Biokimia

NATALI TRAJKOVSKA

Biokimia
Pr vitin III

PR DREJTIMET SHNDETSORE
DHE KIMIKE-TEKNOLOGJIKE

Teknik laborant mjeksor, teknik farmaceutik

mjeksor dhe teknik ushqimi

Shkup, 2013

1
Biokimia

Botues:
MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCS
E REPUBLIKS S MAQEDONIS
Rr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n.
Shkup

Recensent:
- Dr. Tatjana KADIFKOVA PANOVSKA
profesoresh e Fakultetit Farmaceutik - Shkup
- Vasilka DINEVA
profesoresh pr lnd profesionale farmaceutike
n SMUGS Dr. Pane Karagjozov - Shkup
- Mirjana BOGDANOVSKA
profesoresh n lndn e biologjis nOrce Nikolov - Shkup

Prkthyes: Enver GRAINCA

Lektor: Shklzen HALIMI

Tirazhi: 90

Shtypi: Graficki centar dooel, Shkup

   
    


  


 

 

. 22-4308/1  28.07.2010  

 
 


  .

Me vendim t ministrit t Arsimit dhe t Shkencs t Republiks s Maqedonis

numr 22-4308/1 t dats 28.07.2010 lejohet prdorimi i ktij libri.

CIP - 

 
 
  
 


 

   
   
".    ", 

577.1(075.3)
612.015(075.3)

!#$%#, 


&  

III  
: 

 
 - 
 
:
   

   
, '

 

   


  
 / 

 !

. - :      



  


 

 
, 2010. - 210  .:  .; 26


&  
' 
:  . 210

ISBN 978-608-226-256-7

COBISS.MK-ID 84269322

2
 Biokimia

Prmbajtja

1. Parathnie 5
Hyrje n biokimi
2. Kuptimi, ndarja dhe rndsia e biokimis 7
3. Prbrja kimike e organizmave t gjall 10
Karbohidratet
4. Karakteristikat e prgjithshme t karbohidrateve 18
5. Karakteristikat e prgjithshme t monosaharideve 19
6. Vetit fizike t monosaharideve 22
7. Izomeria optike te monosaharidet 26
8. Vetit kimike t monosaharideve 31
9. Prfaqsuesit m t rndsishm t monosaharideve 37
10. Oligosaharidet 41
11. Polisaharidet 44
12. Metabolizmi i substancave 51
13. Metabolizmi i karbohidrateve 54
14. Glukoliza 56
15. Vlimi 60
16. Cikli i Krebsit 61
17. Rndsia e karbohidrateve pr ushqyerjen 63
Lipidet
18. Karakteristika t prgjithshme t lipideve 66
19. Karakteristika t prgjithshme t yndyrave dhe vajrave 69
20. Veti t vajrave dhe yndyrave 72
21. Fosfolipidet 77
22. Dyllrat 80
23. Steroidet 81
24. Glukolipidet 85
25. Ndrtimi i membrans qelizore 86
26. Metabolizmi i lipideve 88
27. -oksidimi i acideve yndyrore 89
Peptidet dhe proteinat
28. Karakteristika t prgjithshme t proteinave 94
29. Aminoacide 95
30. Vetit fizike t aminoacideve 99

3
Biokimia

31. Veti kimike t aminoacideve 103

32. Peptidet 106
33. Karakteristika t prgjithshme t makropeptideve-proteinave 110
34. Vetit e proteinave 117
35. Proteinat e thjeshta 123
36. Proteinat e prbra 125
37. Nukleoproteinat 31
38. Acidi deoksiribonukleik ADN 135
39. Acide ribonukleike ARN 140
40. Metabolizmi i proteinave 144
41. Metabolizmi i aminoacideve 146
Enzimat, Hormonet, Vitaminat
42. Karakteristikat e prgjithshme t enzimave 152
43. Mekanizmi i katalizs enzimatike 155
44. Vetit e enzimave 157
45. Kinetika e reaksioneve enzimatike 160
46. Nomenklatura dhe klasifikimi i enzimave 165
47. Karakteristikat e prgjithshme t hormoneve 167
48. Rregullimi i sintezs s hormoneve 169
49. Veprimi i hormoneve 171
50. Hormonet e hipofizs 173
51. Hormonet e gjndrave tjera endokrine 177
52. Karakteristikat e prgjithshme t vitaminave 185
53. Vitamina t tretshme n yndyra 190
54. Vitamina t tretshme n uj 197
55. Fjalori 206
56. Literatura 213

4
 Biokimia

Parathnie

Ky libr u sht prkushtuar nxnsve t vitit t tret t profileve

arsimore:
Teknik laborant mjeksor, teknik laborant farmaceutik nga profesioni
shndetsor dhe teknik ushqimor drejtimi kimik = teknologjik.
Libri sht shkruar n pajtim me programin e pranuar arsimor pr
Biokimin e vitit t III-t dhe n pajtim me koncepcionin pr
prpilimin e librave pr arsimin fillor dhe t mesm.
Prmbajtja arsimore i takon fushs s biokimis, e strukturuar n pes
njsi tematike.
Njohja e biokimis sht e rndsis jetsore pr nxnsit e drejtimit
mjeksor dhe ushqimor. Ajo i lidh, shpjegon dhe plotson njohurit nga
kimia organike dhe joorganike dhe jep baz pr prfitim t mtejshm t
njohurive nga fiziologjia, anatomia, higjiena dhe edukimi mjeksor,
bromatologjia dhe toksikologjia, teknologjia e sintezs s prodhimeve
organike, prodhimeve ushqyese etj.
Temat msimore pr mbizotrim m t leht jan prpunuar, n
prputhje me programin msimor n njsi msimore, t cilat pastaj jan t
ndara n nntituj..
Pas do teme jan dhn pyetje dhe teste pr provimin dhe zbatimin e
njohurive n situat konkrete.
N fund ka edhe fjalor me fjal dhe shprehje t panjohura ose m pak
t njohura q hasen n kt libr dhe n lnd t ngjashme msimore.
Njsit msimore jan t ilustruara me shum fotografi, skema dhe
tabela me qllim q nxnsit t`i kuptojn dhe msojn faktet e ndrlikuara
shkencore.
Motivi m i rndsishm pr prpilimin e ktij libri ishte q nxnsit t
ken msime q do ti shfrytzojn me knaqsi. Shpresojm se me kt
libr e kemi arritur qllimin.
Autori u falnderohet t gjith atyre q ndihmuan pr formimin e
trsishm t ktij libri, e n veanti recensentve.

Autorja

5
Biokimia

Tema 1:

Hyrje n biokimi

Prmbajtjet:

Prbrja kimike e organizmave t gjall

Nocioni, ndarja dhe kuptimi i biokimis

Prbrja elementare e organizmave t gjall

Prbrje organike dhe inorganike n organizmat e gjall

Detyrat dhe qllimet:

x definimi i kuptimeve: biokimi, bioelemente, biokomponime,

metabolizm, anabolizm, katabolizm;
x njohja me lidhjen e dhe rndsin e biokimis me shkencat
tjera, si mjeksia, veterina, blegtoria dhe bujqsia;
x njohja me zhvillimin historik t biokimis si shkenc;
x shpjegimi i ndarjes s biokimis;
x njohja me prbrjen kimike t organizmave t gjall;
x njohja e prbrjes elementare t organizmave t gjall;
x t kuptuarit e rndsis, prfshirjes dhe rolit t ujit dhe krip-
rave joorganike te organizmat e gjall;
x ndrlidhja e domethnies s prbrjeve jo organike dhe orga-
nike me rolin e tyre n organizmat e gjall;

6
 Biokimia

Nocioni, ndarja dhe kuptimi i biokimis

Biokimia sht shkenc natyrore interdisiplinare e cila studion

substancat kimike q bjn pjes n ndrtimin dhe kryejn funksione
specifike te organizmat e gjall si dhe proceset kimike q ndodhin n to.
Ajo sht n lidhje t ngusht shkencat natyrore, biologjin dhe
kimin,e gjithashtu edhe me fiziologjin, kimin organike, kimin fizike,
biologjin molekulare patofiziologjin dhe mjeksin.

Historia

Historia e biokimis prfshin rreth 400 vite. Ajo n krahasim e

shkencat tjera sht relativisht shkenc e re, edhe pse shum procese, q
jan njohur si fenomene, ndrsa sot dihet se jan biokimike, kan qen t
njohura qysh te popujt e vjetr. Procese t tilla jan: fitimi i djathit nga
qumshti, fitimi i alkoolit (vers, birrs), valimin e pemve, thartimin e
brumit, koagulimin e gjakut etj.
Zbulimi i mnyrs sintetike pr fitimin e ures n vitin 1828 nga
shkenctari Fridrih Veler (Friedrich Whler) sht hap i rndsishm n
zhvillimin e kimis organike dhe pr rrzimin e
teoris vitalistike (vis vitalis), sipas s cils pa forc
jetsore nuk sht e mundur sinteza e prbrjeve
organike.
Kah fundi i shekullit t XVIII kan qen t
njohura shum procese biokimike, valimin e mishit
nn veprimin e lngut t lukthit dhe zbrthimi i
Figura 1-1.Fridrih Veler
amidoni nn veprimin e pshtyms dhe ekstrakteve
bimore, nuk ka qen i njohur mekanizmi i tyre.
N zhvillimin e biokimis kan kontribuar Luj Pasteri (Louis Pasteur)
me hulumtimin e fermentimit t sheqerit deri n alkool n prani t tharmit.
Zbulimi i enzims diastaza, sot e njohur si amilaza, n vitin 1833 nga
shkenctari Anselm Pajen (Anselm Pajen) llogaritet si fillim i krijimit t
biokimis si shkenc.

7
Biokimia

Shkenctari Edvard Buhner (Eduard Buchner) n vitin 1896 i pari ka

bri demonstrim t procesit biokimik fermentimi i alkoolit n ekstrakte
qelizore nga krpudha tharmi jasht qelizs, pr ka n vitin 190 fitoi
mimin Nobel. Xhejms Samner (James B. Samner) n vitin 1926 e
kristalizoi urezn dhe prdftoi se ka natyr proteinike, ndrsa Xhon
Nortrop (John Howard Northrop) dhe Stenli (Stanley) n vitin 1930 e kan
prdftuar natyrn kimike t enzimave digjestive tripsin dhe hemotripsin,
pr ka kan marr mimin Nobl pr kimi n vitin 1946. Termi,,biokimi
ka filluar t prdoret nga 1881, ndrsa n vitin 1903 emrtimin formal t tij
e ka br kimisti gjerman Karl Nojber (Carl Neuberg).
Prej ather e deri m sot biokimia sht zhvilluar n shkenc natyrore
bashkkohore. Jan zhvilluar shum teknika q jan t domosdoshme pr
hulumtim kualitativ dhe kuantitativ t substancave dhe proceseve n qelizat,
indet dhe organet e organizmave t gjell. T tilla jan kromatografia,
difreaksioni i rrezeve-X, rezonanca nukleare magnetike (NMR), spektroskopia,
emrtimi radioizotop, mikroskopia elektronike dhe stimulimet e dinamiks
molekulare. Kto hulumtime biokimike shfrytzohen n shum fusha, nga
gjenetika deri n biologjin molekulare, nga bujqsia deri te mjeksia. Kto
studime biokimike prdoren n shum fusha, nga gjenetika deri te biologjia
molekulare, nga bujqsia deri te mjeksia.

Aktivitete:
Hulumto punn e shkenctarve q kan pasur ndikim n zhvillimin historik
t biokimis si shkenc!

Ndarja e biokimis

Figura 1-2. Ndarja e biokimis

8
 Biokimia

Biokimia mund t ndahet n tre grupe kryesore. N Figurn 1-2 sht

paraqitur ndarja e biokimis sipas objektit t hulumtimit.
Biokimia statike studion strukturn dhe funksionin e substancave
kimike prej t cilave jan ndrtuar organizmat e gjall ose kryejn funksione
t rndsishme q jan t domosdoshme pr rritjen, zhvillimin dhe jetn e
organizmave t gjall.
T tilla jan: karbohidratet, lipidet, proteinat, vitaminat, enzimat dhe
hormonet.
Biokimia dinamike i studion proceset biokimike n organizmat e
gjall. Shuma e t gjitha proceseve q ndodhin n organizmat e gjall njihen
si procese metabolitike.
Ato mund t jen katabolitike dhe anabolitike. Proceset katabolitike
jan procese t zbrthimit t substancave organike komplekse q i marrim
prmes ushqimit n prodhime prfundimtare metabolitike m t thjeshta
prekursor (dioksid karboni, uj, azot dhe amoniak).
Proceset anabolitike jan procese t sintezs s substancave organike
t ndrlikuara t nevojshme pr rritjen, zhvillimin dhe fiziologjin e
organizmave t gjall nga prodhimet m t thjeshta, do t thot nga ato q
jan prodhime t proceseve katabolitike.
Gjenetika molekulare studion proceset dhe substancat q marrin pjes
n prcjelljen e informacioneve biologjike dhe njkohsisht ndihmon n t
kuptuarit e procesit t trashgimit t informacionit gjenetik n nivel
molekular

Rndsia e biokimis

Biokimia me metodat e saja kualitative dhe kuantitative, njohurit dhe

hulumtimet sht e rndsis s jashtzakonshme dhe baz teorike i shum
shkencave, si jan mjeksia, veterina, bagtia, fiziologjia, bujqsia,
bioteknologjia, fitofarmacia, teknologjia ushqimore dhe fusha tjera. Kjo sht
arsyeja se pse jan zhvilluar shum fusha nga kjo shkenc: biokimia klinike ose
mjeksore, biokimia e bimve, biokimia shtazore, enzimologjia dhe t tjera. E
rndsis s jashtzakonshme pr njeriun dhe mirmbajtja e shndetit t tij

9
Biokimia

sht biokimia klinike ose mjeksore. Ajo sht pjes e biokimis studimet e s
cils kan t bjn me krahasimin e proceseve dhe prbrjes kimike t qelizave,
indeve, organeve, lngjeve trupore dhe ekskreteve te njeriu i shndosh dhe i
smur. Ajo prfshin hulumtime t rregullimeve t metabolizmit gjat
smundjeve t ndryshme, hulumtimin e prbrjes s dhe rregullimit t
prbrjes s lngjeve trupore dhe interpretimin e rezultateve t fituara. Kto
hulumtime jan t domosdoshme pr diagnostifikimin e smundjeve t
ndryshme, pr dhe ndikimin e preparateve t ndryshme farmaceutike n
mjekimin, pr zbatimin e t ushqyerit n mnyrn e duhur dhe profilakss nga
smundje t ndryshme te njeriu.
Roli i biokimis ka rndsi madhe n industrin e ushqimit, pr
testimin dhe ruajtjen e cilsis s prodhimeve ushqimore, pr prpunimin e
tyre, pr proceset fermentuese dhe pr konservimin e tyre.

Aktivitete:
Bj hulumtim pr rndsin e biokimis n industrin ushqimore!

Prbrja kimike e organizmave t gjall

Prbrja elementare e organizmave t gjall

N natyr deri m tani jan zbuluar 109 elemente. Prej tyre, n

komponime q bjn pjes n prbrjen e organizmave t gjall hasen vetm
26 elemente t cilt quhen bioelemente. N Tabeln 1-1 sht dhn
prfshirja relative e bioelementeve n organizmin e njeriut.

Klasifikimi i bioelementeve

Bioelementet mund t klasifikohen n m shum mnyra:

Sipas funksionit n organizmat e gjall:
x Bioelemente ndrtuese;
x Bioelemente katalitike ose oligoelemente.

10
 Biokimia

Sipas prfshirjes n organizmat e gjall:

x makroelemente jan bioelemente me prezenc m t madhe n organizmat
e gjall. N kt grup t bioelementeve bjn pjes: karboni (20%),
hidrogjeni (10%), oksigjeni (63%), azoti (3%), kalciumi (1,5%), fosfori
(1,2%), kaliumi, squfuri, klori, natriumi dhe magneziumi (Tabela 1-1).
x mikroelemente jan bioelemente q jan t pranishm n organizmat e
gjall. N kt grup t bioelementeve bjn pjes: Mn, Fe, Co, Cu, Mo,
B, F, Si, V, Ni, Zn, As, Se, Cr dhe I. Kto elemente nuk hasen te t
gjitha llojet e organizmave t gjall, por disa prej tyre jan karakteristik
pr vetm pr lloje t veanta (Tabela 1-1).

Tabela 1-1.
Prfshirje relative e bioelementeve n organizmin e njeriut

Elemente N prqindje
Oksigjen 63
Karbon 20
Hidrogjen 10
Azot 3
Kalcium 1.5
Fosfor 1.2
Kalium 0.2
Squfur 0.2
Klor 0.2
Natrium 0.1
Magnezium 0.05
Hekur, kobalt, bakr, zink, jod <0.05 secili
Selen, Fluor <0.01 secili

Prbrje jo organike n organizmat e gjall

N organizmat e gjall prbrje organike e pranishme n prqindje m

t madhe sht uji, me prqindje prej rreth 65-90. Me prqindje m t vogl

11
Biokimia

jan kriprat minerale (rreth 10%), ndrsa n gjurm hasen acidi klorhidrik
dhe karbonik. N Tabeln 1-2 sht dhn prania e ujit dhe kryerave
minerale n prqindje n organizmin e rritur t mashkullit dhe femrs.

Tabela 1-2.
Prbrja kimike e mashkullit (25 vjet, 70 kg) dhe femrs s rritur (25 vjet, 58 kg)

gjinia mashkull femr

substanca kg % kg %
proteina 11.90 17.0 4.93 8.5
yndyra 9.45 13.5 12.76 22.0
karbohidrate 1.05 1.5 0.87 1.5
uj 43.4 62.0 35.96 62
kripra minerale 4.20 6.0 3.48 6.0
gjithsej 70.0 100 58 100

Uji sht substanca jo organike m e rndsishme dhe m e pranishme

n organizmat e gjall. Ai hyn n prbrje t gjitha qelizave, lngjeve
ndrqelizore, inde dhe organe.
N organizmin e nj njeriu t rritur ka m shum se dy t treta (60-
70%) uj nga masa e tij.
Uji ka rndsi t madhe pr funksionimin e organizmit t njeriut. Gjat
funksionit normal organizmit nj njeriu t rritur i nevojiten rreth 40 g uj n
1 kg ma trupore. Kt uj organizmi kryesisht e zvendson (plotson)
prmes ushqimit dhe gjat pirjes s ujit (rreth 35 g), ndrsa rreth 5 g krijohet
me zbrthimin e substancave organike.
Nse niveli i tij bie vetm pr 2%, do t paraqiten simptome t
dehidrimit, i cili n disa raste mund t prfundoj me vdekje. Nevojat ditore
pr t njeriut uj jan individuale dhe varen nga sasia e ujit q organizmi
harxhon gjat dits, nga gjinia, nga, aktiviteti fizik, nga gjendja shndet-
sore, nga mnyra e jetess dhe aspekte tjera.
Uji n organizm gjendet n qeliza si uj intracelular (70%) dhe n
hapsirat ndrmjetqelizore si uj ekstracelular (30%).
N organizm uji mund t haset si i lire dhe i lidhur.

12
 Biokimia

Uji i lir mund t jet i lvizshm dhe i fiksuar.

x uji i lvizshm paraqitet si trets i substancave organike dhe
inorganike dhe n prqindje m t madhe merr pjes n
ndrtimin e gjakut dhe limfs.
x uji i fiksuar sht i pranishm ndrmjet fijeve elastike dhe t
kolagjenit.

Uji i lidhur paraqitet n form t ujit t hidratues q sht i lidhur pr

proteinat trupore.
Te organizmat e gjall, prve n strukturn, uji ka m shum
funksione. A:
x sht trets universal pr shum substanca inorganike dhe
organike. Ai kryen transport t substancave ushqyese t tretura
n t deri te t gjitha indet, ndrsa prodhimet prfundimtare t
metabolizmit t tretura n t i hedh jasht organizmit;
x mundson konstipacion lvizjen e ushqimit npr traktin
digjestiv;
x e mundson tretjen e ushqimit dhe absorbimin e materieve
ushqyese n gjak;
x n prbrje t urins dhe djerss ka rol n tajitjen e materieve t
tretshme t panevojshme nga organizmi;
x luan rol mekanik me at q indeve dhe organeve u jep fortsi dhe
elasticitet, ndrsa trurit mbrojtje nga lndimet dhe dridhjet;
x e lehtson dhe mundson lvizjen e nyjeve;
x mundson transportin e hormoneve deri te organet e duhura;
x merr pjes n termorregullimin e organizmit;
x i mundson reaksionet kimike q zhvillohen n organizm;
x mundson krkesn e koloideve n organizm;
x sht preventiv nga smundje t ndryshme

13
Biokimia

Kriprat minerale q hyjn n prbrjen e organizmave t gjall jan

t tretshme dhe t patretshme n uj.
Eshtrat dhe dhmbt prmbajn kripra, si sht kalcium fosfati-
Ca3(PO4)2, magnezium karbonati - MgCO3, kalcium fluoridi - CaF2 dhe t
tjera q nuk jan t tretshme n uj.
Kriprat q jan t tretshme n uj jan n gjendje jonike n t gjitha
lngjet trupore, ku gjenden: Na+, K+, Ca2+, Mg2+, Fe2+, Cl-, CO32-, PO43-,
-
SO42-, HCO3, I dhe jone tjera.
Kriprat kryejn funksione t rndsishme si jan:
x krijimi i potencialit membranor;
x mbajts t shtypjes stabile osmotike prreth membrans qelizore;
x marrin pjes n shprndarjen e ujit deri te lngjet dhe hapsirat trupore;
x marrin pjes n ruajtjen e rN t lngjeve trupore, q do t thot kan
rolin e puferve;
x rregullimin e puns s zemrs dhe muskujve tjer;
x si koenzima t enzimave dykomponentshe marrin pjes n katalizn e
proceseve biokimike;
x marrin pjes n transportin e elektroneve n redoks proceset;
x e ruajn aktivitetin e sistemit nervor;
x marrin pjes gjat sintezs s acidit klorhidrik dhe hidrogjenkarbonat
natriumit;
x i ndrtojn dhe u japin fortsi mekanike skeletit dhe dhmbve.
Kriprat minerale tajiten nga organizmi s bashku me ujin prmes
djerss dhe recesit.

Prbrje organike n organizmat e gjall - biokomponimet

N organizmat e gjall biokomponimet jan substancat kryesore

strukturale dhe funksionale. Ato sintetizohen n qelizat nga prodhimet m t
thjeshta katabolitike dhe nga prekursort: CO2, H2O, NH3 dhe N2.
Biokomponimet marrin pjes n ndrtimin e t gjitha organeve, indeve dhe
qelizave. Kryejn shum funksione specifike: transportuese, enzimatike,
rregullatore etj.

14
 Biokimia

Sipas ndrtimit kimik biokomponimet ndahen n:

x Prbrje molekulare t ulta
x Prbrje molekulare t larta
x Komplekse supermolekulare
Komponime molekulare t ulta t cilat jan prbrje organike me
mas molekulare t vogl. Ato jan prbrje monomeve q marrin pjes
gjat sintezs s substancave polimere t ndrlikuara. T tilla jan
monosaharidet, aminoacidet, acidet yndyrore, gliceroli dhe vitaminat.
Prbrje molekulare t larta jan biopolimere me mas t madhe
molekulare dhe struktur t ndrlikuar. Ato sintetizohen n qelizat e
organizmave t gjall me an t procesit t polimerizimit nga substancat
organike molekulare t ulta. T tilla jan proteinat (q jan t ndrtuara nga
aminoacidet), polisaharidet (t ndrtuar nga monosaharidet) dhe acidet
nukleike (t ndrtuara nga baza azotike, monosaharide, acidi fosforik). N
Tabeln 1-2 sht dhn prfshirja e proteinave, yndyrave dhe
karbohidrateve n organizmin e rritur t mashkullit dhe femrs.
Komplekse supermolekulare jan substancat m t ndrlikuara n
organizmat e gjall. Kan masa molekulare shum t mdha dhe prbrje t
ndrlikuar. Ato jan bashkim n mes dy tipe t biopolimereve q nuk jan t
lidhura me lidhje kovalente. T tilla jan nukleoproteinat, lipoproteinat,
glukolipidet dhe shum t tjera.

Aktivitete:

1. Duke shfrytzuar Tabeln 1-2, bj krahasim t prfshirjes n prqindje

t biokomponimeve n organizmin e mashkullit dhe femrs.!
2. Gjej t dhna pr prbrjen kimike t kores s toks dhe krahasoje me
at t organizmave t gjall! Komentoi dallimet q do t`i vresh!
3. Bj hulumtim dhe ppt-prezantim pr prdftimin e pranis s bioeleme-
nteve hidrogjen, azot, squfur dhe fosfor n organizmat e gjall!
4. Shkruaj nj ese pr materiet jo organike n prbrjen e organizmave t
gjall, rolin dhe rndsin e tyre!

15
Biokimia

Pyetje dhe detyra:

1. Definoi kuptimet biokimi, biokimi statike, biokimi dinamike,
katabolizm, anabolizm dhe metabolizm!
2. Prshkruaji dallimet n lndn e studimit t biokimis statike dhe
dinamike!
3. Numro prbrje q i njeh, ndrsa studiohen n suazat e biokimis
statike dhe procese q do t studioheshin n suazat e biokimis
statike.
4. Cili sht dallimi ndrmjet mikroelementeve dhe makro-elementeve?
5. Cila sht arsyeja pr prfshirjen e madhe t S, N, O dhe N n
organizmat e gjall?
6. Ndrlidhi vetit e ujit me rolin e saj t rndsishm organizmat e
gjall!
7. Shpjegoje lidhjen kimike kundrejt llojeve t ndryshme t
biokomponimeve!
8. Duke shfrytzuar Tabeln n faqen 11, llogarite prfshirjen n mas
t makroelementeve S, N, O dhe N te nj mashkull i rritur me 70 kg
mas!
Komento rezultatet e fituara!
Rrumbullakosi prgjigjet e sakta:
9. Aminoacidet dhe monosaharidet bjn pjes n grupin e:
a) Makroelemente b) Mikroelemente
c) Biokomponime d) Bioelemente
10. Cili funksion n organizmat e gjall nuk sht karakteristik pr ujin?
a) Trets b) Termorregullator
c) Biokatalizator d) Transportues i substancave
11 Komponime me mas molekulare t vogl:
a) Monosaharidet b) Proteinat
c) Polisaharidet d) Glukolipidet

16
 Biokimia

m 2:
Karbohidratet

Prmbajtjet:

Karakteristikat e prgjithshme t karbohidrateve

nosaharidet

x Karakteristikat e prgjithshme
x Izomeria
x Vetit
x Prfaqsuesit

ligosaharidet

Polisaharidet

tabolizmi i substancave

Metabolizmi i karbohidrateve

Detyrat dhe qllimet:

x definimi i kuptimeve: karbohidrate, algoza, kemoza, monosaharide,
disaharide, polisaharide, izomeria optike, forma e majt dhe e djatht,
kompozime destrogire dhe levogire, hidroliza e karbohidrateve t prbra;
x njohja me karakteristikat e prgjithshme dhe rndsin e karbohidrateve;
x zbatimi i nomenklaturs s karbohidrateve;
x lidhja e vetive fizike t karbohidrateve me identifikimin e tyre cilsor dhe
sasior;
x paraqitja e vetive kimike t karbohidrateve me barazime kimike;
x vendosja e lidhjes ndrmjet vetive t karbohidrateve me rolin e tyre te
organizmat e gjall;
x shpjegimi i rrjedhs dhe rndsis s metabolizmit t karbohidrateve pr
organizmat e gjall;

17
Biokimia

Karakteristikat e prgjithshme t karbohidrateve

Definicioni
Karbohidratet jan prbrje organike t cilat hasen te t gjitha
organizmat e gjall. Sipas prbrjes kimike ato jan aldehide ose ketone
polihidroksile, ose prbrje q zbrthehen me an t hidrolizs n
aldehide ose ketone polihidroksile.

Roli
Karbohidratet kryejn shum funksione t rndsishme n organizmat
e gjall:
x roli struktural marrin pjes n prbrjen e acideve nukleike,
x n ndrtimin e murit qelizor t qelizave bimore, ndrsa si
glukoproteina n prbrjen e membrans qelizore;
x roli rezerv si amidon te bimt dhe glikogjen n organizmin e
shtazve dhe njeriut;
x burim direkt dhe m i rndsishm i energjis pr organizmat e gjall;
x hyjn n prbrjen e indeve lidhore;
x gjat metabolizmit t tyre fitohen substanca q jan t domosdoshme
pr sintezn e prbrjeve t tjera vitale;

Ndarja
Karbohidratet sipas prbrjes kimike klasifikohen n:
x Karbohidratet t thjeshta ose monosaharide q nuk mund t zbrthehen
me an t hidrolizs n karbohidrate m t thjeshta;
x Karbohidrate t prbra, t cilt mund t zbrthehen prmes hidrolizs
n karbohidrate m t thjeshta.
Sipas numrit t njsive monosaharide klasifikohen n:
- Oligosaharide karbohidrat q prmbajn prej dy deri n njzet
njsi monosaharide;
- Polisaharide karbohidrate q prmbajn mbi dhjet njsi
monosaharide

18
 Biokimia

Nomenklatura
Karbohidratet emrohen me shtimin e mbaress -oza n emrat q
shnojn vendndodhjen e tyre,prejardhjen, ndonj veti fizike ose kimike.
Shumica e karbohidrateve kan edhe emra trivial. Pr shembull: glukoza
ende quhet sheqer i gjakut, sheqer i rrushit dhe dekstroz; fruktozasheqer i
fryteve dhe levuloz.

Prfshirja n organizmat e gjall

Karbohidratet jan m t pranishm te bimt. N mbajtjen e that
bimore ka deri 70% karbohidrate. M t pranishm n to jan celuloza e cila
merr pjes n ndrtimin e murit qelizor t qelizave bimore dhe amidoni si
substanc rezerv.
N mbetjen e that shtazore ka vetm 2% karbohidrate. M s shumti
jan t pranishm si glikogjen, i deponuar n mlin e zez dhe n muskujt
si substanc rezerv.

Karakteristikat e prgjithshme t monosaharideve

Nocioni:
Monosaharidet jan prbrje organike molekulare t ulta, t cilt
hyjn n prbrjen e organizmave t gjall dhe pr nga natyra kimike
paraqesin aldehide ose ketone poli hidroksile.
Ato jan karbohidratet m t thjeshta dhe me zbrthimin e tyre nuk mund
t fitohet karbohidrat m i thjesht. N prbrjen e tyre prmbajn m shum
grupe hidroksile (-OH), grup aldehid (-CHO) ose karbonil ose keto (>C=O).
Formula e prgjithshme pr monosaharidet sht CnH2nOn.

Ndarja
Monosaharidet mund t klasifikohen n dy mnyra:
x Sipas numrit t atomeve t karbonit, mund t jan trioza (me tre atome
t C), tetroza (me katr atome C), pentoza (me pes atome C), heksoza
(me gjasht atome t C) dhe heptoza (me shtat atome t C);

19
Biokimia

Tabela 2-1. Formula projektuese te Fisherit-ne D-forma t aldozave:

Aldotrizoa

D-Gliceraldehid

Aldotetroza

D-Eritroza
D-Treoza

Aldopentoza

D-Riboza D-Arabinoza D-Ksiloza

D-Liksoza

Aldoheksoza

D-Aloza D-Altroza D-Glukoza D-Manoza D-Guloza D-Idoza D-Galaktoza

D-Taloza

20
 Biokimia

Tabela 2-2. Formula projektuese te Fisherit-ne D-forma t ketozave

Ketotrioza

Dihidroksiaceton

Ketotetroza

D-Eritruloza

Ketopentoza

D-Ribuloza D-Ksiluloza

Ketoheksoza

D-Psikoza D-Fruktoza D-Sorboza D-Tagatoza

21
Biokimia

x Sipas grupit funksional q e prmbajn, mund t jen aldoza

(prmbajn grup aldehid-CHO) dhe ketoza (prmbajn grup karbonil
ose keto grup >C=O). N Figurn 2-1 jan dhn formulat e
prgjithshme t aldozave dhe ketozave.

Figura 2-1. Formula t prgjithshme t algozave dhe ketozave

Shum shpesh gjat emrtimit t monosaharideve shfrytzohen

emrtime q n t njkohsisht tregojn edhe numrin e atomeve t karbonit
edhe grupin funksional. Kshtu pr shembull: aldoheksoza, aldopentoza dhe
ketoheksoza, ketopentoza dhe t ngjashme.
Pr paraqitjen e molekulave t monosaharideve shfrytzohen formulat
projektuese t Fisher-it pr format aciklike dhe formulat e Haworth- it pr
format ciklike t monosaharideve.

N tabelat 2-1 dhe 2-2 jan dhn formulat strukturore t formulave

projektuese t Fisher- it D-format e t gjitha algozave dhe ketozave.

Vetit fizike t monosaharideve

Tretshmria
Monosaharidet treten n uj, ndrsa nuk treten n trets organik dhe
yndyra. Karakteristike pr to sht se t gjith jan me shije t mbl.

Aktiviteti optik
Molekulat e monosaharideve prmbajn nj ose m shum C-atome
hirale ose asimetrike (pr katr lidhjet e atomeve t karbonit jan lidhur
atome t ndryshme ose grupe atomike) dhe prandaj tregojn aktivitet optik.

22
 Biokimia

Aktiviteti optik sht aftsi e molekulave hirale pr ta rrotulluar

rrafshin e drits planare te polarizuar pr knd t caktuar n t djatht ose t
majt.
Destrogire jan ato substanca optike aktive q e rrotullojn rrafshin e
drits planare te polarizuar n t djatht dhe shnohen me,,+ para emrit.
Levogire e rrotullojn rrafshin n t majt dhe shnohen me,,- para
emrit t tyre.
Aktiviteti optik dhe kndi i rrotullimit t substancave prcaktohet me
aparat polarimetr, ndrsa hulumtimet q kryhen me t quhen polarime-
trike (Figura 2-4).

Figura 2-4. Paraqitja e pjesve t aparatit polarimetr

Madhsi fizike karakteristike pr t gjitha prbrjet optikisht aktive

sht kndi i tyre i rrotullimit specifik-[a]O20. Ai definohet si kndi
rrotullimit t rrafshit t planit t drits s polarizuar t nj substance optike
aktive n tretje ujore me koncentrik t mass 1 g/dm3 dhe me trashsi t
shtress prej 10 cm.
N Tabeln 2-3 jan dhn vlera t kndit t rrotullimit specifik pr
disa monosaharide.

23
Biokimia

Tabela 2-3.
Vlera pr kndin e rrotullimit specifik pr disa monosaharide

Monosaharid Knd i rrotullimit specifik /

D-Riboza -23,7
D-Deoksiriboza -58
D- Glukoza +52,8
D-Fruktoza -92,4

Madhsia e kndit t rrotullimit specifik prcaktohet me formuln q

vijon:
D
[a]O20 =
J

[a]O20 - kndi i rrotullimit specifik (i matur n 20C dhe me drit me gjatsi

valore saktsisht t prcaktuar - ). Kjo madhsi fizike ka vler
konstante karakteristike pr do substanc optikisht aktive;
D vlera e matur e kndit t rrotullimit t planit t drits s polarizuar
n tretje t prcaktuar;
J prqendrimi i mass s substanc s hulumtuar n tretjen i
shprehur n g/cm3;
d trashsia e shtress npr t ciln kalon drita e polarizuar , d.m.th.
gjatsia e kivets n polarimetr q sht 10 cm.

Studimet polarimetrike mund t shfrytzohen pr analiz kualitative

(prcaktimi i nj substance t panjohur optike aktive) dhe pr analiz
kuantitative (prcaktimi i prqendrimit t panjohur tretja prej substance
optike aktive) t substancave optike aktive.

24
 Biokimia

Aktivitet:
Bj hulumtim pr dallimet n prfshirjen e karbohidrateve n organet e
organizmave shtazor dhe bimor!
Studioje mekanizmin e procesit biokimik fotosintezs gjat s cils
sintetizohen karbohidrate!
Hulumtoje principin e funksionimit t polarimetrit!

Pyetje dhe detyra:

1. Shpjego rolin e karbohidrateve n organizmat e gjall!
2. Sqaro dallimin ndrmjet monosaharideve, oligosaharideve dhe
polisaharideve!
3. Shpjego se pse sht m e madhe prania e karbohidrateve n bim,
n krahasim me pranin e tyre te organizmat e gjall dhe njeriu?
4. Si fitohen monosaharidet n natyr?
5. Pse monosaharidet tregojn aktivitet optik?
6. Cili sht dallimi n mes monosaharideve destrogire dhe levogire?
7. Sa do t prfshij prqendrimi i sakarozs n tretje, pr t ciln n
mnyr polarimetrike sht caktuar se ka kndin e rrotullimit me
vler prej +60?

25
Biokimia

Izomeria optike te monosaharidet

L dhe D izomeria
Molekulat e monosaharideve, n varsi nga vendndodhja e grupit
hidroksid
(OH) n atomin e parafundit t karbonit, mund t z dy konfigurimi.
Derisa OH-grupi sht i vendosur n t majt, konfigurimi sht form e djatht
(D). Derisa grupi ON sht n t majt, konfigurimi sht n t majt
forma (L). Dy format e nj prbrje quhen enantiomere. Pr prcaktimin e
prkatsis s forms D dhe L, si referente prdoren dy format enantiomere
t gliceraldehidit.

L (-) gliceraldehidi D(+) stereoizomeria

Figura 2-5. Stereoizomeria e gliceraldehidit

Enantiomeret jan forma e djath dhe e majt e nj prbrje optike

aktive. Ato kan veti t njjta fizike: pikat e shkrirjes, valimit dhe ngrirjes,
dendsi dhe tretshmri. Shumicn e vetive kimike i kan t prbashkta,
prve gjat reaksionit me reagensa optike aktive.
Enantiomeret dallojn n at q:
- kristalizojn n kristale t ndryshme enantiomorfe (forma kristalore q
sillen ndrmjet veti si objekt dhe shmblltyr);
- kan aktivitet t ndryshm fiziologjik (D-glukoza sht fiziologjikisht
m aktive pr dallim nga L-glukoza);
- e rrotullojn rrafshin e drits s polarizuar pr vlera t njjta t
kndeve, por n drejtim t ndryshm, prandaj sillen ndrmjet veti si
antipode optike. (Sh. D-gliceraldehidi ka knd t rrotullimit specifik
+14o, ndrsa L-gliceraldehidi -14 o).

26
 Biokimia

Molekulat e tyre sillen mes veti si objekt dhe shmblltyr ose si dora
e majt dhe e djatht. Prandaj quhen edhe molekula hirale (nga fjala
greke,,hir q do t thot dor).
Numri i stereoizomereve (i) te prbrjet optike aktive llogaritet me
barazimin: i = 2n ku,,n sht numri i atomeve hirale t C n molekuln e
monosaharidit.
Przierje nga sasi t njjta t forms L dhe D t prbrjes s njjt nuk
tregon aktivitet optik dhe quhet mas racemike:

Aktivitet:
Hulumtoi vetit e enantiomereve t nj monosaharidi dhe kristalet e tyre
enantiomorfe!
Llogarite numrin e stereoizomereve t aldopentozave dhe ketoheptozave!

- dhe - izomeri optike.

Struktura ciklike e onosaharideve

Te monosaharidet haset - dhe -izomeri optike, e cila paraqitet pr

shkak t renditjes hapsinore t ndryshme t grupit hidroksil semiacetile
(OH), e cila pas ciklizimit t molekulave t monosaharideve formohet n
atomin e par t C.
Monosaharidet si prbrje organike bifunksionale, prmbajn shum
grupe OH dhe nj keto ose aldo grup. Prandaj pritet q ato t`i japin
reaksionet karakteristike pr alkoolet polihidroksile dhe pr prbrjet
karbonile. Por me studimin e reaktivitetit t tyre jan vrejtur dallime
ndrmjet reaktivitetit t triozave dhe tetrozave nga njra an dhe t
pentozave dhe heksozave nga ana tjetr.
Gjegjsisht, monosaharidet me numr m t vogl t atomeve t C dhe
njkohsisht me m pak grupe OH i japin pothuajse t gjitha reaksionet
karakteristike pr prbrjet me grup alkoolik dhe karbonil, q tregon pr
strukturn e tyre stabile.
Pentozat dhe heksozat nuk i japin t gjitha reaksionet karakteristike
pr grupin alkoolik dhe karbonil. Gjithashtu sht prdftuar se ato n tretje

27
Biokimia

ujore shfaqin veti t mutarotacionit ose rotacionit ndryshueshm. Ajo sht

veti pr t`u ndrruar kndi i rrotullimit specifik me qndrimin n tretjen
ujore t substancs optike aktive. Arsye pr kt ndryshim sht formimi i
formave ciklike semiacetale.
N tretje ujore, molekulat e heksozave dhe pentozave kur jan n form
aciklike (karbonile), pr shkak t sp3 hibridizimit t atomeve t C, shtrihen n
m shum rrafshe dhe marrin konfigurim t darve. Pr shkak t afrsis ndodh
reaksion identik me reaksionin ndrmjet aldehideve dhe ketoneve me alkoole,
gjat t cilit fitohen semiacetale dhe acetale (Figura 2-6).

Forma hidrate Gjysmapeta Apetal

Figura 2-6. Reaksion i adicionimit t alkoolit n grupin aldehid dhe formimi i

semiacetaleve dhe acetaleve

Gjegjsisht ndrmjet grupit karbonil (>S=O) t C1 dhe grupit

hidroksil(ON) t atomit C5 ndodh reaksion, me ka ciklizohet molekula dhe
formohen forma semiacetale t molekuls.
Gjat ciklizimit t aldoheksozave formohet unaze heterociklike,
heterociklike gjasht antarshe e piranozs, n t ciln sht i prfshir atomi i
oksigjenit nga grupi ON- nga atomi i pest i C. Krijohet nj grup i ri hidroksile
n atomin e par t C (i cili bhet hiral), i cili sht m reaktiv n krahasim me
ON grupet tjera dhe quhet grup hidroksil semiacetal (Figura 2-7).

Figura 2-7. Formimi i strukturave ciklike n tretje ujore t glukozs

28
 Biokimia

Te ketoheksozat ciklizimi ndodh ndrmjet grupit karbonil n C2 atomit

dhe t grupit hidroksil n C5 atomin, me ka krijohet grup i ri semiacetal ON
n S2 dhe molekula ciklizon n furanozen, unaz pes antarsh. M rrall
ato ciklizojn n unaz t piranozs, ndrsa ciklizimi sht paraqitur n
Figurn 2-8.

D-D-fruktopiranaza
Figura 2-8. Formimi i strukturave ciklike semiacetale te fruktoza

Gjat ciklizimit te pentozat dhe heksozat formohen dy D- dhe E-forma

semiacetale, t cilat quhen anomere ose diastereoizomere. Ato dallojn n
vendndodhjen e OH grupit t sapokrijuar n C1 atomin. N figurat 2-9 dhe 2-
10 jan paraqitur format anomere t glukozs dhe fruktozs.

D-D-glukopiranoza E-D- glukopiranoza

Figura 2-9. Format anomere t glukozs

29
Biokimia

D-D-fruktofuiranoza E-D- fruktofuiranoza

Figura 2-10. Format anomere t fruktozs

Te D-format grupi semiacetal ON sht i vendosur nn rrafshin e

unazs, ndrsa te E-format sht e vendosur nn rrafshin e unazs.
Anomeret nuk jan antipode optike, sepse e rrotullojn rrafshin e
drits polarizuese pr vler t ndryshme t kndit, por n drejtim t njjt.
Forma aciklike dhe dy format ciklike ( dhe ) t pentozave dhe
heksozave quhen forma tautomere, ndrsa dukuria tautomeri. D- dhe E-
format n tretje ujore jan n gjendje t baraspeshs s ndrmjetme me
formn aciklike. Ato ekzistojn vetm n tretje ujore si tautomere. N
gjendje kristalore nuk ka tautomeri, ndrsa dy format mund t izolohen nga
njra tjetra. D-format kan karrige dhe prandaj jan m stabile n krahasim
me E-formn.

Figura 2-11. Forma tautomere te glukoza

30
 Biokimia

Anomeret kan veti t ndryshme fizike. Kan vler t ndryshme t

rrotacionit specifik nga njra tjetra. Ato e rrotullojn rrafshin e drits
polarizuese n drejtim t njjt, por pr knd t ndryshm. Po ashtu kan
pika t ndryshme t valimit dhe shkrirjes.

Vetit kimike t monosaharideve

Monosaharidet shfaqin reaktivitet t madh, n falnderim t pranis s
m shum grupeve hidroksile dhe grupit karbonil.

Reaksione t grupeve hidroksile

x n reaksion me acide monosaharidet japin estere.
N metabolizmin e karbohidrateve rol m t rndsishm kan esteret
e tyre me acidin fosforik (Figura 2-12). Kto estere kan veti t ndryshme
fiziko-kimike n raport me monosaharidet, sepse jan elektrolite dhe jan
m reaktiv.

Figura 2-12. Reaksioni i esterifikimit t glukozs me acid fosforik, me ka fitohet

6-fosfat glukoza

x n reaksion me alkoole formohen etere

M t rndsishme jan eteret q krijohen n OH grupin semiacetal
dhe quhen glukozide (Figura 2-13).

31
Biokimia

D-metil- D -glukopiranozid

D-D -glukopiranoza

E-metil- D -glukopiranozid
Figura 2-13. Reaksioni i glukozs memetanol me ka fitohen glukozide

Reaksione t grupit karbonil

x Reaksioni me cianhidrin
N reaksion me cianhidrin monosaharidet kalojn n karbohidrate me
m shum atome t C (Figura 2-13).

Trioza Oksinitril i Acid Tetroza

(D-gliceraldehid) Triozs eritronik (D-eritroza)

Figura 2-13. Sinteza e tetroza D-eritroza nga trioza

D-gliceraldehid me reaksion me cianhidrin

x N reaksion me prbrjen hidroksilamin, monosaharidet japin

okside. Ky reaksion sht i kundrt me reaksionin e cianhidrinikut
dhe sht i rndsishm, sepse prmes tij arrihet shkurtimi i vargut
t atomeve t karbonit dhe fitohen monosaharide me numr m t
vogl t atomeve t C. (Figura 2-14).

32
 Biokimia

Trioza Oksinitril Aldoksim Tetroza

(D-gliceraldehid) i triozs i tetrozs (D-eritroza)

Figura 2-14. Reaksioni me hidroksilamin pr fitimin e triozs

D-gliceraldehid nga tetroza D-eritroza

x Reaksioni fenilhidrazonik ose osazonik (Emil Fisher 1884 g.)

Karbohidratet nuk mund t ndahen nga nme an t kristalizimit, sepse
me nxehjen para se ta arrijn pikn e shkrirjes shprbhen. Me
fenilhidrazin shumica ndrtojn substanca kristalore, t quajtura
osazone, q shrbejn pr izolim dhe identifikim t karbohidrateve, t
cilt mund t`i formojn. Osazonet jan substanca kristalore, kan pik t
sakt t shkrirjes, form dhe ngjyr karakteristike, q prdoret pr
identifikim cilsor t karbohidrateve.

Reaksioni fenilhidrazonik (osazonik)

N dy epruveta vihen nga 0,5g fenilhidrazin, 0,5g natrium acetat, 1 mL acid
acetik dhe 5mL tretje t glukozs n epruvetn e parn dhe tretje t fruktozs
n t dytn. Prmbajtja e dy epruvetave przihet dhe nxehe. Kur pas nj
kohe t caktuar n epruvetat formohet n shtres mbetje, epruvetat lihen q
t ftohen ngadal. Kristalet e verdha jan prodhim i glukozave nga epruveta
e par dhe fruktozave nga e dyta.

x Veprimi i acideve n monosaharidet

Nn veprimin e acideve t forta minerale, merren tre molekula uji nga
molekulat e monosaharideve dhe pastaj ato ciklizojn n aldehide t

33
Biokimia

pangopura. Pentozat ndrtojn furfural, ndrsa heksozat hidroksimetil

furfural 1 (Figura 2-15).

Furfural
a) Pentoza

Oksimetil furfural

b) Heksoza

Figura 2- 15. Fitimi i a) furfural dhe b) oksimetil furfural

Reaksioni i Molischit:
N epruvet vendosen 2 mL tretje t glukozs dhe 2-3 pika tretje
alkoolike n-naftol, przihet dhe sipas pamjes me kujdes shtohet 1mL
acid sulfurik i prqendruar H2SO4. N siprfaqen prekse ndrmjet dy
lngjeve vrehet paraqitja e nj unaze t ngjyr vjollce. Gjat reaksionit
t glukozs me acid sulfurik formohet oksimetil furfura. N siprfaqen
prekse midis dy lngjeve vrehet paraqitja e nj unaze ngjyr vjollce. Gjat
reaksionit t glukozs me acid sulfurik formohet oksimetil furfural, i cili nuk
sht i ngjyrosur n ngjyr vjollce me ka do t identifikohej.

x Veprimi i bazave mbi monosaharidet

1
Ky reaksion sht prov pr ekzistimin e strukturs ciklike te monosakaridet.
34
 Biokimia

N reaksion me baza t dobta molekulat e monosaharideve enolizojn

format enole t tyre (glukoza kalon n fruktoz ose manoz dhe anasjelltas).
N reaksione me baza t forta, molekula shkputet n dy vende dhe
fitohet przierje prej prbrjeve: acidit t qumshtit, acidit milingonik dhe
metilglioksalit, i cili quhet karamel.

Reaksioni i Moore-it:
N epruvet vihen 5 mL tretje t glukozs dhe 1 mL tretje t hidroksidit t
natriumit dhe nxehet deri n vlim. Vrehet paraqitja e ngjyrs s verdh ose
t verdh t errt n tretjen dhe arom karakteristike nga karamela e fituar.

x Reduktimi i monosaharideve
Grupi karbonil i monosaharideve mund t reduktohet deri n alkoolik
me ka fitohen alkoole polihidroksile. Me reduktimin e glukozs fitohet
sorbitol, ndrsa me reduktimin e fruktozs manitol. (Figura2-16).

a) b)

Figura 2-16. Prodhime reduktuese t glukozs

a) sorbitol dhe t fruktozs b) manitol

x Oksidimi i monosaharideve
Me oksidimin e grupit karbonil nC1 n molekulat e monosaharidve
fitohen acide aldonike (-onike).

35
Biokimia

Me oksidim, n kushte biologjike mund t ruhet grupi aldehid, e t

oksidohet OH grupi primar t C-atomit t fundit me ka fitohen acide
uronike.
Me oksidimin e grupit karbonil t C1- dhe OH-grupit n atomin e
fundit t C fitohen acide aldare (sheqerike). Me oksidant t fort te
algozat shkputet vargu, ndrsa te kemozat shkputet gjat do oksidimi
(Figura 2-18).

acid glukonik acid glukuronik acid glukoaldar

Figura 2-18. Prodhime oksiduese t glukozs

Reakcioni i Fehlingut:
N nj epruvet futet nga 1 mL nga tretjet Fehling I dhe
Fehling II. Prmbajtja przihet dhe nxehet deri n valim. Dy
tretjet e nxehta przihen dhe pastaj vrehet ndryshim n
ngjyrn nga e kaltra e errt (nga reagensi i Fehling-ut),kah e
verdha (nga hidroksidi i bakrit (I)), n t kuqe-kaft nga prania e oksidit t
bakrit t krijuar (I).
Reaksioni i Tollensit (reaksioni i pasqyrs s argjendt):
N epruvet vihen vllime t njjta t tretjes nga nitrat argjendi dhe
glukoza, shtohen 2-3pika hidroksid amoniaku dhe pastaj nxehet me kujdes.
Pas nj kohe t caktuar n muret e epruvets vrehet shtresimi i argjendit n
form t pasqyrs dhe prandaj ky reaksion ende quhet reaksion i,,pasqyrs
s argjendt.

36
 Biokimia

Prfaqsuesit m t rndsishm t monosaharideve

Triozi C3H6O3
Triozat n natyr nuk takohen t lira, por vetm si estrere fosfatike.
Krijohen me zbrthimin anaerob t glukozs.

Tetrozi C4H8O4
Tetrozat nuk kan rndsi biologjike, ndrsa n natyr hasen n form
t etereve fosfatike.

Pentozi C5H10O5
Rndsi m t madhe nga grupi i pentozave kan riboza dhe
deoksiriboza. Hasen n natyr n form ciklike furanoze dhe piranoze.
Riboza si D-ribofuranoza-5-fosfat merr pjes n ndrtimin e
ribonukleozideve dhe acideve ribonukleike (ARN), t disa koenzimave, t
adenozinmonofosfatit (AMP), adenozindifosfatit (ADP) dhe adenozintri-
fosfatit (ATP).
Deoksiriboza si D-deoksiribofuranoza-5-fosfat hyn n prbrjen e
deoksiribonukleozideve dhe acidit deoksiribonukleinik (ADN).
N natyr rrall hasen t lir (vetm n urinn) dhe t lidhura n form
t etereve fosfatike.
Nga grupi i heksozave m t prfshir n natyr dhe me shum
funksione t rndsishme n organizmat e gjall jan aldoheksoza dhe
glukoza dhe ketoheksoza fruktoz.

D(+)Glukoza (dekstroza, sheqeri i rrushit, sheqeri i gjakut).

Glukoza si e lir mundt gjendet te bimt, n frytet e pemve, rrnjt,
gjethet, lulet, ndrsa te shtazt he njeriu n limf dhe gjak (3,9-6,1 mmol/L).
N gjendjen e lidhur haset n prbrje t oligosaharideve dhe
polisaharideve, glukozideve, mjalts dhe prodhimeve tjera.

37
Biokimia

Figura 2-19. Formula strukturale aciklike e D-glukozs

dhe formula strukturale ciklike e D-D-glukopiranozs

Glukoza n natyr sintetizohet prmes procesit t fotosintezs dhe me

zbrthim hidrolitik t amidonit dhe glikogjenit n sistemin digjestiv:

(C6H10O5)n+ nH2O nC6H12O6

Organizmi i njeriut glukozn mund ta pranoj n mnyr t

drejtprdrejt me an t konsumimit t pemve t ndryshme ose nga
amidoni i cili n sistemin digjestiv zbrthehet prmes hidrolizs n glukoz.
Glukoza deponohet n mlin e zez dhe n muskuj si glikogjen.
Vetit fizike t glukozs jan: substanc e bardh kristalore me shije t
mbl, tretet mir n uj, ndrsa tretet dobt n trets organik. Pika e
shkrirjes sht 81oC. Shfaq mutarotacion, n baraspesh ndrmjet forms
ciklike dhe aciklike tregon knd t rotacionit specifik [D]O2 = +52,9q.
0

Vetit kimike jan: glukoza zhvillon reaksione karakteristike pr

alkoolet, me acide jep estere, me metale alkale jep kripra, me reduktim jep
alkool heksahidroksil-sorbitol, me oksidim jep acid glukonik.
Glukoza sht burim kryesor i energjis pr organizmat e gjall.
Metabolitikisht te organizmat shtazor, mikroorganizmat dhe bakteret
glukoza zbrthehet n tre procese:
x fermentimit alkoolik
x ciklit t 6-fosfat pentozs
x glikolizs
38
 Biokimia

Gjat ktyre proceseve lirohet sasi e madhe e energjis t ciln

organizmi i shfrytzon pr rritje, zhvillim dhe funksionim t organizmit.
Kto procese shfrytzohen n proceset pr fitimin e prodhimeve
qumshtore, gjat prpunimit t qumshtit, ardhja e brumit, pijeve alkoolike
etj.

D(-)Fruktoza (levuloza, sheqeri i pemve)

Figura 2-20. Forma ciklike dhe aciklike e D(-) fruktozs

Fruktoza sht ketoheksoza m e rndsishme. Si e lir fruktoza

gjendet n frytet e pemve (,,fructis pem) dhe n mjatl(n form t
piranozs). N gjendje t lidhur gjendet n prbrje t oligosaharideve
(saharoza) dhe polisaharidit inulin. N organizmin e njeriut gjendet si estere
fosfatike. fruktoza e lir ka form ciklike piranoze, ndrsa te prbrjet hyn
n form furanoze.
Fruktoza sht karbohidrati m i mbl, ka rotacion specifik >D@ =93q,
O
20

me pikn e shkrirjes prej 103qC. Zhvillon reaksione tipike pr

monosaharidet, ndrsa reduktohet n alkoolin polihidroksil manitol.

39
Biokimia

Pyetje dhe detyra:

1. Definoi kuptimet: monosaharid, aldoza, ketoza, enantiomer, atom hiral i C dhe
mutarotacion.
2. Cila sht arsye pr paraqitjen e mutarotacionit n tretjet ujore t prbrjeve
optike aktive?
3. Cilt jan dallimet n vetit e enantiomereve?
4. Shpjego ka nnkuptojn shprehjet "E-D-deoksiribofuranoza" dhe ,,L-(+)-
fruktoza!
5. Mso se a jan format Ddhe E antipode optike dhe enantiomere?
6. ka paraqesin dhe sipas ka dallojn anomeret?
7. Shpjego rndsin e metods polarimetrike pr analizn e prbrjeve optike
aktive!
8. Llogarite numrin e ketoheptozave! Sa ifte t enantiomereve ka n kt grup t
prbrjeve?
9. Prse ndodh reaktiviteti kimik i monosaharideve?
10. Shpjego rndsin e reaksionit t cianhidrinit? Cili reaksion ka mekanizm t
kundrt?
11. Cilat jan dallimet n vetit dhe ndrtimin e glukozs dhe fruktozs?
12. Shkruaj barazime t reaksioneve vijuese!
- -D-glukopiranoza me etanol;
- Oksidimi i D-glukozs n C1;
- Esterifikimi i D-ribozs me acid fosforik;
- Reduktimi i D-glukozs;
- Fitimi i oksimit nga -D-glukoza me hidroksilamin;
- Fitimi i furfuralit nga D-riboza;
- Oksidimi i D-galaktozs
13. Rretho cilat nga kto pohime jan t sakta?
Korrigjo pohimet e pasakta!
T / AAnomeret sillen si enantiomere
T / AL-fruktoza sht dekstrogire
T / AGjithsej ka 16 ketoheksoza
T /A Prokursort jan substanca nismtare gjat proceseve katabolitike
14. Pse pentozat dhe heksozat nuk i zhvillojn t gjitha reaksionet karakteristike
pr aldehidet dhe ketonet? Sqaro!

40
 Biokimia

Oligosaharidet
Oligosaharidet jan karbohidrate q jan t prbra prej dy deri n
dhjet molekula t mbetjeve monosaharide. Me rndsi m t madhe dhe m
t studiuar jan disaharidet dhe disa tri- dhe tetrasaharide. Pr nga prbrja
kimike jan prbrje q zbrthehen n dy deri dhjet aldehide dhe ketone
polihidroksile. Emrtohen sipas emrave trivial.

Disaharide C12H22O11

Disaharidet t rndsishme jan t prbra prej dy heksozave t

lidhura n mnyr glikozidike. N varsi nga mnyra e lidhjes ekzistojn dy
tipe t disaharideve: t tipit maltoz dhe trehaloz.
Disaharide t tipit maltoz lidhja e njsive monomere t
monosaharideve te ky tip i disaharideve, sht ndrmjet OH-grupit semiace-
tal t njsis s par monosaharide dhe nj OH-grupi tjetr t njsis s dyt.
Prfaqsues t ktij tipi t disaharideve janmaltoza dhe laktoza.

Maltoza (D-D-glukozil-glukoza) sht e prbr prej dy D-D

glukopiranozave t lidhura ne mnyre glikozidike Do4) (Figura 2-21).
N sistemin digjestiv fitohet me zbrthimin e amidonit dhe glikogjenit
prmes ushqimit. Tretet mir n uj dhe alkool, shfaq veti t mutarotacionit,
jep osazone dhe redukton bakrin (II) nga tretja e Felling-ut. N mnyr
hidrolitike zbrthehet nn veprimin e acideve t forta (n kushte
laboratorike) ose enzimave n dy D-Dglukopiranoza.

Figura 2-21. Formula strukturale e maltozs

41
Biokimia

Laktoza (E-D-galaktozil-4-D-glukoza) ose sheqeri i qumshtit sht

disaharid i tipit maltoz. Krijohet me lidhjen Eo4) glukozite t nj
molekule t E-D-galaktopiranozs dhe nj molekule t E-D-glukopiranozs
(Figura 2-22). Laktoza sintetizohet n gjndrat e qumshtit t sisorve, tretet
mir n uj, por nuk tretet n etr dhe alkool. Zbrthehet n mnyr
hidrolitike n galaktoz dhe glukoz.

Figura 2-22. Formula strukturale e laktozs

Disaharide t tipit trehaloz paraqitet te ato disaharide q jan krijuar

me lidhjen e OH-grupeve semiacetale t molekulave t dy njsive
monosaharide. Prfaqsues me rnds m t madhe sht saharoza.

Sakaroza (D-D-glukozido-E-D-fruktozid) krijohet

me Eo2) lidhjen glukozite t D-D-glukopiranzs dhe
E-D-fruktofuranozs (Figura 2-23). N natyr mund t
gjendet n rrepn e sheqerit dhe n kallamin e sheqerit.
Saharoza shfaq vetit fizike vijuese: tretet mir n uj,
ndrsa pika e shkrirjes sht 184C. Mbi at temperatur
degradohet, errsohet dhe kalon n karamele. Ka aktivitet
optik, ndrsa rrotullimi specifik saj sht +66,5.
Vetit karakteristike kimike t sakarozs jan:
x nn veprimin e acideve dhe enzimave hidrolitike zbrthehet n
glukoz dhe fruktoz (Figura 2-24).
x Enzima invertaza e zbrthen deri n sheqer invert (przierje nga
fruktoza dhe glukoza), i cili sht levogir. Mjalti natyror sht sheqer
invert.

42
 Biokimia

x tretja ujore e sakarozs e redukton tretjen e Fehling-ut pr shkak t

mungess s grupit hidroksil semiacetal (ON);
Saharoza shfrytzohet n ushqimin e njeriut, pr prodhimin e
produkteve konditore, n industrin ushqimore si ngirs dhe konservans.

Figura 2-24. Zbrthimi hidrolitik i sakarozs n glukoz dhe fruktoz

Hidroliza e sakarozs:
Sakarozn mund ta zbrthejm hidrolitikisht me nxehjen me tretje t acidit
klorhidrik. N epruvet vihen 4 ml tretje t sakarozs dhe 1 ml tretje t HCl
me koncentrik t HCl 3mol/dm3. Epruveta nxehet rreth 5 minuta. Hidroliza
ka mbaruar. Produktet e hidrolizs: glukoza dhe fruktoza prdftohen me
reaksionin e Fehling-ut, i cili do t jet pozitiv. Para se t bhet reaksion i
Fehling-ut tretja alkalizohet me disa ml tretje t hidroksidit t natriumit,
d.m.th. deri n arritjen e reaksionit bazik (kontrollohet me letr lakmuesi).

43
Biokimia

Polisaharidet
Polisaharidet jan prbrje biopolimere me mas molekulare t
madhe t prbr prej mbi dhjet (m shpesh disa qindra ose mijra)
njsive monosaharideve t lidhura n mnyre glikozidike.
Kto prbrje kan veti t ndryshme nga monosaharidet prej t cilve
fitohen. Nuk kan shije t mbl, nuk treten n uj, por me t disa prej tyre
krijojn sisteme koloide.
Polisaharidet klasifikohen n m shum mnyr:
Sipas rolit n organizmat e gjall:
x strukturor-t cilt n bimt jan ind mbshtets dhe ua mbajn
strukturn mekanike
x rezerv ose ushqyes

Sipas prbrjes kimike:

x homopolisaharide-t prbra nga njsi t njjta monosaharide (amidon,
glikogjen, celuloza) dhe
x heteropolisaharide-t prbra nga njsi t ndryshme monosaharide
(mukoplisaharidet: heparini, acidi hialuronik, hondroitin sulfati)
x t konjuguar: glukoproteina dhe glukolipide

Sipas prejardhjes
x bimor ose fitopolisaharide
x shtazor ose zoopolisaharide

Homopolisaharide (C6H10H5)n

Amidoni

Amidoni sht homopolisaharid, i cili n form t kokrrave t

amidonit gjendet n farat e bimve ku deponohet si ushqim rezerv.
Sintetizohet n pjest e gjelbra t bimve.

44
 Biokimia

Mbshtjellsi i kokrrave t amidonit sht i prbr nga polisaharidi

amilopektin, ndrsa zemra nga polisaharidi amiloz. N organizmin e njeriut
me an t hidrolizs amidoni zbrthehet nn veprimin e enzims amilaz,
me ka fitohet disaharidi maltoza.
Hidroliza n kushte laboratorike kryhet me nxehjen nn veprimin e acidit
klorhidrik t koncentruar. Pas asaj s pari fitohet przierje prej polisaharideve
m t shkurtra -dekstrine, e pastaj prmes maltozs fitohet glukoz.
Amiloza sht e prbr prej nj numri t madh t D-D-
glukopiranozave, t lidhura ndrmjet D(1 4) glukozidik (Figura 2-
25).vargu n hapsir, merr struktur n form t spirales (Figura 2-26).
Masa molekulare z 4 000 deri 400 000. E ndrton zemrn e kokrrave t
amidonit, ku sht e pranishme me 20-30%. Tretja jodike e ngjyros me
ngjyr vjollce.

Figura 2-25. Pjes nga formula strukturale e amilozs

Figura 2-26. Radhitje hapsinore e molekuls s amilozs

Amilopektina sht polisaharid me struktur t degzuar. sht e

ndrtuar prej D-D-glukopiranozave, t lidhura n D(1 4) glukozid (Figura
2-27). N seciln njsi t njzet dhe t pest ka degzim D(1 6)
glukozidik (Figura 2-28). Tretja jodike e ngjyros n ngjyr vjollce. N
kokrrat e ndrton mbshtjellsin me prqindje prej 70-80. Amilopektina nuk
tretet n uj, por vetm bymehet.

45
Biokimia

Figura 2-27. Pjes e formuls strukturale t amilopektins

Figura 2-28. Radhitje hapsinore e molekuls s amilpektins

Reaksioni i Lugol-it:
N epruvet vihet tretje e amidonit dhe disa pika tretje t Lugol-it. Vrehet
ngjyrosje e kaltr, e cila humbet me nxehje, ndrsa me ftohje paraqitet
prsri.
Hidroliza e amidonit:
N epruvet vendoset 5 mL tretje t amidonit, 0,5mL HCl e prqendruar dhe
disa pika reagens t Lugol-it. Njkohsisht e nxehim dhe e ftohim epruvetn.
N shembujt e ftohur do t vrejm se ngjyra e tretjes ndrron nga e kaltra,
vjollca, kuqja n pa ngjyr. Gjat nxehjes pr nj koh t gjat amidoni do
t hidrolizoj n glukoz. N tretjen shtojm disa pika nga reagensi i Lugol-
it, derisa ai nuk ngjyroset d.m.th. se hidroliza e amidonit n glukoz sht e
mbaruar dhe e plot. Pranin e glukozs e identifikojm me prov pozitive t
Fehling-ut.
(C6H10H5)n oC6H10H5)n oC6H12H6
skrob dekstrini glukoza

46
 Biokimia

Glikogjeni

Glikogjeni sht homopolisaharid

rezerv me prejardhje shtazore. sht i
ndrtuar prej 3 000 deri 30 000 njsi
glukoze me mas relative molekulare
prej 0.5 deri 10 milioni.
sht i pranishm n t gjitha indet
dhe organet, por m i prmbajtur sht
n mlin e zez dhe muskujt. Pr nga
ndrtimi kimik sht i ngjashm me Figurat2.29. Nj pjes e renditjes hapsinore
njsive glukoze n glikogjen
amilopektinn, vetm se degzimi
ndodh n do t tetn deri t dymbdhjetn njsi monosaharide. N
organizmin e shtazve dhe njeriut, glikogjeni deponohet n muskuj (prej 0,4
deri 1%) dhe n mlin e zez (deri 6%). Zbrthimi enzimatik i glikogjenit-
glikogjenoliza sht me mekanizm t ngjashm me at t amidonit.

Prov e Lugol-it me glikogjen:

N 1mL ekstrakt prej glikogjeni shtohen disa pika tretje Lugol-i. Vrehet
paraqitja e ngjyrs s kuqe-kaft n tretjen. Me nxehje ngjyra humbet,
ndrsa gjat ftohjes prsri paraqitet.

Celuloza

Celuloza sht homopolisaharidi strukturor m i rndsishm pr

bimt. Hyn n prbrjen e murit qelizor t qelizave bimore. Pr nga prbrja
kimike celuloza sht biopolimer i padegzuar, i prbr prej 800 deri
12000 -D-njsi glukopiranoze, E(1 4) t lidhura n mnyre glukozidike
(Figura 2-30).
Celuloza nuk tretet n uj, acide dhe baza t dobta dhe n trets
organik, nuk ka grupe t lira semiacetale dhe nuk reduktohet.

47
Biokimia

Figura 2-30. Pjes nga formula strukturale e molekuls s celulozs

Figura 2-31. Lidhja e molekulave t celulozs me lidhje hidrogjenore

N sistemin pr vlim n organizmin e njeriut, celuloza nuk hidrolizn n

mnyr enzimatike, por nn veprimin e mikroorganizmave q jetojn n zorrn
e trash zbrthehet deri n przierje prej acideve t ndryshme organike (acetik, i
qumshtit, buterik, qilibari) dhe gazrave: CO2, H2 dhe CH4.
Te organizmat e shtazve barngrnse celuloza sht burim i energjis,
ndrsa me an t hidrolizs zbrthehet deri n acide yndyrore m t thjeshta
n lukthin dhe paralukthin.

Tretja e celulozs
Trets m i mir i celulozs sht tretja ujore e diamino hidroksidit t bakrit
(II), e njohur si reagens i Schweitzer-it.
Po ashtu si trets i celulozs prdoret edhe (II) etilendiamin bakri
Cu(H2NCH2CH2NH2)2(OH)2 q paraqet tretje t hidroksidit t bakrit (II) n
etilendiamin t tretur n uj.

Homopolsaharide tjera m t rndsishme (homoglikane)

x inulin (i ndrtuar nga fruktoza);
x agar-agar (i ndrtuar nga galaktoza);
x hitin (i ndrtuar nga N-acetil-glukozamina);
x pektina (e ndrtuar nga acidi galakturonik).

48
 Biokimia

Heteropolisaharide (heteroglukane) (mukopolisaharide ose

glukozaminglikane)
Heteropolisaharidet jan t ndrtuar nga amino-sheqere (m t
prmbajtura D-galaktozamini dhe D-glukozamini) dhe acidet uronike. Nga
ky grup i prbrjeve m t pranishm n organizmat e gjall jan:
x acidi hialuronik i cili sht i ndrtuar prej N-acetilglukozamins dhe
acidit glukuronik (Figura 2-32);

Figura 2-32. Pjes nga formula strukturale e acdit hialuronik

x hondroitin sulfat, sht prbr nga acidi glukuronik, N-acetil-

D-galaktozamina dhe grupi sulfat;

Figura 2-33. Njsi monomere disaharide e hondroitin sulfat A

x heparin-i prbr nga glukozoamina, acidi glukuronik dhe acide

sulfurike t lidhur me amino-grupin e glukozamins;
x polisaharidet e grupeve t gjakut (A, B, AB, O).

49
Biokimia

Test kontrollues:

Rrethoje prgjigjen e sakt:

1. Molekula e glikogjenit sht e ngjashme me molekuln e amilopektins
Dhe vargjet te kto polisaharide jan t lidhura:
a) Do4) n vargun kryesor, ndrsa me Do6) b) Eo4)
c) Do6) ansor n vargun kryesor, ndrsa me Do4) ) Do4) ansor
2. Acidi glukonik sht:
a) aminoacid monokarboksilik b) acid trikarboksilik
c) acid polihidroksil dikarboksilik ) aminoacid
3. Cili nga emrtimet e dhna nuk i prgjigjet glukozs:
a) dekstroza b) sheqer i rrushit c) levuloza ) sheqer i gjakut
4. Numri i atomeve hirale te aldoheksozat dhe ketoheksozat, prkatsisht, prmban:
a) 1 ose 2 b) 4 ose 3 c) 4 ose 4 ) 2 ose
4 . Format D- dhe E ndrmjet veti jan:
a) enantiomere b) antipode optike
c) anomere ) forma karbonile
5. 6. Me hidrolizn e sakarozs fitohet:
a) glukoza b) glukoza dhe fruktoza
c) galaktoza dhe glukoza ) fruktoza

Pyetje:
1. Defino kuptimet: polisaharid, prbrje destrogire dhe levogire, enantiomeri,
anomere, substanca me aktivitet optik
2. shkruaj dhe shpjegoi formuln e Fisher-it dhe dy formulat ciklike t Haworth it
t glukozs, emrtoi dhe nnvizoi atomet hirale!
3. shkruaj barazimet e reaksioneve: -D-glukoza me hidroksiamin; esterifikimin e
D-ribozs me H3PO4 n C5-atomin!
4. sa mas acidi glukonik do t fitohet me oksidimin e 20g glukoze?
5. bj dallim midis formave L dhe D t monosaharideve levogire dhe destrogire!
6. tregoi prfaqsuesit e polisaharideve dhe dallimet n mes tyre!
7. Glukoza zhvillon reaksion pozitive t Fehling-ut, ndrsa sakaroza dhe amidoni,
n prbrjen e t cilve sht e prfshir, nuk kan. Shpjego prse sht ashtu!
O

50
 Biokimia
OH
OH

Metabolizmi i substancave

Metabolizmi
Me metabolizm nnkuptohet seri e trsishme e proceseve biokimike
n organizmat e gjall. Funksioni i tij sht:
x marrja e energjis nga mjedisi i jashtm, n form t ushqimit ose
energjis diellore;
x hidroliza enzimatike e ushqimit n substanca m t thjeshta organike
x (aminoacide, monosaharide, acide yndyrore etj.), nga e cila m von
do t sintetizohen biopolimere (proteinat, acidet nukleike, lipidet etj.)
dhe komplekse supermolekulare;
x sSinteza e biokomponimeve me qllim t posam (hormone dhe
enzima).

Katabolizmi sht zbrthimi enzimatik i prodhimeve ushqyese me

masa molekulare relativisht t mdha (karbohidrate, proteina, lipide), nga
ka si prodhime prfundimtare fitohen prbrje me mas molekulare t
vogl (acidi i qumshtit, acidi acetik, CO2, amoniaku dhe urea).
Kto reaksione prcillen me lirim t energjis (egzoterme)
E cila fiksohet dhe deponohet si adenozin trifosfat - ATP.
Zbrthimi i prbrjeve ushqyese sht enzimatik dhe zhvillohet n m
shum faza prmes intermedierve t prbashkt t cilt jan prbrje
organike (Figura 2-34).

Substancat e prbra organike t cilat i marrin prmes ushqimit zbrthehen

n substancat monomere themelore nga t cilat jan ndrtuar

Substancat monomeve zbrthehen n metabolite m t thjeshta

Oksidim i plot deri n CO2 dhe H2O

Figura 2-34. Zbrthim katabolitik i substancave

51
Biokimia

Anabolizmi prfshin sintezat enzimatike t komponentve t

prbr t domosdoshm me mas molekulare t madhe t qelizs
(proteina, acide nukleike, lipide, polisaharide). Gjat ktyre sintezave
harxhohet energji (ato jan procese endoterme) t ciln e fitojn nga
adenozin trifosfati-ATR ose forma e reduktuar e nikotinamid dinukleotid -
NADPH.
Anabolizmi dhe katabolizmi ndodhin n pjes t ndryshme t qelizs
dhe jan t kanalizuara nga enzima t ndryshme.

Cikli energjetik n qeliza

Prbrjet organike q gjenden n ushqimin, jan t pasura me
hidrogjen dhe prandaj prmbajn sasi t madhe t energjis kimike. Veti m
e rndsishme e organizmave t gjall sht mundsia pr ta shfrytzuar
energjin nga materiet ushqyese, duke i djegur deri n CO2 dhe H2O n
shtypje dhe temperatur konstante.
Gjat ktyre reaksioneve rol t rndsishm luajn prbrjet
energjetike, gjat sintezs s cilave deponohet energji, ndrsa gjat
zbrthimit t tyre lirohet energji. Prbrjet m t rndsime energjetike jan
paraqitur n Tabeln 2-4.

Tabela 2-4.
Prbrje energjetike n organizmin e njeriut

Lloj i prbrjeve Prfaqsues

fosfatni- glukoza-6-fosfat dhe
Estere -glicerolfosfat enolni-
fosfoenolpiruvat
Anhidridi i acideve adenozin trifosfat ATR
Derivate t acideve fosfaminike kreatin fosfat
Estere t tioalkoholeve q prmbajn acetil koenzim A
acid fosforik

Me hidrolizn e t gjitha prbrjeve t pasura energjetike lirohet sasi e

konsiderueshme e energjis q lviz prej -10 deri -62 kJ/mol.
52
 Biokimia

Kto prbrje sipas energjis q mund ta deponojn ndahen n

prbrje energjetike t larta dhe t ulta.
T ulta energjetike jan: 6-fosfat glukoza- dhe -glicerolfosfati.
Energjetike t larta jan fosfoenolpiruvati dhe fosfat kreatina.
Kto prbrje nuk zbrthehen drejtprsdrejti deri n prodhime
prfundimtare, pr shkak se m t panevojshm do t lirohej sasi e madhe e
energjis. Organizmi i njeriut e harxhon energjin n mnyr ekonomike.
Kur sht e nevojshme, nprmjet transferimit ajo prcillet nga prbrje
energjetike t larta kah ato t ulta.
Prbrje m e rndsishme energjetikisht e pasur sht adenozin
trifosfati- ATR i cili prmban dy lidhje energjetike (Figura 2-35). ATP me
lirimin e nj grupi fosfatik kalon n adenozin difosfat-ADP (Figura 2-36),
gjat s cils jep energji kimike. Gjat deponimit t energjis kimike ndodh
proces i kundrt, ADP lidh nj grup fosfatik, krijohet ATP gjat s cils
deponon energji.

Figura 2- 35. Formula strukturale e adenozin trifosfatit (ATR)

Figura 2- 36. Formula strukturale t adenozin difosfatit (ADP)

Sistemi ATP/ADP e transferon energjin prej prbrjeve eneregjeti-

kisht t larta kah prbrjet organike m t (dobta), i aktivizon dhe ashtu ato
prfshihen n proceset metabolitike.

53
Biokimia

Tjetr form e rndsishme e energjis n qelizat jan elektronet dhe

atomet e hidrogjenit q lirohen gjat zbrthimit oksidues pr koenzimat.
Koenzima m t rndsishme pr pranimin e hidrogjenit jan: NADH dhe
NADPH (nikotinamid-adenindinukleotid-fosfati). NADH e pranon
hidrogjenin nga proceset e zbrthimit oksidues dhe e dhuron vargun
respirator.
Atomet e hidrogjenit t cilat i ka pranuar NAD shfrytzohen pr
sinteza reduktuese t prbrjeve organike, gjat t cilave nevojitet shum
hidrogjen, si jan kolesteroli dhe acidet yndyrore t larta.

Metabolizmi i karbohidrateve
Karbohidratet, s bashku me proteinat dhe lipidet, jan burim m i
rndsishm i energjis dhe faktor pr zhvillim t rregullt t njeriut dhe
shtazt. Preferohet n ushqimin e njeriut t pranohen 250-500 g karbohidrat,
n t ciln m e prfaqsuar sht nishesteja, saharoza, glukoza dhe
laktozata.
Q t mund t shfrytzohen ato s pari duhet t t hidrolizojn deri n
monosaharide dhe n at gjendje resorbohen n zorrn e holl.
N Tabeln 2-5 sht dhn rrjedha e zbrthimit hidrolitik t
karbohidrateve q merren prmes ushqimit. Zbrthimi kryhet nn veprimin
enzimave prkatse q jan specifike pr shkputjen e lidhjes (1 4)
glukozide.
Celuloza nuk hidrolizohet n zorr, sepse n organizmin ton nuk
sekretohet enzim q i zbrthen karbohidratet me lidhje -glukozide. Ajo n
pjesn e poshtme t zorrs s holl dhe zorrs s trash pjesrisht zbrthehet
deri n acide organike (acetik. Buferik, laktik etj), CO2, H2 dhe CH4. Prania
e celulozs dhe fijeve bimore (hemiceluloza, pektina, lignina) n ushqim ka
rndsi t madhe pr prforcimin e sekretimit t lngjeve pr tretjen e
ushqimit dhe pr peristaltik m t mir t zorrve.

54
 Biokimia

Tabela 2-5.
Hidroliz enzimatike e disaharideve dhe amidonit n sistemin digjestiv

Pjesrisht: amidon /amilaza/ maltoza rN=6,8, me

Goja koh gjatsi prej 0,5 deri n 1 minut
nuk ka hidroliz pr shkak t rN acidike (1,5),
Lukthi amilaza prej gojs inaktivizohet pr shkak t rN
acidike
Zorra amidon dhe glikogjen / karbohidraza: amilaza
dymbdhjetgishtore pankreatike/ deri n maltoz
dhe e holl maltoza /maltaza/ deri n glukoz
zbrthim komplet i t gjitha disaharideve
Zorrt laktoza /laktaza/ glukoza dhe galaktoza
saharoza /saharaza/ glukoza dhe fruktoza

Monosaharidet (glukoza, fruktoza dhe galaktoza), t fituara me

zbrthimin hidrolitik t disaharideve dhe polisaharideve, resorbohen n
zorrn e holl, futen n gjak dhe prmes vens porta arrijn n mli.
Galaktoza dhe fruktoza n mli u nnshtrohen ndryshimeve kimike
para se t fillojn glukolizn.
Fruktoza nn veprimin e heksokinazave dhe ATP fosforilohet deri n
fruktoza-1-fosfat. Kjo prbrje nn veprimin e aldolazs zbrthehet n
gliceraldehid dhe dehidroksiaceton fosfat. M tej gliceraldehidi fosforilohet
ngliceraldehid fosfat, i cili drejtprsdrejti hyn n glukoliz.
Galaktoza nn veprimin e tre enzimave (galaktokinaza, transferaza dhe
epimeraza) fosforilohet dhe shndrrohet nglukoz-6- fosfat dhe si e till
hyn n glukoliz.
Me kt i gjith metabolizmi i karbohidrateve prmblidhet n
zbrthimin e mtejshm t glukozs. N Figurn 2-37 sht paraqitur
shfrytzimi i glukozs n mli.
Prqendrimi i glukozs n gjak, n gjendje normale t njeriut sht 80-
120 mg n 100 ml gjak. Sasia e saj rregullohet nga sistemi nervor dhe

55
Biokimia

endokrin (pankreasi). Sasia e teprt e glukozs sekretohet nga organizmi

prmes urins.

Figura 2-37. Shfrytzimi i glukozs n mli

Glukoliza
Glukoliza paraqet zbrthimin anaerob t glukozs n piruvat.
Zhvillohet n citoplazmn e qelizave muskulore, pa pranin e oksigjenit, n
11 reaksione t njpasnjshme t ndara n dy faza. sht e mundsuar nga
enzimat q jan t tretura n citoplazmn.
Faza e par e glukolizs sht endoterme, pr shkak se harxhohet
energji prej 2 mol ATP n 1 mol glukoz.
Kjo faz fillon me fosforilimin e glukozs, n veprimin e enzims
heksokinaza, me ka fitohet glukoza-6-fosfat.

heksokinaza

Glukoza Glukoza-6-fosfat

56
 Biokimia

Vazhdon me izomerizimin e glukoza-6-fosfatit n fruktoz-6-fosfat.

Shpejtsia e ktij reaksioni e rregullon shpejtsin e rrjedhs s mtejshme
t glukolizs.

Izomeraza

Glukoza-6-fosfat Fruktoza-6-fosfat

M tej ndodh fosforilimi i 6-fosfat fruktozs n 1,6-difosfat fruktoz.

Fosforuktokinaza

Fruktoza-6-fosfat Fruktoza-1,6-difosfat

1,6-difosfat fruktoza zbrthehet n gliceraldehid-3-fosfat dhe

dihidroksiaceton-3-fosfat. Heksoza dhe dy trizat jan n baraspesh t
mbajtur nga enzima specifike.

Aldolaza

Fruktoza-1,6-difosfat Gliceraldehid-3-fosfat Dihidroksiaceton-3-fosfat

N fazn e dyt s pari dihidroksiaceton-3-fosfati gradualisht kalon n

gliceraldehid-3-fosfat. Kto prbrje jan n baraspesh.

57
Biokimia

baraspesha

Dihidroksiaceton-3-fosfat Gliceraldehid-3-fosfat

Gliceraldehid-3-fosfati dehdrogjenizohet n 3-fosfoglicerat.

Gliceraldehid-3-fosfat 3-fosfoglicerat

3-fosfoglicerat izomerizphet n 2-fosfoglicerat, i cili m tej nn

veprimin e enolazs, humb molekul uji, me ka fitohet fosfoenol piruvat.

3-fosfoglicerat 3-fosfoglicerat Fosfoenaol pirovat

Prmes enolimit fosfoenolpiruvati kalon n piruvat.

Fosfoenaol pirovat Pirovat

58
 Biokimia

Me kt mbaron glikoliza, faza e dyt sht egzoterme sepse lirohen 4

mol ATP n 1 mol glukoz. Gjat nevojs normale pr energji t nevojshme
pr punn e muskujve, piruvati vazhdon zbrthimin aerob n ciklin e Krebsit.
N qoft se muskujt jan t mbingarkuar me pun fizike, qelizave u
nevojitet sasi e madhe e energjis edhe gjat mungess s oksigjenit pr
zbrthim anaerob, piruvati reduktohet n mnyr anaerobe n acid laktik, i
cili grumbullohet n muskuj (Figura 2-38).

Pirovat Acidi laktik

Figura 2-38. Reduktim aerob i piruvatit n acid laktik

N gjak n gjendje normale ka prej 0.5-1.5 mmol/L acid laktik, ndrsa

gjat puns s mundimshme mund t arrij edhe deri 20 mmol/L. Sasia e
teprt e acidit laktik shkakton dhimbje n muskuj. Zvoglimi i sasis s tij
bhet pjesrisht gjat glukoneogjenezs (sinteza e glikogjenit nga prbrje
jokarbohidrate), ndrsa pjesrisht zbrthehet n CO2 dhe uj.
Pa oksigjen glikoliza rrjedh shum shpejt, por me futjen e oksigjenit
ajo ngadalsohet dhe zvoglohet sinteza e acidit laktik, ndrsa intensifikohet
zbrthimi oksidues n CO2 dhe uj.
Gjat glukolizs anaerobe harxhohen sasi t mdha t glukozs (prej 1
mol glukoze fitohen vetm 2 mol ATP). Prandaj glikogjeni i muskujve
harxhohet shpejt. Pr t`u kompensuar rezervat e glikogjenit t muskujve n
mli ndodh glukoneogjeneza zbrthimi i glikogjenit n glukoz. Gjat
puns s lodhshme fizike rezervat e glukozs dhe glikogjenit rezerv
zvoglohen.
Reaksioni sumar i glukolizs mund t paraqitet me barazimin e dhn
n Figurn 2-39:

C6H12O6 + 2P + 2ADP = 2 CH3CH(OH)COOH + 2ATP + H2O

Figura 2-39. Reaksion sumar i glukolizs

59
Biokimia

Fermentimi
Fermentimi sht glikoliza anaerobe e cila zhvillohet n mikroorga-
nizmat, prmes t cilit ato furnizohen me energji n form t ATP-s.
Fermentimi alkoolik sht zbrthim anaerobi glukozs, gjat t cilit
me an t piruvatit fitohet etanol dhe CO2. Zhvillohet n qelizat e tharmit
dhe n mikroorganizmat tjer.
Fermentimi alkoolik zhvillohet n reaksionet vijuese:
x glukoza zbrthehet n piruvat me mekanizm t njejt sikurse te
glukoliza;
x piruvati nn veprimin e enzims piruvat dekarboksilaz shndrrohet n
acetaldehid dhe CO2;
x acetaldehidi nn veprimin e etanol dehidrogjenazs dhe timin
pirofosfatit si koenzim, me pjesmarrje t NADH reduktohet n etanol
(Figura 2-40).

CH3 CO-CHO CH3 CHO + NADH + H+ C2H5OH + NAD+

piruvat acetaldehid etanol

Figura 2-40. Fermentim alkoolik

Fermentimi acido laktik zhvillohet n bakteret lactobacilli aceti.

Mund t jet e njllojshme (prej glukozs t fitohet vetm D-acid laktik) ose
e przier (prej glukoze prve acidit laktik, t fitohet edhe acid acetik). N
kt mnyr fitohet kosi, djathi, ardhja e buks etj.
Fermentimi acido acetik zhvillohet n bakteret acetobacter aceti.
Gjat ktij procesi metanoli oksidohet n acid acetik.

Aktivitet:
Hulumto dhe shkruaj nj ese pr zbatimin e fermentimit gjat:
prpunimit t qumshtit;
prodhimit t vers;
n bukpjekjen;
n prodhimtarin e birrs!

60
 Biokimia

Cikli i Krebsit

Cikli i Krebsit, i quajtur edhe cikl citrik i acideve trikarboksilike,

sht vendi qendror n t cilin oksidohen prodhimet e fundit t zbrthimit
katabolitik t substancave.
Zhvillohet n mitokondriet e qelizave.
Procesi fillon me sintezn e acetil CoA nga:
- E-oksidimi i acideve yndyrore,
- piruvati (nga metabolizmi i karbohidrateve).
Prodhimet e metabolizmit t aminoacideve, prbrjet -ketoglutarat,
fumarat dhe oksalacetat, n mnyr t drejtprdrejt kyen n reaksionet e
ciklit t Krebsit.
Mbetjet e acetil CoA oksidohen deri n CO2 dhe atome t H n vargun
e reaksioneve q quhen cikli i acideve trikarbonike ose cikli i Krebit;
Atomet e fituara t hidrogjenit transportohen (me ndihmn e NADH
dhe FADH2) n vargun respiratorik, ku lidhen me oksigjenin molekular,
krijojn uj. Gjat ksaj lirohet sasi e madhe e energjis n form t ATP-s.
Zbrthimi aerob fillon me zbrthimin e piruvatit t fituar gjat
glukolizs. Ai dekarboksilohet i katalizuar prej nj kompleksi
multienzimatik t prbr prej tre enzimave (piruvat dekarboksilazs,
dehidrogjenazs dhe transacilazs) dhe koenzimave (tiamin difosfat,
liponamid dhe NAD+) deri n acetil CoA, CO2 dhe jone t hidrogjenit.

Piruvat + NAD+ + CoA - SH acetil-CoA + NADH + H+ +CO2

NAD+ reduktohet n NADH + H+ i cili prsri oksidohet n vargun

respiratorik, gjat ka krijohet uj dhe lirohet energji.
Acetil CoA e fituar hyn n reaksionet e ciklit t Krebsit, t cilat
zhvillohen n rendin vijues:

61
Biokimia

1.
cetil 
/citrat sintetaza / citrat

2. Citrat/dehidratim/ cis konitat

3. cis konitat /konitat hidrataza / izoitrat

4. izocitrat / me izacitrat dehidrogjenazn /
D-ketoigluterat + H + CO2
(kceptor i sht NAD+)

5. -ketoglutarat/dekarboksilim dhe dehidratim/ sukcinil

+ +CO2 (kceptor i sht NAD+)

6. sukcinil 
sukcinat

7. Sukcinat /sukcinat dehidrogjenaza / fumarat + H
(kceptor i sht FAD+)

8. Fumarat/fumarat hidrataza/+ H2O malat

9. lt/dhidrogjenaza/ ksalacetat +
(kceptor i + sht NAD+)

Figura 2-44. Reaksionet e ciklit t Krebsit

Me sintezn e oksalacetatit mbyllet qarku i reaksioneve. Gjat procesit

lirohet sasi e madhe e energjis e cila deponohet si ATP dhe krijohen
prekursor pr sintezn e aminoacideve, porfirineve dhe substancave tjera.
Gjat zbrthimit aerob t glukozs lirohet sasi e madhe e energjis, n 1 mol
glukoz lirohen 38 mol ATP.

62
 Biokimia

Figura 2-45. Paraqitje e reaksioneve qarkore n ciklin e Krebsit

Aktivitet:
Prpuno ppt-prezantim t reaksioneve t procesit t Krobs-it.

Rndsia e karbohidrateve pr ushqimin

Karbohidratet jan komponentt m t prfshir t ushqimit t cilin
njeriu do dit e konsumon. n ushqimin ato kan rndsi t shumfisht:
1. knaqin 60% nga nevojat energjetike ditore t njeriut (48% nga
karbohidratet e prbra, ndrsa rreth 10% nga monosaharidet dhe
disaharidet);
2. japin mjaft energji me ka i kursejn proteinat, q t mund ato t
shfrytzohen pr riprtritjen e proteinave trupore dhe jo pr energji;

63
Biokimia

3. sigurojn acid oksalacetike e cila e pengon sintezn e trupave

ketonik n metabolizmin e yndyrave;
4. fijet e marra t celulozs e normalizojn peristaltikn e zorrve dhe
taitjen e metaboliteve toksike;
5. i japin shije m t mir ushqimit.

Konsumi i tepruar i karbohidrateve prmes ushqimit ndikon n

paraqitjen e disa smundjeve:
x kariesit t dhmbit i cili paraqitet gjat konsumimit t karbohidrateve t
rafinuara, veanrisht sakaroz. Kto karbohidrate nn ndikimin e flors
s zgavrs s gojs japin prodhime acidike q i shkatrrojn dhmbt;
x trashja q shfaqet gjat konsumimit t tepr t karbohidrateve q sjell deri
te sinteza e acideve yndyrore q deponohen si yndyra n indin adipoz;
x smundje t sistemit kardiovaskular paraqitet si pasoj e nivelit t
rritur t triglicerideve dhe kolesterolit n gjak, t cilt paraqiten gjat
konsumit t sasive t mdha t karbohidrateve;
x Diabetes mellitus-smundje e prcjell me nivel t rritur t glukozs
n gjak. Paraqitet gjat mungess s hormonit insulin, i cili e
rregullon nivelin e glukozs n gjak.

Aktivitet:
Hulumtoje ndikimin dhe rndsin e karbohidrateve n ushqimin dhe
njohurit shfaqi me an t ppt-prezantimit!

Pyetje:
1. Definoi kuptimet: metabolizm, amabolizm, katabolizm, glukoliza,
vlimi, cikli i Krebsit!
2. Shpjegoje rndsin e prbrjeve energjetike n proceset metabolitike!
3. Duke i shfrytzuar reaksionet e dhna n faqen 57 deri 60, sqaro rrjedhn
e glukolizs!
4. Cila sht rndsia e karbohidrateve pr ushqimin e njeriut?
5. Cilat smundje shfaqen me konsumimin e tepruar prmes ushqimit?

64
 Biokimia

Tema 2:
Lipidet

Prmbajtjet:

Karakteristika t prgjithshme t lipideve

Yndyrat dhe vajrat

Fosfolipidet

Lecitine

Kefaline

Dyllrat

Steroidet

Glukolipidet

Metabolizmi i lipideve

E-oksidimi i acideve yndyrore

Detyra dhe qllimi:

x njohja me karakteristikat e prgjithshme, ndarja, vetit dhe rndsia e
lipideve pr organizmat e gjall dhe bagtin;
x shpjegimi i domethnies s kuptimeve, yndyr, vaj, esterifikim, acide
yndyrore, sapunifikim, steroide, fosfolipide, glukolipide,steroide;
x paraqitja e lipideve me formul kimike;
x shikimi i dallimit ndrmjet strukturs kimike t lipideve;
x t vrejturit e vetive t lipideve si pasoj e prbrjes s tyre dhe strukturs
kimike.
x zbatimi i nomenklaturs s lipideve;
x paraqitja e vetive kimike t yndyrave dhe vajrave me barazime kimike;
x shpjegimi i metabolizmit t lipideve dhe Eoksidimit t acideve yndyrore;
x lidhja e vetive t metabolizmit t lipideve me rndsin e tyre pr ushqimin
dhe shndetin e njeriut.

65
Biokimia

Karakteristikat e prgjithshme t lipideve

Definicioni
Lipidet jan grup i prbrjeve organike heterogjene, q ndrmjet
veti dallojn pr nga vetit kimike, fizike dhe fiziologjike, ndrsa kan
t prbashkt at q nuk treten n uj, por treten n trets organik.
Pjesa m e madhe e tyre jan estere t acideve t larta yndyrore me
disa alkoole: glicerol, svingozin dhe ceramid. N natyr hasen te bimt,
shtazt, mikroorganizmat dhe organizmi i njeriut. Emri rrjedh nga fjala
greke lipidos 2, q do t thot yndyror.
Karakteristika t prbashkta t ktyre prbrjeve jan:
x jan t patretshm n uj pr shkak t ekzistimit t grupit lipofil;
x jan t tretshm n trets organik: etr, aceton, kloroform, alkool etj.;
x shumica prej tyre jan estere t acideve t larta yndyrore me alkoole t
larta;
x shtazt dhe njeriu mund t`i shfrytzojn n ushqimin e tyre si burim
energjie
x t gjith prmbajn karbon, hidrogjen dhe oksigjen, ndrsa disa
prmbajn edhe fosfor dhe azot.

Roli
Te organizmat e gjall lipidet mund t kryejn m shum funksione,
si jan:
x depo energjetike deponohen si ind yndyror (sasia e tyre sht
variabile dhe varet si n mnyrn kualitative ashtu edhe kuantitative
nga ushqimi);
x komponent struktural t membrans qelizore (sasia e tyre sht
konstante dhe nuk varet nga cilsia e ushqimit);
x transportues t substancave;
x burim energjie;

2
Chevreul n shekullin e XIX i ka zbuluar acidin buterik, valerian, kapronik, stearik, oleik
dhe palmitik. Bertlo (Berthelot) n vitin 1854 i pari i ka sintetizuar gliceridet.
66
 Biokimia

x rol mbrojts;
x kryejn funksione t shumfishta specifike;
x prekursor pt sintezn e disa hormoneve;
x trets dhe mbajts t vitaminave liposolubile A, E, K dhe D;
x termorregullator.

Prfaqsuesit
N grupin e lipideve numrohen: yndyrat dhe vajrat, dyllrat,
fosfolipidet, glukolipidet, steroidet, karotenoidet, vitaminat e patretshme n
uj dhe t tjer.

Roli i yndyrave dhe vajrave n ushqim

Ushqimi i prditshm i njeriut detyrimisht prmban yndyra dhe
vajra. Ushqim i balancuar mir dhe i llojllojshm i knaq nevojat e
prditshme t njeriut pr yndyra dhe vajra. Shpesh ushqimi i pa balancuar,
q prmban sasi yndyrash me prejardhje shtazore, me sasi t madhe t
kolesterolit dhe acideve t ngopura yndyrore n to, e rrit nivelin e
kolesterolit t lidhur pr LDL dhe trigliceridet n gjak. Kjo sjell n rritjen e
rrezikut nga smundjet koronare kardiake.
Prodhimet ushqimore q prmbajn m shum yndyra jan t
nevojshme pr njeriun, ato prmbajn acide yndyrore esenciale (q nuk
sintetizohen n organizmin ton) t rndsishm pr sintezn e lipideve t
domosdoshme strukturale, karotenoideve, jan burim kryesor t vitamins
E dhe nuk prmbajn kolesterol. Ato nuk ndikojn n rritjen e nivelit t
LDL, por duhet t kihet kujdes me konsumin e tyre sepse kan vlera te larta
kalorike.

Roli i yndyrave dhe vajrave n ekonomi

Yndyrat dhe vajrat gjejn prdorim n t gjer n industrin
ushqimore, farmaceutike, industrin e sapunit dhe prlqllime teknike.
N Tabeln 3-1 sht dhn pasqyr e yndyrave dhe vajrave me
rndsi m t madhe ekonomike, me komponentt e tyre m t rndsishm
dhe prdorimin.

67
Biokimia

Tabela 3-1.
Prdorimi i yndyrave dhe vajrave n ekonomi

Yndyr ose vaj Prdorimi ne ekonomi

Vaj ulliri Vaj m cilsor pr ushqyerje
Vaj Prmban tokoferole dhe aminoacide dhe prandaj
luledielli prdoret si vaj pr ngrnie, prodhimin e margarins,
n industrin pr ngjyra
Vaj misri Vaj dietal pr smundjet kardiovaskulare, shtes ne
margarin pr zmadhimin nivelit ushqyes.
Vaj i sojs Vaj pr ngrnie, pr prodhimin e margarins,
substanc pr ngjyra, vernik dhe rrshira, prmban
lecitin, prandaj prdoret si emulgator pr fitimin e
okollats, n fabrikat e buks, n industrin
farmaceutike pr fitimin e emulsioneve teknike, pr
plastmasa dhe fije artificiale
Vaj pambuku Vaj pr ngrnie dhe pr fitimin e sapunit
Vaj karote Vaj pr lyerje makina dhe shpesh dhe vaj pr
ngrnie
Vaj palme Vaj pr ngrnie dhe pr fitimin e sapunit
Yndyr kokosi Pr fitimin e sapunve si dhe preparate aktive
siprfaqsore
Yndyr derri Yndyr pr ngrnie, pr prfitimin e margarins dhe
sapunit
Vaj gshtenje Yndyr pr lyerjen e armve dhe lyerse lkurash
Vaj peshku sht i pasur me vitamin A dhe D dhe
rekomandohet pr forcimin e fmijve dhe
personave t dobsuar

68
 Biokimia

Karakteristika t prgjithshme
t yndyrave dhe vajrave
Definicioni
Yndyrat jan przierje e triacil gliceroleve, gjegjsisht przierje e
estereve t acideve yndyrore t larta dhe alkoolit trihidroksil glicerolit.
Jan t pranishm te t gjith organizmat e gjall.
riacilglicerolet q jan n gjendje agregate t ngurt n temperatur
dhome quhen yndyra, ndrsa triacilglicerolet e lngshme edhe n
temperatur dhome quhen yndyra.

Struktura kimike
N varsi nga numri i acideve yndyrore t larta q jan t esterifikuara
pr glicerolin, dallojm: monoacilglicerole, diacilglicerole dhe
triacilglicerole (Figura 3-1).
N ndrtimin e organizmave t gjall m t prhapurit jan
triacilglicerolet.

Figura 3-1. Formula t prgjithshme t monoacilgliceroleve,

diacilglicerolet dhe triacilglicerolet

Figura 3-2. Barazim i sintezs s yndyrave me esterifikimin e

glicerolit me acide t larta yndyrore

69
Biokimia

Acide yndyrore
Acidet yndyrore q hyjn n prbrjen e yndyrave natyrore mund t
jen t ngopur dhe t pangopur.

a)

b)
Figura 3-3. Formula skeletore t
a) acidit palmitik (heksadekanik) dhe b) acidit stearik (acidit oktadekanik)

Prej acideve t larta yndyrore rndsi m t madhe kan acidi palmitik,

C15H31COOH dhe acdi stearik, C17H35COOH.
Acide t larta yndyrore t pangopure q hyjn n prbrjen e yndyrave
dhe vajrave jan: acidi oleik, C17H33COOH, linolik, C17H31COOH,
linolenik, C17H29COOH dhe arahidonik, C19H31COOH.

a)

b)
Figura 3-4. Formula skeletore t a) oleik (acidi oktadek-9-enik
b) acidi linolik (acid oktadeka-9,12-dienik)

Acidi linolik dhe linolenik nuk sintetizohen n organizmin ton dhe

prandaj quhen acide yndyrore esenciale.

Prdftimi i pranis s acideve yndyrore t pangopura:

N epruvet vihen 2-3 pika yndyr, 2-3 pika kloroform dhe 1-2 pika tretje t
HCl, przihet dhe shtohet 1 pik prej KMnO4. Vrehet humbja e ngjyrs
violete e permanganatit. KMnO4 e shkput molekuln e acideve yndyrore t
pangopure n vendet ku ka lidhje dyfishe, fragmentet i oksidon dhe
njkohsisht ka ndodhur reduksioni i manganit nga Mn7+ n Mn2+.

70
 Biokimia

N Tabeln 3-2 sht dhn rishqyrtim i acideve t larta yndyrore me

forulat e tyre molekulare dhe strukturale, me emrtimet e acil radikalet dhe
kryerat q i krijojn sht dhn pasqyre e acideve t larta yndyrore me
formulat e tyre strukturale dhe molekulare, me emrtimet e acil radikaleve
dhe kryerat q i krijojn.

Tabela 3-2.
Rishikim i acideve yndyrore
Emri, formula molekulare dhe formula Emri i acil Emri i
racionale strukturale radikalit krips
Acide t ngopura (CnH2nO2)
Palmitik palmitil palmitat
C15H31COOH
CH3(CH2)14COOH
Stearik stearil stearat
C17H35COOH
CH3(CH2)16COOH
Acide t pangopura (esenciale)
Oleinik oleil oleat
C17H33COOH
CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH
cis-9-acidi oktadekenik
Linolik linolil linolat
C17H31COOH
CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH
cis-9,12-acid oktadekadienik
Linolenska linoleil linoleat
C17H29COOH
CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=
CH(CH2)7COOH
Arahidonik arahidonil arahidonat
C19H31COOH
CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CHCH2CH=
CHCH2CH=CH(CH2)3
COOH cis-5,8,11,14-acid ajkozatetraenik

71
Biokimia

Vetit e yndyrave dhe vajrave

Vetit fizike t yndyrave dhe vajrave
Yndyrat dhe vajrat karakterizohen me dendsi m t vogl se 1.
Nuk treten n uj, por n prani t emulgatorve 3 japin emulsione
stabile. Kjo sht veti shum e rndsishme, sepse n ato mnyr yndyrat
dhe vajrat zbrthehen n sistemin digjestiv. Gjegjsisht, n zorrn e holl
acidet e vrerit i emulgojn yndyrat dhe m kt stimulojn zbrthimin
enzimatik dhe resorbimin e tyre.
Gjendja agregate varet nga pika e shkrirjes, ndrsa pika e shkrirjes
varet nga numri i atomeve t C n acidet yndyrore q mbizotrojn. Nuk
jan t avullueshme dhe n temperatur t lart zbrthehen leht.
N Tabeln 3-3 jan dhn dallimet n vetit ndrmjet yndyrave dhe
vajrave.

Tabela 3-3:
Dallime ndrmjet yndyrave dhe vajrave
Yndyra
Prmbajn prqindje m t madhe t
acideve t ngopura yndyrore
Pik m e lart e shkrirjes
Gjendje agregate e ngurt
Jan t pranishme te shtazt
dhe njeriu
Vajra
Prmbajn prqindje m t madhe t
acideve t pangopura yndyrore
Pik m e ult e shkrirjes
Gjendje agregate e lngt
Jan t pranishme n organizmat e
shtazve gjakftoht dhe t bimve

Vetit kimike t yndyrave dhe vajrave

x Sapunifikimi i yndyrave dhe vajrave
Sapunifikimi sht proces i hidrolizs s etereve me tretje ujore t
bazave t forta ose karbonateve alkale. Gjat ktij reaksioni yndyrat dhe
vajrat s pari hidrolizohen, me ka fitohen glicerol dhe przierje prej
acideve yndyrore, t cilt me karbonate alkalike japin alkalike t acideve

3
Substanca q e zvoglojn ngarkesn siprfaqsore ndrmjet fazs ujore dhe yndyrore
72
 Biokimia

yndyrore. Me sapunifikimin yndyrave dhe vajrave krijohen sapunet

(Figura3-5).

Figura 3-5. Reaksioni i sapunifikimit t yndyrs 2-palmitil-1,3-distearilglicerol

me hidroksid natriumi, me ka fitohet glicerol dhe przierje prej sapunave: natrium
oleat (C17H33COONa) dhe natrium stearat (C15H35COONa)

N prfitimin industrial t sapunve prcaktohet numr sapunifikimi i

yndyrave dhe vajrave, i cili paraqet numr i mg KOH t nevojshm pr
sapunfikim t 1 g yndyre ose vaji.

Fitimi i sapunit:
Matet n erlermaer 5 g yndyr ose vaj dhe shtohet 35 mL tretje alkoolike n
NaOH. Erlermaeri mbyllet me freskues ajrore n uj banje e ngrohur n
80C rreth nj or. Kur yndyra do t tretet trsisht, d.m.th. se sapunifikimi
sht i mbaruar. Przierja e fituar kriposet me NaCl deri n ngopje pr t`u
ndar glicerolot prej sapunit. Pr t kryer veimin e sapunit, przierjen e
filtrojm. Sapunit mund t`i jepet form, t`i shtohen shtojca pr t`ia
prmirsuar cilsit dhe pastaj lihet t thahet.

Aktivitet:
Gjej metoda pr prodhim t sapunit n kushte shtpiake dhe industriale!

x Nxehja e yndyrave dhe vajrave

Nxehja e yndyrave dhe vajrave ndodh pr shkak t oksidimit t
acideve t larta yndyrore t pangopura. Me qndrimin n ajr ato oksidojn,
me ka formohen przierje t ndrlikuara t prbra nga aldehide t
avullueshme, ketone dhe acide yndyrore me numr m t vogl t atomeve
t C. Nga kto prbrje yndyrat dhe vajrat prfitojn arom t pakndshme.

73
Biokimia

Cilsia e yndyrave dhe vajrave dhe shkalla e nxehjes testohet me

prcaktimin e numrit jodik, i cili definohet si numr i grameve t jodit i cili
shtohet n 100 g yndyr ose vaj.

Aktivitet:
Hulumto kushtet dhe mnyrn e ruajtjes dhe deponimit t yndyrave dhe
vajrav!
Hulumto cilat karakteristika duhet ti ken vajrat (e diellit dhe ullirit) q
prdoren n industrin e ushqimit!

x Hidrogjenimi i vajrave
sht proces i adicionimit t hidrogjenit n mbetjet e acideve t larta
yndyrore t pangopura n molekulat e vajrave n prani t katalizatorve, me
ka ato ngopen dhe me ktt forcohet konzistencioni dhe fitohen yndyra
(Figura 3-6). N industrin ushqimore kjo sht metod pr fitimin e
margarins.

Figura 3-6. Hidrogjenimi i trioleil glicerolit n tristearil glicerol

x Polimerizimi i yndyrave dhe vajrave

Vajrat e ekspozuara n ajr dhe t vendosura n shtres t holl t
kulturs e absorbojn oksigjenin, pastaj formojn perokside, t cilt e
kanalizojn polimerizimin e pjesve t pangopura t molekuls. Gjat asaj
vajrat prforcojn dhe krijojn film mbrojts t holl elastik rezistent ndaj
ujit. Pr shkak t ksaj vetie vajrat prdoren n prbrje t ngjyrave pr
pikturim.

74
 Biokimia

Roli n organizmat e gjall

Yndyrat dhe vajrat luajn rol vital n organizmat e gjall.
x burim i rndsishm i energjis pr organizmin, e veanrisht pr
ruajtjen e metabolizmit bazal, pr shkak t vlers s madhe kalorike t
tyre (me zbrthimin e 1 g yndyra lirohet 38,9 kJ energji);
x tepria e yndyrave dhe substancave tjera ushqyese deponohen n
organizmin si ushqim rezerv. T deponuara n disa organe, pr shkak
t patretshmris n uj nuk i ndryshojn konstantet trupore: izotonia,
rN, shtypja osmotike etj;
x marrin pjes n termorregullimin. N mnyr fizike n indin
ndrlkuror e mbrojn trupin nga ftohja dhe mbinxehja, ndrsa
kimikisht zbrthimi katabolitik, pr shkak t vlers s madhe kalorike
dhe e ruajn trupin gjat qndrimit n t ftoht;
x yndyrat e zbrthyera me ndihmn e enzimave n sistemin digjestiv
japin glicerol dhe acide t nevojshme yndyrore, q jan t
domosdoshme pr sintezn e yndyrave m t prbra n organizm.
Prandaj sht e domosdoshme t konstatohet se yndyrat dhe vajrat
konsumohen rregullisht prmes ushqimit. N t duhet t jen t pranishme
n baraspesh dhe jo n sasi tepr t mdha (Tabela 3-5). sht e
preferueshme t futen vaji i peshkut dhe vajrat bimor n prqindje m t
madhe n krahasim me t shtazve. Me t do t ulet rreziku nga sasia e
madhe e triglicerideve dhe kolesterolit n gjak e m t edhe rreziku nga
smundjet kardiovaskulare. Gjithashtu do t zvoglohej edhe trashja q
ndikon negativisht mbi funksionin e t gjitha organeve.

Tabela 3-5.
Sugjerim pr pranim ditor t yndyrave

Lloje yndyrash dhe vajrash Sasia ditore e sugjeruar

Gjithsej yndyra 15-30%
Yndyra t ngopura <10%
Yndyra t pangopura 6-10%
Kolesterol <300mg

75
Biokimia

Pyetje:

1. Shkruaj formula pr prbrjet vijuese:

- 1,3-distearil-2-oleil glicerol;
- 1,2-dilinoleil-3-arahidonil glicerol;
- 1-palmitil 2-linoleil-3-oleil glicerol
- 1,2 dipalmitil-3-arahidonil glicerol
- 1-linolil-2-linoleil-3-oleil glicerol
2. Shkruaj barazim dhe emrtoi prodhimet n reaksionet e ardhshme t:
- esterifikimit t glicerolit me acid stearik, palmitik dhe linolik!
- esterifikimit t glicerolit me acid stearik, palmitik dhe linolik;
- sapunifikacijata na 1,2 dipalmitil-3-linolil glicerol so KON;
- hidrogjenimi i acidit linolik;
3. Numroi funksionet e yndyrave dhe vajrave n organizmat e gjall!
4. Cila sht rndsia e yndyrave dhe vajrave n ushqimin e njeriut, e cila
n ekonomi?
5. Cili sht dallimi ndrmjet monoacilgliceroleve, diacilgliceroleve dhe
triacilgliceroleve?
6. Duke shfrytzuar Tabeln n faqen 55, prcakto dallimin midis
pjesmarrjes s karbohidratit n acid stearik, oleik, linolik dhe
linoleinik!
7. Cili sht dallimi ndrmjet yndyrave dhe vajrave dhe radhit shembuj?
8. Shpjego si fitohet margarin!
9. Shpjego prse nxehen yndyrat dhe vajrat!
10. Lidhi vetit e yndyrave dhe vajrave me prdorimin n prbrjen e
ngjyrave dhe lipideve!

76
 Biokimia

Fosfolipidet
Definicioni
Fosfolipidet jan estere t alkoolit trihidroksil glicerol ose
svingozin me acide t larta yndyrore dhe acid fosforik.
Ato jan lipide q kan rol struktural t rndsishm n organizmat e
shtazve dhe njeriut, ngase hyjn n ndrtimin e membrans qelizore.
Fosfolipidet mund t jen licerolfosfolipide dhe svingozide.

holin
diacilglicerol etanolamin

P
serin
sfingozin inozitol
glicerol

Figura 3-1. Paraqitja e ndrtimit t fosfolipideve

Glicerol fosfolipidet
Komponent kryesore e glicerolfosfolipideve sht acidi fosfatik, i cili
sht ester i glicerolit me acid t yndyror t ngopur t esterifikuar n C1-
atomin e par, acid yndyror t pangopur n t dytin, ndrsa n C3-atomin i
esterifikuar sht acidi fosforik.

Figura 3-7. Formula strukturale e acidit fosfatik

Glicerolfosfolipidet n varsi nga prbrja q sht e esterifikuar me

acidin fosforik mund t jen lecitine dhe kefaline.

77
Biokimia

Lecitinat
Lecitinat pr nga prbrja kimike jan fosfatidilholine. Pr shkak t
mbetjes fosfatike n acidin fosfatik sht e lidhur baza organike holin-etanol
trimetil amonium hidroksidi (Figura 3-8).

(CH3)3N+CH2CH2OH
Figura 3-8. Formul strukturale e bazs organike holin

Lecitinat jan substanca ndrtuese t organizmave t gjall, sasia e t

cilave nuk varet nga cilsia dhe sasia e ushqimit t marr.
Lecitinat jan t tretshme n eter, por jo n aceton, vshtir izolohen
oksidimet e acideve t pangopura n ajr.
Kryejn shum funksione t rndsishme n organizmat e gjall:
x me kolesterolin e ndrtojn pjesn e mesme hidrofobe t membrans
qelizore;
x ato jan komponent t rndsishme pr qelizat dhe luajn rol n
koagulimin e gjakut;
x si substanca siprfaqsisht aktive e zbresin ngarkesn siprfaqsore
ndrmjet fazs ujore dhe yndyrore dhe shrbejn si emulgator n
industrin e ushqimit;

Interesante:
N helmet e gjarprinjve ka lecitinaza t cilat n mnyr specifike e
hidrolizojn vetm lidhjen esterike me acidet e pangopura n lecitinat. Pjesa
tjetr e acidit lecitinik
Lizolecitina ka veprim kemolitik dhe shkakton hemoliz t fuqishme dhe
vdekje te njeriu dhe shtazt.

H2COCOR1

HCOCOR2

H2COP(OH)OCH2CH2 N+ (CH3)3

O
Figura 3-9. Formul e prgjithshme pr lecitinat
78
 Biokimia

Kefalinet
Kefalinet mund t jen:
x Fosfatidiletanolaminat ose etanolamin-kefalinat fitohen kur mbetja
fosfatike n acidin fosfatik lidhet me bazn organike etanolamin (Figura 3-
10).
H2NCH2CH2OH
Figura 3-10. Formula strukturale e etanolamin

Kan rol n ngjizjen e gjakut, si dhe n transportin, absorbimin dhe

metabolizmin e acideve yndyrore.

CH2OH

H3N+CH COO

Figura 3-11. Formula strukturale e aminoacidit serin

Serin-kefalinet gjenden n organizm si kryera t Na, K, Ca dhe Mg,

ndrsa n prbrjen e tyre kryesisht kan t prmbajtur acid stearik dhe
oleik.
Jan t domosdoshm pr metabolizmin e kationeve n eritrocitet.

a) b)

Figura 3-12. Formula strukturale t

a) fosfatidilserins dhe b)fosfatidiletanolamins

79
Biokimia

Svingolipide
Svingolipidet jan fosfolipide q jan estere t aminoalkoolit
svingozin (Figura 3-13) dhe acideve t larta yndyrore.
Marrin pjes n ndrtimin e membranave. M t pranishm jan n
mbshtjellsin mielinik t indit nervor svingomieline, ndrsa m pak jan
t prmbajtur n mlin e zez, veshkat, plazmn e gjakut.

CH3(CH2)12CH=CHCH(OH)CH(NH2)CH2OH
Figura 3-13. Svingozin (1,3-hidroksi-2 amino-oktadek-4-en)

Dyllrat
Dyllrat jan przierje e monoestereve t acideve yndyrore me
alkoole t larta monohidroksile dhe n prqindje m t vogl
(ndonjher edhe deri n 50%) acideve oksikarboksilike, alkooleve t
larta. Kta shembuj japin vetit e dyllrave.
Dyllrat te disa bim, shtaz dhe shpez gjenden n epidermn pr t`u
parandaluar hyrja e vlaga dhe paraziteve n brendsin e organizmit.
Nuk kan vler ushqyese, nuk hahen, por prdoren pr brjen e
qirinjve, politura, balsame dhe kultura pr barrat dhe yndyrat kozmetike.
N varsi nga prejardhja dallojm dyllra bimor dhe shtazor.
Dyllra bimore gjenden n siprfaqen e gjetheve dhe fryteve dhe i
mbrojn nga humbja e teprt e ujit gjat fatkeqsive t ndryshme
atmosferike. M i rndsishm sht dylli karnauba (cerotin micerat) i
prbr prej C30H61OH dhe acidit cerotin (C15H31COOH). Kto dyllra
shfrytzohen n industrin farmaceutike pr prpunimin e preparateve
kozmetike dhe mjekuese.
Dyllra shtazore jan t pranishme te shtazt n shtresn mbrojtse
t lkurs. Pr shembull te delet, yndyra e gzofit(lanolini), e pengon
lagshtin e gzofit. Lloj m i rndsishm i ktyre dyllrave jan:
x cetaceum C15H31COOC16H33 (izolohet nga koka e balens) estr
dhe acidit palmitik (Figura 3-14).
80
 Biokimia

Shfrytzohet n mjeksi dhe kozmetik pr prgatitjen e kremrave.

O
|
CH3(CH2)14CCH2(CH2)14CH3
Figura 3-14. Formula strukturale e cetilpalmitatit

x Dyll i blets C15H31COOC30H61. Ai sht etr i alkoolit miricil

(C30H61OH) dhe acidit palmitik (Figura 3-15); Tretet leht n eter,
kloroform dhe tetrakloro metan, nuk ka ndrtim homogjen sepse sht
prodhim natyror.
O
|
CH3(CH2)14CCH2(CH2)29CH3
Figura 3-15. Formula strukturale e miricilpalmitatit

Steroidet

Steroidet jan lipide q pr nga prbrja kimike jan prbrje

organike policiklike, q llogariten pr derivate t steranit.
Substancat e ktij grupi jan prodhime t rndsishme t organizmave
t gjall, ndrsa i takojm te t gjitha organizmat bimor dhe shtazor.
Steroidet klasifikohen n sterol, acide t vrerit dhe hormone steroide.
N grupin e sterileve bjn pjes kolesteroli, '7-dehidroholesteroli dhe
ergosteroli.
Hormonet steroike ndahen n hormone me 21 atom t C
(progesteroni), me 19 atome C (korteksoni, kortizoli dhe aldosteroni) dhe
me 18 atome t C (testosteroni dhe estradioli).
Ndarja sipas prbrjes kimike dhe prfaqsuesit jan dhn n Tabeln
3-6:

81
Biokimia

Tabela 3-6.
Rishikim i ndarjes s prbrjeve asteroide

Grupi Prfaqsuesi Vendndodhja dhe funksioni

1. Kolesteroli gjendet te t gjitha qelizat bimore
Sterolet dhe plazmn
 - e ndrton membrann e qelizs
 - substanc kaluese pr sintezn e
shum asteroide


gjendet n lkurn,
'7-dehidroholesterol
- ai sht provitamin i vitamins D

ergosterol gjendet n tharm,

ergosterol
- ai sht provitamin i vitamins D
2. acidi holik gjendet n vrerin dhe zorrt,
Acide t - ai sht derivat i kolesterolit
vrerit - e lehtson resorbimin e yndyrave,
- n tretjen e kolesterolit,
- n resorbimin e acideve yndyrore
dhe liposolubile vitamina (A,D, E, K)

3. Progesteron hormon n Corpus luteuma

Hormonet (trup i verdh)
me 21 C
atome Korteksin hormone t gjndrs mbiveshkore

me 19
Catome

Kortizol hormon testosteron i testiseve

me 18 C
atome Aldosteron hormon estradiol i folikuls

82
 Biokimia

Kolesteroli
Kolesteroli 4 sht prbrje asteroide q nuk prmban acide yndyrore,
por shfaq veti fizike dhe kimike si t yndyrave.

Figura 3-16. Formula strukturale e kolesterolit

Kolesteroli sht sterili m i rndsishm me prejardhje shtazore. Merr

pjes n ndrtimin e do qelize t organizmit, sht i rndsishm pr
metabolizmin e yndyrave si dhe pr sintetizimin e hormoneve asteroide,
acideve t vrerit dhe vitamins D.
Kolesteroli sht substanc e ngurt kristalore, optikisht aktive, e
tretshme n trets organik. S bashku me fosfolipidet kolesteroli merr pjes
n ndrtimin e membranave qelizore. M s shumti sht i pranishm n tru
(10%) gjendet edhe n mbshtjellsit mielinik t nervave. sht i pranishm
n vrerin, lkurn dhe gjakun ku sht i pranishm me sasi prej rreth 200
mg, prej t cilave 35% jan si acilkolesterol (kolesterol i lidhur pr acid
yndyror).
Kolesteroli, sipas vendit t sintezs, mund t jet:
x endogjen i sintetizuar n mlin e zez dhe zorrt nga acetoacetoni
(90% prej kolesterolit gjithsej);
x egzogjen i futur prmes ushqimit dhe ai e kontrollon sasin e
kolesterolit endogjen t sintetizuar.
Mbi prqendrimin e tij n organizm ndikon: gjinia, mosha, hormonet
dhe predispozicioni gjenetik. Te grat shtatzna sasia e tij rritet, ndrsa n
zvoglimin e tij ndikojn estrogjenet te femrat dhe tiroksina. Vlerat normale
t kolesterolit n plazmn e gjakut jan 3,4-6,8 mmol/L (d.m.th. m pak 3,7
mmol/L).

4
sht izoluar kah fundi i shekullit XVIII nga gurt e vrerit.

83
Biokimia

Kolesteroli dhe yndyrat transportohen npr organizm prmes gjakut

t lidhur pr E-lipoproteinat si HDL dhe LDL.

LDL- lipoprotein me dendsi t ult prmban sasi t mdha t

kolesterolit dhe vlera e lart e tij n gjak sht rrezik-faktor pr paraqitjen e
arterosklerozs dhe smundjes s arteries koronare.
Diabeti, pirja e duhanit, gjinia (hormonet gjinore mashkullore) dhe
faktor tjer, midis t cilve edhe ato gjenetik, e risin prqendrimin e
kolesterolit me dendsi t vogl.

HDL- lipoprotein me dendsi t lart prmban vetm 20% kolesterol

n lipoproteinet e gjithsejt dhe nuk sht e dmshme pr organizimin e
njeriut. Ka rol mbrojts sepse sht protektor i kolesterolit me dendsi t
vogl (LDL) dhe e pengon paraqitjen e smundjes s arteries konorare. Ajo
e lidh kolesterolin n gjak, pastaj zbrthehet n mli.
Kolesteroli i liruar n vrerin lidhet me acidet e vrerit dhe si krip e tyre
largohet nga organizmi. Kjo sht mnyra e vetme e taitjes s kolesterolit
jasht organizmit.
Me kalimin e viteve, m s shpeshti te njerzit me nivel t rritur t
kolesterolit n gjak, ai gradualisht shtresohet n muret e arterieve.
N fillim ndodh shtresimi n form t kristaleve t imta t kolesterolit,
q gradualisht zmadhohen duke formuar mbetje q e ngushtojn hapsirat e
arterieve. Pastaj vijon forcimi i murit t ens s gjakut, e cila bhet e fort
dhe e humb elasticitetin. Pr shkak t ktyre ndryshimeve degjeneruese
arteriet jan t ekspozuara ndaj plasjes dhe koagulimit t gjakut tromboza.
Mbi zmadhimin e nivelit t kolesterolit n organizm ndikon:
x futje e zmadhuar e prodhimeve shtazore t pasura me kolesterol
(mushkri, veshk, zemr, tru) dhe futje enorme e yndyrave me
prejardhje shtazore;
x konsumimi enorm i karbohidrateve, gjat t cilit paraqiten pranie e
lart e insulins n gjak. Niveli jasht mase i insulins shkakton sasi t
zmadhuar t triglicerideve.

84
 Biokimia

x niveli jasht mase i insulins n gjak, pr shkak t marrjes s

zmadhuar t karbohidrateve, vepron n aktivizimin e ksaj enzime, e
cila e kontrollon tempin e sintezs s kolesterolit n mli.

Kolesteroli zbrthehet n mli, ku 80% nga sasia e tij oksidon n

acide t vrerit, ndrsa nj pjes shkon e pazbrthyer n qeskn e vrerit gjat
s cils mund t formohen gur tmthi.

Vrtetimi i pranis s kolesterolit:

N epruvet m nj lug t vogl vihet pak kolesterol n pluhur ose yndyr
dhe 1-2 mL kloroform. Przihet dhe me kujdes prreth mureve shtohet acidi
sulfurik i prqendruar n siprfaqen prekse shfaqet unaz e kuqe e
kolesterilenit.

Glukolipidet
Glukolipidet jan grup i steroideve membranore t cils prve
komponentets lipide n strukturn e tyre prfshijn edhe pjes
karbohidrate.
Sipas komponents bazike alkoolike mund t ndahen n glicero-
glukolipide dhe glukosvingolipide.
Gliceroglukolipidet jan t prbra nga 1,2 diacilgliceroli, pr t cilt
C3 atom sht i lidhur pr monosaharide ose oligosaharide.
Hyjn n prbrjen e disa baktereve, por mund t hasen edhe te sisort.
Glukosvingolipidet jan t prbra nga: svingozina (struktur
ceramide) dhe komponent karbohidrate.
Sipas llojit t karbohidratit dallojm: cerebrozide, asteroide dhe
gangliozide.
Roli i tyre sht t sigurojn i energji dhe paraqesin marker pr
njohjen e qelizave.

85
Biokimia

Ndrtimi i membrans qelizore

Membrana e cila e rrethon qelizn eukariote ka struktur dinamike, ajo
sht e prbr prej dy shtresave t fosfolipideve, ndrmjet t cilave ka
molekula t kolesterolit dhe proteina (Figura 3-17).

Figura 3-17. Ndrtimi i membrans

qelizore
- protein receptore;
- glukoprotein;
- kolesterol;
- protein transportuese;
- molekula fosfolipide;
- koka e molekulave fosfolipide;
- trup i molekulave fosfolipide.

x Fosfolipidet kan dy skaje hidrofil dhe hidrofob.

Ata jan t drejtuar kah dy ant e membrans me kokat hidrofile kah
ana e jashtme, ndrsa me trupat hidrofob kah ana e brendshme e
membrans. Molekulat e fosfolipideve jan amfifile (njra pjes sht
hidrosolubile, ndrsa tjetra liposolubile).
x Kokat hidrofile e mbajn membrann t ngjitur pr citoplazmn nga
ana e brendshme e qelizs dhe pr lngun ekstracelular nga ana e
jashtme e qelizs.
x Trupat lipofile i bllokojn molekulat e mdha q treten n uj t
kalojn npr membrann, ndrsa i lshojn molekulat e tretshme n
yndyra, duke prfshir edhe disa ilae.
x Proteinat jan t vendosura n plazmn e membrans ku kryejn
funksione t ndryshme, si pr shembull transportin e molekulave t
mdha q jan t tretshme n uj (karbohidrate dhe aminoacide).
x Glukoproteinat kan rol receptor dhe shrbejn pr identifikimin e
llojit t organizmit t cilit i ka takuar qeliza. Po ashtu i mundsojn
sistemit imun t`i detektoj qelizat e huaja, si disa baktere sulmuese q
bartin glukoproteina t ndryshme.

86
 Biokimia

x Molekulat e kolesterolit n plazmn e membrans sillen si stabilizues

t cilt e kufizojn lvizjen e dy shtresave lvizse t fosfolipideve q
lvizin prpara dhe mbrapa n membrann.
x Hapjet e vogla n membrann lejojn molekula t vogla, p.sh.
oksigjenin, t kalojn npr membrann. Rrjedha e vazhdueshme e
oksigjenit n qeliz e lejon kryerjen e frymmarrjes aerobe, e cila
qelizs i mundson energji pr kryerjen e t gjitha funksioneve t saja.

Pyetje:
1. Cilat veti dhe role i kan lecitinat?
2. Cili sht dallimi n prbrjen kimike t fosfolipideve?
3. ka ndikon n zmadhimin e sasis s kolesterolit n gjak?
4. Cili sht dallimi n prbrjen kimike dhe rolin e kefalinave?
5. Shpjego ndarjen e asteroideve duke shfrytzuar Tabeln n faqen 85!
Rrethoje prgjigjen e sakt:
1. Yndyrat dhe vajrat jan eteret e glicerolit me acide yndyrore q jan:
a) t larta b) t ngopura c) t pangopura d) esenciale
2. Lecitinat e t tretit kan t esterifikuar acid fosforik dhe aminobaz:
a) kolin b) etanolamin c) serin d) valin
3. Acide yndyrore t ngopura q m s shpeshti hyjn n prbrjen e yndyrave
dhe vajrave jan:
a) oleinik dhe linolik b) palmitik dhe stearik
c) stearik dhe arahidonik d) palmitik dhe arahidonik
4. Cilat nga fjalit e mposhtme jan t sakta?
a) n organizm, yndyrat dhe vajrat i nnshtrohen esterifikimit
b) yndyrat pr nga prbrja kimike jan etere
c) acidi linolik sht esencial
d) baza e t gjitha triglicerideve sht kolesteroli
5. Pr identifikimin e qelizs si antar i nj organizmi t vetm shrbejn:
a) hapjet e vogle b) lipidet c) glukolipidet d) fosfolipidet

87
Biokimia

Metabolizmi i lipoideve
Pr organizmin e njeriut dhe shtazve nga grupi i lipideve, rndsi m
t madhe ushqyese kan yndyrat, vajrat dhe fosfolipidet.
Ato jan depo energjetike pr organizmin e shtazve dhe njeriut gjat
uris.

Tretja e yndyrave dhe vajrave n sistemin digjestiv

Yndyrat q i marrim prmes ushqimit jan me prejardhje shtazore,
ndrsa vajrat me prejardhje bimore. Tretja e yndyrave dhe vajrave fillon n
zorrn dymbdhjetgishtore, sepse n goj dhe lukth nuk ka enzima
lipolitike.
x N zorrn dymbdhjetgishtore yndyrat dhe vajrat s pari emulgojn
m acidet e vrerit dhe kryerat e tyre, formojn micele me ka
zmadhohet siprfaqja e prbrjeve yndyrore pr veprim m t mir t
enzimave lipaza. Ky emulgim njkohsisht i aktivizon edhe lipazat.
x N zorrn e holl, nga pankreasi dhe vreri, tajiten lngje n t cilat ka
enzima lipolitike (lipaza) t cilat i hidrolizojn vetm yndyrat e
emulguara. Ktu hidrolizohen 50-60% nga yndyrat n 2-
monoacilglicerole, ndrsa pjesa tjetr n glicerol dhe acide yndyrore.
x Prodhimet nga hidroliza resorbohen n mukozn e zorrs, ku
resintetizohen n triacilglicerole-hilomikrone.
x Hilomikronet jan pika yndyrore t mbshtjella me mbshtjells
proteinik, me diametr prej 100-500 nm. Prmbajn 2% proteina dhe
7% fosfolipide (Figura 3-18). Prej qelizave t mukozs m tej prmes
lngut ekstracelular kalojn n limf.

Holestoroli

Apolipoproteinat

Fosfolipidet

Trigliceridet

Figura 3-18. Struktura e hilomikroneve

88
 Biokimia

x Pjes m e vogl e prodhimeve t hidrolizs s yndyrave q kan hyr

n mukoz dhe nuk jan esterifikuar n triglicerole, hyjn n
qarkullimin portal, ku lidhen me albuminat.
Fosfolipidet emulgojn n zorr dhe hidrolizojn nn veprimin e
fosfolipazave n glicerol dhe acide yndyrore.
Vitaminat liposolubile dhe kolesteroli emulgojn dhe t pahidrolizuar
absorbohen n zorr.
N adipocitet e enve t gjakut dhe indit lidhor ndodh zbrthimi
enzimatik i hilomikroneve n acide yndyrore dhe glicerol.
Acidet yndyrore mund t arrijn te qelizat nga yndyrat e hidrolizuara
q merren prmes ushqimit dhe nga lipidet e hidroliuara endogjene t
deponuara brenda n qeliz.
M tej acidet yndyrore esterifikojn n glicerol n trigliceride,
transportohen deri n mli, t lidhur pr albuminat ku hyjn n proceset
oksiduese dhe teprica deponohet n mli.

-oksidimi i acideve yndyrore

Acidet, yndyrore, t prfituara gjat hidrolizs s lipideve n sistemin
digjestiv, zbrthehen me an t nj varg reaksionesh me prbrje m t
thjeshta, me ka lirohet sasi e madhe e energjis. Pr organizmin e njeriut
ato jan burim i rndsishm energjetik.
Pas zbrthimit hidrolitik t hilomikroneve ose yndyrave t zbrthyera
nga rezervat yndyrore fitohet przierje prej glicerolit dhe acideve yndyrore.
Gliceroli n mlin e zez nn veprimin e glicerolkinazs dhe ATP-s
fosfolohet deri n glicerol-3-fosfat, i cili i nnshtrohet procesit t
glukoneogjenezs, gjat s cils sintetizohet glukoza.
Nj pjes acideve yndyrore, q nuk shfrytzohen pr sintezn e
lipideve trupore, m tej zbrthehen n citoplazmn e qelizave. Para se t`i
nnshtrohen zbrthimit, pr shkak se jan prbrje kimike inerte,
aktivizohen duke u lidhur me koenzimn A (CoA), me ka shndrrohen n
tioesteri ose acil-CoA. Ky proces sht i katalizuar nga acil-CoA-ligaza.

89
Biokimia

Acidet yndyrore t aktivizuara, si acil-CoA, transportohen te

mitokondrie ku kryhet zbrthimi i tyre. Transporti acil-CoA npr
membrann e mitokondrive, e cila pr t sht e pa lshueshme, kryhet me
lipidet. Ai me ndihmn e enzims lipoidet aciltransferaza i transporton npr
membrann mitokondriale.
Brenda lirohet karnitini prej acil-CoA dhe kthehet n citoplazmn pr
tu transportuar sasi t reja t acil-CoA. M tej zhvillohet zhbrthimi i acil-
CoA me procesin -oksidim.
-oksidimi i acideve yndyrore paraqet cikl t reaksioneve t
njpasnjshme, t cilat zhvillohen n -C-atomin e acideve yndyrore. Pr
oksidim t plot t acideve yndyrore, ky cikl prej 4 reaksioneve prsritet
m shum her. Gjat ksaj si prodhim prfundimtar fitohet lipid-CoA 5
(Figura 3-19).
Lipid-CoA e fituar m tej mund t merr pjes n m shum procese:
1. n mitokondrie t inkuadrohet n cikln e Krebsit dhe t oksidohet n
CO2, H, NADH, FADH gjat ka do t lirohet energji n form t
ATP;
2. t prfshihet n biosintezn e acideve yndyrore joesenciale q ndodh
nn citoplazmn e qelizave dhe sht e kundrt me -oksidimin;
3. nse sht i shtresuar n sasi t mdha, ndrsa nuk mund t
shfrytzohet n proceset e sasi t vogla t trupave ketnik q jan t
mjaftueshm pr furnizim t mlis dhe trurit me energji, ndrsa
teprica eliminohet prmes urins.
Por n kushte t uris dhe te t smurit nga smundja e sheqerit ato
paraqiten n prqendrime t larta n gjak dhe urin.

5
Pr shembull pr oksidim t plot t acidit palmitik, nevojiten 7 cikle t -oksidimit, gjat
s cilit fitohen 8 mol acetil-CoA, 18 atome hidrogjeni dhe 130 mol ATP.
90
 Biokimia

Dehidrogjenim
(oksidim)

Hidratim

Dehidrogjenim
(oksidim)

Zbrthim
(tioliza)

Acidi yndyror
shkurtuar
Acetil koenzim

Figura 3-19. Paraqitja e reaksioneve t ciklit njfazor gjat -oksidimit

91
Biokimia

Test kontrollues
1 A jan t sakta fjalit e vijuese?
T/A kolesteroli endogjen sht i kontrolluar nga ai egzogen;
T/Anpr hapjet e vogla t membrans qelizore hyn O2 kah lngu intracelular
T/Asapuni C15H31COOH lexohet si natrium palmitik
2. Shkruaj barazime dhe shkruaj emrtimet e t gjitha prbrjeve t:
- esterifikimit t glicerolit me acid stearik, palmitik dhe linolik!
- sapunifikimit t yndyrs s fituar gjat esterifikimit nga pyetja paraprake me
NaOH!
3. Shkruaj formula t t: 1-palmitil 2-linoleil fosfatidilholin;
1-stearil 2 linolil fosfatidiletanolamin;
1-stearil, 2-arahidonil fosfatidilserin!
4. Shpjego:
- rolin e proteinave dhe hapjeve t vogla n membran qelizore!
- vetit dhe rolin e lecitinave!
- ndarjen e fosfolipideve! Rolin e serin kefalineve!
- ka ndikon mbi zmadhimin e sasis s kolesterolit n gjak?
- hidroliza e yndyrave n zorrn e holl!
Rrethoje prgjigjen e sakt:
1. Yndyrat dhe vajrat paraqesin estere t glicerolit me acide yndyrore t cilt jan:
a) t lart b) t ngopur c) t pangopur d) esencial
2. Lecitinat e atomit t tret t C kan acid fosforik t esterifikuar dhe aminobaz:
a) holin b) etanolamin c) serin d) valin
3. Acide t ngopura yndyrore q m s shpeshti hyjn n prbrjen e yndyrave
dhe vajrave jan:
a) oleinik dhe linolik b) palmitik dhe stearik
c) stearik dhe arahidonik d) palmitik dhe arahidonik
4. Cila nga fjalit e dhna sht e sakt?
a) n organizm yndyrat dhe vajrat i nnshtrohen esterifgikimit
b) yndyrat pr nga prbrja kimike jan estere
c) acidi linolik sht esencial
d) baz e t gjitha triglicerideve sht kolesteroli
5. Tr identifikimin e qelizave si pjesmarrs t nj organizmi t vetm t gjall
shrbejn:
a) hapjet e vogla b) lipidet c) glukolipidet d) fosfolipidet

92
 Biokimia

Tema 3:
Pptidet, proteinat
Prmbajtjet:

Karakteristika t prgjithshme t proteinave

Aminoacidet
vetit fizike
vetit kimike
Peptidet

kropeptidet- proteinat
vetit
proteina t thjeshta
proteina t prbra
kromoproteina
nukleoproteina
ADN dhe ARN
tabolizmi i proteinave

Detyrat dhe qllimet:

x Definimi i kuptimeve: aminoacid, pik izoelektrike, peptid, lidhje peptide,
protein, sistem koloid, acide nukleike, ADN dhe ARN;
x njohja me karakteristikat e prgjithshme, vetit dhe funksionet e proteinave
n organizmat e gjall;
x ndrlidhja e ndrtimit kimik me vetit e aminoacideve, peptideve, proteinave
dhe acideve nukleike;
x zgjerimi i njohurive pr ndrtimin, sintezn dhe rolin e acideve nukleike;
x zbatimi i nomenklaturs s aminoacideve hde peptideve;
shpjegimi i metabolizmit t lipoideve dhe aminoacideve.

93
Biokimia

Karakteristika t prgjithshme t proteinave

Definicioni
Proteinat jan prbrje organike me mas molekulare t madhe,
t prbra prej nj ose m shum vargje polipeptide t prbra nga
format e majta (L) t njzet -aminoacideve, t lidhura ndrmjet veti
me lidhje peptide, ndrsa n organizmat e organizmave t gjall, prve
funksionit struktural kryejn edhe shum funksione tjera specifike.
Proteinat mund t gjenden n ndrtimin e organizmave t gjall:
viruset, bakteret, bimt, shtazt dhe njeriu. Hyjn n prbrjen e
citolazms, brthams dhe membrann e do qelize.
N mbetje t that t njeriut ka deri 60% proteini.
Organizmi i njeriut sht i aft pr ti sintetizuar proteina vet, duke i
shfrytzuar ato q i merr prmes ushqimit. Ato e mundsojn rritjen,
rigjenerimin dhe rrjedhn e rregullt t proceseve metabolitike.
Sipas numrit t mbetjeve aminoacidike, kto prbrje organike mund
t jen:
x Peptide ose oligopeptide, t cilt prmbajn prej 2 deri 10 mbetje
aminoacidike;
x Polipeptide, t cilt prmbajn prej 10 deri 100 mbetje aminoacidike; 
x Makropeptide ose proteina, t cilt prmbajn mbi 100 mbetje
aminoacidike.

Prbrje elementare
Proteinat n prbrjen e tyre i prmbajn elementet karbon, hidrogjen,
oksigjen, 12-19% azot, 0,2-3% sulfur, ndrsa m rrall te m t ndrlikuarit
ka fosfor, P, hekur, Fe, bakr, Cu dhe zink, Zn.

Aktivitet:
Msoi dhe bji n laboratorin e shkolls reaksionet pr vrtetimin e
bioelementeve nga t cilt jan t ndrtuar proteinat!

94
 Biokimia

Prania procentuale n organizmin e njeriut:

Nga masa e prgjithshme e nj mashkulli t rritur 17 % jan proteina,
ndrsa te femra 8,5%. Muskujt jan inde me prqindje m t madhe t
proteinave (46-47%), pastaj eshtrat (18-19%), gjaku (10%), lkura (9-9,5%),
ndrsa s paku jan t pranishm n indin dhjamor (3-4%).

Prdorimi i proteinave n ekonomi

Proteinat prdoren si repromateriale n shum deg ekonomike.
Mndafshi dhe leshi prdoren n industrin e tekstilit.
Brirt pr prpunimin e krahve, pullave dhe zbukurimeve.
Xhelatina (e cila sht kolagjen i prbr) ka m shum prdorime: pr
prgatitjen e ngjitsit pr pun marangozi; pr prgatitjen e emulsionit
fotografik; n industrin e ushqimit pr prgatitjen e zheles, sheqerkave,
pudingut etj.
Kazeina prdoret pr prgatitjen e masave plastike.
M i gjer dhe m i rndsishm sht prpunimi i lkurave shtazore
n industrin e lkurs dhe prdorimi i saj pr prpunimin e mjeteve prej
lkure dhe galanteri lkurore.

Aminoacidet-definicion, klasifikim dhe nomenklatura

Definicioni
Aminoacidet paraqesin aminoderivate t acideve karboksilike. Ato
jan njsi monomere t prbrjeve biopolimere-proteinave. N natyr jan
gjetur 500 aminoacide t ndryshme, por n strukturn e proteinave hyjn
format e majta t vetm 20 -aminoacideve. N Figurn 4-1 sht paraqitur
formula e prgjithshme e aminoacideve:
R

H2NCHCOOH
Figura 4-1. Formula e prgjithshme e aminoacideve

95
Biokimia

N molekuln e aminoacideve ka dy grupe funksionale: aminogrupi

NH2 dhe grupi karboksil -COOH. Ato kan radhitje tetraedrike rreth -C
atomit.
Radikali-R mund t jet atom hidrogjeni, radikal alifatik, aromatik,
heterociklik - OH, -SH (grup sulfhidril), >C=O (grup karbonil) dhe grup -
NH2 (amino). Nga karakteri i adikalit ansor do t varen vetit kimike fizike
dhe biologjike t aminoacideve.

Klasifikimi
Aminoacidet mund t klasifikohen n m shum mnyra (Tabela 4-1):

Tabela 4-1.
Pasqyr e aminoacideve q hyjn n prbrjen e proteinave

Aminoacid Shkurtesa Formula strukturore

Acide alifatike monoaminokarbonike
glicin Gly - G

alanin Ala - A

valin Val - V

leucin Leu - L

izoleucin IIe - I

Aminoacide alifatike me radikal hidroksid

seria Ser - S

96
 Biokimia

treonin Thr - T

Aminoacide q prmbajn squfur

cistein Cys - C

metionin Met-M

Thartina (aminoacide monoainokarboksilike)

acid Asp - D
aspartik
asparagin Asn - N

acid Glu - E
glutaminik
glutamin Gln - Q

Aminoacide bazike
arginin Arg - R

lizin Lys - K

histidin His - H

Amoniacide aromatike
fenilalanin e-F

97
Biokimia

tirosin Tyr - Y

treiptofan Trp-W

Imino aminoacide
prolin Pro - P

Sipas mundsis pr sintezn e tyre n organizmin e njeriut

klasifikohen n:
x aminoacide enciale jan ato t cilat organizmi i njeriut mund t`i
sintetizoj dhe duhet t`i shfrytzoj nga proteinat q i marrim prmes
ushqimit. T tilla jan: valina, leucini, izoleucini, fenilalanina,
triptofani, treonina, metionina dhe lizina.
x gjysme esenciale jan ato t cilt nn kushte t caktuara mund ti`i
zvendsojn esencialet, veanrisht n moshn fmijrore: arginina
dhe histidini
x aminoacide joesenciale jan ato t cilt mund t sintetizohen n
organizmin ton. T till jan glicini, alanina, serina, cisteini, acidi
asparaginik, asparagina, acidi glutaminik, glutamina, arginini,
histidini, prolini dhe tirozini.
Sipas vendit t amino grupit n vargjet n raport me grupin karboksil,
dallojm DEJGdhe aminoacide tjera (Figura 4-2).

NH2
GJED
CH3CH2CH2CH2CHCOOH

Figura 4-2. Shenjstrimi i atomeve t C n raport me COON grupin

n vargjet pr t cilat mund t lidhet amino grupi

98
 Biokimia

Sipas numrit t amino grupeve dhe grupeve karboksilike:

x aminoacide monoamino monokarboksilike- neutrle
x aminoacide diamino monokarboksilike bazike
x aminoacide monoamino dikarboksilike acidike
-aminoacidet neutrale mund t jen:
x alifatike t padegzuar
x alifatike t degzuar
x aromatike
x oksaminoacide
x tioaminoacide
x heterociklike
x -aminoacide me grupe polare t pa jonizuara
(-OH, SH, CO, NH2,grupe heterociklike)

Aktivitet:
Mundohu ti japsh emrat sistematik t aminoacideve t dhna n Tabeln
4-1!

Nomenklatura
Aminoacidet emrtohen m s shpeshti me emra trivial (glicin, alanin,
serin), m rrall me emra sistematik. Pr to n biokimi zbatohen edhe
shkurtesa me tre shkronja ose me nj shkronj.

Vetit fizike t aminoacideve

Aminoacidet jan substanca t bardha kristalore me mas relative
molekulare t vogl prej 75-240. Shumica e tyre jan me shije t mbl,
leucini nuk ka shije, arginini sht me shije t thart. Acidi glutaminik dhe
kryerat e tij pr shkak t shijes s kndshme prdoren si prforcues t
aroms n industrin ushqimore. Kan pika t shkrirjes mbi 200oC. P.sh.
glicini ka pik t shkrirjes 232qC. Gjat nxehjes n temperatura t larta
shpesh shprbhen para se t shkrihen.

99
Biokimia

Tretshmria
Aminoacidet nuk treten n trets organik, ndrsa treten mir n uj.
Tretshmria e mir n uj shpjegohet me reaksion ndrmjet jonit dipolar t
aminoacideve dhe molekulave dipolare t ujit.

Amfoteriteti
Molekulat e aminoacideve prmbajn dy grupe funksionale: grup
karboksil acidik (-COOH) dhe amino grup bazik (-NH2).
Pr shkak t strukturs s tyre dipolare ato tregojn karakter amfoter
dhe veti t acideve t dobta dhe bazave t dobta. Amino grupi sht
proton akceptor dhe prandaj sht mbajts i vetive bazike, ndrsa grupi
karboksil sht proton dhurues dhe prandaj sht mbajts i vetive acidike t
aminoacideve.
Madhsi karakteristike fizike e aminoacideve sht pika izoelektrike
e tyre, e cila paraqet rN vler pri koja aminoacidi (n varsi nga
shtypja, temperatura, konstanta e tij e disocimit dhe t ngjashme) sillet
si thrmi dipolare elektroneutrale dhe shnohet me shenjn rNI.
Pika izoelektrike sht karakteristike pr do aminoacid dhe mund t
shrbej pr identifikim kualitativ t tij.

Tabela 4-2.
Pika izoelektrike t disa aminoacideve

Aminoacid Pik izolelektrike - pHI

glicini 5,97

alanina 6,01

acidi aspartik 5,25

N rN t ndryshme t mjedisit, n varsi t temperaturs dhe

konstants s disocimit, aminoacidet n tretje ujore paraqiten n tre lloje
jonike: katione aminoacidike, anione aminoacidike dhe cviter jone.

100
 Biokimia

Gjat rN t barabart me rNI, d.m.th. gjat piks izoelektrike,

aminoacidet sillen si jone dipolare elektroneutrale q quhen cviterjoni ose
amfi jone (Figura 4-3). Ato kan numr t barabart t ngarkess pozitive
dhe negative, jan elektroneutrale, n fushn elektrike nuk lvizin kah
elektrodat dhe nuk shtresohen.
R

H3N+CHCOO Figura
4-3. Formula e prgjithshme e cviterjonot

N mjedis acidik, me tepric t kationeve t hidrogjenit, zvoglohet

disocimi i COO-grupit, ndrsa aminoacidet sillen si baza t dobta (Figura
4-4). Mbizotrojn katione t aminoacideve t cilat n fushn elektrike do t
lviznin kah katoda.
R R
 
H3N+CHCOO- + H+ H3N+ CHCOOH
Figura 4-4. Disocimi i aminoacideve n mjedis acidik

+
N mjedis bazik, gjat teprics s joneve ON, lirohen H jone prej grupit
NH3+ dhe aminoacidet sillen si acide t dobta (Figura 4-5). Mbizotrojn
anione aminoacidike, t cilat n fush elektrike do t lviznin kah anoda.
R R
 
H3N+CHCOO- + OH- H2N CHCOO- + H2O
Figura 4-5. Disocimi i aminoacideve n mjedis bazik n anion aminoacidik

Aktiviteti optik

Aminoacide, prve glicinit, n molekuln e tyre prmbajn atom

hural t C dhe prandaj shfaqin aktivitet optik (Figura 4-6).

101
Biokimia

Mund ta rrotullojn rrafshin e planit t drits s polarizuar pr knd t

caktuar n t majt, levogjire dhe shnohen me shenjn,, + para emrit t
tyre dhe n t djatht, destrogire t cilt shnohen me shenjn,, - para emrit
t tyre.

atomi
hural C

Figura 4-6. Ekzistimi i atomit hural t C te L-alanin e

mundson aktivitetin e tij optik

Izomeria
Te molekulat e aminoacideve shfaqet izomeri optike, pr shkak t
renditjes s ndryshme t atomeve dhe grupeve atomike prreth atomit hural
t C. Sipas vendndodhjes s aminogrupit, aminoacidet mund t paraqiten n
dy L dhe D konfigurime (forma).
Te L-forma amino-grupi sht i vendosur n t majt, ndrsa te D-
forma sht i vendosur n t djatht (Figura 4-7). Dy format mes veti jan
izomere optike enantiomere dhe molekulat e tyre sillen si objekti dhe
shmblltyra n pasqyr. Przierja prej sasive t barabarta t L dhe D-
forms t nj aminoacidi quhet przierje racemike.

COOH COOH
 
H2NCH H2NCH
 
R R
Figura 4-7. L i D forma te aminoacide

N prbrjen e proteinave marrin pjes L-format e -aminoacideve, na

natyr gjenden D-forma t -aminoacideve q marrin pjes n ndrtimin e
disa peptideve dhe alkaloideve.

102
 Biokimia

Reaksione t grupit karboksil

1. gjat reaksionit me baz t fort, fitohen kryera, t cilat jan dobt
t tretshme n uj dhe n alkoole t holluara (Figurat 4-8 dhe 4-9)
R R
 
H3N+CHCOO- + NaOH H2N CHCOONa + H2O
Figura 4-8. Barazim i prgjithshm i reaksionit t aminoacideve me baza

H3N+CH2COO- + NaOH H2NCH2COONa + H2O

natrium glicinat
Figura 4-9. Barazim i reaksionit t aminoacidit glicin me
natrium hidroksid gjat s cils fitohet natrium glicinat

2. gjat reaksionit me acid t fort fitohen kryera (Fig. 4-10 dhe 4-11).

R R
 
H3N+CHCOO- + HCl [H3N+CHCOOHCl

Figura 4-10. Barazimi i reaksionit t aminoacideve me acide

H3N+CH2COO- + HCl [H3N+CH2COOHCl

Figura 4-11. Barazim i reaksionit ndrmjet aminoacidit glicin

dhe acidit klorhidrik gjat ka fitohet krip glicin hidroklorid

3. Gjat dekarboksilimit t aminoacideve, me nxehje n trets inert ose

nn veprimin e enzimave, fitohen amine (Figura 4-12).

Figura 4-12. Barazim i reaksionit t dekarboksilimit t

aminoacidit histidin gjat s cils fitohen histamine

103
Biokimia

4. gjat reaksionit me alkoole, n prani t HCl, fitohen estere (Figura

4-13).
R R
 
H3N+CHCOO- + CH3OH H2NCHCOOCH3 + H2O
Figura 4-13. Barazim i reaksionit t aminoacideve me metanol

5. gjat reduktimit t grupit karboksili cili gjendet n molekulat e

aminoacideve, me mjet t fort reduktues, fitohen aminoalkoole (Figura 4-
14).
R R
 
H2NCHCOOH H2NCHCH2OH
Figura 4-14. Barazim i reaksionit t reduktimit t aminoacideve

Reaksione t amino grupit

6. n reaksion me aldehide, gjat s cils fitohet baz e Schiff-it e cila
pra prdoret pr ndjekjen e proceseve t hidrolizs s proteinave me enzima
proteolitike (Figura 4-15).

Figura 4-15. Barazim i prgjithshm i reaksionit t aminoacideve

me aldehide gjat ka fitohet baz e Schiff-it

7. N reaksion me CO2 gjat t cilit fitohen karbamino acide. Ky

reaksion zhvillohet n organizmat e gjall gjat bartjes s CO2 nga siprfaqja
e qelizave t indeve deri te mushkrit.
8. N reaksion me acid azotik, kryhet deaminimi i aminoacideve, me
ka fitohet D-oksoacid dhe lirohet azot molekular (Figura 4-16). Me
prcaktimin e sasis s azotit t liruar, prcaktohet prqendrimi i
aminoacideve n proteinat.

104
 Biokimia

R R
 
H2NCHCOOH + HONO OHCHCOOH + N2 + H2O
 D-aminoacidi
Figura 4-16. Barazimi i prgjithshm i reaksionit t aminoacideve
me acid azotik gjat s cils fitohet D-oksoacid

9. Reaksion me katione t metaleve t rnda Cu2+,Mn2+,Fe2+,CO2+ t

cilt me aminoacidet formojn kryera komplekse t ngjyrosura
10. me reaksion t dimerizimit ndrmjet dy aminoacideve, formohen
dipeptidi t lidhura me lidhje peptide (Figura 4-17 i 18). Lidhja e
aminoacideve ndodh me ndrveprimin e grupit karboksil t njrit aminoacid
dhe amino grupit t aminoacidit tjetr.
N mnyr t njjt, me lidhje peptide, aminoacidet lidhen ndrmjet
veti n vargje t gjata polipeptide.

Figura 4-17. Paraqitje e reaksionit t dimerizimit te

aminoacideve 1 dhe 2, gjat ka formohet dipeptid

105
Biokimia

R R R R
 H   
H2NCHCOOH + NCHCOOH H2NCHCONHCHCOOH
H -H2O dipeptid
Figura 4-18. Barazim i reaksionit t dimerizimit t aminoacideve

Reaksioni biuretik pr t vrtetuar lidhjeve peptide:

N epruvet vihen 2 mL tretje ujore te albumins, 1-2 pika tretje t sulfat
bakrit (II) dhe 1 mL tretje t NaOH. Fitohet shtres me ngjyr vjollce nga
kompleksi biuretik

Peptidet
Definicioni
Peptide jan prbrje organike molekula e t cilve sht e
ndrtuar prej dy deri n dhjet mbetje aminoacidike, t lidhura me
lidhje peptide (amide).
Sinteza e peptideve n organizmat gjall zhvillohet prmes nj
mekanizmi kompleks, por mund t fitohet edhe prmes rrugs sintetike.

Ndarja
N varsi t numrit t mbetjeve aminoacidike n peptidin dallojm:
dipeptide, tripeptide, tetrapeptide etj.

Nomenklatura
Peptidet emrtohen n mnyrn vijuese: aminoacidi i cili gjat
formimit t peptidit merr pjes vetm amino NH2 grupin e tij shkruhet n t
djatht dhe nuk ndryshohet emrtimi, ndrsa t tjert llogariten si radikale t
tij dhe emrtimit i shtohet prapashtesail q sht karakteristike pr
radikalet. Pr shembull nse aminoacid terminal sht glicini, ndrsa
parapraku sht alanina, fitojm dipeptid me emr alanil glicin.
N emrtimet e peptideve, veanrisht ato t q jan t ndrtuar prej
m shum mbetjeve aminoacidike, aminoacidet prve se me emrtim t

106
 Biokimia

plot, shnohen edhe me shkurtesat prej tre ose prej nj shkronje, duke
pasur kujdes n renditjen e n varg (Figura 4-19).

Figura 4-19. Formul strukturale e

pentapeptidit tirozilglicilglicilfenilalanilleucin ose
NH3 TyrGlyGlyeLeuCOO

Pr shembull, Gly-Ala-Val-Gly-Leu ose G-A-V-G-L. Rendi i lidhjes

s aminoacideve n peptidet dhe proteinat emrtohet si sekuenc
aminoacidike.
N rast t kundrt fitojm dipeptd krejtsisht t ndryshm dhe pikrisht
pr kt shkak prej vetm 20 aminoacideve ka numr t madh t peptideve dhe
proteinave t ndryshme.
Nga kjo mund t arrihet n prfundim se karakteri i peptideve do t varet
prej prbrjes aminoacidike dhe rendit, d.m.th. nga mnyra e lidhjes s tyre.
Me marrveshje, pr t`u shnjestruar mbetja amoniacidike e par dhe e
fundit, para emrit t mbetjes s par aminoacidike shkruhet NH3+ grupi (n
ann e majt), ndrsa pas emrit t mbetjes s fundit (terminale)
aminoacidike shkruhet COO- (nn ann e djatht). Shembull: NH3+Gly-
AlaCOO- ose NH3+AlaGlyCOO

Prfaqsues t peptideve:
N organizmat e gjall hasen shum peptide me funksione t ndryshme.
x Glutation(te tharmi): J-glutamil-L-cisteinilglicin
x Karnozin dhe anserin t cilt gjenden n muskujt

107
Biokimia

x Hormone peptide:
- oksitocin dhe vazopresin hormone t ans s prapme t hipofizs,
- insulin hormon i pankreasit polipeptid me 51mbetje
aminocidike,
- melanotropin, insulin, glukagon, kalcitocin dhe parathormon.
x Penicilin dhe gramicidin t cilt paraqesin antibiotik peptid.
x Neuropeptide jan peptide q gjenden n CNSneurotransmitert
x Protamine jan polipeptide me karakter bazik q jan t lidhur pr
acide nukleike

Sinteza e peptideve
Peptidet n organizmat e gjall sintetizohen me an t nj mekanizmi
t ndrlikuar, por mund t sintetizohen edhe n kushte laboratorike.
Lidhja e aminoacideve kryhet me lidhje peptide, e cila formohet me
ndrveprim n mes amino grupeve dhe grupeve karboksilike (Figura 4-18).
Lidhje peptide sht e prbr prej grupi karbonil (=CO) dhe imino (-NH)
grupi. N Figurn 4-20 sht shfaqur radhitja hapsinore dhe gjatsia e
lidhjeve ndrmjet atomeve n lidhjen peptide.

Figura 4-20. Gjatsia e lidhjeve n lidhjen peptide

Lidhja ndodh kur grupi karboksil i aminoacidit t par reagon me

amino grupin e aminoacidit t dyt, gjat ka lirohet molekul uji, ndrsa
molekulat e dy aminoacideve lidhen me -CO-NH- lidhje, e cila quhet lidhje
peptide (amide).

108
 Biokimia

Pyetje:

1. Definoi kuptimet: peptid, aminoacid, lidhje peptide, anion

aminoacidik, L-aminoacide, pika izoelektrike.
2. Bj dallim n mes dipeptid, tripeptid dhe tetrapeptid!
3. paraqite me barazim reaksionin e sintezs s tripeptidit
valilglicilalanin!
4. Prcakto numrin dhe shkruaji me formula t shkurtra t t gjitha
tripeptideve t prbra prej valinit, lizinit dhe glicinit!
5. Shkruaj barazime dhe emrtoi prodhimet e reaksioneve vijuese:
- Alanin dhe acid klorhidrik;
- Glicin dhe acid azotik;
- Leucin dhe hidroksid natrium;
- Valin dhe metanol;
- Dimerizim n mes leucinit dhe alanins;
- Dekarboksilimi i izoleucinit;
- Reduktimi i serinit;
- Cisteina dhe acidi azotik.
6. Shpjego krijimin dhe strukturn e lidhjes peptide!
7. far ka t bj prbrja e aminoacideve me aktivitetin e tyre
optik!
8. Prse L dhe D format e aminoacideve jan enantiomere?
9. Shpjego karakterin amfoter t aminoacideve!
10. far konfigurime mund t ken molekulat e aminoacideve?

109
Biokimia

Karakteristika t prgjithshme t
makropeptideve-proteinave
Proteinat jan prbrje biopolimere makromolekulare t prbra
prej nj ose m shum vargjeve polipeptideve me mbi 100 mbetje
aminoacidike. Kan mas molekulare prej 8000 deri 1 000 000. Ato
paraqesin pjes prbrse t organizmave t gjall. N organizmin njeriut ka
5 000 000 proteina t ndryshme

Roli
Funksionet e proteinave n organizmat e gjall mund t jan nga m t
ndryshmet, por formalisht mund t grumbullohen n disa grupe:
x funksion struktural kan proteinat q jan t prfshira n arkitekturn e
qelizs, e mbajn formn e saj dhe organizimin e brendshm;
x funksion rregullues kryejn t gjith hormonet me natyr proteinike t
cilt i rregullojn t gjitha proceset n qeliza;
x funksion mbrojts kryejn proteinat q jan t quajtura antitruptha, t
cilat i sigurojn barrierat mbrojtse nga toksina e viruseve dhe
baktereve t ndryshme;
x funksion katalitik an enzimat q i mundsojn reaksionet biokimike
n organizm;
x funksion transportues kan proteinat t cilat bartin molekula t
caktuara n membrann, ose i transportojn substancat e distancave t
mdha. T tilla jan oksigjen- proteinat transportuese hemoglobina
dhe mioglobina, lipoproteinat etj;
x funksion kontraktim kan proteinat, si pr shembull aktina dhe
miozina, t cilat mundsojn lvizjen e t gjitha muskujve te shtazt
dhe njeriu. Shpesh proteinat e tilla jan si,,motor molekular . Marrin
pjes n do lvizje n organel n suazat e qelizs ose tr
organizmit n hapsir.

110
 Biokimia

Ndarja
Proteinat mund t klasifikohen n m shum mnyr:
Sipas funksioneve biologjike:
x katalitike (enzima)
x kontraktuese (aktina, miozina)
x rregullimin e gjeneve (histonet)
x hormone (proinsulina)
x mbrojtse (imunoglobulina)
x strukturale (kolagjeni, elastini)
x transportuse (albuminat, transferina)

Sipas tretshmris:
x t tretshme n uj dhe kripra (albuminat)
x t tretshme n kryera, dobt n uj(globulinat)
x t tretshme n 70-80% etanol, t patretshme n uj (prolaminat)
x t tretshme vetm n kripra (histonet)
x t patretshme n uj dhe kripra (skleroproteinat)

Sipas strukturs sekondare t vargut polipeptid:

x Fibrilare ose skleroproteina: kolagjenet, keratinat t cilat kan vargje
t gjata spirale
x Polipeptide q jan t stabilizuara me lidhje disulfide ose hidrogjenore.
Karakterizohen me struktur fibrilare, jan t patretshme n uj dhe
luajn rol mbrojts
x Globulare ose sferoproteina: proteina t gjakut, enzima. Kan form
pllakose t rregullt, treten n uj dhe kripra.

Sipas ndrtimit kimik t molekuls:

x T thjeshta (t prbra vetm prej aminoacideve)
x T prbra ose proteide (jan t prbr nga pjesa proteinike dhe
joproteinike e cila quhet grup prostetik)

Prbrja kimike
Molekulat e proteinave jan t prbra prej nj ose m shum vargjeve
polipeptide t cilat jan t prbra prej mbi 100 mbetjeve t 20

111
Biokimia

aminoacideve t ndryshme, t lidhure ndrmjet veti me lidhje peptide. Kjo

sht e prdftuar nga fakti se me hidroliz nn veprimin e tretjeve ujore t
bazave ose acideve minerale ose nn veprimin e enzimave proteolitike,
proteinat japin przierje t aminoacideve.
Numri i mbetjeve aminoacidike n nj varg polipeptid prfshin
100 deri 1000, ashtu q masa relative molekulare e proteinave prfshin
prej 5 000 deri n disa miliona.

Ndrtimi i vargut polipeptid

N vargjet polipeptide, atomet dhe grupet atomike prej t cilve jan t
ndrtuar mund t jen:
x Atome skeletore, NH-CH-CO, t cilt shtrihen n rrafsh t njjt(kan
vendosje planare n hapsir);
x Mbetje ansore, radikalet R1, R2, R3.... t cilt ndrmjet veti jan t
vendosur n trans pozicion, jan t vendosur nn dhe mbi rrafshin e
atomeve skeletore (Figura 4-19).

Figura 4-21. Pjes e formuls strukturale t vargut polipeptid

Lloje t lidhjeve n vargun polipeptid

N strukturn e proteinave ekzistojn lloje t ndryshme t lidhjeve:
Lidhja kovalnte sht lidhja kimike m e pranishme n vargun
polipeptid.
Kjo lidhje kimike paraqitet n mes atomeve skeletore, karbonit dhe
radikaleve ansore dhe n mes atomeve karbonike te lidhje n form t urs-
urs disulfide. Ajo sht lidhje ndrmjet dy atome t squfurit e cila formohet
me oksidimin e dy grupeve sulfohidrile (-SH) t vendosur afr njri tjetrit t
cilt rrjedhin nga radikalet ansore t aminoacidit cistein dhe homocistein
dhe sht i rndsishm pr mbajtjen e strukturs sekondare t vargut
polipeptid (Figura 4-20).
112
 Biokimia

Figura 4-22. Formimi i urs disulfide

Dshmimi prezencs s sulfurit n proteina:

N 2 mL tretje t albumines shtohet 1 mL tretje t hidroksid natriumit dhe
disa pika tretje t acetatit te plumbit. Epruvata nxehet. Plumbi reagon me
sulfatin e proteinave, gjat ka formohet PbS, i cili vrehet shtres e zez.

Lidhja jonike realizohet ndrmjet grupit NH3+ pozitivisht t

elektrizuar t lizins ose arginins dhe grupit COO negativisht t elektrizuar
t glutams ose asparaguns.

Lidhja hidrogjenore ka rndsi t jashtzakonshme pr mbajtjen e

strukturs sekondare t vargut polipeptid. Paraqitet midis atomit (shum)
elektronegativ t lart t oksigjenit nga grupi karbonil (>C=O) dhe atomit
t hidrogjenit nga imino-grupi (>N-H) i vargut t njjt ose nj tjetri,
kur jan t vendosur n distanc prej 0.28-0.3 nm. Skematikisht paraqitet
me: >C = O..... H+N<

Forcat ndrmjetmolekulare t tipit Van Der Wals jan forca

elektrostatike t cilat hasen ndrmjet radikaleve ansore jopolare t disa
aminoacideve. Ato jan m t dobtat dhe shfaqen n distanc m t vogl
se 0,05 nm.

113
Biokimia

Figura 4-23. Lidhje kimike n vargun polipeptid

Organizmi struktural i vargjeve polipeptide

Molekulat proteinike jan molekula t mdha me mas molekulare

relative t madhe. Prve asaj molekulat e proteinave mund t jet t
ndrtuara prej nj ose m shum vargjeve proteinike. Ndrtimi kimik i tyre
mund t shkruhet me formul kimike strukturale do t jet proces i gjat dhe
i mundimshm nga i cili nuk mund t shihet organizmi i tr struktural i
molekuls. Prandaj pr tu prshkruar ndrtimi kimik i ktyre molekulave
biopolimere me mas t madhe molekulare shfrytzohen katr nivele t
organizimit struktural: struktura primare,
sekondare, terciare dhe kuaternare.
Struktura primare e proteinave paraqet
rendin e lidhjes s aminoacideve n varg
polipeptid. Quhet edhe sekuenc aminoacidike,
sepse shpesh te molekulat e mdha proteinike,
ekziston sekuenc ose varg i nj numri t
paprcaktuar aminoacidesh, e cila prsritet disa
her. Ather struktura primare dedikohet rendit Figura 4-24. Struktura
t aminoacideve vetm n at sekuenc (Figura primare e proteinave
4-23).

114
 Biokimia

do protein ka renditje t saj karakteristike gjenetikisht t diktuar t

aminoacideve n varg (Figura 4-25). Vargjet polipeptide me sekuenc t
ngjashme aminoacidike dhe funksion t ngjashm shnohen si homologe
ose homoproteina. P.sh. t tilla jan dy D- dhe dy E-vargjet e hemoglobins;
vargjet e enzimave tripsin dhe kemotripsin.

Lys-Glu-Thr-Ala-Ala-Ala-Lys-e-Glu-Arg-Gln-His-Met-Asp-Ser-Ser-Thr-Ser-Ala-Ala-Ser-
Ser-Ser-Asn-Tyr-Cys-Asn-Gln-Met-Met-Lys-Ser-Arg-Asn-Leu-Thr-Lys-Asp-Arg-Cys-Lys-
Pro-Val-Asn-Thn-e-Val-His-Glu-Ser-Leu-Ala-Asp-Val-Gln-Ala-Val-Cys-Ser-Gln-Lys-Asn-
Val-Ala-Cys-Lys-Asn-Gly-Gln-Thr-Asn-Cys-Tyr-Gln-Ser-Tyr-Ser-Thr-Met-Ser-Ile-Thr-
Asp-Cys-Arg-Glu-Thr-Gly-Ser-Lys-Tyr-Pro-Asn-Cys-Ala-Tyr-Lys-Thr-Thr-Gln-Ala-Asn-
Lys-His-Ile-Ile-Val-Ala-Cys-Glu-Glu-Asn-Pro-Tyr-Val-Pro-Val-His-e-Asp-Ala-Ser-Val

Figura 4-25. Struktura primare e sekuencs aminoacidike

t enzims ribonukleaza gjedhore

Sruktura sekondare e proteins paraqet renditjen hapsinore t

atomeve skeletore n vargun polipeptid, atomet e radikaleve ansore. do
protein n gjendjen natyrore ka formn e vet karakteristike dhe specifike
tridimensionale n hapsir. Vargu i gjat polipeptid i cili prmban m
shum qindra aminoacide, n hapsir mund t merr dy struktura sekondare:
struktur spirale dhe t rrudhur (Figura 4-26).

Figura 4-26. Struktura sekondare spirale dhe e rrudhur e proteinave

115
Biokimia

Struktura spirale e atomeve skeletore mund t jet D dhe  spiral

(prdredhjet n D-heliks spiralen jan n drejtim t shigjetave t ors).
Stabilizimi i ksaj strukture bhet me lidhje hidrogjenore, t cilat krijohen
ndrmjet do aminoacidi me aminoacidin e ardhshm t katrt. Numri i
lidhjeve hidrogjenore sht prafrsisht i barabart me numrin e lidhjeve
peptide. Supozohet se vargu peptid spiralizohet n mnyr spontane n D-
heliks, sepse ajo sht struktura m stabile, me m s paku energji t lir.
N procesin e spiralizimit sht shum e rndsishme struktura
primare e proteins. Gjegjsisht, vetm renditja e caktuar e radikaleve
ansore mundson spiralizim t D-heliksit.
Cik-cak struktura e rrudhur sht shum e ngjashme me D-spiralen.
Struktura e ktill shfaqet n vargje q jan t vendosura njra pran tjetrs
d.m.th. t vendosura paralelisht. Lidhjet hidrogjenore t cilat shprehen edhe
ktu realizohen ndrmjet atomeve t vargjeve t ndryshme polipeptide,
ndrsa grupet atomike ansore (R1, R2...) jan t vendosur mbi dhe nn
rrafshin e atomeve skeletore.

Struktura terciare paraqet renditjen hapsinore t t gjitha atomeve

n vargun polipeptid, duke prfshir edhe atomet skeletore dhe mbetjet
ansore aromatike dhe alifatike t aminoacideve.
Mund t jet:
x e zgjatur fibrile, shfaqet m shpesh te skleroproteinat;
x pllakore ose globulare, shfaqet te proteinat globulare (Figura 4-27).

Figura 4-27. Struktur terciare pllakose e proteinave

116
 Biokimia

Struktur kuatenare paraqitet te ato proteina q jan t prbra prej

agregateve nga dy ose m shum vargjeve polipeptide. Ajo paraqet e
mnyrn e lidhjes s tyre t ndrmjetme. Struktur kuartenare ka molekula e
hemoglobins (Hb) e cila sht e prbr prej katr vargjeve polipeptide
dy D dhe dy E, t cilat jan dy nga dy homologe mes vete (Figura 4-28).

Figura 4-28. Struktura kuartenare e kolagjenit dhe hemoglobins

Vetit e proteinave
Tretshmria dhe shtresimi i proteinave
Tretshmria e proteinave varet nga rN e tretjes, nga prania e tretjeve
nga kriprat dhe nga prqendrimi i tyre, nga natyra e tretsit, nga
temperatura etj.
Tretshmria e proteinave sht e madhe gjat:
- prqendrimeve m t larta t kryerave n tretsin,
- mass m t vogl molekulare t proteins,
- temperaturs optimale e cila sht m e ult 40S
- rN optimale t tretsit, e cila sht n mjedis acidike t dobt ose
bazik t dobt.
Tretjet koloide t proteinave mund t shtresohen me tretjet ujore t
kryerave. Shtresimi mund t jet reverzibil ose ireverzibil.
Shtresimi reverzibil sht shtresim me kryerat e metaleve t lehta
NaCl, MgSO4, Na2SO4, (NH4)2SO4 etj. Shtresimet e fituara proteinike treten

117
Biokimia

n tretsin paraprak (zakonisht uj), kalojn prsri n tretsin, ndrsa gjat

ksaj nuk i humbin vetit natyrore dhe nuk denatyrojn. Ky proces quhet
kripzim dhe prdoret pr izolimin e disa proteinave nga przierjet e
ndrlikuara biologjike.
Shtresim ireverzibil sht shtresim i proteinave te kryera t metaleve t
rnda dhe nn veprimin e disa faktorve fizik. Gjat ksaj proteinat
denatyrohen, i humbin vetit e para natyrore, ndrsa shtresimet e fituara nuk
treten n tretsin paraprak.

Natyra koloide e proteinave

Proteinat q jan t tretshme n uj ndrtojn met tretje t cilat pr

nga vetit ngjajn me sistemet koloido-disperze, por meqense substanca e
disperguar sht e ndrtuara me grimca t nj molekule, mund t llogariten
pr sisteme molekularo-disperze.
Grimcat koloide t tretjeve koloide jan t ndrtuara prej vetm nj
molekule proteinike, t mbshtjella me m shum shtresa hidratuese.
Molekulat m t mdha proteinike kan ngarkes t vogl dhe lidhin rreth
vetes numr m t vogl t mbshtjellsve hidratues. Molekulat m t vogla
proteinike kan ngarkes m t madhe dhe prandaj trheqin m shum
molekula t ujit, d.m.th. kan m shum mbshtjells hidratues.
Tretjet koloide kan karakteristike t sistemeve koloide: kan
viskozitet t madh, grimcat koloide difundojn ngadal npr membrans
semipermeabile, shfaqin efekt t tindal-it6. Formimi i sistemeve koloide ka
rndsi t madhe pr proceset fiziko-kimike n organizmat e gjall.
Sistemet koloido-disperze t proteinave mund t paraqiten n tre
gjendje: sol-gjendje (me viskozitet m t vogl) dhe xhel-gjendje (me
viskozitet m t madh) (Figura 4-29). Sistemet koloide t proteinave
globulave jan n sol-gjendje, ndrsa t proteinave fibrilare jan n xhel-
gjendje (i till sht xhelatina e cila sht kolagjen i prbr). Sistemet
koloide me lshimin e ujit mund t kalojn n xhel-gjendje dhe anasjelltas.

6
Shprndarje konike e drits kur kalon npr tretje koloide
118
 Biokimia

Gjendja e krips Gjendja e gelit

Molekula
proteine
Figura 4-29. Gjendja sol dhe xhel te proteinat

Koagulmi i proteinave
Koagulimi sht proces i ngjitjes s grimcave dhe formimit t
agregateve m t mdhenj, nn veprimin e tretjeve t acideve, bazave dhe
kriprave ose me nxehje. Gjat prqendrimeve m t vogla proteinat
shtresohen, ndrsa gjat prqendrimeve m t mdha kalojn n xhel-
gjendje. N koagulim mund t arrihet n qoft se nuk neutralizohet ngarkesa
e grimcave koloide proteinike.
Proteinat e koagulluara i humbin vetit e tyre natyrore, ngjashm
sikurse para denatyrimit.

Koagulimi i proteinave me nxehje:

Nse e bardha e vezs ose serumi i gjakut nxehen, sht njohur se vjen deri
te koagulimi. Koagulati i fituar nuk tretet me uj. Gjat asaj grimcat koloide
e humbin mbshtjellsin hidratues, ngjiten, por meqense kan ngarkes nuk
shtresohen.

Karakteri amfoter i proteinave

Proteinat, sikurse aminoacidet, n tretje ujore n varsi prej rN s
mjedisit sillen si baza t dobta ose acide t dobta. Ngarkesa e grimcave
koloide proteinike rrjedh nga amino dhe grupet karboksile prfundimtare t
paelektrizuar dhe nga t njjtit q jan n prbrje t radikaleve t
aminoacidve bazike (lizin dhe arginin) dhe acidike (acidi glutaminik dhe
aspartik, histidina).

119
Biokimia

N mjedis acidik grupet e disocuara karboksile (COO-), pranojn

proton dhe kalojn n form neutrale t padisocuar (COON). Aminogrupi
bazik gjat rN s ktill, ndikon n at q aminoacidi sillet si acid.

H3N+PrCOO- + H+ H3N+PrCOOH

Figura 4-30. Barazim i disocimit t molekulave proteinike n mjedis acidik

N acid bazik sht i disocuar vetm grupi karboksil dhe prandaj

aminoacidi sillet si baz.

H3N+PrCOO- + OH- H2NPrCOO- + H2O

Figura 4-31. Barazim i disocimit t molekulave proteinike n mjedis bazik

Gjat piks izoelektrike n tretje ujore jan t disocuar dy grupet
funksionele, me ka molekula sillet si grimc elektroneutrale dhe nuk
shtresohet.
Vlera e piks izoelektrike s proteins do t varet nga numri i amino
grupeve bazike dhe grupeve karboksile acidike q gjenden n radikalet
aminoacidike ansore. do protein ka pik t saj karakteristike izoelektrike
me t ciln mund t kryhet karakterizimi i saj.

Tabela 4 -3.
Pika izoelektrike t ndonj proteine

Proteina Pepsin Hemoglobin Mioglobin Albumina Ureaza Citokrom C

Pika
izoelektrike 1.0 6.8 7.0 4.8 5.0 10.6

Denatyrimi i proteinave
Molekulat proteinike n veprimin e disa faktorve t jashtm, si jan
temperatura e lart dhe shum e ult, veprimi i bazave dhe acideve t forta,
disa acide organike, alkaloidet, metalet e rnda, enzimat, ultrazri,
rrezatimet jonizuese etj.
Gjat asaj proteinite denatyrohen, gjegjsisht i humbin vetit e tyre
natyrore fiziologjike, kimike dhe fizike.

120
 Biokimia

Gjat denatyrimit t proteinave:

x ndryshojn vetit fizike dhe fiziologjike t proteinave;
x ulet tretshmria dhe lvizja e grimcave proteinike t elektrizuara n
fush elektrike;
x nuk shkaktohet ndryshim n prbrjen elementare t proteins;
x ndryshon struktura sekondare, terciare dhe kuaternere;
x ndryshon konformacioni i molekulave proteinike dhe nga gjendja e
organizuar n nivel t lart kalojn n gjendej t paorganizuar me
konformacion t ndryshuar pr shkak t despiralizimit t vargjeve
spirale dhe zgjatjes s vargjeve t rrudhura;
x shkputen lidhjet kovalente disulfide (-S-S-) dhe lidhjet tjera joko-
valente;
x m leht hidrolizohen nn veprimin e enzimave:
Denatyrimi sht shpesh ireverzibil, por mund t jet rrall dhe vetm
n raste t caktura reverzibil. Ajo ndodh kur mund t largohet faktori q
shkakton denatyrim. 7

Denatyrimi i proteinave me metale t rnda:

N 3 epruveta vihet nga 1 mL tretje t albumines.n t parn shtohen disa
pika tretje t sulfat bakrit, n t dytn disa pika tretje t klorid merkurit (II)
dhe n t tretn disa pika tretje t acetat plumbit. N epruvetat do t shfaqen
shtresime t bardha nga proteina t denatyruara. Shtresimi n epruvetn e
par sht i kaltr pr shkak t ngjyrs s kaltr t sulfat bakrit.

7
Nivel i rritur i ures n gjak, te t smurit nga smundjet e veshkave, shkakton denatyrim
t ribonukleazs. Me dializ t gjakut, ulet sasia e ures (faktori q sht shkaktar i
denatyrimit) dhe ndodh rinatyrimi i ribonukleazs.

121
Biokimia

Veimi i proteinave

Q t mund t bhet analiz kualitative dhe kuantitative e proteineve

duhet s pari t izolohen dhe veohen nga przierjet e prbra prej t cilave
jan t ndrtuar t gjitha indet dhe organet.
Veimi i proteinave mund t bhet me ultracentrifugim, me
centrifugim jonik, me xhelfiltrim, me elektroforez, me dializ, me
kromatografi dhe me metoda tjera. Kto metoda bazohen mbi polaritetin e
molekulave, pikn izoelektrike t do proteinave, dallimet n tretshmrin,
masn relative molekulare dhe madhsin e molekulave proteinike.

Veimi i proteinave:
N tretje ujore t t bardhs s vezs ka kryesisht albumina dhe globulina.
Pr t`i veuar do t`i kriposim me amonium sulfat. N 5 mL tretje t bardhs prej
klorur natriumit shtohet po aq sasi tretje prej (NH4)2SO4, przihet dhe pas nj kohe
vrehet paraqitja e nj shtrese t bardh nga globulinat e shtresuara. Prmbajtja e
epruvets filtrohet. N filtratin shtohet (NH4)2SO4 kristalore deri n ngopje.
Vrehet formimi i shtress s bardh nga albuminat e shtresuara, e cila tretet
n uj.

Karakterizimi i proteinave

Pas ndarjes s proteinave nga przierjet e ndrlikuara dhe pas

pastrimit, analiza kualitative ose karakterizimi i molekulave bhet me
prcaktimin e mass relative molekulare, n pik izoelektrike, t prbrjes
dhe sekuencs aminoacidike. Me kto testime prcaktohet cilat proteina
gjenden n przierjen e hulumtuar.

122
 Biokimia

Proteina t thjeshta

Proteinat e
thjeshta

Globulare Skleroptoteina
(sferoproteina) (fibrile)
-t tretshe n uj -t patretshme n

Figura 4 -32. Ndarja e proteinave t thjeshta sipas tretshmris

Proteina globulare

Albuminat sintetizohen n mli, ndrsa lshohen n gjak. Kan rolin

e proteinave rezerve dhe pastaj marrin pjes n transportin e hormoneve,
barrave dhe metaboliteve tjera. N gjak marrin pjes n mirmbajtjen e
shtypjes osmotike. Jan t pranishme n gjakun e njeriut, 50%, n t
bardhn e vezs dhe qumsht (kazein). Kan mas m t vogl molekulare.
Jan t tretshme n uj dhe n tretje t holluara t kryerave, shtresohen n
tretje t ngopur t amonium sulfatit, ndrsa n t nxeht koagullojn.
Globulinat gjenden n serumin e gjakut (serumglobulina), n t
bardhn e vezs (ovoglobulina), n qumshtin dhe farat (legumin), n
bizelen (fazeolin), n konopin (edestin) etj. N uj jan m pak t tretshme,
ndrsa m shum n tretjet e holluara t kryerave.
Prolaminat gjenden n kokrrat e drithrave si proteina rezerve. Me
glutelinat e ndrtojn lutenn (substanc e cila me ujin ndrton mas
ngjitse dhe mundson prpunim teknologjik dhe pjekje t brumit). Kan
prqindje t madhe t acidit glutaminik dhe prolin. N kt grup t
proteinave bjn pjes: glijadin (grur), sekalin (thekr), hordein (elb),
avenin (krunde), zein (grur) dhe rizin (oriz).

123
Biokimia

Glutelinat gjenden n drithrat: glutenin (grur) dhe orizein (oriz).

Histonet jan proteina ndrtuese t kromatins, sepse marrin pjes n
pjesn proteinike dhe n paketimin ADN. Ato jan proteina bazike pr
shkak se prmbajn prqindje t madhe t aminoacideve bazike: lizin dhe
arginin. Gjenden edhe n ikrn e peshqve.
Protaminat jan proteina me mas t vogl molekulare, me karakter
bazik, nuk koagullojn n t nxeht, jan t pasura me arginin, gjenden n
qelizat q jan t lidhura pr ADN.

Skleroproteinat

Skleroproteina jan proteina t patretshme n uj dhe gjenden

ekskluzivisht n organizmat shtazor. Sipas veti fizike dhe kimike mund t
ndahen n tre grupe:
Keratina t gjitha keratinat e forta i prmbajn aminoacidet histidin,
lizin dhe arginin n raport: 1: 4: 12, Kolagjenet jan substanca kryesore
ndrtuese t strukturave ekzoskeletore: lkurs, flokve, thonjve, brinjve,
thundrave etj. D-kolagjenet jan me struktur spirale, t stabilizuar me ura
disulfide.  keratinat jan me struktur t rrudhur.
Kolagjene skleroproteina me fije t gjata t cilat jan n prmbajtje
t indit lidhor, eshtrave, krcs, enve t gjakut etj. Molekula e kolagjenit ka
struktur spirale me prqindje t lart t aminoacideve - hidroksiprolin dhe
hidroksilizin.
Elastine gjenden n fijet elastike t indit lidhor.

124
 Biokimia

Proteinat e prbra

Proteinat e prbra (proteidet), jan ato q prve pjess

proteinike, prmbajn edhe pjesn joproteinike e cila quhet grup
postetik.
N Figurn 4-33 sht dhn klasifikimi i proteinave t prbra sipas
grupit prostetik.

Figura 4-33. Klasifikimi i proteinave t prbra

Lipoproteinat jan proteina t cilat si grup prostetik kan ndonj lipid

(fosfolipid, sfingomielin, kolesterol, karotin etj). T tretur gjenden n lngjet
trupore (serum, likvor). Prfaqsues m i rndsishm sht -lipoproteina.
T patretur gjenden n membrann qelizore dhe elementet strukturale t
qelizs (granulat dhe mitokondriet). Membrana qelizore paraqet kompleks
lipoproteinik t ndrtuar me shum ndrlikueshmri. Komplekset e
karotineve me proteinat jan lipoproteina t ngjyrosura (rodopsin). Ato jan
transportues t rndsishm t lipideve.
Fosfoproteinat jan proteina t ndrlikuara grupi prostetik i t
cilve sht acidi ortofosforik, i lidhur esterikisht pr grupin alkoolik t
aminoacidit serin. Prfaqsues tipik i fosfoproteinave sht kafeina e cila
prmban rreth 0,8 % fosfor. N sasi m t mdha jan t prmbajtur n t
verdhn e vezs (fosfitin) dhe n vitelin i cili prmban 10 % fosfor.

125
Biokimia

Metalproteinat prmbajn kation t ndonj metali si grup prostetik.

N qeliz kryejn rol enzimatik, transportues dhe deponimin e
proteinave. Joni metalik sht zakonisht i lidhur me lidhje koordinatave pr
atome oksigjeni ose karboni t ndonj aminoacidi nga vargu polipeptid ose
pr ndonj ligand t lidhur pr proteinn.
Marrin pjes n katalizn e shum redoks reaksioneve.
Glukoproteinat jan proteina t prbra t cilat si grup protetik
kan ndonj heksoz ose heksozamin. Ato jan substanca viskoze ose
jargore, prandaj quhen edhe mukoproteina. Glukoproteinat gjenden n t
gjitha sekretet (pshtym, lngun e lukthit, lngun sinovial, sekretet e
mukozs s zorrve), pastaj n krcn (hondromukoprotein), krthizn, trup
qelqor t syrit, retinn, serumin, eritrocitet (grupet e gjakut) dhe n indin
lidhor.
Hromoproteinat si grup protetik kan ndonj pigment (prej ktu edhe
emri, sepse chromos n greqisht do t thot ngjyr). Ato kromoproteina q
kan grup prostetik hemin (prbrje komplekse e ngjyrosur e hekurit me
porfirinn) quhen hemproteina.
Hemproteinat jan fiziologjikisht shum aktive. N kt grup bn
pjes hemoglobina (nga e cila rrjedh ngjyra e kuqe e eritrociteve dhe e cila e
bart oksigjenin nga mushkrit deri te indet), pigmentet intracelulare dhe
citokromet (t cilt i bartin elektronet gjat oksidimeve biologjike) dhe nj
varg i tr enzimash q i katalizojn redoks reaksionet.
Hekuri n hemin e hemproteinave mund t jet dyvalent(ferohem ose
vetm hem), trevalent (ferihem ose hemin), ndrsa mund t kaloj edhe
kthyeshm n nga gjendja dyvalente n trevalente. Sipas asaj mund t hasen
porfirinoproteinat vijuese:
Porfirinoproteina me hekur n gjendje dykovalente:
1. Hemoglobina pigmenet respiratorike t kurrizorve;
2. Eritrokruorine pigmente respiratorike n gjak dhe lngjet indore t
kurrizorve;
3. Mioglobina- pigmente respiratorike q gjenden n muskujt e kurrizorve
dhe pakorrizorve. sht i ndrtuar prej nj vargu polipeptid me
struktur spirale.

126
 Biokimia

Porfirinoproteina me hekur n grupin protetik i cili n mnyr kthyese

kalon nga gjendja dyvalente (Fe2+) n trevalente (Fe3+):
1Citokrome-pigmente intracelulare q gjenden n qelizat e t gjitha
organizmave aerob. Citokromet B dhe C si grup protetik prmbajn hemin
(Fe3+ t lidhur pr protoporfirin), ndrsa citokromi A(citokrom oksidaza ose
enzim e frymmarrjes) ka grup protetik citohemin.
Porfirinoproteina me hekur n gjendje trevalente:
Haset n enzimat katalaza. N kt grup t prbrjeve bjn pjes:
x Katalaza e cila sht enzim q e shpejton zbrthimin e hidrogjen
peroksidit n uj dhe oksigjen. Grup protetik sht hemini, n t cilin
hekuri sht trevalent.
x Peroksidazat q e katalizojn oksidimin me hidrogjen peroksid si mjet
oksidues. Peroksidaza bimore ka pr grup protetik hemin, ndrsa
shtazorja xhematin t gjelbr.
Hemoglobina(Hb) sht pigmenti respiratorik i kurrizorve. Prej saj
rrjedh ngjyra e kuqe e eritrociteve, e me at edhe e gjakut. Ajo paraqet
protein komplekse t prbr prej komponents proteinike globins dhe
grupit prostetik hemit. Masa molekulare e saj sht 67 000 (Figura 4-34).

Figura 4-34. Struktura kuartete e hemoglobins

Molekulata sht e prbr nga dy ifte t vargjeve homologe

polipeptide, edhe at dy - dhe dy -vargje. Secili prej tyre mbaron me nga
nj grup prostetik-hem, ashtu q n molekuln e hemoglobins ka katr
heme.

127
Biokimia

Hemi sht derivat protoporfirinik q prmban atom t hekurit

dyvalent (Fe2+). Me nj lidhje koordinatave, hekuri n do hem sht i
lidhur me globinn prmes aminoacidit histidin, me katr lidhje
koordinatave shet i lidhur me unazat pirole t protoporfirins, ndrsa me t
gjashtn e lidh oksigjenin molekular ose CO. Prve asaj, edhe dy grupe
karboksilike t acidit propionik t hemit jan t lidhur pr globinn (Figura
4-35).

Figura 4-35. Formula strukturale e hemit

N prbrjen e hemoglobins kryen m shum funksione t

rndsishme: transportin e oksigjenit molekular nga mushkrit deri te
indet, merr pjes n transportin e CO2 prej indeve deri te mushkrit,
funksion buferik n rregullimin e rN n gjak dhe ka aktivitet enzimatik.
Transporti i oksigjenit ndodh sipas mekanizmit vijues: n alveolat
mbizotron shtypje parciale e lart e oksigjenit dhe prandaj ai lidhet leht
me lidhje koordinatave me hekurin e hemit, gjat ka ndrtohet
oksihemoglobin-Hb(O2)4. Ajo prmes gjakut bart e oksigjenin deri te
siprfaqja e do qelize, ku mbizotron shtypje parciale e ult e oksigjenit.
Pastaj oksihemoglobina zbrthehet, me ka lirohet oksigjeni i cili m
tej hyn n qeliz dhe shrben pr kryerjen e proceseve oksiduese n qeliz.
Hemoglobina pa oksigjen - deoksihemoglobin nga siprfaqja e
qelizave mund t lidh dioksid karbon (CO2), ku shtppja parciale e tij sht e
madhe, pr mbetjet aminoacidike terminale, duke ndrtuar prbrje
karbamide. N kt mnyr O2 transportohet deri te mushkrit ku nxirret
jasht, hemoglobina mund t lidh oksigjen.

128
 Biokimia

Karboksihemoglobin sht prbrje e hemoglobins me monoksid

karbon. Hekuri i hemoglobins ka pr 200 her m shum afinitet pr
monoksid karbon (CO) n raport me oksigjenin.
Kur n ajrin q thithet, ka qoft edhe sasi t vogl t CO, ai lidhet me
hemoglobinn me ka krijohet prbrje toksike karboksihemoglobina
Hb(CO)4. Me kt hekuri sht i,,helmuar, dhe nuk mund t lidh molekula
t oksigjenit n alveolat, e me kt sht pamundsuar funksioni
transportues i hemoglobins. Derisa 70% e hemoglobins n organizm
sht e lidhur me CO, ndodh vdekja.
Lidhja e CO dhe O2 pr Hb sht reverzibile, lidhen dhe zbrthehen n
varsi nga shtypjet parciale t gazrave. Prandaj gjat rritjes s shtypjes
parciale t oksigjenit n alveolat, gjat rasteve m t lehta t helmimit, mund
t zvendsohet CO me O2 dhe t formohet oksihemoglobin dhe t largohet
veprimi helmues i CO.
Metehemoglobina krijohet kur n hemoglobinn n veprimin e
peroksideve, hinoneve, avullit te anilines, nitrobenzenit dhe oksideve
azotike, ndodh oksidimi i Fe2+ n Fe3+. Metehemoglobina ka ngjyr kafe t
mbyllur. Ajo nuk mund t transportoj oksigjen, CO2 dhe CO. Prqendrimi i
rritur i saj n gjak mund t shpie n vdekje. Reduktimi i saj nn veprimin e
disa enzimave sht i mundur, gjat ka krijohet prsri hemoglobin.
Mioglobinet jan pigmente respiratorike q gjenden n muskujt e
kurrizorve dhe pakorrizorve (Figura 4-36).
Jan t prbr prej nj vargu
polipeptid me struktur spirale. Hem
Hekuri n hemin e mioglobins ka
afinitet m t madh pr oksigjen n
raport me hemoglobinn dhe lidhet
me O2 gjat shtypjes m t vogl
parciale, n raport me hemoglobinn.
Ngjashm me Hb ajo mund t
ndrtoj karboksihemoglobin dhe Fig. 4-36. Struktura terciare e
metehemoglobin. mioglobins

129
Biokimia

Test kontrollues
I. Rretho prgjigjen e sakt:
1. Hb (O2) n sht:
a) metehemoglobin b) deoksihemoglobin
c) oksihemoglobin d) hemoglobin
2. Tretjet e proteinave nuk:
a) difundojn ngadal b) e shprndajn dritn
c) jan tretje t vrteta d) paraqiten n sol-/gjel-gjendje
3. Prbrjet si proteinat, polisaharidet, lipidet dhe acidte nukleike
t cilat kan struktur komplekse dhe mas molekulare t madhe jan:
a) komplekse supramolekulare b) makroelemente
c) biopolimere d) prekursor
4. Pr karakterizimin e proteinave nuk hulumtohet:
a) prbrja aminoacidike b) sekuenca aminoacidike
c) rN mjedisi d) numri i mbetjeve amnioacidike
5. Protein strukturale sht:
a) hemoglobina b) citokromi C c) valini d) keratinat
II. Definoi kuptimet: lidhje jonike, pik, izoelektrike, kromoproteina, D-
aminoacide.
III. Shkruaj barazimet e reaksioneve
a) Glicin dhe kalium hidroksid;
b) Dimerizimin ndrmjet valinit dhe alanins!;
c) Alanin dhe acid azotik
IV. Shpjego
1) Prshkruaje ndrtimin kimik t hemit dhe hemoglobins?
2) Karakterin amfoter t aminoacideve! Shkruaj barazim!
3) Si krijohet metehemoglobina dhe karboksihemoglobina?
4) Definicioni dhe rndsia e strukturs primare t proteinave!
5) Cilat funksione i kan proteinat n organizmat e gjall?
6) Sqaro ndrtimin e vargjeve polipeptide dhe lidhjet kimike q paraqiten to!
7) Cila sht rendesia e urave hidrogjenike dhe disulfide ne vargjet polipeptide?
8) Bj dallim n mes proteinave t denatyruara dhe jo t denatyruara!
9) Prse proteinat ndrtojn sisteme koloido-disperze, e jo molekularo-disperze!
10) N cilat veti t proteinave bazohen metodat e ndarjes s proteinave?

130
 Biokimia

Nukleoproteinat

Definicioni
Nukleoproteinat jan proteina t prbra, te t cilat pjesa joproteinike
ose grupi prostetik sht nj prej acideve nukleike.
Pjesa proteinike te nukleoproteinat shtazore jan histonet alkale ose
protaminat, ndrsa tek bimoret mund t jen albuminat ose globulinat.
Grupi prostetik sht acid ribonukleik, ARN ose acid
deoksiribonukleik, ADN.
Nukleoproteinat grupi prostetik i t cilve sht ADN-ja gjenden n
qelizat me brtham t madhe (qelizat e pankreasit, shpnetks, sperms dhe
gjndrave tjera), te bimt dhe mikroorganizmat.
Nukleoproteinat grupi prostetik i t cilve sht ARN n sasi t vogla
gjenden n brthamn e qelizave, ndrsa shumica jan t lidhur pr
ribozomet ose jan t lira n citoplazm.
Acidet nukleike jan prbrje biopolimere me mas molekulare t
ult Figura 4-37). Me hidrolizsn e plot t tyre fitohet przierje prej:
x bazave organike (purine ose pirimidine),
x monosaharide - pentoza (riboza ose deoksiriboza) dhe
x acidit fosforik.
x

Figura 4-37. Ndrtimi i acideve nukleike

131
Biokimia

Bazat organike
Bazat organike q hyjn n prbrjen e acideve nuklike jan derivate
t purins dhe pirimidins dhe prandaj jan si baza purine dhe pirimidine.
x bazat purine adenina dhe guanina jan derivate t purins. Jan t
prbra prej dy unazave t kondenzuara: gjasht-antarshe
pirimidine dhe pes-antarshe imidazole. Ato jan prbrje
organike me molekula planare (Figura 4-38).

a) b)

Figura 4-38. Formula strukturale t bazave purine a) adenina dhe b) guanina

x bazat pirimidine timina, uracili dhe citozina jan derivatet pirimidins.

Prbhen prej nj unaze pirimidine heterociklike pes-antarshe. Ato
po ashtu kan molekula planare. (Figura 4-39).

a) b) c)
Figura 4-39. Formula strukturale n bazat pirimidine
a) citozin, b) timin i c) uracil

Pentozat

Komponent sheqerke e cila e prcakton llojin e acideve nukleike

mund t jet:
xED-ribofuranoza e cila gjendet n acidin ribonukleik;

132
 Biokimia

xE-D-deoksiribofuranoza e cila gjendet n acidin deoksiribonukleik

(Figura 4-40).

a) b)
Figura 4-40. Formula strukturale t a) E'ribofuranoza
dhe bED-deoksiribofuranoza

Nukleozidet
Nukleozidet jan prbrje t prbra prej baz organike dhe prej nj
molekule t ribozs ose deoksiribozs. Ato jan N-glukozidet te t cilt C1
prej monosaharidit lidhet n mnyr kovalente me N e pirimidins d.m.th
me azot (N n pozicionin 9 n unazn purine). Krijohen me lidhjen e bazave
organike prmes imino grupit me OH-grupin semiacetal n C1 e
monosaharidit, largohet uj dhe formohet lidhje kovalente (Figura 4-39 dhe
Figura 4-40).
Nukleozidet e bazave pirimidine emrtohen me shtimin e mbaress -
idin n emrtimin e bazs, ndrsa at purinike me shtimin e mbaress -ozin
n emrtimin e bazs. Para emrtimeve e deoksiribonukleozideve vehet
parashtesa -deoksi.
Nukleozidet treten mir n uj, jan stabil n mjedis bazik,
hidrolizohen leht deri n baza t lira dhe pentoza n mjedis acidik.

Timidin Uridin Citidin

Figura 4-41. Nukleozide t bazave pirimidine

133
Biokimia

a) b)

Figura 4-42. Nukleozide t bazave purine a) adenozin dhe b) guanozin

Nukleotidet jan estere fosfatike t nukleozideve. Jan t prbr prej

nj molekule t bazs organike, ribozs ose deoksiribozs dhe prej acdit
fosforik t lidhur esterifikisht me pentozn (Figura 4-43).

a) b)

c) d)
Figura 4-43. Formula strukturale t nukleotideve q hyjn n prbrjen
e ADN ose ARN: a) uritidin-5-fosfat; b) deoksitimidin-5-fosfat;
c) adenozin-5-fosfat dhe d) guanozin-5-fosfat

Mbetja fosfatike sht e lidhur esterski pr C5 atomin e pentozs.

Ekzistojn nukleotide me dy ose tre mbetje fosfatike q jan t lidhur mes
veti me lidhje fosfoanhidride. Prej tyre m t rndsishm jan adenozin
difosfati (ADP) dhe adenozin trifosfati (ATP) (Figura 4-44).

134
 Biokimia

Figura 4-44. Formula strukturale e adenozin trifosfatit (ATR)

Nukleotidet mund t lidhen ndrmjet veti n mnyr esterike dhe t

ndrtojn vargje t gjata (Figura 4-45). N varsi nga numri i njsive
monomeve mund t ndrtojn oligonukleotide (od 2-10 njsi nukleotide)
dhe polinukleotide (mbi 10 njsi nukleotide) acide nukleike.

Figura 4-45. Formula strukturale e dinukleotidit

Acidi deoksiribonukleik ADN

Struktura kimike
Acidi deoksiribonukleik ADN sht prbrje biopolimere me mas t
madhe molekulare. sht e ndrtuar prej nj numri t madh t
deoksimononukleozideve t lidhur mes veti me ura fosfordiesterike.
Analizat kimike kan treguar se deoksimononukleotidet e ADN jan t
ndrtuar prej:

135
Biokimia

x molekuls s pentozs deoksiriboza

x nj nga bazat organike:
- adenin, guanin (purine),
- timina dhe citozina (pirimidine)
x acidi fosforik.
Masa molekulare relative e molekuls s ADN z prej 1 700 000 deri
30 000 000. gjatsia e vargjeve m par sht shprehur n Pm 8, ndrsa
kohve t fundit n numr t baza-kilobaza. Gjatsia e vargut mund t jet
prej 1,7 deri 56 nm. M s shpeshti sht e ndrtuar prej dy vargjeve
polinukleotide, t mbshtjella mes veti dhe t lidhura me lidhje hidrogjenore
ndrmjet bazave komplementare.
Karakteristike pr kt molekul sht se dy vargjet jan
komplementare ndrmjet veti, gjegjsisht nse dihet struktura primare e
njrit varg, sht e njohur edhe e vargut tjetr.
Me an t hulumtimit sht prdftuar se n ADN e llojeve t
ndryshme, raporti i bazave adenin dhe timin sht i barabart m raportin e
bazave citozin dhe guanin. Te disa lloje shtazore mbizotrojn A dhe T(AT
tip), ndrsa te bakteret hasen G dhe C (CG tip).

Prania e ADN- se ne qelize

ADN m s shumti sht e pranishme n: brthamn dhe qelizat
ADN brthamore (ku sht i lidhur pr histonet e kromozomeve), n
mitokondriet, ndrsa te bakteret n Citoplazmn (ADN plazmode).

Struktura e ADN
Sikurse edhe te proteinat, molekula e ADN ka tre organizime
strukturale: struktura primare, sekondare dhe terciare.
Struktura primare e vargut polinukleotid t ADNA e paraqet
radhitjen e nukleozideve, d.m.th. bazat organike n vargun.
Kjo radhitje sht e rndsishme pr prcjelljen e informacioneve
gjenetike t trashguara edhe pr strukturn primare t proteinave gjat
biosintezs s tyre (Tabela 4-3).

8
Mikrometri

136
 Biokimia

Tabela 4-3.
Segment komplet nga struktura primare e kromozomit 13
CTTCCTTAATTAGAGCTTCAGTCCTGAGTAAATCTAGGCAGTAAATAGGCCTTGGGCTTAAAATAATTTTTTT
TCCTATTGTGTAACAATAAGAGAATTCATAGATTAGATATTTGTGGGTTGTATGCACTCTGCCTTGGGTGAA
AGTCAGGACAACCCTAGCTATTGCCATGATCCAGGGTCCTAGGTGATGGCTCTCTTCTTTAGGGGCAGTATT
TGAGGTCAGAATATAAAGAAAGGGCAAAAGGAATAAAATAAAATTAGTCCCAAACAATTGTACAAATAAC
CCCAAATATGGTGGTGTTTTGTCCTCTTCAAACTGAGTATAAGTTAACACCTTCACTGTGGTAGAACTGGAA
ACTTCTGAGCTCAGATCAAAGTTTCCCAAGGAGTGTCAAAATGCAATATAACTTATTGGGATTTCTAAAATT
AGCTTTCAGTTGATAGTTGTTAAAATAAAGACCCTAGTTCTTGGTCCAACTAGTGGGTTATCTCTTTACATTG
AAGATCCTATTTTTATTCTACCTCAGCCTTCATAATTAAAATTCTTTCAACAGATTTGCAAAGTATACCCATA
AATATAAAATAATGTGATGGAATAATTAAGTCATACTTTGAAAAAACAGTATTATGAATCCAATGTATAGA
CAGTAAATAAGCCAATAACTTAAACTCAACTAGAACATTAATTAGAATATAAACCTTTGCTAAAAACAATA
GATAACATTTATTGGGCACTACTTTGCATCTAACACTATGTTAGATGTCTTACATCTTAATGTGTGTTACTAC
CACACATTAATCCTGTGTGATAGTAACTTTTTTATCCCCATTACATAGATAAATAAACGGAGACTTATAGAA
TGTCTTAGTCCATTCCTGGTGCTATAACAAAGTACCCTAGACTGGGTAATTTATAATCAACAAAAATCTATT
GCTCACAGTTCTGGAGGCTGGGAAGTCCAAGATCAAGGCACCAC

Struktura sekondare e jep mnyrn e lidhjes s dy vargjeve

polinukleotide. Ajo realizohet me lidhjen e bazave komplementare t dy
vargjeve me lidhje hidrogjenore (Figura 4-46).

Figura 4-46. Lidhje hidrogjenore ndrmjet bazave komplementare n ADN

Lidhja e vargjeve realizohet me krijimin dy lidhjeve hidrogjonore

ndrmjet bazs purine adenin (A) me bazn e saj pirimidine komplementare
timinn (T) dhe me tre lidhje hidrogjenore ndrmjet bazs purine guanin (G)
dhe me bazn e saj pirimidine komplementare citozinn (C) (Figura 4-47).
Prandaj secila nga spiralet sht komplementare me tjetrn.

137
Biokimia

Timin
Adenin
Guanin
Citozin
Deoksiriboza
Fosfat
Lidhja
hidrogjenike

Figura 4-47. Mnyra e lidhjes s bazave

komplementare n molekuln e AND

Struktura terciare e jep radhitjen e plot hapsinore t vargut t

ADN. M s shpeshti ajo sht e ndrtuar prej dy vargjeve spirale
antiparalele polideoksiribonukleotide t pshtjelluar ndrmjet veti n form
t spirales s dyfisht. Deoksiriboza dhe acdi fosforik jan t drejtuar kah
ana e jashtme e spiraleve, ndrsa bazat organike kah ana e brendshme e
spiraleve. N hapsirn e ksaj spirale mund t ket struktur zgjatur
(lineare), cirkulare ose pllakore.

Vetit e ADN
ADN 9 sht prbrje biopolimere me mas molekulare t madhe.
Tretet n tretje ujore t bazave dhe acideve, ndrsa tretjet e fituara jan
shum viskoze. Tregon aktivitet optik pr shkak t ekzistimit t atomeve
hirale t C n deoksiribozn.
Nn veprimin e temperaturs s rritur (70-100qC), formaldehidit dhe
ndryshimit n rN mund t denatyroj. Ajo manifestohet me shkputjen e
lidhjeve hidrogjenore ndrmjet dy bazave komplementare, me zgjidhjen e
heliksit t dyfisht dhe me ndryshimin e vetive fizike (viskozitetit, spektrit
t absorbimit, kndit t rotacionit). Renaturimi mund t ndodh n rast t
ftohjes s ngadalshme t tretjes, gjat s cils disa vargje mund t
mbshtjelln prsri n heliks t dyfisht.

9
Struktura sht sugjeruar nga Wotson-i dhe Krik-u n vitin 1953.
138
 Biokimia

Hibridizimi i ADN
N qoft se ndodh despiralizim i dy molekulave t ndryshme t ADN-
s, t cilat kryesisht kan prbrje komplementare, nn veprimin e enzimave
ADN polimeraza, mund t iftzohen dhe t japin dy molekula hibride t
ADN-s (Figura 4-48).
Hibridizimi mund t ndodh edhe mes vargjeve t ADNA dhe vargjeve
komplementare t ARN.

Figura 4-48. Hibridizimi i ADN

Funksioni i ADN
N strukturn primare t ADN, n gjenet, sht e vendosur
informacioni gjenetik pr prcjelljen e cilsive t trashguara t llojeve dhe
pr biosintezn e proteinave. Prsosmria e molekuls s ADN sht n at
se ajo sht molekuls stabile, e cila replikohet pa gabim dhe siguron
kontinuitet gjenetik t llojeve. N kt tregon numri i vogl i mutimeve t
papritura q mund t ndodhin si pasoj e disa ndryshimeve n strukturn e
ADN.
Molekula e ADN prmban informacione pr strukturn primare t
proteinave q sintetizohen n organizmat e gjall. Ajo sht,,shabllon n t
cilin sintetizohet ARN informative, e cila nga ADN deri te ribozomet e bart
informacionin pr strukturn primare t proteinave, t nevojshme pr
biosintezn e proteinave.

139
Biokimia

Acide ribonukleike ARN

Molekulat e acideve ribonukleike (ARN) jan t ngjashme pr nga
struktura me molekulat e ADN-s. Jan t prbra prej nj numri t madh t
ribonukleozideve, esterikisht t lidhura prmes acidit fosforik.
Bazat organike q hyjn n prbrjen e ARN jan adenina dhe guanina
(purine), citozini dhe uracili (pirimidine).
Acidet ribonukleike jan t pranishme n sasi t mdha n qelizat e
atyre indeve ku sintetizohen proteinat. T tilla jan qelizat e palcs
ashtrore, mlis, pankreasit etj.
Roli i acideve ribonukleike sht biosinteza e proteinave.

Lloje t acideve ribonukleike

ARN informative (ARNi) ose ARN am (ARNm) jan molekula me
mas prej 100 000 deri 1 milion. Gjenden n brtham dhe n citoplazmn e
qelizave. Struktura primare e ARNm sht kopje gjeneve prkatse ose
segment ADN me struktur specifike, ku gjendet informacioni pr
strukturn primare t proteinave q sintetizohen.

Figura 4-49. Sinteza e proteinave n ribozome

ARNm bart informacion gjenetik pr sintezn proteinave t ndryshme

ADN n brthamn e ribozomeve (Figura 4-49). N brtham sintetizohet
me prshkrim (transkriptim) nga ADN.
Sinteza e ARNs: pjesa e ADN-s ku gjendet informacioni i cili
duhet t prcjellet deri te ribozomet, despiralizohet dhe n t me
140
 Biokimia

transkriptim dhe me an t komplementaritetit10 sintetizohet ARNm nga

ribonukleotidet q gjenden n brtham (Figura 4-50).
ARNm e sintetizuar e brthams, prmes membrans brthamore
shkon deri te citoplazma, ku lidhet me ribozomet dhe paraqet kopje punuese
gjat sintezs s proteinave.

ADN
Transkripcioni

ARN
Translaksion

Proteinat

Figura 4-50. Prcjellja e informacioneve prej ADN prmes s

sintezs s ARNm deri te ribozomet gjat sintezs s proteinave

Renditje e bazave (triplet) t ARNm e cila prgjigjet me aminoacid t

caktuar quhet kodon, ndrsa tripleti komplementar i bazave t ARNt quhet
antikodon. Renditja precize e ribonukleotideve q jan t grupuara n
kodone, e prcakton strukturn primare t vargut polipeptid t proteinave.
Po ashtu me t sinjalizohet fillimi dhe mbarimi i vargut.
ARN transportuese (ARNt) kan mas molekulare retalivisht t
vogl prej 20 000 deri 30 000, prmbajn prej 75-90 nukleotide dhe kan
struktur n form t spirales. Marrin pjes n aktivizmin dhe transportin e
aminoacideve nga citoplazma deri te ribozomet gjat biosintezs s
proteinave. N organizmat mund te gjenden rreth 60 ARNt.
Aminoacidet s pari aktivizohen, pasurohen me energji duke u lidhur
me ATP dhe me enzim prkatse dukendrtuar aminoacid-adenilat -enzim,
i cili reagon me ARN transportuese prkatse (ARNt).
Pastaj kalojn n ARNt, ndrtojn me to prbrje intermediere dhe
transportohen deri te ARNm n ribozomet ku sintetizohen proteinat. Pr do
aminoacid ekziston enzim prkatse aktivizuese.

10
N adeninn bashkngjitet uracil, n timin bashkngjitet -adenin, n citozinotguanin dhe
n guaninn-citozin

141
Biokimia

Figura 4-51. Roli i ARN-s n sintezn e proteinave

ARN ribozomale jan komponent prbrse e ribozomeve. Roli i

tyre nuk sht krejtsisht i sqaruar, por supozohet se marrin pjes n lidhjen
e ARNm me ribozomet dhe n biosintezn e proteinave. N Figurn 4-51
sht dhn roli i t gjitha ARN n biosintezn e proteinave.

Aktivitet: Bj ppt-prezantim pr tr procesin e biosintezs s

proteinave!

Pyetje:
1. N cilin grup t biokomponimeve bjn pjes nukleoproteinat dhe ku
acidet nukleike?
2. Shkruaj barazim pr sintezn e deoksinukleozideve!
3. Shpjego formimin e nukleotideve!
4. Bj dallim n organizimin struktural t proteinave dhe t acideve
nukleike!
5. Shkruaje vargun komplementar t sekuencs vijuese hipotetike t
ADN-s: TGAGTCCCGACAGGCC! Cila do t ishte struktura
primare e ARNm q do t formohej n baz t ktij vargu?
6. Numroi vetit q shfaq ADN?
7. Bj dallim n prbrjen e ADN dhe ARN!
8. Cila sht rndsia e procesit t hibridizimit t ADN!
9. Shpjego dallimin ndrmjet tre llojeve t ARN!
10. Sqaro rolin e t gjitha ARN n biosintezn e proteinave!

142
 Biokimia

Metabolizmi i proteinave
Proteinat jan t domosdoshme n mirmbajtjen e proceseve
biokimike te organizmat e gjall. N ushqimin qe e marrim, shumica e
proteinave jan me origjin shtazore: mish, peshk, qumsht dhe prodhime t
qumshtit, ndrsa m pak jan t prfshir n ushqimin kokror me
prejardhje bimore: bizele, grosh, drith etj.
Proteinat q i marrim prmes ushqimit, sipas vlers ushqyese t tyre
ndahen n:
x Proteina me vler t lart ato jan proteina q treten leht n sistemin
digjestiv, jan t pasura me aminoacide esenciale: valin, leucin,
izoleucin, fenilalanin, triptofan, lizin, metionin dhe treonin. Proteina t
tilla jan kazeina, albuminat, luteni etj proteina.
x Proteina me vlera te ulte - kto proteina nuk kan sasi t mdha t
aminoacideve esenciale dhe vshtir zbrthehen hidrolitikisht n
sistemin digjestiv. T tilla jan shumica e proteinave me prejardhje
bimore.
Karakteristike pr proteinat sht ajo se ato vazhdimisht riprtrihen.
Koha e ekzistimit t proteinave mund t sillet prej disa minutave n disa
dit. Nj pjes e vogl proteinave trupore, si jan kolagjenet nuk mund t
riprtrihen. N organizmat e gjall gjat dits sintetizohen rreth 400 g
proteina, ndrsa po aq edhe zbrthehen.
Molekulat proteinike zbrthehen nn veprimin e enzimave proteoli-
tike. Karakteristike pr kto enzima sht se nuk jan specifike pr disa
pjes t molekuls proteinike.

Tretja dhe resorbimi i proteinave

Zbrthimi hidrolitik i proteinave fillon n lukth, ku nn veprimin e
hormonit gastrin stimulon taitje t lngut t lukthit, i cili prmban HCl, jarg
dhe enzime (kryesisht pepsin). Prej mukozs s lukthit tajitet zimogen
(enzim inaktive) pepsinogjen. Aktivizimi i saj n fillim stimulohet nn
verpimin e HCl s lngut t lukthit dhe pastaj vazhdon autokatalitikisht deri

143
Biokimia

n formimin e sasive t nevojshme t pepsins. Pepsina sht aktive vetm

n mjedis shum acidik, gjat rN prej 1,5 deri 2, ndrsa mbi rN=5 sht jo
aktiv.
Pepsina i shkput lidhjet peptide t proteinave n ato vende ku ka
aminoacid aromatik. Prodhimi prfundimtar i zbrthimit hidrolitik t
proteinave n lukth sht przierje e polipeptideve.
Tretja vazhdon n zorrn dymbdhjetgishtore dhe zorrn e holl.
Przierja acidike polipeptide nga lukthi neutralizohet me lngun e
pankreasit, zorrs dymbdhjetgishtore dhe zorrs q jan lngje bazike.
Me to taiten enzimat tripsin, kemotripsin, elastaza dhe enzima tjera.
Ktu zbrthehen 95% e polipeptideve deri n aminoacide. Aminoacidet
resorbohen n zorrn e holl, prmes fijeve t saja zorrore futen n gjak,
ndrsa pastaj prmes vens porta arrijn n mli. N Figurn 4-52 sht
dhn shfrytzimi i aminoacideve n mli.

Figura 4-52. Shfrytzimi i aminoacideve n organizm

144
 Biokimia

Fondi aminoacidik sht sasi e aminoacideve n gjak dhe n lngjet

tjera trupore. Sasia e tij sht konstante dhe merr rreth 50mg n 100ml gjak.
Vazhdimisht plotsohet me aminoacide q jan prodhime t zbrthimit t
proteinave nga ushqimi, i zbrthimit t proteinave trupore dhe nga proteinat
joesenciale t sintetizuara. Ai po ashtu sht depo e rndsishme e
aminoacide q nevojiten pr sintezn e proteinave trupore, prbrjeve
azotike, glukoproteinave dhe si burim energjie gjat zbrthimit t tyre n
CO2, H2O dhe ure.

Metabolizmi i aminoacideve
Metabolizmi i aminoacideve sht shum kompleks, sepse ato dallojn
ndrmjet veti pr nga prbrja kimike dhe metabolizojn n mnyra t
ndryshme.
N Tabelat 4-4. Jan shfaqur prodhime q fitohen me zbrthimin
enzimatik t aminoacideve. Prodhimet e fituara prfshihen n ciklin e
Krebs-it, gjat t cilit zbrthehen n CO2 dhe H2O.

Tabela 4-4.
Prodhime t zbrthimit t aminoacideve

Aminoacid Prodhim i zbrthimit

Acid aspartik dhe glutaminik -oksalacetat dhe -keto glutarat
metionin, izoleucin dhe valin sukcinil KoA
aspargin -oksalacetat
arginin, histidin, glutamin dhe prolin acid -ketoglutarik
alanin, cistein, glicin, serin dhe piruvat
treonin

Zbrthimi i aminoacideve fillon me procese, gjat t cilave largohet

grupi karboksil dhe aminogrupi i acidit, si sht dekrboksilimi, dezaminimi
dhe transaminimi.

145
 Biokimia

Dekarboksil sht shkputja e CO2 gjat ka fitohen amine.

Zhvillohet nn veprimin e enzimave karboksilaza. Aminat e fituara
shfrytzohen pr biosintezn e hormoneve dhe koenzimave, ndrsa kan
edhe veprim farmakologjik.

Dezaminimi sht proces i largimit t azotit nga -amino grupi n

form t amoniakut. Mund t jet oksiduese, reduktuese dhe hidrolitike.
Dezaminimi oksidues sht m i rndsishm pr organizmin e njeriut.
Kryhet nn veprimin e enzimave oksidaza t aminoacideve, ndrsa pr
acid glutaminik sht glutamat dehidrogjenaza. Gjat ktij lloji t
dezaminimit nga molekulat e aminoacideve merren dy atome t hidrogjenit,
fitohet aminoacid, nga i cili m tej me an t hidrolizs fitohet 2-okso acid
dhe amoniak (Figura 4-53).

R R R
  
H2NCHCOOH HN =CCOOH HN =CCOOH + NH3
aminoacid iminoacid 2-okso acid

Figura 4-53. Barazim i reaksionit t dezaminimit oksidues t aminoacideve

Transaminimi paraqet proces t bartjes s amino-grupit prej nj

aminoacid n nj D-oksoacid, gjat ka sintetizohet D-oksoacid tjetr dhe
nj aminoacid i ri. Procesi katalizohet nga enzimat aminotransferaza, t cilat
si koenzim shfrytzojn Vitamin B6 (Figura 4-54).

R1 R2 R1 R2
   
H2NCH COOH + OH CHCOOH OH CH COOH + H2NCHCOOH
aminoacid 1 -okso-acid -okso-acid aminoacid 2

Figura 4-54. Barazim i reaksionit t transaminimit

146
 Biokimia

Amino-grupi nga m shum aminoacide mund ti dhurohet n piruvat,

D-oksoglutarat dhe oksalacetat dhe pastaj mund t fitohen aminoacidet
alanin, acidi aspartik dhe acidi glutaminit (Figura 4-55).

transamina

Figura 4-55. Barazimi i reaksionit t transaminimit t L-alanins

dhe D-oksoglutaratit gjat t cilit fitohet piruvat dhe acid glutaminik

Largimi i amoniakut nga organizmi

Amoniaku n form t joneve amonium (NH4+) krijohet n sasi t

mdha gjat dezaminimit t aminoacideve n mli, veshk dhe zorrn e
trash. Pr organizmat shtazor dhe organizmin e njeriut ai sht shum i
helmueshm madje edhe n gjurm, prandaj duhet t largohet. Peshqit e
sekretojn drejtprsdrejti n uj, shpendt e transformojn n acid ureik,
ndrsa sisort e shndrrojn n prbrje m pak toksike urea e cila pastaj
taitet nga organizmi.
N organizmin e njeriut gjat dits sintetizohen rreth 20g amoniak.
Pjesa m e madhe kthehet n ure, ndrsa nj pjes m e vogl eliminohet
prmes urins n form t krips. Amoniaku i lidhur pr acidin glutaminik
t qelizave dhe indeve ku sintetizohet, transportohet prmes gjakut deri te
mlia, ku duhet t shndrrohet n ure, gjat s cils ndrtohet glutamin i
cili njkohsisht sht edhe transportues i amoniakut dhe depo e azotit n
gjak. Glutamina e bart amoniakun deri te mitokondrie dhe citosolin e
qelizave t mlis ku sintetizohet urea.
Urea tretet n uj, sht m pak helmuese se amoniaku, difundon leht
npr membranat biologjike dhe prmes urins largohet leht nga
organizmi.

147
Biokimia

Cikli i ornitinit i sintezs t ures

Ky cikl sht zbuluar nga Hans Krebsi dhe Kurt Hanselajt. Cikli
sht jashtzakonisht i rndsishm sepse amoniaku i fituar me dezaminim,
i cili sht shum i helmueshm pr organizmat e gjall dhe njeriun edhe n
sasi t vogla, shndrrohet n ure m pak helumese.
Cikli i ornitinit zhvillohet n pes faza n mitokondrie dhe
citoplazmn (Tabela 4-5).

Tabela 4-5.
Paraqitja e rendit t reaksioneve t ciklit t ornitinit

Reaksion Reaktant Prodhim Vendndodhja

1 2
P + HCO3 + NH4 + karbamil fosfat + mitokondrie
2ADP + Pi
2 krbamil fosfat + rnitin sitrulin + Pi mitokondrie
3 sitrulin + acid arginosukcinat + AMP citoplazma
aspartik +
P + PPi
4 argininosuksinat arginin + Fumarat citoplazma
5 arginin + H2O ornitin + Urea citoplazma

do defekt n reaksionet q e prbjn ciklin, mund t shpie n

akumulimin e amoniakut n veshk, q m tej sjell n dmtimin e trurit dhe
veshkave.

Test kontrollues
Rretho prgjigjen e sakt!
1. Cila nga bazat e prmendura hyn vetm n prbrjen e ADN-s?
a) guanin b) adenin c) uracil d) timin
2) Cilat baza mund t paraqiten n prbrjen e acideve ribonukleike?
a) adenin, gvanin, citozin, timin b) adenin, gvanin, citozin, uracil
c) adenin, timin, citozin, uracil d) guanin, uracil, citozin, timin

148
 Biokimia

3. Proteinat q ndrtojn protein t prbr me ADN n organizmin e

njeriut jan:
a) histone b) globulina c) albumine d) nukleoproteina
4) ka paraqet adenozin monofosfat?
a) nukleozid b) nukleotid c) baz purine d) acid nukleik.
5) Me sa lidhje hidrogjenore jan t lidhura bazat gvanin dhe citozin n
ADN?
a) 2 b) 3 c) 1 d) asnj
6) Molekula e ADN sht molekul informuese m e rndsishme sepse
mund t:
a) replikohet
b) tregon aktivitet optik
c) denatyron
d) rinatyron
7) Molekula e ADN nse ekspozohet n temperatur mbi 80 C do t:
a) rekombinohet b) hibridizon
c) denatyron d) zvendson
8) Cila baz sht komplementare me timinn?
a) adenin b) guanin c) citozin d) uracil
9) ka jan acidet nukleike?
a) polifosfate b) poliadenine
c) polinukleotide d) polinukleozide
10) Definoi kuptimet: nukleozid, nukleoproteine, baz purine, proteina me
vlera te larta!
11) Nse struktura primare e segmentit t ADN sht TGAGTCCCAGG,
ather shkruaj strukturn rimare rrjedhs komplementare!
12) Shpjego sintezn (ku dhe si) dhe funksionin e ARNm! Plotso shprehjet:
13) Struktura terciare e ADN sht _______ dhe mund t jet: __________.
14) Heliksi i dyfisht i ADN-s s njeriut stabilizohet me ______________.
15) Hidroliza e proteinave n lukth kryhet nn veprimin e enzims
________________________.
16) Transaminmi sht proces i __________________________________.

149
Biokimia

Tema 5:
Enzimat, hormonet, vitaminat

Prmbajtjet:
Enzimat
karakteristikat e prgjithshme
vetit kimike
mekanizmi i katalizs enzimatike
vetit
nomenklatura dhe klasifikimi
Hormonet
karakteristikat e prgjithshme
rregullimi i sintezs
veprimi
hormone t hipofizs
hormone t gjndrave tjera endokrine
Vitaminat
Vitaminat liposolubile: #, D, E dhe K
Vitaminat hidrosolubile: B-komplks dhe 

Detyrat dhe qllimet:

x njohja me strukturn kimike, vetit dhe funksionin e enzimave, hormoneve
dhe vitaminave;
x definimin e kuptimeve: enzim, koenzim, kofaktor, hormon, vitamin;
x zbatimi i nomenklaturs te enzimat, hormonet dhe vitaminat
x shpjegimi i veprimit katalitik t enzimave;
x shpjegimi i principeve dhe mekanizmave t sintezs dhe veprimit t
hormoneve;
x njohja me pasojat nga rregullimi i sekretimit t hormoneve;
x ndrlidhja e rolit t vitaminave me pasojat nga mungesa e tyre n organizm
dhe me rndsin e ushqimit t rregullt.

150
 Biokimia

Karakteristika t prgjithshme t enzimave

Hyrje
T gjitha ndryshimet n substancat te organizmat e gjall jan rezultat
i proceseve biokimike q zhvillohen nn veprimin katalizatorve biologjik
ose enzimave (fermenteve).
Enzimat jan proteina q kryejn funksion specifik katalitik n
proceset biokimike n organizmin e njeriut. Quhen po ashtu edhe
fermente dhe biokatalizator.
Duke e mundsuar mekanizmin biologjik t proceseve biokimike,
enzimat u mundsojn jet organizmave t gjall.
Njohurit e para pr enzimat jan fituar gjat studimeve mbi
fermentimin e tharmit.
Kshtu lindi emri ,,enzimi sipas fjalve greke ,,en dhe ,,zime q
d.m.th.,,n tharm, ndrsa emri fermente nga fermentum q do t thot
tharm. Shkenca e cila merret me studimin e enzimave quhet enzimologji.
Enzimat mundsojn proceset biokimike t zhvillohen n kushte
relativisht t buta temperatur prej 37oC dhe n mjedis neutral. Pr sh.
Glukoza n qelizat e organizmave t gjall zbrthehet n CO2 dhe H2O dhe
gjat ksaj lirohet energji. N kushte laboratorike ajo digjet po ashtu n CO2
dhe H2O, por deri n temperatur prej 300 oC.

Rishqyrtim historik
Procesi i fermentimit alkoolik pr njeriun sht reaksioni
enzimatik m i njohur i vjetr. Pr kt proces t zakonshm, deri n
vitin 1857 sht menduar si reaksion spontan, kur kimisti francez Louis
Pasteur ka prdftuar se sht i mundshm vetm n qelizat e gjalla. Kimisti
gjerman Buchner n vitin 1897 ka zbuluar se tharmi (krpudha e tharmit))
lshon substanca q mund t shkaktojn fermentim, me ka kimistt kan
vrejtur se fermentimi dhe reaksionet vitale jan t shkaktuara nga enzimat.
James Sumner ka qen biokimist amerikan i cili n vitin 1926 i pari ka
arritur ta izoloj dhe kristalizoj urezn (enzim e cila e katalizon uren deri
n CO2 dhe NH3), pr ka n vitin 1946 e ka fituar mimin Nobel pr kimi.

151
Biokimia

Ai arriti t izoloj dhe kristalizoj madje edhe disa enzime me mas

molekulare t vogl, q pastaj t`ua studioj natyrn kimike. M von n
vitin 1931 Nortrop ka izoluar dhe kristalizuar pepsinn dhe tripsinn. Ai e
ka vrtetuar natyrn proteinike t enzimave.
Nga zbulimi i Sumner-it n vitin 1926 deri m tani jan zbuluar rreth
1000 enzima t ndryshme.

Natyra kimike e enzimave

Hulumtimet kan treguar se t gjitha enzimat pr nga prbrja kimike
paraqesin proteina t thjeshta ose t prbra. Masa molekulare relative e tyre
lviz n kufij shum t gjer (12 000 ka ribonulkeaza, ndrsa L-glutamat
dehidrogjenaza 1 000 000).
Enzimat, sikurse edhe proteinat tjera, kan katr nivele t organizmit
struktural t molekuls: primar, sekondar, terciar dhe kuaternar t strukturs.
Ato jan proteina globulare me struktur pllakore, t prbra prej nj ose m
shum vargjeve polipeptide.
Struktura primare d.m.th. rendi i aminoacideve n molekulat
enzimatike sht e gjenetiksht e diktuar. Kjo d.m.th. se reaksionet
komplekse biokimike t proceseve jetsore te do lloj barten prej gjenerate
n gjenerat. Se kjo sht e sakt e prdfton edhe zbulimi i numrit t madh
t smundjeve trashguese npr breza, ndrsa an pasoj e mungess s
enzims prkatse.
Sipas prbrjes kimike enzimat mund t jen:
x Njkomponentshe ose enzime t thjeshta t cilat jan proteina t
prbra vetm nga pjesa proteinike;
x Dykomponentshe ose enzima t prbra (holoenzima) t cilat jan t
prbra nga pjesa proteinike apoenzima dhe pjesa joproteinike.
Enzimat njkomponentshe ose apoenzimat kan karakteristika t
njjta kimike sikurse edhe proteinat e tjera: kan natyr koloide, jan
termolabile, tretjet e tyre ujore kriposen me tretje t kryerave inorganike
neutrale dhe mund t denatyrojn. N kt grup t enzimave bjn pjes:
pepsina, tripsina, lizoenzima dhe ribonukleaza.
Enzimat dykomponentshe jan t prbra nga pjesa proteinike
apoenzima dhe nga pjesa joproteinike ose kofaktori. Pjesa proteinike,
sikurse dhe te proteinat e prbra, sht e prbr prej proteinave globulare.

152
 Biokimia

Kofaktori i enzimave mund t jet kation metali ose prbrje

komplekse organike: peptide, vitamina ose derivate porfirin. Ato jan me
mas molekulare m t vogl, jan termostabile dhe mund t dializiohen.
Kofaktori me pjesn proteinike mund t jen t lidhur me afinitet t
ndryshm, e sipas ksaj mund t jet i llojit koenzim ose i llojit grup
prostetik.
N qoft se kofaktori dhe pjesa proteinike e enzims vshtir ndahen,
edhe pas izolimit ngelin t lidhur, ather pjesa kofaktorike llogaritet si
pjes integrale e enzims dhe quhet grup prostetik. Ai mund t jet ndonj
prbrje organike ose jon metali (Fe2+, Fe3+, Zn2+, Mn2+, Co2+ etj.).
N qoft se pjesa proteinike dhe joproteinike jan t lidhura me lidhje
t dobta jokovalente dhe nse pjesa joproteinike ndahet leht n mnyr
reverzibile prej enzims dhe gjat izolimit ato jan t ndara, ather
kofaktori quhet koenzim. Si koenzima hasen derivatet e disa vitaminave, si
pr sh. derivati i vitamins B1 (tiamin)- tiamin difosfat; derivati i vitamins
H - KoR, pastaj NAD dhe NADH etj.
Koenzimat dhe grupet prostetike mundsojn q reaksionet biokimike
t rrjedhin me raport stehiometrik, 1: 1 d.m.th. t reagoj 1mol substrat me
1mol enzim.

Qendra aktive
Veprimi katalitik i enzimave varet prej nj pjese t veant t
siprfaqes s molekuls e cila quhet qendr aktive. Ajo sht thellimi ose
pjese e ngritur i siprfaqes s molekuls proteinike t enzims-vend me t
cilin lidhet substrati. Shum hulumtime kan treguar se qendra aktive dhe
substrati prgjigjen si,,elsi n dry. Modele pr qendrn aktive kan
propozuar Emill Fischer n vitin 1890 dhe Koshland n vitin 1958.
N qendrn aktive ka m shum grupe funksionale (NH2-, OH-,COO-,
SH- etj.) t cilt marrin pjes n lidhjen e enzims dhe n formimin e
kompleksit enzimo-substrat. Kto grupe rrjedhin prej mbetjeve ansore t
aminoacideve (serin, cistein, lizin, histidin, glutamin etj.) nga pjesa
proteinike e enzims.

153
Biokimia

Substrati
Substrat sht substanca mbi t ciln drejtprsdrejti vepron enzima.
Gjegjsisht, me molekuln e enzims lidhet vetm substanc q sht
reaktant n reaksionin e katalizuar ka lidhje kimike ose grup funksional me
t cilin do t lidhet me enzimn, gjegjsisht me t cilin kan
komplementaritet struktural, d.m.th. prgjigjen sipas principit, elsi n dry
(Figura 5-1 dhe Figura 5-5).

Figura 5-1. Kompatibilieti i strukturs s qendrs aktive dhe substratit

Mekanizmi i katalizs enzimatike

Mekanizmi i veprimit t enzimave ka elemente t katalizs homogjene

dhe heterogjene. Pr tu kuptuar, paraprakisht do t shpjegohen mekanizmat
e katalizs homogjene dhe heterogjene.
Gjat katalizs homogjene katalizatori dhe reaktantt jan n gjendje
t njjt agregate, d.m.th. n gjendje t lngt ose t gazt. Reaksioni
zhvillohet sipas mekanizmit vijues:
x N fazn e par nj nga reaktantt, i cili quhet substrat (A), lidhet me
katalizatorin (K) duke krijuar prbrje t ndrmjetme (AK).

A + K o AK (prbrje e ndrmjetme)

154
 Biokimia

x N fazn e dyt prbrja e ndrmjetme lidhet pr reaktantin tjetr me

ka krijohet prbrje molekulare e lartkompleks i aktivizuar, i cili
shnohet me: (A-K-C).
AK + V o (A-K-C)
Pas shprbrjes s kompleksit t aktivizuar fitohen prodhimet (AC)
dhe katalizatori lirohet i pandryshuar kimikisht, fizikisht dhe n sasi
(A-K-C) o AV + K
Gjat katalizs heterogjene katalizatori dhe reaktantt jan n gjendje
t lngt ose t gazt, ndrsa katalizatori sht n gjendje t ngurt agregate.
Reaksioni ndodh n siprfaqen katalizatorit n t ashtuquajturat qendra
aktive. Kataliza heterogjene zhvillohet n pes faza:
- difuzioni i reaktantve kah siprfaqja katalizatorit
- adsorbimi i reaksantve mbi katalizatorin
- akt elementar i transformimit kimik reaksion kimik
- desorbim i prodhimeve prej katalizatorit
- difuzion i prodhimeve kah tretja
N mekanizmin e katalizs enzimatike ka elemente t katalizs
homogjene (vetia e enzims pr tu me substrat saktsisht t prcaktuar) dhe
katalizs heterogjene (t paraqes siprfaqe ku zhvillohen reaksionet). Sipas
teoris s Mihaelis Menten verpimi enzimatik shpjegohet me formimin e
nj kompleksi enzimosubstrat.

Figura 5-2. Mekanizmi i reaksionit enzimatik

Reaksioni enzimatik zhvillohet n tre faza:

N fazn e par enzima(E) lidhet me substratin(S), duke krijuar
kompleks enzimosupstrat (ES).
N fazn e dyt vjen deri n reaksion biokimik gjat t cilit kompleksi
enzimosupstrat shndrrohet n kompleks enzim-prodhim (EP)
N fazn e tret kompleksi enzim-prodhim zbrthehet n prodhimet
(P) dhe n enzim q mbetet e pandryshuar dhe hyn n reaksion me
molekul tjetr t substratit (Figurat 5-3 dhe 5-4).

155
Biokimia

Figura 5-3. Mekanizmi i reaksionit enzimatik t sintezs

Figura 5-4. Mekanizm i reaksionit enzimatik t zbrthimit

Enzimat i prshpejtojn reaksionet, me at q mundsojn me m pak

energji t harxhuar t shndrrohen reaktantt n prodhime.

Vetit e enzimave
Vetit katalitike t enzimave
Enzimat shfaqin veti katalitike. Shum prej tyre kan veti t
prbashkta me katalizatort inorganik q d.m.th se:
x mund t prshpejtojn vetm ato procese kimike q jan
termodinamikisht t mundshme, por jan shum t ngadalshme;
x nuk harxhohen sepse nuk hyjn n prbrje t prodhimeve, d.m.th. n
fund t reaksionit mbesin t pandryshuar n sasin, fizikisht dhe
kimikisht;
x nuk mund ta ndrrojn kahun e rrjedhs s reaksionit dhe nuk e
ndryshojn gjendjen e baraspeshs, por vetm mundsojn m shpejt t
arrihet.

156
 Biokimia

Veorit specifike q shfaqin enzimat n krahasim me katalizatort

inorganik jan fuqia e madhe katalitike, efikasiteti, veprimi rregullues dhe
specificiteti.
Fuqia katalitike sht raport i shpejtsive t reaksionit t kanalizuar
dhe jo t kanalizuar. Ajo pr reaksionet enzimatike ka vler t madhe, z
prej 107 deri 1016 her. Kjo sht ashtu sepse at shpejtojn vetm nj nga
rrugt e mundshme t reaksionit. Prandaj n qeliz mund t zhvillohen
njkohsisht reaksione nga m t ndryshmet dhe gjat asaj t mos i
ngadalsojn dhe as ti frenojn reaksionet krahasuese.
Efikasiteti i enzimave sht fal faktit se zhvillohen pa krijimin e
prodhimeve krahasuese, gjegjsisht reaktantt transformohen plotsisht n
prodhime, pa humbje.
Enzimat pr dallim nga katalizatort inorganik kan veprim
rregullues. Mund t rregullohet rrjedha e reaksionitgjegjsisht me cilin
prodhim do t shkoj reaksioni.
Specificiteti sht aftsi e selektimit t enzimave, t katalizojn vetm
nj lloj t reaksionit kimik ose t lidhen me nj substrat ose grup substratesh
me prbrje t ngjashme kimike me t cilt kan kompatibilitet gjeometrik.
Specificiteti i enzimave mund t jet:
x Specificitet i ult, kan enzimat q jan specifike ndaj llojit t lidhjes
ndrmjet monomereve t ndonj prbrje komplekse. Kto enzime
veprojn n lidhjen peptide(te proteinat) dhe lidhjen esterike ose
glukozide (te karbohidratet e prbra dhe lipidet)
x Specificitet relativ (grupor), kan enzimat q mund t ndrtojn
kompleks enzimosubstrat me grup substratesh me prbrje t
ngjashme kimike (amilaza, fosfatazat dhe pepsini) dhe njkohsisht
mund t kanalizoj m shum reaksione biokimike.
x Specificitet absolut enzima mund t lidhet me vetm nj substrat, e
me kt t kanalizoj vetm nj reaksion biokimik (saharaza, maltaza,
ureaza) (Figura 5-5).

157
Biokimia

Figura 5-5. Enzima me substratin ndaj t cilit shfaq specificitet

absolut sipas principit, els n dry

x Specificitet optik, kan enzimat q veprojn vetm n izomere optike

t caktuara.

Testimi i specificitetit ndaj substrateve t enzimave:

Punohet n 4 epruveta. N epruvetn e par vihet 1 mL amidon dhe 0,5 mL
pshtym. N t dytn 1 mL amidon dhe 0,5mL suspenzion t tharmit.
N t tretn vihet 1 mL tretje sakaroze dhe 0,5 mL pshtym, ndrsa n t
katrtn 1 mL tretje t sakarozs dhe 0,5 mL suspenzion tharmi. Epruvetat
inkibohen 15 minuta n toalete uji t nxehur n 37C. Pastaj n t gjitha
epruvetat vemas bhet prova e Fehling-ut dhe Lugol-it. Prova e Fehling-ut
do t jet pozitive n epruvetn e par dhe t katrtn, sepse n mnyr
prkatse amilaza dhe sakaraza do ti zbrthejn amidonin dhe sakarozn
n monosaharide, t cilt do t japin reaksion pozitiv. Prova e Lugol-it do t
jet pozitive vetm n epruvetn e dyt, sepse sakaraza nuk e zbrthen
amidonin. N epruvetn e tret do t ket prove negative e Fehlihg-ut dhe
Lugol-it.

158
 Biokimia

Kinetika e reaksioneve enzimatike

Shpejtsia e reaksionit enzimatik varet nga prqendrimi i enzims,
prqendrimi i substratit, temperatura e sistemit t reaksionit, nga rN e
mjedisit dhe nga prania e efektorve.
Prqendrimi i enzims ndikon n mnyr proporcionale t drejt mbi
shpejtsin e reaksionit enzimatik. Me rritjen e prqendrimit t enzims,
shpejtsia e reaksionit rritet, sepse rritet numri i qendrave aktive ku mund t
ndodh reaksioni biokimik.
Prqendrimi i substratit ndikon n shpejtsin e reaksionit
enzimatik. N fillim t reaksionit, gjat prqendrimit konstant t enzims,
T dhe rN konstant dhe gjat prqendrimit t ult t substratit, varsia nga
shpejtsia sht proporcionale e drejt.
Kur do t ndodh ngopja e enzims d.m.th. ngopja e qendrave aktive
me substrat, me rritjen e mtejshme t prqendrimit t substratit nuk do t
zmadhohet shpejtsia e reaksionit (Figura 5-6).

Konstruksioni i substratit

Figura 5-6. Paraqitje grafike e varsis s shpejtsis s reaksionit enzimatik

(c) nga prqendrimi i substratit

Temperatura e sistemit t reaksionit dukshm ndikon n shpejtsin e

reaksionit enzimatik. Me rritjen e temperaturs deri n 40-50oC, rritet edhe
aktiviteti i enzimave. Nxehja e mtejshme shkakton denatyrim t molekuls
proteinike t enzimave dhe rnien e aktivitetit t saj katalitik. Me zbritjen e
temperaturs bie aktiviteti i enzims, por nuk humbet plotsisht.

159
Biokimia

Temperatura optimale sht ajo gjat s cils enzimat shfaqin aktivitet

maksimal. Pr enzimat e njeriut dhe shtazve ajo prfshin 40 oC, ndrsa pr
enzimat bimore prej 60-70 oC (Figura 5-7).

Figura 5-7. Paraqitje grafike e varshmris s shpejtsis s reaksionit

(c) nga temperatura (t)

Testimi i ndikimit t temperaturs n aktivitetin e enzimave:

N 3 epruveta vihet nga 1 mL prej suspenzionit t tharmit (tretje ujore e
tharmit) e cila prmban 6-fosfat glukoz. N 3 epruveta tjera vihet pak
przierje subtrati prej 0,1% tretje t metilen blu dhe 5% tretje t glukozs.
Bhen ifte prej dy grupeve. ifti i par i epruvetave inkibohet 15 minuta n
temperatur t zakonshme, ifti i dyt n 37C, ndrsa i treti n 100C.
Pastaj przihen prmbajtjet e secilit ift t epruvetave dhe inkibohen edhe
10 minuta tjera. Do t vrejm se ngjyrosja sht m e madhe epruvetn e
inkibuar n 37C, sepse ajo sht temperatura optimale e veprimit t
enzimave. M e dobt sht n epruvetn q ka qen e inkibuar n
temperatur t zakonshme. N 100C ka ndodhur denatyrim i enzims, pr
shkak t natyrs s saj proteinike dhe nuk ka ndryshim n ngjyrn e tretjes.

rN e mjedisit ndikon shum n aktivitetin e enzimave, e me at edhe

n shpejtsin e reaksionit enzimatik. Kationet e hidrogjenit dhe anionet e
hidroksideve ndikojn mbi enzimn dhe substratin dhe n stabilitetin e
kompleksit enzimo-substrat.

160
 Biokimia

do enzim ka rN optimale n veprim, gjegjsisht rN t mjedisit kur

tregojn veprim maksimal (pepsina 1,8; kemotripsina 7,9; kolesteraza
7). Mjedisi shum acidik (prve te pepsina) dhe shum bazik shkaktojn
denatyrim t molekuls proteinike t enzimave dhe pamundsim t
aktivitetit t tyre katalitik.

Testimi i rN-optimum t enzimave:

N 6 epruveta vihet nga 0,2 mL amidon, 0,2 ml pshtym dhe 4 mL pufer (n
do epruvet ka pufer me rN t ndryshme prej 5,4 deri 9.0). Inkibohet 10
minuta n 37C, pastaj ftohen epruvetat dhe shtohen 3-4 pika jod. rN e
buferit n epruvetn ku ngjyrimi sht me intensitet m t dobt tregon n
rN optimum t amilazs.

Efektort jan substanca q ndikojn n shpejtsin dhe rrjedhn e

reaksionit enzimatik me at q mund ta zmadhojn, zvoglojn ose
pamundsojn aktivitetin katalitik t enzimave. N varsi nga veprimi mund
t jen aktivizues dhe inkibues.
Aktivizuesit jan substancat q e rrisin aktivitetin e enzimave. Sipas
veprimit t enzims, ata mund t ndahen n m shum mnyra:
x Aktivizues q kryejn demaskim t qendrs aktive, d.m.th. proenzimat
(format joaktive enzimatike) i aktivizojn n enzima aktive;
x Aktivizues q i aktivizojn enzimat e inkibuara, d.m.th. ato t cilat e
kan humbur aftsin katalitike;
x Aktivizimi i enzimave me jone metali q kryejn aktivizim t veprimit
katalitik t enzims dhe stabilizim t molekuls enzimatike.
Aktivizues t enzimave mund t jen:
x Kationet (K+, Na+, Mg2+, Zn2+, Ca2+ etj.) dhe anionet (Cl, NO3-, PO43-,
S2-, CN) t cilt e ndryshojn konformacionin e qendrs aktive ose e
prshpejtojn formimin e kompleksit enzimosubstrat;

161
Biokimia

x Grupi protetik ose koenzima e enzims (NAD, NADH, FMN, FAD,

piridoksal fosfat, koenzim A);
x Prbrje t larta molekulare t cilat e aktivizojn shndrrimin nga
proenzima n enzima.
Inkibuesit jan substanca q e zvoglojn shpejtsin ose plotsisht e
pamundsojn aktivitetin enzimatik. Ata kt veprim e shprehin me at q e
ulin aftsin e enzims pr t formuar n kompleksin enzimosubstrat, e me
kt pr ta mundsuar reaksionin kimik.
Mekanizmi i veprimit t inkibuesve n enzimat mund t jet:
Inkibim kompetitiv ose konkurrent ka kur inkibuesi (I) dhe substrati
(S) jan t ngjashm n strukturn e tyre dhe mund t lidhen me qendrn
aktive. N qoft se inkibuesi lidhet pr qendrn aktive t enzims (E), do t
formohet kompleks enzim-inkibues i cili nuk do t shprbhet n prodhime
t reaksionit. Ai do ta pengoj krijimin e kompleksit enzimosubstrat (Figura
5-8). Gjat ksaj inkibuesi pjesrisht e pamundson aktivitetin enzimatik,
sepse nj pjes e molekulave enzimatike do t lidhet me substratin dhe do t
japin prodhime t reaksionit.

Figura 5-8. Inkibim kompetetiv i enzimave

Inkibim jokompetitiv ose jokonkurrent ka kur inkibuesi dhe substrati

mund t lidhen pr vende t ndryshme t molekuls enzimatike. Gjat ksaj
ka dy mundsi t inkibimit. E para sht kur inkibuesi do t lidhet pr nj
vend n siprfaqen e enzims q nuk sht qendra aktive, shkakton ndrrim
t konformacionit t enzims dhe t vet qendrs aktive (Figura 5-9).
Mundsia e dyt e inkibimit sht kur inkibuesi do t lidhet pr kompleksin
enzim-substrat. Ather ai shkakton ngadalsim t reaksionit enzimatik.
Ashtu veprojn n mnyr inkibitore Cu2+, Hg2+ dhe Ag+.

162
 Biokimia

Figura 5-9. Inkibimi jokompetetiv i enzimave

Inkibim akompetitiv ka kur inkibuesi lidhet pr kompleksin enzim-

substrat t krijuar dhe e pamundson shndrrimin e tij n prodhime (Figura
5-10).

Figura 5-10. Inkibim kompetetiv i enzimave

Hulumtimi i ndikimit t inkibuesve dhe aktivizuesve mbi aktivitetin e

enzimave:
N tre epruveta vihet nga 1 mL tretje t amidonit dhe pshtyms. N t
parn vihen 2 pika uj t distiluar, n t dytn 2 pika tretje t NaCl, ndrsa
n t tretn 2 pika tretje t CuSO4. Epruvetat inkibohen 10 minuti n 37C.
Pastaj epruvetat ftohen dhe n to vihet nga nj pik tretje Lugoli. Prova
sht pozitive n epruvetn me CuSO4, sepse ai e ka denatyruar amilazn
dhe m kt sht e pamundsuar hidroliza e amidonit.
Ngjyra n epruvetn me NaCl sht m s shumti e ndryshuar, q tregon se
aty sht m i shpejt zbrthimi hidrolitik i amidonit, ndrsa n epruvetn e
par reaksioni sht m i ngadalshm pr shkak t mungess s aktivizuesit.

Efekt alosterik sht lloj i inkibimit kur inkibuesi shkakton ndryshim

t konformacionit t qendrs aktive. Kjo arrihet me lidhjen e ligandeve
alosterike n vendin e qendrs aktive. Efekt t ktill shkaktojn m s
shpeshti jonet e metaleve.

163
Biokimia

Nomenklatura dhe klasifikimi i enzimave

Nomenklatura e enzimave
Emrtimet e enzimave bhen n kto mnyra:
- nse emrit latin t substratit mbi t cilin vepron enzima shtohet
mbaresa -aza (pr sh. saharaza, maltaza, ribonukleaza);
- nse emrit t reaksionit t katalizuar i shtohet mbaresa -aza(pr sh.
hidrolaza, dekarboksilaza, dehidrogjenaza);
- emra trivial q u jepen sipas shkenctarve q i kan zbuluar (tripsin,
pepsin, ptijalin).

Klasifikimi i enzimave
Enzimat klasifikohen sipas llojit t reaksionit q e katalizojn. Sipas
ksaj jan ndar n gjasht klasa (Tabela 5-1).

Tabela 5-1.
Ndarja e enzimave sipas llojit t reaksioneve q katalizojn
Grupi kryesor Veprimi
oksidoreduktaza Katalizojn reaksione t
oksidimit dhe reduktimit
transferaza transportojn grupe t
ndryshme, si -CH3, -NH2 etj.
liaza shkpusin lidhje esterike,
glikozide dhe peptide
hidrolaza zbrthejn prbrje t ndryshme
katalizojn shndrrim t nj
izomeraza izomeri n izomeri tjetr, pr
shembull, aldoz n ketoz
katalizojn sintezn e lidhjes
ligaza -C-O-, -C-N-, -C-C-
Shembull
laktat-dehidrogjenaza
lanin-transamilaza
ribonukleaza, amilaza,
tripsin
piruvat-dekarboksilaza
fosfat-glukoza-
izomeraza
lutamin-sintetaza.
nzima t cilat i aktivizojn
aminoacidet

164
 Biokimia

do enzim ka e edhe numrin e vet enzimatik (E.C.) prej katr

shifrave:
1. gjinia (lloji i reaksionit enzimatik)
2. klasa (grupi funksional i dhuruesit)
3. nnklasa (grup funksional i pranuesit)
4. numri individual i enzims

Test kontrollues
I. Rretho prgjigjen e sakt:
1. Apoenzima pr nga prbrja kimike sht:
a) vitamin; b) nukleotid;
c) skleroprotein; d) protein globulare;
2. Nse pjesa joproteinike edhe pas kristalizimit t enzims ngel e lidhur pr
pjesn proteinike t enzims dykomponentshe sht:
a) holoenzim; b) koenzim; c) grup prostetik d) apoenzim;
3. Enzimat sipas rregullit:
a) nuk jan proteina
b) nuk hyjn n prbrjen e prodhimeve t reaksioneve
c) nuk harxhohen n reaksion
d) e zhvendosin gjendjen e baraspeshs
4. Kur nuk lidhen inkibuesi dhe substrati pr vend t njjt t siprfaqes s
enzimave inkibimi sht:
a) alosterik; b) inkonkurent; c) konkurent; d) jokonkurent
II. Plotso:
1. Aktivizues jan substanca q e ________________ reaksionin enzimatik.
2. Koenzima sht ____________ e lidhur pr pjesn proteinike t enzims.
3. ____________specif. ka enzima q mund t lidhet vetm me nj substrat.

III. Shpjego:
1. Si sht mekanizmi i inkibimit t pakthyeshm!
2. Si sht mekanizmi i inkibimit pa konkurrenc!
3. ndikimi i prqendrimit t substratit n shpejtsin e reaksionit enzimatik!

165
Biokimia

Karakteristikat e prgjithshme t hormoneve

Definicioni
Organizmi i njeriut sht krijesa m e ndrlikuar dhe m e prkryer e
natyrs. sht i prbr prej nj numr t madh t organeve, ndrsa organet
prej indeve dhe qelizave t ndryshme ne ndrtim t veant. T gjith ata,
edhe pse jan t distancuar ndrmjet veti, funksionojn pa gabim pr shkak
t prputhshmris s proceseve metabolitike. Pr tu realizuar korrelacioni
n punn e t gjitha indeve dhe organeve, sht e domosdoshme bartja e
porosive prej nj vendi n nj vendi tjetr. Pr kt qllim gjat
evolucionit jan zhvilluar dy sisteme: sistemi nervor dhe endokrin.
Sistemi nervor i bart sinjalet nga truri npr tr organizmin dhe
anasjelltas deri te truri prmes qelizave nervore.
Sistemi endokrin merr pjes n prcjelljen e porosive me sekretimin e
substancave biologjikisht aktive -hormoneve. Emri hormon rrjedh nga fjala
greke q do t thot,,t nxitet aktivitet.
Hormonet jan stimulues kimik t specializuar q shrbejn pr
pruarjen e bashkveprimeve ose sinjale ndrmjet qelizave dhe
organeve t distancuara.
Hormone jan prbrje organike, me natyr steroide ose proteinike, me
veprim specifik, t cilt veprojn n sasi t vogla.
Ata sintetizohen n qelizat indet dhe organet endokrine-gjndra
endokrine, transportohen me an t qarkullimit t gjakut deri te t gjitha
pjest e trupit, por jan efektive vetm n qelizat specifike shenj.

Roli
Hormonet kryejn rol rregullator me:
x rregullimin dhe korrelacionin e funksioneve t organeve t ndryshme
n organizmat;
x aktivizimi i sistemeve specifike enzimatike n qelizat dhe organet;
x rregullimin e tr metabolizmit, prbrjes s gjakut dhe lngjeve tjera
trupore;
x funksionimin normal t organeve.

166
 Biokimia

x sigurimi dhe kryerja e kontrollit t rritjes dhe zhvillimit t t gjitha

indeve dhe organeve. Nuk ka proces q nuk i ndikuar n mnyr
drejtprdrejt ose t trthort t nj ose m shum hormoneve;
x do hormon ka funksione specifike mbi metabolizmin dhe funksionin
e organeve.
Me mungesn ose sekretimin e zvogluar t ndonj hormoni ndodhin
ndryshime n reaksionet kimike, e me kt rregullim t proceseve
metabolitike dhe smundjeve t ndryshme.

Klasifikimi
Hormonet mund t klasifikohen n m shum mnyra:
Sipas vendit t veprimit ka hormone me:
x veprim t prgjithshm (hormoni pr rritje -STH, insulina, hormonet
tiroide)
x veprim specifik (TSH, ACTH).
Sipas strukturs kimike, ka hormone me:
1. Struktur proteinike (proteina ose peptide): kan pothuajse t gjitha
hormonet, prve atyre t gjndrave mbiveshkore, tiroide dhe gjndrave
gjinore.
Me natyr proteinike jan: glukagoni, insulina, oksitocini, vazopresini,
melanotropini dhe hormonet tropike;
2. Struktura Steroide steroide
- hormonet e kores s gjndrave mbiveshkore: kortizol, kortizon,
kortikosteron aldosteron;
- gjndrat gjinore mashkullore: testosteron
- gjndrat gjinore femrore: estradiol, estron, progesteron
3. Struktura aminoacidike derivate t aminoacideve
- hormone t zemrs s gjndrs mbiveshkore: adrenalin dhe
noradrenalin
- gjndra tiroide: tiroksin, trijodtironin, kalcitonin.

Sipas vendit t sekretimit:

x Neurosekretore hormone q sintetizohen n qelizat nervore, ndrsa
deri te qelizat shenj arrijn nprmjet qarkullimit t shkurtuar;
x Glandulare hormone q i sekretojn gjndrat me sekretim t
brendshm (hormone t hipofizs, gjndrs tiroide, pankreasit,

167
Biokimia

gjndrs mbiveshkore, gjndrave gjinore). Ato deri te qelizat shenj

arrijn prmes qarkullimit t gjakut;
x Aglandulare (hormone indore) jan hormone t cilt i sekretojn
qeliza t specializuara n inde t ndryshme. Deri te qelizat shenj
arrijn me mekanizm paraprin, gjegjsisht me difuzion prej qelize n
qeliz;
x Mediator hormone t cilt i sekretojn indet n t cilat ato veprojn.
Kan veprim rreptsisht lokal.
Sipas veprimit t ndrmjetm, hormonet mund t jen:
x Sinergjist hormonet q ndihmohen n veprim.
x Antagonist hormonat veprimet e t cilve eliminohet. (P.sh. insulina
e ul prqendrimin e glukozs n gjak sht antagoniste e adrenalins
sepse ajo ndikon n rritjen e glukozs n gjak).
Sipas tretshmris:
x Liposolubile ktu bjn pjes hormonet steroide;
x Hidrosolubile ktu bjn pjes hormonet peptide dhe aminoacidike.

Aktivitet:
Hulumto dhe bj ppt-prezantim pr zbulimin e hormoneve!

Rregullimi i sintezs s hormoneve

Sistemi hormonal
Sistemi hormonal sht sistem i ndrlikuar i sinkronizuar i prbr prrj
nj gjndre endokrine, gjakut si mjet transportues, qelizat shenj dhe organ
pr inaktivizimin dhe eliminimin e hormoneve (Figura 5-11).

Figura 5-11. Paraqitje e lvizjes s njpasnjshme

t hormoneve npr sistemin hormonal

168
 Biokimia

Hormonet e sintetizuara nga gjndrat endokrine injektohen n gjak, i

cili sht mjet transportues. Nprmjet gjakut udhtojn npr tr
organizmit, por lidhen vetm me qelizat n membranat qelizore t t cilave
ka receptor t hormonit prkats, ku edhe e realizojn veprimin e tyre.
Pas mbarimit t funksionit t tyre, hormonet inaktivizohen dhe
eliminohen nga organizmi n mli ose n veshk.

Indet dhe organet shenja (caqe)

Hormonet prmes gjakut barten deri te vendet ku duhet ta lr
porosin, d.m.th. deri te vendet e veprimit. Ato jan specifike pr do
hormon inde ose qeliza, t cilt quhen inde ose qeliza shenj.
N siprfaqen ose n vet qelizat shenj ndodhen vende t quajtura
receptor me struktura molekulare specifike. Receptort jan ndrmjetsues
n veprimin hormonal.
Hormonat i ,,gjejn qelizat shenj, duke i njohur receptort e tyre,
reagojn me ato n mnyr specifike dhe me nj varg reaksionesh kimike i
kativizojn enzimat prkatse me ka shkaktojn efekte metabolitike n
brendsin e qelizs.

Rregullimi i sintezs s hormoneve

Mekanizmi m i zakonshm pr sintezn e hormoneve sht prmes
mekanizmit kthyes negativ, ndrsa sht i prfshir te ato gjndra q jan n
kontrollin e sistemit hipotalamus hipofiza (Figura 5-12). Ky mekanizm
funksionon n mnyrn vijuese:
Nn ndikimin e informacioneve nga mjedisi i jashtm dhe ritmit,,dit
nat, prmes sistemit qendror nervor stimulohet hipotalamusi.
Si prgjigje ndaj ngacmimit hipotalamusi sintetizon dhe sekreton
hormone neurosekretore, t cilt quhen faktor lirues liberine.
Liberinet veprojn dhe e stimulojn hipofizn pr t sintetizuar dhe
sekretuar hormone tropike prkatse.

169
Biokimia

Hormonet tropike i stimulojn gjndrat endokrine t sintetizojn dhe

sekretojn n gjak hormone prkatse, t cilt pra i nxisin proceset
metabolitike n qelizat dhe organet shenj. Niveli i zmadhuar i hormoneve
t sekretuara n gjak, vepron n mnyr inkibuese mbi funksionin e
hipofizs dhe hipotalamusit, me ka me mekanizmin kthyes negativ e
rregullojn vet sintezn e mtejshme.

Figura 5-12. Rregullimi i sintezs s hormoneve

Veprimi i hormoneve

Hormonet e sekretuara prmes gjakut arrijn deri te qelizat shenj n

indet dhe organet shenj. Hormonet veprimin e tyre mund ta prcjellin te
qelizat shenj n dy mnyra:
Hormonet q kan molekula m t vogla dhe mund t hyjn n qelizn
prmes membrans qelizore, veprojn prmes mekanizmit aktivizim i
gjeneve. Ato hyjn nprmjet membrans n qeliz, n citoplazmn lidhen
me proteina receptorike dhe ndrtojn hormon kompleks receptor. Pastaj
170
 Biokimia

ai kalon n brtham, lidhet pr sekuenc specifike t ADN s kromatins

dhe stimulon transkriptim t gjeneve specifike. Pastaj sintetizohet ARNm, e
cila shkon n citoplazm dhe n ribozomet dikton sintez t proteinave
prkatse. N kt mnyr veprojn hormonet asteroide dhe tireoide.
Hormonet me natyr proteinike, me molekula t mdha t cilat nuk
mund t hyjn n qeliz nprmjet membrans qelizore, veprojn me an t
mekanizmit sinteza e adenozin monofosfatit ciklik s-AMR. Kto
hormone, t cilt llogariten si lajmtar t par, reagojn me receptort
prkats t membrans s qelizs shenj dhe ndrtojn hormon kompleks
receptor. Ai e aktivizon enzimn membranore adenilat ciklaza. Kjo enzim
n citoplazm e katalizon shndrrimin e ATP-s n 3,5- adenozin
monofosfat ciklik (s-AMR). Ai sht,,lajmtar i dyt i cili i n brendsin e
qelizs e bart informacionin dhe stimulon fillimin e proceseve metabolitike.
N kt mnyr veprojn glukagoni, adrenalina, vazopresina dhe
homone tjera proteinike.

Figura 5-13. Veprimi i hormoneve m mekanizmin sinteza e s-AMR

171
Biokimia

Hormoni i hipofizs
Hipofiza sht gjndr e vogl me sekretim t brendshm, e cila
gjendet n ann e poshtme m t mbrojtur t trurit, n t ashtuquajturn
shal. sht e madhe rreth 1 cm, ndrsa e rnd rreth 0,5 g.
Shikuar antomikisht, sht e prbr prej pjess s prparme
adenohipofiza, pjess s mesme pars intermedia dhe pjess s prapme
neurohipofiza (Figura 5-14).

Pjesa e prapme
(adenohipofiza)

Pjesa e mesme

Pjesa e pasme
(nevrohipofiza)

Figura 5-14. Ndrtimi i hipofizs

Secila nga kto pjes sekreton hormone specifike q udhheqin me

punn e t gjitha gjndrave tjera, me rritjen e trupit, me shtypjen e gjakut,
me punn e veshkave dhe me proceset metabolitike.
Puna e hipofizs sht e rregulluar nga hormone lirimtare ose rilizing
hormone t cilat i sekreton hipotalamusi.

Hormone t pjess s prparme t hipofizs (adenohipofiza)

Kto hormone veprojn n gjndrat tjera endokrine, duke i stimuluar
t sintetizojn hormone tjera dhe prandaj quhen tropine ose hormone tropike
(Tabela 5-2).

172
 Biokimia

Tabela 5-2.
Pasqyra e hormoneve t adenohipofizs

Hormoni Organi Funksioni

somatotropin tr trupi e timulon rritjen dhe zhvillimin fizike,
zbrthimin e yndyrave, sintezn e
karbohidrateve
dhe rritjen e eshtrave dhe krcs
kortikotropin Korja e shkakton sekretim t hidrokortizolit nga
gjndrs korja e gjndrs mbiveshkore gjat stresit
mbiveshkore prmes adenilat ciklazs
lipotropin indet aktivizojn lipaz
yndyrore
tirotropin gjndra prmes s-AMR stimulon sekretim t
tiroide tiroksins, at e rregullon neurosekreti
kortikolibertin
hormone gjndra zhvillim dhe funksion t gonadeve
gonadotrope gjinore
folikulostimulative shprehje e spermatozoideve
pjekjen e folikulave
luteotropin - -folikul n trup t verdh
folikul -prodhimin e estradiolit dhe progesteronit
- prodhimin e testosteronit
prolaktin sekretimin e qumshtit
ndjenj t maternitetit
hormon gjndra gjat shtatznis, prodhimin e
gonadotrop t qumshtit hormoneve estrogjene dhe progesteronit

Adrenokortikotropina (ACTH) ose kortikotropina

Pr nga struktura kimike ky hormon sht polipeptid, me mas
molekulare 4500, ndrsa prmban 39 aminoacide. Sekretohet nn veprimin e
kortikoliberineve, veanrisht n kushte t stresit. Roli i tij kryesor sht
stimulimi i gjndrs mbiveshkore pr t sintetizuar hormonet kortikosteroide, e
stimulon sintezn e proteinave n gjndrn mbiveshkore dhe bartjen e
kolesterolit deri te lipoproteinat n gjak n qelizat e gjndrs mbiveshkore.

173
Biokimia

Hormoni pr rritje, hormon somatotrop, somatotropin (STH)

Hormoni njerzor pr rritje, somatotropini, sht i prbr prej 191
aminoacideve dhe ka mas molekulare 21500. Ky hormon kryen rol t
shumfisht n:
x stimulimin e anabolizmit t proteinave dhe acideve nukleike;
x prmirsimin e transportit aktiv t aminoacideve npr membrann
qelizore;
x uljen e katabolizmit t aminoacideve dhe proteinave;
x stimulimin e mobilizimit t yndyrave nga depot;
x nxitjen e -oksidimit t yndyrave, gjat ka zmadhohet energjia n
organizm;
x STH-hormoni pr nga verimi i tij sht antagonist i insulins;
x sintezn e somatomedineve n mushkri dhe veshk, ashtu q prmes
tyre n mnyr indirekte vepron n rritjen e eshtrave dhe krcs.
Nse adenohipofiza e sekreton STH-hormonin jashtmase n rini, para
se t bashkohen epifiza dhe diafiza e eshtrave vjen deri te rritja gjigante
gjigantizmi.
Nse ky hormon sekretohet jashtmase pas bashkimit t epifizs dhe
diafizs s eshtrave vjen n rritjen e zmadhuar t pjesve periferike t
organizmit, si jan pllmbt, shputat, hunda, nofulla e poshtme dhe gjuha,
q quhet akromegali.
Por nse n fmijri nuk sekretohet mjaftueshm STH, vjen deri te
ngadalsimi i rritjes ose nanizm.

Hormon tireotrop (TSH) ose tireotropin

Me prbrje kimike sht glukoprotein, me mase molekulare prej
28000. Roli i tij sht ti shpejton gjitha fazat e biosintezs hormoneve te
tiroides dhe stimulon funksionin gjndrs se kraharorit. Ky hormon vepron
n qeliza caku t gjndrs s kraharorit neper sistemin sintezes se s-AMR.
Taitja e hormonit HTS sht kontrolluar nga hipotalamusi prmes hormonit
rregulator tripeptid t hipotalamit(HRT).

174
 Biokimia

Prolaktina ose hormon luteotrop (LTH)

Masa molekulare e prolaktins sht rreth 23500. Ka natyr proteinike,
pa komponent t karbohidratit. E stimulon krijimin e qumshtit n gjndrat
e qumshtit dhe sekretimin e progesteronit.
Gjat shtatznis sekretohen sasi t vogla prolaktin nga adenohipofiza
t cilat veprojn n zhvillimin e gjndrave t qumshtit. Pas lindjes
sekretimi i ktij hormoni zmadhohet n mnyr rapide.
Prolaktina e aktivizon trupin e verdh (corpus luteum), prej nga edhe e
ka fituar emrin homon luteotrop.

Hormonet gonadotrope
N kt grup t hormoneve tropike bjn pjes hormonet
folikulostimuluese (FSH) dhe hormoni lutotrop (LH). Dy hormonet jan
glukoproteina, me mas molekulare 25000 gjegjsisht 40000. Jan t
prbr prej dy vargjeve polipeptide.
Hormoni folikulostimulues (FSH) e nxit krijimin dhe pjekjen e
folikulave n ovariumet e femrs dhe e pshpejton sekretimin e hormoneve
estrogjene. Te meshkujt FSH hormoni e stimulon zhvillimin dhe funksionin
e kanaltheve farore, rritjen e testiseve, merr pjes n faza t ndryshme t
spermatogjenezs.
Hormoni lutotrop (LH) Te femrat e stimulon pjekjen e folikulave,
ovulimin dhe zhvillimin e trupit t verdh (corpus luteum), ndrsa
njkohsisht e stimulon sekretimin e estrogjenit dhe progesteronit. Te
meshkujt LH-hormoni e stimulon sintezn e testosteronit n qelizat
intersticiale t testiseve.

Hormone t pjess s prapme t hipofizs

Kjo pjes e hipofizs tajit dy hormone: oksitocin dhe vazopresin. Ato
jan oligopeptide me mas molekulare t vogl. Dallojn n at q
aminoacidet izoleucin dhe leucin jan n oksitonin, ndrsa te vazopresini
jan aminoacidet fenilalanin dhe arginin.
Oksitocina e forcon kontraktimin e muskujve t mitrs gjat lindjes, e
rrit tonusin e traktik digjestiv, fshikzs urinare dhe qesks s vrerit. Po
ashtu e shkakton edhe sekretimin e qumshtit nga gjndrat e qumshtit.

175
Biokimia

Vazopresina ose hormoni antidiuretik (ADH) e rrit shtypjen e

gjakut, ndrsa e zvoglon sekretimin e urins nprmjet veshkave.

Aktivitet:
Bj paraqitje skematike pr rregullimin e sintezs gjat sekretimit t
hormoneve kortikotrope dhe tireotrope!
Kryej ppt-prezantim pr hormonet e hipofizs dhe veprimin e tyre!
Hulumto pr keqprdorim e hormonit somatotrop pr nxitjen e rritjes te
fmijt (pr qllime sportive ose sociale) dhe t sportistt!

Hormonet e gjndrave tjera endokrine

Hormone t pankreasit

Qesja e likthit

Pankreasi

Zorra
dymbdhjetgishtore

Figura 5-15. Vendndodhja e pankreasit

Hormone t pankreasit (Figura 5-15) jan glukagoni dhe insulina.

Glukagoni sht polipeptid i ndrtuar prej mbetjeve 29 aminoacidike.
E sekretojn -qelizat e ishujve t Langerhans-it n pankreas. Sekretimi i tij
stimulohet nga kalciumi jonik dhe arginina, ndrsa e ngadalsojn glukoza
dhe somatostatini. Glukagoni ndikon n rritjen e prqendrimit t glukozs
n gjak me at q i aktivizon enzimat q e katalizojn zbrthimin e
glikogjenit dhe lipazave intracelulare, t cilat i zbrthejn yndyrat rezerv.

176
 Biokimia

Insulina sht hormon i prbr prej dy vargjeve q jan t lidhura me

m shum ura disulfide.
Pankreasi n -qelizat sintetizon insulinproinsulin inaktiv, i cili sht i
prbr prej nj vargu polipeptid me 84 aminoacide. Para se t sekretohet
nga pankreasi n gjak nn veprimin e nj enzime proteolitike proinsulina
zbrthehet n dy vargje- n insulin dhe fragment peptid me 33 aminoacide.
Efekti kryesor i veprimit t insulins sht zvoglimi i prqendrimit t
glukozs n gjak. At e arrin me at q e rrit lshueshmrin e membranave
qelizore pr glukoz, me ka prshpejtohet futja e glukozs n qeliza. E
prshpejton glukolizn (zbrthimin anaerob t glukozs) dhe glukogjenezn
(polimerizimin e glukozs n glikogjen).
Sekretimi i insulins inkobohet nn veprimin e adrenalins, ndrsa
ritet me marrjen e ushqimit proteinik. Prve rregullimit t glukozs,
insulina e stimulon transportin e aminoacideve prmes membrans qelizore
dhe e nxit anabolizmin e proteinave, gjegjsisht prkthimin n ribozome.
Mungesa e insulins n organizm shkakton prqendrim t zmadhuar
t glukozs n gjak q sjell n smundjen e sheqerit.

Aktivitet:
Hulumto dhe bj ppt-prezantim pr shkaqet, simptomat dhe mjekimin e
smundjes s sheqerit!
Hulumtoi faktort q ndikojn n sekretimin e insulins dhe veprimin e saj!

Hormonet e gjndrs tiroide

Gjndra tiroide sintetizon dy hormone, tiroksin (T4) dhe
trijodotironin (T3). Kto hormone jan me prbrje t ngjashme kimike
dhe prmbajn jod (Figura 5-16).
Sinteza e hormoneve tiroide sht proces i ndrlikuar biokimik pr t
cilin sht i domosdoshm jodi, i cili n organizm duhet vazhdimisht t
merret prmes ushqimit, ndrsa deponohet dhe prqendrohet n gjndrn
tiroide. Sinteza e ktyre hormoneve n gjndrn tiroide sht e rregulluar
nga hormoni tireotrop i adenohipofizs.

177
Biokimia

a) b)
Figura 5-16. formula strukturale e a) T4-tiroksins
dhe b) T3 trijodotironins

Sinteza e hormoneve fillon me kodimin e tirozins, e cila sht n

prbrjen e glukoproteinave t tiroides si tireoglobulin.
Kto hormone n gjak lidhen me nj protein t posame, globulin
tiroksin-lidhse dhe transportohen deri te qelizat shenj.
Hormonet e tiroides kan rol t rndsishm n tr metabolizmin. Ato
i intensifikojn proceset emtabolitike n qelizat, e me kt e rregullojn
metabolizmin bazal n organizm; ndikojn n harxhimin e oksigjenit; e
stimulojn sintezn e acidve ribonukleike dhe proteinave.
Gjat sekretimit t zmadhuar t hormoneve tiroide ndodh
hipertireoidizmi. Kjo gjendje karakterizohet me zmadhimin e shpejtsis s
metabolizmit bazal dhe frekuencs s zemrs, n proceset oksiduese, n
katabolizmin e proteinave, yndyrave dhe karbohidrateve. Smundja q
paraqitet si pasoj e hipertireodizmit sht smundja e Bazedevit
(Graveovit) e cila manifestohet me zmadhimin e metabolizmit bazal, rrahjen
e zemrs, me dridhjen e duarve dhe syve t zgurdulluar.
Gjat sekretimit t zvogluar t hormoneve tiroide shfaqet
hipotirioidizmi. Shkaku pr kt mund t jet mungesa e lindur e hormonit
tiretrop, puna e ndryshuar e hipofizs ose
mungesa e jodit n ushqim. Si pasoj e ksaj
paraqitet ulja e metabolizmit bazal,
ndjeshmri ndaj ftohtit, apati shpirtrore etj.
Tek t rinjt kjo ndikon n ngadalsimin e
zhvillimit psikik, e n disa raste deri n
kretenizm. Hipotiriodizmi shpie n
zmadhimin e gjndrs tiroide paraqitja e Figura 5-17. Paraqitja e
gushs (Figura 5-17). gushs gjat hipotirioidizmit

178
 Biokimia

Hormone t gjndrave mbiveshkore

Gjndrat mbiveshkore jan t prbra prej kores dhe zemrs. Kot dy
pjes prve se dallojn anatomikisht dhe fiziologjikisht, sintetizojn edhe
hormone t ndryshme.
Gjndra mbiveshkore

Veshka

Figura 5-18. Pozicioni i gjndrave mbiveshkore

Hormonet e zemrs s gjndrave mbiveshkore

N zemrn e gjndrs mbiveshkore sintetizohen hormone q jan
derivate t aminoacideve: epinefrina (adrenalina) dhe noreprinefrina
(noradrenalina).
Adrenalina dhe noradrenalina quhen kateholamina. Ato jan
hormone q e aktivizojn lipazat intercelular, ndikojn n zbrthimin e
glikogjenit, gjegjsisht rritjen e nivelit t glukozs n gjak, ndrsa n kt
mnyr veprojn n mnyr antagonistike mbi insulinn.
Noradrenalina, pr dallim nga adrenalina, vepron pak n metabolizmin
e karbohidrateve. Adrenalina dhe noradrenalina fitohen n mnyr sintetike
dhe shrbejn pr mjekimin e sulmeve astmatike, pr prshpejtimin e puns
s zemrs dhe rritjen e shtypjes s gjakut, ngase veprojn n ngushtimin e
enve t gjakut.

Hormone t kors s gjndrs mbiveshkore

Nga korja e gjndrs mbiveshkore sekretohen glukokortikosteroide
dhe mineralkortikoide.
N hormonet glukokortikosteroide bjn pjes kortizoli dhe
kortizoni. Sasia e kortizolit t sekretuar sht m e madhe nga ajo e
kortizonit. Marrin pjes n mirmbajtjen e sasis normale t glukozs n
gjak duke vepruar n mnyr antagoniste mbi insulinn (sepse marrin pjes
n rritjen e nivelit t glukozs n gjak me prforcimin e glukoneogjenezs).

179
Biokimia

N indet periferike e shpejtojn katabilozmin e yndyrave, me ka ritet niveli

i glicerolit q shfrytzohet pr sintezn e glukozs n gjak.
Ndikojn n fuqin mbrojtse t organizmit: kan veprim
anitinflamator dhe e stimulojn sistemin imunologjik t organizmit.
N mineralokortikosteroidet bjn pjes: aldosteroni dhe
dezoksikortikosteroni (DOCA). Aldosteroni paraqitet n form aldehide dhe
semiacetale. Vepron n funksionin e veshkav, e rregullojn regjimin
Na+/K+, e stimulon resorbimin e joneve Na+ dhe Cl dhe sekretimin e joneve
K+ dhe N+.

Hormone t gjndrave gjinore

Gjndrat gjinore jan organe ift, t cilt pr nga funksioni jan egzokrin
dhe endokrin. N testiset te meshkujt prve hormoneve gjinore, krijohen edhe
spermatozoidet, ndrsa n vezoret e femrave krijohen qelizat vez.

Hormonet gjinore mashkullore

Hormonet gjinore mashkullore ose hormonet androgjene (nga fjala
greke,,andrs q d.m.th. mashkull) sintetizohen n qelizat intersticiale t
gjndrave gjinore mashkullore testiset. Hormone kryesore mashkullore
jan testosteroni dhe androsteroni, ndrsa sekretimini tyre rregullohet nga
hormonet FSH dhe LH t hipofizs. Hormonet androgjene prodhohen n
pubertet. I rregullojn proceset e:
x zmadhimit t gjndrave dhe organeve gjinore mashkullore;
x zhvillimin e tipareve sekondare mashkullore: qimzimi mjekra dhe
mustaqet, muskulatura e zhvilluar, zri i thell;
x e zmadhojn metabolizmin bazal;
x i stimulojn proceset anabolitike n organizm;
x ndikojn n metabolizmin e kalciumit (Ca) dhe azotit (N);
x e shpejtojn rritjen dhe zhvillimin e organeve te meshkujt e ri;
x e nxisin sintezn e ADN dhe ARN, translokimin e ARN n brtham
dhe citoplazm etj.

180
 Biokimia

Hormonet gjinore femrore

Vezoret jan organe q jan t ndrtuara nga folikulat e Graafian-it
(Grafit), t cilat e sekretojn estrogjenin dhe trupin e verdh (corpus luteum)
i cili e sekreton progesteronin dhe relaksinin.
Estrogjenet sekretohen te femrat, ndrsa n sasi m t vogl te
meshkujt. Prfaqsues m t njohur t ktyre hormoneve asteroide jan:
Enteroni dhe estradioli. Luajn rol n:
x mundsimin e qarkullimit normal t gjakut, sepse e shkaktojn
zgjerimin e enve t gjakut;
x zvoglimin e prqendrimit t lipoideve n gjak:
x ndikojn n mbajtjen e Na, Ca dhe P n indet;
x ndikojn n zhvillimin e tipareve gjinore primare dhe sekondare q
jan karakteristike pr gjinin femrore;
x estrogjenet e stimulojn rritjen dhe zhvillimin e gjndrave dhe
organeve gjinore femrore. Hormone t trupit t verdh jan
progesteroni dhe relaksini.
Progesteroni sintetizohet n trupin e verdh, ndrsa n placent
sintetizohet vetm kah fundi i shtatznis dhe luan rol n mbajtjen e
shtatznis. Ky hormon po ashtu sekretohen pas ovulimit. Pastaj e stimulon
zhvillimin e endometriumit dhe e prgatit mitrn pr pranim dhe ushqyerje
t qelizs vez. Nse nuk vjen n pllenim sasia e tij bie n mnyr rapide.

Aktivitet:
Bj hulumtim pr mnyrn dhe shkaqet pr jodimin e krips s kuzhins!

181
Biokimia

Test kontrolluese
1. Defino kuptimet: hormon, organe dhe inde shenj!
2. far rol kan hormonet n organizmat e gjall?
3. Shpjego rndsin e receptorve t hormoneve prkatse t qelizave shenj pr
rregullimin humoral!
4. Shpjego rregullimin e sintezs s hormoneve n principin e mekanizmin kthyes!
5. Shpjego si sekretohet hormoni kortizol, sipas principit t mekanizmit kthyes!
6. Bj krahasim t veprimit t hormoneve q kan molekula t vogla me ato q
kan molekula t mdha proteinike!
7. Nnrenditi gjndrat vijuese me sekretim t brendshm sipas hierarkis s tyre:
korja e gjndrs mbiveshkore, tiroidea, hipotalamusi, pankreasi, hipofiza!
8. Si ndahen hormonet sipas vendit t sekretimit!
9. Cili sht dallimi n veprimin ndrmjet hormoneve q jan antagonist?
10. Sqaro veprimin e hormoneve tropike!

Rretho prgjigjen e sakt:

1. Hormonet q e rregullojn punn e gjndrave tjera me sekretim t brendshm
jan:
a) glandular; b) tropik;
c) neurosekretor; d)mediator;
2. Hormoni tiroksin sht derivat i:
a) tironins; b) tetrajodo tironins;
c)tiroksicilins; d) tiroksins;
3. Hormonet q nuk mund t hyjn n qeliz veprojn sipas mekanizmit:
a)mekanizmit kthyes; b) alosterinost;
c)sinteza na c-AMP; d) aktivizimi i gjeneve
4. Mediatort veprojn n mnyr:
a) lokale; b) periferike;
c) tropike; g) alosterike;
5. Lutropina sht:
a) glandulare; b) aglandulare;
c) mediatore; d) hormon neurosekretor
182
 Biokimia

6. Hormoni glukagon sekretohet n:

a) tiroiden; b) pankreas;
c) hipofiz; g) hipotalamus;
7. Kortizoli vepron n mnyr:
a) lokale; b) periferike;
c) tropike; d) alosterike;
8. hormoni folikulostimulues sht:
a) glandular; b) aglandular;
c) mediator; c) hormon neurosekretor
9. hormoni folikulostimulues sht:
a) glandular; b) aglandular;
c) mediator; d) hormon neurosekretor

Plotso:
1. Insulina sipas vendit t sekretimit paraqet hormon _______________________.
2. sekretim i zvogluar i hormonit _____________, te fmijt shkakton kretenizm.
3. Hipofunksioni i gjndrs tiroide shpie n ______________ e metabolizmit bazal.
4. Hormoni i pankreasit_________________________, e ul sintezn e glikogjenit.
5. Tirotropina vepron n gjndrn ______________________________________.

Karakteristikat e prgjithshme t vitaminave

183
Biokimia

Definicioni
Vitaminat jan grup heterogjen i prbrjeve komplekse organike.
N sasi shumt vogla ato jan t domosdoshm pr rritje, zhvillim dhe
funksionim normal t qelizave dhe indeve t shtazve dhe njeriut.
Bimt dhe mikroorganizmat jan t afta pr ti sintetizuar vitaminat.
Shtazt dhe njeriu vitaminat, me prjashtim t acidit folik, vitamins K dhe
V6, nuk mund t`i sintetizojn vet dhe prandaj knaqin nevojat e tyre duke i
marr prmes ushqimit.
Edhe pse jan zbuluar shum von, shum smundje, pr t cilat sot
dim se jan t shkaktuara nga mungesa e vitaminave (verbimi i nats,
skorbuti, beri-beri dhe pelagra) kan qen t njohura q nga popujt e vjetr,
t cilt njkohsisht kan ditur t ballafaqohen me disa prej tyre.
Fakti se sot sht e njohur se vitaminat jan substanca kimikisht labile
t cilat n prodhime ushqimore jan t pranishme n sasi shum t vogla ka
qen arsye q jan zbuluar relativisht von, kah fundi i shekullit XIX dhe
fillimi i shekullit XX. Jan emruar me emrin,,vitamina,, nga shkenctari
polak Kazimir Funk. Emri rrjedh nga fjala latine ,,vita q d.m.th. jet (ka
qen e njohur se kan rndsi jetsore pr organizmat e gjall) dhe termi
amin (n at koh sht menduar se t gjith prfaqsuesit e ktij grupi jan
amine).
Sot jan izoluar kimikisht 20 vitamina. Pr pjesn m t madhe t tyre
sht sqaruar struktura biokimike, t dhna pr veprimin dhe simptomat e
tyre q shfaqen gjat mungess s tyre ose mospranis n ushqim.

Nomenklatura e vitaminave
Vitaminat emrohen n disa mnyra:
M s shpeshti shnohen me shkronj t madhe latine, si pr shembull:
Vitamin A, B, C, D etj;
T gjitha vitaminat kan emra trivial q rrjedhin nga vendi i ndodhjes,
ndonj veti e tyre ose smundje q e shkaktojn dhe mjekojn. Pr
shembull: vitamina A quhet retinol (gjendet n retinn e syrit) dhe vitamin
antikseroftalik (mungesa e saj shpie n kseroftalmi);
184
 Biokimia

Klasifikimi

Figura 5-19. Klasifikimi i vitaminave sipas tretshmris

Vitaminat m s shpeshti klasifikohen sipas tretshmris (Figura 5-

19). Sipas ksaj jan t ndara n dy grupe:
x Liposolubile ose vitamina t tretshme n yndyra (A,E,D dhe K)
x Hidrosolubile ose vitamina t tretshme n uj (C dhe B)
N natyr vitaminat mund t gjenden n form aktive dhe inaktive.
Kto q jan n formn e tyre aktive mund t veprojn menjher pas futjes
s tyre n organizm. Kur jan n formn e tyre inaktive, si provitamina,
duhet t s pari aktivizohen n mnyr q t veprojn. T ktilla jan
vitaminat A dhe D, q futen n formn e tyre joaktive si provitamina, e cila
m von aktivizohet n organizm.

Testimi i tretshmris s vitaminave:

N dy seri me nga pes epruveta vihen disa pika nga vitaminat A, D, B1, B6
dhe C. N njrn seri futet uj, ndrsa n tjetrn trets organik (nj nga
tretsit: eter, kloroform ose alkool). Do t vrehet se vitaminat A dhe D nuk
tretet n uj, por vetm n tretsit organik, ndrsa vitaminat B1, B6 dhe C
treten mir n uj.
Rndsia e vitaminave

185
Biokimia

Vitaminat jan substanca esenciale pr organizmat e gjall, t cilat

merren prmes ushqimit. Nevojiten n sasi shum t vogla ditore, por kan
rndsi t jashtzakonshme pr rritjen e rregullt, zhvillimin dhe mbijetimin e
organizmave (Tabela 5-3). Shikuar n prgjithsi, kto funksione kan
natyr katalitike ose rregullatore, duke i lehtsuar ose kontrolluar reaksionet
vitale kimike n qelizat trupore.
do vitamin kryen shum funksione specifike t rndsishme. Marrin
pjes n rritjen dhe zhvillimin e shum indeve (eshtror, epitelial, etj.), si
koenzima ose me substanca tjera ndrtojn koenzima t shum enzimave,
rregullimin e lshueshmris s membrans qelizore etj.

Hipovitaminoza, avitaminoza dhe hipervitaminoza

Gjat mungess ose mospranis s nj vitamine t caktuar pr nj koh
m t gjat n ushqim, n organizm mund t ndodh nj varg i simptomave
q karakterizojn ndonj smundje. Mungesa e vitaminave bllokon nj ose
m shum reaksione t metabolizmit dhe mund ta prish baraspeshn e
metabolizmit t organizmit (Tabela 5-3).
x Hipovitaminoza sht gjendje e sasis s zvogluar t ndonj vitamine
n organizm, pr shkak t marrjes s zvogluar t saj prmes
ushqimit.
x Avitaminoza sht gjendje e mungess s ndonj vitamine n
organizm, q sht rezultat i marrjes afatgjate t saj n organizm
prmes ushqimit.
x Poliavitaminoza sht gjendje e mungess s vitaminave n organi-
zm.
x Gjat pranis s madhe t ndonj vitamine n organizm shfaqet
hipervitaminoza. Kjo gjendje sht pasoj e konsumimit t pakontro-
lluar joprofesional e vitaminave sintetike t grupit liposolubil.

Tabela 5-3:

186
 Biokimia

Pasqyr e vitaminave, me rndsin e tyre, shenjat e mungess dhe burimeve

ushqimore n t cilat jan t prmbajtura

Vitamina Rndsia Deficiti dhe Hipovitam- Burime

avitaminoza inoza natyrore
Vitamina t tretshme n uj
B1 Metabolizmin Paraliz dhe Mish, mushkri,
Timina e atrofi t Beri-beri vez, lvore
karbohidrateve muskujve Polineuritis drithi, fasule,
lajthi
Koenzim Ndezje n Dermatitis, Qumsht, vez,
FMN skajet e verbsia e peshk, organe t
B2 dhe FAD gojs bors brendshme,
Riboiflavin spinaq,
bizele
PP Koenzm NAD Ngecje n rritjen Mish, mushkri,
Niacin dhe NADP dhe zhvillimin e Pelagra patate, tharm
CNS
Bizele, bim
Metabolizmi Gjendet drithore dhe
B6 i aminoacideve kopshtore, vez,
Piridoksin Gjendet rrall rrall
mushkri,
qumsht
Koenzima
,
Acidi Metabolizmi i Sindromi Nuk gjendet
pantotenik glukozs Gjendet rrall Burning foot e lir n
dhe acideve natyr
yndyrore
tabolizmi i N pjest e
Acidi aminoacideve Eritrocite t Anemi gjelbra t errta
folik dhe acideve padiferencuara, megaloblaste t bimve, mish,
nukleike marramendje e sintetizojn
mikroorganizma
Krijimin dhe
pjekjen e Marramendje
Eritrociteve, dobsim fizik, Anemi ish pule,
12 metab. e vler t pernicioze peshk, verdhn
Kobalamin aminoacideve, zvogluar e vezs, mli
sintezn e t hemoglobins
yndyrave dhe
glikogjenit

Rol struktural

187
Biokimia

 n eshtrat, Gjakderdhje nga N t gjitha

Acidi dhmbt, gingivat, plasja Skorbut pemt e freskta,
askorbik Formimin e e enve t perime-n specat,
kolagjenit, gjakut kaa, domate
metabolizmin e (hematome)
karbohidrateve
Vitamina t tretshme n yndyra
Formohet nga
Verbrimi karotina n
Sinteza e Procese i puls, perimet, formohet

Rodopsins, ndezse t kseroftal prej karotins n
Retinol Formimi i mukozs mi perimet e perimet
eshtrave, dhe retins s me gjethe t gjelbra
dhmbve, syrit dhe t verdha t
epitelizim errta, t verdhen e
vezs, peshkun,
mushkrit
D2, D3 Nxisin rritje t Eshtra t but N mushkri,
Fitohen me eshtrave, elastik, humbja pem detare,
rrezatim mineralizimin e apetitit, ngecje Rakitis peshk, t verdhn
UV nga dhe absorbimin n rritje dhe e vezs, vaj peshku
provitamina e 2+
zhvillim
Faktor i N bakteret e
K koagulimit, zorrs s trash.
Filokinon transport t Pengon Hmorrag Gjendet n karfiol,
elektroneve gjakderdhje ji perime
gjat sintezs s gjethore



Rndsia e shfrytzimit t ushqimit t pasur me vitamina

Pemt dhe perimet jan prodhime t pasura me vitamina. Kjo sht me
rndsi pr regjimin e trsishm t shndosh ushqimor. Marrja e
prditshme e ushqimit t llojllojshm me prejardhje shtazore dhe bimore:
x i knaq nevojat ditore t njeriut pr vitaminat;
x mund ta zvogloj rrezikun e paraqitjes s smundjeve kardio-
vaskulare dhe koronare;
x e ul rrezikun e paraqitjes s diabetit tip 2, disa lloje t kancerit;
e ul futjen kalorike dhe pengon paraqitjen e mbipeshs
Vitamina t tretshme n yndyra
188
 Biokimia

N grupin e vitaminave q jan t tretshme n vajra bjn pjes

vitaminat A, D, E dhe K.

Vitamina A
Akseroftol, retinol, antikseroftalen vitamin

Nn emrin Vitamin A nnkuptohet grup i prbrjeve liposolubile me

prbrje kimike dhe funksion t ngjashm. Rndsi m t madhe kan
vitaminat A1 (retinal) dhe A2 (retinol) (Figura 5-20). sht zbuluar n vitin
1913 n vaj prej bakalari.

A1,

A2

A3
Figura 5-20. formula strukturale t Vitamins A1 (retinol),
A2 (3-4 dehidroretinol) dhe A3 (3-hidroksiretinol)

Gjendet n vajin e peshkut, mushkri, puter, t verdhn e vezs, vajin

e peshkut, vajin dhe qumshtin e lops. Provitaminat e vitamins A
karotinat gjenden n karrotat, domatet, specat e kuq, rrepat, disa lloje
sallatash. Nevojat ditore jan prej 2-3 mg. Vitamina A sintetizohet n
mushkri nga prekursort e tij karotinat t cilt n strukturn e tyre
prmbajn unaz  jonike.
Nga  karotini sintetizohen dy molekula t vitamins A, Ddhe Jnga
nj molekul vitamin A, ndrsa Gkoroteni nuk jep Vitamin A.

189
Biokimia

Vitamina A resorbohet n traktin zorror, ndrsa deponohet n

mushkri prej nga i lidhur me  globuline dhe albumina bartet deri te indet
ku e kryen funksionin e saj.
Vitamina A i kontrollon proceset vijuese:
x rritjen normale dhe diferencimin e qelizave gjat rritjes dhe zhvillimit
t organizmit;
x ndarjen, diferencimin dhe mbajtjen e integritetit t qelizave n indin
ashtror, krcin, epitelin spermatogjen dhe placentn, epitelin lkuror
dhe mukozn;
x merr pjes n zhvillimin normal t metabolizmit t mukopoli-
saharideve;
x faktivitet fotokimik vizual, gjegjsisht n mekanizmin fiziologjik n
procesin e shikimit, sepse hyn n prbrjen e purpurit te pamurit -
rodopsin. Shpejtsia e rigjenerimit t rodopsinit sht n baraspesh
me zbrthimin e tij.
Gjat mungess s vitaminave A n organizmat ndodh tharja e epitelit
normal sekretor t lkurs dhe indeve tjera, gjat ka formohet epitel i
keratinizuar. Keratinizimi i retines te syrit quhet kseroftalmi.
Gjat mungess m afatgjate t vitamins A shpejtsia e rigjenerimit t
rodopsinit n sy sht e ngadalsuar, ndrsa si pasoj e ksaj paraqitet
shikim i piksuar (pika - pika) i objekteve dhe shikim m i dobt gjat sasis
s pakt t drits, e quajtur verbri e nats ose e pulave. Avitaminoza e
vitamins A parandalohet dhe mjekohet me konsumimin e ushqimit t pasur
me Vitamin A, e veanrisht me vaj peshku.

Te vrtetuarit e vitamins A me acid sulfurik:

N xham t that pikojm 5 pika nga tretja e vajit t peshkut, disa pika
kloroform dhe shtohet pik pas pike acid sulfurik t prqendruar deri n
shfaqjen e ngjyrosjes kuq-n vjollce.
T vrtetuarit e vitamins A me antimon(III) klorid:
N xham t that vihet 1 pik vaj peshku dhe 2 pika antimon(III) klorid n
kloroform t dehidruar. Przihet me shkop xhami dhe pr shkak t pranis
s vitamins A, vrehet shfaqja e ngjyrs s kaltr.

190
 Biokimia

Aktivitet:
Studio transformimin e karotenoideve n vitaminn A n organizmin e
njeriut.
Bj hulumtim pr historin, manifestimin dhe mjekimin e smundjes verbimi
i nats!

Interesante:
sht vrtetuar shkencrisht se karotenet gjenden n karrot dhe e
prmirsojn rrjedhn e gjakut n sy dhe funksionin e syrit,
ndrsa prerja trthore e karrots i ngjan syrit t njeriut!

Vitamina D
Kalciferoli, vitamina antirakitike

Vitamina D llogaritet pr vitamin pr arsye tradicionale, por natyra e

saj sterode dhe roli i rregullatorit t metabolizmit t kalcium dhe fosforit e
numron at n grupin e hormoneve.
Grupi i vitaminave D prfshin shtat prbrje sterile q jan me
prejardhje shtazore. Pr njeriun m t rndsishm jan vitamina D2
(ergokarciferol) dhe vitamina D3 (holekalciferol) (Figura 5-21).

a) b)

Figura 5-21. formula strukturale na a) vitaminot D2 i b) vitaminot D3

191
Biokimia

Vitamina D sht i tretshm n yndyra bimore, alkool, eter dhe

kloroform.
N sasi t mdha gjendet n yndyrat e mlis t bakalarit dhe tuns,
gjendet n pemt e detit, mishin dhe vajin e peshkut, qumsht, prodhimet e
qumshtit dhe t verdhn e vezs.
Provitamina e vitamins D2 ergosterol sht me prejardhje bimore,
ndrsa provitamina e vitamins D3, 7-dehidroholesteroli sintetizohet n
organizmat e sisorve.
Provitaminat transformohen n vitaminat prkatse nn veprimin e
rrezeve UV n lkur, prej ku barten prmes gjakut deri te organet tjera ose
deponohen n mushkri. Nevojat ditore pr Vitamin D jan shum t vogla
dhe zn 5 - 10 g.
Vitamina D e mundson: transportin e joneve t kalciumit dhe fosfatit
npr membranat qelizore, e me kt e rrit resorbimin e kalciumit dhe
fosfatit n zorr; s bashku me hormonin paratiroid e mban homeostazn
(gjendjen e baraspeshs s joneve n organizmin gjat ndryshimeve t
ndryshme t jashtme) dhe prqendrime konstante t kalciumit dhe fosforit
n gjak; i forcon eshtrat dhe dhmbt, merr pjes n procesin e klasifikimit
dhe n bartjen e fosfateve n veshk.
T gjitha vitaminat D kan veprim t ndryshm antirakitik, por
vitamina D t ndryshme veprojn ndryshm n lloje t ndryshme t
organizmave.
Hipovitaminoza dhe avitaminoza D sjell n resorbim t
pamjaftueshm t kalciumit dhe fosforit n zorr. Si rezultat i ksaj te
fmijt shfaqet rakitis. Rakitisi sht smundje metabolitike e eshtrave.
Shfaqet n fmijrin e hershme dhe karakterizohet me eshtra t buta dhe t
nnshtruara ndaj deformimeve dhe me dmtimin e dhmbve.
Te t rriturit mungesa e vitamins D pr shkak t mineralizimit t eshtrave
dhe depove t varfr t kalciumit, sjell n dhimbje dhe n disa raste thyerje
spontane t eshtrave, dobsim t muskujve, osteomalaci dhe osteoporoz.
Vitamina D e futur n organizm n sasi t mdha llogaritet si
vitamin m toksike. Hipervitaminoza D sjell n rregullimin e
metabolizmit t kalciumit. Kjo manifestohet me lodhja, rregullimin e puns

192
 Biokimia

s zorrve, humbjen e peshs, anemi dhe depresion. Vjen edhe deri n

shtresim plotsues t kalciumit n veshk-nefrokalcinoza.

Te vrtetuarit e Vitaminat D:
N ene te thate qelqi vihet 1 pik vaj peshku dhe 2 pika tretje kloroformi t
bromit. Pas nj kohe t caktuar,pr shkak t prezencs s kalciferolit,
paraqitet ngjyrim gjelbr-kaltr t tretjes.

Aktivitet:
Mungesa e vitamins D sht problem serioz, jo vetm te fmijt n moshn
m t re, por edhe tek t rriturit, posarisht grat.
Hulumto mbi kt tem!

Vitamina E
Tokoferol

N grupin e vitaminave E bjn pjes 8 prbrje t ndryshme

kimike me varg ansor izoprenoid. Nga t gjith tokoferolat te njeriu
m t pranishm jan D,  dhe J tokoferoli, t cilt ndrmjet veti
dallojn n pozicionin e grupeve metilike t pjess aromatike t
molekuls (Figura 5-22).

Figura 5-22. formula strukturale e vitamins E

Vitamina E sht shum e prhapur n natyr, e posarisht n botn

bimore. Burime t mira t ksaj vitamine jan: vezt, mishi, mushkrit,
peshku, perimeve me gjethe t gjelbra, drithrat, farat e pjeprit dhe lule

193
Biokimia

diellit dhe m s shumti n sythat e grurit. N serumin e gjakut t njeriut

80% e tokoferolit sht e lir, ndrsa 20% sht e lidhur si lipoprotein n
LDL freaksionin. Sasit e nevojshme ditore jan 25-30 mg.
Vitamina E ka m shum funksione t rndsishme:
x ka aftsi t madhe antioksiduese, oksidohet leht dhe me kt e
pengon oksidimin e prbrjeve t pangopura;
x e pengon krijimin e peroksideve, pr `shkak pengon lndimet e indit
mushkror nga agjentt q thithen me ajrin;
x e mbron lkurn nga ndikimet e jashtme dhe e shpejton riprtritjen e
saj prej dmtimeve nga radikalet e lira;
Avitaminoza E te njeriu nuk sht e njohur pr shkak se dozat ditore
jan shum t vogla dhe kompensohen me ushqim normal. Te shtazt
eksperimentale mungesa e vitamins E te femrat shkakton resorbimin e
fetusit, ndrsa te meshkujt atrofi t indit spermatogjen dhe sterilitet. Tek t
porsalindurit mund t sjell n anemi dhe edem.
Hipervitaminoza E rrall mund t paraqitet, edhe at vetm gjat futjes
sintetike vitamins E sht shum e dmshme.

T vrtetuarit e vitamins E:
N epruvet t that pikohen 5-6 pika tretje t tokoferoit dhe sasi t dyfisht
t acidit azotik t prqendruar. Emulsioni i fituar gradualisht do t
shtresohet dhe shtresa e siprme do t ngjyroset me ngjyr t kuqe.

A e din se:
Ushqimi i pasur me vitamin E sht m s miri t hahet i freskt, pa u
prgatitur. Ushqimi i gatuar ka 50-90% m pak vitamin E, sesa i freskti.
Ushqimi i pasur me vitamin E duhet t jet i mbyllur, sepse vitamina E
sht e ndjeshme ndaj oksigjenit. Krahas prdorimit oral t vitamins E, ajo
mund t prdoret edhe me vendosje drejte n lkur, qoft si vitamin e
pastr ose me an t losioneve pr rrezitje q vendosen n lkur 10-20
minuta para ekspozimit n drit.

194
 Biokimia

Vitamina K
Vitamina antihemorgjike, vitamina kuagulative
Vitamina K e njohur po ashtu edhe si vitamin koagulluese (pr shkak
t rolit t saj t rndsishm n ngjizjen e gjakut) gjegjsisht vitamin
antihemoragjike (pr shkak t asaj se mungesa e saj shkakton gjakderdhje
ose hemorragji n organizm).
Vitaminat K jan grup i disa vitaminave t cilat sipas strukturs jan
derivate t 2-metil-1,4- naftokinon (Figura 5-23). N kt grup bjn pjes
vitamina K1, K2 dhe K3 sintetike. Jan t tretshm n yndyra, ndrsa n drit
shprbhen. Dozat ditore jan shum t vogla (prej 60 g dhe 80 g) dhe
mund t sigurohen prmes ushqimit ose mund t sintetizohen me ndihmn e
baktereve zorrore.

K1 K2
Figura 5- 23. formula strukturale e vitaminave K1 dhe K2

Vitaminat K jan t pranishm n ushqimin me prejardhje bimore.

Gjendet n lakr, spinaq, lucerkata, domatet etj, ndrsa e sintetizojn edhe
disa mikroorganizma.
vitamina K sht e nevojshme pr sintezn e proteinave q marrin
pjes n koagulimin e gjakut. Prandaj ato n mnyr direkte marrin pjes n
normalizimin e koagulimit t gjakut dhe pengimin e gjakderdhjeve n pjes
t ndryshme t organizmit.
Hipovitaminoza e vitamins K sht e rrall, sepse gjendet n lloje t
ndryshme t ushqimit. Por n qoft se paraqitet mund t shpie n
gjakderdhje n pjes t ndryshme t organizmit. Mund t paraqitet te njerz
me mushkri t smura, me procese ndezse t zorrs s trash, gjat dietave
t rrepta dhe tek ato q marrin antikoagulant dhe aspirin. Gjithashtu mund
t paraqiten gjakderdhje t rnda menstruale te grat, anemi, modrinki,
gjakderdhje nga dhmbt dhe hunda. Osteoporoza dhe smundja koronare e
zemrs lidhen me mungesn e vitamins K2.

195
Biokimia

Vitaminat e tretshme n uj
N grupin e vitaminave q treten n uj bjn pjes vitaminat C dhe
vitaminat e grupit B.

Vitaminat e grupit B
Vitaminat B jan grup prej tet vitaminave vitale q i nevojiten njeriut
do dit. N hulumtimet e fillestare sht menduar se vitamina B sht
version i vetm, por studimet e mvonshme kan treguar se ekzistojn tet
versione t ndryshme t ksaj vitamine.
Si rezultat i ktij zbulimi t gabuar ekziston besim se B vitaminat kan
veti t ngjashme. Por me hulumtime sht vrtetuar se secila nga kto tet
vitamina ka funksion saktsisht t prcaktuar n trupin e njeriut. B
kompleksin e prmbajn vitaminat vijuese:
x  Tiamina e cila sht e domosdoshme pr metabolizmin e
karbohidrateve,       

x B2 Riboflavina sht e nevojshme n krijimin e qelizave t kuqe t
gjakut, djegia e yndyrave, e ul rrezikun nga smundjet e lkurs,
migrenave dhe kataraktit.
x B3 Niacina e zvoglon kolesterolin dhe ka rol n mirmbajtjen e
lkurs s shndosh.
x B5 acidi pantotenik nevojitet pr sistemin nervor qendror, si dhe n
krijimin e energjis, kundr lodhjes kronike, migreneve, alergjive dhe
smundjeve t zemrs.
x B6 Piridoksina sht koenzim e nj numri t madh t enzimave, luan
rol n krijimin e qelizave t kuqe t gjakut, proteinave dhe qelizave
nervore. I pastron rrugt e frymmarrjes dhe ndihmon n trajtimin e
asms.
x B12 Cianokobalamina nevojitet n parandalimin e anemis.
x Biotina nevojitet pr rritjen e thonjve dhe flokve.
x Acidi folik e mirmban shtatznin e rregullt dhe i mbron t
porsalindurit nga deformimet.

196
 Biokimia

Vitamina B1
Tiamin, aneurin

Figura 5-24. formula strukturale e vitamins B1

Vitamina B1 ose tiamina sikurse dhe shumica e vitaminave ka struktur

t ndrlikuar. sht i prbr prej unaze pirimidine dhe tiazoli t lidhur me
atom kuarter azotik (Figura 5-24).
Tiamina sht substanc e bardh, kristalore e cila tretet mir n uj,
ndrsa m dobt n metanol. Ajo nuk tretet n eter dhe kloroform. N
gjendje t that, tiamina sht stabile, por gjat nxehjes deri n 100S
shprbhet. I pari e ka izoluar Funk prej lvores s orizit. Gjendet edhe te
tharmi dhe n shtresn siprfaqsore t farave. Nevojat ditore jan 2-3g.
Ushqimi i pasur me karbohidrate, krkon sasi m t mdha t B1.
Bakteret e flors s zorrve te shtazt mund t sintetizojn sasi t
mjaftueshme pr t`i knaqur nevojat e tyre pr kt vitamin. Nevojat pr V1
njeriu i knaq me an t ushqimit me prejardhje bimore.
Tiamina n form t difosfatit merr pjes n prbrjen e koenzims
tiaminpirofosfat, n enzimat dekarboksilaz dhe transketolaz. Merr pjes
n dekarboksilimin oksidues t Dkto acideve si dhe n reaksionet e
transketolimit n metabolizmin e glukozs.
Vitamina B1 hyn n prbrjen e koenzims tiaminpirofosfat. Prandaj
munges e timins shpie n rregullimin e metabolizmit t glukozs, deri n
grumbullim pesfishor t acidit pirorrushor n serumin e gjakut, e edhe n
ndryshime n sistemin gastrointestinal.
Hipovitaminoza ose avitaminoza shprehet negativisht n sistemin
nervor dhe mund t shpie n smundjen beri-beri q paraqitet n form
endemike, n skajet e bots ku si ushqim kryesor pendoret orizi pa lvore.

197
Biokimia

Aktivitet:
Smundja beri-beri n t kaluarn ka pasur karakter epidemik.
Bj hulumtim pr smundjen, shkaqet e saja, pasojat dhe parandalimin.
Prezanto njohurit me ppt-prezantim!

Te vrtetuarit e vitamins B1 me reaksion tiokromatik:

N sasi t vogl uji treten 100 mg tiamin. Shtohen 5 pika tretje prej
kalium heksacijanoferatit(III), 5 pika tretje t hidroksid natriumit 15 pika
izobutanol. Przihet.
Shtresa e siprme me vendoset me mikropipeter n epruvet t that dhe
vendoset para llambs s kuarcit. Tretja shklqen me fluoreshenc t kaltr.

Vitamina B2
Riboflavin, laktoflavin

Vitamina B2 n organizmin e njeriut m s shpeshti sht i lidhur me

proteina, n form t flavoproteina, flavin mononukleotid (FMN) dhe flavin
adenin dinukleotid (FAD). Ajo sht substanc kristalore portokalle-verdh,
e tretshme n uj dhe stabile n temperatur m t lart (Figura 5-25).
Vitamina B2 gjendet n qumsht, mish, vez, drithra, pemt dhe
perimet. Nevoja ditore pr kt vitamin sht 1 mg.
Vitamina B2 si pjes prbrse e flavinukleotideve FAD ose FMN hyn
n prbrjen e enzimave oksidoreduktazave. Flavin dehidrogjenazat mrrin
pjes n procesin e oksidimit t acideve yndyrore si dhe n ciklin e Krebsit.
Prandaj jan t rndsishme pr metabolizmin e lipoideve, karbohidrateve
dhe disa aminoacideve.
Kjo koenzim n dehidrogjenim anaerob mund t bart hidrogjen
drejtprsdrejti te oksigjeni n vargun respiratorik.
Mungesa e vitamins B2 sjell n ndezjen e zgavrs gojore, dmtimin e
shikimit me tejndjeshmri ndaj drits, dermatitis etj.

198
 Biokimia

Figura 5-25. Formula strukturale e vitamins B2

Si vrtetohet vitamina B2:

N nj epruvet vihen pes pika tretje prej B2, pes pika HCl-t prqendruar
dhe nj kokrr zink metalik. Pas nj kohe t caktuar, largohet vrullshm
hidrogjen dhe ngjyra e verdh e tretjes ndryshon nga e kuqja deri n
pangjyr.

Vitaminat B6
Piridoksin, adermin, piridoksol
N grupin e vitamins B6 jan t prfshir tre derivate piridine:
piridoksoli, piridoksali dhe piridoksamini (Figura 5-26).
Burime t mira ushqyese t ksaj vitamine jan: tharmi, farat, misri,
mushkrit, vezt, perimet etj. Nevoja ditore sht 2 mg.
Sasit e nevojshme pr kt vitamin sigurohen prmes ushqimit ose
prmes sintezs s saj n florn e zorrs.

b) c)

Figura 5-26. Formula strukturale e vitaminave nga grupi V6: a) piridokin, b)

piridoksaldhe c) piridoksamin.

199
Biokimia

Vitamina B6 n form t fosforiluar -piridoksal fosfat dhe piridoksamin

fosfat, merr pjes si koenzim n numr t madh t enzimave.
Kshtu, piridoksal fosfati sht grup prostetik i shum
dekarboksilazave, dezaminazave dhe transaminazave. Po ashtu piridoksal
fosfati do t merr pjes n bartjen e squfurit prmes aktivitetit t
transsulfuridazs dhe disulfhidrazs, n procesin e resorbimit t
aminoacideve n zorr, si dhe transportin e tyre npr membrann qelizore.
Mungesa e ksaj vitamine mund t jet e paraprcaktuar, t paraqitet
gjat alkoolizmit ose pr shkak t absorbimit t keq ose mostolerancs ndaj
barrave. Gjat mungess s vitamins B6 paraqitet anemi mikrocite,
ndryshime n sistemin nervor qendror -CNS, epilepsia, hiperiritabilitet etj.

T vrtetuarit e vitamins B6:

N epruvet pikohen 5 pika tretje t piridoksins dhe 1 pik hekur klorid
(III). Przihet mir ashtu q przierja gradualisht ngjyroset n t kuqe.

Vitamina C
Acidi askorbik

Vitamina C sht vitamin e rndsishme esenciale liposolubile me

funksion jashtzakonisht t rndsishm n organizmin ton. Pr nga
prbrja kimike sht -lakton-2-keto-acid gulonik (Figura 5-27). Aciditeti i
vitamins C rrjedh nga grupet endiole (dy grupe hidrokside t lidhura me
nj lidhje dyfishe).

Figura 5-27. Formula strukturale e vitamins C

200
 Biokimia

Karakteristike pr vitaminn C sht ajo se gjendet n shum

prodhime ushqimore.
x sasi t vogl ka n kungull, celer, rrush, moll, trangull dhe kumbull;
x n sasi t konsiderueshme gjendet n banane, pjeshk, rrepe e
kuqe,kajsi, patate, misr, shalqi, perimet me gjethe t gjelbra t errta,
spinaq, karrot, vishnje;
x sasi t mdha t vitamins C ka n ananas, bizele, agrume, dredhza,
karfiol, lakr, limon, mandarin, portokall, domate, n pjepr, specin e
gjelbr.
Nevojat ditore pr Vitamin C te fmijt 15-25 mg, ndrsa te t rriturit
75-100 mg (Tabela 5-4).

Tabela 5-4.
Nevoja ditore pr vitamin C te njerzit e kategorive t ndryshme

Vitamina C Fmij Burra Gra Shtatzna Lehona

Nevoja ditore/mg 20-30 45 45 55 70

Organizmat bimor dhe shumica e atyre shtazor (me prjashtim t

njeriut e majmunve) mund ta sintetizojn vitaminn C n mushkri nga
glukoza prmes intermedierve acidit D-glukuronik dhe L-gulonolaktonat.
Te njeriu kjo vitamin nuk sintetizohet pr shkak t pamundsis s L-
gulonolaktonatit pr tu shndrruar n vitamin C. Vitamina C n
organizmat e shtazve dhe njeriut kryen funksione jashtzakonisht t
rndsishme:
x ka rndsi t madhe pr krijimin dhe mbajtjen e pjess intracelulare t
krcs, dhmbve dhe eshtrave;
x hyn n prbrjen e leukociteve dhe prandaj mendohet se merr pjes n
sintezn e kolagjenit, sht e rndsishme pr sistemin imunologjik;
x paraqet antibiotik natyror, antihistaminik dhe i aktivizon funksionet e
t gjitha qelizave;
x antioksidant i fort i cili i lidh radikalet e lira n organizmin e dhe me
kt e ngadalson procesin e plakjes;

201
Biokimia

x e mundson oksidimin e Fe2+ n form resorbuese Fe3+ n lukth, e m

kt e lehtson absorbimin e hekurit n zorr;
x e forcon sistemin mbrojts t organizmit;
x sinteza e kolagjenit;
x i neutralizon helmet n gjak;
x gjenden n prqendrime t mdha n gjndrat mbiveshkore dhe
prandaj mendohet se ka rol t rndsishm n stres reaksionin e
organizmit;
x ndihmon n shrimin e plagve, ndikon n funksione t rndsishme
fiziologjike dhe ka funksion jospecifik n sistemin oksidoreduktues;
x dhurues i joneve t hidrogjenit n nj numr t madh t proceseve
oksido-reduktuese n organizm, antioksidans;
x nuk preferohet t merret me barra kundr tumoreve dhe me
citombetje sepse ua zvoglon veprimin.

Gjat hipovitaminozs s vitamins C paraqitet lodhje, prgjumje,

kokdhimbje. Gjat mungess s gjat ose avitaminozs s vitamins C n
ushqim,. Sjell n paraqitjen e skorbutit i cili manifestohet me hemorragji,
luhatje t dhmbve, shrim t vshtir dhe afatgjat t plagve dhe
thyeshmri t leht t dhmbve.

T vrtetuarit e vitamins C:
N nj epruvet pikohen 5 pika vitamin C, ndrsa n nj tjetr q sht
kontrolluese pikohen 5 pika uj t distiluar. Pastaj n t dyja vihet nj pik
Fe3[Fe(CN)6]3 kaliumheksacijanoferat (III). Epruvetat przihen dhe shtohen
nga tre pika HCl dhe nj pik FeCl3. N epruvetn me vitamin C shfaqet
shtres me ngjyr t kaltr berlini nga hekuri i formuar(III)
heksacijanoferat(II) Fe4[Fe(CN)6]3, ndrsa n epruvetn me uj t distiluar
ngjyra nuk do t ndryshoj.
Te vrtetuarit e vitamins C me jod:
N nj epruvet vihen dhjet pika tretje t vitamins C dhe dy pika t tretjes
s Lugol-it. Tretja ngjyroset sepse vitamina C bn reduktim t jodit
elementar n jonik.

202
 Biokimia

Aktivitet:
Mso pr rndsin e prdorimit t ushqimit t pasur me vitamina!
Bj list t prodhimeve ushqyese t cilat duhet patjetr t merren pr i
knaqur nevojat ditore pr vitamina!
Studioi simptomat e smundjes skorbut. A ka sot skorbut n vendin ton dhe
e cili grup i njerzve dhe n far forme mund t paraqitet!
Studioi tabelat me prbrjen e ushqimit! Komento pr mnyrn dhe
prfshirjen e perimeve dhe pemve n vendin ton!

Interesante:
Skorbuti si smundje sht vrejtur se sht paraqitur q prej para ers son
n kshtjellat rrethuara ku mbrojtsit kan qen t detyruar t ushqehen me
ushqim t konservuar. Problem i madh ka qen edhe pr detart e par n
shekullin e pesmbdhjet dhe gjashtmbdhjet. Q prej ather ka qen e
njohur se konsumimi i agrumeve dhe perimeve i ka penguar dhe shruar
kto smundje.

203
Biokimia

Pyetje:
1. Definoi kuptimet: avitaminoza, hipovitaminoza, hipervitaminoza,
vitamina liposolubile dhe hidrosolubile, rakitis, verbrim i nats,
skorbut, beri-beri!
2. Sipas cils veti fizike klasifikohen m shpesh vitaminat?
3. Bj krahasim ndrmjet rolit dhe simptomave gjat avitaminozs te
vitaminat liposolubile A, D, E dhe K!
4. Cilat vitamina jan liposolubile dhe n cilin ushqim jan m t
prmbajtur?
5. Ndrlidh rolin e vitaminave me smundjet q paraqiten gjat mungess
s tyre!
6. Vitaminat D jan rregullator t metabolizmit t kalciumit dhe fosfatit.
Cilat smundje paraqiten gjat mungess s tyre n organizmin e
njeriut?
7. Sa vitamina bjn pjes n grupin V kompleks?
8. Cili sht roli i tiaminin n ognizmin e njeriut?
9. Shpjego se prse tek njerzit e lindjes s largt paraqitet smundja beri-
beri! A mund t paraqitet n Maqedoni kjo smundje? Shpjego!
10. Cili sht roli i vitaminave t grupit V n organizmat e gjall?
11. Lidhe rolin e vitaminave t grupit V dhe vitaminat C me simptomat
mungess s tyre!
12. Shpjegoi funksionet e vitamins C n organizmat e gjall!
13. Shpjego Tabeln 5-4! Renditi kategorit e njerzve sipas nevojave pr
vitaminn C!

204
 Biokimia

FJALOR

Kuptimi Definicioni

Absolut Aftsi e enzimave pr t vepruar vetm

n nj substrat
Acid Acid nukleik i cili prmban riboz
Acid Acid nukleik me deoksiriboz
Acide t vrerit Prbrje asteroid t cilat sekretohen nga tmthi dhe i
emulgojn yndyrat pr ta lehtsuart hidrolizn tyre n
zorr
Adrenalin Hormon i zmrs s gjndrave mbiveshkore
Aktivitet optik Aftsi e disa substancave n tretje ujore pr ta
rrotulluar planin e drits s polarizuar pr knd t
caktuar
Aktivizues Substanca q e prshpejtojn reaksionin enzimatik
Albumina Proteina t thjeshta globulare
Aldoheksoza Monosaharide me gjasht atome t C dhe
grup aldehide
Aldoza Monosaharide me grup aldehid
Amidon Homopolisaharid i prbr prej njsive D-
Amilopektin Homopolisaharid i degzuar q gjendet n
mbshtjellsin e kokrrave t amidonit dhe sht i
prbr prej njsive glukozite
Amiloza Homopolisaharid i pa degzuar i cili gjendet n
zemrn e kokrrave t amidonit dhe sht i prbr
prej njsive glukozike
Aminoacide Aminoderivate t acideve karboksilike
Aminoacide Aminoacide q nuk mund t sintetizohen
aminoacideve nn veprimin e enzimave
Aminoacidi te D-oksoacid

205
Biokimia

Anabolizm Proces metabolitik i sintezs s substancave t

prbra nga substancat e thjeshta
Anomere  dhe  Izomere optike t heksozave
Antagonist Hormone me veprim t kundrt
Antikodon Triplet prej bazave t ARNt
Antipode optike Substanca t cilat e rrotullojn planin e drits s
polarizuar pr knd t njjt, por n drejtim kundrt
askorbik
Atom Hiral i C i cili me katr lidhjet sht i lidhur pr
atome t
ose grupe atomike ndryshme
ATP Adenozin trifosfat
Avitaminoza Mungesa e ndonj vitamine n organizm

Bioelemente Elemente q gjenden n organizmat e gjall

Biokimia dinamike Pjes e biokimis e cila i studion proceset biokimike
n organizmat e gjall
Biokimia Shkenc mbi proceset n organizmat e gjall
Biokimia statike Pjes e biokimis e cila i studion substancat n
organizmat e gjalla
Biokomponime Prbrje organike n organizmat e gjall
Biopolimere Prbrje polimere n organizmat e gjall
Biosfer Homopolisaharid i pa degzuar i

Celuloza Prbrja organike m e pranishme n

Cviter -jon Thrmi aminoacidike bipolare elektroneutrale

Dekarboksilim Largimi i CO2 nga aminoacidet

Denaturim Humbja e vetive natyrale t proteinave
Dezaminimi Largimi i azotit nga aminogrupi prej
Diastereoizomere Izomere  dhe  optike t heksozave dhe pentozave
Dimerizim Reaksion ndrmjet dy aminoacideve,
gjat t cilit fitohen

206
 Biokimia

Efektor Substanca q e ndryshojn shpejtsin e

reaksionit enzimatik
Enizma Biokatalizator q i prshpejtojn proceset biokimike
Estradiol Hormon asteroid i vezoreve

FAD Flavin adenin dinukleotid

Fosfoproteina Proteina t prbra te t cilat pjesa joproteinike
sht acid fosforik
Fruktoza Ketoheksoz q sht e pranishme n pem

Gjndra endokrine Organe q sekretojn hormone n organizm

Glikogjen Homopolisaharid i degzuar i prbr prej
Globuline Proteina t thjeshta globulave
Glukagon Hormon i pankreasit i cili e rregullon zmadhimin e
prqendrimit t glukozs n gjak
Glukoliza Zbrthimi anaerob i glukozs
Glukoproteina Kompleks supermolekular me karbohidrat
Glukoza Monosaharid me gjasht atome t C dhe grup aldehid
Glukozidi Estere t monosaharideve

HDL Lipoprotein me dendsi t madhe dhe me prqindje

t kolesterolit t lidhur
Heksoza Monosaharide me gjasht atome t C
Hemoglobin Protein e prbr e ngjyrosur me rol transportues
Heteropolisaharide Polisaharide t prbra prej njsive t ndryshme
Hipervitaminoza Sasi e zmadhuar e ndonj Vitamina
Hipofiza Gjndr me sekretim t brendshm e cila sekreton
hormone tropike
Homopolisaharide Polisaharide t prbra prej njsis s njjt
Hormone Rregullator t proceseve metabolitike
Hromoproteina Proteina t prbra te t cilat pjesa joproteinike sht
ndonj substanc e ngjyrosur

207
Biokimia

Inkibues Substanca q e ngadalsojn ose pamundsojn

funksionin katalitik t enzimave
Insulin Hormon i pankreasit i cili e rregullon zvoglimin e
sasis s glukozs n gjak

Kalciferol Vitamin D
Karbohidrate Aldehide polihidroksile ose ketone ose
Karboksihemoglobin Hemoglobin pr t cilin sht i lidhur SO
karbonateve
Katabolizm Proces metabolik i zbrthimit t substancave
t prbra organike n substanca m t thjeshta
Kefaline Fosfolipide t esterifikuara me serin ose
knd specifik pr t cilin e rrotullon planin e drits s
polarizuar ndonj substanc optike aktive me
prqendrim 1g/cm3 dhe trashsi t shtress prej 10 cm
Ketoheksoza Monosahkaride me gjasht atome t C dhe keto grup
Ketoza Monosaharide me kto grup
Kobalamin Vitamin B12
Kodon Triplet i bazave n ARNm
Koenzime Pjes joproteinike e enzimave dykomponentshe
Kolesterol Sterol me prejardhje shtazore

LDL Lipoprotein me dendsi t vogl pr t cilin

sht i lidhur
Lecitine Fosfolipide t esterifikuara me holin
Lipide Biokomponime organike t patretshm n uj,
ndrsa t tretshm n trets organik
Lipoproteina Komplekse supermolekulare, gjegjsisht proteina t
prbra te t cilat pjesa joproteinike sht ndonj lipid

Makroelemente Bioelemente me prfaqsim t madhe n organizmat

e gjall
Metabolizm Shuma e t gjitha proceseve biokimike q zhvillohen
n organizmat e gjall

208
 Biokimia

Metalproteina Kompleks supermolekular i nj proteine dhe

nj metali
Methemoglobin Hemoglobin te i cili ka Fe3+
Mikroelemnte Bioelemente me prani t vogl n organizmat e gjall
Molekula hirale Molekula me C- atome hirale
Monosaharide Aldehide polihidroksile dhe ketone monosaharide dhe
substancave tjera. Mund t jet fibrile (e zgjatur)
dhe sferike

NAD+ Nikotin amid adenin dinukleotid

NADH Nikotinamid adenin dinukleotid (form e reduktuar)
n organizmin e njeriut dhe duhet t merren prmes
ushqimit n yndyrat dhe vajrat me ka fitohen
substanca me er t pakndshme nn veprimin e
faktorve fizik dhe kimik njsive monosaharide
njsive D-glukopiranoze
Noradrenalin Hormon i zemrs s gjndrave mbiveshkore
Nukleoproteina Kompleks supermolekular i nj proteine dhe
acidi nukleik
Nukleotide Monomere t acideve nukleike
Nukleozide Prbrje prej baz organike dhe komponent
sheqerike

Oksitocin Hormon i kors s gjndrs mbiveshkore

Oligosaharide Karbohidrate t prbra prej 2-10 njsive
monosaharide

Pentoza Monosaharide me 5 C-atome pentozave

Peptide Prbrje t prbra prej 2-10, prbrje q zbrthehen
n aldehidi ose ketoni polihidroksile
Pika izoelektrike rN Gjat s cils aminoacidet sillen si thrmi bipolare
elektroneutrale
Piridoksin Vitamin B6

209
Biokimia

Polarimetar Aparat pr prcaktimin e aktivitetit optik

Poliavitaminoza Munges e m shum vitaminave n organizm
Polipeptidaz Mund t jet spiral dhe i rrudhur
Polisaharide Karbohidrate t prbra prej mbi 10
Progesteron Hormon i trupthit t verdh. Proteina biopolimere t
prbra prej mbi 100 aminoacideve
Proteina globulave Proteina t thjeshta t tretshme n uj

Qeliza caku Qeliza n t cilat veprojn hormonet

Qendr aktive Pjes e siprfaqes s enzims ku ndodhin reaksionet
enzimatike

Relative Renditje hapsinore e atomeve skeletore n vargun

Retinol Vitamin A
Riboflavin Vitamin B2

Saharoza Disaharid trehaloze i prbr nga glukoza dhe

Sapunifikim Hidroliza e yndyrave dhe vajrave nn veprimin e
bazave alkale ose
Sinergjist Hormone q e kompensojn veprimin
Skleroproteina Protein e thjesht, e patretshme n uj
Somatotropin Hormon pr rritje i cila sekretohet nga
Steroide Lipide derivate t steranit
Sterole Prbrje nga grupi i steroideve, derivate t
Struktura terciare Radhitje hapsinore e vargut polipeptid
Struktur primare Renditje e mbetjeve aminoacidike n
Substanca levogire Substanca aktive optike q e rrotullojn rrafshin e
planit t drits s polarizuar n t majt
Substanca destrogire Substanca aktive optike q e rrotullojn rrafshin e
drits s polarizuar n t djatht
Svingolipide Estere t alkoolit svingozin t ndrtuara nga baza
organike, komponenta sheqerike dhe acidi fosforik
t prbra prej dy llojeve t biopolimereve
t substancave

210
 Biokimia

Testosteron Hormon i testiseve

Tiamin Vitamin B1
Tiroksin Hormon i gjndrs mbiveshkore
Tokoferol Vitamin E
Transaminim Reaksion i bartjes s amino grupit nga

Ur disulfide Atome t squfurit t lidhur me lidhje kovalente

te proteinat

Vajra Estere t glicerolit me acide t larta yndyrore me

konsistenc t fort
Vapezimi Oksidim i acideve yndyrore t-pangopura
Vazopresin Hormon i kors s gjndrave mbiveshkore
Vitamina Substanca organike t domosdoshme pr jetn
e organizmave

211
Biokimia

LITERATURA

1. Aleksova,S.,Stojanovski, K., Hemija za IV godina gimnazisko

obrazovanie, Prosvetno delo, vtoro izdanie, 1993.
2. Arsenijevic, RS., Organska hemija, Naucna knjiga, Beograd, 1987.
3. Berkes, P., Osnovi biohemije, Naucna knjiga, vtoro preraboteno izdanie,
1980.
4. Grujic Vasic, J., Osnovi Medicinske hemije, Svjetlost-Saraevo, prvo
izdanie, 1987.
5. Karlson, P, Biokemija za studente kemije i medicine, Skolska kniga,
Zagreb,1993.
6. Podole{ov, B., Stojanovski , K., Biohemija za III godina, Prosvetno
delo, vtoro izdanie, 1994.
7. Rikovski, I., Organska hemija, IRO Gradzevinska knjiga, sedmo izdanie,
1986.
8. Stev~evska, V., Organska tehnologija, Prosvetno delo, prvo
izdanie,1993.
9. Xekova-Stojkova, S., Biohemija, Medicinski fakultet -Skopje,
vtoro izdanie, 2006.

212