 11/95, 51/02).
Zakon o zdravstvenoj zatiti (Slubeni glasnik RS, br. 18/99, 58/01, 62/02),
Zakon o slobodi pristupa informacijama u RS (Slubeni glasnik RS, br.
20/01),
Zakon o slobodi pristupa informacijama u RS (Slubeni glasnik RS, br.
20/01),
Zakon o zatiti od jonizirajueg zraenja i o radijacionoj sigurnosti (Slubeni
glasnik RS, br. 52/01),
Zakon o optem upravnom postupku (Slubeni glasnik RS, br. 13/02),
Zakon o koncesijama (Slubeni glasnik RS, br. 25/02, 91/06),
Zakon o Fondu za zatitu ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 51/02),
Zakon o zatiti ivotne sredine-Preieni tekst (Slubeni glasnik RS, br.
53/02, 28/07),
Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik RS, br. 53/02, 34/08),
Zakon o zatiti vazduha (Slubeni glasnik RS, br. 53/02),
Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni glasnik RS, br. 53/02),
Zakon o umama (Slubeni glasnik RS, br. 66/03, 53/05, 91/06),
Zakon o geolokim istraivanjima (Slubeni glasnik RS, br. 51/04),
Zakon o zatiti od nejonizirajueg zraenja (Slubeni glasnik RS, br. 2/05),
Zakon o rudarstvu (Slubeni glasnik RS, br. 107/05),
Zakon o inspekcijama (Slubeni glasnik RS, br. 113/05, 1/08),
Zakon o vodama (Slubeni glasnik RS, br. 50/06),
Zakon o ureenju prostora (Slubeni glasnik RS, br. 84/02, 112/06),
Zakon o graevinskom zemljitu (Slubeni glasnik RS, br. 112/06).

Podzakonski akti

Uredbe
Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Slubeni glasnik RS,
br. 42/01),
Uredba o graninim vrijednostima kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik RS,
br. 39/05),
Uredba o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u vazduh
(Slubeni glasnik RS, br. 39/05),
Uredba o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota
(Slubeni glasnik RS, br. 94/05),

8 http://www.vladars.net/sr-sp-cyrl/vlada/ministarstva/mgr/PAO/Documents/Forms/AllItems.aspx

83
 Uredba o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na ivotnu sredinu i
kriterijumima za odluivanje o obavezi sprovoenja i obimu procjene uticaja na
ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06),
Uredba o postrojenjima koja mogu biti izraena i putena u rad samo ako imaju
ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06),
Uredba o nainu sudjelovanja u javnosti u upravljanju vodama (Slubeni
glasnik RS, br. 35/07).

Odluke
Odluka o visini vodoprivrednih naknada (Slubeni glasnik RS, br. 19/98,
29/98, 4/99, 6/00, 55/01, 49/02),
Odluka o utvrivanju granica oblasnih rijenih slivova (Distrikta) i slivova na
teritoriji RS-a (Slubeni glasnik RS, br. 98/06).

Pravilnici
Pravilnik o nainu odravanja rijenih korita i vodnog zemljita (Slubeni
glasnik RS, br. 34/01, 22/06),
Pravilnik o nainu i metodama odreivanja stepena zagaenosti otpadnih voda
kao osnovice za utvrivanje vodoprivredne naknade (Slubeni glasnik RS, br.
44/01),
Pravilnik o uslovima isputanja otpadnih voda u povrinske vode (Slubeni
glasnik RS, br. 44/01),
Pravilnik o uslovima isputanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju (Slubeni
glasnik RS, br. 44/01),
Pravilnik o uslovima koje moraju da ispunjavaju vodoprivredne laboratorije kao
pravna lica ili u okviru pravnih lica koje vre odreenu vrstu ispitivanja
kvaliteta povrinskih, podzemnih i otpadnih voda (Slubeni glasnik RS, br.
44/01),
Pravilnik o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za podruja gradova i naselja
gdje nema javne kanalizacije (Slubeni glasnik RS, br. 68/01),
Pravilnik o mjerama zatite, nainu odreivanja i odravanja zona i pojaseva
sanitarne zatite, podruja na kojima se nalaze izvorita, kao i vodnih objekata i
voda namijenjenih ljudskoj upotrebi (Slubeni glasnik RS, br. 7/03).
Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pie (Slubeni glasnik RS, br.
40/03),
Pravilnik o graninim vrijednostima emisija u vazduh iz postrojenja za
sagorijevanje (nominalne termalne snage manje, jednak ili vee od 50 MW)
(Slubeni glasnik RS, br. 39/05),
Pravilnik o monitoringu emisija zagaujuih materija u vazduh (Slubeni
glasnik RS, br. 39/05),
Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubeni glasnik RS, br.
39/05),
Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik RS, br. 39/05,
90/06),

84
 Pravilnik o vrstama otpada i djelatnostima u oblastima upravljanja otpadom za
koje je potrebna dozvola(Slubeni glasnik RS, br. 39/05, 3/07),
Pravilnik o kategorijama otpada, karakteristikama koje ga svrstavaju u opasni
otpad, djelatnostima povrata komponenti i odlaganja otpada (Slubeni glasnik
RS, br. 39/05),
Pravilnik o kategorijama otpada sa listam (Slubeni glasnik RS, br. 39/05),
Pravilnik o transportu opasnog otpada (Slubeni glasnik RS, br. 86/05),
Pravilnik o finansijskim garancijama kojima se moe osigurati prekogranino
kretanje otpada (Slubeni glasnik RS, br. 86/05),
Pravilnik o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i
prodavaa na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Slubeni glasnik
RS, br. 118/05),
Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 24/06),
Pravilnik o uslovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 24/06),
Pravilnik o uslovima, nainu, mjestima i rokovima sistematskih ispitivanja
sadraja radionuklida u ivotnoj sredini (Slubeni glasnik RS, br. 77/06),
Pravilnik o metodologiji i nainu voenja registra postrojenja i zagaivaa
(Slubeni glasnik RS, br.92/07),
Pravilnik o donoenju najboljih raspoloivih tehnika kojima se postiu
standardi kvaliteta ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 22/08),
Pravilnik o eko-oznakama i o nainu upravljanja eko-oznakama (Slubeni
glasnik RS, br. 22/08),
Pravilinik o uslovima za obavljanje djelatnosti pravnih lica iz oblasti zatite
ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 36/08).

Uputstva
Uputstvo o nainu, postupku i rokovima obraunavanja i plaanja optih i
posebnih vodoprivrednih naknada (Slubeni glasnik RS, br. 19/98, 27/01).
Uputstvo o sadraju studije uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS,
br. 118/05).

BRKO DISTRIKT
U Brko Distriktu nadlenost po pitanju zaite ivotne sredine i voda podijeljena je izmeu
nadlenih odjeljenja u Vladi BD.
Relevantni propisi u BD 9:: (zakoni, pravilnici), a koji se tiu razmatranog sektora, daju se u
nastavku.

9 http://www.bdcentral.net/Members/javni_poslovi/akti/Pravilnici_eko/folder_contents

85
Zakoni
Zakon o upravnom postupku (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 3/00,
9/02).
Zakon o prostornom ureenju (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.
09/03, 23/03, 15/04),
Zakon o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.
24/04, 1/05),
Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 24/04,
1/05),
Zakon o zatiti vazduha (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 25/04,
1/05),
Zakon o zatiti voda (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.25/04, 1/05),
Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.
24/04, 1/05),
Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH,
br. 30/04),
Zakon o koncesijama (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 131/06).

Podzakonski akti

Pravilnici
Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik Brko Distrikta
BiH, br.30/06),
Pravilnik o graninim vrijednostima emisije u vazduh iz postrojenja za
sagorijevanje (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),
Pravilnik o monitoringu emisija zagaujuih materija u vazduh (Slubeni
glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),
Pravilnik o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota
(Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),
Pravilnik o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u vazduh
(Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),
Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubeni glasnik Brko
Distrikta BiH, br.30/06),
Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koja je obavezna procjena uticaja na
ivotnu sredinu i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u
rad samo ako imaju ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH,
br 30/06),
Pravilnik o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i
prodavaa na operatora za prikupljanje otpada (Slubeni glasnik Brko
Distrikta BiH, br. 32/06),
Pravilnik o kategorijama otpada sa listama (Slubeni glasnik Brko Distrikta
BiH, br. 32/06),

86
 Pravilnik o postupanju sa otpadom koji se nalazi na listi opasnog otpada ili iji
je sadraj nepoznat (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 32/06),
Pravilnik o sadraju plana prilagoavanja upravljanja otpadom za postojea
Pravilnik o izdavanju dozvole za aktivnosti male privrede u upravljanju
otpadom (Slubeni glasnik Brko Distrikta, br. 32/06
Pravilnik o uslovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 02/07),
Pravilnik o sadraju studije uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik Brko
Distrikta BiH, br. 02/07),
Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za
pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona
o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 02/07).

MEUNARODNE OBAVEZE KOJE SE TIU INDUSTRIJSKOG SEKTORA

EU regulativa sigurnosti hrane

Osnovni principi trgovine hranom u EU su:

Princip slobodnog protoka robe (Rimski sporazum, 1957)
EU podstie politike zatite zdravlja ljudi (Rimski sporazum, 1957)
TBT sporazum (Technical Barrier for Trade, 1984)
SPS sporazum (Sanitary & Phytosanitary Agreement, 1995)
Stari pristup sigurnosti hrane:
Sigurnost i kontrola odgovornost drave
Kontrola finalnog proizvoda
Sredstva

Novi pristup sigurnosti hrane:

Sigurnost i kontrola odgovornost proizvoaa
Kontrola procesa i proizvoda
Rezultati

Sigurnost hrane je regulirana kroz sljedee EU Direktive:

Regulation No. 178/2002 of the European parliament and of the council of 28/1/2002
uspostavlja ope principe i zahtjeve legislative vezane uz sigurnost hrane, te
uspostavlja Evropsku agenciju za hranu (poglavlje III).
Regulation (EC) No 852/2004 of the European parliament and of the council of
29/4/2004 on the hygiene of foodstuffs opi higijenski zahtjevi za subjekte u
poslovanju sa hranom, primarna odgovornost za sigurnost hrane je na strani subjekata

87
 u poslovanju sa hranom, tehniki zahtjevi, HACCP, registracija subjekata koji posluju
hranom, nacionalni vodii za dobru praksu, uspostava mikrobiolokih kriterija i
zahtjeva za kontrolom temperatura na temelju naune procjene rizika
Regulation (EC) No 853/2004 of the European parliament and of the council of
29/4/2004 853/2004 specific hygiene rules on the hygiene of foodstuffs specifina
pravila vezana za higijenu u poslovanju sa razliitim vrstama hrane (mlijeko, meso,
riba ...)
Regulation (EC) No 854/2004 of the European parliament and of the council of
29/4/2004 specific rules for the organisation of official controls on product of animal
origin intended for human consumption specifina pravila vezana za higijenski nain
postupanja s hranom ivotinjskog porijekla
COUNCIL DIRECTIVE 2006/88/EC of 24 October 2006 on animal health
requirements for aquaculture animals and products thereof, and on the prevention and
control of certain diseases in aquatic animals - Direktiva o zahtjevima za zdravlje
ivotinja za vodene ivotinje i proizvode i za prevenciju i kontrolu odreenih bolesti
vodenih ivotinja. Ova direktiva mijenja direktive 91/67/EEC, 93/53/EEC i 95/70/EC

EU legislativa jasno propisuje zdravstvene uslove i procedure koje moraju potovati i zemlje
lanice EU i ostale zemlje da bi svoje proizvode plasirali na trite
CD 91/493/EEC riblji proizvodi
CD 91/492/EEC ivi mekuci
EU legislativa je bazirana na Codex Alimentarius Codes of Practice for Fish and Fishery
Products.
EU se pojavljuje kao:
lan WTO
potpisnik SPS sporazuma

Sve zemlje koje namjeravaju izvoziti na teritoriju EU moraju biti odobrene od strane EU i
nalaziti se na listi CD 97/296/EC.
Isti sistem se primjenjuje i za mekuce, s tim da se zemlje moraju nalaziti na listi CD
97/20/EC.

WTO - SPS Sporazum

Svjetska trgovinska organizacija (WTO) bavi se pravilima trgovine izmeu zemalja na

globalnom nivou. Sanitarni i fitosanitarni sporazum WTO-a osigurava pravo zemljama
lanicama WTO-a da preduzmu neophodne mjere u cilju zatite ivota i zdravlja ljudi,
ivotinja i biljaka.
SPS sporazum daje meunarodni okvir unutar kojeg vlade mogu da reguliu trgovinu
prevencijom pojavljivanja bolesti i hitan odgovor na izbijanje bolesti.

SPS Sporazum prepoznaje tri organizacije za odreivanje standarda:

FAO-WHO Codex Alimentarius Commission za sigurnost hrane
the FAOs Secretariat of the International Plant Protection Convention za zdravlje
biljaka
the International Office for Epizootics OIE za zdravlje ivotinja

88
MEUNARODNI STANDARDI

U veem broju objekata u sektoru uzgoja ribe primjenjuje se dobra proizvoaka i dobra
higijenska praksa.
Good Manufacturing Practices (GMP) dobra proizvoaka praksa (DPP) je
kombinacija standardiziranih proizvodnih i kontrolnih procedura u cilju postizanja
konzistentnosti u proizvodnji prema specifikaciji.
Dobra proizvoaka praksa ukljuuje odreene zahtjeve: prikladnu opremu, materijal opreme,
lokaciju i dizajn zgrade, kontrolu tetnika, dizajn okolia lokacije proizvodnje i logistiku
procesa.
DPP - minimalni zahtjevi za kontrolu procesa i sanitaciju u proizvodnji hrane:
adekvatnost prostora, opreme i ureaja (za pripremu hrane)
izrada plana odravanja opreme i ureaja (za pripremu hrane) te plana kalibracije
mjerne opreme
postojanje potrebnih radnih uputa
izbjegavanje kriane kontaminacije (hrane)
izrada plana obuke osoblja i provjere efektivnosti
omoguavanje sljedivosti proizvoda
oznaavanje proizvoda
odlaganje otpada
potrebni zapisi
Good Hygienic Practices (GHP) dobra higijenska praksa (DHP) podrazumijeva
higijensko-sanitarne mjere i aktivnosti koje se primjenjuju u svim fazama od farme do stola
u cilju proizvodnje higijenski ispravne hrane.
Dobra higijenska praksa obuhvata etiri osnovna podruja higijene: osobnu higijenu, higijenu
radnog okolia, higijenu tehnoloke opreme i proizvodnu higijenu.
DHP prua ope informacije koje ukljuuju pravila ponaanja radnika, noenje zatitne
opreme, noenje posebne odjee, zatite kose, zabrana upotrebe kozmetikih sredstava,
prikladnost prostorija za puenje i za jelo, postupke pranja i dezinfekcije.
Dobra higijenska praksa:
izrada plana pranja i dezinfekcije prostora, opreme i ureaja (za pripremu hrane) te
pribora i opreme za provedbu plana
izrada radnih uputa za pranje i dezinfekciju
primjena standardnih sanitacijskih postupaka
provedba mjera dezinsekcije i deratizacije
izrada plana obuke osoblja i provjere efektivnosti
potrebni zapisi

Standard Operting Procedures (SOP) standardne operativne procedure

To su radne upute koje definiraju tko mora neto napraviti, zato se to radi, ta tano treba
napraviti i kako se to radi (odreeni postupak.) Odreuje se i uestalost provoenja navedenih
radnji, granine vrijednosti prihvatljivosti i popravne radnje ako rezultati nisu
zadovoljavajui.

89
Standard Sanitary Operting Procedures (SSOP) standardne sanitarne operativne
procedure
To su postupci koji utvruju nain i korake sanitacije s obzirom na mogunost direktne
kontaminacije proizvoda tokom proizvodnje. Ukljuuje pred operativnu sanitaciju (istoa
opreme, alata i radnih povrina prije poetka proizvodnje) i operativnu sanitaciju (istoa
opreme i higijena radnika tokom proizvodnje, manipulacija sa sirovinama, poluproizvodima i
gotovim proizvodima).
SSOP mora obuhvatiti sljedee:
a) popis svih sanitarnih zadataka koje treba obaviti
b) svrhu obavljanja svakog od zadataka
c) opis kako (na koji nain i kojim slijedom) e svaki od zadataka biti uspjeno proveden
kao i opis kako e biti proveden ispravak ako zadatak nije pravilno obavljen
d) vrijeme i uestalost provedbe svakog zadatka
e) tko e provoditi svaki od zadataka

Proizvodi mogu nositi i oznake Halal, Posno i dr. zavisno od zahtjeva trita i potroaa.
Komisija Codex Alimentarius (Meunarodna organizacija za standarde u prehrani)
Bosna i Hercegovina je primljena u punopravno lanstvo u Codex Alimentarius Komisiju
2007. godine. Najjednostavnije reeno Codex Alimentarius predstavlja:

meunarodne standarde za hranu

vodie za proizvoae
i druge preporuke koje se tiu standarda o hrani koji obuhvataju sve aspekte
proizvodnje a sve u interesu zdravlja potroaa i osiguranja zakonske trgovine i
prometa hrane.

Codex je internacionalno tijelo za upravljanje rizikom i koritenjem standarda i vezanih

tekstova. Participacija u Codexu i upotreba njegovih standarda pomae politici u izgradnji
okruenja nacionalnog sistema sigurnosti hrane i kvaliteta hrane i osigurava zatitu zdravlja
potroaa.

Prema Zakonu o hrani BiH Agencija za sigurnost hrane BiH predstavlja kontakt taku za sve
aktivnosti u Codex Alimentarius komisiji.

90