Tür K Şi̇veleri̇ni̇ N Tasni̇fi̇ Arat

T R K V E L E R N N T A S N F
R. Rahmeti Arat
i. GR s- 62-64
h. TRK VELERNN TASNF TECRBELER s. 65-124
1. A d e l u n g , j . Ch. ( I86 ) a. 65
2. A d e l u n g , F r . B. 65
3. K l a p r o t h , H. J . (.1823) s. 68
4. B a i b i , A. ( 1826 ) S. 09
6. P a l mb 1 a d, W. Fr. (1827 ) a. 70
6. H a m m e T, J. (1838 ) S. 72
7. B e r e s i n , . N. (1849) S. 73
8. R a d l o f f , W. (1883) a. 75
9. V m b e r y , H. ( 1885) S. 88
10. K a t a n t . v, N. F . (1894) S. 90
11. A r s t o v , N. A . (1896) s. 92
12. C a h u n , L . (1896) S. 93
13. K o r , F . E . (110)
5 a- 94
14. R a m s i e d t , G. J . ( 1917 ) S. 96
15. N e m e t h , J. ( 1917) . e. 97
16. B o g o r o d i t s k i y , V . A . (1922) S. 102
17. S a m o y l o v i , A. ( 1922 ) S. 97
18. B o g o r o d i t s k i y , V. A. (1934) S. 102
19. L i g e t , L . [Brez, G.] (1941) s. 105
20. R s n e n , M. (1949) S. 106
21. B a s k a k o v , N. A . (1952) 8.110
III. TRK VELERNN TASNF TECRBELERNDEN

IKAN NETCELER. a. 124-133
1. Tasnifin essn tekil eden ses hususiyetleri a. 124
2. ivelerin adlandrlmas S. 125
3. ive guruplar S. 126
4. Yakut ve uva leheleri 8. 128
5. Tarih iveler ve yas dili malzemesi S. 128
6. ive guruplar ve adlandrlmas 9. 130
IV. TRK VELER TASNFNN BUGNK DURUMU s. 133-138

1. Tasnifin essn tekil eden dil hususiyetleri ve
ive guruplar 9. 133
2. ive guruplarnn adlandrlmas a. 135
3. ive guruplarnn tasnifi cedveli S. 137
60 R. Rahmeti Arat
I.
G R
Trk ivelerinin tasnifi meselesi trklk bilg-isinin b i r b i r i n e g i r i f t

meselelerinden yalnz b i r i n i tekil eder. Trklerde aile birliini, a i l e
lerin birlemesinden husule gelen soy birliini, soylar iine alan
b o y birliini ve nihyet boylarn topluluu olan k a v i m b i r l i k l e r i n i
meydana getiren ess unsurlarn t e s b i t i v e b u b i r l i k l e r ile bu b i r l i k
lerin b i r b i r l e r i ile olan mnsebetlerinin trk tarihi iindeki inkif
larnn t a k i b i bugnn balca meselelerinden b i r i d i r . Trk d i l i , trk
edebiyat, trk tarihi ve u m u m i y e t l e trk kltrnn b i r ok mese
leleri bu hususlarn aydnlanmas ile yakndan ilgili bulunmaktadr.
S i b i r y a k a v i m l e r i n i n bir ksm ile son zamanlara k a d a r gebe hayat
tarzn b i r dereceye k a d a r muhfaza etmi olan trk k a v i m l e r i n d e
mahede edilen kavm b i r l i k l e r hakknda bz aratrmalar yaplm
o l m a k l a b e r a b e r , bunlar daha ok basit birer tavsiften i b a r e t kalm
tr. Bugn gerek bu b i r l i k l e r arasndaki mnsebetler, gerek b u b i r
l i k l e r i n inkiflar hakknda kf mlmata ship bulunmuyoruz. Bz
trk k a v i m l e r i n i n yabanc te'siri altnda kalm trk k a v m i v e y a
trklemi yabanc k a v i m g i b i telkkisinin bugn bile mnkaa m e v
zuu olmas, bu husustaki b i l g i l e r i m i z hakknda bize b i r fikir v e r e b i l i r .
Bu mesele ile yakndan ilgilenmesi icp eden asl trk muhitine g e
lince, itiraf etmeliyiz k i , bu meselelerde en umm bilgilerde bile pek
b y k aklklar m e v c u t t u r ve bu shada aratrmalar y a p m a k l a m
kellef enstitlere henz ship bulunmadmza gre, b u aklklarn
ksa b i r zamanda doldurulmas da pek mmkn grnmemektedir.
Ayr-ayr ahslar g i b i , itima bnyeler de tabi' b i r inkif y o l u

t a k i p etmektedir. Bu inkifn asl mili itima b i r l i k l e r i n k e n d i ile
r i n d e k i artlar olmakla beraber, b u r a d a dardan gelen te'sirlerin d e ,
b i r dereceye k a d a r , e h e m m i y e t i vardr. Trk m i l l e t i g i b i , f a a l i y e t i n i
b i r ka kt'a zerine y a y a n milletlerde b u karlkl mnsebetlerin
t e ' s i r i , tabiatiyle, daha byk olacaktr.
Kavm birliin essn tekil eden u n s u r l a r d a n b i r i de d i l d i r . O n u n
iin, trk lehe, ive v e azlar bahis mevzuu o l u r k e n , kavm b i r l i k
meselesi ile karlalmas ve bz hususlarn bu b i r l i k l e r e gre izaha a
llmas tabi' grlmelidir. Fakat unutulmamaldr k i , ivelerin t a s n i f i
T r k ivelerinin tasnifi fil
g i b i , mahhas bir mevzuda bile yalnz k a v m i mnsebete iret et

m e k kf g e l m e z ; bu tarzda bir izah yoluna g i r i l i n c e , btn b i r mill
bnye ve bunun tarih inkif gz nnde bulundurulmaldr. Btn
b u meselelerin karlkl mnsebetleri ve tarih s e y r i tesbit edilinceye
k a d a r , bu mevzularn hi b i r i k e n d i bana tam olarak halledilemez ve
elde edilen neticeler de ancak bu shadaki aratrmalarn ilerilemesi
nisbetinde b i r kymet ifde edebilir.
Bu umm esslar trk ivelerinin tasnifine t a t b i k etmek istersek,
yaplmas lzm gelen iler yle hulsa e d i l e b i l i r . Trk ivelerinin
essl ve ilm bir tasnifinin yaplabilmesi iin, 1. trk iveleri, d i l b i l
gisi bakmndan, daha ince b i r t e t k i k e tb tutularak, muhtelif ive
hussiyetlerinin daha yakndan t e s b i t edilmi olmas; 2. bu hussiyet-
ler k e n d i aralarnda mukayese edilmek suretiyle, iveler arasndaki
mnsebetlerin tyin edilmi olmas; 3. ivelerde grlen farkl hus-
siyetlerin k a v i m l e r i n k e n d i bnyelerine veya kavm karmalara it
olup-o!madm anlamak iin, bu iveleri konuan k a v i m l e r i n t a r i h i
ile e t n o l o j i k teekkllerinin aratrlm ve 4. her ivenin mevcut en
eski ve en y e n i d i l mlzemesi mukayese edilerek, ivelerin huss te
kml temyllerinin, hi deilse ana hatlar ile, tebrz ettirilmi b u
lunmas icp eder. Bu arllar yerine getirilinceye kadar, trk ivele
r i n i n tasnifi trk d i l b i l g i s i n i n dim gz nnde bulunduraca bir
mesele olarak k a l m a k t a devam edecek ve yaplacak tecrbelerin ne
ticeleri de aratrmalarn umm gelimesine bal kalacaktr.
Trk ivelerinin tasnif tecrbelerinden, t o p l u olarak, i l k bahseden

. N . B e r e z i n olmutur ( 1848; b k . n r . 7 ) . Son zamanlarda B.
o b a n z d e (Trk-Tatar dialektolojisi, Giri, Bak, 1927) de
ayn mevz zerinde durmutur. Trk d i l i ve edebiyat sahasnda
umm alkann derinlemesi ve genilemesi iin ok istifdeli eserler
vermi olan bu mellif, kendisi bir tasnif ortaya koymam olmakla
berber, daha nce yaplm olan belli-bal tasnler essl bir tahlile
tb tutmutur. 1926'da Bak'da toplanan trkoloji kongresinde, trk
iveieri arasndaki mnsebetlere dir b i r teblide bulunmu olan
o b a n z d e , trk ive aratrmalar ile i l g i l i almalara temsla,
bu tetkiklerin mstakil olarak ele alnmayp, ok defa, dier sahalarn
aydnlatlmasnda ve bir takm tarih, iktisad ve siys meselelerin
hallinde yardmc b i r f a a l i y e t g i b i telkki edilmi olduunu, trkolog-
fologlarn ayr-ayr ivelerin t e t k i k i n d e n ileri gidemeyerek, m u k a y e
seli aratrmalara gememi bulunduklarn, ivelerin tasnifinde de y a l
nz ses hususiyetleri zerinde d u r u l a r a k , tarih hussiyetlere ehemmi
y e t verilmemi olmasndan dolay, muhtelif p r e n s i p l e r i n bi birine ka-
'}
62 R. Rahmeti Arat
rtrilm bulunduunu belirtmi ve b u noktalara k o n g r e n i n d i k k a t i n i

celbetmitir ( b k . ayn. esr. ve Stenograf ieskiy otet trkologieskogo
s'ezda, Bak. 1926, s. 100). K o n g r e d e 1. her d i l ve ivenin ayr-ayn tet
k i k i ve bunlarn d i k k a t l i aratrmalara dayanan mufassal lgat ve i l
m i g r a m e r l e r i n i n hazrlanmasna, 2. trk d i l ve ivelerinin mukayeseli
g r a m e r i , mukayeseli itikak lgati ve tasnifi iin zarr olan hazrlk
larn yaplmasna k a r a r verilmi ( b k . ayn. esr., s. 4 0 1 ) o l m a k l a b e r a
ber, aradan uzun yllar getii hlde, b u arzu hl t a h a k k u k e t t i r i l e
memitir v e her vesile i l e tekrar-tekrar hatrlatlmaa deer mhim
bir mesele olarak o r t a d a durmaktadr.
B u r a d a trk ivelerinin tasnifi zerinde imdiye k a d a r yaplm
olan tecrbeler, mmkn olduu k a d a r t o p l u b i r hlde, b i r a r a y a g e
tirilmee allmtr. O k u y u c u l a r b u r a d a ^ b i r de stanbul niversite
sinde tedrisatta kullanlmakta olan deiik tasnif eklini bulacaklardr.
Bu yazda nce ivelerin tasnifi ile yakndan i l g i l i olan trk k a
vimleri ile trk yaz d i l i n i n inkif devirlerine dir ksmlarn da e k
lenmesi dnlmt. Fakat yaz hacminin fazla bymemesi iin, b u
mevzularn ayrca ele alnmas u y g u n grlmtr.
Yaz matbaaya v e r i l d i k t e n sonra, b u mevz ile i l g i l i i k i m a k a l e
intiar etmitir : N . A . B a sjk a k o v, K voprosu o hlassijikatsii trkskih
yazkov ( Trk d i l l e r i n i n tasnifi meselesine d i r " ; zvest. A k a d . N a u k
SSSR, o t d . L i t a r e t u n i yazka, 1952, X I , 2, s. 1 2 1 - 1 3 4 ) ve S. E .
M a l o v , Drevnie i nove trkskie yazki (Eski ve y e n i trk d i l l e r i " ;
ayn. esr., s. 135 1 4 3 ) . Bunlardan birincisi eski ve y e n i , btn
trk d i l ve ivelerini, daha dorusu mevcut btn d i l mlzemesini
b i r tasnif erevesi iine yerletirme tecbesidir; i k i n c i s i trk
d i l ve ivelerinde eskilik ve y e n i l i k meselesinin tyini hususunda bz
esslar zerinde d u r m a k t a ve bunlar b u bakmdan g u r u p l a r a ayrmak
tadr. B a s k a k o v ' u n makalesi, trk ivelerinin tasnifini de iine a l
m olduundan, bask mkiltna ramen, tasnif tecrbeleri srasna
alnm, f a k a t neticeler ksmnda istifdeye imkn bulunamamtr. i
velerden ziyde trk yaz d i l i meselesi ile i l g i l i olan b u yazlara i l e
r i d e tems edilecektir;
M.
T R K VELERNN TASNF T E C R B E L E R
1
A D E L U N G , Johann C h r i s t o p h
(1732 1806)
Mithridates,\ t 1806.
2
A D E L U N G , Friedrich
(17681843)
Uebersicht aller bekannten Sprachen and ihrer

. Dialecte, s. 3235.
Gerek bu i k i mellifin ve gerek bunlardan sonra b u mevz i l e

ilgilenmi elan H . J. v o n K 1 a p r o t h , A . B a l b i , W . F. P a l m b l a d
ve J. v o n H a m m e r ' i n eserlerinden istifde etmek imkn, maalesef,
bulunamam ve bunlar hakkndaki malmat i . N . B e r e z i n ' i n Re-
eherehes sur les dialeces muslmens. I . Systeme des dialeetes tares
( K a z a n , 1 8 4 3 ) adl eserinden alnmtr ( k r . a. nr. 7 ) . B e r e z i n , b u n
lara dolays ile temas etmi olduundan, trk ivelerinin tasnifi ile
i l g i l i cedvelieri kendi eserine alm olmakla berber, bu tasniflere ess
.tekil edan hususiyetler zerinde ayrca durmam ve ancak neticele
r i n i ksaca tenkitle ktifa etmitir.
B e r ez i n ' e gre, j . C h . A d e 1 u n g dnya d i l l e r i sistemi v e i
veleri zerinde duruken, gramer ve lgat hussyetleini gz nnde
bulundurmak suretiyle, trk diline de temas etmi ve trk ivelerini
bir tasnife tbi tutmutur. Bu malzeme daha sonra yeeni F. A d e -
l u n g tarafndan e!e alnm ve ikmline allmtr. Fakat b u r a d a
da bir ok n o k t a l a r eksik kalm ve ive guruplarndaki karklklar
nlenememi ( m a l , uvaa, Tatar svelsr arasnda zikredilmesi lzm
ge!d;i hlde, S i b i r y a trkleri iveleri arasna alnmtr) ve bz i
veler ( m s l . Azer ivesi) tasnife idhl edilmemitir. Bu tasnifte yer alan
.iveler, d i l .liJsilyetlerifiden ziyde, k a v i m isimlerine gre sralanm
ve bundan ('olay lasn.f de arzu edildii kadar vzh olmamtr. Bun-
Jara b i r de b i r ok m a t b u i ldt.ra eklemek lzmdr.
Tasnifte trk iveleri u kilde sralanmaktadr.
R, Rahmeti Arat
J. C h . A d e l u n g H e r i k i s i n d e mterek F. Adelung
L C E N U P T A T A R L A R I V E V A TRKLER
1. Trkistanllar
Kara-Kalpaklar
2. Trkmenler
a. Afarlar a, Afarlar (ran) 1
b. Begdeliler ( S u r i y e )
c. M u t u a l i ( L b n a n )
d. U r u k l a r ( A n a d o l u )
e. N o v a r l a r { S u r i y e )
3 . zbekler ( e s k i H a r z e m l i l e r )
a. Takentliler
b. A r a l b. A r a b e s (I)
c. Belhliler
d. Hiveliler
4. Buhr
a. Byk Buhr
b. Kk Buhr
c. U y g u r l a r
5. Karamanllar
6. Osmanllar, Trkler
II. MAL T A T A R L A R I , ASL T A T A R L A R

( a t a y , eski tatar iveai)
A. Sf Tatarlar
1. N o g a y ve Krm tatarlar a. N o g a y
a. M o n k a t b. M o n k a t
b. K u n d u r l a r c. K u n d u r l a r
1. B;cak (Besara bya)
2. Yedsan
3. Yanboyluk
4. Kaban
d. Mansurlar
e. T e r e k tatarlar
f. Basij anlar f. Krm tatarlar,
g. K u m u k l a r K a r a i m yabudiler
h. Karaay
Trk ivelerinin tasnifi
g. Dastan tatarlar
h. irvan tatarlar
i . Uytigur
2. K u m a n l a r k. Kumanlar
3 . Kazan tatarlar I . K a z a n tatarlar
4. O r e h b u r g tatarlar m. O r e n b u r g tatarlara
' _ 1. Uf a tatarlar
2. Merler
3. Bakrtlar
4. Kara-Kalpaklar
5 . Krgz n. K g - r l z
Burutlar, byk, orta Burutlar, b y k O r d a

ve kk O d a l a r o. N i j e n o v g o r o d tatarlar
6. T u r a n veya S i b i r y a p . T u r a n veya S i b i r y a
tatarlar tatarlar
1. Turalar
2. Tobol tatarlar
3. Tarallar
4. Tomsk tatarlar
5. Obi tatarlar
6. B a r a batlar
7. Verhotur tatarlar
8. Yekaterinburg
9. Cazlar
10. Zeuhtinliler
11. Yasakllar
B. M o u l - T a t a r rk
1. K r a s n o y a r s k tatarlar a. K r a s n o y a r s k tatarlara
Kuznetsk tatarlar 1. Soyotlar.
Soyotlar 2. Kangatlar
b. Kuznetsk tatarlar
1. Tona havzas
2. Biy havzas
3. Kaa havzas
2. Kaallar c. Kaallar
1. Kaallar
2. Kzltlar .
3. K a y d unlular
4. Sagaylar
5. Bahirler
Trkiyat Mecmuas
R. Rahmeti Arat
3. ulm tatarlar d. ulm tatarlar

4. Teletler e. Teletler, Telengtler
f . Kamasinliler, Karagaslar
1. K i s t i n tatarlar
2. Tulibert tatarlar
3. Aballar
4. Verho-Tomsk tatarlar
5. Brsler
6. Sagau tatarlar '
7. Beltirler
5. Y a k u t l a r g. T u r u h a n tatarlar
6. uvalar h. Y a k u t l a r
i . uvalar
K L A P R O T H , H. J. von
(1783 1 8 3 5 )
Asia polygloita, Paris, 1823.
. N . B e r ez i n ' e gre ( a . b k . ) , A s y a k a v i m l e r i n i n tasnifi tecr

besini yapm olan K l a p r o t h eserinde 14 trk k a v m i z i k r e t m e k t e ,
fakat esere ilve edilmi olan atlasta 23 trk ivesine it lgat
malzemesi v e r m e k t e d i r . Mellif, ivelerden bahsederken, gramer ekil
lerine y e r vermemi, yalnz lgat aratrmalar ile i k t i f a etmifir. o k
defa telffuzlar bile hatal olan b u lgat mlzemesi, ivelerin bz h u
susiyetlerini gstermekle berber, bunlar b i r b i r i n d e n ayrt etmee kf
gelmediinden, b u mellif de trk iveleri iin bir tasnif sistemi v
cda getirememitir.
Esere eklenmi olan d i l atlasnda ( s . X X V I X X X I X ) trk iveleri
u ekilde sralanmaktadr.
1. Uygur 9. Yenisey
2. Kazan 10. Kuznetsk
3. Bakrt 11. Baraba
4. Mier 12. Ka.haz
5. Nogay 13. Telet
6. Tobolsk 14. Yakut
7 . az 15. Krgz
8. ulm 16. Hive
Trk ivelerinin tasnifi 67
17. Trkmen 20. Kzlba

18. Karaay 2 1 . Kazah
. 19. Kumk 22. Osmanl
' . 23. uva
- B A L B I , Adriano
(1782 1848)
Atlas etfnographigue da globe, Paris, 1826.
1. N . B e r e z i n ' i n , t a s n i f i n d e k i esslar hakknda izahat vermeme

s i n e , ivelerin g u r u p l a r a taksimini hatl ve malzeme bakmndan p e k
tatminkr bulmamasna ramen, B a 1 b i j ' n i n , k e n d i d e v r i n e gre, olduka
i s t i f a d e l i b i r tasnif yapm olduu anlalmaktadr.
A . B a l b i trk ivelerini u ekilde guruplandrmtr.
L TRK DL
1. U y g u r
2. Osmanl
a. Rumeli
b. A n a d o l u
3. a g a t a"y
a. zbekler
b . A r a l veya K o n g r a t l a r
4. K p a k
a. Tural tatarlar
b. azlar
c. Bakrtlar
d. Mierler
c. 'Kara-Kalpakar
5. T r k m e n
a. - Trkistan trkmenleri
b . Kbil trkmenleri . .
c. ran trkmenleri
d. Trkiye trkmenleri
R . Rahmeti Arat
1. Anadolu trkmenleri
2. Begdeliler . v
8. No var
4. U r u k l a r , Y r k ,
5. Mutualiler
e. Rusya trkmenleri
6. K a f k a s - Tunallar
a. B a s i y a n
1. A s d Basiyanlar veya Balkar
2. Karaay
3. erige veya egem
b. N o g a y
c. Kumklar
7. K r g z
a. B u r u t l a r
b. Kazak, K a y s a k
1. B y k Orda
2. Orta Orda
3. Kk Orda
8. C e n b Sibiryallar
a. ulm, U r a n h a t v e y a T u t a l
b. B a r a b a , Barama veya Baraballar
c. Kuznetsk veya Verho-Tomsk, Aball
d. Kalar, Kakalar veya Kaallar
e. Kanzaglar
f. Y a n n a r veya Yarntlar
g. Y a s t a l a r veya Yastallar
h. Bohtalar v e y a Bohtallar
i. T u b a l a r , Tuballar v e y a Krgstar
j. Beltirler ...
k. Soyonlar*
1. Birsler
m. Teletler, Tltler
li. YAKUT DU
III. UVA DL
T i i r k ivelerinin tasnifi
P A L M E L A D , Wilhelm Fredrik
(1788 1852)
Geographische und statistische Ephemeniden,
1827, X I X , 2 2 5 - 2 4 0 .
I . N . B e r e z i n ' e gre, daha geni bir tasnif o l m a k l a berber,

Adelung tasnifindeki hatlar b u r a d a d a m e v c u t t u r . U y g u r , Azer
ve K a z a n iveleri ile yakuta unutulmutur. Mellif tasnifinde d i l hu-
ssiyetlerine dayanaca y e r d e , daha ok k a v i m l e r i n tasnifini yapmtr.
P a 1 m b 1 a d 'n tasnifinde trk k a v i m l e r i yle bir sra tkip
etmektedir.
L ASIL TRKLER
1. Osmanllar
2. Trkmenler
3. zbekler
4. Kara-Kalpaklar
5. S i b i r y a trkleri (veya tatarlar)
a. Turallar
b. T o b o l s k tatarlar
c. T u r a tatarlar
d. T o m s k tatarlar
II. K A R I I K TRKLER
1. Nogaylar
a. Asl N o g a y l a r
'. 1. Bucuk
2. Kundur
3. Kasbulat
4. Naourous
b. Basiyanlar veya K u c a tatarlar

1. Kara ay
2. erige
3. Baaiyanlar veya Balkarlar
c. Kumklar
2. Bakrtlar
TO E . Rahmeti Arat
a. Nogay '
b. S i b i r y a bakrtlar
c. K a z a n bakrtlar
d. Osa bakrtlar
3, M i e r I e r
4. K r g z l a r
a. Byk O r d a
b. O r t a O r d a
c. Kk O r d a
4. o 11 m 111 a r
III, TRKE KONUAN, F A K A T TRK ASLINDAN

OLMAYAN KAVMLER
1. T u bal ar
2. Teletler
3. Baraballar
4. uvalar
5. Kuznetskliler, Aballar
6. Kaallar
7. Yarnar v e y a Carnar
8. Bohtolar
9. Kaydinar
10. Beltirler
11. Sayanlar
12. Birsler
HAMMER, Joseph, v o n
(1774 1856)
I , Bibiiotheca iialiana, 1825 (Decembra), s. 364 3 6 5 ;
0. Wiener Jahrbcher der Literatur, 1827, XXXV11I,
s. 1 6 1 7 ; I I I . ayri. esr., 1836, L X X V I , s. 1 8 9 - 1 9 1 .
Muhtelif vesilelerle b u meseleye temas etmi olan mellif, aadaki

sradan da anlalaca g i b i , gittike derinlemi ve I . N . B e r e z i n ' e
gre, btn kusurlarna ramen, dierlerine nisbetle daha vzh b i r
sistem vcda getirmitir. ive guruplarnn kark olmas, bz i v e
T r k ivelerini e tasnifi
guruplarnda daha kk zmreler zkredldii hlde, S i b i r y a ivelerinin

gsterilmemesi, zer ivesi i l e , stifde ettii mlzemeye ramen^
komancay tasnife almamas ve krgzcann ayr br g u r u p hlinde aln
m bulunmas, tasnifin balca kusurlarn tekil eder.
Hammer'in gittike inkif eden tasnifi u guruplar ihtiv e t
mektedir.
t ( 1825)
1. aatay^
2. Trkistafil
3. Kpak
4. Krgz
D. ( 1827)
1. U y g u r
2. zbek
3. Trkmen
4. ' Kpak
5. N o g a y
6. Osmanl
7. Dastan
8. S i b i r y a
9. Krgz
III. (1836)
A . Kpak '
L Krm
2. Kazan
3. Astrhan
4. Nogay
B. Byk ve kk Buhr "2
5. U y g u r veya a a t a y
6. zbek
7. Trkmen
C. Dastan
8. Dastan '.
9. K a y t a k ve K a r a - K a y t a k
10. K u m u k ve Gazi-Kumuk
. Kuv ;
12. Kara-Kalpak
R. Rahmeti Arat
. . D . Krgz bozkr
13. Krgz
E. S i b i r y a
14. uva
15. Y a k u t
16. Bakrt
F. A n a d o l u
r 17. Osmanl
G. A v r u p a
18. Osmanl, Rumeli
BEREZN, i l y a Nikolayavi [ E . Berezine]

( 1819 1896 )
Recherches sur les dialectes musulmans. I . Systme des dialectes

t u r c s ( Kazan, 1848 ), 95 s. ( Ayr basm hlinde kan b u eserin
ayn sim altnda ntiar eden asl iin b k . emya zapiski izdav.
imperatorskim kazanskim universitetom, 1849, K a z a n , 1 8 4 8 ) .
nce Kazan v e sonra Petersburg niversitelerinde profesrlk

etmi olan mellif, 18421845 yllarnda, K a z a n niversitesinin yardm
ile, arkta yapm olduu ilm aratrmalarda mslman ivelerini ( 1 .
frk iveleri sistemi, 2. y e n i fars ivelerinin sistemi, 3. y e n i arap
ivelerinin sistemi ve 4. trk d i l i zerinde aratrmalar) t e t k i k etmi-
n Mellifin yukardaki eseri bu t e t k i k l e r d e n elde edilen neticele
r i n i l k ksmn tekil etmektedir. B e r e z i n eserinde, trk k a v i m l e r i
arasnda bizzat yapm olduu t e t k i k l e r d e n baka, trke basma ve
y_azma eserler ile daha e v v e l yaplm olan tasnif tecrbelerinden de
istifde etmitir ( b k . 1. J . C h . A d e 1 u n g , 2. F. A d e l u n g , 3. H . J.
K l a p r o t h , 4. A . B a l b i , 5. W . F. P a l m b l a d ve 6. J. v. H a m m e r ;
Ira melliflerin t a s n i f l e r i hakkndaki malmat B e r e z i n ' i n bu eserin
d e n alnm tr ).
B e r e z i n ' i n eserinde, trk iveleri zerinde 'daha nce yaplm
olan tasnif tecrbeleri ksa b i r , t a h l i l ve tenkide tbi t u t u l d u k t a n son
r a ; k e n d i s i n i n varm olduu neticeler hulsa edilmektedir. Burada
rk iveleri, 1. en eski v e en y e n i a a t a y v e y a a r k , 2. T a t a r
v e y a i m l ve 3. Trk veya g a r p o l m a k zere, g u r u p iinde
Turk ivelerinin tasnifi Ti
t o p l a n m a k t a ve bunlar b i r b i r i n d e n ayran balca hususiyetlere iaret

e d i l d i k t e n sonra, b u g u r u p l a r a dhil ivelerin hususiyetleri zerinde
durulmaktadr.
t A A T A Y V E Y A ARK G U R U B U (TRKSTAN )
Bu g u r u b a dhil trk ivelerini dierlerinden ayran balca husu

siyetler unlardr: 1. d- yerine t- {temir demir), -z yerine -s (bar
mas gitmez), b ve p yerine m (yazarmzyazarbz yazarz) sesle
r i n i n b u l u n m a s ; 2. hl-i hzr iin -ar, -er, -ur -r, -r, -ir e k l e r i n i n
'kullanlmas; 3. gramer ekillerinin daha z olmas v e k a i d e y e daha
az tb tutulmas; 4. dier guruplarnkinden farkl gramer ekillerine
tesdf edilmesi ve 5. eski trke kelimelerin daha ok muhfaza
edilmi olmas.
Bu g u r u b a u iveler dhildir :
. 1. Uygur
2. Koman
3. aatay
4. zbek
5. Trkmen (Trkistan)
6. Kazan (yaz d i l i )
II. T A T A R V E Y A MAL GURUBU (KIPAK)
Edeb mahsller bakmndan daha f a k i r o l m a k l a beraber, g r a m e r

ekilleri hususunda aatay g u r u b u n d a n pek geri kalmayan b u g u
r u p t a bilhassa u hususiyetler zikre deer : 1. ya, u v e ne seslerinin
okluundan, ileri gelen telffuz tatll; 2. b i r o k seslerin deiik e
k i l l e r i n i n bulunmas; 3. kideye u y m a y a n g r a m e r ekillerinin m e v c u
d i y e t i ; 4. hl-i hzr iin, muzr -r y e r i n e , -a, -e g e r u n d i u m eklinin
kullanlmas ve 5. dier guruplarnkinden farkl g r a m e r ekillerinin
bulunmas.
Bu g u r u b a u iveler d h i l d i r :
1. Krgz
2. Bakrt
3. Nogay
4. Kumk
5. Karaay
6. Mier
7. Sibirya
74 R. Rahmeti Arat
III. TRK V E Y A G A R P G U R U B U
Edeb mahsller bakmndan ok zengin olan b u g u r u b u n balca

hussiyetleri unlardr: 1. telffuzun ltif, tatl, doru ve nl ahengi
nin t a m olmas; 2. gramer ekillerinin ok, kaideye u y g u n ve mazbut
bulunmas; 3. -r isim-fiil eklinin hl-i hzr ve dier zamanlar iin
kullanlmas; 4. arapa ve farsa kelimelerin okluu ve eski ekille
r i n daha az muhafaza edilmi bulunmas.
Bu g u r u b a u iveler dhildir:
1. Dastan
2. Azerbaycan
3. Krm
4. Anadolu
5. Rumeli (stanbul)
R ADLOFF, Wilhelm
(1837 1918)
Phonetik der'nrdlichen Trksprachen, Leipzig, 18821883,

I I , s. 280291 ( C a p . X V I I I ) : Classification der Trkdialecte
nach den phonetischen Erscheinungen.
Ses hususiyetlerine gre, trk ivelerinin tasnifi> balndan d a

anlald g i b i , R a d i o f f t a s n i f i n d e , ess olarak, ses hussiyetlerini ele
almakta ve bunlar nce g u r u p l a r a ve sonra bu guruplara dhil ivelere
gre sralamaktadr, Trk ivelerinin mhim b i r ksmn bizzat tetkik,
etmi olan mellif eserinin bu ksmnda ancak tasnif iin mhim gr
d hussiyetleri b i r araya getirmitir, Muhtelif ivelerdeki seslerin:
d u r u m u hakknda daha etrafl b i r f i k i r edinmek iin, eserin btnnn,
gz nnde bulundurulmas .zarrdir. Bu arada muhtelif ive ve ive
guruplarna dir verilen geni malmatn d a h i aynen tekrarlanmas, tasnif
tecrbelerini bir araya t o p l a m a k gyesini gden b i r yaznn hudutla
rn asmakla beraber, ivelerin tasnifinde ses hususiyetlerinin ehem
m i y e t i n d e n dolay, faydal grlmtr.
L ARK VELER . '
Msv haklara sahip olan a, e(e), o, a, , , i nlleri, az. b o r u -

sunun durumuna gre, her b i r i n d e drder o l m a k zere, a r t - d a m a k

(a, o, i , t i ) , n - d a m a k ( e,5, i,'), d i ( o , i , e,i), d u d a k ( o , u, , a )
v e b u n u n genileme ve darlama derecelerine gre de g e n i ( a , e, o, )
ve d a r (,,u,) nllere ayrlr (genidiart-damaka, geni
d u d a k a r t - d a m a k o , genidin-damak e , genidudakn-
d a m a k , dardiart-damak;, d a r d u d a k n - d a m a k a , d a r
di n-damak i , dardudakn-damak u ) . n-damak benzer
lii ile artlanm olan muntazam nl sras mevcuttur. O r t a d u r u m d a
bulunan t e k n-damak nls ' d i r { m s l . atta < atlia atlya,
yan <. yan y a n ) . Geni-^diart-damak o.'nun k e n d i s i n d e n
s o n r a gelen d a r nllere zayf te'sir etmesine m u k a b i l ( m s l . o ' d a n
sonra umumiyetle i, bzan o"), dudakn-damak nls olan , ken
disinden s o n r a k i d a r nly k u v v e t l i te'siri altnda b u l u n d u r u r ( m s l .
' d e n sonra dim ) .
Bata ve sonda yalnz sadsz nszler ( m s l . korot < ; rs. gorod
ehir, peyrem < beyrem < bayram b a y r a m ) ve o r t a d a , nller
arasnda, yalnz sadl patlayc sesler ( m s l . k yerine , t yerine d, p
y e r i n e b, $ yerine j ; sesi, f - f telffuz edildiinden, sadllamaz:
iip iip, pak bak, paa < patsa < pdih) b u l u n u r . . nl ile
balayan b i r ek geldii v a k i t , sondaki patlayc sadszlar dim sa-
dhlar ( m s l . otod atei, atadm atm, sat sadayn sataym).
H e r i k i s i de nsz olmak art i l e , o r t a d a sadsz ift ses b u l u n a b i l i r
( m s l . akkan akan, sakta- <Zsakla- ^saklamak, oktn <okmn okun).
Hece s o n u n d a n, m, h sesleri bulunduu v a k i t , b u n u tkip eden he
cenin bandaki p sesi m olur. Kaln ve ince / sesi b u l u n u r .
1. Asl Altay iveleri
Geni, d u d a k nlleri o ve her hecede b u l u n a b i l i r ; o dim o ' d a n

sonra, ise 'den sonra gelir v e bylece geni nll ekler drt trl
deiiklie ( a , e, o, ) tb t u t u l u r . D i f t o n g l a r d a n a n c a k ' [/-diftongu
bulunur ( m s l . uy sr, uykta- uyumak). U z u n nllerden , e, z
sesleri aii.-yk. aa, ee, ii g i b i telffuz e d i l i r ( m s l . sl = saal< saal
<; sakal, kn kaan<i kaan); uzun i bulunmaz v e b u n u n yerine i
kullanlr. Son hecenin hafif nls kendisinden s o n r a k i a r ^ d i l sesi ile
birleirse, dim uzun ve S nlleri m e y d a n a gelir ( m s l . atta < ath
atl, itt<.itlig itli). Mrekkep n-dil sesi olan , sadl ekli b u
lunmad iin, o r t a d a , nller .arasnda, sadsz eklini muhafaza eder
( m s l . iip iip, pak bak, koyu koyuncu). O r t a d a , n-damak
nlleri arasnda, art-dil seslerinden yalnz sesi b u l u n u r . Patlayc
ve basit szc sesler, i k i nl arasnda sadsz ekillerini muhafaza
76 R. Rahmeti Arat
ederlerse, ikizleirler (kk, kk, pp, tt, ss; msl. ekki = eki iki, y e t t i =
yeti yedi, albassun = almasun almasn), Sadsz art-dil szc h
bulunmaz. Sadh /, L , n sesleri, sadsz nszlerden sonra i ve dier
sadl nszlerden (m, n, l, n ) sonra d olur. ift nszlerden rl, r L
sesleri o r t a d a deimez [msl. karlk-, karl < karl karl, erlik
eytan, erlii <i ederlig eyerli).
nszlerin d u r u m u iin b k . b i r de 370 375.
a. Aliay ivesi
D u d a k nllerinin benzerlii ok k u v v e t l i olup, 'den sonra dim

gelir. Bata yar-nl y bulunur. ift nsz pk o r t a d a kp o l u r
( m s l . kpo < pk cier, yakpn < yapkan kapam).
Bk; b i r d e nller iin 1 0 v e nszler iin 178,252, 407409,435.
b. Telet ivesi
D u d a k nllerinin benzerlii daha zayf o l u p , ti' 'den sonra dim

e gelir. Bata y y e r i n e y'(=dy) bulunur.
Bk.bir de nller iin 5 - 9 ve nszler iin 181,252,407409, 435.
2. Baraba ivesi
D u d a k nlleri benzerlii, A l t a y ivelerininkine nisbetle, daha

zayftr; o yalnz i l k hecede bulunur. ve nllerinin t e ' s i r i
farkldr, [/-diftongdan baka, geni ua'e ( m s l . uak ufak, aat- kr
mak) ve d u d a k e ( m s l . teiidir- < tegdir- deydirmek, teiibe tbe)
diftonglarna da rastlanr. Son hecenin hafif nls, son art-dil sesi ile
birleirse, asl A l t a y ivelerinde olduu g i b i , dim uzun , olur.
nszlerin ba, s o n ve o r t a d a k i d u r u m u A l t a y ivelerinde olduu
g i b i d i r ; f a k a t burada sonda sadl z sesi bulunur. A l t a y ivelerindeki
' yerine g, ( t + ) yerine ts (bata ve s o n d a ) ve dz (ortada nl
ve sadllar arasnda) geer. Baraba ivesinin dier b i r hususiyeti
de canh eklerin bandaki /, n seslerinin, kelime sonundaki sadsz
nszlerden sonra bile, muhfza edilmesidir ve b u bakmdan ark
iveleri arasnda ayr b i r y e r igl etmektedir.
B k . b i r de nller i i n 1 1 ve nszler iin 2 5 2 , 415416.
3. mlAltay iveleri
D u d a k nllerinin benzerlii bakmndan, Baraba ivesine b e n z e r ;

o yalnz i l k hecede bulunur, ve nllerinin te'sir k u v v e t i farkldr.
K e l i m e sonunda art-dil sesi bulunur. Mrekkep n-dil sesi olan

' n i n , ve c o l m a k zere, her i k i ekli mevcuttur. A r t - d a m a k b u r u n
sesi h o r t a d a , ok defa, sesi ile. deiir ( m s l . L e b . tgey ift-ift
= A l t . tny), sadh n, / sesleri sadsz nszlerden sonra t , b u
r u n sesi olan"n 'den sonra d ve h, m seslerinden sonra n olur; sadl
g, r , / seslerinden sonra ise deimez.
a. Lebed ivesi
A l t a y c a d a k i mrekkep n-dil sesinin b u r a d a , sadl ve sadsz

olmak zere, her. i k i ekli m e v c u t t u r : kelime banda, sonunda v e
sadsz nszlerden sonra p ; o r t a d a nller arasnda ve sadl n
szlerden sonra c . A l t a y ivesinde olduu g i b i , Lebed ivesinde de
bata y- b u l u n u r ; fakat b u sesi tkip eden nlden sonra n, h, m
seslerinden b i r i bulunursa, b u y sesi dima n ( n y ) sesine inklp eder
( m s l . nand- yahl- yanlmak, nahmur < yanmur yamur, nahs
< yan yalnz, nah- < yan- geri gelmek, dnmek).
B k . b i r de nszler iin 179, 410411, 436.
b. or ivesi
Bata ve sonda sesi yerine dim ve ortada, L e b e d ivesinde

olduu g i b i , c b u l u n u r . Kelime banda, A l t a y ve Telet ivelerindeki
y ve y' sesleri yerine dim kullanlr (y- yerine n ile telffuz edi
len szler h r i ; b u n sesi Lebed ivesindeki n sesine tekabl eder
ve b u n u tkip eden b u r u n sesinin kaybolduu szlerde de muhafaza
e d i l i r ) . Bir ok kelimelerde i l k hece sonunda, A l t a y ivesindeki y
y e r i n e , s ve o r t a d a , nlleri mteakip, z sesleri kullanlr ( ms!.
azak = ayak ayak", kazn kayn -kayn, pos=poy b o y , tos- =
toy- doymak).
Bk. br de nller iin 1 1 "e nszler iin 1 8 2 , 2 7 6 , 4 1 0 4 1 1 , 4 3 7 .
4. Abakan iveleri
D u d a k nl 1 erindeki", benzerlik derecesi zayf ve deiiktir; o y a l

nz i l k hecede ve yalnz i t k i k i hecede bulunur ( m s l . ora ukur,
hendek, kpde cierde*, ds b o a z ; fakat ayn ahs bunlar oro,
kpede ve des ekillerinde de syleyebilir). A b a k a n ivelerinin b i r
hususiyetini de/ dier ivelerde rastlanmayan, uzun ' n n mevcdiyet
tekil eder ( m s l . kn < hnh yan, kenar, tal < tuhht rgs),
Sadh nszlerden rce, ortada ve sonda b i r sadl () ve
7S R. Rahmeti Arat
eb ( e v ) kelimesinde de b i r sadi b bulunur. Kelime banda

y sesi yerine, c-r ivesinde olduu g i b i , n sesi geer; bz k e l i m e
lerde ise, bata s ve o r t a d a , or ivesinde olduu g i b i , z sesi b u
lunur.
B k . b i r d e nller iin 1 2 1 4 , nszler iin 376.
HL ASIL ABAKAN VELER
lk hecede e dim ok k e s i n olarak telffuz edilen e sesine i n

klp eder, f a k a t b u deime nllerin sralanna te'sr etmez.
1. Sagay ivesi
Kelime banda, A l t a y ivesindeki y- yerine, or ivesinde olduu

g i b i . dim bulunur. Kelime bandaki ve sesleri y e r i n e s sesi g e
er. O r t a d a , nller arasnda, A l t a y ivesindeki z v j y e r i n e , z sesi
kullanlr. O r t a d a , A l t a y ivesindeki p y e r i n e , dima sadl c bulunur.
Bk. b i r de nszler iin 1 8 5 , 3 7 7 - 3 7 9 , 4 1 0 4 1 1 , 437.
2. Koybal ivesi
K e l i m e banda, A l t a y ivesindeki y y e r i n e , dim y ( = t y ) ; s,

ve p sesleri y e r i n e s ve z, j ve c sesleri yerine de z kullanlr, k s ve
kp guruplarndaki seslerin y e r l e r i deiir ( s k ve pk). K e l i m e bandaki
y sesi, i l k nly n ve h sesleri tkip ettii v a k i t , n sesine inklp
e d e r ; i l k nly m sesi tkip ederse, m olur ( m s l . mamtrtk Sag,
namurtka 'yumurta> ).
Bk. b i r de nszler iin 1 8 6 .
3. Kaa ivesi
Kelime bandaki ve s o n u n d a k i btn sesler K o y b a l ivesinde

olduu g i b i d i r . K o y b a l ivesinde o r t a d a , A l t a y ivesindeki p sesine
tekabl eden z y e r i n e , aslnda nceki hecenin sonu ise 2, aslnda
s o n r a k i hecenin ba i s e j ( d y ) sesi geer, si; ve pk guruplar, ok
defa, olduu g i b i muhfaza edilir,
. Bk. b i r de nszler iin 1 8 6 .
4, Y s ve Kzl ivesi
nllerin d u r u m u iml A l t a y ivelerindekine benzer. Ortada,

A l t a y ivesinde olduu g i b i , dim y b u l u n u r . Sonda, z ve sesleri
T r k ivelerinin tasnifi 7!
y e r i n e , ekseriya s ve o r t a d a z kullanlr. A l t a y ivesinde kelime b a

ndaki sesi Kzl ivesinde de mevcuttur; o r t a d a , b u n u n y e r i n e , z,
ve c sesleri geer; sonda ise, yalnz sesi kullanlr... .
5. K erik (olm) ivesi
nller ve nl ahengi bakmndan, imal A l t a y ivelerine yakn

-olup, geni ua (au, , y e r i n e ) ve e diftonglarna sk tesadf edil-,
mesi b u ivenin b i r hussiyetini tekil eder ( m s l . ua = S, au, au
-zehir, uats = s, p, au, avu avu, suak = sk, sk s o u k ) .
y v e s, s, z, j sesleri A l t a y ivesinde olduu g i b i d i r . A l t a y ive
s i n d e k i mrekkep nsz sesi, Baraba ivesinde olduu g i b i , bata,
sonda ve sadsz nszler yannda o r t a d a ts ve o r t a d a , nller a r a
snda sdl nszler nnde d z olur. Sonda ve 3adl nszler
-nnde o r t a d a sadal sesi bulunur. Bz kelimelerde o r t a d a , A l t a y
ivesindeki y sesi yerine z kullanlr. Canl eklerin bandaki /,
TI sesleri, sadsz nszlerden sonra i ve sadl nszlerden s o n r a
d o l u r ; . b u r u n seslerinden sonra gelen l sesi ise n sesine inklp
eder.
B k . b i r de nller iin 1 1 ve nszler iin 180, 4 1 0 4 1 1 , 4 3 7 .
6. Soyon ivesi
nller ve d u d a k nlleri benzerlii imal A l t a y ivelerinde o l

duu g i b i d i r . Uzun bulunur. Kkteki sesi ok defa r eklindedir
( m s l . t, it it, pt = bit bit).
Kelime banda art-damak sesine (k, k, h ) rastlanr. n>dil
.seslerinden s sesi A l t a y ivesindeki s sesine ve s ise s ve p sesleri
ne tekabl e d e r ; o r t a d a , b u sesler y e r i n e , z,j, j sesleri geer. K e l i m e
banda, A l t a y ivesindeki y y e r i n e , / bulunur ve ok defa n eklinde
grlr ( m s l . numurtka yumurika yumurta-, nit ~ yiit yiit),
.lk hecenin sonunda, A l t a y ivesindeki y ve A b a k a n ivelerindeki z
-ve s sesleri yerine, Soyon ivesinde d ve t seslerinin bulunmas
'bu ivenin b i r hussiyetini tekil eder. nceki kelimenin s o n u n d a k i p
;ile sonraki kelimenin bandaki k seslerinin y e r deitirmesi yalnz
.Soyon ivesinde mahede edilen b i r hussiyettir ( m s l . kirik-pep <^
kirip kep <, kir ip kelip gire gelip, kelik-kors < .kelip krs gelip
_grse, kek-prg < kep krg < kelip krge gelip grnce),
Bk. b i r de nller iin 1 1 ve nszler iin 183, 253254.
80 R. Rahmeti Arat
7, Karagas ivesi
nller ve kelime kklerinin sonundaki d ve t seslerinin durumr

S o y o n ivesinde olduu g i b i d i r . O r t a d a nller arasnda s ve ses
l e r i n i n bulunmas, k ve sesleri yerine, szc h ve o r t a d a b yerine-
/ sesinin gemesi K a r a g a s ivesinin d i k k a t e deer hususiyetlerini te
k i l eder.
B k . b i r de nller i i n 15,' nszler i i n 184, 253 254.
8. Uygur ivesi
nllerin d u r u m u b i l i n m e m e k t e d i r . D u d a k nllerinin benzerlii

S o y o n ivesindekine yakndr.
S o y o n ve A l t a y ivelerinde olduu g i b i , sadl ve sadsz nszler
b u r a d a da b u l u n u r . U y g u r ivesinde de, S o y o n ivesindeki g i b i , m u
a y y e n kelime kklerinin sonunda t veya d sesine tesadf edilir. C a n l
e k l e r i n bandaki ve n sesleri, nsz ile biten kklerin sonunda,,
deimez.
B k . b i r de nszler iin 187.
II. GARP VELER
i sesi, n-damak i ve art-damak i olmak zere, i k i nl hlinde

b u l u n u r ; uzun orta durumdadr.
K e l i m e banda hemen-hemen , yalnz sadsz art-dil sesleri k, k
ile umumiyetle n-dil sesi t ve bzan da, ndir o l a r a k , sadl d b u l u
nur; dier taraftan sadal d u d a k sesi b umm olup, ndir olarak sa
dsz p sesine d e tesdf e d i l i r . Ke'ime sonunda yalnz sadsz p a t
layc sesler bulunur. A r t - d i l ve d u d a k sesleri o r t a d a dim y u m u a
tlr; kelime s o n u n d a k i i sesi o r t a d a da sadsz eklini muhafaza eder.
Kaln v e ince o l m a k zere, i k i / sesi m e v c u t t u r . K e l i m e banda, o r
tasnda ve sonunda s, z ve sesleri b u l u n a b i l i r .
1. Krgz iveleri
.. ' ark ivelerinde olduu g i b i , bu ivelerde: de sekiz asl nl m e v

c u t t u r . lk hecedeki e sesi, A b a k a n ivelerindeki g i b i , e olur. nl:
sras ok muntazam b i r sraya tbidir, sssi btn hecelerde b u l u
n a b i l i r ; sesinden sonra ve , sesinden sonra ve bulunur.
D u d a k a r t - d a m a k nlleri olan o ve u seslerinden sonra dim u sesi.
gelir.
Trk ivelerinin tasnifi - "Ui
Sadh nszlerden n, t sesleri, sadsz nszlerden sonra d i

m a t ve sadl nszlerden sonra ise, d olur. Sonda sadh nszler
den ancak z ve j sesleri b u l u n a b i l i r . Birleme y o l u . i l e , kelime ortasn
da sadl ift nszlerden zg, z, z d ve zb sesleri vcda g e l e b i l i r ;
bitiik t e r k i p l e r d e bd seslerine de tesdf edilir. Canl e k l e r i n banda
p (nszlerden s o n r a ) ve m (nllerden s o n r a ) sesleri deiik k u l
lanlr.
Bk. b i r de nszler iin 4 1 2 - 4 1 3 , 438.
.. .. a. Kara-Krgz ivesi
o sesi her hecede b u l u n a b i l i r ( A l t a y ivelerinde olduu gibi)/~&
sondaki art-dil sesi son geni nl ile 5, 8 ve dar nl ile , ek
linde birleir; b u ekilde vcda gelen ve seslerinin d u d a k b e n
zerlikleri y o k t u r . A l t a y ivesinde olduu g i b i , burada d a mrekkep-^
sesi bulunur. Kelime banda y sesi mevcuttur. ,
B k . b i r d e nller iin 1 6 ve nszler iin 176,255,315,386 - 3 8 8 .
b. Kazak-Krgz ivesi
Geni dudakart-damak nls olan o ancak i l k hecede bulunabi-

i i r (bolanda = Kara-Krgz bolortdo olunca, olduu vakit, konak
= Kara-Krgz konok k o n a k ) . Geni d i f t o n g l a r d a n ua, \ ta, ie ve
d u d a k diftonglarndan aa, e, OK, a diftonglar b u l u n u r . Kara-Krgz
ivesindeki s sesi b u r a d a s sesine v e sesi ise, sesine inklp eder ;
kelime bandaki y sesi y e r i n e , b u r a d a c b u l u n u r .
Bk. b i r de nller iin 17 ve nszler iin 175, 255, 315^
382-385. .
c. Kara-Kalpak ivesi
Henz iyice aratrlmamtr. .* .
2. rti iveleri
Irti iveleri nller bakmndan umumiyetle -imal A l t a y ivele#-

n i n k i n i n ayndr; d u d a k benzerlii deiik o l u p , o ancak i l k hecede
bulunur. B u r a d a kkteki nller deimesinin b i r .. ok izlerine tesdf
edilir { e > i , o > , 5 > , i > i").
Kelime banda sesinin d u r u m u A l t a y ivesindekine benzer. A l
tay ivesindeki sesi ok defa ts o l u r ve i k i nl arasnda d a
-SEdsz eklini mub'faza eder. Sonda yalnz sadsz n-dil szc 5. v e
Trkiyat Mecmuas ^
R. Rahmeti Arat
-bulunabilir. nszlerden k, h, c seslerine ancak yabanc kelimelerde

tesadf e d i l i r . Sadl nszlerden / v e n sesleri, her d u r u m d a , m u
hafaza edilir.
. B k . b i r de nller iin 2 2 ve nszler iin 174, 252, 315,.
415416.
a. Tural ivesi
nllerin d u r u m u bakmndan, Baraba ivesine benzer. Kklerde

5-> " ve e > i deimesi umumiyetle tamamlanmtr. p sesi her
y e r d e t s olmutur.
b. Krdak ivesi
nller bakmndan, Tural ivesine benzer. D u d a k diftonglar aa r
s { s o n u n c u s u ok defa Kazak-Krgz ivesindeki an y e r i n e kullanlr)

ivenin b i r hususiyetini tekil eder. sesi umumiyetle m u h a f a z a e d i l i r ,
r t a d a ift-nsz l bulunur (dier g a r p ivelerinde sesi, / nnde,,
ok defa nlleir).
c. T o b o l ve Tmen iveleri
. nllerin d u r u m u bakmndan, g a r b i Rusya T a t a r ivelerinin he-

men^hemen ayndr; o > o deimesi umumiyetle tamamlanmtr.
p >ts tammiyle yerlemitir.
Bk. b i r de nller iin 2 2 ve nszler i i n 174.
3. Bakrt. ivesi
K e l i m e kknde o > a, > deimesi tamamlanmtr. E k l e r d e

ay e, i , /, u, i l b u l u n a b i l i r . ark ivelerinde kelime kklerindeki e b u
rada, e v e o l m a k zere, i k i ekilde, i i s e 7" eklinde b u l u n u n
sesi her d u r u m d a n-damak s sesine inklp etmitir ( m s l .
stkt < kt^sak < ak, suska <^ uk).. Bataki y sesi j ( n n e ok
hafif telffuz edilen b i r t eklenmesi i l e ) olmutur.
Bk. b i r de nller iin 26 ve nszler iin. 173,256,315,380381.
a. O v a Bakrt ivesi
Kelime bandaki s sesi y e r i n e , di-arasl szc 2 sesi gemitir

(smsl. 2/71 < S7*TI esen, iz <C siz siz, zaklc- tsaklamak).
b. D a Bakrt ivesi
K e l i m e , bandaki s sesi y e r i n e , nefes A sesi gemitir ( m s l . hin

^ sin sen, hizge <^sfzge size kari <L sar sari, hakla- <C sakla
- saklamak ).
4. V o l g a veya ark R u s y a iveleri
Kelime kknde o > u, u > a, > u, "> a, > i ve e > i d e

imeleri tamamlanmtr. D u d a k benzerlii yalnz u ve nllerinde
(bulunur; b u seslerden sonra geni nllerden ancak a, e b u l u n a b i l i r .
D u d a k diftonglarndan au, e ve geni d i f t o n g l a r d a n ua bulunur ( m s l .
aak .ufak, kuala- kovmak, yua yavaa).
O r t a d a yar-nl o ( y ) ok yaygndr. Yabanc kelimelerde h, h, f
4, sonuncuya, ndir o l a r a k , trke kelimelerde de rastlanr) sesleri b u
l u n u r . I sesi, m ve' n seslerinden sonra, ok defa n sesine inklp
eder ; canl eklerin banda bulunduklar v a k i t deimez. Sonda sadl
nszlerden. 2 ve j sesleri, o r t a d a ise, ift-nszlerden z, zg, zd, zb,
bz sesleri bulunur. ' .
. B k . b i r de nller iin 2325 ve nszler iin 1 7 2 , 256, 315,
391392, 415-416.
a. Mier ivesi
Kelime kklerindeki a, u, i, nlleri k u v v e t l i telffuz e d i l i r . Ba

t a k i y umumiyetle muhafaza e d i l i r , ancak nnde n-dmak s se-
.sine inklp eder ( m s l . ya ya, yalkau tenbel, yak yok,
jyal yol, yrek k a l p ; fakat ts'in < yln < yyn<iyttn ayn,
topluluk, ts'tsp <; yylp < ylp toplanp -). sesi yerine
.ts kullanlr ( msl. tsak <C ak, tskt < kt, ts'iber <" iber gzel).
O r t a d a , szc sesi yerine, g e r i d e n telffuz edilen sadl art-dil g
.sesi geer.
b. K a m a ivesi
Kelime bandaki y sesi, geni nller nnde y , d a r nller

nnde o telffuz edilir. Bataki v e o r t a d a k i sesi. muhfaza e d i l i r ;
.sonda ise, bunun yerine, nne gyet zayf telffuz edilen b i r t sesi
.getirilmek zere, s sesi geer.
c. Simbir ivesi
Kelime bandaki y sesinin d u r u m u K a m a ivesindeki gibidir, e

.sesi dim n-damsk sesi eklinde telffuz e d i l i r i . .
R. Rahmeti Arat
d. Kazan ivesi
Kelime bandaki y sesi umumiyetle c olmutur, sesi bata v e

o r t a d a muhafaza e d i l i r ; s o n d a k i p i s e , n-damak veya eklinde t e
lffuz edilir.
. e. Belebey ivesi
Kelime bandaki y, geni nller nnde dar nller nnde

j olur.
f. Kasm ivesi
Bu ivenin balca hussiyetlerinden b i r i n i art-damak seslerinden

k, k > S seslerinin kelime banda ve ortasnda derek, bunlarn
y e r i n e , ses tellerinin kapanp-almasndan husule gelen ' sesi geer
( m s l . V r f z < kald kald, ild<
>
kildi geldi, Hfen < ktken giden)-
Bu ive henz iyice t e t k i k edilmemitir.
T O R T A A S Y A VELER
nllerin d u r u m u ummiyetle ark ivelerininkine benzer; f a k a t

b u r a d a geni d u d a k nlleri ancak i l k hecede bulunur. Mhim husu
siyetlerden b i r i n i orta d u r u m d a bulunan t e k b i r i sesinin m e v c u d i y e t i
tekil eder.
Kelime bandaki nszlerin d u r u m u g a r p ivelerininkine ok y a
kndr; yalnz, b u r a d a sadl art-dil ve g seslerine daha ok tesdf
e d i l i r . S o n d a k i patlayc k, k, p, t sesleri, f i i l kknn sonunda b u
lunduklar v a k i t , ki nl arasnda sadllamaz. n-dil szs ses
lerinin d u r u m u A l t a y ivesininkine benzer, sesi her d u r u m d a muh-
faza edilir. O r t a A s y a ivelerinin dier mhim b i r hususiyetini de tek
b i r ince / sesinin bulunmas tekil eder. nszlerden h, z, v, c, j
sesleri kelime banda yalnz yabanc kelimelerde bulunur. Yabanc
kelimelerdeki / sesi bunun sadsz m u k a b i l i o l a n p ile deitirilir
(ms!. patih < fatiha).
Bk. b i r de nszler iin 4 3 8 4 4 3 .
1. Taran ivesi
D a r nl i sesi, ift nszle ayrlmam olan hllerde, kendinden,

nceki a sesine te'sir eder ( v e a > e deimesi husule gelir; msl, ett<t
al al, atei <" atas babas, $r <Lor ar). S o n d a k i i dm.
uzun hlinde b u l u n u r ; Sonda d u d a k nls olan sesi b u l u n u r . n -
llerin sralan gayr-i muntazamdr ( m s l . a 'dan sonra a, e, i, u, ses

leri g e l e b i l i r ) .
Sadl T sesi her yerde kaln telffuz e d i l i r . S o n d a k i n sesi, ekin
banda / sesi bulunduu v a k i t , benzeme y o l u ile, / olur ( m s l . kller
< knler, tller < tnler, yrgeller <Lyrgenler yryenler); h + '
birlemesi ise, n eklini alr ( m s l . khni <^ kinli < knli gnl,
afini <C ahli < ahili elbisesi). nller nnde r ve h sesleri ok defa
der ( m s l . klia <.kar!a, k~a<i karga, hah < halk; fakat halhi
halk).
Bk. bir de nller iin . 1 9 2 1 v e nszler iin 170, 257, 315,
3 8 9 3 9 0 , 414.
2. Hami ivesi
Henz t e t k i k edilmemitir.
3. . A k s u ivesi
4. K gar ivesi .
Henz t e t k i k edilmemitir. _ , .'
. 5. a atay i v e I e r i
- Bu ivelerde i sesi, Taran ivesinde olduu g i b i kendinden e v

v e l k i a sesine te'sir etmez.
Bk. b i r de nszler in 1 7 1 , 257.
aatay iveleri ses bakmndan henz t e t k i k edilmemitir.
a. imal Sart ivesi "'

b. K o k a n d ivesi
c. Zerefan ovas ivesi '
d. Buhr ivesi.
e. H i v e ivesi
IV. CENP VELER
Bu ivelerde d e , ark ivelerinde olduu g i b i , sekiz nl m e v c u t

t u r , o v e nlleri yalnz ilk hecede bulunur ve a, nllerinde o l
d u u g i b i i bunlar dim dar d u d a k nlleri tkip eder. Yabanc
kelimelerde ok defa nl hengine u y u l m a z ; kaln ve ince nller
88 R. Rahmeti Arat
yan-yana bulunabilir ( m s l . Usan, ziyafet, ihtiyar). Uzun i o r t a d u r u m

d a bulunur.
Kelime banda sadl patlayc g , t i , b sesleri umm olarak k u l
lanlr. Sonda, sadl n-dil, szc z ve sadl art-dil , g seslerinden
baka, b i r de sadl d u d a k ve r.-dil bve d sesleride kullanlr. Bata,.
b sesi y e r i n e , bzan dudak szc v sesi geer, sesi bata, o r t a d a v e
sonda ksmen c ile deiir.
1. Trkmen ivesi
2. Azerbaycan ivesi
Bu ivede e d i f t o n g u bulunur. Bata, a r t - v e n-damak nlleri

nnde, sadl art-dil g sesi, umm olarak kullanlr ( o r t a d u r u m d a
d r ) ; ayn nller nnde ok defa k sesine de rastlanr ( m s l . garin
< karn, ay<.kayt, tl-<.kl-, rh- < krk-, oca<_ koca ihtiyar,
gol < kol, gice ve kice<ikee, khne ve ghne, gizlen- ve kizlen- ve:
kar, koran-, knder- gndermek, klge glge). Sonda, kaln n
llerden sonra, ok defa h ve ndir olarak, bulunur ( m s l . a<_ak T
toyah < tavuk). O r t a d a , t, s, ve p sesleri nnde, k ve i yerine, d-

im h ve h' bulunur ( m s l . aht<.akt, ahtar-<^ aktar-, ahsa- <C aksa-,
reh'i<. reki, eh'sik<eksik fakir). l~\-i, benzeme y o l u le,
-tt, d + 1 = dd, n + / = n n , n-\- 1 = nn v e r -\- l = rr olur ( msl.
anna-<ahla-, inne < tnle, arrh<ar-lh, kirri <" kirli, errik<Z
erlik).
Bk. b i r de nller iin 18 ve^nszler iin 167, 259,315,393, 419.
3. Kafkasya iveleri
Ses bakmndan henz t e t k i k edilmemitir.
4. Anadolu iveleri
Henz i y i c e t e t k i k edilmemitir (nszler iin b k . 168, 2 5 8 ) .
a. Hdvendigr ivesi
Kuvvetli nefesle telffuz edilen art-dil k c

ve ff sesleri ile tern-
yz eder.
Trlt ivelerinin tasnifi 'S;
b. Karaman ivesi
5. Krm ivesi (Karaim telffuzuna gre)
Sadl szc v sesi yar-nl y ekline g i r e r ( m s l . u a r < y a r - < o o / > ,

y e / - O e ; > < A e 7 - ) . K e l i m e banda, kaln nller nnde , ince
nller nnde ekseriya g v e ndir olarak k bulunur, i i sesi, imal
ivelerinde olduu g i b i , ok kaln telffuz e d i l i r . Bata n-dil t v e H
seslerinin her i k i s i de b u l u n a b i l i r ; fakat t / s e s i daha ok kullanlr
( m s l . dayan-, da, deg~, dol', di, dil, du-; fakat ta-, tip dip..,
trk). g sesi o r t a d a bzan y o l u r . n -f- / = S/'dir ( m s l . canl
< canl). .
Bk. b i r de nller iin 18 ve nszler iin 166, 260, 315,

393, 418.
6. Osmanl ivesi.
Sonda, k, k, k, v e g seslerinden baka, b i r de yelilemi k v e

g sesleri b u l u n u r ; ince nllerden sonra dim g kullanlr ( b z
azlarnda bu ses yelilemi d sesine inklp eder). Bata d sesi, t se
sine nisbetle, daha ok geer, g sesi o r t a d a , ince nller arasnda,
ok defa y olur ( m s l . deyil <^legil, deirmen < tegirmen).
B k . b i r de nller iin 18 v e nszler iin 169.

Balkan yar m-adasndaki ivelerin hussiyetleri henz t e t k i k e d i l
memitir.
V M B E R Y , Hermann (Armin Bamberger)

(18321913)
Das Trkenvolk in sehinen ethnologischen und
ethnographischen Beziehungen, L e i p z i g , 1885.
f.
V m b e r y R a d l o f f ' u n tasnifini d i l bakmndan doru b u l m a k l a

berber, heyet-i ummiyes bakmndan t a t m i n e d i c i b i r tasnif sayma
maktadr. Bu tasniflerde trklerin k a v m i teekkllerinin de d i k k a t e
alnmasnn lzmunu ileri sren mellif, ivelerden ziyde, coraf
durumlar i l e tarih inkiaflarn gz nnde t u t a r a k , trk k a v i m l e r i n i
u be g u r u p iinde toplamtr.
R. Rahmeti Arat
I. SBRYA TRKLER
1. Y a k u t
2. Telet ( Telenget-kii)
3. A l tay. (Altay-kii, A l t a y Kalmklar,
D v o e d anlar)
4. Sor ( K o n d o m a )
5. T u b a (Tuba-kii, Y-kii, U r e n h a y ,
ernevo)
6. Kumand (Kumand-kii, Ak-Kalmklar )
7. Kzl
8. olm
9. Sagay
10. Beltir
1 1 . Kaa
12. K o y b a l ( K a y b a l )
13. K a r a g a s
14. S o y o n ( S o y o t )
15. Kama
16. Baraba ( T o b o i , idri b a k m d a n : Taralk,
T o b o l l u k , Tmenlik, Turalk ).
1 7 . T u v a ( T u b a , U r e n h a y , A l t a y , S o y o n , Sayanl).
II. ORTA ASYA TRKLER
1. Kara-Krgz
2. Kazak-Krgz
3. U y g u r ve ark Trkistan
4. z b e k ( K u r a m a , ala-Kazak)
5. Kara-Kalpak
6. Trkmen (mene, bakmndan g a r p
trklerine dhildir)
III. VOLGA TRKLER
1. Kazan ( K a z a n , Astrhan, K u n d u r )
2. uva
3. Bakrt
4. Mier
5. Tepter ( O r e n b u r g , U f a , V y a t k a , P e r m ) .
T r k ivelerinin tasnifi
IV. PONTUS TRKLER
1. Krm
2. Nogay
3. Kurdur ( K a r a g a )
4. Kumuk
5. Karaay v . b .
V. GARP TRKLER
1. A z e r b a y c a n ( K a f k a s y a , ' ran).
2. Osmanl ( 1 . Yerleik. 2. G e b e :
Y r k , Trkmen)
K A A N O V , N i k o l a y Fedorovi
( 1862 1922) .
Etnografieskiy obzor turetsko-tatarskh plemen. Vstupit-
elnaya lektsiya v k u r s obozreniya turetsko-tatarskih
plemen, proitannaya v mparatorskom Universitete 29
y a n v a r y a 1894 goda (Uemtja zapisku Impr. Kazansk,
Universteta, g o d L X , k n i g a 3, Mayyn), Kazan, 1894,
s. 1 8 6 - 2 0 6 .
Aslen A l t a y trklerinden o l u p , 1894 ylndan i t i b a r e n K a z a n n i

versitesinde profesrlk yapm olan mellif, trk k a v i m l e r i n i n yay-
J, d i l , yaz, d i n ve yaay tarzlar ile vcda getirmi olduklar dev
letler hakknda t o p l u b i r f i k i r vermei istihdaf eden giri dersinde
trk ivelerinin tasnifine de ksaca temas etmekte ve d i l hussiyetleri
zerinde d u r m a y a r a k , trk ivelerini u drt g u r u p iinde t o p l a
maktadr.
I. MAL G U R U B U
Obi havzas trklerinin iveleri.
II. CENP GURUBU
1. Krm
2. Balkan yarm-adas
R, Rahmeti Arat
. 3. Anadolu
4. Filistin
5. imal A f r i k a
6. ran ve K a f k a s y a .
H. ORTA V E Y A MERKEZ GURUBU
1. V o l g a havzas
2. Garb ve ark Trkistan
3. Trkmen
4. Kara-Kalpak
5. zbek
.IV. ARK GURUBU
. Krgz-Kazak
2. ' Krgz
3. T o m s k ve Y e n i s e y vilyetleri
4. Karagas (rkutsk vilyeti)
. 5. Urenhay (iml Moulistan)
6. Y a k u t
K a t a n o v daha sonra neretmi olduu ve trk ivelerinin m u

kayeseli aratrlmas iin ok mhim olan dier bir eserinde (Opt
issledovaniya uryanhayskago yazka s ukazaniem glavneyih rodsiven-
nzh otnoenii ego k drugim yaztkam trkskago kornya, Kazan, 1903 ) r
istifde ettii iveleri gstermek iin, bunlarn i s i m l e r i n i k a y d e t m e k

t e d i r . Tasnif ile i l g i l i olmamasna ramen, tasniflerde adlar geerr
b u ivelerin b u r a d a z i k r i faydal grlmtr.
A. TARH VELER
1. Orhun
2. Uygur
3. Kuman
4. aatay
5. Seluk
B. C A N L I VELER
1. Altay 3. Baraba
v 2. Azer ... 4. Bakrt
5. Beltr ( Y e n i s e y ) 25. Mari opol-Grek

6. ernevo 26. Mier
7. Gagauz 27. Nogay
8. H a m i 28. Sagay ( Y e n i s e y )
9. Hdvendigr. 29. Sart
10. im ( T o b o l ) 30. or
1 1 . Kaa ( Y e n i s e y ) 31. Tar
12. Kamasin ( Y e n i s e y ) 32. Taran
13. Karagas 33. Telet
14. K a r a m a n 34. Tepter
15. Kgar 35. Tobol
16. K a z a k 36. Tls
17. Kazan 37. Tura
18. Krgz 38. Turfan
19. Krm 39. Tmen
20. Krm ( K a r a i m ) 4o; Trk ( O s m a n l )
21. Kzl ( Y e n i s e y ) 41. Trkmen
22. K o y b a l ( Y e n i s e y ) 42. Ufa
23. K u m u k . 4 i. Yakut
24. Kerik ( T o m s k ) 44. Yrken d
11
A R S T O V , N. A.
Zametki ob etnieskom sostave trkskih plemen (Jivaya
starna, 1,1896, s. 4 5 2 4 5 6 ) .
R a d 1 o f f 'un tasnifine kar V m b e r y ' n i n yapm olduu

itiraz, ess itibr ile, haksz bulan A r i s t o v d i l hususiyetlerini rk
ve k a v i m meseleleri ile kartrma doru bulmamakta ve S i b i r y a
trklerinden baka, dier btn trklerin U y g u r l a r d a n ne'et e t t i k l e r i n i ,
ne tarih ve ne de kaym deliller ile isbat etmek mmkn olmad
n k a y d e t m e k t e d i r . M a m a f i h A r i s t o v R a d l o f f 'un d i l hususiyetleri
ne gre sralam olduu ive guruplarn kavm bakmdan da doru
b u l m a k l a ve b u g u r u p l a r d a u kavm hususiyetleri grmektedir.
I. ARK G U R U B U
Bu g u r u b a dhil bulunan A l t a y ve S o y o n k a v i m l e r i trklerin eski

y u r d u n d a o t u r m a k t a ve rk bakmndan d a bunlar temsil etmektedir-
aa R. Rahmeti Arat
1er. Bunlar, ancak b i r dereceye k a d a r , S a m o y e d ve Y e n i s e y k a v i m l e r i

ile karmlardr.
II. GARP GURUBU
Bu g u r u b a dhil t i i r k k a v i m l e r i , A l f a y ' d a n knca, nce S a m o y e d

ve D i n l i n k a v i m l e r i i l e karmlar, daha sonra, iml-i g a r b i d e k i m e m
leketlere vsl olunca, balca Fin-Ugur kavimleri ile temasta b u l u n
mulardr. G a r b a doru iferiledike, rk karklklar a r t a r . En ok
karklk V o l g a havzasnda, N o g a y l a r d a ve s o n r a Bakrtlarda gr
lr. K a z a k l a r nisbeten az ve Krgzlar ise, daha az d te'sir altnda
kalmlardr.
FL ORTA A S Y A GURUBU
Buraya dhil k a v i m l e r d e ark-iran tabakasnn bulunmas b i r hu-

ssiyet tekil eder. B i r a z d a T i b e t t e ' s i r i m e v c u t t u r . Yabanclarn t e ' -
sirine mrz k a l m a d a n n c e d e , bu kavimler k e n d i aralarnda karm
bulunuyorlard.
-../ IV. CENP G U R U B U
Bu g u r u b a g i r e n trk k a v i m l e r i balca Kanl le b i r mkdar K p

ak unsurlarndan terekkp etmekte ve rk bakmndan, ran, B a l k a n
ve A n a d o l u ' d a k i y e r l i k a v i m l e r i n k u v v e t l i te'siri altnda b u l u n m a k t a
drlar.
12
CAHUN, Lon
Introduction l'histoire de l'Asie, 1896, s. 3 4 3 5 .
Daha ok trk t a r i h i shasnda alm- olan bu mellif, b u ese

r i n d e , dolays ile, trk iveleri arasndaki mnsebetlere de tems e t
mekte ve bunlar g u r u p t a toplamaktadr.
I. G A R P G U R U B U
1. Osmanl -
2. Azer (ran ve K a f k a s y a ) .. .
Trle siveleriain tasnifi 33
'IL ARK GURUBU
Uygurlardan ne'et ettiini syledii bu g u r u b a u iveler dhil

bulunmaktadr.
1. aatay :
,
2. zbek
3. Rusya trkleri
4. S i b i r y a trkleri
5. 'Kgar
6. Trkmen
7. Krgz
8. A i t a y
9. Taran V,
10.. K a r a i m (Krm ve L i t v a n y a )
. III. I M L GURUBU '
'.-;. 1. Yakut
2. Yakutanm deiik ekillerinden
ibret olan dier iveler
13
K b R , Fedor Evgenevi
(1843 1915)
Klassifikatsiya turetslcih plemen po yaz kam ( Etnograf ieskoe
obozrenie, k n . 8485, M o s k v a , 1910).
.Trk ivelerinin tasnifi tecrbeleri arasnda ehemmiyetli b i r y e r

igl eden bu tasnifin esslar ile.elde edilen neticeleri mellifin k e n d i
yazsndan tkip etmek, phesiz, ok faydal o l u r d u . Fakat makaleyi
i h t i v a eden mecmua, btn aratrmalara ramen, bulunamam ve bu
r a d a b u tasnif "hakknda ancak dolays ile verilmi olan malmatla
i k t i f a etmek zarreti hsl olmutur.
Radloff ile K o r ' u n tasniflerinden istifde suretiyle yeni b i r
tasnif tecrbesi vcda getirmi olan S a m o y l o v i ( b k . 1 7 ) , k e n d i
grn izah e d e r k e n , bu i k i tasnife sk-sk tems etmekte ve. by
lece K o r ' u n tasnifi hakknda da b i r b i l g i e d i n m e k frsatn vermek
tedir. Burada K o r ' u n tasnifi hakknda sylenenler S a m o y 1 o v i 'in
94 R. Rahmeti Arat
kaytlarndan karlmtr. K o r , daha sonra k e n d i tasnifinde yapm

o l d u u bz tashihler hakknda, M o s k o v a a r k e o l o j i cemiyetinin ark
k o m i s y o n u n d a b i r tebli yapm ise de, b u tebli neredilmsmitir ( b k .
Samoylovi, ayn esr., s. 7, not 2 ) .
K o r k e n d i t a s n i f i n i , b i r i s e s ( sesinin ayr ve guruplarndaki
d u r u m u ) ve dieri e k i l (hl-i hazr sasnn tekili) o l m a k zere,
balca i k i hususiyet zerine esslandrmakta ve trk ivelerini, s o n u n
cusu i k i blmden ibret o l m a k zere, drt g u r u p iinde toplamaktadr.
L MAL GURUBU
Bu g u r u b u n hussiyeti 1. sesinin hece sonunda -o eklinde i n

kif ( m s l . tav < ta d a ) ve 2. hl-i hzr sigasnn f i i l l e r i n -a zarf-
f i i l ekli ( b u ekil bzan b i r yardmc f i i l i l e birleebilir) ile i f d e e d i l
m e s i d i r . ( m s l . keie-turur-men geliyorum).
S a m o y l o v i , K o r ' u n b u g u r u b a idhl ettii iveleri ayrca
z i k r e t m e y e r e k , bunun R a d l o f f ' u n g a r p g u r u b u n a tekabl ettiini
k a y d e t m e k t e d i r ( R a d l o f f ' t a b u g u r u b a dhil iveler unlardr: 1.
.Krgz i v e l e r i a. Kara-Krgz, b. Kazak-Krgz, c. K a r a - K a l p a k 2.
Jrti iveleri ~- a. Tura, b. Krdak, T o b o l ve Tmen 3. Bakrt i
vesi 4. V o l g a havzas iveleri).
II. ARK G U R U B U
Bu g u r u b u n hussiyeti, 1. sesinin her d u r u m d a muhafazas ( m s l .

ta " d a ) ve 2. hl-i hzr sigasnn isim-fiil ekli le ifde e d i l
m e s i d i r ( m s l . kelr-men geliyorum).
B g u r u b a u iveler dhildir: e s . k i l e r d e n 1. O r h u n ( Y e n i s e y )
bideleri, 2. U y g u r , 3; aatay ve 4. K o m a n metinlerinin d i l i ve
y e n i l e r d e n 1. Karagas ve 2. ( b z kaytlar i l e ) K o y b a l , Sagay
v e Salar iveleri.
If. GARP GURUBU
Bu g u r u b u n hussiyeti 1. sesinin, nszlerden sonra, dmesi

' ( m s l . kalan < kl' m kalan) ve 2. hl-i hzr sigasnn, ark g u r u
b u n d a olduu g i b i , -r isim-fiil ekli ile ifde e d i l m e s i d i r .
S a m o y 1 o v i K o r 'UTI b u g u r u b u n u n 'R a d l . o f i ' i a s n i f i n d e k i
cenp g u r u b u n a tammiyle tekabl ettiini k a y d e d i y o r ( R a d l o f f ' t a
bu g u r u b a u iveler dhildir: L Trkmen, 2.-Azerbaycan- 3. K a f k a s y a , .
-4 A n a d o l u , 5. Krm ( K a r a i m ) v e 6. Osmanl).; ";
IV. KARIIK GURUP
ark ile imal guruplar arasnda b i r mevki alan b u g u r u p i k i b

l m e ayrlmakta o l u p , S a m o y l o v i ' a gre, b u n l a r d a n a-blutn
R a d l o f f ' u n O r t a - A s y a g u r u b u n a tekabl etmektedir ( R a d l o f f ' t a b u
g u r u b a u iveler dhildir: 1. Taran, 2. H a m i , 3. A k s u , 4. Kggar ve 5.
a a t a y iveleri); b- blmne i s e . Y a k u t , uva leheleri dhil b u
lunmaktadr.
S a m o y l o v i , A l t a y , Telet, "ernevo v . b . ivelerinden bahs
e d e r k e n , bunlar zerinde ayrca d u r m a y a r a k , bunlarn K o r ' t a ksmen
. i m l v e ksmen k a r k g u r b u n o-blmne idhl edilmi o l d u
u n u kaydetmekle iktif etmitir.
14
R A M ST E D T , G. J.
Tietosanakrja, IX, 20392040, 1917; so Tietosanakrja,

X I V , 295296 ve dgn esr.,lX, 1938.
R a m s t e d f i n trk ivelerinin tasnifi iin kabl ettii esslar ile

-varm olduu neticeleri mellifin asl yazsndan t e t k i k etmek i m k
n bulunamamtr. Aadaki tasnif cedveli, bunun f i n ansiklopedisin-
d e k i ksa b i r hulsasndan alnm olduundan, gerek hususiyetlerin
b e l i r t i l m e s i ve gerek ivelerin sralanmas hususunda t a m br f i k i r e d i n
mek iin, kf gelmemektedir. R s n e n ( b k . 2 0 ) ' i n k e n d i tasnifinde
"R a m s t e d t ' i ess alarak, onu daha sonraki tasnif tecrbeleri ile geni
letmi olduunu ifde ettiine ve bunlar arasndaki f a r k l a r a a y
l c a iret edilmediine baklrsa, b u i k i tasnifin, ess hatlar i l e ,
b i r b i r i n e benzedii dnlebilir. O n u n iin bu hususta R s n e n
.tasnifinin gz nnde bulundurulmas faydal olacaktr.
Mellif nce trkenin dhil bulunduu Ural-Altay d i l ailesi hak
. knda ksaca mlmat v e r d i k t e n sonra, trk ivelerini u g u r u p l a r
j i n d e toplamaktadr;
I t A ) . U V A DL
(ta < ta)
' II ( B ). Y A K U T DL
(ttn<t2<tr)
96 R. Rahmeti Arat
. ( O . IML G U R U B U
1. f-blm (ta)
1. Urenhay, Soyot
2. Karagas
2. z-blm
3. K o y b a l , or
4. olm
3. //-blm (t v e y a <^ta)
5. Baraba
6. A l t a y ( A l t a y Kalmklar,
Telet, L e b e d , K u m a n d )
V ( D ) . ARK" G U R U B U
( .<d,
9 tu)
1. Sart (Buhr, H i v e )
2. ark Trkistan ( Y r k e n d , Kgar,
T u r f a n , H a m i , Tarant, a a t a y )
V ( F ) . CENP GURUBU
(do ve da <^ ta)
1. Trkmen (Trkmenistan, S t a v r o p o l )
2. Trk. veya Osmanl.
15
N E M E T H , Julius
Tiirkische Grammatik ( S a m m l u n g Gschen),

Berlin-Lepzig, 1917.
Macar limi e s e r i n i n ' m u k a d d i m e s i n d e , trkenin dier diller a r a .

s m d a k i y e r i n i izah ederken, btn trk ivelerinin t e k b i r ile^
tekil ettiini ve b u g n k trk ivelerini balca u i k i g u r u b a ayr
m a k mmkn olduunu sylemektedir.
i. S G U R U B U
Kelime banda, dier ivelerdeki y sesi yerine, s sesini k u l l a n a n ,

iveler
1. Yakut
2. uva ( b u ivede b i r de
trk. f > / olmaktadr)
11. T - GURUBU
Kelime banda y sesini muhafaza eden iveler. Bu g u r u b a btn

canl trk iveleri ile eskilerden Kk-Trk, U y g u r ve K u m a n iveleri
dhildir.
16 bk. 1 8
17
S A M O Y L O V , A.
Nekotore dopolneniya k kassifikatsii turetskih yazkov

(Petrgrad, 1922); alm. hulsas iin b k . R. R a c h m a t i ,
Zar Klassifikation der Trk-Sprachen (Ungarische
Jahrb&cher, IX, 321-324).
R a d 1 o f f 'un tasnifini ess ve K o r 'unkini yardmc o l a r a k

alan S a m o y l o v , bz ilveler de y a p m a k suretiyle, bu i k i t a s n i f i
birletirmekte ve z-^-r, d^> y, tek heceli szler ile birden fazla heceli
szlerin sonunda -, eklerin bandaki - ve o! bol- hususiyetlerine
gre, trk ivelerini alt g u r u p iinde toplamaktadr.
I -Z-GUAUBU (BULGAR)
Bu g u r u b u n hususiyetleri unladr: 1. r < 2 (ftkar<.tokuz)p.%

r<z<.d(ura<adak), 3. pul->bol-, 4.~v, <- (frv ~- ta < r a ) ,
5. < - g , 6. <- (yaln3<.k-.in).
Bu g u r u b a u iveler dhildir.
a. Eskilerden: . ;
Bulgar
1. Volga Bulgarlar
2. Tuna Bulgarlar . "
b. Bugnklerden:
uva
Trkiyat Mecmuas -37
38 R. Rahmeti Arat
D, D- G U R U B U ( U Y G U R , ML-I A R K )
Bu g u r u b u n hususiyetleri unlardr: 1. z (tokuz) 2. d (adak), 3.

bl-, 4. - (ta), 5. - (tal), 6. - (kalan).
d sesinin deiik ekillerine (d, t, z ) gre, bu g u r u p blme
ayrlr ve b u n l a r a dhil iveler unlardr.
A. J-blm
a. Eskilerden
1. Orhun
2. Uygur
b. Bugnklerden
1. S o y o n ( S o y o t veya U r e n h a y )
2. Karagas
3. Salar
B. f-blm
Yakut
C. z -b l m
1. Sarig U y g u r
2. Kamasin
3. Koybal
4. Sagay
5. Kaa
6. Beltir
7. or
8. Kzl
9. Kerik
Ut. L f - G U R U B U ( KIPAK, ML- GARB)
Bu g u r u b u n hussiyetleri unlardr. ] . z (tokuz), 2. y<Cd (ayak

< adak), 3. bol-, 4. -v<- (tav<ta), 5. < - (tavl <tal),
6: - (kalan).
a. Eskilerden
Kpak
T r k ivelerinin tasnifi 89
b. Bugnklerden
1. Altay
2. Telet
3. Kumand
4. Krgz
5. Kumk
6. Karaay
7. Balkar
8. Tobol
9. Baraba
10. Rusya iveleri
11. Mier
12. Bakrt
13. Krm (cenp sahili hri)
14. K a r a i m (osmanllam olanlar h r i )
15. Nogay
16. Kazak
Bu g u r u p a dhil iveler, b i r b i r l e r i n e olan yaknlklarna gre, u

blmlerde t o p l a n a b i l i r .
1. Moul d e v r i n d e n nceki iveler
a. 1. Altay
2. Telet
3. Krgz
b. I . Kumk
2. Karaay
3. Balkar
4. Karaim
5. Tatar
2. Moul d e v r i n d e n sonraki iveler
1. Kazak
2. Nogay
IV. T ALIKGURUBU { A A T A Y CENB- A R K )
Bu g u r u b u n hussiyetleri unlardr: 1. z (tokaz) 2. y < d (ayak<C

adak), 3. bol-, 4. - ( ta), 5. -k < - ( talk < t al g ) , 6. - ( kalan).
100 R. Rahmeti Arat
a. Eskilerden
aatay
b. Bugnklerden
1. ark Trkistan iveleri ( S a n U y g u r
ve Salar iveleri hri)
2. Garb Trkistan iveleri ( H i v e
Sart az hri )
3. zbek ( F e r g a n a , Takent,
Semerkand ve B u h a r a )
V. T ALI GURUBU ( KIPAK-TRK M E N , ORTA).
Bu g r u b u n hususiyetleri unlardr: 1. z (tokz), 2. y<.d (ayak<Z

adak), 3. bol-, 4. - (lo), 5. <- (tol <talt), 6. . (kdan).
a. T o m s k vilyeti
1. olm
2. Abin
3. err.evo
b. Cenb-i garb gtrubu hususiyetleri ile

kark olanlar
4. zbek ( H i v e )
5. Sart ( H i v e )
I V . ve V . guruplar birletirilerek, birbirinden farkl iveler ayr*

blmler hlinde de sralanabilir.
VI. OL G U R U B U ( T R K M E N , CENB- GARB )
Bu g u r u b u n hususiyetleri unlardr: 1. z (dokuz) 2. y<d (ayck.

<adak), 3. ol-, 4. - ( de < ta ), 5. < (dal < tal ), 6.
< - (k-dan<Z/fT m).
1. H i v e cmhn} eti ahlisi

2. Buk J
3. Efganistan Trkistan'
Trk ivelerinin tasnii 101
4. Trkmenistan cmhiyeti
5. ran ( A z e r b a y c a n , Esterbd,
Horasan v . b . )
6. Azerbaycan cumhuriyeti
7. Ermenistan
8. Grcistan
9. Anadolu
10. Suriye (iml ksm)
11. stanbul ve civar
12. Balkan yarm-adas
13. Besarabya
14. Krm ( cenp s a h i l i )
15. Trkmen ( S t a v r o p o l imali
K a f k a s y a , Astrhan)
SAMOYLOV 'N TASNF CEDVEL
1. tokuz {dokus)-Gt.
2. ara-Gr. adak-Gr. i ayak-Gr.
T bol- {pal pul-, 6u-)-Gr. o/-Gr.

i. tav (iii)-Gr. ta-Gr, tav-Gr. ta {da)-Gr.-
5. -Gr. k-Gr. i-fir. k ()-Gr. -Gr.

6. kolan (yulna)^ kalan-Gr. kalan Gr.
I n II IV V VI
-Gr. d-Gr. tnv-Gr. tahk-Gr tah-G. ol-Gr.
Kpak-
Bulgar Uygur Kpak aatay Trkmen
Trkmen
iml-i ark iml i garb Ceb iarlt Orta Cenb-i rarb
102 R. Rahmeti Arat
18
BoGOR ODTSKY, Vasiliy Aleksevi,

(1857?)
Vvedenie v tatarskoe yazkoznanie v svyazi s drugimi
trkskimi yazkami, Kazan, 1934.
Mellif daha 1921 'de, zvestiya Vsetaiarskogo Tsinir. spoln. Kc~

miteta Sovetov gazetesinde (say 237 ve 2 3 9 ) , trk d i l l e r i iin, aa
daki tasnife yakn b i r tasnif t e k l i f i n d e bulunduunu y a z m a k t a ( b k .
s. 5, n o t 1) ve bu makalesi hakknda S e l i e v ' u n Vesinik Pros-
veseniya T S S R ( 1 9 2 1 , say 67, s. 218 ) mecmuasndaki b i b l i y o g r a f y a
notuna iaret etmektedir. B u r a d a zikredilen gazete ve mecmua k o l e k
siyonlar stanbul'da bulunmad iin, bu tasnifin esslar ile ive g u
ruplar hakknda malmat edinmek mmkn olmamtr. Fakat ayn
mellifin ertesi sene intiar etmi olan Vvedenie v trko-tatarskoe
yazkoznanie ( I . ksm, Kazan, 1922) adl eserinde, Ural-Altay d i l ile-
sinden bahsedilirken, trk ivelerinin ess guruplar zikredilmitir ki,,
bu yukardaki makalenin bir hulsas olmaldr ( b k . s. 38, n o t 1).
B u r a d a arktan g a r b a doru u ive guruplar yer almaktadr.
1. Yakut.dili
2. O r t a S i b i r y a iveleri ( K a r a g a s , Urenhay, A b a k a n ve A l t a y )
3. G a r b i S i b i r y a iveleri ( B a r a b a , T o b o l v . b . )
4. V o l g a - U r a l iveleri ( T a t a r , Bakrt v.b.)e s k i l e r d e n : Kpak
5. O r t a A s y a iveleri ( i n tatarlar ve Sar t, Kara-Krgz,. Kazak-
Krgz v . b . ) e s k i l e r d e n : aatay
6. Cenup iveleri (Trkiye, A z e r b a y c a n v . b . ) e s k i l e r d e n :
Seluk
7. uva d i l i (menei henz, sarih olarak, tesbit edilmi deildir).
B o g o r o d i t s k i y , bu son eserinde (1934, y k . b k . ) trk k a v i m

ve iveleri zerinde daha etraflca d u r m a k t a ve muhtelif k a v i m l e r i n
bulunduklar y e r l e r i tesbitle, bunlarn mene meselelerine, yaay
tarzlarna ve ive hussiyetlerine de tems e t m e k t e d i r . Mellif trk
ivelerini,- uvaa hri, y e d i g u r u p iinde toplamaktadr,
I. ML- ARKI GURUBU
Coraf bakmdan birletirilmi olan bu g u r u p iinde Y a k u t a

dier ikisinden olduka farkl bir d u r u m arzetmektedir. Son i k i ive
ayrca ark gurubu olarak da gsterilebilir.
Y a k u t d i l i dier trk ivelerinden b i r takm hususiyetlerle ayrl

maktadr; msl. kelime bandaki s- sesi kaybolmu ( u < s u <au, en <C
sen sen) v e geni d i f t o n g l a r inkif etmitir (aa b u r a d a a ile-e
arasnda b u l u n u r , ie, uo, ) v . b .
Karagas ve T u v a ivelerinde ana-trkede kelime bandaki y- sesi
(er < [ y e r ) ve asl ise, sesine inklp etmitir (ap- < ap- vur
mak). Ayn hususiyet A b a k a n g u r u b u n a dhil ivelerde de grlr.
1. Yakut
2. Karagas
3. Tuva (Urenhay, Soyon
veya S o y o t )
II. H A K A S ( A B A K A N ) GURUBU
Bu g u r u b a dhil ivelerin i l k i k i s i e sesini s, dier de ? ola

r a k inkif ettirmitir ( m s l . Sag. ve Belt. is-<î-, K o y b , , K a . ve
Kz. i ? - < p - imek)-
1. Sagay
2. . Beltir
3. K o y b a l
4. Ka
5. Kzl
. ALTAY GURUBU
Bu g u r u b a g i r e n iveler arasnda byk b i r benzerlik mevcut olup,

bz ses ve ekil bakmndan Krgz diline yakndr.
a. C e n p blm
1. Asl A l t a y ( A l t a y kii, A l t a y
Kalmklar)
2. Telet ( T e l e n g e t , Telefiet)
b. iml blm
3. Kumand
4. T u b a ( e r n e v o tatarlar)
5. or ( b i r ksm K o n d o m )
1 R. Rahmeti Arat
IV. GARB SBRYA GURUBU
im ivesi hri, bu g u r u b a dhil ivelerin balca hususiyetlerin

den b i r i n i ana-trkedeki sesinin ts olarak inkiaf etmi olmas te
k i l eder.
1. ulm ( K e r i k )
2. Baraba
3. Tobol
4. im
5. Tmen
6. Tura
V. VOLGA-URAL GURUBU
Bu g u r u b a dhit iveler d i l bakmndan byk bir benzerlik gs

terirler ve nllerin inkif ( o > u , "> ) hussundada ayn d u r u m d a
bulunmaktadrlar.
Bakrt ivesinde eski p sesi yerine s sesi gemitir ve bu bakm
d a n garb S i b i r y a ivelerine benzer.
s
: 1. T a t a r ( K a z a n , U f a , Astrhan, K a s m ;
Mier T a t a r i s t a n , Penza,
Saratov, S i m b i r , N i j g o r o d ) .
2. Bakrt ( Y u r m a t , Burcan, K v a k a n ;
sonuncusu . yaz diline ess
olan azdr).
VI. ORTA ASYA GRUBU
Bz tli f a r k l a r mevct o l m a k l a beraber, bu g u r u b a dhil i l k

drt ive, essnda bir b i r l i k arzeder ve bunlar bzan sKgar ivesi
smi altnda birletirilir.
Kazak ivesinde, s < g inkif dolys ile, eski ve s sesleri b i r
lemitir (kus<ku ku); dier taraftan eski sesi ' (a'<a
a ) ve kelime bandaki u sesi de c olmutur.
Kara-Kalpak ivesi iyice t e t k i k edilmemitir, fakat zbekeye
yakndr.
1. a. ark Trkistan (Kgar,
Yarkend, Turfan, Hami),
b, Taran
Trk givelerinih tasniii 101
c. Sar-Uygur
d. Salar
2. Kazak-Krgz ( K a z a k )
3. Kara-Krgz ( K r g z )
4. zbek ( z b e k ve S a r t )
5. Kara-Kaipak
VII. CENB- GARB ( T R K ) GURUBU
1. Trkmen (Trkmenistan, Efganistan

Trkistan, Esterbd, ran)
2. A z e r b a y c a n ( A z e r b a y c a n , ran).
3. imal K a f k a s y a (Karaay, Balkar,
Kumuk)
4. Krm
5. Trkiye
B o g o r o d i t s k i y i l k tasnifinde (1922 y k . b k . ) uvaay, trk
^ i v e guruplarnn y e d i n c i s i olarak zikretmiken, bu defa bu leheyi
trk d i l ailesi iinden kararak, M o g u l ve Manu-Tunguz srasnda,
A l t a y dilleri g u r u b u n a idhl etmitir,
19
LiGET, Lajos
[ b k . Brczi Geza, Magyar szfejf szidr, Budapest, 1 9 4 1 ] .
L i l g e t i ' n i n k e n d i tasnifini h a n g i esslara gre yapt ve h a n g i

hususiyetleri gz nnde bulundurduu hakknda mlmatmz y o k t u r .
Aadaki cedvel, macar arkadalarmz E c k m a n n 'n yardm i l e ,
B r c z i ' n i n yukarda zikredilen eserinden alnmtr.
L i g e t i trk ivelerini alt g u r u p iinde toplamaktadr.
I. UZ ( O U Z ) DLLER
1. Azerbaycan
2. Krm A
3. Trk ( O s m a n l )
4. Trkmen
B u r a y a b i r de Seluk, Kgar'de gaz ireti ile gsterilen

106 R. Rahmeti Arat
malzeme, H o u t s m a ve dier Kpak lgatlerindeki Trkmen mlze^

mesi dhildir..
D. KIPAK DLLER
1. Balkar 8. Krm B.
2. Bakrt 9. K u m u k
3. Karaay 10. K u r d a k
4. Karaim 1 1 . Mier
5. Kara-Krgz 12. N o g a y
6. Kazan 13. zbek A .
7. Kazak-Krgz 14. T o b o i
15. T u r a v . b .
B u r a y a b i r d e Peenek, K u m a n ve H o u t s m a , lbn Mhenn,

E b H a y y n lgatleri malzemesi dhildir.
III. SBRYA DLLER
i. Abakan 10. Kumand

2. Altay 11. Kerik
3. Baraba Z Leb e d
4. Kaa 13. or"
5. K a n d ak 14. Sagay
6. Karagas 15. Soyot
7. Kzl 16. Telet
8. Kondom 17. Tuba
9. Koybal 18. Urenhay
IV. TRKl DLLER
1. aatay
2. Your
3. i n trk iveleri
4. zbek B ( H i v e tatarlar ivesi)
5. Salar
6. Taran
7. Asl Trki
V. UVA
VI. YAKUT
Trkenin eski edeb d i l l e r i : 1. Trk, 2. U y g u r ve

3. Trkistan d i l yadigrlar ( b u r a y a K g a r lgatindeki mlzeme-
nin d e bir ksm dhildir).
20
RSANEN, Martii
Materialien zur Laulgeschichte der Trkischen Sprachen
(Studia Orientalia, edidit Sosietas Orientalis Fennca,
XV), Helsinki, 1949, s. 2 5 - 3 1 ,
R s n e n , ess o l a r a k , R a m s t e d f i n tasnifini alm ve b u n u

R a d l o f f ve S a m o y l o v i ' i n tasnifleri ile tamamlamaa almtr.
Tasnifin temelini burada da seslerin inkif tekil e t m e k t e d i r ( r ~ z ;
uv. thar trk. tokuz; -: ta^>tau, t, t, t; - > - * , -k; kalan
> kalan; o r t a d a ve sonda i / ( J ) > r , Z, y, r; bataki b-'nin d u r u m u :
bol- ve ol-). Mellife gre, uzun ve ksa nller ile sadsz k a p a n
ma, ldama v e kapanma-stnme y o l u ile meydana gelen nszlerin
sonda, i k i nl arasnda o r t a d a , bilhassa 1. v e 2. hecelerin h u d u d u n
d a k i durumlar da tasnifte d i k k a t e alnmaldr.
Mellif, ayn zamanda, trk. k a v i m l e r i n i n ictim bnyesi ve t a r i h
lerinin seyrinden doan artlar iinde, trk d i l ve iveleri zaman-zaman
kaynaarak, aralarndaki f a r k l a r o r t a d a n kalkm o l d u u n d a n , eski
d e v i r l e r d e grlen ive farklarnn tarih b o y u n c a t a k i b i n i n ve seslerin
tarih inkifndan, tasnif iin, istifdenin glemi olduunu da be
lirtmektedir.
Trk iveleri b u r a d a all ( S a m o y I o v i 'teki bir g u r u b u n ilvesi
ile, y e d i ) g u r u p iinde toplanmaktadr.
I ( A ) . UVA DL
uva d i l i n i n , bilhassa e t n o g r a f i k sebeplerden dolay, trklemi

b i r F i n - U y g u r k a v m i n i n kark dili olduunu ileri srenler olmutur.
F a k a t uvaa kark bir d i l olmayp ( m s l . eremienin te'siri p e k
azdr), dier trk ivelerinde k a y b o l a n bir ok eski hususiyetleri m u
hafaza eden, tam mnas ile, b i r trk ivesidir. uvaay altaycann
ayr b i r g u r u b u o l a r a k kabl etmek ( P o p p e ) veya yakuta ile b i r
likte b i r s- g u r u b u iinde birletirmek iin, bir sebep y o k t u r .
uvaann balca hussiyetleri: r > r ; d>r; ta >tu^ tSv
v . b . ; sonda ( v e bata) sadsz nszler ve o r t a d a sadl pat
layclar.
103 R. Rahmeti Arat
Bu g u r u b a Tuna ve V o l g a Bulgarlarnn d i l l e r i de dhildir.
II ( B ). Y A K U T DL
Dier ivelerden farkl olmasna ramen, yakntay mstakil b i r

g u r u p olarak almayp, b u n u iml-i ark g u r u b u n a i d hl eden Sa-
m o y l o v i ' e kar h a y r e t i n i gizlemeyen mellif, yakutann, aslnda
z-ivesi o l m a k l a beraber, yabanc dillerin ( S a m o y e d ve T u n g u z ) bz
hususiyetlerini benimsemi y e uzun zaman dier trk ivelerin -
den ayr kalarak, kapal b i r inkif tkip etmi olan b i r ive olarak
kab! edilebileceini ileri srmektedir. Fakat yakuta her hlde ayr
bir g u r u p telkki e d i l m e l i d i r .
Yakutanm balca h u s u s i y e t l e r i : z > s , /; a">t; ta>ta orman>
v . b . ; deiiklik yalnz kapan y o l u le meydana gelen art-damak ve
d u d a k nszleri shasndadr ( b k . I V ) .
ili ( C ) . ML- ARK GURBU

{ Ramstedt: mfil )
Bu guruba, umumiyetle, A l t a y civarnda konuulan diller dhil

o l u p , d sesinin d u r u m u n a gre, u blmlere ayrlr.
1. d- b 1 m
1. Eski trke d i l malzemesi

2. Soyot ( U r e n h a y ) ; ml- garb Moulistan,
bugnk Tannu-Tuva cmhriyeti)
3. Karagas ( S a y a n dalarnn iml y a m a c ;
ia muhafaza e d i l i r )
2. z-blm
A b a k a n ve yz isteplerinde konuulan
iveler; bugn Makas.
1. Kaa
; 2. Sagay
3. K o y bal
4. Kzl
5. or ..
6. Ke i k
7. ohm
S. Beltir
9. Kama
10. San-Uygur ( i n )
3. y - b 1 m
iml A l t a y iveleri
1. Baraba ( B a r a b a bozkr)
2. Kumar.da (ta)
3. L e b e d {ta)
4. T u b a ( Y kii) ( t o y )
Asl A l t a y iveleri ( A l t a y Kalmllar;

bugn O y r a t )
5, Altay ()
. Telet (ta)
1. Tls (l)
Bu ivelerin iyice aratrlmam olmas ve b i r b i r l e r i n i n te'siri altnda

bulunmalar t a s n i f i gletirmektedir.
Bu ive g u r u b u n d a sonda ( v e bata) sadsz, o r t a d a sadl
nszler b u l u n u r ; Karagas, bu bakmdan, V I . guruba daha yakndr.
IV ( D ) . ML- GARB G U R U B U
( Ramstedt: Garp )
Bu g u r u p t a deiiklik yalnz kapanma y o l u ile meydana gelen

a r t : d a m a k ve dudak nszleri shasndadr ( b k , I I . ) .
Buraya dhil iveler unlardr:
1. Krgz (Kara-Krgz; (<:ta)

2. Kazak ( Kazak- Krgz ; tau < ta)
3. Kara-Kalpak ( K a z a k a z ; tau <Hc)
4. N o g a y (imali K a f k a s y a ve Krm)
5. Kumk V
6. Karaay \ (Kafkasya)
7. Balkar J
8. K a r a i m (ark Kar.Krm, g a r p K a r .
Lehistan ve L i t v a n y a )
9. V o l g a trkleri ( T a t a r , Mier)
10. Bakirt
110 E . Rahmeti Arat
1 1 . K o m a n (Peenek, Polovets)
12. Kpak ( H o u t s m a , T A G ; Eb H a y y n )
Bu g u r u b a bir de u iveler dhildir.
Samoylovi'e gre
1. O y r a t
2. Telet
L i g e t i ' y e gre
3. Tobol
4. Kurdak
5. Tura
6. zbek A
V ( E ) . CENB-t ARK GRUBU

( Ramstedt: . 'ark )
Bu g u r u p t a u m u m i y e t l e seslerin asl d u r u m u muhfaza edilir; art-

d a m a k ve d u d a k seslerindeki deiiklik ancak 2. ve 3. hece h u d u t
larnda ve szlerde grir.
B u r a y a dhil iveler unlardr.
3. zbek B ( H i v e tatarlar)
4. Sart ( B u h r ve Hive ehirleri ahlisi;
aslnda iranl o l u p , farsa da konuurlar).
5. aatay
VI ( F ) . CENB- GARB GURUBU

( Ramstedt : cenup )
Balca hususiyetleri: ol- < bol-, dal < tal; sadsz k, i , p, t,

sesleri asl ksa nllerden sonra, 1. ve 2. hece hudutlarnda muh
faza e d i l i r ; asl uzun nllerden sonra, ayn d u r u m d a ve szlerde sa-
dhlar ( b u d u r u m ksmen s o n d a d a vrittr).
Bu g u r u b a dhil iveler unlardr.

1. Trkmen ( H a z e r denizinin arku ve cenbu)
2. A z e r b a y c a n ( K a f k a s y a ve ran)
3. Osmanl ( A n a d o l u , Balkanlar, Krm'n cenubu

4. Gagauz ( R u m a n y a )
V ( G ) . O R T A V E Y A TRKMEN-KPAK GURUBU
( Samoylovi 'e gre )
T o m s k vilyeti iveleri
1. olm
2. A b i n
3. ernevo
21
B A S K A K O V , N. A .
K voprosu o klassifakatsii lrkskih yazkov (zvest. A k d , N a u k

SSSR, o t d . Literatur i yazka," 1952, X I , 2, s. 1 2 1 1 3 4 ) .
Trk ivelerinin tasnifi tecrbelerinde, trk iveleri arasna, ksmen

^ y r ive guruplarnn eski devirlerle olan alkasna iret etmek ve
ksmen de mevct d i l mlzemesini b u guruplara balamak maksad i l e .
yaz dili malzemesini yerletirmek temyl umumiyetle mevcttur.
Fakat b u n l a r d a ess gye bugnk ivelerin tasnifi o l u p , tarih d e v i r
l e r e it mlzeme daha ok izah mhiyetini tamaktadr, B a s k a k o v
'un b u tecrbesi ise, b u ereveyi amakta ve imdiye k a d a r b i l i n e n
btn trk d i l mlzemesini b i r tasnife tb t u t m a k gyesini gtmekte-
dir. Daha nceki tecrbelerde de olduu g i b i , b u r a d a d a d i l i n tarih
inkif ve bunun ayr merhalelerine it hususiyetler ile bugnk i
velerin d a r mnada ive hususiyetini tekil eden hususlar, aralarnda
i i b i r f a r k gzetilmeksizin, ayn sraya konulmu bulunmaktadr.
Mellif trk d i l mlzemesi yle tasnif e t m e k t e d i r .
A.
TRK DILLERININ GARBI HUN DAL
Bu daln, bilhassa bunu ark H u n dalndan ayran, balca h u s u

s i y e t l e r i unlardr: s e s b i l g i s i s a h a s n d a a. eski z, d ve t ses
l e r i yerine r veya g seslerinin bulunmas ( m s l . odak, azak, atah v . b .
yerine ura, ayak v.b.), b. sadl ve sadsz sesler arasndaki byk f a r k
derecesi (b p, k g sz,d t),c. b i r b i r i n d e n farkl nszlerin
s R. R h m e t i Arat
(h, v, h v.b.) m e v c u d u ; g r a m e r b n y e s i n d e a. mrekkep cmle-

teekklnn daha ok inkif etmi olmas ve aralarnda dier diller
d e n d e geenler olmak zere, b i r ok balama edatlarnn mevcdiyeti,.
b. i s i m ve f i i l ekillerinde ksaltma-birlemeiere daha az tesadf e d i l
mesi; s z h a z i n e s i n d e m e v c u t f a r k l a r , arap ve ran d i l l e r i n d e n ,
geme b i r ok ve moulcadan nisbeten az kelime bulunmas.
Bu dala dhil diller u guruplara ayrlmaktadr: I . Bulgar, II..
O u z , I I I . Kpak ve I V . K a r l u k guruplar.
I BULGAR GURUBU
Eski dillerden Bulgar ve Hazar d i l l e r i ile bugnk uva d i l i n i

iine alan Bulgar g u r u b u , V o l g a havzasnn en eski ahalisi B u l g a r l a r
( V I . X I V asrlar) ile t a r i h bakmndan b i r az daha sonra gelen Tuna-
Bulgarlar ile Hazarlar g i b i , dorudan-doruya g a r b i Hunlarn teekk
lne dhil k a v i m l e r i n muhitinde vcut bulmu olup, bunlarn halefleri
olan uvalarn dilinde eski bnyesini muhafaza e t m e k t e d i r .
Bu guruba dhil d i l l e r i ve bunlar arasnda uvaay dier gu-
ruplarnkinden ayran hususiyetler unlardr: s e s b i l g i s i s h a s n -
d a a. geni ve alts dar nlden teekkl eden ayr b i r nl sis
teminin mevcdiyeti, 6. kelime banda, dier d i l l e r d e k i bz nszlerin
y e r i n e , d i f t o n g ve d i f t o n g a benzer birlemelerin gemesi ( m s l . ert- yerine
geri- "gtrmek, egev yerine yekev ee, iz yerine g"ir iz, ot y e r i n e
vat "teu, ortn y e r i n e viran yer v . b . ) , c. r - l e m e , yni dier
d i l l e r d e b i r i yerine dieri geen sjz tjd^y nszleri yerine r sesinin
gemesi ( m s l . kelime sonunda zjs -- r: aizjj avz yerine cavar az,.
baz yerine par buz hz yerine Kir, kz yerine her gz v . b . , k e l i
me ortasnda adak, azok, ogck v . b . yerine ura v.b., d. M e m e , yni
dier d i l l e r d e k i <-- s yetine / sesinin gemesi ( m s l . k ~ ks y e r i n e
hel k, t -^ ts yerine telek d, iik esik y e r i n e alak kap
v . b . ) ; g r a m e r b n y e s n d e dier g u r u p l a r m k i n d e n mhim nis-
bette ayrlan farkl ekil ve cmle hussiyetlerinin bulunmas; s z .
h a z i n e s i n d e a . dier trk dillerinde bulunmayp, yalnz b u g u
r u p t a bulunan mhim b i r kelime tabakasnn mevcdiyeti ( m s l , camsa
burun, caram, katn ârka, aram kadn, atma tava, kurka-
kepe ccce a y a k ' , tulu *budayf, nityar ceviz, fndk, v . b . ) , b. i s
lav ve fin-ogur mene'Ii mhim bir kelime tabakasnn bulunmas.
. . H. OUZ GURUBU
Ouz gurubunun hususiyetleri: s e s b i l g i s i s h a s n d a a-

dier dillerde ( m s l . Kpak ve K a r l u k ) alt ile dokuz arasnda dei

en nl y e r i n e , kaide hlinde, sekiz ksa nlnn mevcdiyeti, b.
eklerde dar-dudak nllerinin bulunmas ( m s l . yark yerine yank
aydnlk, le), c. beg bey ve da da g i b i kelimelerde sonda
k i g, seslerinin muhafazas ve bz eklerde b u seslerin dmesi (me'L
kelgen yerine gelen, alan yerine alan v . b , ) , d. kelime banda-^
ve t seslerinin sadallamas ( m s l . kor- yerine gr-, til yerine dil),e.
ol- olmak (60/-, pol-, pul- y e r i n e ) kknde bataki b\p sesinin d
mesi, / . bz kelimelerde d a r nller nnde ve sonunda y sesinin
dmesi ( m s l . yr yerine ir ark, fyt yerine it kpek, it v . b . ) ;
g r a m e r b n y e s i n d e a. isim tasrifinde i l g i ve ykleme hallerine
iaret eden eklerin tam ekilleri (-mhf-nih ve -nj-ni) yannda, bunlarn
b i r d e ses bakmndan ksaltlm ekillerinin (-mj-in, -fij-ih ve -i) b u
lunmas, b. verme hline iret eden e k i n , nsz nnde, ses bak
mndan ksaltlm ekli ( m s l . adama v . b . ) , c. b i r i n c i ahs cemi ekinin
ses bakmndan ksaltlm eklinin bulunmas ( m s l . berermiz yerine
bereris veririz v . b . ) , d. dilek sasnda, -gaj-g yerine, -asj-esi e k i
nin kullanlmas ( m s l . kelg yerine kelesi gelesi), e. gereklik sas
nn -mahj-meli ekli, /. kpakadaki isim-fiil ekli -anj-gen yerine
-mj-mi eklinin kullanlmas; s z h a z i n e s i n d e dier gurupla-
rnkinden farkl bz kklerin mevcdiyeti; msl.
Ouz Kpak
ilaeri burun "nce
kart bri kurt
el k o l *el
alm mahlay aln
O u z g u r u b u blme ayrlmaktadr : 1. Ouz-Trkmen, 2.
Ouz-Bulgar ve 3. Ouz-Seluk.
1, uz-Trkmen blm
Ouz-Trkmen blm, tarih bakmndan, O u z dillerinin daha eski.

bir d e v i r d e k i birliine it olup, buraya M a h m u d Kgar'de tesbit
edilen O u z d i l i ile bugnk Trkmen ve iml K a f k a s y a ' d a k i T r u h -
men dilleri dhildir ve daha s o n r a k i b i r k a v m i b i r l i k o!an Ouz-Sel
uk blmne m u k a b i l , u hussiyetleri tamaktadr; s e s b i l g i s i
s a h a s n d a ' a . Ouz-Seluk blmndeki di eti sesleri s z seslerine
m u k a b i l , trkmencenin bz ivelerinde diâras z seslerinin mev
cdiyeti ( m s l . T r k . sz yerine T r k m . sz sz v . b . ) , A. kelime banda
patlayc 6 sesinin muhafazas ve szciamastrkede v sesini ge-
Tiirkiyat Mecmuas a
R. Rahmeti Arat
m e k l e d i r ( m s l . ver- yerine 6er- vermek), c. asl uzun nllerin mev

c u d i y e t i ; b u , b u b l m n daha eski olduuna ve ark trk dleri i l e
o l a n ilgisine dellet eder ( a y n i asl uzunluklar iin kr. m t l . Y a k u t ;
trkede bu asl uzunluklar artk mevcut deildir); g r a m e r bn
y e s i n d e a . mz iin, Ouz-Seluk blmne dhil trkedeki -dik]
dik ve -misj-mis y e r i n e , isim-fl -anj-en ( < -anj-gen) eklinin k u l
lanlmas, b. gelecek zaman sasnda, trkedeki -acekj-ecek yerine,
-a'nn dmesi le, -cakj-cek eklinin bulunmas ( m s l . T r k . verecek
y e r i n e T r k m . b e r c e k ) , c. nlye b i t e n f i i l l e r i n -p zarf-fiil ekillerinde
y .sesinin kaybolmas ( m s l . T r k . okuyup ve vermeyip yerine T r k m .
oku-p ve ber-me-p) v.b.
2. Ouz-Bulgar blm
Ouz-Bulgar blmne bir taraftan e s k i d i 11 e r d e n Peenek

ve Uz ( T o r k , Berendi, K o v u y v . b . ) ve b u g n k l e r d e n G a g a u z
dili dhildir. Essnda Ouzlar ile mterek b i r dile ship bulunan
v e bugnk Gagauzlarn kavm bnyesine de karm olan Peenek
ve Uz k a v i m l e r i , Bulgar ve sonra Kpak muhitine girince, nce B u l
gar ve daha sonraki devirlerde Kpak d i l i hussiyetlerini benimse
miler; fakat ayn zamanda O u z lgat hazinesi ile gramer bnyesini
muhafaza etmilerdir.
Mahmud Kgar'nin de ret etmi olduu g i b i , Bulgar hussiyet-
leri yalnz peenekeye girmekle kalmam, ayn zamanda bugnk
trk d i l l e r i n i n bnyesinde de muhafaza edilmitir; bu bilhassa n n
ller nndeki, nszlerin incelmesi hususiyetini tayan K a r a i m ve-
Gagauz dillerinde grlmekte ve uvaamn da bir hususiyetini tekil
etmektedir k i , bu Bulgar unsurun bulunduuna dellet eder. n n
ller nndeki nszlerin ncelme kanunu Karaim ve Gagauz d i l l e r i n
de b i r de bu seslerden sonra gelen n nllerin ekil deitirmesine
ve bunlarn m u k a b i l l e r i olan a r t nllere inklbn inta ettirmitir
( m s l . eve yerine ev'a eve>, kesme yerine kes'm'a ckesmel v.b.).
3. Ouz-Seluk blm
Oguz-Seluk d i l l e r i , tari-h bakmndan, dier i k i blme nisbetle

daha sonraki bir birlii temsil etmektedir. Bu blme e s k i l e r d e n
Seluk d i l i ve eski Osmanl ile b u g n k l e r d e n trke dhildir.
Bu blmn hussiyetleri yukarda O u z Trkmen Llumndeki
tekabllerde gsterilmitir.
[II. KIPAK. GURUBU
Kpak g u r u b u u blmleri i h t i v a eder : Kpak-Bulgar, Kpak-

O u z veya Uz-Kpak ( P o l o v e t s ) ve Kpak-Nogay.
Kpak g u r u b u n a dhil d i l l e r i n balca hussiyetleri: s e s b i l g i s i
s a h a s n d a a. s e k i z d o k u z nl mevcut olup, bunlar arasnda d a r
nllerin (*, i, a, a ) henz tamamiyle teekkl etmemi b i r d u r u m d a
bulunmas, A. nl ve nsz birlemelerinin daha eski ekilleri olan
o, eg, g v . b . y e r i n e av, iy, y birlemelerinin tekabl ( m s l . ta
y e r i n e tav da, teg- yerine tiy- demek?, ren- yerine yren-
renmek v . b . ) ve b i r de bz ekil ve lgat hussiyetleri ( b k . O u z
v e K a r l u k hussiyetleri arasnda gsterilen karlatrmalar).
1. Kpak-Bul gar blm
Kpak-Bulgar blmne o r [ t a - a n A l t m - O r d u edeb d i l i n i n

g a r p ekli ile b u g n k i k i trk dili { T a t a r ve Bakrt) dhildir.
T a t a r ve Bakrt d i l l e r i , mene'Ieri itibr ile, Kpak ve Bulgar kavm
d i l l e r i n i n karlkl te'sirleri altnda vcde gelmi o l u p , Kpak-Bulgar
"blmnn balca u mterek hussiyetlerini tamaktadr: s e s b i l
g i s i s a h a s n d a a. bu blme dhi! dillere has dokuz nlden ib-
ret nl sistemi Bulgar g u r u b u n d a k i n e ( m s l . u v a ) yakn olup, b u so
n u n c u d a n ancak kklerde, rusadak e (a) sesine tekabl eden sesin
yerine a bulunmas ve tammiyle teekkl etmemi olan i ' ve i', o'
-ve ' nllerinin Tatar ve Bakrt d i l l e r i n d e k i telffuzlarnn b i r az farkl
olmas ( b u r a d a k i o' ve o"nllerinin telffuzu uvaadaki d u d a k nl-
.leleri olan 5 ve e seslerine ok yakndr).
nszler sisteminde Kpak-Bulgar blm, uvaadan bilhassa
bz nszlerin incelmi ekillerinin bulunmas ile ayrlr (p, p'; b, A';
m, m; d, d' v.b.), s' ( b u n u n yerine y, j veya c sesleri geer) ve v
( Kpak-Bulgar dillerinde' bu ses ancak son devirlerde ve yabanc k e l i
m e l e r d e kullanlmaa balanmtr) seslerinin bulunmas.
2. Kpak-Ouz (Uz-Polovets) bl m
Kpak-Ouz blmne e s k i l e r d e n Polovets ve b u g n k

l e r d e n K a r a i m , K u m u k v.b. dhil olup, balca hussiyetleri'unlar-
d r : s e s b i l g i s i s a h a s n d a a. Kpak-Nogay blmndeki s
y e r i n e ( m s l . tas yerine tas ta) ve yerine p ( m s l . ka- yer.e ka*
-kamak bulunmas ( b z Polovets ive ve azlar e k a r a i m c a d a
Kpak-Nogay hussiyetleri de m e v c u t t u r ) ; A. kelime banda dier
^blmlerdeki jjc yerine y bulunur ( msl. joljcol yerine y o l yol).
M R. Rahmeti Arat
3. Kpak-Nogay blm
Kpak d i l l e r i n i n yalnz bugnk N o g a y , Kara-Kalpak ve Kazak:

d i l l e r i n i i h t i v a eden b u blmn vct bulmas, yukarda da iaret
edildii g i b i , Altn-Ordu devletinin dalma devrine tesadf etmekte
ve dier d i l l e r i n inkif ile i l g i l i bulunmaktadr.
Kpak-Nogay blm, tarih bakmndan daha eski olan Kpak-
Eulgar ve Kpak-Ouz blmlerinden u hussiyetler ile ayrlmakta
d r : a. ve s sesleri yerine ves seslerinin gemesi ( m s l . ka- yerine-
tas- kamak, k yerine ks k v . b . ) ; 6. bz durumlarda ve b i r
l i k t e bulunduklar nszlerin te'siri altnda, mjbjp ve njdjl seslerinin,
deiik kullanlmas.
IV. K A R L U K GURUBU
K a r l u k g u r u b u trk d i l l e r i n i n ark ve g a r p dallar arasnda orta.

b i r d u r u m d a bulunmaktadr. Nisbeten son devreye ( X . X I . asrlar)-
it olan b u d i l birlii, Kara-Hanllar d e v r i n d e b i r taraftan garb ve
ark trk dilleri ile dier taraftan o r t a A s y a ran d i l l e r i n i n karlkl,
te'srler neticesinde vct bulmutur.
K a r l u k g u r u b u , K a r l u k - U y g u r ve Karluk-Harzem olmak zere, i k i .
blmden i b a r e t t i r .
Bu g u r u b u n hussiyetleri: s e s b i l g i s i s a h a s n d a a. gerek
ayr d i l l e r d e ve gerek bunlarn ivelerinde, nl saysnn alt d o k u z ara
sndan ( b z a n d a h a fazla) deimesi, b. k nsznn muhtelif incelme-
d e r e c e l e r i ; c. p, r, k nszlerinin sadallamamas; d. g sesinin muha
fazas veya kelime sonlarnda k olmas ( m s l . sarr veya san yerine
sanjsark san, trik diri, lk lv.b.}; g r a m e r b n y e s i n ,
d e o . -ganj-gen isim-fiil eklinin yaygn olmas ( O u z dillerinde bunun
yerine ya ksaltlm ekli olan -anj-en veya -dll-dik ekilleri kullanlr),.
b. -makj-mek y e r i n e , -aj-g isim ekillerinin kullanlmas, c. i l g i hlinder
-nnj nih e k i n i n tam ekli ile kullanlmas ve nszlere gre, deiik
ekillerin bulunmamas ve kma hlinde -din ekli, d. t o p l a m a say s
fatlarnda -eg(si) ( O u z -ile{si) vs Kpak -au (), -ev(i) y e r i n e ) ek
l i n i n kullanlmas ( m s l . O u z . ikkih(si) ve Kpak ekev(i) yerine-
ikeg(si) ikisi, her ikisi), . e. hareket isminde -unj-in ( m s l . kor
kun), f. nc ahs zamiri iin ol yerine u (/).
Tarih bakmdan muhtelif d e v i r l e r e it b i r ka d i l i ihtv eden

K a r l u k g u r u b u , y u k a r d a da iret edilmi olduu g i b i , b i r b i r i n d e n ,
farkl hussiyetleri hv i k i blme ayrlmaktadr.
Trle ivelerinin tasnifi 117
1. Karluk-Uygur blm
K a r l u k - U y g u r d i l blm, X . X I . asrlarda teekkl eden ve tarihte

Kara-Hanllar devleti ismi ile tannan k a v i m ve halklar topluluuna
it olup, balca i k i dilden teekkl etmektedir. Bunlardan b i r i U y
g u r , Trge, Y a m a ve K a r l u k k a v i m l e r i n i iine alan Kara-Hanllar
devletinin edeb d i l i d i r . ran k a v i m l e r i n i n d i l l e r i ile karlamada glip
kan bu d i l , bu karlkl t e ' s i r l e r altnda, ayn zamanda mhim mk-
darda, nce arap ve sonra Smn devletinin ran edeb dillerinden
olmak zere, iran-arap lgat hazinesini benimsemitir. Kara-Hanhlarm
dil bidelerinden, b i r i Baasagunlu Yusuf Has H a c i b ' i n Kutadgu Bilig ' i
ve dieri M a h m u d Kgar'nin Divan lgati H-trk' olmak zere, i k i
byk eser mevcuttur. ,
Bu blme dhil i k i n c i d i l ise, daha s o n r a k i bir d e v r i n edeb dili
o l u p , X I I . X I V . asrlara, yni Moul istilsndan s o n r a k i b i r devreye
it bulunmaktadr. Bu d i l essnda Kara-Hanllar ( U y g u r ) d i l i n i n an-
'ane ve hussiyetlerini muhfaza etmi olmakla beraber, ayr edeb
eserlerin yazlm olduu muhit ve mahallerin hussiyetlerini alm ve
bundan dolay, daha s o n r a k i eski zbek d i l i n d e grld g i b i , um
m k a i d e l e r i n dna kmtr.
Bu dilde yazlm edeb eserler unlardr: Nsreddin Rabgz, K
sasa'' l-enbiya ( X I V . asr), E d i b A h m e d Ygnek, Atebet'l-Hakayk
( X I . X I I . asr). Bu edeb d i l i n unsurlarn, U y g u r ktipleri elinden
kan Altn-Ordu yarlklarnda da grmekteyiz.
K a r l u k - U y g u r blm hussiyetleri unlardr: a. y~> z v e y a d
tekablnn mevcdiyeti ( m s l . dier d i l l e r d e k i iygi yerine ezk~- edk
iyi, aygr y e r i n e azgir ad gir. v.b.), b. -u,' -yu zarf-fiil eklinin b u
lunmas ( m s l . otlayu), c. -ina, -gina zarf-fiil ekli, d. -us isim-fiil
v e alukj-glak hareket isim ekilleri ve e. ilve n sesinin bulun
mas ( m s . iinde v.b.) ile gramer bnyesinde ve esas sz hazinesin-
d e k i hussiyetler.
2. K a r l u k -H arzem blm
Karluk-Harzem blmne, t a r i h bakmndan, daha s o n r a k i devire

it yaz ve konuma d i l l e r i dhildir. Bunlarn en eskisi X I I . asra it
olan H o c a A h m e d Yesev'nin Divan- Hikmet'inin d i l i olup, O u z ve
Kpak hussiyetlerini tayan bir konuma d i l i n d e n meydana gelmi
t i r . Yesev v e ayn zamanda o n u n halefi-timizlerinin ( m s l . Har-
zemli Sleyman Bakrgn, Hakm A t a ), yaayan Ouz-Kpak ive
leri ile Kara-Hanllar edeb d i l i zerine k u r u l a n d i l i , o r t a a Kara-
118 R. Rahmeti Arat
Hanllar-Harzem d i l i olarak da i s i m l e n d i r i l e b i l i r d i . Bu d i i , bilindii g i b i ,

daha sonra, artk Moul istilsn ritekip, t a r i h bakmndan, daha
yakn b i r devirde meydana gelen ve a y n r blme dhil i k i d i l i n es
sn tekil etmitir: biriCuc ulusunun ark ksmnn, yni H a r z e m ' i n
edeb dili ( e n byk bidesi ir Harezm'nin 1353're kaleme ald
Muhabbet-nme ' d i r ) , d i e r i a a t a y ulusunun edeb eski-zbek d i l i .
Bu sonuncusu, yni eski zbek edebiyatnn parlak d e v r i , T i m u r l u -
lar devrinin sonlarna doru, eski zbek dilini yaratan dh ir A l i
r Nev ( 14411501 )'nin faliyet ve icat d e v r i n e rastlar ve Zahreddin
M u h a m m e d Babur ( 1 4 8 3 1 5 3 0 ; Babur-nme), M u h a m m e d Slih ( lrn.
1535; Sban-nme) v . b . eserlerini bu dilde yazmlardr. Bu d i l , T i -
murlular devletinin dalmas ile o r t a y a kan Buhr, H i v e ve H o k a n d
hanlklarnn da edeb dili olmutur.
Bylece Karluk-Harzem blmne u diller dhil bulunmaktadr:

a. orta a dillerindenKara-Hanllar-Harzem ( H o c a A h m e d Yesev ' n i n
eserleri ile tilmizleri Hakm A t a v . b . d i l i ) , Harzem edeb d i l i zerine
teesss eden A l t u n - O r d u dili ve en yksek eklini T i m u r l u l a r dev
r i n d e bulan eski zbek d i l i , b. bugnk dillerden U y g u r ( m u h t e l i f
iveleri e b i r l i k t e ) ve zbek ( b t n iveleri i l e ) d i l l e r i . B u n l a r d a n
i l k i U y g u r d i l i , K a r l u k - U y g u r blmnn bz hususiyetlerini i h t i v a
ettii g i b i , i k i n c i s i zbek d i l i , yalnz Karluk-Harzem blmnn
hussiyetlerini hvidir.
Bu blm K a r l u k - U y g u r blmnden ayran balca hussiyetler
unlardr: a. z^>y ( m s l . azr ~ adgr yerine aygr aygr), b,
iz > o r t a t, c. ykleme hli e k i n i n tam ekli ( m s l . kzn yerine
kzn kzn v e ilve n sesinin bulunmamas { msl. iinde yerine i ide
iinde; orta-a d i l l e r i hri), d. n-damak henginin kaybolmas ve
nllerde d u d a k henginin zayf te'siri, e. bz dillerde huss nl
u y u m u , / . isim ve f i i l ekillerindeki f a r k l a r ve bilhassa K a r l u k ve O u z
ekillerinin yan-yana bulunmas ( m s l . f i i l isimlerinde. -a\-g, -ulukl
glk ile yan-yana -makj-mek, -makhk',-meklik; sim-fl ekillerinde
-tsr, -acak ve -ay ve g. sz hazinesinde grlen hussiyetler.
B.
TRK DLLERNN ARK HUN D A L I
ark H u n dalna dhil d i l ve h a l k l a r , sras ile, ark H u n kavm

birlii, ark Gk-Trk hakanl, eski U y g u r devleti ve Krgz kavm
birliini tekil eden trk kavimlerinden terekkp etmi ve bunlardan.
bylece, b i r i U y g u r ve dieri Krgz-Kpak g u r u b u olmak zere,

iki kavm b i r l i k ve bunlarn d i l i meydana gelmitir.
ark H u n daln garb H u n dalndan ayran balca hussiyetler
unlardr : s e s b i l g i s i s a h a s n a eski diller (Gk-Trk, Yenisey-
O r h u n ve eski U y g u r ) hri, ark dalna dhil d i l l e r i n ounda, -ai-eg
ses guruplarnn birlemesi neticesinde vcda gelen uzun nllerin
bulunmas ( b u h u s s i y e t yeni Moul ivelerinde de m e v c u t t u r ) , &
Trk d i l i n i n g a r p dalndaki y yerine, muhtelif ivelerde z, d, t sesle
r i n i n kullanlmas ( m s l . ayak yerine adakjazak v.b.; nisbeten y e n i olan
Krgz ve A l t a y d i l l e r i hri), c. sadah ve sadasz dt,bp,kg,s^z
nszleri arasndaki farkn zayf veya hi bulunmamas; bunlarn her ifti
ayn sesin farkl ekilleri g i b i telkki edilmektedir ( a n c a k b u g n k
A l t a y , Hakas v . b . edeb dillerinde b u sesler birer ayr kymet kazan
maa balamtr), d. g a r p dalnda ummiyctle kullanlmakta olan -u,
h seslerinin ark dalnda bulunmamas; g r a m e r b n y e s i n d e a.
mrekkep cmle eklinin daha az inkif etmi olmas ve b u n d a n d o
lay balama edtlarnn azl, b. isim ve fiil terkiplerinde ok inkif
etmi olan ekil birlemeleri; s z h a z i n e s i n d e sz hazinesinde
grlen f a r k l a r ve b i r de, g a r p dalndaki arap-fars kelimeleri y e r i n e j
ark dalnda mhim m i k t a r d a moulca kelimelerin bulunmas.
Burada ancak ark daln garp dalndan ayran esas f a r k l a r a ia

ret edilmitir; her i k i g u r u p iinde kendilerine has daha b i r ok h u
ssiyetler mevcuttur.
1. U Y G U R GURUBU
U y g u r g u r u b u ark d a l m a dhil dillerin ounu iine almaktadr

Bu g u r u b a dhil btn diller, U y g u r k a v i m l e r i n i n , mildn i l k asrla
rndan balayarak, H u n , S i y a n b i , Gk-Trk, U y g u r v . b . kavm b i r l i k
lerin iinde bulunduklar ve uzun sren b i r d e v i r d e teekkl etmitir.
U y g u r gurubunun bu daln ikinci g u r u b u o l a n Krgz-Kpak g u
r u b u n d a n ayran umm vasflar unlardr: a. k e l i m e ortasnda,,y y e
rine, t-^-d~z seslerinin bulunmas ( m s l . ayak yerine atah^ adak'~
azak ayak), b. kelime sonunda, y y e r i n e , t^s seslerinin bulunmas
( m s l . kay- y e r i n e kat- dkmek ve boy, boym yerine pos, poztm ken
d i m ) , c. kelime sonunda sadah sesinin muhafazas ( m s l . ta d a *
v.b.).
U y g u r g u r u b u , b u n l a r d a n baka, gramer bnyesi ve kelime hazi
nesi bakmndan d a mhim f a r k l a r arzetmektedir.
U y g u r gurubu, Uygur-Tukyu, Y a k u t ve H a k a s olmak zere, ij
blme ayrlmaktadr.
R. Rahmeti Arat
1. Uygur-Tukyu blm
U y g u r - T u k y u blm, t a r i h bakmndan, U y g u r g u r u b u n u n en es
k i s i n i tekil etmekte ve eski dillerden Yenisey-Orhun bidelerinin dili
le eski-Uygur d i l i n i ve bugnklerden T u v a ile Karagas d i l l e r i n i
iine almaktadr. (
Bu blmn balca hussiyetleri: s e s b i l g i s i s a h a s n d a

C7i. kelime ortasnda, dier d i l l e r d e k i t^-z^y yerine, d sesinin bu-
llhmasi ( m s L atah, azak, ayak y e r i n e adak ayak, ayrlmaz yerine
admlmaz ayrlmaz, iygi yerine edg iyi, kayrak ~ kazruk ye
dine kudruk kuyruk v.b.), 6. kelime sonunda, dier d i l l e r d e k i s y
Terine t ( m s l . kuy- ~ kas- yerine kat- dkmek), c. it, rt nszle-
s n d e k i benzememezlik ( m s l . krdi yerine kr ti grd>, ldi yerine
olti ld v.b.), d. nllerde d u d a k henginin bulunmamas, e. k e
lime sonunda sadl , g seslerinin muhafazas ( m s l . ta da-,
Beg bey v.b.), /. gelecek zaman iin, -arj-er yerine daha ok -arj-r
ve -rj-ir ekillerinin kullanlmas, g. n sesinin mevcdiyeti. Bu blme
dhil dillerde sz hazinesinin eskilii ve mhim mkdarda in ve sans-
irite kelimelerin bulunmas d a b i r hususiyet tekil eder. B u blmn
sz hazinesindeki hussiyetleri gstermek zere, O r h u n bidelerindeki.
s a k e l i m e l e r e iaret edilebilir: sabim szm, budun halk, sle- harb-
stmek, sOsi askeri, nen nesne, hi, duk mukaddes, balk e-
3fi- ve yardmc edatlardan ermi, erin v . b .
2. Yakut blm
Y a k u t blmnde yalnz Y a k u t dili bulunmaktadr. Y a k u t l a r , d i

er trk k a v i m ve dillerinden, ok d i l l i kavimler, bilhassa T u n g u z ve
eski A s y a k a v i m l e r i ile tecrit edilmitir.
Bugnk Y a k u t d i l i , U y g u r d i l i ile mterek bz hussiyetlere
ahip o l m a k l a berber, U y g u r g u r u b u n d a n u n o k t a l a r d a ayrlmakta
dr: a. keme ortasnda, y~d~-z y e r i n e , t sesinin bulunmas ( m s l .
ayak ~ adak ~ azah yerine atah ayak), b. kelime banda, y ~ j c ***
dT-^ y e r i n e , s sesinin bulunmas ( m s l . yl~-jl~cl~~d', il y e r i n e
sil yl, y o l jol~col~ol yerine suol yol), c. bz kelimelerde
sz bandaki s sesinin kaybolmas { m s l . seglz yerine a sekiz, sen
^ l i n e en sen), d*, kelime ortasnda s ( < 0 < f ) sesinin h olmas ( m s l .
htsah bak, pak yerine bhah bak), e. dier trk dillerinde
bulunmayan ve a, f i , uo eklinde ykselen diftonglarn mevcdiyeti.
Bunlardan baka Y a k u t dili gramer bnyesi ve bilhassa ekil b i l g i s i
ile sz hazinesinde de b i r ok hussiyetlere mlik bulunmaktadr.
3. Hakas blm
Hkas blm i k i ksmdan ibaret o l u p , b i r i n c i ksmaHakas d i l i

' ( i k i ive g u r u b u n u iine almaktadr: 1. ldayan Sagay ve Beltir
iveleri, 2. czldayan Ka, K o y b a l , Kzl ve or iveleri; or d i l i n i n
U r a s ivesi, Sar-ygur ivesi, b u g n k H a k a s diline dhil o l m a y a n
Kama ve Kerik azlar), ikinci ksma or d i l i n i n K o n d o m ivesi,
A l t a y dilinin iml iveleri (ernevo veya Y-Kiji ( T u b a ) ivesi, K u
mand ( K u b a n d ) ivesi, L e b e d v e y a K u u - K i j i ( a l k a n d u u , alkan-
duu ivesi) dhildir.
Bu blmn hussiyetleri: a. kelime ortasnda, dier d i l l e r d e k i
t f ^ d ^ - i sesleri y e r i n e , z sesinin bulunmas ( m s l . ayak, adak, atak,
yerine azah ayak v . b , ; K o n d o m ivesi ile A l t a y d i l i n i n iml iveleri
h r i ) , b. kelime sonunda, dier d i l l e r d e k i y yerine, s z seslerinin b u
lunmas ( m s l . kiy- yerine kes- giymek v.b.; K o n d o m ivesi ile A l t a y
-dilinin iml iveleri h r i ) , c. kelime banda, dier d i l l e r d e k i y ~ j ~ c
- " d ' - ^ s sesleri yerine, ve n ^ r i seslerinin bulunmas ( m s l . yl, fil,
Cif, d'l, sil yerine il yl ve yamtr yamr yerine namr\lri'amr\'/
.nabarnanmur yamur v.b.), d. kelime ortasnda m / / 6 ~ n sesle
r i n i n kark kullanlmas { m s l . keme yerine kebe gemi, temir yerine
iebir demir v.b.), e. pil geijjpileei bilen, bilici t i p i n d e isim-fiillerin
m e v c u d i y e t i ve dier ses ve ekil hussiyetleri ile sz hazinesinde
grlen f a r k l a r .
II. KIRGIZ-KIPAK GURUBU
Trk dillerinin mstakil b i r g u r u b u n u tekil eden Krgz-Kpak

gurubu bugn, Krgz ve A l t a y olmak zere, i k i yaayan d i l ile temsil
edilmektedir.
Bu g u r u b u n balca hussiyetleri unlardr: a. tam teekkl etmi
olan sekiz normal ve sonradan vcda gelen altsekiz uzun nl, b. n
llerde dudak uyumunun daha ok inkif etmi olmas, c. sadah ve sa-
dasz nszlerin ivelerce zayf ayrt edilmesi, d. Kpak-Ngay guru-
b u n d a k i s sesleri yerine, seslerinin bulunmas ( m s l . ka- yerine
Jca- kamak v e bas yerine ba ba), e. kelime banda ummiyetle
sadasz nszlerin bulunmas (bilhassa A l t a y d i l i n d e ) , / . nller ara
snda bulunan nszlerin sadallamas (bilhassa A l t a y d i l i n d e ; b i r ok
.ivelerinde mhede edilmekle berber, b u hussiyet Krgz d i l i iin
umm deildir), g. eski trk d i l l e r i ile mterek bir ok g r a m e r e
k i l l e r i n i n m e v c u d i y e t i , h. ahs eklerini ksaltma temyl ( b i r i n c i ve
122 R. Rahmeti Arat
i k i n c i ahslarda i y e l i k ekleri i l e , ekil bakmndan, birlemi olduu,

hlde, mnaca ayrt e d i l m e k t e d i r ) v . b .
Krgz-Kpak g u r u b u n a g i r e n d i l l e r , trkenin ark dalna dhil
bulunduklarndan, g a r p dalna dhil dillerden byk m i k d a r d a moul
ve daha az m i k t a r d a ( A l t a y diline nisbetle, Krgz d i l i n d e daha fazla)'
arap-fars kelimelerinin bulunmas ile de ayrt e d i l m e k t e d i r .
Bylece trk d i l l e r i , tarih bakmndan ve d i l hussiyetlerine g r e r
yle b i r tasnife tb t u t u l a b i l i r :
A.
TRK DLLERSN GARB HUN DALI
L BULGAR GURUBU
a. Eskilerden
. Bulgar
2. Hazar.
b. Bugnklerden
3. uva
11. OUZ GURUBU
1. Ouz-Trkmen blm
a. Eskilerden
1. O u z ( X . X I . asrlar; M a h m u d K g a r )
b. Bugnklerden
2. Trkmen
3. T r u h m e n
2. Ouz-Bulgar blm
a. Eskilerden
1. Peenek
2. Uz
b. Bugnklerden
3. Gagauz
3. Ouz-Seluk blm
a. Eskilerden
1. Seluk
Trk ivelerinin tasnifi 2S
2. E s k i Osmanl

b . Bugnklerden
3. zer
4. Trk ( O s m a n l )
Di. KIPAK GURUBU
1. Kpak-Bulgar blm
a. Eskilerden
1. Altn-Ordu ( g a r b )
b. Bugnklerden
2. T a t a r ( K a s m , Mier v . b . )
3. Bakrt
2. Kpak-Ouz ( U z - P ol o v e t s ) blm
a. Eskilerden
1. Polovets (Moul devrinden nce v e
sonra = Kpak, K u m a n )
b . Bugnklerden
2. K a r a i m
3. K u m u k
Kpak-Nogay blm
Bugnklerden
1. N o g a y
2. Kara-Kalpak
3. Kazak
IV. KARLUK GURUBU
1. Karluk-Uygur blm
Eskilerden
1. Kara-Hanllar devleti trk dili
(Divan lgati't-trk, Kutadgu Bilig)
2- Kara-Hanllar d e v r i n d e n sonraki trk
d i l i (Hibet'l-hakayk, Ksasu'l-enbiya)
124 R. Rahmeti Arat
2. Karluk-Harzem blm
a. Eskilerden
1. K a r l u k - Harzem
( A h m e d Yesev, Divan- Hikmet v.b.)
2. A l t m - O r d u (ark; Muhabbet-nme v.b.)
3. E s k i zbek
b. Bugnklerden
4. z b e k ( K p a k iveleri hri)
5. U y g u r ' ( y e n i , btn iveleri ve bunlar
arasnda Salar ve H o r o n )
B.
TRK DLLERNN ARK HUN DALI
I. UYGUR GURUBU
1. Uygur-Tukyu blm
a. Eskilerden 1
1. O r h u n bidelerinin eski O u z dili

(Tukyu)
2. Eski U y g u r
b. Bugnklerden
3. T u v a ( U r e n l j a y , S o y o t , S o y o n )
4. Karagas ( T o f a )
2. Yakut blm
Bugnklerden
Y a k u t ( D o l g a n ile b i r l i k t e )
3. Hakas blm
Bugnklerden
1. H a k a s ( b t n iveleri)
2. Kama
3. Kerik
4 . or
5. A l t a y d i l i n i n iml iveleri
( T u b a , alkanduu, K u m a n d ) '
6. S a n U y g u r
0. KIRG1Z-K1PCAK GURUBU
Bugnklerden
i 1. Krgz
2. A l t a y ( A l t a y , Telet,
Telengit iveleri)
ili.
TRK VELERN TASNF TECRBELERNDEN

IKAN NETCELER
1. T a s n i f i n essn tekil eden ses h us s i y e t le r i.
Yukarda neir tarihlerine gre sralanm plan mevcut tasnif

tecrbeleri gzden geirilirse, bunlarn byk b i r ksmnn ive tasnifi
o l m a k t a n ziyde, trk k a v i m l e r i n i coraf esaslara gre sralama tec
rbesinden ibaret olduu grlr. Trk iveleri arasndaki ess f a r k
larn azlndan dolay kavimler ile ive hudtlan ok defa birletii
iin, bunlar ancak bir dereceye kadar ive t a s r i f i g i b i telkki edilebi
lir; fakat asl gyebakmndan, ive tasnifi o l m a k t a n uzaktr. B e r e z i n
zamannda ive t e t k i k l e r i n i n henz balang devrinde bulunduu d-
nfrse, asl tasnif tecrbesi R a d l o f f ile balamtr denilebilir.
K o r ' u n tasnifi buna yeni b i r gr tarz ilve etmi ve S a m o y -
l o v i ise, b u i k i ess birletirmek, ive guruplarna bunlarn tarih
malzemesini eklemek ve guruplar corf-tarih-kavm isimler ile ad
landrmak suretiyle, daha vzh v e kullanl b i r ekil vermitir.
Bogoroditskiy ile R s n e n bu esslar bir az daha genilet
mi ve derinletirmilerdir. N e m e t h ' n iaret etmi olduu ses u n
suru ok mhimdir; kendisinin bu meseleye ancak dolays ile tems
ederek, ivelerin tasnifini bir btn olarak ele almam olmas te'essfe
ayandr.
Trk ivelerinin t e t k i k i n d e R a d l o f f ' u n mlzemesi, btn kusur
larna ramen, nasl hl bir teme! tekil ediyorsa, trk ivelerinin
tasnifinde de en mhim esslar yine bu lime borluyuz. Trk ive
lerinde grlen balca farklar seslerin muhtelif ivelerde alm olduu,
ekiller tekil ettii iin, ivelerin tasnifinde d e , ess olarak, ses h u
susiyetlerinin alnmas tabidir. R a d l o f f ' u n ses hususiyetlerini, tasni-
126 R. Rahmeti Arat
f o l m a k t a n ziyde, t a v s i f i b i r ekilde ele alm olmas trk d i l b i l g i

sinin o z a m a n k i d u r u m u ile i l g i l i d i r . Daha sonraki tasnif tecrbele
rinde, ivelerin b i r oklar iin mterek o l u p , ive guruplar arasn
d a k i mnsebetleri gstermek bakmndan b y k ehemmiyeti olmayan
hussiyetler yerine, her ive g u r u b u n d a ayn-ayr inkif y o l u tkip
etmi olan bz mhim sesler zerinde d u r u l m a k suretiyle, daha umm
esslara doru gidilmitir.
imdiye kadar trk ivelerinin tasnifi tecrbelerinden elde edilen
neticeye gre, t a s n i f i n essn tekil eden ses hussiyetleri, bunlarn
d a h a yakndan belirtilmesi ile, yle hulsa e d i l e b i l i r :
1. asl veya inkif y o l u ( m s l . J > z ) ile meydana gelen z sesi

nin muhfazas veya r sesine inkilp etmesi;
2. i ve d sesleri ile d sesinin z ve y eklinde inkif;
3. tek heceli szlerin sonundaki sesinin muhafaza edilmesi
v e y a v (y) olmas;
4. brden fazla heceli szlerin s o n u n d a k i sesinin muhfazas
v e y a sadszlaarak k olmas yahut dmesi;
5. tasrif eklerinin bandaki sesinin muhfazas veya dmesi;
6. kelime bandaki y ~ s sesleri hussiyeti.
Buna gre, trk ivelerinin tasnifinde ess tekil eden hussiyet
ler z ~ - r , j - ~ s - ile d (t) ve seslerinin muhtelif ive guruplarnda
alm olduu ekillere inhisar etmektedir, ol- ve bol- sz fark tasnifin
essna it olmayp, daha ok bir tek ive gurubunun vasfn tekil
eder. -an ve -sn ekleri ekil b i l g i s i shasna g i r m e k l e berber, alnan
mislde, e k t e n ziyde, sesinin eklerin bandaki d u r u m u ile i l g i l i d i r .
leride bu esslarn bir az daha geniletilmesi mmkndr. ive
l e r i n tasnifinde ses hussyetlerinden baka, ekil bilgisi sahasnda
.grlen hussiyetlerden de istifde edilebilir. Trk dilinde mevct ek
lerin b i r ksm trkenin tarih inkif seyrinde ayr merhalelerin mal
olmu, bir ksmi ise, bugnk ivelerde ve bu ivelerin b i r e r husu
s i y e t i n i tekil edecek mhiyette, ekil, mna ve cmledeki kullanlna
g r e , kymetini, az-ok deitirmitir. Bu bakmdan bz e k l e r i n de
tasnifte m u a y y e n b i r yer almas mmkndr. Bunlara b i r de, b i r tas
nif unsuru o l a r a k , bz kelimelerin ayr ive guruplarnda kujlamhp-
Jtullanlmamas ilve edilebilir.
Trk ivelerinin tasnifi henz tatmin edici bir hle gelmemi o l
makla berber, yukardaki tecrbelerden aka grld g i b i , git
tike vzh bir ekil almaa doru gitmektedir. Bu shada daha sarih
b i r neticeye ulalmas ise, daha evvelce de iret edildii g i b i , ivede-
Tn tasnifinde gz nnde bulundurulmas icp eden ess meseleler

zerindeki aratrmalarn gelimesine baldr.
2. ivelerin adlandrlmas
Trk ivelerinin tasnifinde karlalan mhim meselelerden b i r i n i

tekil eden ivelerin adlandrlmas zerinde ayrca veya dclays ile
durulmu olmakla berber, henz sarh b i r netice elde edilememitir.
Yalnz tasnife it olmayp, ayn zamanda trklk b i l g i s i n i n btnn
de i l g i l e n d i r e n b u meseleyi ileride de srarla t a k i p etmek lzm gele
cektir.
Trk ivelerinin bu iveleri konuan k a v i m i s i m l e r i ile adlandrl
mas en tabi b i r hal resi o l a b i l i r d i . Fakat trk k a v i m l e r i n i n b i r
ksm son zamanlara kadar k e n d i kavm bnyesini v e dolays ile
kavm ismini muhafaza etmi olduu hlde, dier bir ksm, bilhassa
ok eskiden yerleik hayat ve medeniyete gemi olan ksm, artk
kavm bnyesini ve bununla b i r l i k t e kavm ismini terketmi b u l u n m a k
tadr. Trklerin kavm teekkl henz ayr b i r t e t k i k mevzuu olarak
ele alnmam olduundan, mevct kavimler arasndaki mnsebetler
ile bunlarn tarih devirlerde mensup bulunduklar kavm guruplarn
,:tesbti, imdilik, imknszdr. O n u n iin trk k a v i m l e r i n i n ve dolays
ile ivelerinin b i r ksmnn k a v i m isimleri ile, b i r ksmnn d a coraf
mevkilerine gre adlandrlmas, ister-istemez, daha b i r mddet d e v a m
edecektir.
Trk k a v i m ve ivelerinin adlandrlmasnda grlen tuhaflklardan
b i r i d e , ayn k a v i m ve ive iin muhtelif isimlerin kullanlmakta olma
sdr. Bunlar arasnda bu k a v i m l e r i n k e n d i l e r i tarafndan kullanlan
isimler yannda, bunlara komular tarafndan verilen simler ile ze
r i n d e veya yaknnda yaadklar ehir, nehir, d a v . b . veya idar
t a k s i m a t t a dhil bulunduklar idr blgelere gre v e r i l e n isimler de
mevcuttur. Bunlarn ok defa gelii-gzel kullanlmas ve bir ok ilm
eserler ile el kitaplarna gemi bulunmas, iin aslna vkf olmayanlar
iin, bzan iinden klmas g bir durum yaratmaktadr. Bu vaziye
t i n birdenbire deitirilmesine imkn yoktur- Fakat b u meselenin, ayr
b i r mevzii olarak ele alnmas ve h e r k e s tarafndan tereddtsz k u l
lanlabilecek bir sistemin Vcda getirilmesi zardir.
3. ive guruplar
Trk ivelerinin tasnifinde karlalan glklerden b i r i de mev-

ct ive|enn muhtelif guruplar iindeki y e r i n i n ak olarak tyini me-
128 R. Rahmeti Arat
selesidir. Bz ivelerin imdiye kadar hi t e t k i k edilmemi olmas,,

bzlarnda ise, mevct b i l g i n i n kfi gelmemesi, bunlarn u v e y a b u
ive g u r u b u n a idhlinde tereddt yaratmaktadr. K a v m i teekkl v e
ive bakmndan, komularnn k u v v e t l i te'siri altnda kalm olan ive
lerde de ayn glklerle karlalmaktadr. Trk ivelerinin tasnifinde,,
bilhassa cenb-i ark S i b i r y a ile Trkistan mntakalarndaki ivelerin
guruplandlmasnda grlen kark d u r u m , bu iveler hakkndaki
malmatn azlndan ileri gelmektedir. imdiye kadar ayr-ayr iveler
hlinde g u r u p l a r d a yer alan bz d i l zmrelerinin birletirilmesi de-
b e l k i mmkn olacaktr; bylelikle bir taraftan tasnif guruplar hafif
l e r , dier taraftan da ivelerdeki azlarn tesbitine doru g i d i l e b i l i r .
Trk ivelerinin tasnifinde grlen vuzuhsuzluun sebeplerinden

b i r i n i de asl ive mefhmunun henz sarhatle tyin edilmemi olmas,
ve tasnifte b u mefhmun dna klarak, ummiyetle mevct btn
d i l malzemesinin, ufk b i r ekilde, yan-yana sralanm bulunmas te
k i l etmektedir.
Mevct iveler, muayyen artlar altnda ve d i l i n her hngi b i r
devresinde anadilden ayrlarak, d i l i n umm inkif ile b i r l i k t e , b i r
de k e n d i hudtlar iinde ve huss bir inkif seyri t a k i p etmi o l
duklarndan, bunlarn balca farklarn tekil eden ses, ek ve k e l i m e
hussiyetleri o devrenin d i l mlzemesi ile izah e d i l e b i l m e l i d i r ; baka
b i r tbirle, byle b i r devrenin mlzemesi ile izah edilebilen iveler b i r
g u r u p iinde toplanmaldr. ( M s l . trk ivelerinin tasnifinde ess un
sur olarak kabl edilen bz seslerin farkl inkiflar iin kr. i . 1-
ta, ta, da, tav{u), da, t, t<,ta; 2. ba, pa, bav(u), pav(a) b,.
p<ba; 3. ya, ya, a, yau(), y,, y<ya; 4. sa, sav(a),.
sB, so, s~<.so; 5. ya-, yav(u)-, cav{a)-, y-, c-, - <.ya-, I I . 1.
tah, tal, talk, tav{a)l, tav(u)du, tol < tal; 2. bah, balk,,
bavula, bav(y)h, pav{u)l, bl < bah; 3. yal, yalk, yal, yl
yl3 <.ycl. I I I . 1. tos- ( < r o z - ) , toy-, doy-, tay- < r W - ; . ts- (</z-)-
ty-, t~U<itd~; 3. askr, aksr, ayr <adr v.b. v.b.). Bugnk trk
ivelerinde grlen f a r k l a r bylece bu seslerin henz asl ekillerini,
muhafaza eden bir devreye gtrl-bilmektedir. Bunlar kendinde
birletiren devi e, umm olarak, eski trke tbiri ile adlandrla
b i l i r e de, bu tbir ancak her hangi bir devreye nisbetle b i r ky
met ifde etmekte, f a k a t . m u h t e l i f ' d e v r e l e r bahis mevzuu olunca,
sarahatini k a y b e t m e k t e d i r . Bugnk duruma nisbetle eski olan b i r
d e v r e n i n , trk dil.hin tarih inkif bakmndan da eski elmas icp
etmez. stanbul'da toplanm olan i k i n c i d i l kurultaynda ( 1 9 3 4 ) , trk-
ivelerinin mene' ve guruplandrilmasna dir yapm olduum bir
teblide, b u d e v r e n i n adlandrlmasna temasla, b u n u n , eski trke

malzemesinin en mhim ksmn tekil eden U y g u r metinlerine nisbet
ile, Uygur devri tbiri ile" karlanmasn teklif etmitim. Trk d i l i n i n
tarih inkif ve b u n u n muhtelif- d e v r e l e r i tesbit edilerek, muayyen
b i r stlah sistemi vcde getirilinceye k a d a r , b u tbirin yahut bunun
la ifde edilmek istenilen mefhmu iine alan dier bir tbirin k u l l a
nlmas, karlklar nlemek bakmndan, faydal olacaktr.
4. Yakut ve uva leheleri
Trk d i l i ilesi iinde: bulunmakla berber, dier ivelerinkine nis-

betle daha farkl hussiyetler gsteren ve bu hussiyetlerin b i r ksm,
dier ivelerde olduu g i b i , trkenin mevct eski malzemesi le izah
edilemeyen i k i lehe (ive tbiri ile kasdedilen mefhmu kartrmamak
iin, ive yerine, bunlarn lehe tbiri ile karlanmas daha mnsip o l a
caktr) mevcttur: Y a k u t ve u v a leheleri. Bu i k i lehe dier ive
lerle ayn hizada mtalea edilmeyip, b u n l a r a tasnif cedvelinde huss b i r
yer ayrlmas daha doru olacaktr. Bu lehelerde mahede edilen ve
dier ivelerinkiuden farkl olan hussiyetler trk d i l i n i n daha eski*
bir d e v r i n d e mevct unsurlarn farkl inkif ile izah edilmelidir. Buna
gre, bugnk ive hussiyetlerin kendinde birletiren eski .bir
devirden baka, Y a k u t ve uva leheleri, ile dier ivelerin eski
d e v r i n i birletiren daha eski b i r devrenin kabl edilmesi lzmdr.
Bugn iin daha ok nazar olan b u d e v r e y i aydnlatacak mlzemeye
ship bulunmamakla berber, zamanla byle b i r mlzemenin, daha eski
devirlerden kalan metinlerin bulunmas veya mukayese y o l u ile te'sis
edilmesi suretiyle, elde edilebileceini mit etmemek iin de bir sebep
y o k t u r . Trk ivelerinin tasnifinde, mevct ive guruplarn yerletirir
ken, bunlarn yalnz ufk deil, ayn zamanda md sralarn d a d
nmek doru olacaktr.
:5. Tarih iveler ve yaz dili malzemesi
Trk ivelerinin tasnifinde mevzuun essna muhlif olan cihetler

den b i r i de, bugnk iveler zerinde d u r u l u r k e n , trk d i l i n i n tarih
inkif meselesinin gz nnde t u t u l m a y a r a k , d i l i n muhtelif inkif
merhalelerine it olan mlzemenin dorudan-doruya b u g n k ive
guruplar iinde mutlea edilmek istenilmesidir. Bir d i l i n umm bn
yesine ve dolay s ile onun btn belerine mil bir gelimesi oldu
u- g i b i yalnz ayr be hudutlar iinde kalan huss bir gelimesi de
r
Trkiyat Mecmuas.. 9
M R. Rahmaii A r a t h . "
vardr. Bunlardan d i l i n bnyesine i t olnlar^-dilin. inkif merhalele

r i n i ve;belere it olanlar ise ^ ive guruplarn erevelerler^'
. ^Trklerin k a v m i bnyesi, itimi teekkl tarz, siys ve kltr
t a r i h i n i n s e y r i , zaman-zaman ve yer-yer v u k u a gelen kaynamalara
ramen, muhtelif ivelerin meydana gelmesine ve m u a y y e n artlar al-, i
tnda bunlarn iindeki huss gelimelere msait bir zemin hazrlam--.'
tr. T a r i h i n e n eski d e v i r l e r i n d e n b e r i trk k a v i m l e r i n i n k e n d i dar . m u
;
hitleri iinde d e , b i r b i r i n d e n az-ok farkl, iveler vcda gelmi o l d u

u tasavvur edilebilir. ive; hussiyetlerini tebarz e t t i r m e k bakmndan
bugnk ihtiyalar tamamen karlamamakla berber, X I . asr o r t a l a
rnda trk k a v i m ve iveleri hakknda: Mahmd K , g a r 'nin yerjii
olduu mlmat mhimdir "ve b u meselenin incelenmesinde -yardm |
edecek mhiyettedir. Daha s o n r a k i d e v i r l e r d e ; kaleme alnm: buna .,
benzer dier eserlerden de b u hususta istifde etmek m m k n d r . , :
Eski devirlere it d i l mlzemesihin t e t k i k i n d e ivelere iret olabilecek '

hususiyetler zerinde d a h a - d i k k a t l i durulmas ile, 6u meselenin, aydn-.
latilmasi iin bz esslarn elde. edilmesi de mmkndr.v \i 1-^1
ive v e ive guruplarnn tarih.inkifn tkip hususunda istifde -
edilebilmekle berber, yalnz ive j n a h s l ^ olarak baklmamas ^lzjms
gelen-malzemenin en mhim ksmn, bilhassa tarih- devirler iin, jyaz;i-'
dilidmahsl tekil etmektedir. H e r yaz d i l i n i n iibalngita muayyen.?,
b i r . iveye dayand kabl e d i l e b i l i r . Trk. yaz d i l i n i n daha s o n r a k i
inkif merhalelerinde de muhtelif ivelerin byk te'siri olmutur. Fakat
y a z r d i l i , hi b i r devirde, yalnz o d evrenin, v e y a b i r , tekîve^ve ive
g u r u b u n u n d a r . hudtlari: inde kalmamtr.-Yaz d i l i n i , umm te'ir r
leri'. ne k a d a r - k u v v e t l i olursa-olsun, m u h t e l i f kltr: evreleri ile hu-

dtlandrmak da mmkn'deildir. Yaz. d i l i m u a y y e n , artlar; altnda
meydana gelmi o l m a k l a berber, k e n d i inkif seyrinde b i r ,ok. ive
guruplarn, b i r ok kltr-direlerini j i n e alm ve bunlar- bir: b.tn
hlinde, b i r b i r i n e balamtr. Bu d u r u m karsnda yaz d i l i rn.lieme-V;
sinin ivelerden ve hatt ive guruplarndan yalnz b i r tnesine it
telkki edilmesine,. ;ta-bi,;: imkn y o k t u r . Yaz diline, .kavimler, kltr
:
direleri, d e v i r l e r ve iveler stnde, trk milletinin kltr faliyetinin

t a r i h seyri iinde vcda getirmi olduu b i r varlk olarak baklmas
v e b i r bth: olarak ele' alnmas-;ieap eder. Trk yaz d i l i n i n inkif
merhalelerini' tyin ederken, d i l i n i bnyesinde vcda gelen . h u s u s i
yetler ess olmak zere, trk f i k i r ; hayatnn seyri ve dolays ile b u
nun dile mal etmi olduu' kymetlerin de gz nnde bulundurulmas;
lzmdr. . ; :. - -fm ; .">. av'q?>1
Trk iveleri'ile yaz d i l l e r i n i n tasnifinde birbirinden.farkl esslar,

Trk givelerinin tasnifi 131
bahis mevzuu olduundan, bilhassa b u g n k aratrma ve tecrbe

devrinde, bunlarn ayr-ayr meseleler hlinde ele alnmas v e her b i r i
nin k e n d i erevesi iinde incelenmesi faydal olacaktr. leride, b u
sahadaki t e t k i k l e r i n gelimesi i l e , ivelerin tarih devirlere doru g
trlmesi hususunda yaz dili mahsllerinin b i r ksmndan istifde edi
lebilecei tabi'dir.
Ayr ive ve ive guruplarna it hussiyetleri daha eski devirlere
d o r u t a k i p hussunda trk d i l b i l g i s i olduka msit b i r d u r u m d a
bulunmaktadr. ive hususiyetlerinin mhim b i r ksm, hi deilse ess
temyller bakmndan, yaz d i l i mlzemesine balanabilmekte ve b u
durumda bulunmayan iveler iin de b i r asrdan beri t o p l a n m a k t a olan
ive malzemesi, bir dereceye kadar, b u v a z i f e y i grecek ehemmi
yettedir.
6. ive guruplar ve adlandrlmas
ive guruplarnn says ve bunlarn adlandrlmas, tasnif saha

f n d a elde edilen tecrbelerin artmas ile mtensip olarak, b i r tek
ml s e y r i t a k i p etmitir. Bu tekml tbirinden artk b i r neticeye
varlm olduu mnas anlalmamaldr. Bu tbirler ancak o r t a y a atl
m birer teklif o l u p , bunlar zerinde, bu mesele ile yakndan i l g i l i
olanlar arasnda bile, henz bir anlama husle gelememitir. O n u n
iin bilhassa guruplarn adlandrlmas iin kullanlan tbirlerin, t o p l u
.hlde, gz nnde bulundurulmas faydal olacaktr.
Trk iveleri hakkndaki b i l g i l e r i n artmas nisbetinde, tasniflerdeki
g u r u p sayiar da tedric b i r art gstermektedir; msl. i k i ( b i r i 2
b l m ; b k . 1, 2 ) , ( b k . 4, 5, 7, 1 2 ) , d r t ( b k . 8, 10, 1 1 ) , d r t
-(biri 2 blm; b k . 13),-be ( b k . 9 ) , a l t ( b i r i 3 b l m ; b k . 1 7 ) ,
a l t ( v e eski d i l l e r ; b k . 1 9 ) , y e d i ( b i r i 3 b l m ; b k . 2 0 ) , y e d i
( u v a hri, bri 2 b l m ; b k . 1 8 ) .
ive guruplarn adlandrmak iin kullanlm olan tbirler ok
kalabalk bir yekn tekil etmektedir. Bunlarn balcalar, guruplar
-hlinde, unlardr.
A. Coraf cihetlere gre
1. imal ( b k . 1, 2, 7, 10, 12, 13, 14)

2. Cenp ( b k . 1, 2, 8, 10, 1 1 , 14, 1 8 )
3. ark ( b k . 7, 8, 10, 1 1 , 12, 13, 1 4 )
4. G a r p ( b k . 7, 8, 9, 1 1 , 12, 13, 1 4 )
132 R. Rahmeti Arat
5. iml-i ark ( b k . 17, 18, 2 0 )

6. iml-i g a r b i ( b k . 17, 2 0 )
7. Cenb-i ark ( b k . 17, 2 0 )
8. Cenb-i garb ( b k . 17, 18, 2 0 )
9. Orta (bk. 10)
10. Merkez ( b k . 1 0 )
B. Coraf isimlere gre
1. Abakan ( b k . 18)
2. Altay ( b k . 18)
3. Kpak ( b k . 7 )
4. O r t a A s y a ( b k . 8, 9, 1 1 , 16, 1 8 )
5. Pontus ( b k . 9 )
6. S i b i r y a ( b k . 9, 1 9 )
7. Garb S i b i r y a ( b k . 16, 1 8 )
8. O r t a S i b i r y a ( b k . 16, 1 8 )
9. Trkistan ( b k . 7 )
10. Voiga ( b k . 9)
11. V o i g a - U r a l ( b k . 16, 1 8 )
C. Kavm isimlere gre
1. Bulgar ( b k . 1 7 )
. 2 . aatay ( b k . 7, 1 7 )
3. uva ( b k . 4, 14, 16, 19, 2 0 )
4. Hakas ( b k . 18)
5. Kpak ( b k . 7, 17, 1 9 )
6. Kpak-Trkmen ( b k . 1 7 )
7. T a t a r ( b k . 7 )
8. Asl tatar ( b k . 1, 2 )
9. C e n u p tatarlar ( b k . 1, 2 )
10. Mogui-tatar ( b k . 1, 2 )
11. Saf tatar ( b k . 1, 2 )
12. iml tatarlar ( b k . 1, 2 )
13. Trk-Tatar ( b k . 1, 2 )
14. Trk ( b k . 1, 2, 4, 7, 18)
15. Asl trkler ( b k . 5 )
16. Kark trkler ( b k . 5)
T r k ivelerinia tasnifi 133
17. Trke konuan, fakat trk aslndan

o l m a y a n kavimler ( b k . 5 )
18. Trkmen ( b k . 1 7 )
19. Kpak-Trkmen ( b k . 1 7 )
20. Uygur ( b k . 17)
21. Uz ( b k . 1 9 )
22. Y a k u t ( b k . 4, 14, 16, 19, 2 0 )
D. Dil hussiyetlerine gre
1. t/-Gurubu ( b k . 17)
2. r-Gurubu ( b k . 1 7 )
3. s-Gurubu ( b k . 1 5 )
4. y-Gurubu ( b k . 15)
5. o/-Gurubu ( b k . 1 7 )
6. fau-Gurubu ( b k . 1 7 )
7. to/z-Gurubu ( b k . 1 7 )
8. talk-Grubu (bk. 17)
9. Kark ( b k . 12, 1 3 )
O. O r t a ( b k . 17, 2 0 )
11. Turki ( b k . 19)
E. Tbirlerin kark kullanlmasna gre
1. Cenb-i g a r b i ( t r k ) ( b k . 1 8 )
2. Cenp tatarlar (trkler) ( b k . 1 , 2 )
3. iml tatarlar (Asl t a t a r l a r ) ( b k . 1, 2 )
4. O r t a (Trkmen-Kpak) ( b k . 2 0 )
5. aatay, ark (Trkistan) ( b k . 7 )
6. T a t a r , iml ( K p a k ) ( b k . 7)
7. Trk, G a r p ( b k . 7 )
8. Hakas ( A b a k a n ) ( b k . 1 8 )
9. r-Gurubu ( B u l g a r ) ( b k . 17)
10. ^-Gurubu ( U y g u r , iml-i ark) ( b k . 1 7 )
11. o/-Gurubu (Trkmen, Cenb-i g a r b i ) ( b k . 1 7 )
12. rai-Gurubu ( K p a k , iml-i g a r b ) ( b k . 1 7 )
13. talk-Gurubu ( a a t a y , Cenbb-i a r k ) ( b k . 17)
14. in/i-Gurubu (Kpak-Trkmen, O r t a ) ( b k . 17)
"Yukardaki tbirlerin ifde ettikleri mn ve kullanl tarzlar

184 R. Rahmeti Arat
hakknda b i r f i k i r edinmek iin, d i l hususiyeti bakmndan ayn gurup-

iinde bulunmas lzm gelen ivelerin muhtelif t a s n i f l e r d e k i y e r l e r i ile
bunlarn dhil bulunduu guruplarn i s i m l e r i n i gzden geirmek kfidir.
M s l . ivelerin olduka mhim b i r ksmn t o p a r l a y a n tav (/d, t)<ta-
hussiyeti alnrsa, yle b i r manzara ile karlalr. ~' 2
1. iml Tatarlar (Asl T a t a r l a r ) ( b k . 1, 2 )

2. Trk ( b k . 4 )
3. a. Asl trkler, b. Kark trkler, c. Trke konuan,
fakat trk aslndan olmayan k a v i m l e r ( h e r g u r u p t a
dank) ( b k . 5 )
4. a. aatay v e y a ark g u r u b u (Trkistan), b. T a t a r v e y a
iml g u r u b u ( K p a k ) ( i k i g u r u p t a d a n k ) ( b k . 7 )
5. a. ark iveleri, b. G a r p iveleri ( i k i g u r u p t a d a n k }
(bk. 8)
6. a. S i b i r y a trkleri, b. O r t a A s y a trkleri, c. V o l g a trkleri,
d. Pontus trkleri ( h e r drt g u r u p iinde d a n k ) ( b k . 9 )
7. a. O r t a veya Merkez g u r u b u , b. ark g u r u b u ( i k i g u r u p t a
dank) ( b k . 10)
8. ark g u r u b u ( b k . 1 2 )
9. iml g u r u b u ( b k . 1 3 )
10. r a f - G u r u b u ( K p a k , iml-i g a r b ) ( b k . 1 7 )
11. a. A l t a y g u r u b u , b. Garb S i b i r y a g u r u b u , c. V o l g a - U r a l
g u r u b u , d. O r t a A s y a g u r u b u ( h e r drt g u r u p t a d a n k )
(bk. 18)
12. a. Kpk d i l l e r i , b. S i b i r y a d i l l e r i ( h e r i k i g u r u p t a d a
n k ) ( b k . 19)
13. a. iml-i ark g u r u b u , b. iml-i garb g u r u b u ( h e r i k i
gurupta d a n k ) ( b k . 2 0 )
IV.
TRK VELER TASNFNN BUGNK DURUMU
Yukarda verilen zahattan da anlalaca g i b i , trk d i l i b i l g i s i ve

umumiyetle trklk b i l g i s i n i n b u g n k d u r u m u n d a , her bakmdan
t a m b i r tasnif vcda g e t i r m e k mmkn deildir. Fakat mevct
malzemeyi yeniden gzden geirerek, tasnifi daha vzh v e daha k u l
lanl b i r hle g e t i r m e k yollarn aramak faydal olacaktr.
T r k ivelerinin tasnifi 18B
1. Tasnifin essn tekil eden dil hususiyetleri

ve ive guruplar
Trk d i l i n i n lehe ve iveleri, v a k t i y l e J. N e m e t h ' i n de iret et

mi olduu g i b i , kelime bandaki y ~ s- hussiyetine gre, b i r tarafta
Y a k u t v e uva leheleri ile dier t a r a f t a btn dier iveler olmak
zere, i k i b y k ksma ayrlmaktadr. ivelerin tasnifinde k a b u l edilmi
olan umm esaslardan ^ r v e z (<.d)~ r hussiyetine gre de uva
lehesi hem Y a k u t lehesinden hem de dier ivelerden farkl b i r du
r u m d a bulunmaktadr; buna b i r de b u leheyi dier'lehe ve iveler
den ayran hussiyetini eklemek mmkndr. Trk d i l i n i n bt
nn gz nnde tutan btn tasniflerde ( b k . ms l . B o g o r o d i t s k i y ,
18) uva lehesinin trk d i l i iinde ayr b i r g u r u p tekil etmesi icap
ettii neticesine varlm olduundan, bu hussun mnakaas artk
bahis mevzuu deildir.
Y a k u t lehesi d e , y - ~ s - hussiyetinden baka, d ~ t hussiydi
ile, dier lehe ve ivelerden farkl ayr b i r g u r u p tekil eder. Bu leh
enin S a m o y l e v i ' t e ci-gurubu ( U y g u r , iml- arki )'nun r-bl-
mne tek bana ve B o g o r o d i t s k i y ' d e , Karagas ve T u v a ive
leri ile b i r l i k t e , iml- ark g u r u b u n a idhl edilmi olmas yanltr.
Bu i k i lehe zerinde d u r u l u r k e n , bilhassa u noktalarn gz nn
de bulundurulmas lzmdr. uva lehcesindeki z d) ^ r nussiyeti
nisbeten son d e v i r l e r e it b i r d u r u m olarak kabl edilse bile, b u i n
kifa r e h b e r l i k etmi olan z ~ r hususiyeti ile t v e g- ~~ s- mnase
betleri v e Y a k u t lehcesindeki g s- i l e t~-*d hussiyetleri, dier trk
ivelerinin bugnk durumlar ile i l g i l i olmad g i b i , b u ivelerin irc
e d i l e b i l d i k l e r i eskis d e v r e n i n malzemesi ile de izah edilememektedir.
O n u n iin, yukarda da iret edildii g i b i , bu farkl inkifn sebep
l e r i n i k e n d i n d e bulunduran daha eski bir d e v r e n i n kabl zarurdir
ve bundan dolay bu lehelerin tasnifte, dier ive guruplarnn ufk
srasna konulmayp, tarih inkif belirtmek zere, amd bir sraya
yerletirilmesi doru olacaktr.
Dier ivelere gelince, bunlar i l k nce ivelerin tasnifinde ess
olarak kabl edilen seslerden d sesinin inkif ekillerine gre ayr
mak icap eder. Buna gre, b i r t a r a f t a d sesinin muhfaza edilmesi ve
dier t a r a f t a b u n u n z sesine inkilp etmesi hussiyetleri ile, kendiliin
den i k i g u r u p meydana kmaktadr.
G e r i k a l a n btn iveler, <f > g bakmndan, g ksmna dhil bulun
duklarndan, bunlarn tasnifinde bu hususiyetin dnda, baka b i r ess
bulmak lzm gelmektedir; b u da g sesinin muhtelif d u r u m l a r d a ive-
136 R. Rahmeti Arat
lerde arzettii inkif ekillerinde bulunmaktadr. Bu suretle tek .he

celi kelimelerin sonunda ~>v(a) hussiyetine gre, ayr b i r g u r u p ve
b i r d e n fazla heceli szlerin s o n u n d a k i sesinin, sedaszlaarak, k sesine
inklp etmesi hususiyetine gre de, baka b i r g u r u p ayrlabilmektedir.
Yukardaki ive guruplar bylece tanzim e d i l d i k t e n sonra, g e r i
de daha i k i ive g u r u b u kalmaktadr. Bu guruplarn i k i s i de tek he
celi szlerin s o n u n d a k i sesinin muhfaza edilmesi ve b i r d e n fazla
heceli szlerin sonundaki sesinin dmesi hususunda birlemekte,
fakt tasrif e k l e r i n i n bandaki sesinin d u r u m u bakmndan, b i r b i
r i n d e n ayrlmaktadr. Tasrif e k l e r i n i n bandaki sesini dren i
ve g u r u b u ayn zamanda kelime bandaki i-sesini sadllatrarak, d-
ekline sokmaktadr. ive guruplarnn iaretinde birlii muhafaza et
mek bakmndan, bu son hussiyetin de tasnifin ess unsurlar arasna
alnmas faydal olur.
Bu hususiyetlere gre, trk lehe ve ive guruplar ve hususiyet
leri u ekilde sralanabilir.
A . Trk lehe guruplar .
I. r-Gurubu (i-~-z, / $,--û-)

II. i-Gurubu ( i d, s - ^ y - )
B. Trk ive guruplar
1 (f-Gurubu (adak, tr. iah, kalm)

II. z-Gurubu (az ak, ta, tal, kalan)
III. raw-Gurubu (ayak, tav, tavl, kalan) .
-. I V . ra^/-Gurubu (ayak, ta, tal, kalan):
V. ra/&-Gurubu (ayak, ta, t a 1 k,. kalan)
VI. dal-Gurubu (ayak, da, dal, kalan)
1. ive g u r u p l-a r i n i n a d l a n d rlm as
Tasnif tecrbelerinden de grld g i b i , lehe ve ive guruplar

n asl maksada u y g u n b i r ekilde adlandrmak iin mnsip tbir
ler bulmak c i d d e n gtr. imdiye k a d a r bilhassa bu n o k t a d a amel
b i r neticeye henz yaklalmam olduu yukardaki karlatrmada
(bk. I I I , 5) ak o l a r a k grlmektedir. Bu karklk bilhassa ivelerin,
tasnifinde henz kat'lememi bulunan ve b i r oklarnn, ahs temyl-
lere gre, farkl anlalmas m m k n olan tbirlerin kullanlmasndan
ileri gelmektedir. ' \. f : .: ;
T r k ivelerinia tasnifi 187
Trk ivelerinin tasnifi ile dorudan-doruya i l g i l i olanlar ve trk

d i l i sahasnda alanlar iin, ive guruplarnn d i l hususiyetlerine gre
adlandrlmas mhimdir. H e r g u r u p iin tasnifte ess olan b i r ses
veya b u sesin durumuna iret eden bir kelimenin z i k r i maksad a n
l a t m a a kfi g e l m e k t e d i r . Trk d i l b i l g i s i ile dorudan-doruya lgi-
. l i olmayp, dolays ile b u meseleye tems eden ilim ubeleri mensup
lar le daha geni o k u y u c u k i t l e s i iin, b u guruplarn daha umm
b i r simle iretlenmesi, tabi, daha faydal olacaktr. Byle bir iretin
umm olmas ve fazla ince teferruata girmemesi, f a k a t ayn zamanda
maksada u y g u n bulunmas cap eder.
Son devirlerde trklern kavm, kltr ve siys bnyesindeki i n
kif s e y r i , b u g u r u p l a r a kavm teekkllerine gre bir isim vermei
zorlatrmaktadr. imdiye k a d a r en ok t a t b i k edilen, ive guruplarn
coraf tbirlerle adlandrmak usl de p e k m u v a f f a k olmu b i r usl
saylamaz; b u maksatla cihet isimlerinin kullanlmas ile de bir taraftan
k noktasnn tesbitinde gr birliinin te'min edilememesi ve dier
t a r a f t a n b i r d e n fazla ive g u r u b u iin ayn tbiri kullanma zarureti k a r
snda karkl nlemek mmkn olmamtr. Btn guruplar co
raf isimlerle adlandrmakta da ayn mahzurlar m e v c u t t u r . .
imdiye kadar yaplm olan tecrbeler dhilinde kalmak zere,
rive guruplar, d i l hususiyetini gsteren retler yannda, b i r de 1 . kav-
.m, 2. coraf, 3. cihet isimleri ile adlandrlabilir. Bu g u r u p l a r d a n i k i s i
eskiden beri kavm isimleri ile tannan uva ve Y a k u t guruplardr.
.111. ve I V . g u r u p l a r a dhil iveleri konuan k a v i m l e r i n mene d u r u m u
ak o l a r a k belli olmadndan, bunlarn kavm isimlerle adlandrlmas,
sarahat bakmndan, b i r f a y d a te'min e t m e z ; bunlarn bulunduklar
mntakalara gre isimlendirilmesi, imdilik, daha i y i olur. V I . g u r u p
iin mnsip b i r isim b u l m a k gtr. T o m ismi aslnda coraf b i r
i s i m o l m a k l a beraber, ayn zamanda idr bir blgenin addr. Buna
ramen, dier g u r u p l a r a u y m a k ve corf isim mnasna gelmek ze
r e , imdilik bu ismin kullanlmasnda byk b i r mahzr y o k t u r . Zten
b u ive g u r u b u daha ok d i l c i l e r i ilgilendiren kk b i r zmreden ib-
:rettir. Trk k a v i m l e r i n i n b y k ksmlarn iine alan ve trk d i l i n d e
g e r e k ive ve gerek yaz d i l i malzemesi bakmndan mhim olan dier
g u r u p ( V . , V D . ve VIII.) kavm ve corf isimlerin kfi gelmeyecei
b i r d u r u m arzeder. Bunlarn trk m u h i t i n d e ok yaygn tbirleri olan
cihet isimleri ile adlandrlmasnn maksada daha u y g u n decei k a
n a a t i n d e y i m . Bu ekil ayn zamanda trk yaz d i l i tasnifi iin de en
umumilemi b i r k e y f i y e t t i r .
Buna gre, mevct lehe ve ive guruplarn yle sralayabiliriz.

138 R. Rahmeti Arat
A, Trk lehe guruplar
I. r-Gurubu ( u v a )
II. t-Grubu ( Y a k u t )
B. Trk ive guruplar
I. rf-Gurubu ( S a y a n )
II. z-Gurubu ( A b a k a n )
III. tau-Gurubu ( i m l )
IV. rog/-Gurubu ( T o m )
V. Yo/iA-Gurubu ( a r k )
VI. c/og/-Gurubu ( C e n u p )
Bu ksaltlm isimler, konuma dilinde, umm ifdedetrkesi T
ive guruplar i i n g u r u b u ve lehe ve iveler kasdedildii v a k i t leh

esi, iveleri tbirleri ile genileyecektir.
ive guruplarn tarih d e v i r l e r ile balama ve b u n u tasnifte be
l i r t m e meselesine gelince, b u n u n bugnk trk ivelerinin tasnifinde
zarr b i r mecburiyet olmad ve trk d i l b i l g i s i n i n bugnk d u r u m u n d a
b u n u n sarih o l a r a k belirtilmesine imkn bulunmad k a n a a t i n d e y i m .
imdiye kadar yaplan tecrbeler b u n u n ok yanl neticelere gtre.
bileceine ak b i r misl tekil eder. ( M s l . uva lehesi iin, b u n u n
menei o l a r a k dnlen Bulgar tbiri b i r dereceye k a d a r b i r iaret
saylabilir; fakat b u d a Bulgar tbirinden kasdedilen mnann mp-
hemliinden dolaydr. Bulgar isminin kavm veya siys b i r isim o l u p
-olmad henz b i r mnakaa mevzuudur, t-, d-, z- ve ve (/-gurup
larn iine alan b i r g u r u p ile U y g u r tbiri arasnda b i r mnsebet t a
s a v v u r etmek, cidden, gtr. Kpak i s m i n i n tarih bakmdan doru
olabilecei dnlse bile, b u tbirin ifde ettii k a v i m v e saha ile
b u g u r u b u n mmessillerini birletirmenin ne k a d a r g olduu aikr
dr. Trkmen tbiri bugn b i r ive ile b i r siys teekkln ismi o l
d u u n d a n , bunun daha geni b i r mefhm iin kullanlmas, sarhatten
ziyde, b i r o k karklklara sebebiyet v e r e b i l i r ) . Bu mesele, ivelerin
tasnifinden ziyde, trk d i l i n i n tarih inkif merhalelerinin tesbiti i l e
ilgilidir.
3. ive guruplarnn tasnif cedveli
Trk ivelerinin tasnifi hakknda v e r i l e n izahat, ema hlinde, yle

hulsa edilebilir.
ANA TRKE
' veya
ESK TRKE
S-GURUBU K-GURUBU S- GURUBU
ESK UVAA ESK TRKE veya U Y G U R DEVR ESK YAKUTA
I> r - G m b u II. / - G u r u b u
UVA Y A K U T
1. II. III. IV. V. VI.

d- Gurubu i Gurubu (av - G urubu fnl Gurubu lagltk - Gurubu dal - Gurubu
SAYAN LBAKAN M L T OM ARK CENUP

Tür K Şi̇veleri̇ni̇ N Tasni̇fi̇ Arat

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tür K Şi̇veleri̇ni̇ N Tasni̇fi̇ Arat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T R K V E L E R N N T A S N F

III. TRK VELERNN TASNF TECRBELERNDEN

IV. TRK VELER TASNFNN BUGNK DURUMU s. 133-138

Trk ivelerinin tasnifi meselesi trklk bilg-isinin b i r b i r i n e g i r i f t

Ayr-ayr ahslar g i b i , itima bnyeler de tabi' b i r inkif y o l u

g i b i , mahhas bir mevzuda bile yalnz k a v m i mnsebete iret et

Trk ivelerinin tasnif tecrbelerinden, t o p l u olarak, i l k bahseden

rtrilm bulunduunu belirtmi ve b u noktalara k o n g r e n i n d i k k a t i n i

Uebersicht aller bekannten Sprachen and ihrer

Gerek bu i k i mellifin ve gerek bunlardan sonra b u mevz i l e

II. MAL T A T A R L A R I , ASL T A T A R L A R

Burutlar, byk, orta Burutlar, b y k O r d a

3. ulm tatarlar d. ulm tatarlar

. N . B e r ez i n ' e gre ( a . b k . ) , A s y a k a v i m l e r i n i n tasnifi tecr

17. Trkmen 20. Kzlba

1. N . B e r e z i n ' i n , t a s n i f i n d e k i esslar hakknda izahat vermeme

I . N . B e r e z i n ' e gre, daha geni bir tasnif o l m a k l a berber,

b. Basiyanlar veya K u c a tatarlar

III, TRKE KONUAN, F A K A T TRK ASLINDAN

Muhtelif vesilelerle b u meseleye temas etmi olan mellif, aadaki

guruplarnda daha kk zmreler zkredldii hlde, S i b i r y a ivelerinin

BEREZN, i l y a Nikolayavi [ E . Berezine]

Recherches sur les dialectes musulmans. I . Systme des dialectes

nce Kazan v e sonra Petersburg niversitelerinde profesrlk

t o p l a n m a k t a ve bunlar b i r b i r i n d e n ayran balca hususiyetlere iaret

Bu g u r u b a dhil trk ivelerini dierlerinden ayran balca husu

II. T A T A R V E Y A MAL GURUBU (KIPAK)

Edeb mahsller bakmndan daha f a k i r o l m a k l a beraber, g r a m e r

Edeb mahsller bakmndan ok zengin olan b u g u r u b u n balca

Phonetik der'nrdlichen Trksprachen, Leipzig, 18821883,

Ses hususiyetlerine gre, trk ivelerinin tasnifi> balndan d a

L ARK VELER . '

Msv haklara sahip olan a, e(e), o, a, , , i nlleri, az. b o r u -

sunun durumuna gre, her b i r i n d e drder o l m a k zere, a r t - d a m a k

1. Asl Altay iveleri

Geni, d u d a k nlleri o ve her hecede b u l u n a b i l i r ; o dim o ' d a n

D u d a k nllerinin benzerlii ok k u v v e t l i olup, 'den sonra dim

D u d a k nllerinin benzerlii daha zayf o l u p , ti' 'den sonra dim

D u d a k nlleri benzerlii, A l t a y ivelerininkine nisbetle, daha

D u d a k nllerinin benzerlii bakmndan, Baraba ivesine b e n z e r ;

K e l i m e sonunda art-dil sesi bulunur. Mrekkep n-dil sesi olan

A l t a y c a d a k i mrekkep n-dil sesinin b u r a d a , sadl ve sadsz

Bata ve sonda sesi yerine dim ve ortada, L e b e d ivesinde

D u d a k nl 1 erindeki", benzerlik derecesi zayf ve deiiktir; o y a l

eb ( e v ) kelimesinde de b i r sadi b bulunur. Kelime banda

HL ASIL ABAKAN VELER

lk hecede e dim ok k e s i n olarak telffuz edilen e sesine i n

Kelime banda, A l t a y ivesindeki y- yerine, or ivesinde olduu

K e l i m e banda, A l t a y ivesindeki y y e r i n e , dim y ( = t y ) ; s,

Kelime bandaki ve s o n u n d a k i btn sesler K o y b a l ivesinde

nllerin d u r u m u iml A l t a y ivelerindekine benzer. Ortada,

y e r i n e , ekseriya s ve o r t a d a z kullanlr. A l t a y ivesinde kelime b a

5. K erik (olm) ivesi

nller ve nl ahengi bakmndan, imal A l t a y ivelerine yakn

B k . b i r de nller iin 1 1 ve nszler iin 180, 4 1 0 4 1 1 , 4 3 7 .

nller ve d u d a k nlleri benzerlii imal A l t a y ivelerinde o l

nller ve kelime kklerinin sonundaki d ve t seslerinin durumr

nllerin d u r u m u b i l i n m e m e k t e d i r . D u d a k nllerinin benzerlii

II. GARP VELER

i sesi, n-damak i ve art-damak i olmak zere, i k i nl hlinde

.. ' ark ivelerinde olduu g i b i , bu ivelerde: de sekiz asl nl m e v

Sadh nszlerden n, t sesleri, sadsz nszlerden sonra d i

Bk. b i r de nszler iin 4 1 2 - 4 1 3 , 438.