rlldn Nn AT GEr\rcAN

DTTBILGISI
f

l
lt

Gldco Got'r{ab
a. lrrb

TURK DIL KURUMU YAYINLARI

 Y'- wa,
u-./
,
 TUNT OiT TURUMU YAYINLARI: 418

ANKARA UNTVERSITESI BASIMBVl ANKAR.\ - i 9;9

 rnnin NEJAT cENcaN

mf s"BlrGlsf

Gtizden Gegirt&nig
fV. Baskr

TURK DiL KURUMU YAYINLARI

 ONsOz

Bug$ne defin, Tiirk dilinin kurallannr derleyip yazanlar, gu santlar al'

trnda kalmlglardr:
1) Gcirtiglero arayrglar, bdliimlemeler, anlatr$lat ve afta dtigtinceler Arap
dilinin etkisiyle olugmuqtur
2) 1908'den sonra Hiiseyin Cahit'le de Fransrz etkisi bag gdstermigtir;
3) Batrh Ttirkgeciler de kendi dillerinin etkilerinden kurtulamamtqlar-
drr...
Dilbilgisi y aztnuy Ltasarladrlrmdan beri 9u ilkeye ba[landrm :
Tiirk dilbilgisini - hig bir etkiye kaprlmadan - Ttrkgenin 6z benli[inden
grkarmak.
. Bunun gergeklegebilmesiigin en do!ru yol, tarama ve derleme olmahydr.
Tiirkgeyi yunltgrlz yazarlarnyapltlan tarunacak; giizel konuganlardan, tiim-
celer, sbzciikler derlenecek; bunlar gegitlerine, gcirevlerine,anlamlarrnagdre
srralamp tiirleri bakrmrndan bdlfiklere aynldrktan sonra i$lenecek ve kendi
liginden beliren yargtlar kurallaqacak.
Bu iintasarr krlavuzum oldu. Kaynakiardan baglayarak birgok yazar]n,
ozamn yapttlarrnr taradrm; dinlediklerimden, igittiklerimden siizler derledim.
Itk tirtir,,-ortaokul dilbilgileri oldu. Bu adrm, dtigfindiiklerimin gergekleqe-
bilecefi umudunu vermigtl. ikinci adrm, lise dlrencileri igin yazrlan dilbilgile-
ridir. Her baskr.srnda olgunlagmasrna gahgrlan bu betikler birer basamak
oldu.
gabasrn-
$imdi yeni bir basamala adrm atmak, yeni bir dilzeye ulagmak
dayrm. Itke degigmemigtir :

Tiirk dilinden dilbilgisini grkarmak.

ilke bu olmakla birlikte yabancr dillerin nasrl iglendilini incelemekten
de geri kalamazdrm. Bunlarm iginde tutumu, yiintemibakrmlarrndanen gok
,,Grammaire Larousse du XX e Siecle" oldu. Bu beleniyi:
beEendiEim
 a) Dilbilgisi ve dilbilim alanlarrndaki yeni g<iriigleri gdzden kagrrnamak-
la birlikte klasik gidigten ayrilnamasr;
b) Konu biitiinltiliinti zedelemeden ince aynntrlara gitmesi ve bunlarr
birbirlerine bakrtma yoluyla ballamasr ;
c) Sdzdizimini dnlere almasr... gibi delerli ycinler dogurmugtur.
Sdzdiziminin 6ne ahnmasr yadrrganabitir. Eskirlen beri sciz bcjliikleri,
ttreme ve bilegrneler, daha da ileri gidilerek kullamg <jzellikleri gdsterildikten
sonra sozdizimi konusu ele almrdr. Bu gcirenelin yersizliSi apaqrktrr: Sriz-
ctklerin bdliiklere aynhgrnda en gagmaz iilgti, krillanrgtrr. Bir sdzciik, kullanil-
dr$r yere gdre, ad, srfat, belirteg, ilgeg, eylem, eylemsi,.. olabilir. Alilarn
dzelli$inin ttrlti etkilerle srk srk deligtigi en gok gciriilen olaylarriandrr. Bu
degigiklikleri onlara ttimce iqindeki yerleri gdrevleri, sdylenigleri... kazandrr-
maktadrr. Buna gdre, ti.imce iginde olmadan hig bir scizciigiin bdiiigii i9in,
anlam tizellili igin kesin bir yargrya vanlamaz. Bu kamya ba$lanrnca s6z-
diziminin cine almmasr zorunlululu kendililinden ortaya grkar.
Bu gidig, bu tutum yiiziinden bir gramerin drg yrintemlerine
benziyor, diye - Batrh
bir dilbilgisinin yabancr etkiler altrna girdilini diigiinmek,
-
sdylemek 6l9iisiiz, yersiz bir suglama, bir sug atma olur; gtinkti "drg ydntem,'
diye bu amlanlar hig kimseye, hig bir bilgine, hig bir yazara dzgii bir tutum
delildir; bilim yolunun gelene[idir.
Bu agrklamalann <izeti qudur:
Bu betikte higbir yabanu etki yoktur. Her kural, Tiirkgemizin kendi
yaprsmdan, <iz benli[inden dofmugtur.
Bu betik, bugiiniin dil sorunlarrnr kapsamak; d[renci, yaz&r, okur gibi
kiilttirlii kiqilerin dil konusunda karqrlagacaklan giiqltikleri gdziimlemek;
diizgiin, yanhgsrz konugup yazmayt sallamak; Ttirkgenin daha zengin, daha
olgun, 6z bir'dil olmasr igin siiriip giden gabalan desteklernek; ileri gidiq
yollannr aydrnlatmak amaglanyla yaalrn;trr.
Tutulan yolun dzelliklerinden biri de gudur:
Her dil konusu, her konunun aynntilarr ele ahmrken gegitli, bol drnekler
gok kez, 6ne ahnmrqtr;yargtlar, kurallar bu geqitli drneklerden qrkanlmrq-
trr. Her kurahn kendililinden grktrlrm sdylemek daha yerinde olur.
Ornek bollulu, bu amacr sa$amak igindir. Srralanan <imekler, dilbilgisi
kurallanmn kaynagr oldulu gibi, bunlardan pek golu gcikqe yazmtmlzm cn
se gme verileridir. Diigiinceleri, duygulan, irngeXeri besleyecek nitelikte ; aydin

belleklerde yer tutacak delerdedir. .

Son gergek ve kesin yarglyl okuyuculara, yararlanacaklaru brrakmak

daha do[ru Yoldur'
T.N.G.

VI
 igiNDErir,Bn
6Nsoz (s. v).
t. sot-UtuI
,.,,' cIRi$ G. 1)

DiL ve YAZT(s. 1): Dil 1, ses dilinin dolugu 2, ilk stizciikler 3, dillerin
anayurtlarr 4, dilbilgisi 5.
TURKQENIN yAPrsI ve DTJNYA pirrnnl ARASINDAKI YERI
(s. 11): Dil yaprsr 6, Tiirkgemizin yaprhg ilkeleri 7.
YAZI (s. 14): Koouqmamn saptanmasr 8, alfabelerin do!'ugu 9, K<ik'
tiirk alfabesi 10, Uygur alfabesi 11, Tiirklerin kullandrfr baqka yanlar 12,
Arap alfabosi 13, Latin temelinden altnan Tiirk abecesi 14.
DILLERIN QE$ITLENMELERI (s. 19): $ive 15, Konuqma dili, yazr
dili 16, aprzIT, aiveret 18, tarih boyunca diyelekleri 19, Ana Tiirkge, Eski
Tiirkge, KOltiitkqt, Uygurca.20, Kuzey-Do[u lehEesi 21, Kuzey lehgesi :
Krpgakga 22,Hakaniye-Qa}atayca - Ozbekge 23, Batr lehgest - Opwca 24,
Azer lehgesi2i, Anadolu lehgesi 25, bugiiniin Tiirkgesi 27, T{trkqemizin
kayna[r 28, soydaq diller 29.
TURKqEMN TAR|HQESI ve ZENCiNrifi (s. 20: Dillerde zen-
ginlik 30, Tiirkgenin tarihgesi zenginllli 31, kural Saqmazhpt 32'

II.
BOLUM
SESBILGISI (s. sz)
Sesler ve seslenmeler 33, ses yolu, konuqma aygfit34, seslerin bigimleri
35, seslerintiirleri 36,837, Tiitk abecesi 38, hece 39,ulama 4Q kaynagma,
diigme, aglnma, iireme 41.
UN1U UYUMU G. 44): Unliilerin b<iliimlenmesi 42, biiyiik iinlii
uyumu 43, kiigiik i.inlii uyumu 44, krsa ve unul iinltiler 45, ilnlii uyumlanrun
etkileri 46.

VII
 tINsUzrgR (s. 48): BoSumlanma ve grkak 48, iinsiizlerin b<iliimleri
49, iinstizlerle ilgili yar'm kurallan 50, siireksiz sert harfler 51, ikigrkakh
harfler 52, harflerle ilgili dzellikler 53.
SOZCUK KOKLERI ve EKLER (s. 56): Sdzciik 54, k6k sdzciikler
55, ortak kcikler 56, ekler 57, eklerin tiirleri 58. yaprm ekleri 59, kd,k, g6vde
60, gekim ekleri 61, eklerle ilgili bir iizelljk 6iD.
VURGU (s. 63): Vurgu tiirleri 64, sdzctik vurgusu 65, tiimleme vurgusu
66, bileqik s<izciiklerde vurgu 67, ttimce vurgusu 68, dize vurgusu 69, uyum
vurgusu 70, iinlem vurgusu 71, berkitme vurgusu 72.
TON (s. 71): Sesin anlatrm g:drcrd74, sdyleyig 75.

III. B6LUM
SozDlzIMi (s. zs)
Dilbilgisinde bciliimler 76, ses ve s<iz bilgisiTT,biqimbilgisi 78, sozdinmi
79, ttimce 80, tiimcenin temel dseleri 81, tiimcede s6,zciik sayrsr 82.
TUMCENIN OGBTBRI (s. 79): yiiktem 84, yiiklemleri tiimleyenler
85, eylem tiimcesi, ad tiimcesi 86, tiimceler anlamlarrna gcire i.ige ayrrhr
87, sorulu olumsuz ttimce 88, soru ve yanrt 89, iinlem ti.imcesi 90, dzme 91,
d,zne ile ytiklemin uygunlulu 92,93,94, nesne (dtiz tiimleg) 95, tiirnlegler 96,
dolaylr tiimlegler 97, ilgeg tiimlegleri 98, belirteg tiimlegleri 99, tiimlegler
nelerden olur 100, bir yiiklem gelitli birkag tiimleq alir 101, tiimcelerde
<ilelerin sayrlarr 102, ti.imcelerin yiiklem oluqu 103, tiimcede s<jzctiklerin dii-
zeni 104, kiiltiir dili 105, diziliglerine gdre tiimceler 106, kuralh tiimce 107,
egit dleler 108, devriktiimce 109, 110, 111, koguklarda tiimce ll2, devrik
tiimcenin anlattm de[eri 113, tiimcenin gciziimlenmesi 114.
YAPILARINA GORE TUMCELER (s. 121): yatrns tiimce It6,ba-
$rmsu dnerme ll7, sta <inermeler 118, ba$h <inermeler 119, balh cinerme-
Ierin eylemlerinde gekim 120.
BILE$iK TUMCELER (s. 128): Onerme lZ2,IZ3, temel 6nerme 124,
yan dnerme 125, girigik tiimce 126, aradnerme, araslz 127.
YAN ONERMELERIN GOREVLERI (s. 134): Adeylemlerte kurulan
dnermeler I28, ortaglarla kurulan dnermeler 129, belirtme ortaglanyla
kurulan <inermeler 130, ballama alacryla kurulan cinermeler l3l, durum
ulaglarryla kurulan dnermeler 132, aftgJ ulagla; baqlama bitirme, zaman
ulaglanyla kurulan dnermeler 133, nedenlik ulacryla kurulan cinermeler
134, kogul d,nermesi 135.
TUMCEDEN SOZCUK Du$MESi (s. 140): Sozciik diigmesi 136,
dflgiiklii anlatrmlar 137.

vm
 sozcIJK lUnrBni (s. 144)
Siizciik 138.

ADLAR (s. 145)

Adlarrn bciliimleri 140, golui takrsrnrn bagka gorevlerde kullamfuqr 141,
ozel adlartn yaztmt 142, 6zel adlarrn go$ullanmasr 143, topluluk adlan144,
adlarda erillik, diqillik 145, adlarda anlam 146, kiigi.iltme 147. adlarda pekiq-
tirme <ibekleri 148, adlann gekimleri I49, adlarn tiimcede gorevleri 150.

ADTUMLEMESI(s. 158): Adtakrmlarr 151, 152,153,154, 155, 156,157

zincirleme tiimleme I 58, ad takrmlannda tiimlenen takrsrrun att atda gelmesi
159, tiimlenen takrsrnrn diigmesi 160, tiirnlenen taklsmm agmmasl 161. ad
takrmlanrun gekimi 162, ad taktmlartmn tiimleme gdrevi 163, obekleqme
164, koguntu 165.

SIFATLAR (s. 171)

Srfat 166. niteleme srfatlarr 167, ufatlann anlatrm de[eri 168, ad ve stfat
kavramlarr 169, belirtme srfatlarr 170, im sfatlan tr'71, sayr srfatlan 172,
belgesiz sfatlar 173, soru srfatlarr 174, san sfatlan 175, niteleme sfatlannda
anlam kerteleri 176, pekigtirmeli srfatlar 177, pekigtirilmig eylemler 178,
kiigiiltme srfatlarr 179, SIFAT TAKIMI (s. 185): Srfat takrmlarlnln belirtme
gcirevi 18 1 .

SIFATLARIN B,A$KA GOREVLEnI (s. 1'88): Srfatlann ad yerinde

kullanrlmasr 182, adlaqmt$ srfatlann gcirevleri 183, yaprhqlarrna gtire srfatlar
184, ikizlemeler 185, <irnekseme 186.

TURETME (s. 195)

AD SIFAT TIJRETEN EKLER I. (s. 195): -lik 187, -ii 188, -siz 1'89,
-ci 190, -cil 191, -cinl92, -ce 193, -deg 194, -men 195, -de 196, -(de) ki i97,
-den 198, -( ) 1, -sel, -sil 199, -cek 200, -(i) 2201.

AD ve SIFAT TURETEN EKLER II. (s. 209): -me 202, -mek 203'
-meklik 204, -amak 205,-iQ 206,-iqi 2A7,-(i)nti 208, -ti209" -(i)m 210, -(e) k 21 1,
(e) nek 212, -(i)k 213, -gin 214, -gen 215, -gi 216, -ge 217. -i 218, -(tn)g 219,
(e)q 220, -e 221, -geg, -gig 222, -(i)n 223, -( )t 224. -en 225, -miq 226, -( )t
227, -erck 228, -esi 229, -di 230, -dik, -medik 231, -(i)tri 232, az iglek eklerle
tiiremiq sdzciikler 233.

AD, BELiRTEQ ve SIFAT TURETEN EKTER III. (s. 238): Yansrrna

234, -ti, -di 235, -dek 236, -edek 237 .
 BiLE$iK SOZCUKLER (s. 2ao)
Bilegtirme 238, bilegik s<izciiklerde vurgu 239.
BiLE$iK ADLAR (s.2M): Bilegik adlarrn yazrhgr 241, bilegik adlarn
gofuliamglan 242, tah ahglarr 243,244,245, dbeklegrnig adlar 246.
BTLE$IK SIFATLAR (s.2aD: Kaynagmrl bileqikler 248, kuralh bileqik
srfatlar 249, tiimlenmig srfatlar 250, dbekleqmig srfatlar 251.

ADILLAR (s. 25a)

Adtl252, adillarrn gegitleri 253.
Ki$i ADILLARI (s. 255): Qekirni 255, kullanrhgr 256, ad takrmlarrnda
kigi adrllan 257,kendi258, ad takrmlarrnda ttimleyenin diigmesi 259.
iM ADILLARI (s. 262): Qekimi 262, 'oo" 263, im adrllarrrun goEullan
264, 6teki, beriki 265, yer anlamlt im adrllarr 266, tarz anlamk imler 267 , ad
takrmlannda im adlarr 258.
BELGESiZ ADILLAR (s. 265).
SORU ADILLARI (s.267).
itci ve iyerlr ADILLARI (s. 268): Qekimi 272,iyelikadtu273.

EYLEMLER (s. 271)

Eylem 2'l6, edim 27 7, adr 27 8, zaman 279, ki1i, 280, eylemlerde tekillik
golulluk 281.

EYLEM rciplEni (s. 275) : Kip 282, kiplerin boltimii 283, eylemlerde
kiqi takrlarr 284,285, olumsuzluk 286, geniq zamai kiplerinde olumsuzluk
287, bilegik zamanb eylemlerde olumsuzluk 288.

EYLEMiN YAPISI (s. 301): Yahnq eylemler 290, tiiremig eylemler 291.

EYLEM TURETEN EKLER (s. 302) : -le 292, -len 293, -le$ 294, -(e) I
295, -er 296, -(i)t 297, -irge 298, -de 299, -kir 300, -ele 301, -se, imse, -si 302,
-re 303, -e 3A4, -i 305, -ik 306.
BiLE$iK EYLEMLER. (s. 310): Kuralh bilegikler 308, 6zel bilegikler
309, yeterlik eylemi 310, olumsuzlulu 311, tezlik eylemi3l2,tezlikeyleminin
olumsuzlulu 313, siirerlik eylemleri 314, isteklenme eylemleri 315, yaklagrna
eylemi 316, 6zel bileqik eylemlerde gafi 317, olup bitme eylemi 318, -meye
grirsiin 319, beklenmezlik eylemi 320.
 Onf1qrrgtyti$ EYLEMLER (s. 318): Deyim bigiminde evlemler 321.
YARDIMCI EYLEMLER (s. 321): Etmek 323, olmak 324, eylemek
325, krlmak 326, yardrmcr eylernlerde olumsuzluk 328, kaynagmrg bileqik-
ler 329.
EYLEMiN QATISI (s. 329): Qatr 331, geqigii eylem 333, geqigsiz evlem
334, gegiqsizlerin gatr de$igtirrnesi 336,'t, -(i)t 337, -Or 338, -tir, -dir 339,
gegig kertelerinin artmasr 340 gegiqlenirken degigenler 341
OzltefnRE GORE QATI (s. 335): Etken eylemler 3'tr4, edilgen ey-
lemler345,-iI346,-(i)n 34T,kullanrhgr 348, dciniiqlii eylerriler 349,350,351,
katmerli edilgenlik 352, igteg eylemler 353, diiniiglii ve iqte$ eylemleri4 gatt
deliqtirmesi 354, yardrmcr eylem bilegiklerinde gatr 356. 357.
EKEYLEMLER (s. 344): Kipleri 358, olumsuzlulu 359, kullarulmast
360, bileqik zaman\ eyler:nler 361, dykiileme 362, soylenti 363, koqul 365,
katmerli bilegikler 367 , -dir 369, vat, yok 371, soru 373, ekeylem gekirn gizel-
gesi (s. 359).
EYLEM QEKIM QIZELGESI 1s. :oZ, :o:;.
ANLAM KAYMASI (s. 3?3), anlarn'deliqmeleri 375, kipierde anlanr
kaymasr 376.
EYLEMSILER (s. 378): Eylernsi 377, geqitleri 378'
ADEYLEMLER (s. 379).
SIFATEYLEMLER: ORTAqLAR (s. 382): -en'le ttiremigler 381,
-( )r ve -mez'le 382, -ecek'le 383, -mig'le 384, -dik'le 385, -esi iie 386, ortag-
larm <izneleri 387, belirtme ortaglarr (-di[i, -ece[i) 388, ortaqlarrn kullamq-
larr 389.
BAGEYLEMLER : ULAQLAR (s.390): -ip yaprLlar 391, durum
ulaglan (-erek, -ken, -e -e) 392,artgrl ulaglar393,ba$lamaulacr394,bitirme
ulacr 395, zaman ulaglarr 395, nedenlik ulaci 39V, -di mi ulacr 399, diye ula-
cr 400, -en -ene ulacr 401, ad -eylemlerden yaprlan ulaqlar402, eylemsilerde
gatr 405.
BELiRTEqLER (s. 407)
Belirteg 406, zaman belirtegleri 407.
YER, YON BELiRTEQLERI (s. 417): Obeklegmi; ver, vtin belirtes-
leri 409.
DURUM BELIRTEQLERi (s. a19): Niteleme belirtegleri 411, gtister-
me belirteci "igten' 412, kesinlik belirtegleri 413, dilek belirtegleri 414, umun-
ma belirtegleri 415, kugku belirteqleri 416, yineleme belirteqleri 417, yanfi
belirtegleri 418, -ce, -cesine 419, -mesine, -meye 42A, afirk 421, d'rnekleme
betrirteqleri 422, qaqma belirtegleri 423, koqul belirteci 'oe!er" 424,nedenan'
lamlr belirteq d'bekleri 425, iilegtirme belirteglefi 426.

XI
 -A.ZLIK - COKLUK BELIRTEQLERI (s. 429): Egitlik belirteci "ka-
dar" -1f?. rlsttnltik belirteci "daha" 429, en irstiinliik belirteci "en" 430,
a;rnlrk belirtegleri 431, <ibekleqmig belirtegler 432, agrrrhk belirteglerinde
kiigtltme 433, ta 434, aqa!: yukarr 435.
soRu BELiRTEQLERI (s. 436).
Belirteglerin yapflan 439.

iLGEQLER (s, 438)

ilgeg 440, benzetme ilgeqleri 441, igin 442, ile 443, yalntz Q!!,4fisal<
445, dofru 445, karqr 447, de$il448, nedenlik ilgegleri 449,llgeglerin gorev-
leri 450, ilgeglerle obeklegmeler 451, ilgeglerin yaplJran 452.

BA6LAQLAR (s. 446)

Ba!1a9 453, ve 454, ne"..ne 455, de 456, dahi 457, blle 458, ki 459, belki,
sanki, giinkii... 460, derken 461, tek 465,ILe 463, yine, gene 464, hele 465,
yoksa 466,gerek...gerek 467aister...ister468, zira469,AtapQa, Farsqaba[-
laqlar 470, kah...kah 471, biazen 472, hatta 473, iistelik 474, yalnrz 475, an'
cak 476, ama, lakin, fakat 477, me$er 479, ya...ya, yahut, ya da 480, hem...
hem 481, yani 482,drnefin 483, ise 484, deyim delerli ba$laq obekleri 485,
hog 486, ba$aglann gorevleri 488.

UNI-EMLER (s. 479)

at 490, el491hat 495,ey! hey! 494,ya!496, haydi,hadi497,Hayt 49g,
ay! 499, vay! 500, ah! 501, vah! 502, oh! 503, yahu! 504, be! 508, o! 509,
uf! 510, of! 511,6ft.512, yuf! 513, tu! 514, eyvah! 515, aman! 517, aferin,
yaga, varol! 519, sakrn! 521, tinlemlerin tiimce delerinde kullamhqlart 525,
eytigler 523, $ta ve yemin sdzctikleri 524, i.inlem delerli scizler 525, yanst-
malar 526, yakrgtrffnaca sdyler 527, anlemlerin yaprlan 528, tinlemlerin
oge olugu 529.
IV. BOLUM
ANLAMBILGISi (s. a93)
Anlatrm 531, imler, simgeler 532, anlam bilgisinde boltmler 533.
KULLANI$ (s. 500): Sozciifie anlam kazandranetmenler 535, soz-
ci.ifie zamantn kazandtrdrfr anlam 536, anlamca darlagma 537, yakrytrrma
538, sozctik kaynaklarr 539, sozciiklerde anlam kerteleri 540, ek 541, ben-
zetme 542, e$retileme 543, yaygtn e[retilerne 544, duz de$iqrnece 545, an-
lamdaq (eganlamh) sozciikler 546, kargrt anlamL sd,zci.ikler 547, sesteqler
548, gok anlamhhk 549, s<izci.iklerin de[igmeleri 550, sdzciiklerin yitigi 551,
eski scizciiklerin dirilisi 552.

XII
 ANLATI$ (bilgisi) {s. 522): Anlatrgrn tinsel rast 553, kullanr; alantna
etkisi
gore dilin tizeitigi iSa, sOziin ioplum bilincine etkisi 555, sdyleyigil
556, dilbilgisi, dilbilim 557.
558, devim
TURKqENiN OZELLiKLERI (s. 527): Dillerde ozellik
559, argo 560.
563'
ATALARSOZU G. 531): Ozdeyig 561, atalarsozii 562, stiylenceler
YAZIN BiLGiLERi (s. 533): G6kqe yaztn 564, iig ayrr yol 566.
or_qu (s. 536):D1;zyazt, koguk 567, rilgii 568, hece iilgiisti 569,57O,
5TI,aruz5T2,heceqeqitleri5T3,iilEtikahplar'1574,uyak575'576'cxF:ah
uyak 577.
KO$UK BiQiMLERi (s. 542): Halk ko;uk bigimleri 579, m6ni 580,
585'
koqma Sbt, ttirkf 582, semai 583, varsafr 584, destan
D|VAN KO$UK niqitr,tlpni G. 544): Guzel587, kaside 588, terkib-i
murabba 593' garkr
bent, terci-i bent 589, krt;a 590, rubai 591, tuyuf 592'
594, muhammes, miiseddes ' ' ' 595, mesnevi 596, miistezat 597'
yENi KO$UK giqii\4fgnt (s. 547): Sone 598, sebest miistezat 599,

serbest koguk 600'

YABANCT DiL KURALLARI (s' 5s1)

Erillik, digillik 602, Atapga go[ullam a 6a3,Fars9a gogullama 604, y'a.
Ltapgatiimlemeler
bancr kurallarla tiiremeler 605, yabancttiimlemeler 606,
srfat takrmlartnda uygunluk 609, Farsga
607,Farsga tiimlemeler 608, Farsga
611, Farsga
ttmlemelerde Tiirkqe sdzciikler 610, zincirleme tiimlerneler
tiimlenmig srfat 612, Arapga ttmlenmiq srfat 613, Farsqa bilegik srfat 614'

NOKTALAMA iMLERi (s. 559)

619, iin-
imlerin yazrnfiagirigi 616, nokta 617, ig nokta 618, soru imi
lem imi 62A, gift qokti, iii nokta 621, virgiil 622, toktah
virgtl 623, gizgi
624,trnak625,ayruq626,kdqeliaytag627,srranoltalr628'y]Jdrz
629, gengel 630.

YAZIM KURALLARI (s. s70)

Temel kurallar 631. Tiirk biiyiik harflerin kullamhgr 633,
abecesi 632,
iinliilerin uyumuyla ilgili yazrm kurallarr 634, genig iinltilerin darlaqmasr
benzerlerinin
635, iinsiiz harflerle iigili-yurt- kurallan 636, ekeylemlerle
y^zLtnr 637, ilgeqlerin yaZrmr 638, soru takrsrmn yazImt 639, de 640,ki
641;

XIII
bilegik scizciiklerin yaztmt 642, sayilann yazlml 643, ozel adlann yaztmr644,
pekigtirilmeli s<izciiklerin yazrn 645, yakrqtrlnaca s6y'1er 646, ikilemelerin
yazrmt 647, iki tiirlti sciylenenlerin yaztml 648, ses diiqmesiyle ilgili yazrm
kurallan 649, iki iiirsiizle baglayan srizciikler 650, diizeltme imi 651, i.r*.
imi 652.

DIZIN (s. 582)

xrv
 I. BOLUM
cinig
lir,
t . Oif,. -- Duygu, izi anlatmay a y ar ay ?rL imlerin
diigiince ve dileklerim
daha gok, ses imlJrinin hepsine birden ilil denir. Dil, temeli ygradrfuqta
-bulunan -
bir yeti ile toplumsal uylaqmalatdan dolmugtur.
Bagka bir deyiqle:
Dil, diigiinceleri anlatmaya yaruyar. bir imler dizgesidir. onun iqin de
y aztyla, resimle, ktjrler alfabesiyle, simgesel tdrenlerle, nezaket bigimleriyle,
siiel haberlegme imleriyle kargrlaqtrrilabilir.
Dille di.igiincenin ilgisi iizerinde beyin yoranlar, bunlardan haugisinin
temel oldulunu aragtrranlar dile tincelik tanrmakta, dilsiz diiqiince otramayacaLt
kamsrnr savunmaktadrlar. Dil olrnasaydr bilim, sanat, teknik; bir s<izciikle:
uygarlrk doSabilir miydi ? Toprak olmadan ekin olabilirmi ? Havaslzyagama
olana[r var mr?
Dil, insanca yaqamanm, diiqiincenin, buluq ve yaratrg yeteneklerimizi:r
anasrdrr.
Dil, diigiincenin daha genig anlamryla iqbenliEimizin aynasrdr,
- Alman filozofu Humbolt
-
(Wilhelm Humbolt
ulusal varhlrn da temeiidir.
1767 -1835) sdyle diyor :

Bir ulusun gergek yurdu, onun dilidir. Dil, ulusal dile{i belirten gilglii bir
varlilcttr. Ulusal dit yok olwtea ulusal duygu da gok gegmeden yitirilebilir.
Dillerin tiireyigi, kigioflunda en gok merak uyandran konulann bagrnda
gelir. Birgokfilozoflar ve dilbilimciler, bu merakh, bu giig konuyu incelemeye,
derinlegtirmeye gahgmrglar, tiirlii kuramlar ileri stirmiiqlerdir.
Eski Yunan'da tsirgok bilim ve epik (sanat) konularr gibi dil ttire-
-
yiginin de, tiirlii ycinlerden, uzun tartrgmalara konu oldu[u
-
gdrtiliiyor. Sok-
rates ile Sofist'ler ga$nda, dilin dofal mr, yoksa bir kanunla mr oluqtu[u
sorunu oftaya grkmrg; bu tartrgma, ga$lat boyu siirtip gitmigtir.
Fransz filozofu Janjak Ruso (Jean-Jacques Rousseau 1.712 - 1778)
br.r konuyu aqrklamamn giiqliig-trnii gdyle dile getiriyor:
 r]ILtsiLGIST

... Gittikge artan gilgliiklerden tirktilliim ve dillerin kendili{inden dofup

srf beseri araglarla kurulmuS olmastrun olanakxzl$ma inandt{tm igin
toplum mu dili yaratmrytu, dil nti toplumun kurulmasma yol agmrytt
k o nul ar trun t a r t $mas tru i s t ey ene btr ak ty sv m.
t t

Dillerin doluqu konusunda bir kanrya varabilmek igin imgeleme ve ta-

sarlama yoluyla en eski gaplara, ilk insanlara dek ilerlemek gerekir.
ilk insanlar, heniiz adamsr (anthropoide) varhklar iken 6biir canltlardan
ayrrt ediimezlerdl' anlagmalarr da onlardan pek ileri de$ildi.
Qalrrmrzda da toplumlar drgrnda btiyiimtiq insan yavrulanna,pek az da
olsa, rastlanmaktadrr. Bunlarrn, hayvanlardan pek farkh olmadrklarr gtirii-
liiyor.
igte bir <irnek (l $ubat 1971 giinlti gazetelerden):
Saatte 50 km. Hula Kogabilen Bir Ceylan Qocuk Bttlttndu.
Cenevre (a.a) Bitki kdkleri ,-e hurma ile karrum doyuran, ngrayarak
-
ssatte 50 kilometre hula koSabilen 20 yaslarmda bir ceylan gocuk bulunmugtwr.
Qocuk, ispanyol sahrasmda Rio de Oro yakmlarmcla yasamaktadr.
Jean-Claude Armen adtnda bir Fransrz gezgini, gocukla iig hafta kadsr
birlikte yasayarak bu qeSit olaylarda yeni bir baqarr sa{lamtstrr.
tlzun sagh gocuk grilgrylak yasamakta, bir ceylan gibi el ve ayaklart
iizerinde koSup ngramakta; iyilik gdriince karSrsmdakinin ellerini ve yilziini.i
yalayarak sevincini anlatmaktadlr. insanlara dzgil gdvde yeteneklerini bils'
bi)ttin yitirmemiq tir. Eller ini kullanabi lmekt e v e ay akl an'iiz erin de do{rulabil-
*'o'Y:;;rre'deki
"Hayat Enstitiisil" miidiiri)Dr. Paul Rouget,Gezgin Armes'in
izlenimlerini dinledikten sonra. QocuEun, iki-iig ayltkken bir deveden diiSmilS
olabilece{ini ve disi bir ceylan taraftndan beslendi{ini ileri siirmektedir.
Qocu{un 50 yil kadar yagayabilece{i oranlanmaktadtr. Bundan iince
dilnyanm geSitli bt)lgelerinde ele gegirilen kurf, kaplan, ceylan gocuklar,
uygar dilnya kosullartna uyamomt$ ve ktsa siire sonra dlmilslerdir. Bu ceylan
gocuk ise, bu tilr insanlarda nazik drinem saytlan ga{mt atlatmrytt. Kendi
do{al ortamr iginde kalmafl; psikiyatri leliniklerinde htrpalanmamast gerefii
il e r i siiriil me k tedi r.

Hayvanlarrn da kendilerine gcire, az gokanlaqtrklartnr her giin gciriiriiz:

Paragaay'da uzan yrllar yagamrg Renger. adrnda bir aragturct, adamst,
diye amlan maymunlar iizerindeki incelemelerini gciyle anlattyor:
Bu cins maymunlar, qaqttklartru anlatmak igin huilit ile rchk arasmda bir
ses gtkarrlar. Ofkelerini, s abr s ultklartw dqha algak per deden hu hu demekle
bildirirler; act ve korkulartru dq keskin ba{mslarla belirtirler.
 DiL

Bu tiir araqtrrnalar, ilkei insan diline

yakrn bir dilin varh$rnr diigiindiir-
mi.i;se de biitiin qabalar bu varsayrml doprulayamamrgtir.
Ana tavufiun, gaylak saldrigr kargrsrndaki gr$hlrnr civcivler anlar, kagr-
grrlar. Bir solucan, bir yem bulan tavulun gft gft'larr bagkadrr. Civcivler an-
lar, yemek igin annelerine kogarlar. Yumrrrtlama srrasmdaki grdakiamalar,
sevingten geldi$i sanrlan tath dtii$lere benzemez.

Qobanlarla Eiftlik sahiplcri de kcipeklerin tiirlti havlayrqlanndan gegitli

anlamlar grkanrlar...
Her kovanr bir anbeyi ycinelir, Kanncalarrn da, daha birgok hayvanlarm
da toplu yagayrglanndaki diizen, aragtrmacrlara, bilginlere konu olmugtur.
Bir anlagma yoiu olmadan diizenli toplum yaqaylgl diigiiniilemez. Gdgmen
kug silrillerinin bir bagr var ki onun davraruqlarr, seslenmeleri siiriiniin gogiip
konmasrnr diizenli ycinetir.
Arrlar, danslanyla birbirlerine belli y6nlerde, belli uzakhklard a ballzi,
Eiqektozu bulundufiunu anlatabiliyorlarmrq.
Ne var ki, bi.itiln bunlar, artrp geligmeyen geniglemeyen. yeniliklcre aqrl-
mayan biler iqgiidti srrunnl aqmaz.
Biiyiik Alman bilgini Vunt (Wilhelm Vundt 1832-192q un bu konuda
sciyledikleri qciyle dzetlenebilir :

...Dil (konuqma) seslerirzin ilk baslangtct, solukla krmiltadilan ses aygF

tmtn gtkarfu{t... hayvan seslerinden bagka tiirlii de{ildir. Kurba{a, kaplumba$a,
timsah gibi hayvanlarla birgok kuqlann ve rnemelilerin Ekardrklart sesler de
bu geSittendir. Engerck ytlanlarmm, bazt bahklarm ve bdceklerin pu! veya
kanatlarmt silrtiistiirerek g*ardtklart sesler bu gegitten sayilmaz.
Bu insan sesleri, dnce iggiidiiye bafih iken daha sonralart isteyerek kul-
Iarulan bir anlattn aract olmu4tur. Hayvanlartnkine benzeyen sesler dnce sade
bir ba{rtdan baska de{ilken sonradctn gitgide perdeli ses haline gelmiqtir.
AtfuU kuslar, bunun drne{ini vermektedirler. Ancsk bunlartn sesleri bo{umlu
de{ildir.
Hayvan sesiyle insan sesini aylran da bu bolumlanmadrr. Hayvanlarda
sesler bolumlanmadan grkar; oysa konugma sesi bo$umludur.

Hayvanla insan arasrndaki en dnemli aynhk qudur: Hayvan, aneak do-

lugun verdigi birkag yetenekle kahr; onu gegitiendirip ilerletemez, yagayrgrnda
en ufak bir de$iqme goriilmez.
insan, durmadan yeni geyler bulan sonsuz yeteneklere sahiptir.
Kigio$u, konugmayr uygarhk yolunda hayli ilerledikten sonra bulmug-
tul:
 DiLBTLGISi

Dil, isteyerek yaratilmry de{il, kendili{inden alwsmugtur. Bunun igin de

binlerce, on binlerce de{il; yilz binlerce yrl gegmiqtir. (Nikola. Y. Marr
186s-1934) (*).
tseynin kaprsr, anlamamn ve anlagmarun yollarr beg duyu <irgenlerimiz-
dir. Bunlardan i;itme ile gcirme duyularr <inde gelir. Bciylece, dahagok,iki
anlaqma yolu iizerinde dtrrulmaktadrr-
1) Srizlii - sesli, yani eklemli dil;
2) Gcirme dili, im dili.
Bunlardan birincisiyle bildililenler kulak yoluyla ikincisiyle gelenler
de gtiz yoluyle beyne aktarlJlr. Gcirme diliyalnrz, do$anrn safrr-dilsiz krldr[r
zavallilarda eklemli dil yerini tutmakla kalmaz; tiyatroda, cizellikle pando-
mimada ve balede sanatlr bir anlatrm aracr da olur.
tinlii giildiirii ustasr Clarles Chaplin imlerde anlagmanm, pandomima-
nr n sana t v e anlatr m gi.icilnii agrkladrktan sonra goyle diyor:
Ancak hareketlerde ortaya gtkan bir komedi bizi gilldiiriir. Hepimiz, ,

iyi bilirizki konusma, insanlartn dii,jiindiiklerinin aksini anlatabilmeleri igin

icat edilmistir.
Bu ince alayk stizlerpek gtizel!.. Gergek payr da azlmsanamaz. Bununla
birliKe gunu da diigiinmek gerek: Sesli-S<iz1ti, yani eklernlidil ve yazt olma-
saydr bilim, teknik, sanat, uygarirk bu denli kolay do[ar, bu denli kolay
yaprlabilir miydi? Kiqio$una bu sonsuz ilerlemenin yoilannr aEan
sesli-s<izlii dil olmugtur.
Kundak bebeklerinin, dilsizlerin, birbirinin dilini bilmeyen yabancl-
larrn yaptrklannabakarak ilk insanlarrn ancak gu imlerle anlagtrklarr kanr-
slna vannz:.
1) El, giivde imleri:
2) Yiz, gdz imleri;
3) Seslenmeler.
Kundak bebeklerinin aghk, usang, yadtrgama, hoglanma... gibi duy-
gularmm her birini a$lamalannin geqidinden, grkardrklan seslerden,yizlerin-
de beliren btiziigrne ve gizgilerden, baleglanndan anneler kolayca anlalrlar.
Dilsizler daha guzel anlagryorlar; toplantrlarrnda tartrgryorlar; sciylev-
ler, konferanslar veriyorlar, Okullarr da var.
iik anlagma yolunun el imleriyle baqladrpi oranlamyor. Bunlara el dili
diyenler de var.
ilkel insanlar arasrnda bu el imleriyle anlagma siiriip gitmiqtir.
Bugiin de el dilinin anlagma aracr oldupunu gcisteren izler var: Giircis-
(*) Dil Ttireyiqi Teorilerine Toplu Bir Bakrg. (Prof. I{agrp Ozden)
tan'la dolaylannda, Avusturalya kabilleleri arasnda; hatta Orta ve Dolu
Anadolu'nun kimi kdylerinde yeni gelinler, uzun siire, koca soyunun yagga
biiyiik erkekleriyle konuqmazlar, Isteklerini igaretle anlatrnaya galtgrr; soru-
lara gene bu yolda karqrhklar verirler. Daha gizelbir deyigle: Dil, birgdster-
geler dizgesidir ve dizgenin d,nemli yilnii gudur: Anlamla igitme inngesi
birdir; gdstergenin her iki yam da zihinseldir.
Gciriiliiyor ki dil, anlagmaya yaruyala iqaretler yiintemidir. Yabancr
iilkelere diiqmiig olanlar, dil bilmiyorlarsa, ister istemez, bu igaretlere bag-
vurur. Bunlar dar anlamh olmakla birlikte en yaygm ve genel anlagrm yolu-
dur. Srkrgrnca bagvurulan genel dii...
Bugiin en zengin dillerle konuganlar .da anlatrylanna, sdzlerine e\ yrt2,
gtivde imleriyle duygu degerleri katmaktan geri kalmazlar. Kimi kez,
yerinde yaprlmrg bir hareket, bir im; bir uzun konugmadan daha deriu an-
lamlar, duygular verir.
burgun, donuk bit yiz, scize bir qey katmamakla kalmaz; en ate.sli
sdzlerin de etkisini azaltr.
2. SES DiLININ DOGU$U. -- El diliyle anlaqma uzun galiar siirmtig;
el, yiz, gdvde imlerine seslenmeler de katrhnca anlatrm yolu zenginlegnniqtir.
birlikte bagladrlr da diigiiniilebilir.
Seslenmelerin, el ve gcivde imleriyle
insanogullarr uygartrrk yolunda bir hayti ilerledikten sonradrr ki imler-
den daha kolay, daha verimli bir anlaqma yoluna dolru yiinelmiglerdir.
Bu yol, <inceieri
- hayvanlarrnki gibi - yaztya
seslerin gitgide bolumlanmasrndan do$an;
gelmez, heceye bciliinmez
7a$Lar boyunca kesinlersip yay-
grnlagan ilk heceler, ilk scizciikler olmugtur.
Insan dilini olugturan sesier, belli bir dizgeye gdre dtizenienmig, bo$um-
lanmrglardrr. Gereksinme duyuldukca olugan bu ses dbekieri toplumlalm
- tiirlii etmenlerle- benimseyip kullanrglarrna gcire ve uyEarhklarryla oran-
trh olarak geligme yoluna girmiqtir.
Xk. yrizyrhn en biiyi.ik dilbilimcilerinden Fransrz biigini Anluvan Meye
(Antoine Meillet 1866-1936) ses dilinin kaynalrm araqtrrrrken a[rz jestlerini
baglangrg saytyor. Bu diiqiincesini tamtlamak iqin ileri siirdtilii <irneklerden
biri de Ingilizce ROOM saizctiliidiir, "O da, kofug" anlamrna gelen bu s6z-
cii$iin sdyleniginde agnnbk yanslma bigimi aldrlina dikkati gekiycr.
XtX. ytizyrl dilbilimcilerinin en iinltisii olan Alman filozofu Humbolt
(wilhelm Humboldt 1767-1835) dillerin tiireyigini asrklamarun giigiiigiinii
iieri'siirdiikten sonra bilimsel geleneklere uyarak tiireyigfe yansrma ses
(onomatope) lerin en cinde oldugunu s<iyliiyor (bh,z. a' 234).
Max Muller de ilk scizciiklerin yansrrnalardan doldulu karusmdadrr.
6 llii,sir,cisi

3. iLK SOZCIJKLER. -- Kigiogiu duyan, imgelcyen, dilgilnen, ger.ck-

sedikge u&yafi ve bulmaSa gahgan yarattktlr. Binlerce ytl siiren bri aramalar-
dan iiygarhk do$mugtur.
Toptru yagayl$, anlagma gerefini artrrmrgttr. ilk qaElt]rda imler anlagmaya
yetiyordu. Anlatrlacak nesneler arttrkqa imler de zenginleqti. Ses imierinin
geligrnesinden ilk siizciikler di:fmaya bagladr.
"iikiri hangi sdzciikler dog:nugtur?" sorunu da zihinleri pek gok yoran
konular arasrndadrr. Her geyde oldugu gibi, gereksinmenin en cinemli etkerl
otrdu$unu diigiinmek yerinde olur. ilk adrn, her $eye en qok yarayan el'e
veritrmig olmasr gere[ini ileri siirenler" qoktur.
Ilk s<izciiklerin do$ugunda nsa en yatkrn srralantglar goyledir:
a) Gtiriliik yagantida en qok aranan varltlilann acllan '. Srt, i'emek, a1', gck ..

insanollu binlerce yfi,yalnrz sornut varhklan tantmaktan iieli gideme-

mig; yalmz onlara ad bulmugtur.
b) Totemlerin ve kutsal tamnan varltklann adlarl.
c) Toterrlerde, gcik giiriiltiisii gibi akrl eldiremedi$i geylerde tinsel
gilg1erin bulundufunu samp korktukga; biiytilerin etkisine, iyi ve kcitii ruh-
larrn varirfrna inandrkga, kigio[ullarl, btytileri bozmak, kutsal ruhlartn
hoguna gidecek qeyleri yapmak, krjt0 rultlarr kovmak iqin tiirlil o5'unlara,
davramgiara, torenlere baq vurmuglarchr. Bu arad soyut varltklal: da adlan-
dirrlmrgtrr. tstiyiece so.vut adlar do$maya baqlamrgtrr (bkz. n" 140-Il l2).
-,'arhklar, kavramlar diigiinmeye bagladrklan
9) Kigiogutlan soyut
qa$Larda varhklann rriteliklerini, saytlannr anlatina gere$ini de duymuglar-
drr. BunrJan ilk srfatlar dolmugtur.
d) Belirteglerin, adlllarm, ilgeElerin, ba$laglann do[uglan daha qck,
pek gok sonradrr.
ilk qa$larda her sdzctik ttirli.i anlamlarda kultranrlmtgtrr. Ornefin ilk
sdzciik oldu$u samlan el'in ttirlii dillerde ilk anlamr Tunrt'dtr. Halk, gtg...
gibi kavramlar bundan tilremigtir. Tanrr anlamina gelen bi sdzciik, avcrhk
qaltnda kartal, ortnen) meqe; ta;tan yaprlmrg av aygrtian qa$nda ise, lap.
kaya, d,a{ antramlanna geliyordu. Bir cirnek daha:
Giik anlamrna gelen sd,zciisiin birqok topluluklarda kubbe, kemer.
tapmak, ev... anlamlanna geldigi de g<iriiliiyor. Uygarlik ilerledikqe -- hei'
geyde oldu[u gibi da igbdliirnii baglamrg; her r'*r-
- srizctiklerle anlarnlarda
lrpa, her havlama ayn adlar bulunnia yolu tuttliinuqtur.
Bununla birlikte, en zengin, ileri dillerde bile birgok s<jzc'iiklerin pek de-
Sigik anlamlarda kullamlrualla oldu$u gcirtilmektedir. Herhangi bir sozli.iStin
sayfalar:r agilrnca bunun pek qok <irneklerine rastlanlr:
 DTL

Tiirkgemizden bir cirnek verelim :

Dilimizin tiirl:d a|tzlannda, diyeleklerinde g6k s<izcii[ii gu anlamlarda

kullanrlmaktachr:
1) Y-rldrzlarm, Gtineq'le Ay'm bulunduklarr yiikseklik.
2) Uzay.
3) Maviye Ealar renk, qakrr: Gdk gdzli)...
4) Mor renk: Yara aztnry, etroft gdmlek ke,silmiq,
5) Yegil; ekin yeqili:
Bir yegit kan, bir yesil can ya{drrp Kudret yere.
Yemyegil oltnus feza, gtimgdk kesilmiE da!, dere.

Diltrerin temelini kuran bu ilk sozciiklerin dogusun'

":TH:;:;Jfi
daha nice 'rarsayrglar, kurarnlar vardrr. Bu kuramlardan birisi de sd,zciiklerin
do$u5una iki temel gdsterir:
I) Unleinier:
2) Yansrmalar.
Duyulan bir acrnm, bir coqkunun etkisiyle a$rzdan-gtkrveren "a ! o I
alt! oh!..." gibi asrl iinlemlerin, az gok defigmelerle birgok dillerde bulunugu
bu sozciikleri en eski kaynaklara ballamaltadu.
Kigio$ullarr, imlerle :rnlaqmada giigliikle kargrlaqrnca varhklardan bir-
qo$unun seslerini yansrlarnakla anlatmaya gallgmrqlardrr. Bugiin her dilde.,
yaratrklann ve do[anrn seslerinden gelign,ig birgok sdzciikler yagar. Dilimiz-
de bu yansrmalar pek goktur.
Giiriiltiilil, miyavlama, patlatnak gtngtrak, iifiiriik, dilmbelek; hatta
kwiiak, gizmek, guguk, guguk kuEu, karga...
Bu yansrma stizciiklerden bir krsrnr, ufak iefek ses defigimleriyle birgok
dillerde grjriilmektedir: Guhuk kriquna ingilizce cusl(s6, Fransrca coltcolt,
eski Yunanca kokkyx, Sansritge kokila, Latince cocwlus denir.
Karga sclzcii$iiniln tilrlii dillerdeki saiylenigide ara;trmaya deEer: Arapga
gwap, Sanskritge , lcarava, Latince carvus, eski Rumca korone, eski yiiksek
Almanca krahcn...
Almanca krochen horoz ve karga gibi ritmek demektir.
Etimcloji incelemeleri, daha birqok sdzctlfiiin de yansrnadan doidu[unu
gcisterir:
ilk dil dcha gok wlamaya benziyorclu; giinkii yctnstnxa sesler bunda biiytik
rol oytluyordu'
Jeosr Jacques Roussean
 DILBILGISI

ilk sozctiklerin rrlama iste$inden do[du$unu ileri siirenler var:

Eski dil, sdzden gok rlanta rziteli$indeydi. Bunlart do{uran yaltuz cinsel
gogkunluk ve sevgi de{il; utku ve yenilgi duygulan idi. Bu duygusal gereksin-
meler yavag yavaq belirginlegerek dilehleri, diisiinceleri anlatmaya yol aq,wgtr.
Bdylece ya.vag yayag tilmce bigirnleri oluqmaya baqlamtqttr; yani dnceleri a{w,
kapah, anlagilmast giig olan dil gittikpe agtkltk, diizgiinlilk,leolayhk veknraklrk
kazanmrstt
(Otto JesPersen.) I

Bunlara bakrp da sdzciiklerin sesleriyle anlamlan arasinda do$al ba$lan'

tilar kurarak ga[rrgrmr anlattmm temetri sayanlar az de!:ildir. Bunlara g<ire
sesler anlatrm de$erlerine gdre segilmiglerdir. "Kimi sdzctikler, anlam 6zel-
likllerini seslerden alr..." diyenler de vardr.
Bu ve bunlara benzeyen diigiinceler, varsaylm slnlnnl agamlyor. Qiinkii:
a) Bu dtigiinceler, biitiin scizciiklere uygulanma olanagrndan yoksundur.
b) Qaglar boyunca kullamglarda, anlamlarda durmadan deligiyor.
c) Her nesnenin sesi dilden dile, qo$unlukla, de$iqrnektedir:
Dildeki biitiin olaylart toplutnsal anlaqmalar diizene kor. Bir sdzcii{iin
anlamt onu oluqturan fonemlerin ses dzellifiine baEh deEildir.
(Meillet.)

Gdriiliiyor ki stizctikte dnemli olan, dofrudan do$ruya, ses defiildir;

onu benzerlerinden aylran anlamrdrr.
Ta isa'kan 500 yrlOnce l{int'te Yaska'ntn dilbilgisinde de bu konuya
dokunulmug; adlatla tamttrkiarr lesneler arasrnda ba$Lat bulunmadr[l
ileri siiliilmiigtiir.
ilk scizciiktrer, konugma dili, yeryiizilniinbellibirb<ilgesinde do$muq de[il-
dir.llkel insan topluluklarmrn en gok kaynaqtrklaru Akdeniz gevresinde ve
topluluklann kuruldufu gok uzak ve deliqik bolgelerde, ayrL ayrL ga$larda,
sdzctiklerin dolduklarr yarglsma varrnak gerek.
Dil kaynaklaflnln qegitli olu;u da, amcakboyle diigtinmekle aqrklanabilir.
Her bdlgede do$an sdzciikler qa$lar gegtikqe, toplurnlar dallamp aynldrk-
ga
-
az qok de$igil<liklere uframrg ve bdylece yoni diller dofmugtur.
-
Eir kalnaktan gelip de sonralart yavaq yavaq defiqerek bagkalaqan, ba-
$nnsrzlagan dillerin hepsine birden soyilap ditrler denir (bkz. n" 29).
4. DiLLERtrN ANAYUR.TLARI - Dillerin tarihleriyle ulraganlarrn
bu konuda araqtrrnalarr qegitli g<iriiglere yol agmrq deligik sonuglara varmlg;
heniiz kesinlegmemi$ir. Bir 6rnek :
1) Otto Jespersen, Danimarkahdrr ve qalrmrzrn ihlii dilbilinrcilerindendir. (Dil Tiireyigi
Teorilerine Toplu Bir B;rhrgProf, Ragrp Ozden)'
-
 DIL

Eski dilciler, Hind - Av r up ahlar tn anayur tlar tw Asy a' da P amir y ay lastnda
ya da iran'da sanrlardt. Meillet ile Wetburg'a gi)re ise dnceleri giiney - dofiu
Rusya'da otururlardt. Hubert, ilk oturduklart yerin Tiirkistan oldu{unu sdyle-
mektedir. L. Homo, Jullian'a dayanarak bu toplumlarm iinceleri Balttk denizi
krytrarmda ve iskandinavya'da aturdukrqrmt savunur,..
(SAheyIi Bayrav.)

5. DILBILGiSi. Dillerin dolug, geliqme, yapdl$ iizellikleri... gibi

-
ttirlii niteliklerini konu edinen; do$ru, diizgiin kullanrg yollannr gcisteren
bilgilerin tiimiidiir. (bkz. n" 557).
Dilbilgisi, anlagmantn temeli olan alrcuyerici bir makinedir. Bu makine bir
yandan o'sesli ve anlamlt srizcilkleri" tilmcelere ddniigtilriir; bir yandan da ttim'
celeri "sesli ve anlamh siizcilkleri" aynstrarak sdylenen sdz[in anlagilmastnt
sa{lar' (chomskv')

Tarih Boyunca Dilbilgisi:

ilkgallarda l{int'in, eski Yunan'm gabalarr gok dnemlidir (bkz. n'
l, 3, 6).
bilim ve epik alanlanna do$ru aqr-
Rcinesans'tan sonra Avrupa dilleri,
lrnca dilbilgisi gahgmalan da hrzlanmrq, bugiinkii akademik gramerler
dogmugtur.

Tiirk Dilbilgisinin de Gegrnigi Oldukga Uzundur:

Kaqgarh Mahmut, Divanii Lugat-it-Tiirk'te birgok s<izciiklerin ti.ireyig-
lerini kurallara ba$lamrgtrr (1072-1074) Amacr Arap'lara Tiirkgeyi tilret-
mekti.
Ondan iiq yiizyrl sonra yaaldrfr oranlanan Ettuhfet-iz-Zel<ryye Fi'l'
Ltrgat-it-Tiirkiyye'nin de amacr Arap'lara KrpEak Tiirkgesini ci$retrnekti.
Bunun da sonunda dil kwallarr yer ahr.
Ali $ir Nevai, Muhakemet-til-Ltrgateyn'de Tiirkqe'nin Farsgadan tis-
ttinlii$iinii ispatlarken kimi kurallara d okunur ( 1 49 8).
Anadolu'da lIk yaz:Jrdrfir samlan dilbilgisi. BergamaL Kadri Efendi'nin
Miiyessiret-iil-U10m'udur (1 559).
1847'de Kiitahyah Abdiirrahman Fevzi Efendinin Mikyas'iil-Lisan
Krstbs-iil-Beyan adh dil$biigisi dnernlidir. Bu yaprt, daha basrhp yayflmadan,
Kegecizade Fuat Paga ile ,A.hmet Cevdet Paga Medhal-i Kavaid'iyazryorlar
(1 Bs 1).

Bundan sonra dilbilgisi okullara girmig; ti.irlii yayrmlarayol agrtangtrr.

1908'den sonra Hiiseyin Cahit'in "Sarf ve Nahiv"i dnemlidir. Daha
sonra da Ahmet Cevat Emre, geqitli yaprtlan, sayglya deler sonsuz gabasryle
ijtnkazanr.
 t0 DTLBILGTSI

1908'e dek yazrlan dil kurallarrnda gunlar gdze gatpar: Arap dili6mek
tutulrnug; okul kitaplannda bile Arapn Fars kurallarr Ttirkgeninkinden
dnemli sayrlmrg ve daha g.ok yer tutmugtur.
Hiiseyin Cahit Yalgrn'rn yaprtrnda ise Fransrzcantn etkisi pek gdze ba-
tar.
Tiirk dilbilgisi, artrk bafrmsrzhk ga|maermigtir. Y anndan,konugma-
lardan derlenen drnekler incelenmeli; sonuglar, kurallar bigiminde saptan-
mahdrr.
El inizdeki yaptt, bu dii giincel erin ii riiniidiir.

i:i

tii
iii

.il
l;i
iil
:l

i
 TURKqENiN YaPlsr
ve

Diinya Dilleri Arasrnclaki Yeri

6. Dii- YAPiSI. Dil, uygarkfirn en <jnemli temelidir. Konuqma yolrt

-
bulunrnasaydr kigio$ulla1 kolayca anlaqamayacak; dti;iinceler, duygular
birleqemeyecek, yayrlmayacak, geli;meyecek ve duirnadan oigunlaqmaya-
caktr. Bilirn, sanat, teknik; yani uygarfuk do[mayacak ve ilerlemeyecekti...
Bugiin yerytizi.inde konuqulan diller - tiirlii diyelekleriyle - 5800 etrafin-
dadrr.
Qok eski Ea|lardabile kiqiofulian, dillerine tlnem vertniq, onlarl sqverek
bilimsel aragtrrmalara konu yapmrqtrr. Qtinkii sdzciikler, ya duyulanmrzla
kavranrmg, qeyleri ya da zihinsel kazandrntq kavramlarr bildirirve buniann
yerli yerinde kullanrhnalarr gerekir. Yerinde kullanrlmayan stizciikler ve kav-
ramalar - farkrnda olunmazsa - zihinde yanl6, bozuk tepkiler yapat. E<iyle
giderse onemlerine gore, diiqiinceyi karqrkfu$a u$ratrr; yanirg igaretler gibi,
grkmaz yollara saptartr. Yerinde kullamtrmayan kavramlar da'- do$ru tantrn-
larr yaprlmadrkga - her kafada tiirlii yankllar uyandrrabilir'
Bu kaypakhklarr yiizi|nden, her alanda anlagmazhklar siiriip gitrnekte-
tedir. Eski qa{larda dil konusuna ne denli <inem veriidi$ini gosteren birkag
ornek:
a) sozciiklerin kaypakhklarrnr qok iyi goren. Biiytk Qin filozofu Kon-
fiigyos'e (i. O. VI-V) bir giin clsrencileri soruyor:
her qeyden iince ne yapmak isterdiniz
- Bir hiiktimdar olsaydtruz
?

yerli yerinde kullqntlmasmt sa{lanaa.{a bakardttn, cevabLnt

- Kelimelerin
veriyor. Nitekim So/crat (i. O. 465 - 4001 da biitiin hayatu'u kavramlartn do{-
ru d{riist arclqrlmalarrza vakfetmi$ti.
(Frof. M. $ekip Tung, 1S86-1958)

Konfiigyiis'iin, bu diiqiincesini tanrtlamak igin, ileri stirdiigii kanrt, q<iy-

le iizetlenebilir:
<Bir mahkemede tanlk, scizciikleri, anlam degerlerini vererek kullana-
mazsayargtq, davamn igyiiziinii iyice kavrayarnaz. Anlamlar dtgrnda, yersiz
l2 DiLBILGiSi

kutrianrlmlg birkaq stizciiilin uyandrrdi[r kanrlar yiizilnden yanhg yargrya

varlr:
<Ya biiyiik sug iglelniq bir k<itiiyii suqsuz sayar;))
<Ya da bir sugsuzu cezaya Qaptnr.>
b) Eski Hintliierde ses bir Tanndm; sriz kutsaldir, Veda gibi sonrasrzdir.

Hintlilere gdre Sanskritce Tann dilidir. Pantni 4A00 r;zlii sd: ( Sttra ) clen
oluqan Astaclkyafuyi adh kitabtnda kendisitlden dnce ya;amt$, dilbilgisiyle u{-
r{t,nl$ 68 kisiyi anar '
FERD'NAND DE vE... (Berke !'ardar)
'AUSSURE
isa'dan dnce V-IV. yiizyrtrda Paninin yazdrlr kaguk biciminde dilbilgisi
yalntz $anskiritgenin de$ril; herhan[i bir dilin temel bilgisi sayrlacak defer-
dedir.
c) Eski Yunan'da dil qaliqmalarr Hindinkilerden agali kalmaz, Efla-
tun'dan 6nce yaqamrg olan iinlii filozof Heraklitos ile Demokritos (i. O. V.
yizyil), diii bir bilim konusu yapmaya qahgmarqlardrr.
q) Romahlarda Varro, Donatus iinlii dilcilerdir.
d) Ortaqa[da Arap dilcilerinin iiikenmek bilmeyen gahqma ve tartrq-
malan her ulusu imrendirecek iistiin sonuglar vermigtir.
e) XWII. yizyrldtigiiniirleri, scizle diigtnce arasrndaki ilgilere onem ver-
miq vo dillerin tiireyiqleri tizerinde pek qok emek hareamrglardrr.
Ruso (Jean-Jacques Rousseau, l7l2-I778), yaganllan bcilgelerin de dil-
ler iizerinde etkisi oldufurru qoyle ileli siiriiyor:
Dilllerin farklil$r iklimlerle ilgilidir. Giiney dilleri ihtiyacm de{il, zevkin
kudw; canh, tanncn ve aksanltdr. Hayattn daha hagin oldu{u kuzey dilleri ise
daha sert, haEin, piiriizli) ue ba{umsuzdur.
f) Dil iizerinde bilimsel gahgma XIX. yiizyrlda hrzlanmi;; XX. yiizyrlin
baqlarrnda dilbilinn, biitiin bilim alanlanna aydrnhklar getirmigtir. Dillerin
tiireyiqini inceleyen bilginler, diller arasrnda yakrnhklar, benzeqrneler bulun-
du$rnu sezmeye baglayrnca ana kaynaklara gitmeye ve yakmkk olanlarrnr
bulmaya qahqtrlar. iki binden fazla dllinyaprlarr ve dilbilgitreri incelendi. $irn-
diye dek elde edilen bilgiye gcire diiler tiq tibe$e aynhyor:
1) Eir heceli diller. -- tsu dilierde biittin scizciikler bir hecelidir; sciz
iginde de$igikli$e u$ramazlar: Qince, Tibetge, A.nnamca...
2) Bitigken diller. -_ Bu dillerde sdzciiklerin kokleri de[igmez. Tiireme
ve qekim, eklerle olur: Macarca...
3) tsiikiinlii diller. -_ Bu dillerde s<izciikler tiirlii bigimler gcisterir. Tti-
reme ve gekim, bu biqim deSigiklifiiyle olur: Arapqa ve biitiin Hint-Avrupa
dilleri.
 TURKQENIN YAPISI t.l

Tiirkgemiz bu iig iibekten hangisine girer? Dilimizin bugtinkii durumuna

ve gciriiniigiine bakrhnca kiiklerin de[igmez oldu$u, tiireme ve gekimin so-
neklerle yaprldrSr g<iriiliir. Bunu g<iz oniinde tutanlar, Tiirkge'niir tritisken
dillerden oldu$unu ileri sijrerler. Son incelerne ve aragtrrmalar, Tiirkqernizdc
de - pek az da olsa * tineklerin bulundufunu, bilegme ve kaynagmada kimi
k<iklerin deliqtiSini gd,sterecek izler ortaya gtkarmL$lardrr. Bu izleri gtiren
bilginler, Tiirkgeyi biiktinlii dillerden saymaya elilim g<istermiglerdir.
Yapr bakrmmdan Tiirkgeyi bagka dillerden, bitigken olugu ayrrr. Bu
niteiik dilimize gunlarr kazandtrmrgtrr. (bkz. n'7):
a) Tiiretme kolayhlr. Eklerimiz pek goktur. Anlam ijzellikleri g<izciniin-
-
de tutularak uygun bir k<ike var olan <irneklere gdre - birisi getirilerek
kavram dile kavuqturulur. Bu kolayhk Ttirkgenin zenginle;me yetene[ini
giisterir.
b) Qekimlerdeki egsiz diizen, tilrenmeyi kolaylaqtrrdr$r gibi birgok
yabancr bilginleri de <<hayran> brraknugtrr. (bkz. n" 32).
c) Kdkle ekin ilk bakrgta gdziikmesi, siizctigii saydamtragtrrtr. Kavtam,
billur g<izgiide yansryor gibi olur.
7. TTJRKQEMIZIN YAPILI$ irrp,rnRt. _- Bugiinkil Tiirkeemiz 9u
yapdrg ilkeleriyle bagka dillerden ayrrlrr:
1) Sondan eklemeliilir. Kdk deligmezYaprmve gekim ekleri stizciiklerin
sonlanha takrhr. Bu dzellik kendisini g<iyle gdsterir:
Kijk + yaplm eki * gekim eki. Ekler birkaq tane olunca da stra de$ig-
mez:
Gdz * Iiilc * pii * liik * ten.
Kity + lii * ler * im a iz * den -l miq.
Stnfrn galry + kan { lar * t I n * dan 4 dt * tr:.
Gdr * iiS { tiir a i;l 1^ e { me * mig * ter 1- mi * ydi?
Bundan $u sonuca varthr;
Diibilgisiincelemelerinde dilin yapr iizeiligi temeldir. FIer ulus, bu ternele
dayanarak dilini inceler, dilbilgisini kurar. Biikiinlti dillerde tiireme re gekim
baqtan ortadan, sondan eklerle ve ktjkiin gtisterdifi de$i;ikliklerle olur
(bkz. n" 61f.3). Araplar, scizcii!"iin her de[igirnini bir kahpla biqimlendir-
miglerdir.
Bizde k<ik deligmez. Tiiremeler, gegitlenrneler ve gekimler sonclan altnan
eklerle olur.
2) Ses uyumu.
- Dilimizin en dnemli rizelliklerinden biri de i.inltilerin
biribirine uymasrdr (bkz. n' 42 v.s.).
3) Tiirkqede anlatrma temel olan asri rifeler sonra, tiimleyici ofeler 6nce
gelir. (Biitiin konularda bu g<iriilecektir.
 YAZI

B. KONU$MANIN SAPTANMASI. Scizciiklerin dogugundan,

ttimcelerle anlatrmrn baglamasmdan gok sonralarr kigio[lu duygu, diigiince
ve isteklerini uzakta bulunanlara, ya da sonradan geleceklere bildirmek
gere[ini duydu. Duygu ve diiqtincelerin saptanmasr iqin tarihten onceleri
neiere bag vuruldufunu aragttrrnak, konurnuzun dtgrndadrr.

Yontinatag ga[rndan kalma mapalarda g<iri.itren gizgilerle resim taslak-

larrnln, anlatmaya yarayan im (iglet) ler oldufuna bilgintrerce inanrkyor. Tik
yazr diigiiniisii bu imlerden dolmug olmahdrr.
ilkel qaElarda Mrsrr'da gekiller ve resirnler'le anlagma yolunun buluridufu
gciri.iliiyor. Taga, tahtaya, deriye, dayamkh yapraklaru gizilen bu 9eki11er,
resimler yazlrl"lln ilk rjrnekieridir. Mrsrr'da pek gok bulunan bu resim-yanya
'istanbul'da
hiyeroglif deniyor. Eski qallarda Mtsrr'dan getirilen ve bugiin
Sultanahmet Alanrnr siisleyen Dikilitag'taki resimler ve $ekiiler de hiyerog-
lilt ir.
Qinlilerin. Japonlarrn yazrlan da bir geqit re:riir-yazxlr. Qin sdzliiliinde
300.000 gekil vardrr; bu yazrnm giig tigrenilmesi de bundandrr.

Giiney Arnerika'da, Pettt'da eski yerlilerden, epeyce ileri ve kcklii bir

uygarhk; tirgiitlii biiyiik bir imparatorluk kuran jnka'lann (XII-XVT.) bir
diifi.im-yaasr buiunmugtur. Bu dtigiim-yazrntn adr Kipu'dur. inka'lar bir
metre uzunlr"rEunda kahnca bir ipten, ya da ip <ilgi.isiinden tilrlii renkte ince
sicim sagaklar sarkrtrr; bu sagaklann renk, biqim ve diigiim sayrstndan,
dii$tim yi.iksekiiginden, bofurnlann birbirine di.igiirnlcnmesi gibi de$igiklik-
lerden ay'r ?Lyn anlamlar qrkalrrlarrnrg. Eir Inka'nm rnezannda bulunan yazt
ipinin a$rrhSr dort kilo gelmiqtir. Baqka yerlerde bulunan kipular da az
c{efildir. Bu yazryr <i[renen bir ispanyol, inka tariilini gozmiiqtiir.
Mezopotamya ile dolaylanndaki iilkelerde ve Anadolu'da yagamr; eski
uluclarrn da gilti-yazrlarr vardrr. Kaya, taq, pi;mig tugia iizerine yazrlan bu
qivi biqimli yaztlar, pek goktur. Yakrn zamanlarda Siimerlere de$fin tatrlet
hazneleri buluninug, okunarak Siimer dili t'e tarihi aydrnlaninrgtrrl.

1) Qivi-yazryr ilkin Grotcft:nd adh geng bir Ahnan dlretmeni okiimtr;tur.

 \'.!ZI

Sonug gu:
DiI, iqitme imgeleriniir tiimiinii kapsar, yazt bunlart birer b-igimle donatrr.
9. ALFABELERII"I DOGU$U" Ul'garhk ilelledikge dilier de geli-
-
qiyor, anlagma gerekligi artryor; bir diigiinceyi toptan anlattnaya yarayan
qekillerin giiqlfr!il, daha kolay yollar aramak gere$ini dofuruyordu' Mtsir
uygarhsrnrn son evrelerinde hiyerogliften daha kolay; varhklarrn resimlerini
qizmektcn Cok diigiinceleri teker teker anlatmaya yarayan ve hece temeline
dayanan bh yazt daha kullantlmrgttr: Hiyeratik.
Eski Mrsrr'da oldukga k,rlay kolay ve gabuk yazrlabilen bir haik yazrsr
daha vardi. Ai,rupalilar buna dernotik diyorlar'.
Goriiltiyor ki tarihten tince, mafiara Ea$rnda baglayan gizgisel belirtiler
I
gitgide ycintemlegerek :

a) Egyadan yazr.
b) Diiqiinii anlamh resim-yazr,
c) Tiimce anlamh resim-yazt,
9) Stizciik anlamh resim-yazt,
d) Hece yazlsr...
bigimlerinde geliqmig, bunlardan ses-yazt, yani aifabe dolmu;tur.
Hece yazrsrnr daha c1a basitlegtirerek her sesi bir imle bigimlendiren,
Fenikelilerdir. Bugiin tanrnan alfabelerin hepsi bu Fenike bulugrurdan
do$mugtur.
Suriye'de ve dolaylarrnda yaprlank1ziarda alfabemsi birgok yazr gegit-
leri bulunmugtur. Bilginler bunlardan'timisinin 1. O. X., XV. hatta XX.
yiizyrlda yazrldrklarrnr oranlamaktadrrlar.
Grek'ler tle yazryr Fenililerden almrglardrr. Bu harflerin hepsi de iinsiizdi.i.
Okumayr kolaylagtrimak igin ana yeterince iinliilerkatarak,Fenike diline
6zgii birkag qekli atrp degftirerek alfabe'yi diizenlediler'. Bu alfabe sonralarr
Italya'ya gegerek yeniden bigimlendi ve bugiinkii alfabelerin kayna[r oldu.
Sesleri yazmaya yarayai imlerin her birinc harf derrir.
Bir dilde bulunan hafrlerin hepsine birden alfabe denir. (Bu siizciik, Grek
harflerinden ilk ikisinin adrndan ahnrnrqtrr: Alfa, beta.),
10. KOKTtlnI( ALFABESi. -- Tiirk ulusunun eski qa$larda iki al-
fabesi var':
i) Ktiktiirk alfabesi,
2) Uygur alfabesi.
1) h{rsrl yazrlannr ilk gozen de Fransrz biiginlerinden Champollion'dur (I832).
 DiLBiLGiSi

Orta Asya'nrn kuzeyinde oturan Koktiirklerin alfabesi 38 harflidir. Bu

otuz sekiz harfin dcird0 i.inlii, tigii bilegik, otuz biride iinsi.izdtir. Satrrlar, genel
olarak, yukandan aga$rya yaztlt,her satr <incekinin solunda bulunur. Bciy-
lece Koktiitk yazisr yukandan aqa$tya ve safdan soladu; ne var kiyazflart
bulup iizerinde gah.san Avrupah bilginler incelemenin ve gevirinin kolay o1-
masr igin, yukarrdan agaprya inen satrlan sa$dan soia dizniglerdir ve satrrlar
alt altagelmiqtir. Eugiinkil bilirnin tanrdrfr en eski Tiirk yazrsr olan bu yazrmn
Isa'dan altl-yedi yiizyri once kullanrldr$rm oranlatan izlet var. K<ikttirk al-
fabesiyle yazrlanlarn en iinemlisi Orhun Yazrtlandr. Onun iqin bu alfabeye
0rhun alfabesi de denir.
Ktikttirk alfabesinden bir <irnek:

:#T}:FTI$11
Tft$rt{ :{q$S.j . i"T ,{}r$#(q I :{xl : )*}>J : fTY{t
:#{rtTr'|k . #'{Y. )$}J: FTr{k: fl$rl'Yh
f"6 6 t{$n
QevriS'azr' ile okunugu:
Tiirk o["2 b"!l"ri budn egidin Uze t"nri b'smusur, 'sra yir t"linm"s'r
Tiirk bud"no ilinrn tiiru$in Krn'rtotr2
Bugiinkii Tiirkgemizle :

Tiirk O{uz Beyleri, buclun iqitin (dinleyin)l Ustten gdk basmasa, aSa{dan
yer delinmesi, Tiirk budunu, elini, tdreni kim bozdu (bozabilir) ?
Duygu ve dtiqiinceleri en iistiin bir giiqle dile getiren, anlatrg deferi ger-
gekten yi.rksek olan bu duru anlatrm. Tanrr scizlerine benzeyen bu eqsiz eyitig
(hitap), 1200 yrl cince fada kazrlmrgtrr. Dbqiince, duygu, imge; inagtaki ulu-
luk ve iqtenlik giinleri biiyiiltiyor, ruhu kamagtrnyor. 1200 yil <jncenin diliyle
soylendili halde ne egsiz ahengi var!.. Budunu tutsakhktan kurtaran ulu ha-
karun eikek sesi bu sdzciiklere tlyle sinmig ki!.. tsu gizelyazttlar, Tiirkgenin
daha yedinci, sekizinci yiizyrllarda bile olgun ve iqlek bir yazrn diii oldu$unu
gtisteriyor. Bu yiizyrllarda btiyle zengin bir dilin bulunugu uygarhlrmrzrn
eslcili$ bakrmrndan da gok <inemiidir.
11. UYGUR AI-FABESI. Orta Asya'nrn giineyinde oturan Uygur
Tiirklerinin alfabesi de sa$dan
-
sola, yukarrdan agalrya yazrlrdr. 14 qekilden

1) Eski metinlerin yazrlg ve okunug <izelliEini yazrdabelirtmek iEin dilbilimcilerin kabul et-
tikleri bol imli alfabe sistemine tsatrhhlar (Transcription) diyor. Bizde terimi qewiyaz'drr.
Stiyteyiq $zelliklerini; apv ve diyelek ayrrmtrarrnr iyice belirtmek igin de bol imli bir alfabe
vardr. Batrhlar buna (notation phonetique) diyor. Bizde terimi sestutanu'dur.
2) Bu satrrlarda yukarr kaydrrrlmrg kiigrik pi.mtolu harfler, Orhun alfabesioe gtire yazrlmas
gerekli ohnayanlardrr.
 YAZI 11

birleqrnigtir. Qrkaklan yakrn olan sesler bir harfle yazidr$tigirl okunmasr

gi.i9ti.ir.

Kutadgu Bilig'den iki beyit:

.:s)L! '-*t 'e|l, $&' y.ry*asa'L }}t)at*9

&LI H4 lu/4 es +y -*rtry

Qevriyazr ile okunug:

6505 bilig bil tizii@ke orun t<ire
bilig bilse <izke idi berk tura
6606 biligsiz ytirek til negiike yarar
bilig birle suv teg hamu[ha yara
Bugiinkii Tiirkgernizle :
Bilint 6{ren; yerini yiiksek kil.
Bilim elde edersen sana sa{lam kalkan olur.
Bilgisi2 gdniil ve dil neye yarar ?
Bilgi ile, su gibi, herkese yara.
12. TURKLERIN KUr-LANDTGI BA$KA YAZTLAR. Trirk eok
-
eski, gok yaygm bir ulustur. Fasifik_'tlnAlp'lerin citelerine; buz iilkelerinden
Hint denizine dek uzayan sonsu-topraklarda EaEdan qaEa Tiirk g69leri,
Tiirk ordulan ilerlemig savasmu, otutmug, yerlegmiq. Birgok Tiirk boylarr,
gittikleri yerlere uygarhk gotiiriiyor; aralarda rastladrklarr uluslardan yeni-
likler dlreniyorlardr. Bu geniglerne ve yayilma srrasrnda kimi Tiirk boylari
Sanskrit; kimileri Mani, Arami, Nasturi, Bizans alfabelerini kullannugtrr.
13. ARAP AI-FABESI.
- Dedelerirniz fslamtrlr kabulden sonra is-
lam uygarhlrmn temel yazrsr olan Arap harflerini de benimsemiqlerdir.
Arap harflerinin benimsenmesinden yizyilarca sonra da fermanlarda; sik-
kelerde uygur alfabesinin kullamldrlr gdriiltiyor. Uygur yazlsrnl bilenyarrc;r-
lara Bahsi denirdi. Fatih gagrndan, Uygur harftreriyle yazrlrnrg delerli belgeler
kalmrgtrr. Daha sonralari Arap alfabesi Uygur yazlsml unutturmugtur.
Arap alfabesi 28 harfliciir. Dedelerimiz buna Ttirk ve Fars dillerjnde
bulunan p g j g'yi de katarak harf sayrsrnr 32'ye grkarmrglardrr. Bu alfabede
bizim konugma seslerimizin kimisi igin ikiger, tiger, hatta ddrder gekil var-
du. T sesi igin ild, h sesi igin iig, z sesi igin ddrt harf vardrr. Bu bolluk, yetigkin
1u DILBiLGiSi

yazatlarr bile .sagrrtrci giigliiklerie karqriaqtrnrdr. Yaztmlannln ayrr ayrl

cifrenihnesi gereken saylsrz sdzciikten birkaq <irnek:
Iamanno talebe s<jzctklerinin bag sesleri ayri harflerle yazrlrrdr'
Harf, hain , hazrm sozcilklerinden biri cibiirtiniin baq harfiyle yazia-
mazdr.
Sniro sabito sabrr srizciiklerinin baq harfleri bagka bagka idi.
Hele zaten, zait, zabit. zalirn stizciiklerinin bag sesleri Tiirk a[zrnda bir
grkakta bolurnlantr bir biqimde stiylenir. Buna karqtn yazrda her birinin
Z'sibaSka bir Arap harliyle yazrhrdr.
Yabancr dilden gefuniq olan bu s<jzciiklerin yaztmlannda yanianlata
hemen bilgisiziik damgasr vurulurdu.
Bu gagrrtrcr bollufia karq;r, r i y u ii sesleri bir tek harfle giisterilirdi. Hele
o ii u ii v seslerinin beqi iqin ancak bir harfin bulunmasr okumayr iyiden iyiye
giiglegtirirdi:62, uz, iiz; oldu, dldil; o, ev; alet, alt... gibi birgok sd'zciiklerin
aynr harflerle yazrldr$r iqin - rrabil ckunacaklannr sdziin geliginden anla-
mak zorunda kafunldr. Dahs eski Ea[larda, ilnltiler kullamlmadr$r igin,
okuma biisbtitiin giigttl.
14. LATIN TEMELINDEN ALINAN YENI TIJRK ABECESI.-
Arap harfleri, Tiirk elinde dokuz yiiz yrliqlendi. Islm dini resmi hoq gd,rmez'
di. Tiirk, bu gtlzel sanat zevkini el yazrsrndan yarattllr giizelliklerle tattr.
Yetiqen usta yaztcrlar, de[igik biqimli yazilatla saylsrz kitaplar yazdLlar.
Miizelerr, kitapsaraylan dolduran bu yaprtlar iginde el yaztsmrn giizellili
yiiziinden de$er bigilemeyenler pek goktur. Ayrrca Tiirk, eli, Arap yazrsurdan
en gilzel tablolar de[erinde levhalar yaratarak catnileri, saraylan, evleri
siisledi.
Dokuz yilz yrlfuk emefin giizellegtirdigi bu yazr, Tiirkqenin seslerinden
birgolunu veremiyordu. OErenilmesi de kolay deSildi.
Daha gabuk, daha kolay dfrenilir bb y any akawqmak gerekti. Atatiirk'
iin <inderliginde - 3 Kasrm 1928'de yayrmlanan kanunla - Arap harfleri kal-
drrrldr; yerine Latin temelinden, Tiirk diline uygun yeni bir alfabe kabul
edildi.
Batr uygarLlrna girrnig uluslardan hemen hepsinin alfabesi, Latin teme-
linden ahnmrqtrr. Biz de Latin alfabesinden, dilimize uymayanlarl atatak;
Tiirkgeye cizgii sesiere (E, r, t) gibi biqimler bularak bir alfabe yarattrk.
Yeni Tiirk abecesi, dilimizin seslerini cksiksizce, koiayca yaznaya ya'
radr[r igin yurdurnuzda okuma yazmanTf] genelleqmesini sa$layacaktr. Bu
bakrmdan da pek delerlidir.
 oir,r,nn iN gngirr,nNivrnr,nni

Sive, A[rz, Diyelek

15. $lVE, KONU$MA TiURLERi. Bir dilin degiqik kiiltiir diizeyine

-
gdre gristerdili ayrrtrya give (sciyleyiq) denir.
Yagamlan b<ilge, kiilti.ir dizeyi, konuqulan yer ve dururn, srizciiklerin
sciyleniginde de, tiimcelerin kurulugunda da aynLklar g<isterir.
Kiiltiir8n, konu$mada etkisi biiyiiktiir. Kiiltiir di.izeyinin, sosyal dunrm-
lann elitimin, tutulan igin, hatta huylarrn, gok kez, konuqmalardan iyice
anlagrldrlrm herkes bilir.
Yaglr bir bilginin konugmasrylayaramazbir gocugun, bir sokak adamr-
nm konuqmasr arasrndaki aynhk apaqrk gciziiktir:
soka[a gidicam.
- Babamnan
Ir[aapacan ?
- Sey, yiyecek alrcaz kendimize Sen de gelmican mt?
-
-Aah.
Bu sd,zler, sokak etkisinden kurtulamarmg; gtizel konu;mamn gerelini
kavramamr g goc ukl ar rn aptzlar ndan derlenm i gt i r.
Konugulan yerin, durumun yarattrlr aynkklar da ktigtimsenemez. Diiz-
giin konuqma gereli duyulmayan yerlerde, durumlarda scizciikler de, tiimceler
de az gok baqrboq olur. Oysa bilginler, dfretmenler, bir topluluk karqrsrnda
konuqanlar... geiigigtizelliSin ptiriizlerinden, dalgrnhlrn dogucalr dil siirq-
melerinden, elden geldi$ince, kagrnrr; diizgiin, kuralh ve derli toplu konug-
maya gahgrrlar.
Biit$n bu deligik durumlarin gegitlendirdi[i konugmalar lki bciliimde
toplanabilir:
1) Geliqigiizel konuqma,
2) Dtd,zgrd;n konugma
16. KONU$MA DILI,YAZI DiLI. _ Yaztdiliyle konuqrnadilini bir-
legtirmek her ulusun iilkiisiidiir. Higbir ulus bu iki dil arasrndaki aynh[r btis-
biitiin silernemiqtir. I(onuqmada geligigiizeliige kendini kaptrran kigi, yazrda
kurallara ba$lanmak geregini duyar.
 DiLBiLGISi

Bizim yazr dilimizle konugma rlilirniz:

a) Divan Edebiyatr q.a|nda birbirinden pek gok ayndrr. Herkes gibi
konugan giir ve nesir ustasr, kalemi eline aldr mr btisbiitiin de[igir. Elirrden
geldipince gtig anlagrlrr ;eyler yazarak okuyucuyu bilgisinin baskrsr altrnda
eznreye galt$rr.
b) Tanzimattan sonra, elden geldilince kolay anlagilir bir dille yazmaye
gah9rldr.
c) istanbul konugma rlilini yazr diline temel yapmak iilkiisti 1908'deir
sonra bagla&. Ziya Gtikalp'la arkadaqlannrn gergekleqtirmeye gahgtr$r bu
ulkiiden yeni anlayrgta bir qiir ve yazn dili do$du.
9) Dil Devrimiyle baglayan ileri atrhqrn amacl Ti.irkgeyi ozleqtirmektir.
Bu gabalar Tiirkgeyi giinden giine yabancr etkilerden kurtalryor, oz benli-
fiine kavugturuyor. Qahgmalar siiriip gitrnektedir.
Bugiin dil dzgiirltisiiniin cinemini kavramt; her yazar, konugma dilinin
dogalh$rndan uzaklagmadan, elden geldilince, 6zleqtirmeye gahgtyor, Bu gi-
dille Tiirkqe, pek yakrnda balrmszh$rna kavugacaktrr. Bununla birlikte
tiirlii konugmalarda oldu[u gibi,yazn tiirler'inin arasrnda da dii baktmrndan
az gok aynhklar vardrr.
Sdzciiklerin segiligi, kullanrhgr, tiimcelerin kurala baghh$r bakrmlndan
bir romanla bir bilim yaprtrnm birbirine uymadrlr agrktrr. Bir makale, bir
mektuptan daha- agtr baghdrr. Devlet dili diyebilece$imiz yazr tiirleri daha
bagkadrr. Konuqma dilinin do$alh$rna en gok yaklaqmaya gahgan yiyatro
dili bunlann hig birine benzemez.
17. AGIZ. Kentler, hatta ktiyler arastnda da az gok deligik konug-
malararastlamr
-; srizciiklerin s6,yleni$iba$kalarrnrnkine benzemez. Tiimcelerin
kurulugunda da az gok aynhk gdriiliir. Bu konu;ma ayrilrlrn:a afrz denir:
Konya, Kastamonu, Rize, Aglat afin...
Her uygar ulus dilinin ve kiiltiiriiniin bir bagkenti vardrr:
Fransuca'nrn Paris.
ingilizce'nin Londra,
Almanca'mn Berlin... oldufiu gibi.
Kiiltiir
baqkentlerinden uzaklaqrldrkqa a$rz ayr;Jrklan artar. Bizde de
bdlgeier arasmda, seslerin grhglan, s<izctiklerin sd'ylenigleri, tiimce diizeni
bakrmrndan 6,nemli aynhklar vardrr. Birkaq <irnek:
istanbul'un g sesini Rizeli c gibi grkarrr:
Celdum, cittutn : Geldim, gittim.
. Orta Anadolu'da stizciik baglarrndaki kahn k, gokga g olur:
Gonya,Gay seri, gara guru...
 DILLERIN TURLERI

Kayseri ii sesini o sesine yaklagturr; onun: <giizilnii seveyim>> deyiqi

bagka yerlerinkine benzemez.
ibrahim'e irbaham, limon a ilimon diyen yerlerimiz var. Rumeli
Tiirklerinin birgo[u devrik tiimceyi sever:
A be si.iledim sana yapastn bu igi...
Selanik ve Bulgaristan Tiirkleri de hem tiimceyi devirir, hem de s6,zciik
ba;larmdaki h'leri atar,6'leri de ii'ye gevirir:
Er giin aber yollartm Asana : Her giin haber yollartm Hasana.
Btirek : bdrek, tildii : tildii,
A}rzlarrn do$uqunda tiirlii etmenler aranrr:
a) Konuqma, i;itme aygrtlarrntn herkeste az gok aynhk gcistermesi...
Pek ince olan bu baqkahk, tamdrklanmrzr - yiizlerini g<irmeden - konu$ma-
iarrndan tantmaya yetecek kadardrr.
b) Yaganrlan bcilge ve iklim - giyiniglerde, gcivdelerde, huylarda oldu[u
gibi - sd,yleyiglerde de derin ayrrhklar yarat;r.
c) Sciyleyiqlerin ve afizlarn
de[iqmesind e, y abanu soylardan olanlarrn
da etkileri a^Trrsanamaz Y abanqtilkelerde yilarca kalanlarrn, hatta yabancr
okullarda uzvnca okuyanlann sciyleyiqlerindeki bagkahk kula[a garpat.
Bunlardan bagka gegim kogullan, kiitiir diizeyi, gelip gegen modalar,
bagkalarrna benzeme istekleri gibi nedenler, allzlan durmadan deligtirmek-
mektedir... Bugiiniin gengleri dedelelinden farkh konuqurlar.
A[rz aynhktrannr incelemek isteli ssn yrllarda artmrgtrr. Birkag ilin ve
bcilgenin a$tzlanincelendi ve yayrmlandr: Gaziantep a{zt, Urfa o{2t...
Bu incelemelerden, dil bakrmrndan oldu$u gibi, sosyal bilimler bakrmur-
dan da yararlar elde edilecektir. Bu arada kentlerle kdylerden biribirine
hrsrm olanlar, bir Ti.irk boyundan gelenler, Anayurttan birlikte gdgiip de
bugtnkti iilkelerine yerleqirken ayrrhp uzak dtqenler kendili[inden belirecek
ve Tiirk tarihi, Anadolu tarihi daha gok aydrnlanacaktrr.
Okuma yazrnanrn yayrlmasr, aprz aynhklanm gittikge azaltmatradr.
Bizim kiiltiir bagkentimiz istanbul'dur. Ornek agrz da Istanbul apztdr. Ge-
nel kiiltiir Tiirkgemizin de temeli budur (bkz. n" 631 /2). Biitiin bilim ve sanat
yapfilamtz, yld.zytllardan beri, bu apala yazrbmqtrr. Obiir kentlerde yagayan
yurttaglanmrz da - konugmalannda yerli a$u,laru balh kalsalar bile - yazt-
lannr istanbul artztyla yazarlar.
Konugma dilindeki ayrihklarin da azalmasr, biisbiitiin silinmesi candan
istedi[imiz olmakdrr. Radyo ve televizyonun yayrlmasr bu istepi hrzlandua-
caltrr.
 DiLBILGISi

18. DiYELEK' A[rz aynirgr daha genig daha Qok oiur; konugmada
-
oldufu glbiyazr dilinde"de yerlegmig aynhklar bulurrabilir. Bir dilin b<iyle
onemli aynLklar gcisteren boliimlerine (lehge) ili-velek denir.
i9. TARiH BOYUNCA TURK DiYELEKLER.i. - Sayrsrz gciqlerle
Asya'nrn, Avrupa'ngr, hatta Afrika'nrn birgok yerlerine yayilan; ayrr ciev-
letler ve uygarhkiar kulan Ttirk boylarrnrn konugmalarr arasmdaki farklar
gittikge artmrg; yeniyazrdillerinin do[masrna yol agmrgvebciyleceTtirkdili
diyeleklere ayrrlmrgtrr.
Diyelek farklalnr, scizciik tiirleriyle birlikte Eekimierde, tiireyiqlerde,
<ibekles.melerde ve tiimce diizenlerinde atamak zorunlululu vardlr. Buna
gcire Tiirk dilinin ilk belgeleri g<iz oniinde almarak lehqeler konusuna girmek
gerekiyor'.
20: ANA, TURKQE - ESK| TURKqE. - Elde bulunan ilk yazir
belgeler OrhunYazrtlandrr (bkz. n' 10), Kiik Tiirkge, Eski Tiirkge adr verile:r
buiehgeden dnceki qag|lan- yeni yazrh belgeler bulununcaya dek -.tasarla-
rna ve oranlamalarla tanrma$a gahqmaktan bagka yol yoktur.
Eski Ttirkgede yabancr siizctik, y6k denecek azirktadrr' Tiiretme ve bi-
legtirme drnekleri, zengin bir dilin temel varh!ril mugtular'
vIII. yiizyrlm baqlannda Kdktiirk alfabesiyle taqa kazian bu yazrlarin
ve yazilartn olgirnlufu, Tiirk dilinin gok oncelerden baglayarakuzun geliqme
evreleri gegirdifini gdstermektedir. Ne yazft ki bu evreieri, yazilr belgelerle
aydrnlatmak bugiin iqin elden gehniyor'.
Yazrh belgelerden d,nce, Tiirkgenin qok depiqik aplzlatlakonuguldulu bir
gergektir. igyiizii aydrrlatrlamayan bu karanhk ga$larm diline, yani konuqma-
lar gagtnaeNa dlnfQE, Orhun Yazftlanndaki diyele$e de ESId TURK.
QE demek yerine r:lur.
Eski bir bdltirnlemeye giire Kdktiirkge, uygurgao hatta Hakanrye adlarr
altrn<la gd,sterilen.diyelekler iki ayri alfabe ile - Kd'ktiirk ve Uygur alfabe-
leriytre -yanldrklal halde gekimleri, tiireyigleri, dbeklegmeleri, ttmce diizen.
leriydnlerinden dnemli aynhklar gdrsterrnekdikleri igin ESK.I TURKQE adr
altrnda birlegtirilmeleri daha bilimsel sayrhnaktadrr.
1) Diyelek konularr iglenirken 6u kaynaklar gciz ontinde bulun<lurulmugtru:
a) Prof. V. HatiboSlu'nun notlart.
b) Prof. R. Arat'rn Ti.irkiyat Mecmuasr X' cilttekl yaast'
c) Frof. M. Ergin'in Ttirk Dil Bilgisi,

:] ;,*"?:#:-;''ffiH:J;11;l* t*,ri dersrcrinin

'otrarrnda,
eski riirk mezarra,rnr:
a) Ta$ qa$ndaki mezarlar, URGAN'lar,
b) Tgnq-demir ga[rndaki mezarlar, KURGAN'lar di5'c adlandrnyor ve gtiyle diyor: "Bunlar-
dan q*an yazrlar, egyalar, silahlar 'Tiirklerin 200 asrrLk bir miilet oldulunu kesinlikle anlatmak-
tadlr."
 DTLLERTN TTJRLERI

Bu anlayrga gtire Ktiktiil'kqe, Uygurca ve Hakaniye Tiirkgesi ESKI

TURKQE'nin birer dah olur.
21. KTJZEY - DOGU LEHQESI. -- A.sya'nrn Avrupa'ntn, Afi"ika'ntn
birgok yerlerine yay{an Tiirk boylan yeni devletler kuruyor, uygarhk yol-
iarmda yeni geligmeler gtisteriyor, yeni kiiltiir rnerkezlerindeyazrgalrna giri-
yordu. Bu tiirk boylanrun yazrdilleri, kendi konuqma ternellerine dayandilr
igin deliqiklikler ortaya grkrycrdu.
islam dini, dile Farsgadan, daha gok Arapgadan birgok yeni kavramlann
girmesine yol agmca bu deEiqiklikler artmrq; XI. ve XII. ytizyrllarda birbirin-
den aynca iki yazr dili beliimigtir:
l) Kuzey - Do[u lehgeleri
2) Bail lehgeleri.

22. KUZEY LEHQESI : KIPQAKQA. Kuzey - Do$u diyelefi

XY. ytizyrla doSru cinemlice de[igiklik gbsteren
- ikiyazr diline aynlmrqtu:
1) Kuzey lehgesi : Krpgakga.
2) Dogu lehgesi : q4llatayea.
23. QAGATAYCA. Uygurlann islam kiiltiiriine giriglerinden sonra
-
hakaniye adrn alan lehge, Kutaggu Bilik'le en yiice anitrm vermigti (bkz.
rr' 11). Timur'dan sonra Orta Asya'da <inernlibir kalkrnma bagladr. Uygarhk
yciniinden oldu$u gibi dilde de yeni geligmeler bag gdsterdi. Qapatay Tiirkqesi,
Qa$atayca admr alan bu DOGU Ttirkgesinin en parlak 9a$ XV. yldrzyrdr.
Birgok qairlerle birlikte biiyiik <ige (dAhi D.L.T.) Ali $ir Nevai de bu yiizyrlda
yetigmig: Qafiatayca altrn gafrnt yaqamtgtrr. ln{evai'nin muhammesinden:
Ba{rtma cy har-t hicran her zatnan sanalmafil
Ey gdniil yiiz cevv yetse gdzge gayrin alma!il
Min bela yiizlense ey can yardtn ayrilma!il
Bolsa },ijv min, cantm al ey hecr tikin ktlma{tt
Yarnt mindin ciida yahut mini andm cilda.
Bugiinkii lehqemize gtire :
Balrrma ey ayrtl* dikenil her zamat saplanma.
Ey gt)niil! yiiz eziyet gelse gdze ba4kastw alrna.
Bin bela yilzlense (kargr grksa) ey can! yardan ayrilwa.
Olsa yiiz bin carunc, al ey hicran! lakin kiltna
Yarnw benclen ciida, yahut beni ondctn cilda(= uzak,ayrr).
XVtr. yiizyrlda Babur $ah'tan sonra Qa$atayca krsrrlagmrqtrr.
Yi.izyrllar boyhunca az gok deligiklik gcisteren Qa$atayca'ya bugiin
Ozefl(gn (Ozbek Lehgesi) deniyor.
 DILBTLGISI

24. B.ATI LEHQESi (OGUZCA).

- Kaqgarh, Divanii Ltigat-it-Ttirk-
te (1072-1074) kimi scizciiklerin, kimi tiireyiglerin O[uzca oldulunu soyle-
mekle yeni bir diyelek aynmmr sezdirmektedir.
XII. yiizyrtrn ikinci yansrnda daha da belirginleqen Ofuzca, XIII. yiiz-
yrlda dnemli eserler vermigtir.
'szafiafibtilgede yerleqen
Hazet denizinden Balkanlara ve daha <itelerine
Tiirklerin yazr diline BATI LEHQEStr denilmektedir. Bu lehqe sonralan
ikiye aynlmrqtrr:
1) Azer Diyelefi,
2) Anadolu Diyele$i.
ZS. AZEp. LEHQESL Batr Lehgesi biilgesinin dogu kesimlerinde
-
yerlegen Oluz boylarrnrn <ince a$rzlannda, yani konuqmalarmda bag gbsteren
*yttliklut, sonralarr kuzeyden gelen Krpqaklarrn ve iranda yerleqen ilhanhla-
1n etkisiyle bitaz artmtl ve yaziya geqmekle ayrr bir lehge sayrlmasma yol
agml$tIr.
Bugiin Kafkasya'da ve rran'rn batrsrnda oturan Ttrrk'lerin diyeli[i...
26. ANADOLU LEHQESI. Anadolu'da yerlegen Selguklular 9a-
gmda, hatta Osmanhlann iik
-
ytizyrhnda Batr Lehgesi devam etmiqtir. ilk
qaElarmda eski Anadolu Tiirkgesi, yabanq1 etkilerden uza$1' Batr Tiirkge-
sinin en temiz kolu idi.
Ne var ki az sonra din yoluyla Arapgadan, qiir yoluyla de Farsqadan
sd,zciikler ve kurallar almaya baqladl[r gdriiliir.
XIII. ve XIV. yi.izyrllarda yazr dili konu,sma dilinden uzaklagmrg defil-
dir;Tiirkgedir. XV. yiizyrhn ortalanndan sonra gittikge afianyabancr etkisi
yazr dilini ulus ditri olmaktan uzaklaqtmrmlg; yiiksek ogrenirn gdrmiiqlerin
bile giig scikebileceli bir karma dil durumuaa getirmigti (bkz. n" 31). XX.
ylilrytla de$in uzayan bu galrn TiirkQesine OSMANLICA da denildi.
Osmanfucayaltalyancadan, Rumcadan da - gogu denizcilik ve zanaat
terimleri olmak iizere - sd,zciikler girmeye ba;lamrqtt.
XIX. ytizyrl,Batfya aglhq gagmrzdrr. ilk kapr Fransa".. Yeni uygarlik;
bilim, kiiltiir, sanat kavramlarrmn akrmryla giriyor. Her havram bir anlattm
aracr ister. $<iyle karqrlanryordu:
a) Arapga, Farsgadan ahntrlarla; bu dillerin kurallanyla tiiretme ya da
bilegtirmelerle;
b) Do[rudan do$ruya Fransrzcalartnr almakla;
c) Trp ve trpla ilgili dallarda Latincelerini yellemekle;
9) Bu arada ingilizceden, Anlmancadan ve baqka dillerden aktatma-
larla...
 DiLLERiN T TRLERi

tr910'dan sonra baqlayan Yeni Tiirkgeciler, dili arrlagtrrmaya goniil

verdiler. Yazn dilinin az qok defiqmesine kargrn Osmanhca terimlere doku-
namlyor; gerektikqe yenilerini de eski gelneSe uyarak iiretiyorlardr.
ZiyaGokalp, toplumbilimle ilgili Fransrzca terimlere gene de Arapqadan
karqrhk araylp buluyordu:
Culiure : hars, ideal : rnefkirre, reallile: seniyet... gibi.
27. BUGUNUN rURKQESI. Bugiin dil y<iniinden de balrmsrzhk
amaclmlzdrr. Dilimizi yabanu -
etkilerden kurtarmak, <izlegtirmek, zengin-
le;tirmek savagl igindeyiz (bkz. n" 31).
2s. TtiRKqEMiZiN KAYNAGI ve ana Ttirkgeden ayrrlmrq diller.
Ulusumuzun ana yurdu Orta Asya'drr; dilimizin kaynalr da orasrdrr. Ulu-
sumuz, sayrsrz gciglerle yeryiiztiniin genig bcilgelerine yayrimrqtrr. Bugtin de
Tuna citesinden Pasifik kryrlanna dek uzayan geniq iilkelerde Tiirkqe konu$an-
larrn sayrsr 100 milyonu bulur. Bu denli genig iilkelere yayrlan Tilrklerin
a$:zlarr arasrndaki deEiqiklikler ga$lar boyunca artmrq lehqeler tiiremigtir
(bkz. n l9-20 vs.). Yiizyrllar. kimi diyeleklerin araslndaki aynhklarr dyle
artrrmrg ki bugiin onlarr Ttirkgenin lehgesi deSil; Ana Ttirkgeden aynlarak
bafrmsrzlagmrg birer dil sayanlar var: Yakutga, Quvaqga..
. Bu dillerin hepsine birden URAL-ALTAY dilleri denir.
29. SOYDA$ DILLER
- Yerytizii dilleri - yukanda gcirtildti[ii gibi
birkag eski anadil n^ agtzlar, diyelekler ve bafrmsrz diller olarak dallamp
ayrrlrnasrndan dofmugtur.
Bir anadilden geldikleri anlaqrlanlar bir soydan sayilrr.
Bu dillerden birinin <ibiiriinden grktrlrnr delil; bir ortak kdkten dallanip
geldiklerini diigiinmek daha doSrudur. Onun iqin bunlara fOf<fA$ diller
denir.
Soydaq (kitkteq) dillerin baqbcalan qunlardrr:
Ilint - Avrupa: Hint, iran... gibi Asya dilleriyle biittin Avrupa dilleri.
Ilarni-Sami: ibraince, Arapga...
Qire-Tibet dilleri"
Bantu: Yerli Afrika dil1eri,
trJral-Altay: iki koldur :
, 1) Ural kolu: Fin - Ugor (Macar, Samoyet...) dilleri.
2) Atrtay kolu: Tiirkge, MoEolga...
Dilimiz, en eski dilierden olan ana Tiirkgeden gelmigtir.Bu ana Tiirkgeden
gelen dillcrin hcpsinc birden Tiirk dilleri denir.
Fransrz dil bilgini Antoine Meillet (1866-1936), di.inya dillerinin bir tek
anadilden dallanip geligti[ini; hele Hint - Avrupa dilleriyle Ural-Altay dilleri
arasrnda soy yakrnkgr bulundulunu bir varsaylm olarak ileri siirmektedir.
 TrrRKeENix rnniregnsi
ve

zrNcixr,i*i
:0. oil-l-BRDE ZENG1NLiI<. Bugiin konugulan dillerin sa5'rsr
-
binlere varr. XIX. yiuyrlda dil bilginleri iki binden gok dili incelemig, birbiri
ne yakmLklanm, zenginlik oranlannr gdsterniglerdir. (bkz. n" 6). 1937 * 38
srralarrnda birbirinderi ayrr olarak yaprlan sayrma gdre dtinyada 2796 dil
yaqarnaktadrr. Lehqeler, a$rzlar, giveler bu saymm drgrndadrr. Bu incele-
meler gunu da gcistermiqtir: Dii zenginlipi uluslann uygartrft yolunda iier-
leyigiyie orantrh<fur.
Diltrerin zenginligi qunlara gdredir:
l) Sdzciik saylsrna;
2) QaSdaq bilin:, teknik ve sanat kavramlarrnr eksiksiz anlatabilmeye;
3) Gelecektekiilerlemeleri; yeniden bulunacak aygrt, anlam ve kavram-
larr adlandrrrp anlatmak iqin gereken scizctikleri, kolayoa tiiretme ve bileqtir-
rne yollanyla elde etmeye...
Stizciik sayrsr her dilde bir degilclir. Kiqio$tru, uygarirk yolunda ilerledikqe
yeni nesneler bulmug, her buldulunu yeni sdzcr'iklerle adlandumr-$, anlatmrq-
trr. Bunun igindir ki daha gok bulan ve bilen uluslann dilteri gittikge zengin-
leqmi;; bulugu az topluluklarrn dilleri yoksul kalmrgtrr:
Uygar bcilgeierden uzak kalmrqyazlar (vahgiler) iqinde, dillerindeki s<jz-
ciik sayrsr 250'yi aqamayan ve iigten yukan sayr bilmeyen oymaklar bilun-
maktadrr (Nil'in kaynaklarrna yakrn orrnanlarda oturan Pigme'ler gibi).
Bushman'lann dili daha ilkeldir. Franq:ois Balson adh bir gezginin an-
lattr$na gore, .Afrika'mn ortalannda, Kalahari'nin d'tesinde Boshman adh
bir kabile vardrr. Biitiin Afrika kabilelerinin siya.h oluguna kargr Boshman'trar
sandrr. Ve sarr rrkl andrmaktadrr. Ntifuslan 4000'i aqrnayan bu kiiEiik sarr
i:rsanlar avcrhlcla yaqartrar. Dilleri 100 scizcii$i.i aqmaz,3'ten yukarr sayr bil-
mezler.
ileri uluslar iginde srizciik sayrsr 100 000'e yaklagan, bu saylyl pek gok
agan diller var: Fransrzlann orta bir sdzliiliinde bulunan scizciikler 70 0001i
a,smaktadrr. Alman, Macar, Fin dillerinin son ytizyrllardaki galigmalar ve
 TURKqENIN TARTHEESI 2'I

baganlan devrimlerle s<izciik sayrlarr t0O.000lin Eok iistiine qrkmrgtlr. ingiliz

s<izlfifiinde bu sayr 150.000'i de geride brrakrr,
Biiyiik scizliiklerde bu sayrlar pek gok yiikselir:
Fransrzca 200.000 (Litre scizhilti),
Almanca 150.000 (Grimrn),
ingiiizce 550.000 (Webster).
ingilizceye 1940 - 1950 yrllan arasrnda,20.000 sozciikkatrirnrgtrr" Ka-
tilrp stiriip gitmektedir
31. TURKQENIN TARiHqESi ve ZENGiNricl. Tiirkee en eski
-
dillerdendir. Tarih boyurica de$igrneler ve geiigmeler gosteryniqtir. Dilimizin
zenginlipini anlayabilmek iqin gcEmiqine bakmabyn. Tiirkgenin tarihinde
iig <inemli ga! vardrr.
1. {shmh$a girigten 6nceki T{irkge. Bu qagda (X. yiizyrldan dnce)
-
Tiirkqede yabancr sdzciik, yok denecek azhktadr i ozdilr. En az lki alfaberniz
var(bkz. n'10.11).Ozariarn aSzrnda Tiirkge, giizel ve zengin bir giir
dilidir. Orhun yazttlarryla esl<i Uygur metinleri ve Divanii Liigat-it-Tiirk
bunu gristermektedir.
1 f . islawrhpa girigten sonraki Tiirkge. her ulus gibi Ttirk de
islam uygarhfrna katrlmrgtrr; bu uygarh$rn - islamlagan
kurulma, yiicelme ve yayrlma-
sma gok u$urlu ve biiytik emekler katmrgtrr. islarmn egsiz kahrarnanlarr, en
biiyiik bilginleri, en usta sanatgrlari; islam urgarh$mm iinlti dge (d0hi
D.L,T.)ieri arasrnda Tiirkler en ijnde gelir: Alpaslanlar, Krhqaslan Yrldrrrm-
lar, Fatihler, Do[an Beyler, Yavuzlar, Kanuniler; Farabiler, Ulu! Beyler,
Babur $ahlar, Sinanlar, KAtip Qelebiler...
islam uygarh$rnda ilerleyiq ulusurnuza pek gok iin kazandrrmrqtr ne-
var ki bu ilerleyiq ve iin, Tiirkgemizin zararrna oknugtur: Dinin ana beti[i
Kur'an Arapgadrr. Arapqa, Tslam uygarhfrnrn or-tak dili olmugtur. Ttirk
bilginleri de Arapgayr <ifreniyor, biiirn yapltlafinl bu ortak dille yazmayr
yarurh buluyorlardr. $iirlerini Fars diliyle yazan biiyiik Tiirk gairledde az
deIildir.
tsciyle ohnakla birlikte XX. yiizyrlda Kaqkarir Mahmut, Tiilkqenin - o
gagm en zengin dili - drapqa kadar zengin oldulunu gcistermek iqin Divanii
Lugat-it-Tiirk adh biiyiik stizliiliinil yazmrgtrr. Yazrhq nedenlelinden biri de
budur.
XV. ytizyrlda bi.iyiik giir <igesi Ali gir Nevai de.gafrnclaki genglcrin
Farsgaya dtiqktinliiklerini gd'rerek Muhahemet-ii1-Lugateyn'i yazdt. lJlu
Tiirk, bununla Tiirkgenin - o ga$ln en gt*rzel siir dili tanrnan - Farsgadan
zengin bir dil oldu$unu aqrkga tamthyordu.
28 ntr,Bll,clsl

Ne yazrk ki bu u$uriu ernekler, Tiirkgeyi yabancr salglnlndan koruya-

madr. GittikQe artan bir htzla dilimizi dclduran Atapqa, Farsqa stizciiklerin
birgofu <iz Tiirkge sozciiklerin yerine geqiyor. onlarrn unutulup gitmelerino
yol agryordu. Yabancr sdzctiklere ve kurallara diigkiinliipiin artmast, giizel
Tiirkgenin iqlenip geliqmesine engel o1du. Bu durum sekiz yiizyil bgyunca
surdu.
Yabancr s<izciiklerin ve kurallarrn giriqi yizy{dan yiizyrla aitmtgiu.
Kutadgu Biligte (xI. yiiyzrl) yabanu scizciik azdrr. XII., XIII. hatta XtrV"
yi3zy{larda da dolug pek hrzfu defildir. Divan yazmrn geliqtipi XV. yiizyrlda-
yabanct s<jzciik ve kurallar sel hrzryla dilimize dolmafa baglar. XVL yiizylda
daha taqkrnlaqrr. En agrrrh$nr XVIL yiizyrl nesircilerinden Veysi ile Nergisi'
de bulur.
Dillerin irirbirinclen scizciik almasr uluslarrn uygarkklarryla orantrhdri.
Yalnrz uluslann, dilbilgisi yiiniinden ddi.inglemelef yaprnasl, scizciik ahml
gibi de[ildir.
Dedelerimizin Farsgadan, Arapgadan yaptrklan kural iidiinglemeleri
birkag ornek veya kliqe de$il, canh, hatta dz Tiirkqenin kurallarrndan daha
daha canhdlr ve smlrszdlr.
Edebiyatr Cedideciler, bir tek Tiirkqe scizctik tiiretmemelerine kar,slhk
Arapga, Farsga pek gok yeni scizciikler, bilegikler, tiimlemeler yaratarak kul-
lanmrglardrr. (XIXyy.).
Tiirkqe kurallara dnetn termeyen Osmank yazrncrsl, bu yabancr kurai-
lara pek gok tjnem verirdi. Farsqa bir srfat takrmrnda uygunlufiu gcizden ka-
grrmak. bir Arap s<izcii[tiniin bir harfinde, bir sesgifiinde yanrknak yiiziinden
niceleri bilgisizlik damgaslnr yemigtir.
Divan devrinde giir dili, sanattrr dizyazr (nesir) dilinden daha agrk ve
kolaydrr.
Kitaplann <izenilerek yazrlan tinsdzleril'le civmeierde sanath dizyazt,
artrk s<ikiilemezbir giiqliik iqinde bofulur gider.
Nergisi, Nihalistan adh kitabrntn rj'irsciziinde kalem yrzmaya bs$layutcct
demek iqin qunlarl yazlyor:
Her zaman /<i hsnae-i hamame-i r'nevzLim'terane-i dil-ke$-vavaz-t marifet
perda z s aha-y t mels a-yr, s ahaif-i let afniima-y t fi ru; e-fa ma bal-kiiS a-i'! p ertrl a z
ye muhsrrik-t cenahha-yt hakikat ii mecaz ala...

Tiimce bitmiq defiildir. Araya Farsqa b:yitler kangarak bir buguk sayfa
uzayrp gider.
tsir rimek daha: Ilivan devrinin btitiin tarihgileri iginde dili en gtizel
olan Naima, iinsdziinde tarihqiliEin ilkelerini strala.rken:
 TITRKqENIN TARIHEESi 29
I

Hamisen mtiqkil ibarat ve mu$lak rcttlahafi terk edip sti{tulet ile ku"aati
miintkiin ibarat ihtiyar eyleye.
dedikten sonra o gtinlerin sadrazamrnr gciyle iiviiyor:
(Sultan Mustafa Han) Hazretlerinin zqnl,an4 sa'd-iktiranlanndtt sadr-
azam olan ali-hazret yala-mevl<abet emin-iid-devle yemin-iis-saltanam,iit'ttehhid-i
kavaid-i)l-madeleti re-rre-fe niiseyyid-i mekaid-iil-mevhameti ve'tmasfe Na
z rm- t tn en a z mt-il\ - m e nnl ek e t i I- O s maniy y e n a hi c - i m en o h i e - i il -+ n e s ali h- il - h ak a-

niyye muslih-i mu{lelcat-il-umur miidebdir-i milqkilat-il-cumhur vezir-i binazir

milSir-i s ahip- te dbir Hiis eyin G$ a-ya miigkil-kiig a...
Divan yanntnda srk gciriilen seci'li ve tersi'li bir tins<iz iivgiisii.
III. Bugiinkii Tiirkge. XIX yiizyrhn ortalanndan sonra uyanrk Tiirk
aydrnlarr, <iz benlifinden ve dolalhktan uzaklaqan Divan ditrindeki ya-
bancr sdzciiklerin ve kurallarfir zaraflrrr sezdiier. Onlan atmak, Tiirkgeyi
tutsakhktan kurtarmak yollannr diigiindiiler. Bu ileri dtigiinceler ve qa-
hgmalar. dilimizi epeyce sadeleqtirdi.
1908'den sonra Yeni Tiirkgeciler adrnr alan aydmlarrmtz, dilden yabancr
stizciiklerin ve kurallann birqofunu atmaya gahgarak yazr dilini konuqma
diline yaklaqtrmayr salladrlar. Gazete dlli, yazrn yapfilan gittikge yahnlagr-
yordu. Bilim diline, terimlere, dokunmaktan gekinmeleri ortaya bir ikilik
qrkaracaktr.
Cumhuriyet devrinde dilimizin her y<inden oziegtirilmesi gerefii diiqiiniil-
dii ve Atatiirk'iin yarutrcr rgr$ryle DiL DEVRIMi baqladr. Devrim, silriip
gidiyor ve gu kaynaklardan yararlaruhyor:
1) Derleme. Yabancr sijzciiklerin dolugmasr yiizi.inden yazr dilieden
- dilinde
atian; yalnrz halk ya$ayan Ttirkge s<izciikler derlendi. Birkaq ay
iginde yurdun dcirt buca$mdan Tiirk Dil Kurumuna 150.000'i aqkrn siizciik
figi geldi. Kururn bunlarr sra"layarak yayrmladr: Sciz Derleme Dergisi.
1954-1955 yrllannda baqlayan ikinci derleme igi daha temelli tutulmu;,
Kuruma 500.000'i bulan yeni fi;ler gelmigtir. Bunlal eskilerine katrhycr; yan-
hglar varsa diizeltiliyor. Yeniden yayrmlanmaya baglanmrgttr: Derleme S<iz-
liigii.
2) Tarama. _- Eqki kitaplarda unutulup kalmr; pek gok de$erli sozciikle-
rin bulundu$u diiqtiniilerek birgo[u g<izden gegirildi, tarandr. Her elli kitap-
tan taranan scizciikler, birer cilt olarak yayrmlandr: Tanrklanyla Tararna
Stizliilti.
Bu yolda da gahqmalar ikinci devreye girmiqtir. Sonradan ele gegen eski
kitaplar, yazrlar da tarandr. Tarama Scizltigii'niin de yeni biqimde yayrmlan-
landr: Tarama S<izlii$i (B cilt).
 nILRILGISI

sozciik tabanlarrnzr Tiirkge ekler

3) Ttireme.
- Yaqayan, kullantlan
takarakvar olan cirneklere uygun yeni srizciikler yaratn:aktrr. ileride pek gok
ttireme ve tiiretme <irnekleri g<iriilecektir
4) Bileqtirme. - Bir varh$r, bir kavramt anlatmak igin iki ya da daha qok
s<izciifiin kaynagmasrndan her dilde yararlamltr. Diliruizin de zenginlik kay-
naklarmdan biri olan bileqmeye ve bileqik s<jzciiklere pek gok <irnekler gcire-
ce$iz.
Srralanan bu kaynaklardan ;imdiye defin elde edilen sonuglar qunlar
du:
a) TiirkEede kcikler vc ckler sanrld.rgrndan goktur.
b) Dilimiz, tiiretme ve birlegtirme bakrmlartndan da pek iglektir.
Qahgmalar siiriip gidiyor. Tiirkgemizin gok zengin bir dil olacalr an-
lagrlmaktadrr.
sayrsr, zengin dilli ulus lannkinden aqa$r olm ayacakt tr.
Bu igler baganldrktan sonra diizenlenecek Tiirk Sozliigiindeki stizciik
sayrsr zengin dilli uluslarrnkinden aga$r olmayacakttr.

$u da bilinmelidir ki bir dilin zenginli$i yalntzsiizciik sayrslna dayan-

maz. Araplar, dillerinde iqin 500 ad bulundu$unu ileri siirerek cjvii-
<<deve>>
niirler. Farslar da dillerinde <<arslan>> igin 300'e yakrn ad bulunmastni zengin-
lik belirtisi sayarlar. Cysa gergek zenginlik, s<izciit saylsma depil; anlatma
yetene$iire clayalr. Qa$dag biiim ve sanat kavrarnlartnl ve her yeni varir$r
anlatmaya adlandtrmaya yetenekli iglek bir dil - stizciik sayst bakrmnrdan
pek ileri oft:rasa bile-zengin sayrlr. iqlek olnayan, kullanrlmayan on binler-
ce cilti scizciik, sdzliikieri doldurmaktan ba;ka neye yarar?
5) Anlam Geniglemesi.- Dillerin kaviamca zenginlegmesincie anlain
geni,slemesinin payr biiyiiktiir, Tiirkgede de birqok scizciik, gaplar boyun-
ca yeni anlamlar yiiklenmig;biiylece scizciiklerde gok anlamlhk olayr gelig-
miqtir {bkz. n" 549): DiL scizcii[iinii cirnek alahm:
a) Afrzdaki orgen;
b) Anlagma yollan (bkz. n'r);
c) Birgok aygfilarda yassr, uzun nesne: Kilit dili;
q) Co$rafya terimi: Denize uzanan ince kara parqasr;
d) Kirni galgrlarda titregerek ses grkaran nesne: Dilli diidiik..'
32. KURAL $A$MAZLI6L -- Tiirk dilinin zenginlegrne yetenelini
destekleyen tizelliklerden biri de kural qagmazh$rdrr.
Tiirk dilinin inceleyen Batr! hilginler, dilimizdeki kural
yap1sr.1l1 qa$-
mazh$rnr civmekle bitiremezler:
 Ti,RK(tENiN TARinCESi

Eiiyiik iiigiliz bilgini Max Mtiller (1823-1900) qtjyle diyor:

Tilrkgeyi sdyleyip yazmalc iqin en ufak bir istek beslenmemiE olsu daki,
bir Tiirkge grameri okumsk bile gergek bfu zevktir. Kiplerdeki hiinerli tarz
biitiin gekimlerde halcim olan kryasilik, yctpunlarda bagtan basu gdriilen' say'
damlrk, dilde pmlclul'an insan zelcasrrttn iffirikalt Ncudretini dult{tn\ov hayrete
diiqmekten geri kalmaz.
Bu bdltle bir gramerdir ki, bir billur iginde bal peteklerinin oluqunu nasrl,
seyreclebilirsek onde da dii.liincenin ig oluglarrnt dyle, ,seyredebiliriz...

Bagka bir Dogucu bilgin (orientaliste) Tiiik rlili iqin: <<insan bu dilin yiice
bir bilim akademyax ntlizakerelerinden gilrntrq oldu{u zflnn*te dtiSebilir.>>
demigtir.
<<Fakatfiirkistan bozktlart artasmda, kendi basma kalmts insat zekasrnnt
sadece kendi yaradtlrytndan ayrilmaz lcanunlarla yarattt{mt, hic bir bilginler
kuru'lurutn y ar Gt nna fi diiSiiniil eme z.>>
Tiirk Dili Grameri (Jean Deny - Ati Ulvi Elitve.)

...d.ilimiz, matenxatik kadar agtk segik, her dala kolayca yetisebilen ilstiin
tilretrne yetene$i ile yabanu dilcileri bile lcendine hayran bwakan bir dildir.
(Jluslaralas iaysivetimiz) onurumuz da kendi dilimize vercli{irni; tineme
balldr...
cuMHuRiY ET 19.V1.1g7 4(OKT.dY Sinanoflu.)
Yale Universitesi Profestirii.
 N. B6LU1\{
SESBiLGiSi

3 3. SESLER ve SES LENMELER.-Hava titregiminin kulakla duyulam-

na ses diyoruz. insanlann anlagma arcglarndan en <inemlisinin, geligmeye
en elveriqli olarunm seslenme oldupunu; konuqmamn ve dillerin bu seslen-
melerden do[dulunu gordiik (bkz. n" 1,2,3).

sesler, akciferlerden gelen havamn grtlaktaki kigirlere Earpmasryla, on-

larr titretmesiyle grkar. Pek hrzfu olan bu titreqim, saniyede 4000 resim qeke-
bilen aygrtlarla ancak saptanabilir

Grrtla$ur igindeki ses yan[rnda ikisi sa$da, ikisi solda dcirt ince kirig
var. Bunlardan drga dolru olan bir gifte, tipta yalancl ses telleri deniyor.
Seslenmeye yarayalr kirigler iki tanedir. Ses gtkarmayr isteyince bu bir gift
kiriq, gere[ine uygun biqimde birbirine yaklaqarak gerilir. Akcigerlerden
itilen hava, bu kiriglerde, iste$mize gore ince, kalur, act, tatb,, sert, yumu-
qak, korkung, ok$ayrcl... sesler biqiminde perdelenir.

insan gdlagl, miizik araglarrmn hepsinden daha geqitli, daha duydulu

ve anlamh sesler Etkarr. Bu seslerin saylsml saptanmaya bugiinkii araqlar
yetmiyor.

Ne denli gegit 9e9it sesler grkardrsrmrzr kolayca deneyebiliriz. Bunlaln

go[rmun konugma ile ilgisi yoktur.
pek karrnagrk devimlerden, krmddam;lardan dogan konu$ma sesinin
nasrl olu$tufunu, gok kez, kavrayamayrz, Kendilifinden oluqur gibidir.
(bkz. n' 35).
Kiriglerde perdelenen sesfet, a$ztmtzda bulunan drgelerin, gerelince
agrfup kapanmasr, yaklagrp uzaklaqmasr ve gerilip gd,ziilmesiyle; ge$itli deliq-
m" u. deligtirmeleriyle bolumlanrr; konugma sesi bigimine girer. Konugma
sesi bofumludur. A[rz tirgenleriyle biqimlenmeyen sesler ve hayvan sesleri
bo$umsuzdur.
Konuqmaya yarayan sesler, iyi kcitti, birer gekille saptanm$tlr. Her sesin
 SESBIRI,GISi

yaztdaki $ekline harf, bir dildeki hadlerin biittiniine alfabe' deriir (bkz.
n" 3B).

insan grrtlafrnrn gtkarabildigi her sesin birer qekille saptanrnastna kal-

krg{saydr, alfabelerin harf saydarr binleri bulacaktr; ofrenilrneleri, kullaml-
malan pek giig oiacaktr. Onur:r igindir ki her ulus, konugffiaye yatayan ses-
lerini en az gekilde saptamaya galtqmrqtrr.
Kiiltiir Ttrkgesinin temeli Istanbul alzi sayrlmaktadrr. Bu afrzla
Genel
konugmaya yarayan seslerimizden birbirine yakrn olanlan bir sayrlarak
Ttirkgemizde 29 ses bulundugu kabul edilmiqtir. Onun iqin alfabetnrz 29
ir:rrflidir.
Harflerimizin, dilimizi geregince giizel okurnaya yetmedi$ini ileri stireu-
ler var. T{er dil - harf sayrslnl gofaltarak giigli.i[e yol aqmamak iqin - aqa$r
yukarr btiyledir.
Genel konugma drgindaki ses ozellikieri, ayrrhklarmt, eski konuqmalarr
bugiine uymayan okunuglarr... belirtmek igin alfabelere birEok imler ek-
lenir. Bu boi imli alfabelerin genel yazr ile ilgisi yoktur (bkz, n' 10. dip
notu).
34. SES YOLU, KONU$MA AYGITI. -- Gti[tis boqlufundan dudak-
lara varwt krsrna ses yolu diyoruz. Selenler ses yolunda qeqitlenir. Seslerin
grkmasrna ve ge;itlenmesine yarayan drgenler de qunlardrr: G6$i1s boglu[u,
akci[erler, gtrtlak, kigirler, kiiqi.ik dil, dil, damak, digetleri, digler, dudaklar,
geniz, burun.
Bu <irgenlerin hepsine birden kongma aygrtr denir. Konugma <irgenlerinin
birinde hastahk, sakatlft; seslerden birkaqrnrn, ya da hepsinin gizel
grkmasrna engel olur: Diqleri dokiilrniiglerin, nezlelilerin bile stiyleytgleri
deligik olur.
Agrz bir ses kutusuna benzer. Kiriglerde olugan sesler, giiriilti.iler (bkz.
n' 33, 35) af3rz iginde istenen biqime sokularak a$rzdan ve burundan glkar.
r), apgzdaki <irgenlerin, kendilipinden olugan ka rmagtk
Sesler (fonemle
iglemleriyle grkar. Bununla birlikte her sesin grkrgrnda iig eylem bulunur:
1) Gerilme. Konugma <irgenleri istenen sesi qtkarma durumuna ge-
gef.
-
2) Duralama. Qok krsa bir stire gerilme durumunda durup istenen sesi
qrkarrr. -
1) Eskiden beri Latin alfabesinin diziliginde birinci harr A, ikinci B'dir. Gerpk'ler bu
dizinin tiimiin{i ilk iki harfle adlandrrmglar: A (: alfa), B (: Beta) demiqlerdir. Fransriilar
bu iki a& birleqtirerek alphabet diyorlar. Biz de aifebe dedik, Son yrllarda abece demeye
baqladtk.
3 1. DiLRi I ,C IS i

3) Qiiziilme.
- Orgenler odevlerini bitirdikten sonra gevgeyerek bek-
leyig dururnlarrna dcinerler".
S<izciiklerin ve scizci.ik pargalanmn buruluguna yarayafi sesler, art atda
dizilmig defillerdir. Gere[ine gcire birbirleriyle kaynagriar. Bu gdyle olur:
Birinci sesi grkaran cirgenler daha gdziilme durumuna dcinmeden ikinci sesi
grkaracak rirgenler hemen gerilmeye baglar ve bdylece iglenr kendili$inden
olur. Bu oluq 9u benzetme ile agiklanabiiir.
Sesler, tespih taneleri gibi art arda dizilmiq defil; zincir baklalarr gibi
ig ige geiniq olurlar. Btiylece soluk itigiyle konuqma seslerjnden bir taneyi
qrkardrfrmrz gibi iki, tig, dcirt tanesini de birden qlkanrz.
35. SESLERIN BiQiMLERi Akci$erlerden iste[e gcire itilen hava,
ses kirigleri iizerinden gegerken
-
onlan titretip titretmediklerine ; yani tonlanrp.
tonlanmadrklarrna gdre de sesler iki gimde olugurlar:
1) tjntilerle yumugak iinsiizlerde kiriqler titrer, sesler tonlanrr (bkz.
n' 49-lII).
2) Kiri;lerde tonlanmadan; yani kirigler titrerneden grkanlar da sert
iinsiizler olur (bkz. n' 49-ITT,2).
tr(olay sandrlrruz siiyleyig, pek karmaqrk devimleri kapsayan oluqlarm,
gabalarrn sonucudur. Anadilinin her sesi, her a$rzda o denli kendili$inden
olqur ki, gck kez, nasrl olugtuklarrnr kavrayrp anlatamayv. Bununla birlikte
her sesin, uyannca grkarrhnasr iqin birgok grrakhk ytllarmrn gegmesi. gerekir.
Qocuklar, do[uglanndan bir siire sonra kendiliklerinden buna girigirler ve
bu qafr kolay gegigtirirler. Yabancr bir dili giizelce konugabilmenin kolay o1-
madr$rnr herkes bilir. Seslerin ve scizlerin a$rzda tam bigimine girmesi igin
yilarca iyi dinlemek, dzenle kohugmak, siiyleyig efitimi gtirmek gerekiyor.
Qok kez de tam olmuyor.
Unliilerin sd,ylenigi, iinsiizlere giire, daha kolaydrr. Orgenler, dnemli bir
engele uSratmadan sesi grkanrlar. Unsiizlere gelince, onlarrn her birinin ayrr
olan grkaklannda iirgenler birbirleriyle kargrlagmak, garprgmak, sesi sfi:rgtr-
nak, gaba harcamakgibi yorgunluklara katlanmak zorunda kahrlar. Qrkagrn
biraz sa$rna soluna, iisttne altrna rastlarsaiyisonugahnma. Qabayeterini
a$arsa ses, istenen, beklenen olgurlukta, gilzellikte do$alhkta grfutaz. Yaban-
c{arrn iyice bagaramayrqlan bunlardan ileri gelir.
36. SESLER1N TURLERI. Cenel konugmamrza yarayan 29 ses,
qrktglarrna gdre ikiye aynhr.
-
1) Unliiler. a e o i.i... gibi ses yolunda <inemli bir engele u$ramadan,
-
daha dofrusu, gerilme, duralama eylemleri sezilmeden grkanlardrr. Grrtlakta
kiriglerin titregmesinden dofan selenler a$rzdadilin, altgenenin ve dudaklann
 SESBiRLGISi

aldrklan bigimlere gdre de[igerek kahn - ince, genig - dar, diJ,z - yuvarlak iinlii-
ler olurlar (bkz. n' 42).
Unliilerimizin sekizi de agrktrr; seslerini krsrntrsrz verirler. Yalnrz bcilge
aprzlannda kimi iiniiler biraz deligikqe kapahca s<iylenirler:
E/ (<irgen), e/. (bagkasr)...
Tiirkge, iinliileri en bol olan dillerdendir. geligmiq bttih dillerde sekiz
temel iinlii bulunmaktadrr.
tJnltilerle iinsi.izler gu bakrmdan ayrrt edilir: Unliiler ses'tir, aptzdanbir
engele ulramamrg gibi serbestge grkarlar. Unsi.izler, uyarlannca yahng birer
giiriiltii'diir; her birinin grkr;rnda ayrl tirgenlerin engellemesi, bir gaba
harcamasr sezilir.
Ti.irkgedeiinliilersekizdir:a e r i o <i u ii.
Bunlar, tek baglarrna okunur ve hece olabilir.
2) unsiizler.
- Ses yolunda az qok engele ulrayrp bigimlenerek bo-
lumlanarak grkarlar: k m s... (bkz" n" 48).
Orgenlerin kapanigr gerilmenin giiciiyle orantrhdrr @kz. n' 34 I l). Bdylece
en belirtili iinsiizler, solulun biisbtitiin kesilmesini gerektirirler.
Bunlar iinltilerle birleqmedikge okunam azlar, hece karamazlar .
Seslerin bo$umlandrlr yere grkak adr verilir: K'nin grkafr dama.ktu.
m'ninki dudak, s'ninki dig arasrdrr. (bkz. n" 48).
Ktittiir dilimizde iinsiizlerimiz de agrk ve tam stiyleniglidir.
Bcilge a$tzlarrnda az gok degigiklikler gdriiliir:
S<izctik bagrndaki kahn k sesi Giiney Doluda, Dolu'ntrr.r ftimi yerlerinde
grka[rmn pek arkasrndan keskince bir serttrikle gtkanhr. Orta ve Batr Ana-
dolu'da g gibi sciylenir. G'ye galanlar da var. Ikinci ve sonraki hecelerde
kahn k'ler hrnltrh h olur.
Karadeniz'in dolusunda c sesi J'ye galan bir keskinlik ahr. G' C gibi
sciylenir.
37. d. (yumugak g) yarim sesli bir grrtlak iinstiziidiir:
a) Hig bir scizciisiin bagrnda bulunmaz.
b) Bir heceli s<izciiklerden bagkalanmn sonunda da bulunmaz.
c) Iki ve daha gok heceli scjzciiklerin tabanlarrndabirinci iinliiden sonra
gelen $, dahal sonra gelenler g olur:
A{rt, e{ri, do{ru, ya{mur, o{lan, sa$lam, a{lamak i{ne, u{ramak;
Atilgan, yenge, sevgi, saygt, burgu, baslangtg, de{gin;
A{a, a{rz, bo{az, sa{r, so{uk, da!ilmtg, bo{ulmak, go{ul, e{i|,..
36 DiLBILGiSi

Orneklerde:

;,H ilT'"":T:tiliffi';Tt" iki iiniii arasrnda burunduru g.zden

kagmryor.

f'lerin Siiyleniqi, Okunu$u:

I.a) ince diiz iinliilerden sonra gelenler y'ye doniiqmek efilimindedir.
De{irmen ellenrnek, de{irmi, elri, se{irmek, i!, i{renmek, e{reti...
b) O, O iinliilerinden sonra gelenlerin kimileri v'ye diiniigiir:
Kovntak, ovmak, dvmek, kovan,'gdvde, kova, dov...
Yakrn yrllara gelinceye dek bu scizciiklerde v yerine !yazilrrdl
c) Kimi s<izciiklerde I sesi cinciil tinliiniin iginde erir; onu uzatrr gibi
olur:
Do{ru, a{a, ya{mur, da{, a{ag, ya!h.'.

II. Btilge Afrzlarrnda:

a) Yumugak ['nin grrtlaktan gelen sesi daha belirgindir:
Sa{ltk, a{tz, go{u, bo{um, ba{rmak, do{ru, a{a...
,b) DoEu illerimizde birgok scizciikte !'nin g gibi soylendigi de gciriiliir:
Si)giit, degirmi, degil, aga, dgretmen, verdigi, 1giitler...

38. TURK ABECESi'nde 29 hafi vardrr ve gciyle srralanmrgttr:

AB C qDEFG6HIiT rrMNO 6p n s $TU ilv v z
ab cAdefg Shrij klmn o ci p r s t tu iiv y z.
Harfler, kullanrldrklarr yerlere gtire iki ttirlii yazrlrr:
a) Biiyiik harfler,
b) Kiiqiik harfler,
Biiyiik harflerin kullanrldrpr yerler, ttirlii konularda gciriilecektir.
39. HECE:
<< tiimcesini y ay a y ay a s <iyl eyelim : A- r a -y an
Ar ay an b ulur >> bu- lu r . Birinci
sdzciik iig, ikinci scizciik iki krprrdamqta s<iyleniyor.
flrgenlerin birinci krprrdanrgrnda bir ses (a), ikincisinde iki (ra), iigiin-
ciisiinde tiq (yan) birlegik ses... qrkmaktadrr.
ilte bir soluk itigiyle; yani konugma aygrtrrun bir krprrdanr;ryla bir grr-
prda grkan tek veya birleqik sese hece denir.
Dilimizin heceleri altr tiirliidiir :
 SESBIRLGiSI

Ses savrsr
a. - Bir iinlii harftir; her iinlii, hece olur.
bu. Bir iinstiz, bir iinlii 2
ak - Bir i.inlii, bir iinsiiz 2
ta$. --* Bir iinsiiz, bir iinlii, bir iinstii 3
iist. Bir iinlii, iki tinsiiz 3
Tiirk. - Bir tinsiiz. bir iinlii. iki iinsiiz 4.
-
Her hecede bir tinlii bulunur. Unlii olmadan hece kurulmaz.
Tren, gram... gibi iinliisii iigiincii srrada olan dcirt harfli sdzciikler Tiirkge
delildir; Batr dillerinden gelmedir.
Heceler, aruz rilgiisti bakrmurdan ikiye ayrrlrr:
a) o, bu... gibi iinliilerle biten heceler. Bunlara agft hece denir.
b) Unsiizlerle biten hec eler : Al, g dr, kur t...Bunlara da kapah hece denir.
(bkz. n" 573).
Agrk hecelerden uzatrlarak sriylenenler de kapah sayrlr (bkz. n" 45).
NOT. Aqrk hecelere <<krsa>, kapaklara ((uzun> da denir.
-
40. ULAMA. -- Hecenin temeli iinlt harftir (bkz. n' 3B). Tiirkgede her
iinlii, lcendinden <ince gelen ilk iinsiizii hecesine alr:
Ev: e-vi, taq: ta-qa, iist: iis-tii, Tilrk: Tiir-ke, yurti tur-di-gi, krk: kr-ka...
Bilegikler hatta aytr yanlan s<jzciikler de bu kurala balhdrr; dnciil
sdzcii!'0n son iinsiizii sonraki scizcii[iin bagrndaki iinltiye ballanrr:
Harumeli...
Diin aksam iig ekmek aldtm.
tiimcesinin her sdzciiliint, yabancrlar gibi, ayrr ayfi sdylemeyiz; bir grrprda
sd,yleriz ki durum qdyle olur: Ha-ru-me-1i... Dii+tak-Sa-mii-gek-me-kal-dtm.

Siizciik sonlarmdaki iinstizlerin, kendilerinden sonra gelen siizciiklerin

baqlarrntlaki iinliilere ba$lanmasrna ULAMA denir.
Giizel okumak, giizel konugmak iqin ulamaya cinem vermek gerekir.
Ancak:
a) Noktalama imlerinden biriyle ayrlan scizciiklerde ulama olmaz.
b) Aruzda 6l9tiyii bozacak ulamalar yapilmaz.
c) Ttimce, anlam ve giddet vurgulanyla kuvvetlendirihnek istenen hece-
lerde ulamadan vazgegmek yerinde olur.
Aruzla yazrlmrg dizelerde ulamaya dikkat edilmezse 6lgti bozulur. IJla-
mayr gdstermek iqin (u) iqaratini kullanmak geleneli kdklegmektedir.
 DILBILGISi

4i. ILAI}IA$MA, DU$ME, A$INMA, unrUB. - TiirkEemizin

biri de scizciiklerde iki iinliiniin yan yana bulunma-
en onemli cizelliklerinden
masrdrr. Kullandrfrrnu scizctiklerden yan yana iki iinlii harfi bulunanlar
yabancr dilllerden gelmedir :

Sattt- Siir, fiil, daire, dilello, kooperatif...

L{YNA$TIRMA. Unlii ile biten sdzciile iinlti ya da tinlii ile bagla-
-
-van bir ek gelirse:
f . iki iinliiniin araslna uygun bir iinsiiz girer. Buna KAYNA$TIRMA
harfi denir. Kaynagtrma harfleri d<irt tanedir: s, y' n' $;
Bu dort harfin her biri belli durumlardakaynagtrrcr olur:
1) S harfi: i
Ad takunlarrnda iinlii ile biten s<izciiklerle -1 tiimlenen takrsr arasrna
girer:
Orhan'm bahgesi, arabau, kuzustt... (bkz. n" 151-l).
Yalntzsli siizciiliinde s yerine y gelir: Suyu...
2) N harfi:
a) Ad takrmlannda iinlii ile biten ttimleyenle -in takrsi arasrna girer:
Pencerenin, kaptntn kanadt, ki)ylilniln, komgtmun evi...
b) Ad takrmlarurda tiimlenen takisryle durum takrlarr arasrna girer:
Meltem'in evini, evinde, evinden, evine...
c) Biti$ik yazrlan -ki adrl ve ekleriyle durum takrlarr araslna girer:
Benimkini, evdekinden, diinkilne... (bkz. n' 272):
9) Bu gu, o adrllarryle, alabildikleri takrlar ve ekler araslna girer: -
Buna, onun qundan, onca, Sunlar) onsuz, bunea..'
d) Iyelik takrsr ile -ce eki arasrna girer:
Okul mildilriince, di)zenince, annesince....
3) Y harfi:
{ Unlii ile biten
scizciiklerle durum takrlarrndan -i, -e arasrna girer:
Pencereyi qgtrm, bahgeye bakttm...
b) Eylem gekimlerinde ve tiirevlerinde kargrlaqan iki iinlii arasma girer:
istey ecek, okuyunca, dinleyici, bekley en, koklay ar ak, geleyim ".
c) iili, imig ise ekeylemleri, daha qok, bitiqik yaztfu:
Scizct[tin sonu tinsiizse i'ler dtiger:
Bendim Orhan' mtq, Yalgtn'sa.,.
Sdzciiliin souu iinlti ise ekeylemlerin bagiarrndaki i'ler y olur:
Ali' yrniq, Ulkii' y se, der ey di...
 SESBIRLGISI

a) $ haffi. Sayrlara iile;tirme anlamrnr -er eki katar:

-
Sekizer, dokuzar, i.iger, onar, yiizer, beS biner...
Uniii ile biten sayrlara ek, g ile baglamr. (nkz. n' 172-trII):
ikiqer, yediser, yirmiser, elliEer...
il. Dij$h,IE. _- Tiirkqede, genellikle, kdkler depigmez; bununla birljkte
kimi scizciklerin qekimlerinde, tiireyiqlerinde birer sesin diigtiifii gciriilmek-
tedir. Baghcalarr gunlardr :

l) A{rz, burun, karm, owtruz, gd{iis gibi ikinci heceleririin ortasmda

-
dar tinlii bulunan - birgok gdvde drgeni adlanndan sonra finlti i1e baqlayan
bir ek gelince ikinci hecelerdeki dar tinliiler diiqer:
Qoculun a{zt, burnu... Karntm tok... Omzunuz a$rtyor mu; Yiirek,
grigsiin sol alt yanrndadrr. A{za ahnmaz s6zler...
Hrsrmlrk adlan olan o{ul, kaytn sozctrkieri de btiyledir.
ikinci dar iinliiniin:
a) Tamlama takrsr alan bu ve bunlara benzeyen <irgenlerle lusrmhk
adlarrnda diigiigti kesindir: A{zm, burnu, odlumun kaym...
b) Obiir takrlann tinliileri, her zamanorta sesi di.igiirmiiyor. Bu konuda
da gltzel s<iyleyig gelenefine uyrnak gerek. Ornefin:
... baqmr dryart qtkarr. iki geng kadmla burun buruna gelir.
BILLUR KALP (Hiiseyin Rairmi Gtrpmar.)
c) Baldr" topuk, bo{um...gibi <irgen adlarrnrn bir krsmrnda ofia seslerin
diiqmedikleri gciriiliiyo r : Baldrt. t opufiuna...
2) Devir-, kvr', gevir-, stytr-, kavur-, seyur-... gibi ikinci heceleri v/y
* dar iinlti * r olan eylem kdklerinden sonra -i, -im, -inti, -ik yaprm ekleri
ile edilgenlik eki -il gelince ikinci gecelerdeki dai iinliiler diiger:
Devirim> devritn, krvrrrm> knrtm, geviri> gevri, ay$tntt) ayrtntt,
sryrrrk>,styrtfc,buyuruk> buyruk, kavuruk> kavruk, devirilmek> c{evril-
mek, styt;Jdt- sryrtldt, savurulmak > savrulmak...
3\ Fikir, zikir, Silkiir, drniir, aktl, zihin, resim, keqf...gibi Atapgadan
dilimize geqmig scizciikler, tinlii ile baglayan bir ek ahnca hecelerindeki dar
iinliiler dirger (bkz. n' 323-yazrhqr):
Fikre, zi,kre, akhn, zihni, yesnte, kegfin, qiikretmek, sabrediniz...
Bu tinlii diigmesi olayrna ORTA HECE TUTUMU da deniliyor.
4) Koku, stzt, yumurta... gibibirkagad,-le ekiyle tiiremig eylem olurken
sonlanndaki iinliiler diigmiiqtiir @kz. n" 292):
Koklamak, snlryor. ywmtartlamtq...
40 DILBILGISI

5) Sart, srfatrndan -er ekiyle eylem ttirerken ikinci iinliiniin diiltiiEii

gdriilmektedir (bkz. n' 296): Sar(r)armak.
6) -cik (-cek), -rek ekleriyle kiigiiltiilen adlann sonlartnda k varsa diiger
(bkz. n' 179-Il): .
Kilgii ( k ) ciik, ufa ( k ) crk, biiyii ( k ) c ek, ufa ( k ) r ak...
7) (Ifak, yilksek, algak, kiipiik... s<izciiklerinden -(e)l ekiyle eylemler
trirerken sonlarrndaki k'ler diiqmiiqttir (bkz. n" 295-III):
Ufalmak, yiiks elelim, alg almtg, kiiCilliiy or...
8) Rasr, ilst, ast...sdzctikleriyle kurulan bilegiklerde t'ler dtiqmektedir:
Rasgele, asmtbay, iiste{men...

9) Ekterin Baglarrndaki Unliilerin Diigmesi. IJnlii ile baglayan iki ve

daha gok sesli ekler ve takrlar iki tiirliidtir:
-
1") Bagflnliisii temel yaprdan olan ekler: -en,-ecek, -erek" -igi, -ince, -er,
-in, -ig (eylemden ad tiireten):
Gel-en, yaz-acak, sevin-erek, al-tct, ver-ince, sekiz-zer, Sevim'in, anlat-ry,,,
Unsiizlerle biten tabanlanra olduklarr gibi gelen bu ekler, iinlii ile biten
tabanlaru birer kaynagtrrrcr iinsiizle eklenirler-
Bekleyen, arayacak, sdyleyerek, dinleyici, uzaytnco, yediser, Ali'nin...
2') Bag Unliisii Ballayrcr Giirevinrle Olan Ekler ve Takrlaro iinsiizle
biten tabanlarda deliqmez. Unlii ile kargrlagrnca bag iinliisii dtiger. Bu e$reti
iinliiler ayrag igine ahnmrqtr:
a) iyelik takrlan: -(i)m, -(i)n, -(i)miz, -(i)niz:
Kardeq-im, arkadaq-tn, Qayt-tnz, okulumuz...
Anne- (i )m, abla- ( i) n, tarla- (t) mtz, hoca- (t) mtz...
b) -(e)k ekiyle eylem tabanlanndan tiiremiq sdzciikler:
Dur-ak s$tn-ak tara ( a ) k, kayna ( a. ) k...
c) Topluluk srfatr tiireten -(i)z eki:
Beg-iz, ilg-il2, ddr-iiz, iki (i)2...
q) Sayrlardan derece srfatr tiireten -(i)nci eki:
Bir-inci, ilg-tincii, s ekiz-inc i, dokuz-uncu...
ikt-(i1nci, yedi- (i)nci, yirmi- (i)nci, elli- (i)nci.
d) Eylemlerin gatr eklerinden iinlii ile baglayan -(i)n, -(i)q ekleri:
bil-indi,dr-iindil, ug-uqmak, at-rymak...
g
yka-( . )ndr, oku-( )ndu; si;yle-( )qmek, bekle-( )Smek...
e) $imdiki zaman kipinin eki -(i)yor:
6fren-iyor, oku-( )yor...
 SESBIRLGISI

f)Genig zaman kipinin eki -( )r:

Gel-i-r, ig-e-r, ktr-a-r, g6riiS-ii-r, at-a-r...
Ara-( )r,sdyl.s-( )r,uyu-( )r,dile-( )r...
III. A$INMA. iki iinlti harfin yanyana geligi Tiirk zevkine uymadrfr
-
iqindir ki, ayn sdzciiklerde kar;rlagan tinliilerden birinin * gok kullanrlan-
larda - aqrndr[r giiri.iliir: AIi A{a'yeriue AI-A{a, Hoca Efendi yerine Hoca-
fendi denmigtir (bkz. n" 376-I. cirnek). Karaca O{lan da Karacao{lan
Veli Efendi yerine Vel-Efendi gayrn denmektedir. Mustafa Efendi'den iki,
tiq lrarf aqmdrarak Mustafendi diyenler pek goktur.
Yukanda srralanan d'rneklerin birgolunda d,nciil sd,zctiklerin son sesleri
agrnmaktadrr.
Bu oluq, kural deferli qciyle bir yargrya baglanabilir:
Birleprnig siizciiklerin gok kullanrlanlarmda agrnmalar, nirinci stizciiklerin
son seslerinde olmaktadr.
Bunlardan baqka:
a) Orada: ardatnerede : nerdet de{enek : de|nek, dryanda: dqar-
da, yukartdan : yukardan... olmugtur. Sonra : sora, olmaya baglamrqtrr.
[srcak > xcak, $ftma > sftma da olmugtur.
b) Kqtak yaylak sdzci)kleri, k'lerin agmmasryla kryia, yayla:olmugtur.
c) Sft kullamlan bilegik scizciikler de agrnma yoluyla krsalmaktadlr
pek-iyi : peki, kahve-alfi : kahvaltL ey-o{ul : ayol, biri birine : bir-
birine, kaym ana : kaynana...
q) Pa.zar-ertesi : pazartesi, cuma-ertesi : cumartesi... olmuqtur. /
d) Uq ve daha gok heceli kimi s6'zciik tabanlannda ortadaki dar iinliiler
aglnrnrqtr r :
igerilek ) igerlek, kokula-> kokla-, kavugak > kavSak, ilerile > ilerle,
siipiirtintil > silprilntil...
e) Diltarihimizboyuncaengok a$lnan ses g, !'dir. Qok heceli stizciik-
lerin sonlanndaki ['lerin hemen hepsi agrnmrgtrr:
Tilrlti{ tijrlii, kanzu! kamu, tiri! diri, kutlu! kutlu...
Ortadaki g'ler de agrnmrgtrr:
Tattusgan tavqan, yalgan yalan, ingek inek, tar$la{ tarla... (D.L.T)
f) Ad taknnlannda:
1) Tiimlenen takrsr i'den sonra nesne takrsr i gelince iki ltinlii araslna
n kayna$tirma harfi gelir.,Gegmig yiizyrllarda bu durumdaki nesne takrsr
srk srk a;rnrrdr;
 DILBILGISI

2) Hatta kaynagtrma harfi n'den sonra gelen gtimleyen takrsr -rn'n

de agrndrlr olur.
Andan sonraCiineyt'in daha bastn (: batrru) kestirdi.
itcistn 1: ikisinin) baqlartn ( : ba$larrnr) hisara kary gdsterdi
(AE*pagazade Tarihi.)

3) Ikinci tiirlii ad takrmlanmn kaynagrp bilegmesiyle oluqan yer adlann-

da iyelik (ttimlenen) takrsr -(s)i'nin aqrnmasr luzlanmaktadrr:
Kafukdy (il), Topkapt (sr), Tekirda{ (eskiden: Tekfurda$r), Mecidiye-
kdy, Gayrettepe, Maltepe (istanbul'da semtler), Hasankale...
Kurumlarrn. biiyiik yaprlarm adlarrnda da -(s)i takrsrnrn aqrnmasr srk-
lagmrgttr:
Siimerbank, Etibank, $ekerbank, TilrkiS, ipekrq, Demirspor, Ytldtz Han...
Ordu agamalanm gdsteren bilegik adlarda tiimlenen takrsrmn agrndrlrnr
gcisteren drnekler:
Erbaq, albay, tiimgeneral... (bkz. n" 240-IX.)
Farsga hane ile olugan bileqikler bir haylidir: Kiitiiphane, yemekhane,
birahane... Bu bilegiklzrin kimilerinde a'dan sonra gelen ha heceleri afmmlg
t:r: Eczahane> eczanz, postahane> postane, pastahane> pastane...
Bunlardan bagka:
a) Si{ kebap, Egara kdfte, kuzu pirzola... gibi iyelik ekleri aqrnmrq
dbekler yerleqmiq gibidir.
b) Zarflarniizerlerinde (.... ... soka[r) tiimlemelerindekiiyelik takrlannr
agmdrrarak:
QahkuSu Sokak, Taskent Sokak, Dokumaula r So kak, Cami Sokak.,. ya-
zanlar artmaktadr.
c) Tiimcelerden srjzciik diiqmeleri (bkz. n' 136) ve dtigiiklii anlatrmlar
igin (bkz. n' 137).
g) Krsaltmalar - uzun adlarr birkag harfle, bir iki hece ile s<iylemeler
giinden gtne artmaktadrr: PTT, TCDD (:Tiirkiye Cumhuriyeti Devlet
Demir Yollarr), TUBITAK (:Tiirkiye Bilimsel ve Teknik Aragtrrmalar
Kurumu).
Bu oluglarrn etmenlerini gunlarda atamak gerekiyor:
Hrzgaptndayrz. Kigiollu, sesi geride brraktr. Yrldrrrmr a$maya gahqryor.
Her alanda daha gabuk sonuca varmak en cjn diigiince... Bu genel gidbin
dillerde de, s<izciiklerde de etkisini do[al saymak gerek. Yukanda srralanan
agrndrrmalar, dtigiirmeler, krsaltmalar hep daha kolay, daha gabuk sciyle-
yebilrnek istelinden do$maktadrr. Bu oluglar, dillerin bagka alanlarnda da
bag gdsterecektir.
 SESBILCISI

IV. UREME Sdyleyig kolayh[i yiiziinden Tiirkge sdzctik-

(ses artmasr). -
lerde kimi seslerin diiqtiilii, aqrndr$r gtiriildti. Gene bu kolayh$r elde etmek
igin gu dururnlarda kimi seslerin iiredi[i (arttr$r) da giiriiliir:
I. Tiirkqe stlzciiklerde: 1-a) Kimi s<izciiklerin kiigtiltmesinde ekten <!n-
cebir ilnlii tiremektedir:
Az-a-uk, bir-i-cik, genc-e-cik, dar-a-ctk, gill-ii-ciik, iip-ti-ciik... (Bunlar
yazu'na geger.)
b) "ile" ilgeg - ballacrndan sonra bir n art:-rlllar, hatta I'yi de n'ye
gevirenler az de!:ildirl. Evlen (evnen) okul arail... (Sevim'len Sevim'nen)
Orhan geliyor.
2) B<ilge agrzlarnda iiremeler daha gegitlidir:
a) R.L gibi tinsiizlerle baglayan siizciiklerin baglarrna * kimi b<ilgelerde
bir dar iinlii getirilir: Iramazan, irecep, {Jrum, ilimon...
b) Kimi sd'zciiklerin baqlannda birer iinsiiztin iiredili de goriiliir:
Elbet - helbet, ayyct - hayva, inmek - yenmek...
' Son iig btiliimde anlatiun ses iiremelefiyalnrz s<iyleyigte kalrr; yazrna
gegmez.

II. Batr kdkenli sdzciiklerde kolay soylcme e$ilimi qunlara yol agrnak-
tadr:
l) Sdzctik baglarrnda aft arda iki iinsiiziin soylenmesi giigtiir:
Tren, gram, grev, franlc, klor, plan, prensip, bronz, briit... gibi pek qok
s<izciikte baqtaki gift iinsiiztin araslna bir dar iinlti getirilerek sdylenir:
Tiren gram, pilan, biiriit...
2) S ile baglayan gift iinsiizlii skeg, skcndal, stilo... gibi s<izctiklerin
baglarrna birer dar iinlii getirilerek sciylenir: iskeg, istilo, iskandal...
3) iki tiirlii
sriylenenler de var:
Spor - Ispor, stpor, spilrer - ispiker, sipiker. Slogan - silogan, islogan,
stop - sitop, istop...
q) Ses ilremelerine sozciik iglerinde de rastlanrr: Elektrik, filim, sosya-
Iizinn...
4) Bir stizciikte iki sesin iiredili de olur: ekispires, ekistira...
5) Art arda iki iinliisii bulunan s<izciiklerde arayabir v girer':
Puan - puvan, aut - avut, raunt - ravnt, tual * tuval...

Batr kcikenli bu ve benzeri sijzci.iklerdeki ses artmalarr yalntz soyleyiste

kalrr; yazrma gegmdz diye kabul edilmiqtir.
 iiwr,ii UYUMU

+2. UNrULpni I'I g oI-U N4reNuEsi. U nliiler stiyleyig <izelliklerine,

dilin ve ses yohmun aldtgl biqimlere g<ire
-
iig bakrmdan bciliimlenir:
1. S<iyleniq dzelliline ve dilin durumuna gd,re sekiz iinliiniin:
a) Diirdti kahndrr : a r o u;
b) Ddrdii incedir : e i 6 i.i.
Nt alta yaztlanher gift ses bil cistendir. Dikkatle s<iyleyerek denenince
kahnlarda dilin arkaya dolru gekildili, incelerde ise dilin 6ne dofiru uzar
gibi oldulu ve sesin, kahnlara gcire, daha 6'ne itilerek grktr[r anlagrltr.
II. Unliiler, altgenenin durumuna gtire de ikiye aynlrr:
a) Genig iinltiler : a e o ci;
b) Dar iinliiler : riuii.
ilk dOrdtinii sciylerken altgene agalr iniyor, boylece ses yolu genigliyor,
tibiirlerinde altgene agalr inmiyor; ses yolu dar kahyor.
III. Dudaklarrn durumuna gdre de iinliiler ikiye ayrrlrr:
a) Dtiz iinliiler : aeri;
b) Yuvarlak iinliiler : o d u ii.
ilk ddrdtinii s<iylerken vudaklar diiz kahyor; sonrakilerde yuvarlak-
laqarak <i'ne dolru uzamyor. Unliilerin bdliimlerini bir de 9u gizelgede
grirelim:

Yuvarlak

B<iylece:
Kahn, d[iz, genig bir iinliidiir. Bundan sonra al gelir
e - ince, diiz, geni$ bir iinliidirr. >) )) ei
1.
- Kalrn, duz, dar bir tinliidiir. )> )) a1
i. - lnce, drjrz, dar bir i.inliidiir. > ei
o - Kahn, yuvarlak, geniE bir iinliidtir. au
o
- Ince, yuarlak, geniq bir iinliidiir.
>)

)>
>)

>) eii llt

tl - Kahn, yuvarlak, dar bir iinliidiir. >) )) au
ii - ince, yuvarlak, dar bir iinliidiir. > )) eii ),
-
 SESBILGISi - UNLUUYUMU

43. BUYUK UI{LU UYUMU: ..

Tiirkgenin ternel niteliklerinden en giigliisti iinlti uyurnudur. Dilimize

<izgii olan bu dizge, yalntz Batr Ttirkqesinde defil; Ural-Altay diyeleklerin-
de de egemendir ve ilerleyici bir diizendedir; btiylece:

a) Tiirkge scizciiklerde sonra gelen iinltiler, cincekilere;

b) Ekler de sozciiklerin son hecelerine uyarlar:
Yarm kta gidecek, giizel gigekler toplayaca{tz, Siz cle gelnrcz tnisiniz ?

G<irtiltiyor ki kalm iinltilerden sonra kahn, ince iinliilerden sonra da ince

iinliiler gelmektedir. Ti.irkgeyi bagka dillerden aylran bu temel <izellile
biiyiik iinlii uyumu detrir.
Unlii uyumuna ayktrr olan:
ins an, mey dan, da ir e, diiny a, i s t ifode, o t omo bi l, ki t ap, g oz et e, te I efon, lcalu' e ..
gibi birgok scizciik, Tiirkqemize yabancr dillerden gelmigtir.
6z Tiirkqe scizciiklerden de iinlii uyumuna aykirl gciziikenler var:
Elma (asb: alma), anne (ash: ana), kardeS (ash: kardag, daha dofrusu:
Kartndas), hangi (kangr), inanmak, Eigman, tlahi...
Genel kurala aykn olan bu oz Tiirkge s<izciiklerin birer hecesini istan-
bul a\zr ya da baqka nedenler inceltmigtir.
Bir de eklerin durumunu inceleyelim:
QigekJi, ta1-ltk, siz-den, olgutt-luk, asker-ler. kitap'7ilar...
Kural kendililinden grktr:
Tiirkgede ekler, siizciiklerin son hecelerine uyar.
Yalmz:
Geliyor, koyarken. yartnki, akqamleyin, ekqimtrak...
scizciiklerindeiki -yar, -ken, -ki, -leyen, - (i ) mttrak ekleri biiyiik iinlii uyumu
dedi[imiz genel kurala aykrrrdtr.
Bunlardan -yor eki, incelemeler g<isteriyor ki, yiiro yilrti, ya da yoru
eylem kcikiiniin eklegmesinden dolmugtur.
-ken eki de iken sdzci|tintin krsalmrgtrr.
Geriye kalan -ki, -leyin, -(i)rntrrak ekleri de gene istanbul aftzmrn
etkisine ugraml$tlr. Bugiin birgok btilgelerde bu ekler de k<iklere uygun s<iy-
lenir:
Gelirken, kosarken ; evdeki, baEdah ; geceleyin, akqamlaym : ctc*nttrak,
eksimtirelc...
Ytizlerce eklerimizin iqinde ancak bu beqinin - belli nedenler yiiziinden-
2ykrr oluglarr kuralm genellifini bazntaz.
 DII,BII,cTSI

dillerden gelmig sozciiklerin birkaqrnrn tinli.ileri

.NOT.
- Yabancr
gririiniiqte kahn olrnalanna karqrhk soylenigleri inceye efiilimli olduklarr
iqin ekleri incedir:
Harf - harfler, emsal * emsalsiz, rol - rolii, dikkat - dikkatli, hal * hali,
halli...
44. KUqUK uNLu UYUMU. -- Unliilerin dtizliik - yuvarlakhk,
darhk - geniglik bakrmlanndan uygunlugudur (bkz. n'42):
Kiigiik iinlii uyujunu kolayca kavrayabilmek iqin incelemeleri iki kura-
rala ballamak yerinde olur:
1) Oz Tiirkge sOzci.iklerde dtiz iinliiler ( a e r i) den sonra diiz iinltiler
gelir. Yani:
Diiz i.inliiler (a e r i) den sonra yuvarlak iinlirler (o ci u ti) gelmez:
Av cilar, lco.rh da{dan inerek p tnar a yaklas n! ar.
Aynyazilan <de> ba$acr ile <mi?> soru eki de rinciil s<jzctiklere uyar-
lar.
NOT. a) Armut, Qamur, lcavun,"kabuk, savunmak; kavusmak; ysvuz,
avug, gabuk,- avutmak, ya{mur... gibi epeyce scizciikte dirz iinlti a'dan sonra
dar yuvarlak iinlti u gelmektedir.
Bu <irneklerde u'lardan dnceki harflerin dudak iinsiizleri oldugu gcizden
kagmryor. Buna bakrp da btitiin dudak iinstizlerinden sonra her sozciikte
yuvarlak tinlii gelecefi kurah gtkanlamaz: Kabak, stvaq, semQt't, kapamak...
b) Eskiyaztntmrzda gibi kimi eylemlerden
gelmek, demek,ba{lantnak.
qekimienen genig zaman kiplerinde e a iinliilerinden soura ii u'ya rastlanrr:
gelf.ir, deniir, sbylenilr, ba$lanur...
2) Yuvarlak tintrtiler (o o u ii) den sonra:
a) Diiz, geniq iinl{iler (a e) ya da
b) Dar, yuvarlak tintriiler (u ii) gelir.
Yani:
Yuvarlak iinliiler (o ci u ri) den sonra:
a) Diiz, dar tinliiler (r i) ya da,
b) Yuvarlak, genig iinliiler (o <i) gelnez.
" NOT. Bu kurallar gcisteriyor ki geni;, yuvarlak (o ii) iinliileri tiz
-
Tiirkge s<izciiklerde ancakbirinci hecelerde bulunur. ikinci ve daha sonraki
hecelerde bulunmaz; var gibi gtiri.inenlerden:
a) -yor ekinin kuraldrqr oldu$unu gordiik (nkz. n' 43).
b) Ayoil. stizcii[ii bileqiktir: Ey o{ul, ay o[ul.
c) O ho, dh6, 6 hd t. iinlemleri yakrqtrrmaca sijzciiklerdir.
 sEsp,ir.oisi - Unr,iluvtil,r|
Kiigi.ik tinlli uyumuna aykrn olan:
Horoz, iimit, alkol, siniis, rttdyo, konsal, etiit, rniihim, kabul...
yabancr kokenli scizciiklerdir.
NOT. -- Biiyiik iinlii uyumuna ayrkrn -ki eki, son hecesinin iinliisii ii
olan s<izciiklerde kiigiik uyuna gore deligir: Diir'*ii, dbiirkti. Griniil'ilnkii...
Bilegik scizciiklerde tinlii uyumu aranmaz.
I{antmeli, Yeqilrmck, yiizbay, Kegi}ren, Binbo{a (daglarr)... Her scjzciik
kendi ses ba$rmsrzh[mr korur.
UYARI *- Unlir uyumlan, Ttirkqemizin son ytizyrllardaki durumuna
gdredir.
Biiytik uyumun eski qallara dek uzarnasrna karqrn kiigiik uyumun.
Anadolri aptzlannda bile, bugiinkii diizene yavaq yavag yaklagtrfr griri.iliir.
XV' yazyrldan dir iirnek:
... kendii ,-ilayetinde olan etrafrn sancak be{lerin okudi iar... sancak
bellerinden sagular geldi. Eyti atlar...
(AsrkpasazadeTarihi.)

45. KISA ve UZUN IINLULER.

- unliiler
uzunluk ve krsahk bakr-
mrndan da iki gegittir:
Karalar, ikinci, okuyorlarmry, bilecektim... scizciiklerinin biitiin hecelerini
sciylerken hiq birini daha qok gekerek uzatmryoruz. Oysa daire, sakin, suret...
sdzctiklerinin birinci heceleri azatiarak sdylenir. Bunlar gibi: isabet, cehalet,
adalet, nihayet, ntekdn... srizciiklerinin de ikinci heceleriuzatir. Askeri (o-
kul) istiklal sd,zctiklerinin de iiEirncii heceleri uzundur. Bciylece, azatilarz,k
sciylenen hecelerin iinliileri uzun, cibtirleri krsadir (bkz. n' 39).
Ttirkge scizciiklerde, genel olarak, uzun hece yokrur. Iginde uzun hece
billunan sdzciikler yabancr dillerden gelmeldir.
Ttirk dilinde uzun iil8ntin buiunmamasr, Tiirk'iin uzun heceden pek
hoglanmadrlrnr gcisterir. Bunun iqindir ki Anadolu halk afulannda uzun
heceli yabancr sdzciikler trpkr Ttirk sdzleri krsahlmda sriylenir. lstanbul
halkrnca benimsenen y abana sdzciiklerdeki uzun heceierden birgoSunun git-
tikge agrnarak krsaldrklarr gciriiltir: insan, kadr, cevap, ispat, meydan, kitap...
Bu krsalmalann, daha gok, son hecelerde oldugu gdzden kagmryoq.
- I. Yabancr dillerinden
46. UNLIJ UYUMLARININ ETKiLERI.
Tiirkqeye gegmi9, halk dilinde yerlegmiq scizciiklerden birgolunun sesleri
de[iqmig, uyumlara aykrri ydnleri aginarak Ttirk sciyleyigine uymu$tur:
Nerdiiban > merdiven, haste ) hasta, cihar genbih > gargamba, gar
yek > geyrek, badingan, badincan > pathcan"..
Srk ktrllamlan kimi bilegiklerde de iinltiler birbirlerini etkilemig, uyuma
zorlarmqtr:
o bir > 6biir, o ile> dyle...
 Uns{izrpn

+2. UNSUZLER. i(iriglerde perdelenen sesler, qrkrglarrna gdre ikiye

ayrrlrr: -
1) Ses yolunda engele u$ramadan qrkanlar, iinliiler (bkz. n' 36).
2) Ses yolunda engele u$rayarak ttirlii orgenlerle bo[umlananlar.
Bunlann da terimi iinsiizlerdir.
Dilimizin iinsiizleri 2I'dir.
b ca dfg !hj kl m n p r s gtv y z.
NOT.*- UttSUZ teriminin ttireyig anlamr bu kavramr kapsamaya yet-
miyor. Unti (:5ssi) olmayan, iin (:5st; biqimine girmeyen bir devinim, ko-
nu$ma <ifesi olabilir mi? Yerleqmig gibi olan terim dizgesine uyarak iinsiiz
dedik. Konuya UNDE$ terimi daha yakrgrr; giinkii bunlar iinliilerle kaynag-
madan okunmazlar : g I g I m Aralara yakrqan iinliiler girince : galryaltm oltn.
Bu olugu giiz dniinde tutarak bu terimi iindeg'e qevirmek yerinde olacaktr.
48. BOGUMLANMA ve QIKAK.
- unsiizler, apztnrzdaki drgenlerin
karmagrk devimleriyle, krmrldanrglanyla, ve oynaklanmalanyla bigimlenir:
Kimi kez ses yolu biisbiitiin kapamr (patlar) ; kimi de azya da qok darlagarak
sesi srkar, bo$ar, srzdrnr (bkz. n' 49). Unstizlerin bciylece oynaklanrp gepit-
lenmesine boiumlanma denir.
Her i.insiiziin bolumlandrlr yere grkak diyoruz. Bir i.insiiziin grkalrnr
bulmak igin bagrna bir iinlii getirerek bir hece halinde s<iylemek yeter: Abla'
daki b iki duda[rn kapanmasryla patlayarak qikryor. Ev'deki v tist diglerin alt-
duda[a basmasryla uzatak sdyleniyor. Ok'taki k'nin grkalr damaktrr; dilin
dibi darnafa yaklaqarak yolu kapatryor ve ses orada patlayarak bo[umlanr-
yol.
s q sesleri iist diglerin araslndan yzarak grkar: (Js, i5...
49. UNStiZLnX, tiirlii ytinlerden bd,liimlere ayrrlu:
l. Qrkaklanna gtire diirf qegittir:
1) Dudaktinsiizleri : bfmpv :

2)Diqiinstizleri : gcdjlnrsgtz;
 sEsRir-iiisi - it'nst,zrnn

3) Damakiinstizleri : ggky;
4) Grrtlak iinsiizi.i : h.
Bunlarla ilgili agrklamalar :
. l) Dudak iinsiizleri:
a) Dudaklann birbirine dokunmasryla qrkaff: b, m, p.
b) Alt duda$in ilst diqlere dokunmasryla qrkar: f, v.
2) Dig iinstizleri, dil ucunun iist diglere, iist digetlerine yaklaqmastyla,
dokunmasryla grkar: q s.,.
3) Damak iinsiizleri:
a) Dil ortasrnrn (srrtrnrn) rindama$a ya da dil kiiktiniin artdama$a
yaklagmasryla qrkar: g 1 y...
b) Bu orgenlerin srkrgrp yolu kapamasrytra patlayarak grkanlar: g k.
4) Grrtlak tinsi.izii bir tanedir: h. Bu, ses kiriglerinin birbirjne qarprna-
srndan dolar ve aPnda higbir engele u[rarnadan gtkar.
II.Siirekli sOyleyip sdylenmeyecefine giire:
Siiretrrli iinsiizlerde ses yulu btisbiitiin kapanmaz; seslet, <irgenlerin krsrp
darlaqtrlr yerlerden srzarak grkarlar.
Ses yolunun biibb'iitiin kapanmasryla patlayarak grkan iinsiizler de
siireksiz'lerdir.
Bir iinsiiziin siirekli olup oimadr[r kolayca denenebilir: Bagma bir ilnlii
getirerek sdyleyelim: Sesi uzayrp gidiyorsa siirekli, birden trkanrp kesiliyor-
sa siireksiz'dir:
Azzzz. z istendifince uzuyor; siireklidir.
Ek. k uzamlyor; ses yolu birden ttkantyor; sdreksizdir.
Briylece iinstjzler ikiye aynhyor:
l) Siirekli iinsiizler : f g h j I m n r s g v y z' ;
2) Siireksiz iinsiizler : b c a d g k p t .
NOT. m ve n iinsiizleri sriylenirken grkaklan si.ireksizlerde oldufu
- -
gibi - kapamr. Bununla birlikte seslerinin genizden uzayarak qrkrgr siirekliler
arasrnda sayilmalarrm daha uygun giistermigtir.
III. Yumugak (iitiimlii) ve sert (titiimsiiz) iinsiizler:
Unsiizler, kiriglerde perdelenirken titreyip titremediklerine g<ire ab iUye
aynhr:
1) m ile n'yi birgok gramerciler siireksiz sayarl4r. Qr.inkri en, im derken ses yollarr kapa-
myor. Buna bakarak m iJe n iinsiizlerini sureksiz saymak yerinde olur. $urasr var ki bu harflerin
yollarr kapansa da sesleri genizden geliyor ve istendili kadat uzatiabiliyor. Onun igin bunlarr
siirekli saymayl uygun bulduk.
 DiLBiLGisi

1) Kirni iinstizler, iinliiler gibi, ses kiriqlerini titreterek tonlantr. Bu ton,

bolumlanma yerinden qrkan gtiriiltii ile kangrr ve birlikte i;itilir. B<iylebigim
lenenlere yunauqak ya da iitiimiii i.insiizler (tonlular) denir:
bcdggjlmnrvyz.
2) Ses kiriglerinde tonlanmayan, yahrz bo$umlanma yerlerinde, grkak-
larinda bigimlenirken giiriiltiileri igitilen iinsiizlere de sert ya da iitiimsiiz
tinsiizler (tonsuzlar') denir.
Sert tinsiizler sekiztanedir: 9f hk ps$t .
NOT. -- Bu tonla giiriilttiyti ayrrt edebilmek igin kulaklar parmaklarla
iyice trkanrr; her harfin bagma bir iinlii getirilerek birer birer sciylerken alrz
boqlu[undaki seslerine dikkat edilir: Ag, ad, ok, im, eti dzi ag; a|...
Sertlerin sesleri daha tok, daha gtiriiltiiliidiir.
Bu bcili.imleri bir de qu gizelgede gtirelim:

Qrkaklanna YUMU$AK
gdre

Dudak
Diq
Damak
Grrtlak
50. IJNSUZLERLE iTCITi YAZIM KURALLART. - Bu Kurallarrn
iyice ve kolayca kavranmasr igin yukandaki gizelgeyi i<rsaltahm:

I stiretti I rh Eil - ". "

y;l
lSiireksiz lekpt " lbcdg I

,. rilr"Ur pek kolaydu;

kesin kurallara baplanml$tr. Bunlann iginde az gok qapragrk olanaa4 tat-
trgmalara yol aEam b c d g dir. Bu harflerin sertleri q k p t dir. Her e$it gifti
kar;rlaqtrrahm: b-p, c-g, d-t, g-k. Stizciik sonlarmdaki ses bu egit giftlerden
ikisine de benzeyince hangisiyle yaz,lacagrnr kestiremeyenler, kural iizerinde
tartrganlar var:
Turgud, kitab, a{ac... mt yaziacak;
Turgut, kitap, a{ag... mt2
Bu iki yazflistan yalntz birini do[ru bulanlar, obiir yazrhqi yanhg sayar-
lar.Yanmkonusunda taftpmaya degil; ileri uluslarrn dillerinde oldulu gibi
genelle$meye, kesinlegmig genel ve kesin kurala yiiriiyelim:
 SESBILGIStr - IJNLUUYUMU 51

Siizciik sonlarmda siiren<siz yumugak harfler (b c d g) bulunmaz:

Turgut, kitap, a{ag, ddrt, ok, cevap, gegit, ktag, mektep...
Bu siireksiz ynmugak harfler (b c d g) Tiirkqe sdzctiklerde hece sonlarm-
da da bulunmazlaz.
q p t ile biten kimi sdzciiklerin degigik anlamageligleri gdz d,niinde tutu-
laruk yaziltglarrnda aynhk gcizetilmesi - c b d ile yanlmasr - Yeni Yazwr
I(:lavuzu'na gcire yersiz sayrlmrgtr. Gerekgesi gunlardrr :
1) a) Yahn haXde sdylenigieri birdir.
b) Anlamlarr sOziin geliginden anlaqrlrr.
c) Qekimlerde aynhk biisbtitiin kendini gcisterir:
Qocu{un saq - borunun secL parantn kalpt - hastantn kalbi...
2) A:rlama g<ire ayrt etmek gtiglii$ii, yanhq yazmalara yol agmaktadrr.
Ancak anlamlan birbirinden pek uzak olan gu sesteg sdzctiklerdeki ay-
rrlrklarrn yazrmda da gosterilmesi; yani benzerlerden uygunlarrmn b c d ile
bitmesi zorunlu gdriiirniigttir :
a) Ttirkgelerden:
Ad:isim-at:hayvan:,
Yed (mek) : yedelinde gcittirmek yet (mek) : kiyafet etmek.
Yad : : -
yat yatmak eyleminin kttkii.
bagka, yabancr
-
b) Yabancr sd,zciiklerden:
Hac - kutsal yeri ziyaret hag : salip.
Had: s1nlr
-
7M7 : gizgi.
-
Bunlardan baqka, sestegleri bulunmaya n gu borkag sd'zciik de c d ile
bitmektedir:
Rab : Tanrt, ab -- su, $ad : sevingli, had : sivri, azrqtk.
NOT.
- Yumuqak siireksiz cngin sert tinsiizlerinden sonra sertlegerek
t oldu$unu giirdiik. L, rrcyumuqak tinsiizlerinden sonra da - kimi scizciiklerde
g bulunur;
yalgtn, kilgtk, kalga, ilge, yamq; kamgt...
3) Batr dillerinden gelmig birkag stizciik g ile bitmektedir: Miting,
Tiirkolog, sosyolog rnonolog, gong...
IL Unsiizlerin benzegmesi.
- Siireksiz yumuqak harfler (b c d g) iki
yerde bulunnnaz:
1) S<izciik sonlannda',
2) Sert harflerden (qfhkpsgt) sonra:
1) Bu, yukarrda incelendi"
 DILBILGISI

Askerlerden, izcilerden sonra esnaf gruplart gegti: Frtnct, dakurnacr,

keb ap 94 kay tkq... Alay Qemberli t ag' tan, Sultana{ffitet' t en, Sirke ci' den
Taksim'e yiiriiyor; her tarafta sevgilerle, caqkun alkrylarla karErlanu
yordu.
Bu tiimcelerdeki -di, -den, -ci, -gi ekleri yumugak harflerden ve iinli'rler-
den sonra defiigrniyor:
Asker ler den, i z ci il er den, k ar sil an ry or du, ft mc t, dokum act, s eu gi...
Oysa sert harflerle karqrlagan d c g siireksiz yumugak harfler sertleqerekl
srrasryla:
d - t oluyor : Gegti, Qemberlitaq'tan, Sttltanahmet"ten,
c - 9 oluyor : Kebapgr,kaytkp,
g-koluyor:Coskun...
Kural kendilifinden grktr:
S{ireksiz yumugak harflerle baglayan ekler, sert harflerclexr sonra gelirse
sertlegir. Buna tinsiizlerin benzegmesi denir.
Unsiizlerin benzegmesi guralarda arafimaz:
a) Yabancr dillerden gelmig sd,zciiklerin g<ivdelerinde :
istikbal, mahcup, nnahdut, iSgal, meqgtil...
b) Bilcaik s<izciiklerde:
Akbaba, Kur t dereli, tiggen, Akdeniz, krkb q: t..'
IU. Tiirkqede b'den <ince n bulunmaz; n gibi stiylenenler de m ile yazrltr :

Qember, amber, kiimbet) zembil, tombul, tembel,

garsanoba, cumba'.'

Yalnrz:.
a) istanbul, Safranbolu... gibi yer adlan, yazrhgta bu kurala uymaz.
b) Bileqik sd,zctiklelde de bu benzegme yanda gcisterilmez.
Onbay, binbay, sonbahar, g'iinbatnr'..
IV. Kimi iinsiizlerin, yaluz konugmada sezilen diintiqmeleri de bir tiir
benzeqmedir. Birkag <irnek:
a) Z'nin s'ye d<iniigmesi:
Vermezse < vermesset !aZS(! < yassa' gbzsiiz < gt)ssilz, alffiazs(t < al-
massa...
b) L'nin n'ye d<iniigrnesi: (bkz. n' 41-IV. i lb.):
Anlat <anr7st, dinle <dinne,inliyor, <inniyor, karonllc < karanntk...
c) C'nin j'ye, kimi kez de g'ye, z'ye dbniigmesi:
. Necdet I nejdet, ecnebi I ejnebi, eczqne < ezzilne, igtihat < igtihnt...
Bu ddniiqm eler y azrda gtisterilmez.
1) b l*tflyl. b"qlayan ek bulunmahlr igin benzeqti$i gciri.ilmez.
 I
\ SESBILGISI - Ulrusilzr.nn sB

I
sl. SUREKSIZ SERT HARFLERIN (q k p r) yUMUgAMASI:
AEap - a{aa, tashk - taqlt{a, kitap - kitoba, ddrt - ddrdil...
siizciik sonlarmdaki siireksiz sert harfler (q k p t), iinliilerle kargrragmca
Yilmu$arlar.
'Bu oluglardan gu sonuca vanlrr:
g - c olur : kerpig - kerpice, ardry - ardrym, kulag - kulaa...
k - $ olur : ekmek - ekme{i, tabak - taba{a...
p - b olur : mektep - mektebi, cevap - cevabtn, kdtip - kAilbi...
t - d oiur : d6rt - ddrdii, icat - icadt, sd!ilt - st)Eiidii...
Bu kurala uymayanlar:
a) Bir heceli birqok scizctik:
ig, ok, sap, kog, ak, dik, kork, et, ilg" ktk, kat.,.
NOT.
- Siireksiz sertlerle biten kimi scizciikler, tinlii eklerle gekimlenir-
ken deligmemelerine kargrhk kendilerinden tiireyen eylemlerde yumugarlar :
AK : akt, aka; a{armak
AQ : agu, aga; actkmak...
b) Eylem tabanlannn sonunda bulunan silreksiz sert harfrerden bir-
go[u da yumutamaz (bkz. n" 337. yanmt):
Birik-en, gerek-irse, aak-tnca, gtk-acak, kag-ar, ug-Lryor, yap-an, tap-ar,
sat-er, unut-ur, garp-ryt, si)rg-er,..
Yalnrz, yaratmak eyleminden -en'le ti,iremiq srfat, anlam ayrrtilanna
gcire iki ttirlii yazrlmaktadrr:
Yaratan sanatgr, Yaradan' a s$mdtm..,
c) Siireksiz sert t kimi eylem k<iklerinde iinliilerle kargrla,srnca rl oluyor:
Git - gidecek, et - eder, dit - diderler (yiinii)...
9) s6zciik sonlannda bulunan yapl ve gatr eki -(i) t'ler, iinliilerle kargr-
lagrn:a yumugamazlar:
Konut-u, ta$ft-a, kesit-i, \tgiit-ii...
Okul-ur, anlat-acak, ftrlat-r, dedirt-en, korkut-ucu...
d) Yabancr sdzctiklerden birtakrmr da kurahn drqrndadrr:
Aqk, gayret, ehemmiyet, merhamet, hukuk, millet, not, diplomat...
Bunlarrn sonlanndaki siireksiz sertler yumu$amaz: Ask4 gayrete...
NOT. k yumugaylnca $ oluyordu; n'den sonra gelen k'ler g olur:
-
Denk - dengi, gelenk gelengi,
- renk - renge, kiink - kiingiin, hevenk
hevengi, kepenk - kepenge, cenk - cenge, mihenk - mihengi, ahenk,
ahengi, kiiliink - kiiliinge, frank - franga, pelesenk - pelesengi,
 DILB1LGISl

Felemenk - Felemengin baskenti...

Ti)fenk - tiifengi, fiqenk - fiqengi. Oysa:
Tilfek - tiife{i, fiqek : fiqe{i oluyor.
Gdriiliiyor ki, stizciik hangi dilden gelmig olursa olsun kural kesindir.
NOT. Batr'dan gelen ve g ile biten scizciiklerde de yukandakilerini
-
andran bir dil olayr gdriilmektedir; yani:
a) Unliiler, sonlaki g'yi E'ye geviriyor:
Tiirkolog - Tiirkolo{a, moiolog - monolo{u, sosyolog - sosyolo{utt...
b) Bir hecelilerde g'ler I olrnuyor:
Orgu, ligi, morga, gongun...
c) g'den defigip ! olmuyor:
<ince n varsa g

$ezlongu, mit ingi, ringe, da mp ingin...

s2. iKI qTKAKLI HARFLER ve BUNLARLA ILGiLi YAZIM
KURALLARI. I-Insiizlerde kahnhk, incelik yoktur; hecesine girdigi
-
iiniiiniin kafunfuk ve inceliline gtire s<iylenir. 21 iinsiizden l8'inin kahnhk,
incelik yiiztinden grkaklarr de[iqmez. Yalnrzk g I harflerinin grkaklarr gifttir:
Pek - k sesi damalrn cin krsmrndan gtktyor.
Ak - k sesi damalrn arka krsmrndan gihyor.
El - I sesinde dilin ucu iist diqlerin dibine dokunuyor;
At - dil dahri arkaya, dig etlerine dokunur.
Sevgi'deki <g> damalrn cin krsmrndan;
S ay gf daki ise dama[rn arka trlsmmdan grkmaktadr.

k g I harflerinin grkaklarr ikiitir. ince hecelerde grkaklarnm dnlerinden.

kahn hecelerde arka krstmlarrndan grkarlar.
oz Tiirkge sdzciiklerde bu kural asla gagmaz. Dilirnize girmig yabanct
s<izciiklerde ise bu kurala aykrnhklar gdriiliir:
Kar, okul, anlam, yorgun;
Kdr,'silkfit, selam, gillgfin ( : gul renkli)...
Ust satrrdaki k g I harfieri kahn iinliilerin hecelerinde olduklarr igin
grkaklanmn arka krsrmlannda bolumlamyorlar.
Alt satrrdakiler ise kahn iinliilerin hecelerinde bulunrnakla birlikte - in-
ce hecelerde oldulu gibi - grkaklanmn 6n ktsrmlarrnda bo$umlanryor. B<iy-
lece kahn iinliiierden tince k g'nin ince ve hecelerinin uzun okunmasrnr be-
lirtmek iqin a u iinliilerinin iizerine (,t) diizeltme imi konur:
Kdtip, mekdn, yekfin, rilzgdr, yegdne, tezgdh, gdtur...
NOT. Yabancr scizciiklerde a u'dan sonra gelen k ve l'nininces6y-
-
lendiEi de olur. B6yle sdzciiklerde (ir) diizeltme imi kullantlmaz:
 BESBILGIST - UNSI]ZLER 55

istiralc, idrak, istikbal, metruk; ruakbul...

Yabancr k<ikenli sdzciiklerde I'nin inceli[ini -ya da uzunlulunu- belirt-
mek igin l'den sonra geteh tinltilerin iizerlerine (4.) konmaz:
Laztm, istiklal, Iale; Ioca, klor, klasik, petrol, lastik, plan, kontrol...
Bu tiir siizciiklerin okunuqu iqitme ile dlrenilir.

53. HARFLERLE ITCIII oZCTTITIER:

1) Ttirkge s<izciiklerde iki iinlii yany.anabulunmaz. ikiz iinliisti bulunan
srizciikler dilimize yabancr kaynaklardan gelmigtir :
$air, qiir, fiil, sair, saat, muemele, milessir, kooperatif, kauguk...
2) Ttirkqe s<izciiklerin k6klerinde ikiz harf bulunmaz.Bu kurala uymayan
anne, elli (sayr) gibi bir iki scizciiliin asdlarr ana, elifi'dir. Buna gdre:
Millet, hiddet, muhakkak, iddia, hiirriyet, qiddet...
siizciikleri yabancr k<ikenlidir.
3) Tiirkqe sdzciiklerin ilk heceleri iki iinsi.iz harfle baqlamaz:
Tren, grarn, spor, tramvay,frank, (bkz. no 41-VAI)...
s<izciikieri Batr ditrlerinden gelmigtir.
4) Ttirkqede s<izciik kdklerinde bir hecede iki iinsiiziin art arda gelmesi
igin rinciil harflerin Inrsg gibi selenli, sracl; ikincilerin de siireksiz harf-
ler olmasr gerekmektedir:
Ilk, denk, sarp, yurt, alt, [ist, geng, hiSt, kwk, alp, sert, ant, berk, borg..
Bu <irneklerde szrcr, selenli iinsiizlerden sonra gelen iinsiizlerin, daha
gok, siireksiz sert harfler (c k p t) oldufu gdzden kagmryor.
Ancak birkag, sdzciikte r'den sonra s gelmektedir:
6rs, ters, Kars, arslan,.,.
5) Bu gift iinsiizlerden sonra gelen k'ler - d,nciilii n delilse (bkz n' 51
not) - iinliilerle kargrlagmca yumu$amaz:
ilk-in, krk-ar, kork-ak, sark-mt4 @vi) bark+...
6) G'nin okunuqu, kullanrh$r (bkz. n' 37).
 sOzciir< r0xr,rni
ve

EKLER

S+. SOZCUK. Anlamr olan ya ila tiimce kuruluguna yarayan anlatrm

aracma siizciik ilenir.
-
Dillerin imlerden geligti$i yukanda gdrtilmiiqtii @kz. n' 1). Her imde
iki ytin birlegir:
1) Drg ydn. anlaqiabilen; gdriilen. igitilen, dokunulan
- Duyularrmrzla
ydn. Tek ve birlegik seslerden var olan ime siiyl (lafrz) diyoruz.
2) i9 yiin. Anlam.
-
Bu iki nitelik birbirlerinden aynlamaz. Stiysiiz - imsiz - anlam verile-
meyeceli gibi, bir anlama gelmeyen sciy de iqe yatamaz...
Bu iki nitelili kavrayan dil varhlrna; sd,y'le anlamm bileqimine SOZCUK
diyoruz.
Sdylenmeyen diigiince iqte kalrr. Bir anlama gelmeyen, bir gdrevi bulun-
mayan sdy de bir dil ilmi sayrlmaz.
Sdzciiklerle ekleri gu 6,rnekte inceleyelim:
1.0 Kasm 1939
_-
Bir yolpu gesen ytl bu saat rr;r::;:o?,,0t
Yaglarla gegirdim ben o gi)n yolcurnu erken.
Ufkumda onun varh{t siizmez bir rytktt:
Sdnmez bir alev kalfu hayalimde giderken.

Dersem yeri, bir dyle bahar inmedi yurda,

Bir dyle giineg gegmedi dilnya ilzerinden,
Durdukga O, yer, giik, deniz elpenge durur da,
Kalkmca biltiin manzara oynardt yerinden.,.
(Faruk Na{iz Qaml$el1
ornek giirdeki sd,zciiklerden:
L) Bir, ytl, bu, giln, O, giineS, yer, gdk, deniz, da, biltiin, daha, di)n,.. gibi
sdzciikler birer KOK'tiir. n'55).
1) Sciylemek eyleminin k0kti olan ilk hecesi.
'
 SOZCUKLER VE EKLER Dt

2) Yolcu, gegen, varltk, sdnmez...

scjzciikleri ise yol, geg, var, sdr k<iklerinden -cu, -en, -lrk, -mez ekleriyle tiire-
migtir.
3) Elpenge, yeryi.izii, erken, giderken
sd,zciikleri de:
el-penqe, yer-yi)zi), er-kent, gicler-ken
stizctiklerinin kaynagmalarmdan dofmuqtur.
4) gtktt, yaslar, yolcwnu, yurcla, sesinden, karstmda,,.
sdzcfikleri de ttirncelerdeki gdrevleri gere$ince:
-ti, -ler, -nx-u, -{t, -i-n-den, -'m-da
gekim eklerini almrglardrr.
Bu incelernelere gcire, yaprlan bakrmrndan scizctikler iig tiiriiidiir:
1) Kttk scizciikler, yahnq s<izciikler,
2) Tiiremig stizci.ikler,
3) Bilegik sozciikier.
55. KOK SOzCUxfER. Bagka sdzciiklerden ekle ya da bilegme
yoluyla ttirememig, yaprlmamr.s- olanlardrr. Bunlara yahng sOzctkler de
denir.
a) Dilimizde k<ik scizciiklerin gofu bir hecelidir:
Gdz, yol, ak, ig, yaS, gdl, yil, eI, ta$, sag, dil, at, et, ok, gdk, gel, git,
o) gok, ah...
Bunlar ekle kdke ayriamazlar. Bununla birlikte ttiremig tek heceli sdz-
ciiklerimiz de yok defildir:
1'elm, deln', !e*n', siir{t-, u{n- ( : krr*rl-)...
b) iki heceli scizctiklerimiz de goktur:
Qigek, a!,:tg, gdvde, girkin, deniz, kty4 tepe, oku, iSit, kadtn..
c) Ug heceli srizciiklerim:z azdr:
' Kelebek, araba,kartnca,pencere,bacanak,kabwrga, ba{rsal<, bd{ilrtlen...
NOT. Yabancr sd,zciiklerden Tiirkge ek alnamrg ve kurallanmrza
-
gdre bileqmemiq olanlar da yahng (kcik) sayrlmahdr:
1) Er, ir geqmigte erken anlamndadr:
"Sabah narnauln ir klurdu..." Tarih-i Al-i Selguk (X$.
Bugiin kuliandlfrrnlz er gee deyimi de bunu gtisterir.
XVI. yiizyrkn baqlarrnda yaqamrq olan qair Zati, qbyle kullanmrqtr:
Detli ciimle civari ir efer gig
O mahr bu gece biz giirmedik hiq
Er, ir siizciilii Anadolu'da bu$in de kullanrlmaktadr:
"Krz Petek biiyle ircek nereye?" YAYLAKIZI (Akagiinrtiiz).

\I
 DlLBILGISI

Muharrir, idare, medeniyet, telgraf, istikbal, qikayetname, eczane.,

otomobil...
Tiirkge kdklerin incelenmesinden grkan sonug g<isteriyor ki k6k s6,zciik-
ler, geqit bakmrndan, genel olarak, iki b<iliik;tiir:
1) Ad kiikleri. -- Ad soyundan olan s<izciiklerin (ad, srfat, adrl, belir-
teg...) kdkleri.
2) Eylem kdkleri. Eylem soyundan olan sdzciiklerin (eylem ve tiirev-
leri) kdkleri.
-
56. ORTAK KOKLER:
Yukandaki satrrlarda anlatian iki gegide de; yani hem ad soylu, hem de
eylem soylu scizciiklere krik olan sdzciikler var: (bkz. n" 55 ll,2):
Ig, savag, dalag, u{raq, ( : cidal), vunt{, ugug, ekgi, boya, toz, au, a{r4
barry, gilreq, tat, inan, giiven, 6zen, ,Sig, don, sanu, kuru, eski, swa, gerek,
dik, dil...
Ad ve srfat olan bu k<ik scizciikler - soy birlifi iginde - eylem kOkleri
olarak da kullamlrr:
Igrnek, savagmak, dalapmak, u{rasmak, vuruqmak, ugusmak, eksimek,
boyamak, tozmak (gezip tozmak), acrnak, a{rtmak barrymak, gilreE-
mek, tatmak, inanmak, giivenmak, dzenmek, siqmek, donmak, sanch
mak, kurumak, eskimek, svantak, gerekmek, dikmek, dilmek (dil bi-
giminde kesmek)...
Bunlardan bagka birgok ortak k<ikler daha vardrr:
geQ
- erkenkanqtr : (saat besi gegti), sin : mezar, gukur (sinmek)
srk (srkmak),lar : ugurum, sert arazi kesi$i (yaymak), baStr : gcifiis,
karaci$erin bulundulu yan (ba{rmsl(: giperden, derinden ses grkarrnak),
bdgi;r (b1{ilrmek : bciErirden ses grkarmak), siirg : kayma (silrgme: dilin
silrgmesi), taws (tanrymak), yoksun (yoksunmak), doku (dokunmak), kart
Osmani) (karmak : gok yaqlanmak) , koca (kocamak ),
- ihtiyar (Lehge-i($asrmak)..
safi - kokuguk
Divanii-L0gat-it-Ttirk'te n drnekler:
Tez (tezmek : kagmak): Geyik tezdi.
isi (isimek: tstttll&k): Miin isidi : Qorba rsrndr.
An (artdt : temis oldu): Anfu neng - Nesn temiz oldu.
afi @fidi: iitiiledi): ol tong iitidi : o, elbiseyi titiiledi.
Kes (kesmek : kesnnek): Bir kes etmek : Bir parya ekmek...
. Z - r de$igimiyle oluqan kdkler de ortak sayrlr:
Kuduz (kudurmak), semiz (semirmek), gdz (gdrmek),..
Yeni ortak sdzgiiklerden drnekler:
Etki (etkimek), tepki (tepkimek), yasa (yasamak)...
(Ttirkpe Siizliik.)
 SOZCUKLER VE EKLER

57. EKLER:
l0 Kasm 1939
(son) (bkz. no 54)
Meydan daha diin ga\layry inlerdi sesinden,
Meydanda kalan ruhum O'nun ruhana daldt
Drlgmiiq gibi bir levha genig gergevesinden
Ayrild$r giin yeryiizi kargtmda bosaldt...
Bir yolcu gegen yrl bu saat gurbele qrktt;
YaSlaila gegirdim ben o giin yolcumu erken.
Ufkumda O'nun vail$t s\zmez bir rqrklz;
Sonmez bir alev kal& hayalimde giderken.
(Faruk Nafiz Qamlftel;

E[ik (italik) harflerle dizilmiq pargalardan:

a) Kimileri eklendikleri scizciiklerin geqitlerini deligtirerek bagka an-
lamda sd,zciikler tiiretmeye yaramrgfir (bkz. n" 59):
Yol-cu, geg-en, var-ltk, sdn-mez, ga!-la, in-|e,.,
b) Geriye kalanlar sdzciiklerin tiimcelerdeki gcirevlerini belirtiyor
(bkz.n' 6l). Bunlara takr da denebilir.
Bdylece:
Siizciik tiiretmeye ya da siizciiklerin giirevlerini belirtmeye yarayan par-
galara EK denir (bkz. n' 58).
NOT. Ekler, iinliileri bakrmrndan, iki gegittir:
-
1) Genig iinlii (e a) ekler,
2) Dar iinlii (i r u ii) ekler.
.Kitap boyunca:
Tenig tinlii ekler e ile,
Dar iinlii ekler de i ile gdsterilecektir:
-ler, Iar eki igin -ler eki,
-ci, -ct, -cu, -cii; -gi, -gu, -gii, biqimlerine giren yaprm eki igin yalnrz -ci de-
mekle yetinilicektir.
58. EKLERiN QE$ITLERI. Gcirevleri bakrmrndan ekler ikiye ay-
rdrr: -
I. Yaprm ekleri.
II. Qekim ekleri.
Yaprm ekiyle gekim eki bir delildir; aralarmdaki aynmr grirelim:
a) Yaprm ekio sdzciiliin anlammr, qelidini deli,stirir (bkz. n' 59).
 DILBiLGiSI

b) Qekim eki, scizciiltln anlamrm, gegidini degigtirmez; tiimcedeki

gcirevini belirtir (bkz. n" 61).
Ekler, scizc'i.iklere geligleri bakrmrndan da tiq gegittir:
1) Onek. -.--- Sozciipiin bagrna eklenir.
2) igek. Sozci.iltin igine girer.
3) Sonek.
- Scizcii$iil1 sonuna eklenir.
-
T'iirkgede eklerin hemen hepsi sonektir.
'59. YAPIM EKLERINiN GOREVLERi.
- Ekler de[igtikee stizciik-
lerin, anlam ve liir baktmrndan, nastl de$igtiSini gorelirn:
GOZ : Bir varh[rn adrdrr, kcik scizciiktiir. AD
GOZL{I : Gcizii var olan (yaratrk). SIFAT
GOZCV : Gdzii safaltan; gcizleyen, gdzetleyen (kimse). SIFAT
GOZCULUK : Gdzctiniin igi. AD
GOZLUK : G<ize takrlan nesne. ,4.D
GOZLIIKQU : Grizliik yapan, gdzLik satan (kimse). SIFAT
GOZLUKQULUK : G<jzliikgiiniin zanatr. AD
GOZLEMEK, GOZETLEMEK... EYLEM
GOZLEM : <Miiqahede> AD
GTJLEL (ash : GOZEL). SIFAT
Ornekler gogaltrlabilir. Bu s<izciiklerin hepsi GOZ ktikiinden tiiremiqtir;
bir soydandr. Hepsinde ana anlam; yani KOK ANLAMI bir olmakla bir-
likte her ek deEigikqe hem anlam artryor; hemde,gokkez, geqitde$iqiyor;
bir giivrle oluyor.
Yabanet sciziiikler de
a) Yaprm ekleriyle sd,zctiklerin tiiremesine kdken oknugtur:
Din - dinli, dinsiz, dinsizlik, dinsel, dindaq, dinda;|ft, dindaEqa...
b) Qekim ekleriyle de ttimcelerde <i!e olur. Takrstmn gerektirdifii gdrev-
lerde kullanrhr:
Dinini seversen... Dinden grkmak... Dini blJitl.j;n, dinine ba!h...
Benim dinirn ne iimittir, ne korku
' Allsh'tma sevdifimden tapanm
Ne cennet, ne cehennentden bir koku
Almaksrzrn vazifemi yapaflm.
(Ziya Giikalp.)

60. Stizcii[iin KOK mii, GOVDE rni oldu$unu kestirmek kolaydrr:

a) Yaprm eki almamrq scizciikler KOK'tiir.
b) Yaprm eki aknrg ya da bile.srnig siizciikler GOVDE'dir.
 SOZCT]KLER VE EKLER 6l

Bir sdzcii$iin sonundaki parqa (harf, hece) run ek olud olmadrlr kesti-
rilemiyorsa gdyle bir denemeye bagvurulur:
Ek sarulan parya atrldrktan sonra geriye kalan:
a) A"nlamh deSilse, btisbiiti.in anlamsrzlaqryorsa'
b) Biranlamr olsa bile baflrbulundulu samlan s<izciik soyunun anlarruyel
aralannda bir ilgi bulunmuyorsa atrlan parga ek defiildir; sdzciifiin temelin-
dendir.
Bu diigiinceleri gu <imeklerle aqrklayahm:
a) Deniz sdzctigiiniin bir harfini, her hecesini ek sayrp ataltm: Geriye
kalan krsrm biisbiitiin anlamsrz olur. Demek deniz s<izcii[iinde ek yokfur;
biittn harfler - dilbitgisine g<ire - sdzcii["iin ashndandrr.
b) Tepe sd,zciigiinde e'yi ek sayrp atahm. Geriye tep kahyor. Tepmek
eylemlilinin kciktidiir ve anlamhdr; ne var ki tupe lle yep kdki, arasrnda,
dilbilgisince, bir soy bagr bulunamaz, Bunun iqindir ki tepe sdzciftu tep
k<jktinden tiiremiq sayilmaz.
Tiireme 6rnekleri gelecek konularda pek gok gciri.ilecektir.
NOT. Kd,k, gdvde terimleri yerine tatran scizcii[ii de kuilamiu.
-
61. QEKIM EKLERiNIN GoREVLERI:
Selleri, sayyateleri durdurursznuz; fakat benim milletimden akseden bu
ah i entnimi,,v atanumd an gelen bu gdzy ag I ar um dur dur amaz, dindiremez-
sin iz.
(Abrtfilhak H0mit Tarhan;

Italik harflerle dizilmiq paryalar gekirn ekidir, takrdrr:

1) -ler, -lar, scizciiklere goluiluk anlamr katryor.
2) 'i, -r durum ekleri, s<izciiklerin nesne gorevinde olduklannr belirti-
yor:
Selleri, seyyaleleri, eninimi, gdzyaqlcrmu.
3) -rleno -dan durum eki, s<izciikleri tiimleg yaprnrgtrr.
4) Yaslartmz scizciif'tindeki -imr, tiimlenen (iyelik) ekidir (bkz. n ' 257 13 .a)
5) -im, benim scizcti[tinde ttimleyen (genitif) ekidir (bkz. n' 257 l3.b).
6) -siniz pargasl, eylemlere golul ikinci kigi anlamr katryor.
Buna gcire gekim ekleri (takrlar) gu gegitlere ayrikyor:
1) Sozciiklere golulluk anlamr katan ekler:
2) Adlan gekirnlemeye yarayan durum ekleri:
3) Tiimleme (iyelik ve genitif) ekleri.
4) Eylem gekimlerine yarayan kip ve kigi ekleri.
Bu incelemeden elde edilen sonug gudur:
62 DILBII,GIST

Qekim ekleri (takrlar), siizciiklerin anlamlannr, gegitlerini de[igtirmez;

tiimcedeki giirevlerini belirtir.
62. EKLERLE iLGILi BIR OZELLiK. - Tiirkgede, genel olarak,
bir Eegitten iki ek art arda gelmez. Yalntz;
a) Aynlmayacak biqimde gcivdeyle biisbiitiin kaynagrp kahplagmrg ek-
ierden sonra egleri gelebiliyor:
Denizli * li Orhan, Turgutlu I lu Yalgm, Kdpriilii I lil Hamdi Bey,
gr):liik -f cii * lilk
b) ikinci ttirlii ad takrrnlanndan kaynagmrg bilegik adlarla tiimlenen
takrlanrun art arda geldili gdriilmektedir (bkz. n' 240-II)
Qocufun ayakkabt-l s4 ayakkabt*lar i\ Biiliipiin yiizbaqrfsz, yiJ,z'
baStllar1't...
c) Takrsr kaynagrp kahplagmrg birkag scizciikte de ttimlenen takrlarr art
arda gelrnektedir: Kimisi, birisi, Birileriyle gtiriiSmek... (bkz. n' 159).
c) Qogul eki almrg adlar, -de takrsr aldrktan sonra, ekeylemle biqimle-
nince yeniden qo[ullanabilir. Btiylece bir sdzciikte -ler eki art arda gelrnig
olur:
Yilc eler dediler, do r ttklar da dil ar y a
DilSer yelelerine kar."
AT'la MUSTAFA KEMAL (Faztl Hiisnii DaElarca.)

Bu gocuklar gegen ytl ilkokullardaydilar; bu yil ortaokullara gidiyorlar...

 VURGU

63. VURGU:

Bin ath akrnlarda gocuklar gibi qendik;

Bin ath o giin dev gibibir orduyu yendilc.
(Yahya Kemal BeyaUt)

Bu dizelerde egik harflerle dizilmiq heceler, <ibiirlerinden daha"baskrh

okunur. Bu dik, baskrh okunuga, giddetli ve yiiksek sdyleniq bagkahgrna
vurgu denir
Stjzcklerin ve kurallar bakrmmdan oldulu gibi; hecelerinin vurgulantsr,
vurgulannrn sertlili bakrmrndan da diller atasrnda onemli aynhklar vardr.
6rne$in, Almanca, Ingilizce gibi Batr dillerinde vnrgular pek belirgindir.
Tiirkgemizde sd,zciik vurgulan (bgz. n" 65) yumuqakgadr. Duygusal konug-
malann, cogkulu sdylevletin drqrnda vurgular kula[a pek batmaz.
Vurgu:
a) Stize duygu deferi ketar:
b ) Dinleyicinin dikkatini uyandrrmak anlamrn kavranmasl nr k6laylastr-
rlr.
c) Sesr, sciyleyigi sozdeki ezgiyi canlandrr.
Bir duygunun itiqiyle konugurken sesimiz daha canlt, daha src<ik olur;
yiikselir, algalrr; birdeu htzlanr, sonra yava$lar; isteline ermiglerin i5 serin-
liline kavugur. Bu canh devimin anlatrma kattr$r delerler srrasryla gorule-
cektir.
Vurgusuz okumalarda, konugmalarda bu delerler yoktur. Vurgu ile
s<izlerine canhhk katamayan sdylevci denli yararhve cogturucu konu-
-ne
lardan sciz aqarsa agsln - dinleyicilerini uyuklamaktankurtaramaz.
Dilimizi rigrenen yabancrlann en giig bagardrklarr incelik vurgudur.
64. VURGU TIJRLERI. Vurgular pek gegitlidir; baghcalalarl $un-
lardrr:
-
l) Scizciik vurgusr.r,
2) Tiimce vurgusu,
 DiLBILGISI

3) Dize (mtsra) vurgusu,

4) Sertlik, kbskinlik (giddet) vurgusu...
65. SOZCUK VURGUSU:
a) Ben, cliin, yol, gok, Kars, Mug, gcil, kt5, gcir...
b) Baba, arkadagtm sdyledi, okullar yarrn agtlacak. Hepimiz sewndik...
Qiqek, qiqekler, Qiqeklerii qiEeklefindez; ku;, kuglar, kuglann; okul
akulutnvzun..,
c) Orhan, Turgut, Sevint, Svna,'fekir Bonrrtk...
q) Ankaru, Erzuram, Yan, Edirne, Diyarbakr, yoksa, hangi, acaba...
Vurgulu heceler italik harflerle dizilmigtjr. incelenince su sonuca varrhr
1) Bir hecelilerde scizci.ik vurgusu bulunmaz.
2) Qok heceli srizctklerimizde, genel olarak, vurgu son hecede bulunur.
3) Yaluz, yer adlarrnda dururcl de$igir:
a) Iti heceli yer adlarrnda vurgu bagta bulunur...
izmir, Kanya, Samsun, Ahlat, Balkan, Toros, A{n, Digle, Ftrat,Tagkent.
b) Qok heceli yer adlarrnda vurgu, baqa dolru siiriiliir; giiglii hecede
yerleqir; yani, birinci hece daha gtiglti ise vurgu bagta kalrr:
Ardahan, Kastamonuo Qanktrt, Tunqeli, Aksaray, Marmara Menderes...
Eirinci hece agrk,.ikinci hece kapah ise ya da birinci hece bir, iki sesli;
ikincisi iig dcirt sesli ise, yani ikinci hece daha gtiglii ise vurguyu geker;
Edirne, Malatya, Si/y'ke, Denizli, Palanddken, Qanakkale, Antalya,
isken derun...
4) Birkag belirtegle baflagtn ve tinlenrde vurgu baqa dolru stiriiliir:
$imdi, ancak, haydi, aferint..,
NOT. Tiir adlarr d,zel yer adr olarak kullamknca lurgular baglara
-
do$ru kayat;
Kaftal, biiyiik bir kugtur.
Kartaldan gelen tren...
Sirkeci (sirke satan) gegiyor.
Szrkeci istasyonu tlniinde bulu;tuk.
Denizli (denizi var olan) iilkeler;
Denizlt valisinin demeci...
5) Bir heceli scizctikler vurgusuzdur.
6) Ekier, genel olarak, s<izciik sonundaki vurgularr kendi iizerlerine
gekerler:
Qig e k, qigekle r, gigeklefirniz gi geklerimiz de n, gigekl i...
 VLTRGU

7) Yalntz qunlar vurguyu gekmez; vurgu, kendilerinden cinceki hecelerde

kahr:
a) Olumsuzluk eki -me:
Arkadag, yurduma algaklarr u}ratma sakrn ;
Siper et grivdeni dursun bu hayasrzca akm.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Okuma dersinde onu olcuma

Bu iki <irnekte olumsuzluk eki -ma'lar vurguyu gekmemigtrerdir; yani
vurgu kendilerinden cinceki hecelerde kalmrgtrr. Oteki -ma'lar vurguludur.
NOT. -_Yalnrz, genig zaman kiplerinde olumsuzluk eki -nne vurguyu
qeker: Sevnrcz, anlatnatn, dinlemez.
b) -mi ? soru eki vurguyu gekmez.
c) -ce eki, ktigiiltme anlammda olursa vurguyu gekigi gdyledir:
Stizciik, srfat olarak kullamhyorsa vurguyu geker:
Bolca, yumuqakga, gilzelce (nesneler ).,.
Eylem belirteci gcirevinde kullanrhyorsa vurguyu qekmez:
Bolca yedi Gizelce arlatacakstn:r..
Ktigtiltmeden bagka anlamda ise vurguyu gekmez:
Kar de q qe, ins anca ( k onu S t uk ) ; b ence ; Tiir kge, ulu s ga, geldikqe, oldu k qa
Artrk ek sayrlamayacak derecede kahplagmrg-ce'ler vurguyu gekmede
rjbiir eklere benzer. Kargrlagtrrrlrrn :
dtigtince (fikir) - Qocuk disiince...
K<igekpe (bir oyun havasr) - Kdgekge (kiigek tarznda).
Dil adt tiiretmeye yarayan -ce'ler vurguyu geker:
Almanca (alman diii) - Almanca (Almana giire)...
9) ile, iseo idi, innip, iken scizci.iklerinin takrlagmasrndan ileri gelen
*le, -se, -di, -mig, -ken pargalan vurguyu gekmez (bkz. n' 358):
TebeSirle yazacaksa , kardeqiyle , istediyse , galtskanfu, oradaymts , gidecekti ,
yazacakken...
Bu ytizden sestegler arasrnda vurgu de$igikli$i olur:
bindi{i at kr& (kr idi).
gacuk camt kudt.
biraz Seker aldtr
Tiirk bayra{tntn rengi aldr.
Bu sattrk)rt Orhan yazmt$
O stralarda mevsim yazmts (yaz imig).
Bu gigekleri benimse
Bu gigekler benimse (benim ise) (bkz. n" 358 son)...
 DiLBILGISI

d) Ekeylemin genig zaman kipinin -im, -sin, 'dir, -iz, -siniz, patqalan
da vurguyu gekmezler:
Ben gocu{um, gocuksun, aLrkadassmtz, d{renciyiz, galrykan&rlar...
NOT. 1. Ekeylem olmayan -irn'ler vurguyu gekerler:
-
Ben ve benimadrllarr kullanrhnadan da vurgu, s<izciiliin ekeylemle gekim-
lenip gekimlenmedilini gcistermeye yeter :
lt$retmenim (ben), opretmenim (benim)".
2. Ekeylem -dir'e benzeyen geqi$lendirme eki "-dir" vurguyu geker:
Bu konuyu bir arkadaga Yazdtr.
Kr$ gegti artrk <iniimiz Yazdtr.
Qahq da Yiiztimiizti gilldnr.
Bu, giizel bir cins gnldiir.
e) de baflacr da iinlii bakrmrndan bir ek gibi kendinden cinceki siizciik-
iere uyar; vurguyu gekmez:
Odamtzda oturuyorduk. Orhanda giizel kitaplar vardrr.
Odamtz da aydrnlandr. Orhan da gizel kitaplar aldr.
Hangi -de'nin ek oldufunu, bitigik yazilaca{tnt;
Hangi de'nin ba$lag oldu[unu, ayn yazrlacaprm vwguyu gekip gek-
memesinden de ayrrt edebiliriz.
-ki baglacr {a vugu balcmrndan <de> gibidir:
f)
Ballag olunca vurguyu Eekmez: Bilirsinh ki...
nagka anlamda ek ise vurgulanrr: Evdeki, bizimki.,
Hangi -ki'nin ek oldu$unu, bitigik yazlJaca$ln;
Hangi ki'nin baElaq oldufunu ayn yazrlaca,[rm vurguyu gekip gekme-
mesinden ayrrt edebiliriz :
Bir ulu gffrarsm ki kudrr, elilmezsin.
lAhmet Hikmet Ivliiftiio!1u.)
ki, gegenki, diigtintinriz ki...
Bahgedeki, komgununki, blldim
g) ki ballacrnrn kaynagmastndan ileri gelen: belki, sanki, mademki..,
srizciiklerindeki ki vffgu)'u gekmez.
p) Zaman belirtici yapan -leyin eki de vurguyu gekmez: Aksamleyin,
geceleyin...
Bunlar gibi, zaman belirteci tiireten -in de vurguyu gekmez: Giindiziin,
d{leyin...
8\ $ilkilr, haztm, neSir, seyir... gibi Arapgadan gefunig siizciiklero etmek,
eylemek yardrmct eylemiyle bilegince :
 VURGU 67

a) ikinci hecelerdeki dar iinliiler diiger.

b) Vurgu birinci heceye geger.
$iikrediniz, hazmetmek, ne Sredilecek, s abrediniz...

Seyreyledim eqkal-i hayatt

Ben hayz-t hayalin sulartnda
(Ahmet Hagim.)
NOT. Vurguyu gekmeyen eklerden tinceki vurgu dalia canh olur.
-
66. TUMLEME VURGUSU. Ad ve sfat tiimiemelerinde Tiimle-
-
yenlerin (belirtenlerin) s<izciik vurgularr daha gtiglenir (bkz. n' 151, 1g0):
Qoeuklarn oyunlan, deniz krytst, altin, bilezik; durgttn su, temiz tirtil,
dilnki yemek, selcsen lira, yedinci giln...
Obeklegmenin nedenine uygun dtigen bu belirtme vurgusu, Tiirkgemizin
eseme yriniinden ne denli iistiin oldugunu bir kez daha gcistermekte
67. BILE$IK SOZCUKLERDE VURGU. Tiimtemeterin kaynag-
masryla olugan bilegek adlarda vurgu - yukanda- giiriildtigii gibi - birinci
sd,zciikte giigliidtir (bkz. n" 239):
Kdpekbatt{t, deveboynu, ortaokul, onbaq4 baSgavuS, dalgakran...
68. TUMCE VUR.GUSU. Ttimcede ariamca en cinemli s<izciik, vurgu
ile belirtilir: -
Ben o kitabr daytma verdim...
Ben dayrma o kitafu verdim.
Dayrrna o kitabr ben verdim.
a) Daytma, kitabt scizciiklerinde tiimce vurgusu, sdzciik vurgusuyla
birlegmiqtir, daha da gi.iglenmigtir.
b) T'ek hecelilerde stizciik vurgusu bulunmaihlrna gcire iigiincti tiirnce-
deki ben s<izctiltiniin vurgusu tiimce vurgusudur.
siizciiklerin srralarrm de[igtirmeden de belirtme vurgusuyla tiimceye
gok <inemli duygu ve anlam deleri katrlabilir:
Ben sizi orada gdrdiim.
tiimcesi oldulu gibi s<iylenince sdzciiklerin anlamlan drgrnda bir gey sezil-
mez.
Gereken heceleri kuvvetli vurgularla belirtilince degiqiklik kendini g<is-
terecektir. r/urgulu heceler siyah harflerle dizilmigtir:
Ben sizi diin orada gdrdiim (baqkasr de$il, ben.)
Ben sizidiin oradagdrdtim lba;kasrnid.git, ri"i.;
 DiI,BILGiSi

Ben sizi drdln orada gdrdiim (balka zamatt degil, diin.)

Ben sizi diin orcda gdrdiim (bagka yerde delil, orada.)
Yiiklemden uzak di.iqmiiq <izneler d.e tiimce vurgusu ahr(bkz. n" 9i). Bu
<iznelerden sonra virgiil koymayr unutmamah:

Fikret, nnal namtna, denebilir ki, hig bir qeye ntalik defiildi.
(Cenap $ehtbettin.)

Ko,ca Ali, bu karan tluvunca iimriinde itk clefa r'larak t.'iill:;seyfettin).

69. DLZE (MISRA) VURGUSU.

- $iirde ses giizelli$ire (ahenge)
cinem verenler: <<,Sifu... musiki ile sdz arasmda, siizden ziyade musikiye yakm,
mutavassft bir lisandff ... >> derler.

Dizedeki ahengi daha kuvvetle sezmek ve sezdirmek iqin kimi heceler

daha canlt okunur:
A{r a{r grkacaksrn bu merdivenlerden."
Etkenlerinde gineq rengi bir ytdtnyaptak
Ve bir zamafl bakacaksrn semaya a$layamk...
Stlar satardt... Yiztin perde perde solmakta
Ktztl havalan seyret kiakgam olmakta...
EEilmiq arzakanar mutastl kanar giiller,
Durur alev gibi dallatda kanh biilbiiller;
Salar mi.yandr? Neden tunca benziyor mermer?
Bu bir iisan-r hafidir ki ruha dolmakta
Krzil havalart seyret ki aksam olmakta.'.
(Ahmet Flaqim).

E[ik harflerle dizihniq hecelerde iki vurgu birle;iyor:

a) S0zciik vurgusu,
b) Dize vurgusu,
Dizeleri vurgularla canlanduamayanlarrn okuyuqlarr ahenksiz, duygusuz
ve tatsrz olur.

70. UYUM (ahenk) VURGUSU. de[il, yazrn deser"i

-Yalnrzdizelerde
olan diizyaz{arda da ses gtizellilinin (ahengin) <inemi biiytiktiir. Sanat'
9t yapltrnl yaratrrken tiimceleri, sdzciikleri, heceleri hatta harfleri
konuyu
besleyen bir beste havasryla drer. Yerine gdre deliqebilen bu besteyi durak-
|ar, vurgular, sesin ve siiyleyigin dzel titregimleri, yiikselip inigleri canlan-
dmr. Bu konuda en belirgin d'rnekleri sciylevlerde gdriiriiz:
 VURGU

Tiirk milletil
Sonsuzlufa akry giden her on yilda, bu biiyiik millet bayrumtnt daha
bnyiik gercflerle mutluluk/arla huzur ve refah iginde kutlamant gonilden
dilerim.
Ne mut/u Tilrkim diyene!
or*{uNcu YIL soYLEVi (Atatiirk.)
71. UNLEM VURGUSU.
- insan
tiir adlanndA oldupu gibi - son hecede
ve hayvan 6zel adlannda vurgu
olur (bkz. n" 65):
()zgiir, ipek, Aydm, Korkut, Levent, Gtiler, Ali, Kemal...
a) Qagnlarda vurgu ilk heceye geger:
O zgir I lpek ! Cogku n! Me hmett Gildere:n
r.

b) Ozel ad gibi kullamlan sd'zctiklerde de galrr vurgusu ilk hecede

olur:
Annecipim! Arkadaglar! Brnbagrm !...
.\h da{lar, ulu da{larl ydiinden aynlan aglar.
72. BERKITME VURGUSU. gok giig katmak, dikkati
- Srize daha
daha qok canlandrrmak igin kimi sdzciiklere giddetle basdrr:
insafsu, benden beg kuruSu esirgedi.
(BeS) sdzciilii krsrlan digler arasrndan rshk keskinliliyle grkmrgtr.

$iddet vurgusu, sdzciiklere gereken giddeti katar. En belli oldugu yerler

be$enme, giicenme, ktzma... iinlemleridir.
$iddet vurgusuna, daha gok, iinlemlegen eyitig (hitap) lerde rastlamr:
Kug yuvasr bozulur mu yaramaz!...
Bir de gu dizeleri (mrsralan) okuyahm:
Bomba qimEekleri beyninden inip siperin
Sdnfyor gdfsi.iniin tisttinde o arslan neferin.
Aliim indirmede gdkler, 61ii piiskzrmede yer;
O ne miit&zq tipibir savrulur enkaz-t beger.
Kafa, giiz, g<ivde, bagak, kol, gene parmak, el ayak
Boganrr srrtlara, vadilere, saPnak sa!'nak.
Sagryor zrrha biirtinmiig de o namert eller
Yll'dttm yayhmr tufanlar, alevden, seller.

Vurulup tertemiz alnrndan uzanmtg yatryot,

Bir hilal ufruna, Ya Rab, ne giineq/er batryor!
Ey bu topraklar igintoprapa duqmiis asker!
Gdkten ecdat inarek <ipse o palc alm deler.
(Mehmet Akif Ersoy.)
 DiLBILGISI

Italik dizilniq hecelerdeki qiddet vurgusu giirde anlatrlan deh;eti, kor-

kunglufu daha gok canlandrrtyor.
Vurgu konusunda gunlar da gdzden kaqmarnaltdr:
1) Pekigtirme dnekleri vurguludur, giddet vulgusuna da pek elveriqlidir.
(bkz. n' I77): Bembeyaz, kryklrm:.;;, dosdo$rv, yemyeqIl...
Vurulup tertemiz alrundan uzanmD yatryor,
Bir hilal ugruna ya Rab, ne giinegler batryor.
(Mehmet Akif ErsoY')

2) Derece belirtegleri de qiddet \llrgusunu geker:

En gLzeL ptqek, pek korkung bir yer, gok td;z.J,ldijrn'...
3) Yansrmalar da vurgulartyla siize qiddet katar:
BALiKQILAR

Dr$arda firtrna gittikqe pitgazap, cfigan

Bir ihtilag ile etrafa raqeler vererek
U{ulduYcrdu...
_- Yann yavrucak nasrl gidecek ?
$afak scikerken o, yalnrz, bir eski tekneci[in
Diiliimlii, ekli, giiriik ipleriyle u[raqarak
ilerliyordu; deniz aym giddetiyle ,srrcft
$ruk d'lfiip eziyot kiihne teknenin qiqkin
Siyah kaburgasur... Ah aqhk; ah iimmit!
(Tevfik Fikret).

4) Niteleme srfatlarryla asil sayrlar, tamtma ve belirtme vulgularma

elveriglidir: Durgun su, engin deniz,korkunp gece, zengin adam, boS sdz,
beg ytl, yetmi$ ya;tnda (bkz. n' 66)...

Vurgnnun sdz sanatlarnda, yani giirde; miizikte bile <inemi biiyiikti.ir.

$iir ve miizik iilgii (vezin) lerinin siizdeki vurgularla birleqip kaynagmasma
sanatgrlar 6nem verirler. Ahenge, kavrayrcr giizelli$ - mtzikte prozodi
denilen - bu kaynag ma katar : Olgii, siiz vurgusuyla kayna$mazsa ya da aykrrr
diiqerse, giirde ve bistede duyguyu besleyen ahenk bulunmaz'
 TON
Tiimcelerin Siiyleniginrleki Ton DefiqiktiEinin Anlamla ilgisi

TON. ba;ka, bir sciyleyig tizelli$i daha

73.
- Tiimcelerde, vurgudan
vardn. Anlatrma diigiince, duygu, cogkunluk, yumuqakhk, sertlik... ayrttlan
katmak igin seslerde yiikselip algalma, perde deligikli[i gibi bagkafuklar yapt-
lrr; buna tonlama (intonation) denir. sdze duygu deleri katmak igin, gok kez,
sdzciiklerin birinci hecelerini daha ezgili, daha canh sdyleriz. Sese verilen
bu anlatrmh gahm, bir stlyleyiq tonudur:
Ka-r de Sim, k-uzum ) c-antm, a- sker ler, a'nne ) a- rkadqSlar 1...
Yiiksek gafrrmalarla komutlarda s<izcii['iin her hecesine belirtme tonu
verilir:
q-ocu-kl-ar, a-sk-erl-er, d-ikk'at...
Ton Defisiklifinin Anlamla itgisi:
Konugma ezgisinde olugan, beliren tonlama, anlatrmrn temeline daya-
nan yaprsal bir dizgedir. Ne var ki bu yaprsal dizge hiq bir kurala baflanqmaz.
Konu;amn, okuyanrn scize, dizeye katabilece$i duygusal etkiye gti're geqidi
sonsuz dalgalanmalar g<isterir. Bu oluq, miizikteki yorumu andrr. Kimi kez
giizel bir qiirin okunuqu, bestesinden daha dokunakh olur; daha canh coqku-
laryarattr.
a) Emir temeli :jize1ine kwulan tiimceleri, sesimize verece$imiz tonla
istedi[imiz kesinlikte, sertlikte, yumugakhkta, okgayicrhkta.. siiyleyebiliriz :
Qalry, gabala, gayret et; sonra pisman olursunl...
b) Sorulu tiimceler tonlanmaya daha elveriglidir:
Bunu nastl yaptm?.. Dilsiinmedin mi hig?.. Bizi gdrmeden gittin ha?..
Ne olmus sanki?..
Kargrhk beklenmeyen sorular, yanrtsa sorular daha derindir. Sanat
gtizelliEi ta$lyan gu tiimcelerde ton daha canh, daha kavtaytcrdrr:
Hangi gtlgrn bana zincir vuracakmry Sagartm?
Kim bu cennet vatantn u{runa olmaz ki feda?
_ Mehmet Akif Ersoy.)

Sular mt yanfu ? Neden tunca benziyor mermer ?

(Ahmet Hasim)'
l) T""r"r* h"cerer ( - ) imiyle gijsterilmi$tir.
72 DILBTLGISI

c) Soru sdzciilii ya da eki kullanrlmadan,tonlamayla scize soru qegnisi

kattldrlr da olur:
Demek beni grirdiln de giirmezlikten geldin?
- Ben!
-
Dolu illerimizde <<mi?>> eki pek seyrek kullanrlrr. lJzatmahbfu ezgi,
sdze soru anlamr katmaya yarar:
Yartn kdve gidecekseeen?
- He.
- Paran vaaar?
- Yok.
-
g) Tonun, en gok de$er kattrlr sdzeler iinlemli olanlardrr:
Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir, ileril
Ey Tiirk gengli{i!.. Ne mutlu Tiirkiim diyenet..
(Atatiirk.)
Aman Allahtmt.. Yetisin komgularl..
d) Kimi hecelerin baskrh uzatrlmastyla da anlatrma g.bartrh bir duygu
katrlrr:

Yazntkl pek de gengti.

- Yoookl yanlry anladtntz;6len o de{il babast...
- Ooohl biraz rahatladtm...
-
e) Tonla yalnrz bu gegit s<izciiklere, tiimcelere degil; her scjze her tiirlii
duygu deleri ve canhhk katrlabilir. Tiimcelerin s<iylenigindeki ton de$igik-
liklerinin anlamla ilgisi biiyiikttir.
74. SESIN ANLATIM GUCU. i9 benliEimizi yansrtan <ifeler ara-
-
srnda sesimiz en dnde gelir. Sesin bu yansrtrcr giicii gok eski ga$larda bile
sezilmig; daha dolrusu anlagrlmrgtr:
Demokritus (i. O. 460 - 370) sdzciifti bir ses anrtr olarak tammlamrqtr.
Sokrates (i. tt. 470 - 399): <<Konus, kim oldu{unu st)yleyeyim>> demekle
sesin ve sciziin, kimligi belirtmekteki iinemini kesinlegtiriyor.
Alman filozofu Kant (1724 - 1804): <<Do{du{u anda ses gtkaran canlt
yarattk yalwz insan yavrusudur>> diyor
Doium amnda grkan seslerin, kiqilifi belirttilini de ileri siirenler var:
XVI. ytizyrl ispanyol ce'rvit papazlan, qoculun ilk sesinden krz m1 ollan mr
oldufiunu anladrklarrm iddia ederlerdi. Onlara gtire oflanrn, ilk allaytgmda
sesi (o-a); krzrn (o-e) olurmuq. Buna anlam da uydurmuqlar: O-a : Adem,
O-e: Eve : Hawa.
1) Bu tinlem delerli cirneklerde tonla vurgu ko$uttur; birleqmiqtir (bkz' n" i):
 Ifer insanur qocukluk, ergeulik, yaghhk ga$larrnrn her dtineminde sesin
defiiqmesi cIe iizerinde durmaya de$er olaylar dizisindendir.
Biitiin bunlar sesin, duygulartmtzr, hatta bilinsaltr e$ilimlerimizi yan-
srtmakta ne denli 6nem tagrdtlrnr gcistermektedir:
iyi yolculuklar Selim... $ansm agtk olsutt.
-Sesi renksiz, enlaftt.srz, kayrtstz... Arttk umut yok.
(Nihal Karanalaralt.)

Ilqrkeltrus Nizam... Gdniil' e boktr.;

Nigin? diye sordu.
Sesinden Heykelttrag, Griniil'iin diyeceklerini meralc etmedili agtkga
0nlasilryordu.
A,nza bundn Gdnill'ti kiiCilk gtirmek anlamt yoktur,
(Melih Cevdet AndaY.)

75. SOVIEVIS. -- Duygunun iginden stiztiltip gelen, kaynayrp grkan

giizel iiriilii tiimceler, gok kez, iinlemli, sorulu ezgTlere dtiner. Canh duygu-
larrn itiqiyle sesimiz daha srcak, ilaha canh olur; yerine gcire algahp yiikselerek
musikili bir gidigle ige akar. Bu ezgi - miizikte oldufu gibi - kimi kez
yavaSlar, diizgiin bir yola girmig gibi olur; derken birden gabuklagarak co;-
kunlu[a dolru hrzla yiikselir, gider.
$iir, yazr, scjz ne denli duygulu. ne denli dokunakh olursa olsun; okuyucu
onu kendi iqine sindiremiyorsa; sesine o duyguyu, o cogkunlulu katamt-
yorsa ne kendisi tat alrr, ne de dinleyenleri.
Sciyleyigin en cantrr ve etkili oldu$u yerlerden biri de oyun sahneleridir:
<<Siize can veren>> ovuncu, srizcilkleri siizliik anlamlarryla de{il; oyunun
gerefine uygun olarak, algtlartndan sa{la&fu anlamla konuSur. Tiyatroda bir
stiziln anlsntt, daha kisisel bir de{er tastr; Qiinkil bir oyunda bir sdzciik, ruhsal
ve grivdesel bir de{er lcazanr... duruma ve oyundaki yerine gdre gegitli yorum-
lan sa{lar. Oyle ise tiyatroda t)zel bir de{erlendirme ile konunun, roliin ve
oyun kigili$inin getirdi{i ayrrcalklar rinent kazanr.
Tiyatradaki bu yorum dili, cynca uygutt bir tekni{i de gerektirir; ciinkii
sdzciik anlamt. ))alrxtzca a sciziin simgesel de{eri ile de{il; aym zamanda konu'
qawn ses tonu ve tengi ile de kesinleqir.
TURK DiLi (ozdemir N.)
Sozfin yorumsal etksi, simgesel deleri. cogturma giicii s<iylevlerde smrr-
slzla$lr. Toplumun kdpiiriip dalgalanillr bir anda - s<izliik anlamlanna g<ire
hernen hemen donuk, basbayalr - bir iki sriz tiyle krqtrrtr, dinleyenleri ciyle
bir sel haline getirir ki en kryrcr silahlarla, en yaman gtiglerle onti ahnmaz
olur.
Sdz, bunun tersini de yapabilir. Gozleri dtinmii$ krncr yrkrcr bir toplumu,
lazgrnhgrn sinirlere sagtrlr yatrrmlarla bilinglerini yitirmig kalabahfr birkaq
74 DILBILGIS1

sdz, dinginli$e gafrnr. Buga!n, yerinde ve yolunda ise kabaran dfkeler he-
men diner; uslar baglara driner. Bunun en giizel drnelini qu tarihsel frkrada
buluruz:
Yavuz'un ordulan aylardanberi Anadolu'yu bagtan baga keserek eat-
dran'a dolru ilerlemektedir. Diigman g<iz0kmiiyor. Yenigeriler brkmrrstrr.
Bu sonu belirsiz gidilten umutlarr biisbiitiin krnlanlar homurdanryorlar ar
trk. Ofkenin baqlanndanagtrlr bir sabah namlulannr Sultamn otalrna gevirip
ateqe baglayanlar oluyor. Durum pek tehlikelidir. Yavuz, gadrdan firhyor.
Krr atrna athyor, ayaklanmrglarrn iizerine siiriiyor. gdyle bafrnyor:
Yorulanlar, b tkanlar, s av aS tan korkanlar is t anbul' a kartl ar mtn y anma
dtinsiinler. Ben tek bastma da kalsam diigmanr bulaca{trn, yenece{im; ondan
sonra ddnece{imt...
Buateq sd,z karqrsmda askeryatglyor; hep bir a[rzdan: <<Padigahtm gok
yasal>> diyebafuarak boyun e$iyor. Giinler sonra yakalanan dtlgmanla qar.
prgrrken kahramanhktan da hiq bir gey eksilmemigtir.
Stizdeki duygulan, cogkunluklarr, giizellikleri tatmaya, igimizde yagat-
maya galrgrrsak benlilimiz, sanatrn kutsal biiyiisflnden daha gok tat afu.
Bir de bu tadrq ve siziqi, sesimize vererek dizelerin <iriiliiqiindeki tath miizile
katabilirsek hem kendi zevkimizi artrn, hem de dinleyenlere bu biiytiyii ver-
mi$ oluruz.
Akrp giden varhfrn tiirlii nedenleriyle sciylenmig tiimcelerine sesimizle,
sesimizin tonuyla da tiirlii anlamlar, tiirlii duygu delerleri katabihriz. Geldin
rzi? sorusuna sesimizle - yerine gcire - dargrnhk, seving, utangaghk. cogkun
bir befenig, yahcr bir bekleyiq, korkung krzgrnkk, ategli bir sevgi... gibi bir-
gok duyduygtlar katata: (bkz. n" 74):
<<Mehmet kardeS>> diye Ali, sesinde bir baS kaldrma atilryryla sordu:
<<Memidik neden yalan sdylesin?>
(Yagar Kemal.)

Bu yetene$imizden yararlanarak okuma ve konugmamtzr canlandra-

biliriz.
Her nesnede oldu$u gibi bunda da aqrnh$n, yapmacrklann sevimsizlik
ve girkinlik do$urdulu unutulmamahdr.
Vurgu, ton ve stiyleyig cizellili sdze dalgak bir ses ahengi katar. Bdyle.
likle anlatrm, tekseslili8in (monotonlufun) durgunlu[undan kurtulurve can-
larur.
 III. BOLUM
sOzoiziwri
zo. oil-glrcisiNoe gorui\4rBR. Dilbilgisini, ana konularr
-
baktmrndan, bci,liimlere ayrrmak kdklii bir gelenektir. Tiirk dilbilgisi de bag-
hca gu bdliimlere ayrrlr:
1) Sesbilgisi ve sdzbilgisi,
2) Siizciik ve bigimbilgisi,
3) Tiimce bilgisi, sozdizim|
4) Anlambilgisi.
77. SES ve SOZgItGiSi. Seslerden, seslerin perdeleniq ve grkrg-
-
lanndan, harflerden, s<izciiklerin do$uglarrndan; krik, ek, gdvde ve takrlar-
dan; sriylenig, vuru ve tondan bahseden bciliimdtir (bkz. n' 33 vs.).
78. BIQIM BiLGjSi. Bu briliimde scizciiklerin anlarn ve bigim bakr-
mmdan gegitleri, gekirnleri,- tiireyigleri ve bileqmeleri incelenir. Bu konular'
gciriilecqktir.
79. SOZDIZLML. Her scizciik, anlamh olmaktra birlikte tek bagrna
duygulan diigtinceleri, -istekleri, yatg:Iran tam olarak anlatmaya yetmez.
Tek tek sd'zciiklerle degil; s<izciik dizileriyle konugulur, anlagrlu.
Dilbilimin son yargrlarr da gunlardrr:
a) Dil, tek tek s<izciiklerden delil; birbiriyle iligkili <ifelerden kurulmug
bir dizgedir.
b) Dillerde bir srralanrq ba[rntrsr var: Scizciikler zincirlenir; iki rige bir
anda sdylenemez.
dlelerin birbirini buizlemesine en yakr;an terim, dizim'dir. Her dizimde
yer alan kullamq de$erini kendisinden cince ya da sonra gelenlerden, daha
d,Se,
dolrusu birbirlerinden ve kullanrldr[r yerden alrr:
Atatiirk, Tilrk'iin zekdstna, yi{itlik ve civanmertli{ine, her tiirlil kabili-
yetlerine, tarihi gan ve gereflerine, hepsine hayranfu.
Millet kendini sevenleri dinler, kendini sevenlere inant ve dinledi{i,
inandtfu igin de onlartn arkalartndan gider.
(Falih Rrfkr Atay.)
/b DiI,BfI,GISi

Diiqiince, duygu, istek ve yarrgrlarr eksiksiz anlatabilmek igin scizciikleri,

dilbilgisi kurallanna g<ire, dizmek gerekir. Igte bu diziligin incelenmesirii
ve kurallarinr kapsayan b<iliime stizrlizimi denir. Scizdiziminin ana konusu
TUMCE'dir.
80. TUMCE. Bir duyguyu, bir diiqiinceyi, bir istefii, bir yargryr, bit'
-
olayr anlatmak igin kurulan s<izciik dizisine tiimce denir:
Bu millet benim gibi daha binlerce Mustafa Kemal grkartr.
(Atatiirk.)

onun yegdne hocast, yegdne i5 arkadast, !-etdfie zrhr ye silafu Tiirk

milletinden baska kim idi?
Bu'kudreti o, Tiirk milletinin eneriisinden baska nerede bulmustu?
E{er senin yolunda, senin adtmlarmm tenzposunu bir lahza qagtmak
a),sklar untz kdt iiriim olsun!
ATATURK (Yakup Kadri Karaosman)'

biiyi.ik harfle baqlar, sonlarrna nokta lconur.

Yazrhgr.
- Itimceler soru ve iinlern imleri de birer noktadrr.
Tiimce sonlanna konan
81. TUMCENIN TEMEL 6GBfgnI. Tiimce kaq stizctikle kuru-
lursa kurulsun templ tifeleri ikidir:
-
1) Ozne (bkz. n'91.):
2) Yiiklem (bkz. n' 84.):
Orhon okuyor. Hava giizeldir.
tiimcelerinde birinci s<izciikler iizreo ikinciler de yiiklemdir.
Kuralh tiimcelerde (bkz. n" 107) 6zue iince, yiiklem sonra gelir'
Bu temel ci$elerin tiimleyicileri de kendilerinden iince gelir:
Ozneleri stf,atlar, adlar tiimler:
Dayrmtn o$lw kiigiik Orhsn okuyor...
Yilklemleri de geqitli tiimieqler tiimler, pekigtirir (bkz. n" 96):
Orhan, bahgede bugiinkt) gazeteyi okul'or.
Bu iki temel ile tiimleyicileri, ger:ektikqe daha bagka sdzciiklerle de tiim-
nir (bkz. n' B2).

82. TUMCEDE SOZCU6 S,q.ytSL .- Bir ttimcede siiziik sayrst, anla-

trlanlarrn uzunluk. krsahfrna gdte azya da Eok olur. Bir tek scizctikle de bir
diigiince anlatrlabilir: Okuyorum. Dinleyiniz... Ne var ki diigiinceleri daha
yOnttl y<ireli anlatabilmek iqin stizciik saylsrnl, gok kez, artrrmak zorunda
kalrnrr. Giizel konuganlar, titiz yazarlar scizciik saylsll1l, anlatrlacaklartn
geniglipiyle ayarlamaya qah$rrlar.
 SOZDIZIMI 77

Aqalrdaki 6rnek, anlatrlacaklarrn genigliline gore ttimcenin nasrl uza-

dr$rnr gcisteriyor:
Kapt aqrldr.
Odantn kaptst agil&.
Konusmantn en tath vertnde odanm kapwt agtlfu.
Avctltk konusundaki korutsmantn en tath yerinde odarun kaprct agil&.
Diin aksam avaltk konusundaki konuEmanm en tath yerinde odannt
kaprct yava$ga agtk&...
Bu tiimce daha da uzatrlabilir.
Di.igiinceleri, yargilarr istenilen bigimde anlatmayayetmeyen az scizctiklti
tiimceler iqe yaramaz; yersiz uzatrlrmq tiimceler de sevimsiz olur. Tiimcenin
en gi.izeli iginde yararctz hiq bir scizciik bulunmadr[r halde diigiinceyi eksik-
sa anlatabilendir; bagka bir deyiqle duru olandu.
Duruluk, gijzel anlatrgm niteliklerindendir. Gereksiz scizciikler, anlatimr
boguna uzatmaklakalmaz;gok kez, anlamr dabopar. Gtizel yazrlardh. qiirde
gereksiz scizciikler sevimsiz birer piiriiz gibi gcize batar. Bu piiriizlerin iyice
ayaklanmasryla duruluk sa$lanir. Pek derin ve diiqiindiiriicii fikirlerin birkag
sd,zciik igine srfidrrrldr[r da olur. Briyle krsa; fakat diigiindi.irticii, derin an-
lamlr s6,zlere 0zileyig denir:
' Alnmt ne kacJar yiiksek tutarsan .v-€r€ o kadar sa{lam basarsm.
(Cenap $ehabettin,)
,Zalim yine bir zulme giriftar ah,r ahir;
Elbette olur ev yrkantn honesi viran.
(Ziya Paqa.)

Yiikselmeyen dilSer; Ya terctkki, ya inhitat.

(Tevfik Fikret.)

Her atalars<izi.i de bir <izdeyiqtir (bkz. n' 561, 562):

Su uyur, diisman uyumaz.
Da! dala kavuSmaz; insan insana kavusur.
iM gant;t bir olunca sarmanltk seyran olur'.
Tok iken yemek yiyen, mezertnt disiyle kazctr.
Misafir on krcmetle gelir; birini yer, dokuzunu brrakrr.
Unca kelse kut keliir :
Konuk gelse kut gelir.
Ang ayur tiibiin altirm. Kamug {t1:u, ,rtt, ka1:ds tnen :
Tencere der: Dibim altrn. Kepge der': Ben nerdeyim?
Ot tiitilnsilz bolmas, li$it 1,s7ul(tuz boltnas ==
Ateg dumannz olmaz, geng giinahsrz olmaz.
 DILBILGISI

:
Yaztn kat$lansa krym sevinilr
:

Yl,.* ulragsa krgrn sevinir'

@ivanii Liigat-Tiirk. Xr.)

Her atalarsdzti bir cizdeyigtir; Her cizdeyig atalarsdzti degildir..

Bir sciziin atalarsozi durumuna gelebilmesi igin:
a) Sciyleyenin unutulmasl, belli olmamast;
b) Ulusa mal olmasr gerekir (bkz. n' 562).
 rUucnNix OGnr,rni
83. Bir tiimcede birgok stizciik bulunabilir (bkz. n " B2). Oleler qunlardr:
1) Yiiklem (bkz. n" 84),
2) 6z;ne (bkz. n" 91),
3) Nesne (bkz. n" 95),
4) Tiimlegler (bkz. n" 96).
Bunlardan yiiklemle iizne temel tigelerdir, (bkz. n' 81).
34. YUKLEM. yargr...
- Ti.imcede ig, olug, krhl diiqiince, duygu, imge,
anlatan scizciiktiir. Buna (bigim bilim bciliimiinde) EYLEM deriz:
Barika-i hakikat miisademe-i efkdrdan gtkar.
(Namrk Kemal')

Biiyiik keder gibi biiyiik seving de ortaksrz olamtyor.

(Regat Nuri Giintekin.)

Milletin ilk ve son dayanalt meclistir.

(Falih Rrfkr Atay.)

Beni candan usandtdr cefadan yar usatxmaz mt?

Felekler yanfu ahrmdan muradrm gem'i yanmaz mt?
(Fuzuli. XVI.)

orneklerinde italik harflerle dizilmig scizciikler YUKLEM'dfu.

S<izdizimi bakrmtndan - iginde ig, olu;, krhg, yargr anlamr bulunan her
stizcti[e - eyleme, eylemsiye, eylem gdrevli siizciiklere yiiklem denir:
Okuyamryorum.Iqten bagrmr kastma{a vakit kalmtyor ki! Benim de on-
lar gibi vaktim olsabelki ben de biiyiik bir profes<ir oltrrdum. Bciyle
kdrlesip kalmazdrm. Hem sade trp kitaplartmr? Okunacakdahanelet
var ? lnsanrn vakti olmalt; denize dalar glbi bunlarrn arasma dalmah.
S (Re$at Nuri Giintekin.)
' Bulunduklan tiirncelere gdre ytiklemler iki tiirltidiir:

1) dnerme - yanciimlecik, yantiimce (proposition) - yiiklemi:

2) Ttimce (phrase) ve temel cinerme yiiklemi.
Yan iinermelerin yiiklemleri eylemsidir (bkz. n'377,379 vs.).
Tiimcelerle temel iinermelerin yiiklemleri :
 DiLRiLGiSi

1. Biitiin yalmg, tiiremig, bilegik eylemler. (Koquilu eylemler ancak yan

cinerineler - daha dolrusu iinerti'ler - kurar' (bkz. n" 135)
II. Ekeylemlerle bigimlennnig ad soylu stizciikler, s<iz tibekleri, ekler...
Bunlardan <irnekler (bkz. n' 358):
1) Aillar, ekeylemle yiiklem olur:
Tiirkiyel nin ba Skent i Ankara'drr. Bez Ttirk'iim.
2) Srfatlar, ekeylem alarak yiiklem olur: Hava diin gilzelmiq.
Bir do{mayacak fecre griniil vermis esiriz.
($iikiife Nihal')
Hahdoludur bahqeler en tatlt sesinle
(Yahya Kemal Beyatlr.)

Bu gelen bir yut'a,uz kuq gibipervasrzdt.

Bu gelen, kriylii, sesinden tanrdrm, bir ktzdr.
(Faruk Nazif eamlftel.)
Bakmszlar. Dertliye algrndt deyii.
Bir saq Leylaya vwgundar deYii.
Hakikat bahrine dalSndr deYii
Yazmrylar deJtere divane beni.
3) Aihllar, ekeylemle yiikiem olur;
Kalbim umuyor dennek ianet Sensin verecek ona metanet
Karsunda nedir benim bu medfen Kimdir aru etmeyen sryanet
,Abdiilhak HAmit.)
*
Bendim gegen ey sevgili sandalla denizden
,YahYa Kemal. BeYath)
*
Sen nerdesin ey sevgili yaz giinleri nerde?
(Yahya Kemal Beyatlr.)

Istanbul,unbciyledir n)nor.
(yahya Kemal Beyatrr.)
4) tselirteqler de ekeylem alarak yiiklem olur:
Kapt galmtrken saat ikiden sonraydt.
5) ilgegler de ekeylemle yiiklem olur:
Ne mal iledir ne can iledir. Be{im ululuk kemal iledir.
(Namrk Kemal.)

Her gey diiqiindAgiimiiz gibiymig . Bt't Seker ne kadardtr.

1) Onerti is. mant. $arth bir cinermenin $artr anlatan tin ktsmt:
Duman grkryorsa, ateg vardr, S<iziinde duman grkryorsa $artl bir dnertidir.
(Tiirkge Sdzliik).
 si)zDizir{i sl

IIOT. tsu <imeklerde yiiklem olan yalmz ilgeqler deEil; ilgeg <ibek-
leridir.
-
6) Mastarlar da ekeylem aiarak yi.iklern olur:
Ziraat, toprak kazrp elntas qrkarmak; Ticaret, demir satry altmkazan-
maktrr.
Abdiilhak flimit Tarhan.)

7 ) Ad takrmlarr da ekeylernle srk srk yiiklem olur:

Su de{il mevsimin havasr akan (ntevsimin havasdtr.)
Duydu{um yapragm, dahn sesidir.
Suda y tldrzlann pariltrsrdrr.
Bu karanltkta bazt bazt gakan'
(Ahmet FIaEiu:.)
'RMAN
Cocukl uk saadetin kcndisidir.
(Ismayrl Hakkr BaltacroElu.)

Torunuyuz bir dedenin 'Iohumuyuz bir behenin

Miinkir ile cenk edenin Silah olsam ellerine.
(Seyrani.)

8) Srfat takrrnlan, ekeylemle yiiklem olur:

Benim sadtk yarim kara topraktrr.
(Veysel.)

9) Duru4 takrlarryla qekimlenmi$ ad soylu s<izctikler de ekeylemle

ytiklem olur:
a) -de takrsr ahuq scizctikler:
Sarp da{larla tirillmilS drirt duvar igindeyim.
Nerdesiniz giineSler, nerdesiniz ovalar? ..
(Omer Bedreddin.l

Cananla, meyle son giinii ey mevt sendeyiz.

(Yahya Kemal Beyath.)

b) -den takrsr almrq scizci.ikler:

Yayla yolu taflandrr Her gelen Allah'tandrr.
Benzimin serermast Sevip ayrtknakta.ndrr.
(Tiirkii.)
c) -e takrh scizciikler:
O mektup sana de{il banadr (banaydr, banaymrg, banaysa)...
10) (mi?> soru almrq srizctikler de ekeylemle yiiklem olur:
Feryadlarrm de{ilse Siven Feryafu veren de$rl misin sen?
(Abdiilhak Himit Tarhan.)
Yaz mrdu bu gelen Fryktran bir umutmu (dur) ?
(Feriha Aktan.)
 DILBILGiSI

11) VAR, YOK stizcirkleri de ekeylem alarak yiiklem olurlar (bkz. n"
37r):
Vallahibey, araba ile arast benimle sizin arqruz kadar yavatdr ya yoktu.
VATAN yahut SiLISTRE (Namft Kemal.)
Benim do{dwfrum kdyrerde bu{day tarrarart yoktu'
(cahit Kiilebi.)
Bu scizctikler ekeylem alrnadan da yiiklem olurlar:
. Sftilma bezme gel bigdne yok davetlimiz ancak
Nedima bendeniz var bir dshi sultantmrz vardt.
(Nedim. XVm.)

Yarin bize bir selamt yokmu insafin o yerde namt yok mu2
($eyh Galip.)

l2) DEGIL stizciifti ekeylemle gekimlenerek yiiklem olur (bkz. n" 359):
Bugiin olsam da bir cihan-dide Delilim Simdilik hazan'dide
Karlar altmda nev-bahanm ben.
(Abdiilhak Himit Tarhan.)

Orhan yaramaz delildir (delilmiq, de[ildi, delilse)..'

13) Utaglar de ekeylemle ytiklem olur:
$irin dahi kast etmesi cana gilerektir.
(,Ziya Pasa.)

14) Ek ve takrlar da ekeylem alarak yiiklem olur:

<<Siltgilden>> sdzcii{iinde yapt eki -gii'dtir, taki da -den'drr.

15) Sciz <ibekleri, dizeler, tiimceler de ekeylem olarak ytiklem olur:

Deniz Tiirlciisil koSu{unun son dlzesi:
<<insan alemde hayal etti{i miiddetge yagar>>dt.

16) Harfler de ekeylemle ytiklem olur:

Tilrk abecesinin ilk harfi a'dtr, son harfi de z'dir.
Ekeylemi diigmiig ya da kullamlmamrq ad soylu scizciikler de yiiklem
olur (bkz. n' 86-2 b,136 c).
85. YUKLEMLERT TUMLEYENLER.
1) Biitiin tilmlegler (bkz. n' 95,96,97,98,99).
2) Ekeylemle bigimlenen ad soylu s<izcirkleri de ad ve srfat takrmr kura-
rak tiimleyenler (bkz. n' 151, 180).
86. EYLEM TUMCESI, AD TUMCESi. Yiiklemlerine g6re tum-
celeri ikiye aytrtrlar.
-
1) Eylem tiimcesi. Ytiklemi eylem olan tflmce:
-
 SOZDIZIMI
, OJ

Bomba gimqekleri beyninden inip her siperin,

Sriniiyor gdlsiiniin iistilnde o arslan neferin.
(Mehmet Akif Ersoy.)

' Akgama dek galryttmBirlikte galrymalryu. Ne vakit yola gkacaksmtz.

2) Ad tiimcesi. Yriklemi ad soyundan olan ttimce*:
-
istanbul giizel bir Sehirdir. Pek gahskanstnE. Ben Tilrkilm...
Tarihi yazan benim, yapan siz.
(Abdiilhak Himit Tarhan.)

a) Ad tiimcelerinin yiikiemleri ekeylemle bigimlenir.

Ekeylemin geniq zamanryla ytiklem olanlarur tfimceleri kesin yargrlar
igin kullamlrr. Kesinlik ayrrtrsr katmak igin gekimli eylemlere getirilen -dir'le
bitmi$ gu tiimceleri eylem tiimcesi mi, ad tiimcesi mi saymak gerek (bkz.
n' 369):
OkuII ar agilac akt u. Hav alar s erinlemiq t ir... tiimcelerinde agilac ak, s er in-
lemis sdzciklerini eylem sayacalrmiz gibi birer srfat da sayabiliriz. Bdyle
diigiiniiliince bunlann ad tiimcesi sayilmasr ve anlamlarr bakrmrndan tu
drneklerle karqrlaqtrnlmalan usa uygun diiqebilir :
Okullar agrkttr. Havalar serindir.
Ne var ki -dir'le biten aqalrdaki drnekleri ve benzerlerini ad tiimcesi
sayamayz. Kigilere gdre gekimlenmig eylemlerle kurulu olanlar - kugkusuz
eylem tilmceleridir:
Yere diiq en s ancaf tn nas il kaldr ilac a{tm gdrmiiqsiiniizdiir.
(Falih Rrfkr Atay.)

Merhum pederimin kemikrerini istanbul'agetirece$imdir.

(ginasi.)

$eytandan da fenaytm. Zira $eytan size qu anda benden sevimli, temiz

ahl akh g<iriiniiyo rdur.
NiLcUN (Refik Halit Karay.)
Romanct Pourtalesse'in aslen Cenevre'li oldu{unu neden sonra 6!re1-
migimdir' yakup Kailri Karaosmanoflu.)
Giirenler : demelidirler.
<<burada adam oturmrrq>
b) Ekeylemleri diigmiig veya kullamlmamrg da olabilir:
Dert gok, hem-dert yok; disman kavi,talih zebun.
(f,'uzuli. XYI.)

Alem yine ol Alem, devran yine ol devran.

(Recaizade Ekrem.)
(') Dilimizde bulunan sekiz tiir sdzctik iki genel soya ayrrlr:
a) Eylem soylu. Biiti.in eylemler ve eylemsiler.
b) Ad soylu.
-Eylemden bagka biitiin sdzciik tflrleri.
-
84 DiLBiLGiSi

Saat yirmi iki, tyku zamanr...

Sular sarardr... Yiiztin perde perde solmakta,
Krzrl havalarr seyret ki akgam olmakta.
(Ahrnet Haqim.)

Ad tiimcelerini kuran <igeler igin (bkz. n" 102-II):.

87. TUMCELER, ANLAM )ZNTTL{IARINE GORE DE TUR.
LERE AYRIRTR:
I. Olumlu Tiimce. - Yiiklemi olumlu olan ve anlamca olumluluk bil-
diren tiimce:
Millet kendini sevenleri dinler. Kendini sevenlere inarur. inand$t igirt
de onlarm arkalartndan gider'
Galih Rrfkr Atay.)
Hayattmtn on ddrdiincil ktstna yeni giriyorum.
Askeri riistiyede okuyordum. Mateimati{i giiri ve edebiyatt seviyordum
(Ziya Giikalp.)

Sakla samant gelir zawnru.

(Atastizii.)

II. Olumsuz Tiimce.-a) Olumsuz yiiklemle kurulan tiimce:

Korkma siinmez bu safaklarda yilzen al sancak.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Beq parmak bir defildir.

(AtasOzii.)

' Denir bir gtin gelir de saye-i feyz-i hamiyette

Kemal'in seng-i kabri kalmadtysa namt kalmr;tr.
Hepimiz igin ne yamqn hicrandr ki qimdi kalmayan yalruz Kemal'in
seng-i kabri de{il, o Inezarltx topraklart da kalma&. Qilnkii iki seneye
karip bir zamandan beri iistilnde temevviig eden kendi bayrafu de{il.
Kemal, kendi bayrafmm altmda uyurnuyor.
(Siileyman Nazif..)

b) ya da yiiklemi olumlu oldu[u halde anlamca olumsuzlu$a kayan

tiimce:
ZORAKI DIPLOMAT (Yakup Kadri Karaosrnanoflu.)

Kagar mt merd olan bir can igin meydan-t gayretten?

(Namrk Kemal.)

c) Olumlu yiiklemlerle kurulan ki-i rii-"elerde, tiirlii nedenlerle

anlatrmm olumsuzlula kaydrlr gciriiliir:
Ne paranrn, ne stisi)n, ne de di)nya gtisteriSlerinden herhangi btrinin esiri-
dirler.
 SOZDIZIMI

Bi)yle iist perdeden atttklartnr. yapabilirsen yap da giirelim (: ),apa.-

mazstn).
Ne sert ol asil, ne yumuSak ol bssil.
(Atasiizii.)

Bu camt nigin ktrdmtz ?

- Ben mi krmtstm, ben mi krdtm (: ben kwmadtm).
-
B6yle yadsrmah tiimcelerin ytiklemleri olumlu olsa da anlamlart olum-
suzdur.
a) UYARI: Bir tiimcede olumsuzluk ikilegince anlam olumluya d<iner
(bkz.n' 359-II):
Bu tepeler bdyle apagsrz defildi. Buralart gdrmemiq olmazdr. Diigiin-
meden konugmaytmz. Oraya izinsiz girilemez.
b) Qifte olumsuzlardan her biri tam yargrh bir balrmsrz cinermede olur-
sa olumsuzluk deliqmez:
Diin toplanamadrk ; ktr a gidemedik.
Tay o attru$ deEildi; camt kram da gdrmemisti.
III. Soru Tiimcesi. -- iqinde soru eki ya da soru sdzciiklerinden biri
bulunan tiimce (bkz. n" 373):
Ben ne diye bu actkh hatualarc saptrm?
ATATIJRK (Rugen Egref Unaydrn.)

Kim sdylemis? Ben neler demisim? Nereden geliyorsunuz? Nigin

geg geldiniz ? Bu gigekleri siz mi topladtntz ?..
Orhan mt geldi? Kitaplart getirmis mi?
Bilegik tiimcede bulunan soru sdzcii[ii, soru eki temel <inermeye ydnelik
de[ilse tilmcenin sorulu sayrlmasr ve << ?>> iminin kullanrlmasr gereksiz olur:
Babaufitm, t)yle de{il, dinlemeyin rasgeleni:
Dinleyrr suglu muyum, hakh mryim bir de beni
ASIM (Mehmet A'if Ersoy.)

Elimizi bu grirdii{ilmil2 geye silremeyiz. Siirdiik mi her gey kaybolur.,..

(Omer Seyfbttin.)

88. SORULU OLUMSUZ TUMCE. Olumsuz yiiklemi ya da ti!e-

lerinden biri sorulanmrg tiimce:
-
1) Ad ttimcelerinden d,rnekler:
Sevim burada defil midir ? Sevim rni burada de{ilmiq ? Sevim nerede
deEilmis ?...
2) Eylem tilmcelerinden drnekler:
Orhan diin toplantrya gelmedi mi?
 D{LBILGISi

Orltan mt diin toplantrya gelmedi?

Orhan diin hangi toplanttya gelmedi ?
Orhan diln toplantrya nigin gelmemiq?...
89. SORLI ve YANIT. '_ Her soru bir qey olrenmek, bir aqrklama is-
temek, bir kugkuyu giderrnek; daha gok bir yanrt almak igindir. Soru, belli
ek ya da s<izciik kullanrlarak ycineltilen sciz bigimidir.
YANIT da sorularla istenen karqrhgr verme eylemidir. Yanrtr gerektirip
gerektirmeyecefine gtire soru tiimcelerini ikiye ayrrmak yerinde olur:
birinci ere$i bir yantt al'
1) Yanrth Soru Tiimceleri.
maktrr.
- Her sorunun
Yamtlar. soru scizciiklerinin ve ekinin gere$ine ve sorulu ti$enin
durumuna uygun diigmelidir :
Yann Ankara'ya Aydtn mt gidecek?
- Evett (Evet, yartn Ankara'ya Aydtn gidecek.)
- Hangi sokakta oturuyorsrmuz ?
- Karstki sokakta (... oturuyontm).
-
2) Yanrtsrz Soru (bkz. n" 373).

3) Yarut gerektirmeyen olumlu sorulardan kimileri yadsrma anlamr

verit: (Bu sugu benni iqlemigim (ben iglemedim).
4) Yaart gerektirmeyen'olumsuz scirular ohrmluya kayar:
... ayru kalenderlik, ayru kaygusuzlukla yiirilyilp gitmiyor muyduk?
. (Yakup Kadri Karaosmanollu.)

90. UNLEM TUMCESI. Iqinde iinlem ya da tinlem deleri bulunan

-
sdzdizileri de iinlem tiimceleridir. Unlemler gegitlidir. Sciylendikleri, kullanrl-
drklarr durumlara g6,re de gok'gegitli duygu deleri katarlar anlatrna (bkz.
n" 489). Dillerde vurguya, tonlu sd,yleyige en yatkrn olan scizciikler iinlemler
dir. Unlem tiimceleri de - btitfln tiimcelerden daha gok - ezgilenmeye elve-
riglidir. Igten, geiniilden kopup gelen duygular iinlemlerde, iinlem tiimcele-
rinde yere, duiuma, olaya, kigilerin duyarh$rna, anlattg nedenine...eriig
vurguyla, tonla, ezgiyle de[igir. Srjzciiklere, sd'zcilklerin orgiilerine sinen bu
deligik vurgu, ton, ezgi sd,zciiklerde stizliik anlamlarinda bulunmayan
sayrsrz duygu gegitlerinin en dokunakli anlatrmr olur. Bd'ylece tiimcelerde bir
delil; birgok, kimi kez de birbirine karqrt duygular canlandrnlrr.
Vwgular1 tonlarr, ezgileriyle duygusal konulann anlatrrruna uygun
diigen bu ttimcelerde iqi yananlar, tagkrn gd,niilliiler, ozanlar en dokunakh
sdz drgtisiinii bulurlar. yatatttlar :
Eyvahl ne yer, ne yar kal&
Gijnliim dolu ah ii zar kat&;
$imdi buraday& gitti eldenl"
(Amiimar Ham*.)
 SOZDIZIMI

E)t kimsesiz avere gocuklar... hele sizler,

Hele sizlert
(Tevfik Fikret")

Oh bugiin hava pek giiz:ell

Komutlar, aytamalat da birer iinlem saythr.
Unlernlerin Tiinacede Giirevleri.
- Unlem, komut aytama s<izciikleri
ve
tiimcelerde birer uyanctdtr. Gcirevleri ikinci kigiyi uyarmak, scize dikkatini
gekrnektir. Onun igin bunlar, ttimcenin <igelerininden biri olmazlar;yani yal-
mz iinlem, komut, aytrg gcirevinde olan scizciikler tiimcede cizne, nesne tiim-
leg ve ytklem olmazlar (bkz. n" 150-IX).
Orhan, sana sdylilyarum: Sevint kitaplaru getirdi.
ttimcelerinde <Orhan> bir aytamadrr ve tiimcelerden hiq birinin dlesi de-
!ildir.
9r.6zNr,:
Giineg batryor. Qocuk koStu, Turgut kapryt ugtt. Hava giizeldir.
KuS ugar. Ben anlataytm. O dinlesin...
Tiimcelerin her birinde bir olug bir krhq, bir yargr anlaml var. Bu olug,
krlrq ve yargr anlamrnl veren scizciik yiiklemdir.
Yiiklemin anlamrna gcire, olan veya kilan scizciik de, sciz dbefi de iiz-
nedir. Yukandaki <irneklerde her tiimcenin birinci scizciigii cizne, son sciz-
cii$ti yiiklemdir.
ozNp:
l) Ad olur:
Fikir her yerde satrlmaz; fiil her yerde geger.
(Abttiilhak HAmit Tarhan.)

, Ku{ ugar. Hava agtkttr. Qocuklar oynuyorlar...

2) Ad takrmr <izne olur:
Orhanrn kardesi geldi. Arkadaglarmtz geliyor. Belediye bagkant
konuqacak. Alttn kalemler ucuz degildir.
GiimilS kask srcak tutar.
* (Ruqen Egref UnyrLn.)

3) Srfat takrmr cizne olur:

Bu giizel yurt bizimdfu. Uslu gocuk uyuyor.
4) Adlaqmrg srfatlar (bkz. n' 182) ozne olur (bkz. n " 183 la) :

A[ag yapraklarr arasrnda solmuSlar bile var.

(Falih Rrfkr Atay.)
oo DILBILCISI

5) Adrllar da dzne olur (bkz. n" 27411):

Ben slyledim. Onlar gidecekler. Bu iyidir, su otta. Siz anlatlili.rz.
.. kimi giizel hikAye anlatil, kimi satrang oynar.
(Rugen Eqref Unaydrn.)

6) Gerekince harfler de <izne olur:

<A> diiz kahn. geniq bir iinliidiir.
<B> dudak iinsiiziidiir.
7) Ekler ve takrlar da <izne olur:
-fti, gok iqlek bir yaplm ekidir.
-ler, sdzciklere golulluk anlamr katar.
8) Belirteqler de 6zne olur:
<<Pek, gok>> tiimceye abaftt anlamt katar,
9) Ilgegten iizne:
<<Gibir> adlar, kavramlar arasrnda benzetme ilgisi kurar.
10) Baglaglar da 6zne olabilir:
<<Ve>> gdrevdeq dleleri baPlar.
1 1) Unlemlerden <izneler:
Dilden geliyor ba ah ii feryat. (Abdiilhak Hflmit Rarhan.)

12) ikilemeler, ikizlemeler de <izne olur:

Qoluk gocuk herkes krrlara gidiyor.
13) Yan <inerme cizne olur:
a) Adeylern cinermesi:
Buraya girmek yasaktrr. (bkz. t" 379).
b) Sfateylem (ortaq) <inermesi:
Adevini gilniinde yapan, bagarr gd,sterir,
Okullartn ekim bastnda agilacafi sdyleniyor.
Onun agkryle erir kalpleri <irten kara yas.
Ona gill rengini vermiq ddkiilen kanlanms.
(Halide Nusret Zorlutuna.)

14) Tiimcenin <izne oldugu da g<iriiliir:

<<insanlan severim.>> bir yahng ttimcedir.
Atas<izleri iqinde giizel olanlar pek goktur.
Ornefin : <<dost act sdyler>> ne derin bir gergeli anlatlyor'
Bir anlam iizellili katmak iEin kimi ciznelere bir -ili ya da -ilir eklenir.
Btiylece eylem gd'riiniiglii olur:
Her akgam o tepsilerde peynirdi, regeldi, zeytindi sra slra gelirdi.
(Rugen Egref Unaydrn.)
 SOZDIZIMI

l5) Ozneler peki;ir (bkz. n' 25813).

6zne olan scizciikler ve sciz cibekleri, bu gcirevleri igin ek almamrglardr.
Ozneleri yalm duurumda bulunur: yani -i, -e, -de, -den durum takdartnt
almaz.

Tiimcede Ozne Nasrl Bulunur?

a) Ttimcede ozneyi bulmak iqin kim ? ya da ne ? s<jzciikleri katrlarak
sorulmahdrr:
IIoca Efendifenahalde qaqala&.Aniine baku. De{nek elinden dilgtii. Fah-
kayt tutanlar btrakttlar. Kurtulan ilrkmiiq eSek, gifte ata ata keslane
a{aglartnrn alttna kagryor. avazt grkt$r kadar arurryordu.
(6mer Seyfettin.)

Ozneleri bulmak igin sorular:

gagaladr ?
- Kim
Oniine kim baktr ?
- Hoca Efendi.
Hoca Efendi.
- Ne dtigtii? - De[nek
-- -
Kimler brraktrlar? Falakayt tutanlar.
- Ne kagryor? - Esek.
- -
Eylem tiimcelerinde cizneyi bulmak igin qiiyle bir yol da tutulabilir:
Yiiklemden -en'le ttiremig ortaglarin sonuna kim ? ya da ne? getirilir. (Yuka-
rirnefin tjznelerini bir de bu yolla arayahm):
$agalayan kim? Hoca Efendi.
- Oniine bakan kim? Hoca Efendi.
- Diiqen ne?
- De{nek.
- Brrakanlar kim?
- Fa,lakayt tutanlar.
- Kagan ne?
- ESek.
- -
b) Ad tiimcelerinde dzneyi bulmak igin yiiklemlerin iigiincti kiqiierine
kim? ya da ne? sorularr eklenir:
Orhan usludur. Ben Tiirk'iim. O gt)nlerde hava serindi. Sdylendi{ine
gdre siz gok zenginmiEsiniz...
Ozneleri bulalim:
** Kim usludur? Orhan.
--. Kim Tiirk'tiir?
- Ben.
*- Ne serindir? - Hava.
---
- Kim zengimnig? Siz.
Ad tiimcelerinde rizneyi bulmak igin, yiiklemlerin ekeylemleri "olan"
ortacryla degiqtirilerek sonlarrna kim ? ya da ne ? sorusu getirilir. (Yukardak
tirnek tiimcelerin riznelerini bir de bu yolla arayakm):
 DiLBILGTSI

Uslu olan kim? Orhan.

- Tiirk olan kim? - Ben.
- Serin olan ne ?
- Hava.
- Zengin olan kim?
- Siz.
- -
Her yiiklemin bir tek ciznesi olur; baflaglarla virgiillerle ba$anan e;it,
g<irevdeq ikili, iiglii, begli... <izneleri bir tek saymak gerekir:
Ahmet'1e Ali Ankara'ya gitti (ler).
iLkbahar... Da[lar, tepeler, ovalar, her yer yegillendi. Orhan da siiylii'
yor,Yalgrn da...
92. ozNE ile YUKLEMIN UYGUNLUGU. Eylemle 6zne arasrn-
da iki bakrmdan uygunluk arantt:
-
1) Tekillik, qoEulluk bakrmrndan,
2) Kiqileri bakrmrndan (bkz. n" 94).
93. TEKTLLIK, qOGULLUK BAKIMINDAN UYGUNLUGUN
kimi durumlarda de$igtigini gciriiriiz :
I. Birinci tekil kiqilerile:
a) Bir toplum adlna, kendisi gibi olanlar adrna konugurken tekil kigi:
iiareyi de, yiiklemi de qoEul kullanr:
Bir geng zabit yaklaqlp ona: <<Hoca inat etme: fena yaparu>> dedi.
(Yakup Kadri Karaosmanoflu.)

b) Bdbiirlenmek igin cizne olan adrl da, eylem de - golul

- kullanilrr:
Biz adamt perisan ederiz. Biz bdyle laflara kulak asmaytz.
c) Algak gdniilliiliik gcistermek iqin birinci tekil kiqi adrhmn da, eylemin
de go[ul kullanrldr$ olur: Bir yaz$ gtiyle diyor:
$imdi bu nokta iizerinde duraltrn; incelemelerimizi derinlestirelim.
II. ikinci tekil kitilerile:
a) Saygt igin;
b) Nezaket igin cizne olan adrl da, eylem de goful kullanrhr:
Siz bilirsiniz. Siz anlatacaksrnrz. Buyurun. Siz sdyleyin...
Tiirlii kullamg cizellikleri igin (256 n'ya) bal<tntz.

III. tigiincii kiqilerde:

A. Anlatrma saygl, ululama deleri katmak igin - <izne tekil de olsa - ey-
lem golul kullamhr:
Cumhurb agkantmrz i s t anbul' u qeref lendir dile r'
 s0zDIzlMi 9I

Saym bay evdeler mi?

-
$imdi gtktilar. Biraz sowa diineceklerhti sdylediler.
-
B. Agalrdaki durumlarda go$ul <i,znelerin yilklemleri tekil olur:
1) G<ivde cirgenlerinin ve cirgenlerden qrkan geylerin:
Bacaklarrn a{rryor. Saqlartwz a\armrS. DiEIeri gekilecek.
OLAGAN bLER (Regat Nuri Giintekin.)

Grizlerinden yaslar akryordu.

yalntz gdzlerimiz burunlarrmtz ilqi)yordu.
cuLLUK (Mahmut yesarr

... Sesleri gtkmaz. Yahu: zayrf ve soluk yunaklarmdan akan yaSlar

gdriiniirdii.
HAKKA SIGINDIK (Hiiseyin Rahmi Giirprnar")

2) Eylem adlarrmn:
Sokakta ba{rrymalar, koSusmalar ol&t. iqlerimiz artfi.
Sofada pattrdilar devam ediyor.
(Reqat Nuri Giintekin.)

Giirillt iil e r y ilk s e ld i.

Sar"fetti$im gayretler bosa gitti.
(Reqat Nuri Giintekin')

Art kattan oter hizmetgirerinin sesreri geriyofuu.

BiLLUR KALP (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
Drsarda bozktrdan ulultulcr geliyordu.
lyasar Kemar.)
Bilyiik lcararlar insana inanilmaz bir ruh siikilneti veriyor.
intiharlqr, galiba ban buhran saatlarmda oluyor.
AHRET DONU$U (R.egat Nuri Giintekin.)

Qalgmm ulultusu iginde sesler derinlegiyor.

QALIKU$U (Re$at F,luri Giintekin.)
3) Biiti.iniiyle tiimlenen parqalarn :
A{aglarm dallart sallanryor. Kitabtn yapraklart ytrtilmry. Geminin
yelkenleri agil&...
4) Cansrz varhklarm (madde sonundaki nota bakrnrz):
Sular mr yanfu? Neden tunca benzistor mermer?
(.{,hmet Haqim.)

Biltiin pencerelerinden deniz, Kad*dy, adalar gdriinilvor.

(Refik Halit F ara),)
ot DiLBILGiSi

snrryer denildi tni akla sular gelir'

$EHiR MEKTU'LART (Ahmet Rasim.)

Grizlerimin dniinde korkung uguruntlar driniiyordu.

(Hiiseyin Ralrmi Giirprnar)

-<) Bitkilerin, hayvanlann (madde sonundaki nota bakrnrz):

Bahgede crlrc qi{demler yetiqmiqti.
CALIKU$U (Reqat Nuri Giintekirt.)
Yarm yeSil yaprakla,r belirecek, t)bi)r giin de rer*li yentisler dallardan
'sarkacak'
. AGACLAR (Ahmet Hagim)

$eftaliler, erikler, ktztlcklar etrafrmt kaplryor.

AY$EciK (Refik Halit Karall

Yapraklar sarardr. Elmalar ktzartyor. KuSlar ttQar. Balklar yiizer.

6) Soyut adlarrn:
Bugiinkii diigtinceler hazrlry'er )'artnt.
(Faruk Nazif {amltbel)

7) Zaman adlanntn:
Dakikalar, saatlar birbirini kovala&. Arqdan aylar,yillar geqti. Gece-
ler giindilz oldu.
8) Ozne olan topluluk adlarr -ler'ie gogullanmamrgsa yiiklem tekil
olur:
Bdti)k silah gatn. Siiril yaylaya gidiyor. A{retmen girince smf aya{a
kalkor...
Kal ab al tk b ur as rru. .. giir iilt il I e ri y I e do ldtrr mu s t u.
lYakup Kadri Karaosmanoglu.)

Milet, fakr ii zaruret iginde harap ve bitap diigmiig ohbilir.

(Atatiirk.

Kalabalk ikiye aynlfu.

GOK DEMiR, YER BAKIR lYaqar Kemal.)

Ferdi hayatt v-atanrn istikbalinden, qahsi menfaati namus ve vazifeden kty-

metli gdren bir ordu mutlaka mafilup olur.
(Ziya Gitkalp.)

9) Sayrlarla belirtilmiq iiznelerin yi.iklemleri, daha qok, tekil kullamlr:

Yanrmdan iki ki$ gecti'
oLAcAN i$LER (Rcsar Nuri Giintekin.)
 SOZDIZIMI

...beq on kigi, be6 an fakir, boyle hiiziinlii bir saatta gelir, kaptlart
vururdu.
MEMLEKET HiKAYELERi lnetitr Halit Karay.)

Dershanede belki elli gocuk varfu'

cALIKUsu (Reeat Nuri Giintekin.)

Dr)rt arkadaq yola gtktt. Bu iqi yiiz kiqi de olsa bagaramaz..

Bu durumda, daha iyi belirtme ayrrtrsryla, yiiklemin golul kullantldr$r
olur:
iki gocuk, tahta sapli bir gakr ile kollarrnr gizdiler, grkan damlalarr
kollannm iizerindeki gizgiye siirdtiler, kanlarrnt karrytrdilar.
ANT l0mer Seyfettin.)

10) Nicelik gosteren belgesiz srfatiarrn belirtti$ tekil <iznelerin ve tizne

olan belgisiz ad/'larrn da yi.iklemleri, daha gok, tekil olur:
Kag kisi peqime takilfu.
CALIKU$U (Regat Nuri Giintekin')

Oteldekilerin birgo{u Tirkge bilir.

Di$i ORUMCEK (R.efik Flalit Karay.)

Herkes karrgturcilardan qikayetgi.

(F.alih Rilkr.A,tay.)

Banu pek gok kimse sdyliiyor.

CADI (Hiiseyin Rahrni Giirprnar.)
Daha iyi belirtme ayrrtrstyla yiiklemin golul kullanrldr$ da olur:
Birkag geng ktz baq baqa verrniq ftsildagryorlarfu.
QALIKU$U (Reqat Nuri Giintekin.)
11) <<Var, yok> yiiklemleri - <izneleri gofiul insan da olsa - daha qok,
tekil kullanrlrr:
Bahgede gocuklar var. Orada kimseler yok...
C. lnsan olan gopul 6znelere gelince: Bu <iznelerin yi.iklemlerinin gogul
veya tekil olmasr sdyleyenin, yazantn diigiincesine balhdir:
1) Qolul <iznelerin bireyleri teker teker deEil de; bir biitiin. bir toplam
olarak diigiiniiliiyorsa yiiklem tekil olur:
Dostlar ahq veriqte gr)rsiin. Amerika'da iqgiler grev yapmtq... Qocuklar
giiliiStiyor...
Bciyle hiicumlarda dryardal<iler de )'eter'
(Namrk Kemar.)
'ATAN
Kadmlar,hig bir zaman kafasrnr meqgul etntezdi.
(Refik Halif Karay.)
94 DiLBILGISI

Ruslsr bir Arnerikan otomobiline ate; aglr.

(Milliyet gazetesi.)

Lokantac r lar zat'r1 i.st i yor.

(Cumhuriyet gazetesi,)

Ekipler k<iyleri gezecek, rilretici filimler gdsterecek.

(Diinya gazetesi.)

Onlar gorbayr igip bitirdi.

TER DEMiR, qOK BAKIR (Yagar Kemal.)

Arkadaslar onu krkantr ve aynl zamanda ondan kagarch.

(Yakup Kadri KaraosmanoElu.)

Askerler birbirine kartst r.

FORSA (Omer Seyfettin.)

Efendim, ltizmetgi kadmla gocuklar geldi.

(Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

2) Qogul ozgenin teker teker di.igiiniiliiyor ve drigiind'iirillmek isteni-

yorsa ytiklern de go$ul olur:
Kaymakam <jnde, zaptiyelerle Hoca Efendi arkada grkrp gittiler.
(Omer SeYfettin.)

$imdi geng ktzlar gtiliimseyerek geliyorlar.

(Yaqar Kemal.)

NOT" Bitkilerden, hayvanlardan, canszlardan olan goful ciznelerin

-
bireyleri teker teker diiqiiniiliiyor ve diigiindiiriilmek isteniyorsa yiiklem,
yukarrda anlatrldrgr gibi, golul kullanrlabilir:
A{aglar yiiziimiize konfeti atryorlar.
(Fazrl Ahmet.)
Hayvanlar sadece korunmak veya karrn doyurmak igin yalmz lti-
zumluya kulak kabartrlar.
(Refik Halit Karay.)

ilkbaharrn tath rizgdnyla sarhoq olan martilar, grlgrn naralarla

havayr .gtnlatryorlar&.
FORSA (Omer Seyfettin.)

Dalga dalga e{ilirler;

Ferah verirler insana
Giiler yrtzl'd papatyalar,
Altrn gdzlii papatyalar.
(Tcvfik Fikret.)

Diisman zrhhlan Rumeli sahillerini kuSattilar, biitiin gidd.etleriyle

ateq agmrylarh.
(Suacettin.)
 SOZDIZTMI

Kerme i<cirfezi krytlannda gamhklar bazan denize kadar inmekte.

Bazilan san ve boq. Yanmtglar ve yakilmrylar. Kegi siiriileri brrak-
sa yine ftskracaklar'
EGE KI'ILARI (Farih Rrfkr Atav.)

gelincikler hild krmrldanmakta devam ediyorlar.

(Refik Idalit Karay.)

Bir gmann iistiinde sergeler oyna1tyorlar&.

CALIKUSU (ReEat Nuri Ciintekin.)

Saz lar gizli figanlarla titre qtiler.

CALIKU$U (Reqat Nuri Giintekin.)

94. OZNE ile YUKLEMIN Ki$i BAKIMINDAN UYGUNLUKLARI

I. Oznesi, kiqi bakrmrndan, tek olan yiiklemlerde uygunluk kesindir:
Ben gelditn. Sen yazacaksrn. O gitmis. Biz okuyahm. Siz anlatmtz.
Onlar dinlesinler...
II. Oznesi ay: aynkigilerden olan yiiklemlerde cizellik var:
A. 6zne hem ikinci, hem de iigtincii kigilerden ise yiiklem ikinci golul
kigi olur:
Orhan' Iasen bugiin kna gitmeyeceksiniz, derse galrsacaksmtz".

B, Ozne:
1) Ugtincti ve birinci kigilerden ise;
2) ikinci ve birinci kigilerden ise;
3) Her iig kiqili ise
yiiklem birinci qo[ul kiqi olur:
Orhan'la ben yartn Ankara'ya gidiyoruz.
Ben, sen yokuz; biz vartz.
(Ziya Gtkalp.)

O gece, iyice hatrrhyorum sen, ben, Turgut sinemaya gidiyorduk.

C. Qo[ul ki;i adrllarrndan olan dznelerden sonra agrklayrcr scizciikler
gelse de yiikleminuygunlulu deliqmez:
Acaba biz Tilrkiye hem Afganhlarrn, hem Pakistanhlann... dostlarr
olarak bir hizmette bulunamaz mtytz?
(Fatih Rfkr Atay.)

Biz insanlar bir varmrg, bir yokmug oluyoruz.

CADI (Hiiseyin Rahmi Giirpnar.)
Biz yaslilai bayle diisiiniiriiz. Siz gengler de bir giin bdyle dilstinecek-
siniz...
 DiLBiLGiSi

Q. <Kimi, bazt...>> gibi belgisiz adrllardan, birinci gogul kigi takrsr al-
mtg oznelerin yiiklemleri tigiin tekil kiqi de olabiliyor:
Hepim zin krhfir baqka gekilde idi. Kimimiz dolak sarnTt{tt, kimimiz
ayaklanna gank, telatin qizme gegirmisti.
CULLUK (Mahmut Yagri.)
95. NESNE (Diiz Tiimleg) *:
Tiimcelerde anlamr gcnigletrnek igin cjzne ile yiiklemden ba$ka <ifeler
-daha gok, ytiklemi tiimleyen ci[eler - de kullanrlrr. Bu yiiklem tiimleyicile-
rine TUMLEQ denir (bkz. ve 96). Ttimleqlelin en <inemlisi NESNElerdir.
Qi.inkii gegigli, ettirgen ve oldurgan eylemlerin (bkz. n' 333,336, 340) ttim-
celerinde; eylemsilerin cinremelerinde nesne de cizne gibi, ytiklem gibi bir
temel ci[edir, Onsuz ttimce, gok kez, eksik kalrr, anlagrlmasr giigleqir:
Sabah severiz; qiinkii giindtiziin mebdeidir. Koncalart severiz; giinkii
giiilerin bebekleridir... Yoksul dogan qa gocu{u sevmeyecek miyiz
ki insanh[rn baharr, koncasr ve sabahrdr.
Bence insan, her muhabbete belki yiire{ini kapayabilir; fakat pembe
parma{mt emerek uyuyan bir gocu{u helecansu tema$a edemez.
lCenap $ehabettin.l

Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsrn)

Gtimelim gel seni tarihe desem sr$mazsm.
(Mehmet Akif Ersor.)

Frrtrnalar koparken git de seyret denizi,

Gdkleri bir dev gibi doldurur iniltisi.

Itatk harnerle dizile' sd,zciiklerin hepsi de tti*r.lllillaXt:;:t'1";

edimlelinden; yani yaptrklarr iglerden, oluglardan - dolrudan do!'ruya -
etkilenmiqlerdir. Bciylece :
Oznenin ediminden dofrudan ilolruya etkilenen siizciiklere NESNE
denir.
Harften ttimceye dek biitiin dil dgeleri - gerektikqe - nesne olur:
Kimi gocuklar r'yi g gibi boguk bir sesle s<iylerler.
... isteli yerine gelmi;ti. Sevingten uguyor; <<bir giinlilk beyliktir>>
dilinden diiqtirmiiyordu.
Nesneler iki durumda bulunur:
l) -i durumunda : Belirtili nesne : Orhan camr ktrdr.

(*) Ttiimcede oznenin etkisine ugadrfmr diigiinenler nesne (accusatif) igin gu terimleri
yegliyorlar: Kimi halinde, etkilenme durumu, ytikleme durumu...
 s0zDiziMi 91

2) Yalm durumda : Belirtisiz nesne : Orhan cam kr& n" 107).

(bkz.
-i durum takrsrnm nesnelere kattr$r anlamr qu ttimcelerde bir daha
g<irelim:
'
a) Turgut kitah alil. (<<Kendisine sciylenen kiqi> nin bildigi kitabr).
Turgut kitap al& (Belirtilmemiq, herhangi bir kitap).
b) Turgut ekmefii yedi. (Belli ekmepin hepsini.)
Turgut ekmek yedi. (Belli olmayan ekmekten bir ktsrm).
-i durum takrsrnr almrq nesneler, kendisine soylenen kigiler arasrnda belii
olan varhlr (varh$rn biiti.iniini.i, hepsini) anlatmaya yarar.
Ozel adlarla birinci ve ikinci kiqi adrllan belli olduklan igin, qok
kez- belirtisiz nesne durumuna girmezler. -
Tiimcede Nesneyi Bulmak igin:
a) Ozne ile yi.ikleme neyi? ya da kimi? stizci.iklerinden biri katrlarak
sorulur; qo$ullar igin de neleri? kimleri? kullanrhr.
Beyaz kuqaklq adantlar, askerleri kollarmm urastna alryor, dpiiyar'..
Sonra beyaz kuga{mdan ktrmtzr mendilini grkarryor,kendi gdzlerini
kuruluyordu. Arcde hir nefer, yan gtplak bir kdylil gocu{unu koklu'
Iuyor "' (cenap gehabettin.)

adamlar kollarrnrn araslna kimleri ahyor, srkryor,

- Beyaz kuqakk
dpiiyor ?
Askerleri.
--- Beyazkuqakh adam neyi grkanyor?
Mendilini.
- Beyaz kuqakh adam neyi kuruluyor?
- Gozlerini.
- Nefer kimi kokluyor?
- Bir kiiylti gocuPunu.
-
b) -i takrsr almamrg, yafun durumda kalmrg belirtisiz nesneleri bulmak
igin de tizne ile ytikleme neyi ? anlamh ne ? sorusu katrlrr:

i "r rl aoir:';,, ; r:;';:r,!;! ff,,

"
r
(Tevfik Fikret.)

Biiyiik kuglar ne arar ?

- Yenecek dalga, kasuga.
--
Koyar elbet vatan, bu hasta ttine.
Bir srcak buse terli nasiYane'
(Tevfik Fikret.)
 DILBILGISI

Yatan, hasta nine ne koyar?

- Bir srcak buse.
-
Belirtisiz nesneleri bulmak iqin bir de gu yol vardrr: Yiiklemlerin
edilgen bigiminden -en'le ttiremiq ortaglara ne? yada kirn? sd,zciiklerinden
yakrganlarr katrlarak sorulur:
Dtin gok gtizel bir kalem aldm.
Ktra gitmek igin arkadaq arryoruz.
-- Alinan ne ?
- Qok giizel bir kalem.
Aranan kim ? ArkadaS.
- -
Belgesiz srfat olan bir scizctilii nesnelere genellik sezgisi katar. Bu,
nesnenin belirtili, srfatrn belgisiz oluqundan dolan ortalarna bir genelliktir:
ikt yt;z sayfat* bir kitabr iig giinde okurum.
Bir deliyi bay boS brakmamak gerek.
-i durum takrsr, biiyiik ve kiiqiik ses uyurnlarma gcire, scizciiklerin son
hecelerine uyarak -i, -r, -u, -ii, olur. Scizcii[iin sonu iinlii ise araya y
kaynaqtrrma harfi gelir.

Eski Bigimleri:
l) -i durum eski metinlerde bugiinkii gibi -i bigiminde de kullanrlmrgtrr:
Ol meni sewdi : O, beni sevdi.
(DLT)
Ol aw ktzlsndt : O, onu ku edindi.
(DLT)
' 2) -i yerine -i[ daha gok kullarulmrgtr:
Ya{mur otu\yasarttt : YaEmur otu yeqertti.
(DLT)
Tiipi y$ac$ axtardr :,Tipi a{act devirdi.
(DLT)
3) -i yerine -ni:
Begni yagt bastt: Beyi yafibasn.
(DLT)
Ot aSrynt ki)piirttii : Ate; tencereyi kdpiirttfi.
(DLT)
4) -ini yerine -in:
Ol ewin bezetti : O, evini bezetti,
(DLT)
Ol tonn !ffttt : O, elbisesini yrttr.
(DLT)

Anadolu Tiirkgesinde bu kullamga gok srk rastlarur (bkz. n' 1,62).

<Nesne>>nin tiimcede asrl gdrevi geqigli yiiklemlerin (eylemlerin) pek
 SOZDIZIMI

geni$ olanetki alarum srrmrlamaktrr; <irnelin: ALMAK gegiqli yiiklernine

neyi? ya da kimi? sorularrm katahm. Yamt. sonsuz olabilir:
Kitab4 gige{i, topra!4 suyu, elmay4 gocu$u... Hava almak, izin almak,
rig almak, cevap aldr, mektup almS.
Bunlardan birisinin bulundulu tiimcede etki alanr srnrrlanmrg olur:
Orhan ugak bileti altyor.
Bu bakrmdan nesne de ti.imlegtir. Ona <dtiz tiimleg> de denir (bkz. n'
nP 96).
Yalnadbiir tiimleglerden ayn ycinii gudur:
Ge9i91i eylernlerin tiimcelerinde - yiiklem gibi, <izne gibi - nesnenin de
bulunrnasr gereklidir. Diigmiigler var sayrhr (bkz. n' 333).
Gegiqli eylemlerden birgofu kendi ktiklerinden gelme eylem adlanndan
da nesneler alrlat:
Tazt yazmak, dikiS, dikiyor. sorr sordu, yemek yiyelim, drgii orer...
NOT.
- Gegi;siz eylemlerde de buna benzeroluglarvar(bkz. n'334).
Her gegigli yiiklemin bir tek nesnesi bulunur. Bir yiiklem birden gok
nesne almaz.ila$laglarlabaplanan,virgiillerle ayrianikiz,ld;glj;z nesneleri bir
saymak gerekir:
O r han' t, Yal g m' 4 6 nder'i gdrdiim. Bana g i de c ek le r i y e r I er i v e y ap ac ak-
lan iqleri anlaltflar.
Bu nesneler, her bakrmdan egit olmahdrrlar:
Orhan'rn bize srk stk geldi{ini; giinlerce, haftalarca kalmasmtisterim.
Tiimsecinde <geldipini, kalmasrnr> nesneleri yapr bakrmuidan egit ol-
madrklart igin kuraldrgrdrr. $tiyle olmahydr: i
...... gelmesini, ...kalmastnt..........
Koguntu olarak kullamlan agtklayrctnesneler de alrr ayn de$il; bir tek-
nesne saylLr:
Sevgili yavrurnu, Orhana{mr gtirdiiniiz mti?
Agrklayrcrlar, asrl nesnelerden once de gelir:
Okumayr, yazmay\ yaptrlar yayrmlamayr; yrllar boyunca hep bunlart
dilsiindii.
NOT. Ad tiimcelerinde nesne bulufimaz (bkz.n" 8612).
-
96. TUMLEQLER:
T. $ehirden mandralara giden yolun gegti$i tahta kdprilde durdu.
(Omer Ser{ettin.)
100 DiI-RiI,GiSi

II. Oriimcek acele ile iniyor. grkryor; kirn bilir hangi muzibin harap et-
ti[i a[rnr tamir igin duman renkli ibriqimi i/? miidevver bir dantela oriiyor.
(Cenap $ehabettin.)

IIL Opmek istedi[imiz elin tokatrdr ki en gok acrttr.

(cenap $ehabettin')

zulmgalkrglayamam, zalimiaslasevemem.
(Mehmet Akif Ersoy.)

italik harflerle dizilmig scizciiklerden her biri

kendisinden sonra gelen
ytiklemi (eylemi, eylemsiyi) bir ydnden tiimliiyor ya da pekigtiriyor.
Ytiklemi tiimleyen ya ila pekiqtiren siizciiklere TUMLEQ denir.
I. Tiimleqler -den, -e, -de durum takrlanyla gekimlenmiq adlardrr:
Sehirden, mandtralara, kdpriide.
II. numaradakiler de. ile, igin ilgegleriyle tibekleqmi; tiimleqlerdir:
Acele ile, tamir igin, ibrisimi ile.
III. numaradaki ttimlegler ise eylem belirteQleridir:
En gok, asla.
Tiimlegler iliirt gegittir:
1) Diiz ttimleg (bkz. n' 95);
2) Dolayh tiimleqler @kz. n" 97);
3) ilgeg tiimlegleri (bkz. n' 98);
4) Belirteg tiimlegleri (bkz. n" 99).
97. DOLAYLI TUMLEQLER (bkz. n " 96-I). - -e, -de, -den dururn takr-
larryla gekimlenen tiimleqlerin; ytiklemleri hangi ydnlerden tiimledi$ini ayrt
iirneklerde g6're1im:
I. -e durum takrsryla gekimlenen tiimlegler:
Biraz yumugak ve krvrrcrk siyah saglar4 itina ile <irtttigii stkt, siyah
bag cirtiisiiniin altrnda Sakakl ar ma, ens es ine bo;anryor ; ), onaklarma
b oynun a dcikiiliiyordu.
URUN KAHPEYE (Halide Edip Adtvar.)

' Orh an denizegirdi. Turgu t okulagidiyor. SZe sdyliiyorurn...

a) -e'li tiimleglerin birinci gtirevi yiiklemdeki eylemin - olug, krhg ve
yargmln - nereye, kimeo neye y6neldifiini; bagka bir deyirnle: o vark$a dofru
yaklagtr$rnr giisterir :

g.n *Ju- giinese benzer; girdi[i yer aydrnlamr'

(cenap gehabettin.)
Tiillenen ma[ribi akgamlarr sarsam yarana
Gene bir gey yapabildim diyemem harrana'
(Mehmet Akif Ersoy.)
 SOZDTZiftTi t01

Orhan okttla gidtyor. Ugak, alanaktmek iizereydi.

Karaya grkan askerler ak sakalh ihtiyarn kendilerine d,o$ru koqtu[unu
g<irtince:
-_ Dur! diye ba$rrdrlar.
FORSA (Omer Seyfettin.)
b) -e'li tiimlegler,
amag, neden... gibi ttirlti ayutrlarr da igerir:
Her tartrgma,,az gok gekismeye ve ktzgtnl$a yol agabilir.
dsmet futinti.)

... in kazawnaya, varhkh bir kigi olmaya qahgryordu.

-e takrsr, kahn hecelerden sonra -a olur.

KulianrliLfr yerler:
-e takrsrnr almrg tilelerin g{irevleri:
a) Yiiklemi ttimler; birinci giirevi budur (agrklandr).
b) Srfatlan tiimler (bkz. n'250).
c) Ilgeglerle <ibekleqir. Bu ribekler tiiriii anlarn ve gdrevlerde yiiklemin
belirteci olur:
Akqama de{in bekledrk. Eve do{ru gidiyor. Diigmana kary gdndefi-
rilecek... Orhan'a gdre durum deligecektir.
g) -en'le tiiremig ve yinelenmiq srratlarm sonuna gelince ulag olur.
Eylemin bir:goklannca ve arahksrz yaprldrlrnr anlatmaya yarar (bkz. n'
381,401):
<<Deprem 1luyor>> dediler; kagan lcagana... Hem ucuz, hem iyi; alan
' alana, kapryan kapryana...
d) Yinelenmig kimi adlardan srfatlardan birincisine gelir, kahplagmrq
bir deyim gibi yiiklem belirteci olur:
Yangta basa bas, geldiler. Gdze gtiz, dise dtS garprqacaklar. Trene
yetigtik dqra dar.
II. -ite durum takrsryla gekimlenen srizciiklerin grirevleri:
a) Bunlar meyanrnda iiyleleri var ki yattrklan toprakta kemiklerinden
niqan kalmadr$r halde scizleri bizim a{ztntr zda, fikirleri bizim kafamrz-
da, muhabbetleri ve nefretleli bizim kalbimizde ezeli bir bahar fey-
feyziyle tomurcuklannr agmakta, filizlerini siirmektedir.
(Yakup Kadri Karaosmanoplu.)

b) $ubatta Ankara'ya gidecektim. Bayramda sizi bekledim. Leylekler

martta gelir, eyliilde ddner. YilbaStnda neler yapacaksrmz.
-tle'li tiimlegler, daha gok, eylemin; yani yiiklemdeki iqin, olug veya
krhgrn: Nerede, kirnde, nede; ne zamantla, kimi kez de ne durunnda oldu$unu
giisterir:
102 DiI-BILGiSi

Ne sonsuz bir gifa var bu vatan toprct{mda!

(Faruk Nazif Qamhbel.)

Bir canlr izin varsa yer ilstiinde silinrnez.

(Mehmet Akif Ersoy')

Yetti bikeslifin ol hayete kim gevremde

Kimse yoh gizgine girdab-r beladan gayri
$uzuli. XVI.)
c) -cle takrsr alrnrg srjzciiklerin srfat gtirevinde kullanrldrklarr da olur:
Baban yerinde adamdan ne istersin gimdi ?
(lVIehmet Akif ErsoY.)

sdzde bir bir kargrhk, yolunda bir iq, sr)zde Krzlar

gahgma, yerinde
(bir roman)... Bu zihinde, bu kafada, bu diisilncede insanlar, 45
yaqlarmda bir kadrn...
iyelik tahsr almrq sayrlardan sonra gelenler de <nicelik>> ayrrtrh srfatla
oluyor:
Ellisinde kadrn, on selcizinde bir geng krz gibi giyinrnigti.
q) -de takrsr alarak srfat gibi kullamlanlardan adla;rntg olan da var:
Padigahrn gdzdesi, gdzdeleri...
d) -de takrsr mastarlara gelince onlara eylemi, olulu iistiin bulma; siir-
diirme ayrrtrsr katar:
Sanayicilerimiz de Haliq'in endiistri bolgesi olmasrnr istetnemekte,
b ugiinkii te sisleri n yeni b dlgeye ta grnma sm t do lr u ls ul mak t a imiqler .
(Fatih Rrfkr AtaY.)

e) -ile takrh mastarlar ekeylernle obeklegince gimdiki zaman kipiyle

anlamdag olur:
Bulmakta imiEler : buluyorlarmry.
Hava kararmakta idi : kararryordu.
Anlaqtlmaktndt ki : anla;ilryor ki...
f) -rle takrh adlarrn ve eylemliklerin ekeylemle kultramhqr:
1) Genig zamanlagekimlenenler, daha qok. gimdiki zaman anlamlna
kayarak yiiklem olur:
Ben evdeyim. Siz nerdesiniz. Orhan buradadrr'
Ben gazete okumaktaytm ( : okuorum)' Siz neler diisiinmektesiniz
(: dii$iiniiYorsunuz)?...
2) idi ile gekimlenenlerde oyki.ileme;
imis ile gekimlenenlelde soylenti;
ise ile gekimlenenlerde koqutr anlamlarr sezilmektedir:
Evdeydim : evde bulunuYordum.
UYkudaYrwS : uYuYormu$.
 SOZDIZIMI

-de talcrh eylemlikler de ekeylemlerle bu bigimlerde qekirnlenir:

... gazete okumaktaydtnr : okuyordum.
... neler dilgiinmelcteyneiqsiniz : dtiqiiniiyormugsunuz?
... goculc uyumaktaysa : uyuyorsa... (bkz. no 358. V.)
g) -de takrh ikileme ve ikizlemelerle sciz <j'bekleri kaliplagarak deyim
olniu;lardrr:
El elde, baq baqta... Eninde sonunda, ktrk yilda bir...
g) Eskiden -dc takrh im adr{lan yer gcistermede kullanrimtgtr: $unda:
qurada, bunda: burada:
Di.igman geldi padigahrmtzrn hisarr iistiine diigti.i d<ifer durur biz
bunda ttnmaztr '
(Aqrkpaqazade Tarihi XV.)

Bu kullanrqa Diyarbekrr'da bugi.in de rastlanrr.

-de takrsrnrn tiiriii bigimieri:
Biitiin clrneklerde geirtildiigii gibi -de takrsrnrn:
a) d harfi, sert harflerden sonra gelince t olur.
b) e iinliisti de kaLnlardan sonra a olur.
Bciylece takr dtirt biqime girer: -de, -da, -te, -ta.
tsu takr:
a) Vurguyu gekrnekie.
b) Bitiqik yaz:/rmakla (de) ba$lacrndan ayrrlrr (bkz. n'456).
IIL 'rlen derum tak"rsryla . qekimlenen tiimlegler:
Siyah biiytik gcizlerinin ytiksek balcrytndan, kibar tavrtndan, maStt
siikfinundan, diizg{in sdzlerinden onun ciyie adi bir adam olrnadr$r
bolliydi. Ama kimdi? Nereliydi? Nereden gelmiqti? Bunlarr bilen
YPktu'
(omer sedettin.)
i.;{en artmaz, tlislen aftar.
(Atasiizii.)

Turgui okuldan gtkfi. Ben evden geliyorum. Ondan kitap aldrm.

Anlatrg alanr pek geniq olan -den'li tiimiegler
a) Qok kez, eylemin - yiiklemdeki iqin, olugun, krliqm - qrktrlr, koptu$u
aynldr$r yeri. yani nereden ba5ladrluu, kendind:n uzakla;trfrnr gdsterir
(yukarrdaki <jrnekierde oldu[u gibi).
b) -den tahrh kimi tiimlegler eylernin nedenini gcisterir:
Sevinpten hopladr. Aziintiiden hastalanmrg. Kohkahaden bayildrk.
Yo r gu n I u k t un uy uy akalnll gtrn...
IO4 DILBILCISI

c) Asrl ve iilegtirme sayrlarryla kurulmuq tilmlemelere -den takrsr gelince

fiyat anlamr katar:
Bu defteri iig liradan hesap etti. Yediger liradan kalemler aldrk:
g) Agafrdaki <irneklerde tiirlii anlam ayrrtrtrarryla kullanrlmaktadr:
Ne yanar kimse bana ates'i dilden ozge
Ne agar kimse kapm bab-t sabadon gayri.
(Fuzuli XVI.)

Gtiliin derdinden ey btllbiil ne gektin gergi tin verdin

Gammdan'dilberin senden bezaranderdnakim
lnavari. xvl.l

Tanrtdandilerim. Sizdensonra slra benimdir. Gdzlerinclert<iperim...

-den takrsr, ses uyumuna ve iinsiizierin benzegmesine giire degigerek
-den, -dan -ten, -tan olur.

KullanrkLfr yerler:
-den takrsrnr almrg ti[elerin gtirevleri:
a) Birinci gdrevi ytklemleri tBmlemektir (agildandr)'
b) Srfatlarr tiimler (bkz' n' 250).
c) Belirtegleri (zarflan) ttimler:
Hepsinden 6nce, bundan birkag ytl 6nce, bund-an sonra, evden dtgar6
kapdan igef i, sizden daha Yagh...
q) -ilen 3. tiirlii ad takrrnlarurda ttimleyiciye eklenir'(bkz. n' 151-[I.
not).
d) -ilen takrsr almrg sdzctikler birinci tiirlii ad takrmlannda da tiimleyici
giirevinde kullanrlrr :
G elenler den (gelenlerin) bki, ark adasl ar dan
(arkadaglarrn) ikisi stiy-
di.
Srnavagiren yuz ii$renciden atuzu baqarr gcistermiq. Bunlardarc
hangisi daha gahqkandr?
Alrencilerden baztlan slnava girmemig"'
Bu tiir kullamglarda ttimlenenlerin belirtme srfatlarr, belirtme adrllart
olduklarr gdriiliiYor.
e) -rten takrsr almrg stizciiklerin, ilgeglerle obekleqti[i srk giirtiliir' Bu
ribekler yer, zafflan ve nedenlik anlamlarryla yiiklemlerin belirteci olur:
Diindert beri, bundan dolay4 ondan i)tilril; -den baqka"'
f)Mesiek adlarrmn golullarryla cins ve tiir anlatan stizciiklere eklenerek
(-den biri olan) anlammda bir srfat olur:
 SOZDIZIMI 105

Erkek lisesi d{retmenlerinden Bay Orhan. Fabrika iqgilerinden De'

mircan. Tiiccardan Bay Yalgrn. Semizotu cinsinden bir sebze.
Turunggillerden bir meyve. Krrallar soyundan bir geng. Kry meyve'
Ierinden portakah severim...
g) -ilen takrsr alrmq birkaq sdzciik, niteleme srfatr gibi kullanrlmaktadrr:
Griniilden (dilek), sudan (bir yawt, bir sdz), candan (arkadag),uzak-
tan (akrcba), toptan (sans), sradan (adant)...
g) -den takrsr kimi adlaru, srfatlara, belirteglere de gelir, onlarr belirteq
yapar.
Kiiltilr iglertmiz iizerine, ulusga gdniillerimizin titredi{ini bilirsiniz. Bu ig-
lerin bagmda Tiirk tarihini do{ru temeller iizerine kwrmak; Oz Tilrk
clilline, de{eri olan gentqli{i vermek igin candan galrytlmakta oldu-
{unu si)ylemeliyim. Bu galrymalartn gdz kqmagttnu vertmler vere'
ce{ine qimdiden inanabiliriz.
(Atatiirk.)

Gergekten giizel iqler yapmak". I

(yayha Kemal Beyaflr.)

Eskiden <bayramrnrz miibarek orsun> derlerdi.

@urhan Ferek.)

Birtlen, yeniden, sonfadan, goktan, cabadan, Eakadan, Sakactktan

(sciylemek) ; yalanuktan...
h) Yardrmcr (o1-, et-) eylemlerine <yoksun kalmak, yoksun brrakmak"
ayrrtrlan katar:
Ben birkag liradan olurum.
ESKiYA lr"lixnn (Hiiseyin Rahrni Gtirprnar.)
Bizi hem maldan, hem candan ettiler...
l) -rten... -e dururh takdarrm art arda almlg ikilemeler, ikizlemeler
deyirn deferi <ibekler kurar. Bu <ibekler, daha gok delirteg olur:
tlzakten uza{a selamlagtrk. Do{rudan do{ruya okula gidecek. Ogren-
diklerini bagtan ba6a anlatacak. Daldan dala konmak. Elden ele
gegmek...
Bieni tepeden trywtga siizclti. Sonra anlagtrk. Yerden gt)fie hakkr var'
m4. Sabahtan akqarna...
i) -den takrsryla, bileqikleriyle eylem tabanlanndan tiirlti bigimde ve
aniamda ulaglar tiiremigtir (bkz. n' 394, 396-IY, V, 397 , 402-W).
j) -ilen takrsr deyimlerde - yukarrda agtklananlan ok,samakla birlikte-
de$fuik gdrev ve anlam ayrtilanyla kullamlmr;trr:
Elinden gelmek, krssadan ltisse, qundan bundan, grirden gdpten (nesne ),
ateqten gt)mlek...
 DILBILGISI

k) Son yilarda -den takrsr yaplm eki gibi kullanrlmrq, yabanu s<izctiklere
karqrhklar bulunmugtur:
Neden (sebep): ... Nedenini agtklamak... candan (samimi)...
l

1) -ilen takrh adlann, ekeylemle yiiklem olduklarr da gciriiliir:' \

O smano$ullan, Kay t b oyundan&r.
D adalofilu, Tor o s Afq arlar tndanmts.

6Znt: - Gijriiliiyor ki -de, -ile, -e durum takdarmr alrmg s<izciikler,

tiirlii gdrevlerde kullamlmakla birlikte asrl gorevleri ytiklemlerin yerlerini,
yani:
a) Nerede oldulugu (-de takrsr);
b) Nereden baqlayrp uzaklaqtrlrnr (-den takrsr);
c) Nereye yrinelip yallagtr[rm (-e takrst)
g<istermektedir.

Ta belirteci, bu tiimleglerle anlatrlan yerlere tzakhk ya da yakrnhkta

son agama ayrrtrsr katar Skz. n" 372).
NOT. -i, -deo -den, -e durum takrlarr, -(s) i iyelik takrsrndan sonra
-
gelince araya n gker:
Komsunun evini, evinde; yolun ortasmdan ortasma...

98. ILGEQ (edaQ TUMLEQLERI. ile (Je), igin... itgeeleriyle birle-

-
qerek yiiklemi tiimleyen stiz dbekleridir (bkz. n' 96-II).

I. iLE (-1e) tiimlegleri yiiklemi ttirlii y<inlerden tiimler:

a) Arag olur:
Mor bulutlarla agrk ttirbene gatsam da tavan,..
(Mehmet Akif Ersoy.)

ilkbaharrn tath rilzgarlarryla sarho; olan martdar, grlgrn naralarla

havayr grnlatryorlardr'
(omer seyfe*in.)

Ekme[i bryakla kestim. Ekin orakla bigilir. Gdzlerimle gcirdiim.

b) -te yaprh tiimlegler yiikleme nasrlhk anlamr katar:
Gdkle denizin birlegti[i dumandan gizgiye dikkatle baktt.
FORSA (Omer Seyfettin.)

Hiddetle kalkan zararla oturur.

(Atalarsdzii.)

T opa ht z I avurdum . IS k o I ay I * I aba ganl dr. Y aztntzt s e: v i n g I eo kudum...

Yerinden ofkeyle srgradt.
 SOZDIZIMI t07

c) -le yaprh tiimleglerde anlam pek geqitlidir. Her biri incelenirken an-
lamtna, anlam rizellifine bakrlmahdrr :
Ara srra kasabaya iniyor; gahqrp kazandrfirbirkag paraiie, kuliibesine
dtiniiyordu'
F'RSA (omer seyfe*in.)
Gcizlerimizd e bir t ebes siimle bakr$tyorduk.
( tlalit Ziy a USaklrgit.)

Yiiksel hiinerinle kani olma

Ihsan-r Huda'ya mani ohna.
. (Namrk Kemal.;

Yazrlryr. (ile) nin kendisinden cince gelen scizciiklere bitigip bitig-

-
memesi degigik ytinleriyle incelenrneye deler:

1) Anlatrma bir ses deEeri, bir belirtme tonu lcatmak istenince ayrr
yazlt ve ayn sdylenir.
2) Bdyle bir neden yoksa (ile) nin bitigik yaztlmasr daha uygundur.
$ciyle bitigir:
a) linstiztrerle biten s<izciiklere bitiqirken i diiqer; le bir elc gibi, tinli.ilel
uyumuna g<ire degi.sir :

Kalemle, a{agla, kolla, gigekle, da{larla, yurdumuzla...

b) Bitigtigi sozci.ik i.inliilerle bitiyorsa (ile) nin baqrndaki i (y) olur;-le
hecesi tinliiler uyumuna gdre de[igir:
Dereyle, lcapryla, suyla, anneyle, babayl a...
Arkadaqm defteriyle; annesiyle, babasryla, Tiirk ordusuyla, kendi
sdziiyle... Srasryla, dolaytsryla, hakktyla, yoh.ryla, vaktiyle, haliyle...
c) ile, kigi adrllanmn ve (bu, qu, o) im adrllarrnrn tiimleyenlerine gelir:
Benimle, seninle, bizimle, sizinle, bununla, qununla, onunla..,
NOT. -- -ler eki ile biten s<izciiklerle (ile) nin bitiqmesinde iizellik
yoktur:
Bizlerle, sizlerle, bunlarla, Eunlarla, ortlarlo, sergelerle, insanlarla...

II;--i-QIN ilgeci de:

a) Sonuna geldifi adlan, neden, cizgiileme ve amag anlamh tiimleqler
yapaf:
Yiikselmek isteyenlere pervaz igin feza
Daima kiisadedir...
(Tevfik Fikret.)
108 DILBILGISI

Topra$rnrz toprafm, eviniz evim; burast igin, bu diyann gocuklctrt

igin-bir ana, bir r;rk olacafrm ve hi' bir geyden korkmayaca[rm
vallahi billahi"'
KAH'EYE (Halirte Etlip At'var')
'RUN
Yaqr kag olursa olsun zavalh bag daima gocuktur. Rahat uyumqlc
igin gefkatten yapllmlg bir yastrk ister'
(Cenap Sehabettin.)

il,ili{ittiz ipin sdylilyorurn. KonuEmak igin geldint. Yenzek igin yasa^

mamal4 Yaqamak igin Yemeli..-
b)' igin ilgeciyle obekleqen ttimlegler, tiirnceye ant anlamr da katar:
rinn h-akkt igin bu zavallyt baErqlal Yavrularmrztn bay igin beni iiz'
met
Attah icin st)yle! Namus hakkt iqint"'
c) iqin ilgeci (-e giire) anlamtna da kullamlmrqtu:
Halk bizim isin h6ld o eski tnegbttl... Bizim icin han o g|ziilmez bi[-
mece' (Falih tr{rhkr AtaY')

yiizden) anlamryla da yiik-

E) iqin Gqiin) yaprh ttimlegler(hakkrnda, o
lemi tiimlerler:
Ne haber verdi saba ziJ.lf-i perisanmgiitt
Ki benefge kara yash gdriiniir anmgiln
Diirr ti cevher saqrlur nazikldter s<iz yazl/'lrtr'
$eyhi inga krltcak qol leb tr dendantnpiin' (xv.)

Yazrhgr:
a) Daha gok ayn Yazrfu.
b) Yakm qa$laru dek iinsilzlerle biten sozci.iklere -giin olarak biti;tigi
srk gtiriiliirdii (Yukarrdaki drnekte oldu$u gibi)'
c) -sin tl:*:T
!.".r{,)'o',,,um gecesinde
Mehtsbt seninqin yere serdim pivals (Ahmet Haqim.)

q) Unltilerle biien sdzciiklerle, pek az da olsa, -yqiin bigimindebitiqtili

g<iriiliir : Kuzuygiin...

III. GIBI ilgegiyle tibekleqen siizciikler, benzetme anlam1 tiimlegler

olur (bkz. n" 441):
hala,.. bir qey anlarnamry gibi gdzlerini satilardnn aynamtyordu.
BiLLUR KALP (Hiisevin Rahmi Giirprnar')
 SOZDIZIMI 109

Farsgayt biltbill gibi konuSttr. Franstzcayt bir Parisli gibi si)yler.

IV. Nedenlik ilgegleriyle tibekle;en tiimleqlerden <irnekler:
Do{rulu{wtdan ritiirii (dolay) onu heskes sever.
Gitmek iizere ayala kalktr. Yukanda da yaztld$r ti:ere bu iqler ya-
krnda bitecektir.
V. Obtir ilgeglerle <ibeklegenler iqin (bkz. n" 451-IV).
'99. BELIRTEQ (zarfl TUMLEQLERi (bkz. n" 96-III):
Ufukta simdi g1,tneg sd,nmek iizere sallauryor.
var ki gehresi hdld partl porrl yanryo1.
(Mehmet Al*if Brsor.)

Ekinlere bir kere de giftgi gdzayle bakntz Bagaklarr, hiikiimdar

tullanndan ve taneleri incilerden daha krymerli bulursunuz. Qiftqi
onu yetiqtirmek igin aylarca gahgan ve ibadet eden bir zaviye-i
kaime olur; dimdik ve elleri 6og durduSunu hemen hig goremezsi-
niz.
(Cenap $ehabettin.)

' Agrlur elbet nesim-i nevbahar essin hele

Bend-i dil muhkem depil bend-i nikabrndat u*ntt',*.uim
XV'r.)
Qok galrytrm. Pek yorgunum. Diin geldik. Yarm gideceliz. Kosa kosa
ilerleyiniz. Yavaq ))q.va$ gidelim. Yukart grktrlar.
Orneklerde italik harflerle dizilmi; sdzciikler, bulunduklan tiimcelerin
ve cinermelerin yiiklemlerini - eylemlerini, eylemsilerini - tiirlii yonlerden
berkitiyor; birer belirtegtir.
Yiiklemleri berkiten sdzciik, belirteg tiimlecirlir.
Belirteglerin ge$itleri, nasrl ve nigin kullamldrklan gririilecektir (bkz.
n 406).
6ZEf: Tiimce kurmaya yarayal cigeler gunlardir:
. I. Yiiklem
1I. Ozre Bunlar ternel ci$elerdir.
IIL Ttimleqler (bkz. n' 95, 96, 97.98, 99).
1oo.TUMLEqLER NELERDEN OLUR:
l) Adlar tiimleg olur (bkz. n" 95, 96 vs.)
2) Ad takrmlan da ttimleg olur:
Okulun bahgesini gezdik. Da{ yoluna sapacaktrk. A$aglar altm yaprak-
larla bezenmisti.
110 DILBILGISI

3) Srfat takrmlan ttlmleg olur:

' so{uk gt)nleri arkada brraktrk. $u giizel gipeklere baknrz. sert yelle
savrul an yapraklat... G e g en y az ariattwq$-
4) Adlaqmr; srfatlat (bkz. n' 182, 183) tiimleq olur:
Qahskanlarz herkes befienir. Haylazdan hoglanmam. Tembelle diiqiip
kalkmak... Krrlar yegile biitiinmiiq...
5). Adrllar tiimleg olur:
Onu gord:drm. Bana soyledi' Herkesle anlaqrrak.'.
6) Yan tinerme tiimleq oiur (bkz. n" 12212,125):
D.irn. size anlatmayr unutmugum. onunla gdriigmekten hoglamrrm.
Yurdumu diigilndiikge igirn aydrnlanrr.
7) Tiimce de ti.imleg olur (bkz. n" 126).

8) Harfler bile tiimleg olur:

A'dan z'ye dek biitiln harfleri srasryla ezberlemek...

101.BiR YUKLEM QE$TTLi BTRKAQ TUMLEQ ALIR:

Babam bu akqam ugakla Eskigeir'den Ankara'yu gidiyor' Orltan,
diin okulda Yalgtn'a kalemini verdi...
102. TUMCELERDE OCPIPNIN SAYILARI:
1. Bir eylem ttimcesinde:
1) Ozne, dtiztiimleg ve yiiklem ancak birer tane bulunur (bkz. n' 84,
91, 95).
Aym ekle ya da ilgegle bigimlenmig dolayh tiimlegler, ilgeg tiimlegleri ve
gctrevce benzegen belirtegler de birerden atttk otmaz.
Yinelenmiq egit dleler - kaqat tane olursa olsun - bir sayllrr'
2) Dolayh tiimlegler, belirteg ve itrgeg ttimlegleri, de$igik bigimleriyie
birden gok da olabilirler:
a) Birden gok dolayk tiimlecin kullattrlrqr:
Okulda Orhan'dan su kitah aldrm.
Korkuto tan Yalgtn' a selam getirdim.
Sevim okuldan eve kitaplan gantastnda getirdi.

b) De$igik g<irevli belirteg ttmleqleri de birden Eolc olur:

Bugiin golc yoruldum . Yarm nusil gideceksiniz ?

$imdi hemen koSa kosa aEafu inace$im.

c) De$igik ilgeg tiimleqleri de birden gok olur:
Her Tiirk, bu yurt igin diismanlarla arslanlar gibi garprgacaldrr'
 SiJZDiZiMi

IL'Ad tiimcelerinde (bkz. n' 8612):

i) Diiztiimleg bulunrnaz.
2) Dolayh tiimlegler * eylem tiimcelerine giire * daha seyrek kullanrlrr:
Yalgrn okulda usludur. Biilbiil gdle Agrkmrg.
Korkut, crkadal.glarudan daha gahgkan, daha terbiyeli idi...
103. TUMI-EqLERIN YUI(LEM OLU$U. * Tiimlegler, ekeylem
alarak yiiklem olur (bkz. n' 8419).
104. TUMCEDE sozcUKLERiN DUzENi. - Bir drisiinceyi, bir
duyguyu, bir iste[i, bir yargryr anlatmak igin segilip kullanrlan sd,zciiklerin,
ttimce olurken, sralanrglan da - anlam gereline gdre - belli bir diizene ba!-
irdrr. Bu diizen bozulunca tiimce yanhg olur; iyice anlaqrlmaz.
S<izciiklerin diziligi bakumndan ti.imceleri gegitlere ayrmak igin, 6nce
kullanildr$ yere grire dili derecelere ayrmak gerekir:
l) Kiilttir dili 1bkz. n' 105);
2) Geligigiizel konugma dili (bkz. n' 110).

105. KUIiTUR nifi. - Konferans veren bilgin, her iyi yazrcr, ders
veren dfretmen, derse kalkan ciSrenci... ellerinden g"tOigitr."dzenlikonugur,
6zen1i yazar; yanhg scizctikten, diizensiz tiimceden kagrrur.
Bir dilin kurallarrna gcire cizenle kullanrlan bigimine kiiltiir diti denir.
Kiiltiir dilinde de, konulara grire az gok aynhklar vardrr. Bir konferan-
srn dili sdylevinkine gore daha alrr obagh olur. Bir makale ile bir mortolog
stjzciiklerin seqiliqi. ve diziligi bakrmmdan - epeyge degigiktir. Roman ve
tiyatro dilleriyle bir bilim ve fen yazrsrndaki dil birbirinden ne denli uzaktt?
Heie devlet dairelerindeki yazr dili (resmi dil) bunlardan biisbiittin ayndn.
YAZI DiLTnin en giizeli, kolaycaanlaqrlabileni, konuqma dili dogalh-
Srnda olamdrr. Divan Edebiyatr diliyle konugma dili arasrndaki aynhgr
gdrd'iik (bkz. n' 31-II).
106. DTzlLigrnniNn GORE TUMCELER. - Kiilriir diliyle geliei-
giizel konugma dilinin degigiklikleri en gok tiimcelerin diziliqinde gciriiliir.
Bu bakrmdan tiimceler iki tiirliidlr:
1) Kuralh tiimce (bkz. n" 107);
2) Devrik tiimce (bkz. n" 109).
107. KUR.ALLI TUMCE. Kuralh tiimcelerde sdzciikler qu ana ku-
kurala grire dizilir:
-
Tiirkgede tiimleyici ve belirtici sd,zciikler, asrl srizciiklerden <ince gelir.
Ad ve srfat takrmlarrnda briyle oldu[u gibi (bkz. n' 151, 180) tiimcelerde
 DiT,BTI,GiSI

de tiirnleqler - yiiklemin tiirnleyicileri olduklarr iginkuralh ttimcelerde - yiik-

lemden cince gelir. Bu genel kural gdyle tizetlenebilir:
Tiirkgde:
Tiimleyen tiimlenenden;
Bel irten belirtilenden
6nce gelir ve kuralh tiimceler - bir anlam tizelligiyoksa - qtiyle srralamr:

6ZNg + YUKLEM TAKIMI

Tiimlegler f Yiiklem

Tiimcede tiirlii tiimlegler bulununca da sua deligmez;

q6'y1e olur;

OZNN I YUKLEM TAKIMI

f ilgeg tiim' + yfiklem
belirteq tiim. +- dolayh tiim + diiz ttrm.
Bendiinorhan,dankitabtokurnakiginaldtm.
Bu sua kuramsaldrr. Kullanrqta anlam ijzellikleri bu srramn srk srk
incelemelerde gorelim
de$iqmesine yoI agar. Bu de[igmelerin nedenlerini ;u
1bkz. n' 104):
Turgut, di)n okulda Yalgtn't aradr'
Ve sondadu' obtir
Bu beg scizciikten kurulmu; ttimcede aradr y[klemdir
en cinemli sdzciik yiikl-
s<izc-i.ikler 6e iinemlerine giire yiikleme yaklagacak,
emin yamnda bulunacaktr.
Konuqmada ve -yaZrda her tiimce, sanki igten,
gizli bir soruya yanrttrr'
Kendisine siiylenile kiqinin neler soraca[r sanki diigtiniiliir rle tiimceler o
sorulara gdre dtizenlenir.
Yukarrdaki rirnek tiimcenin yiikleminden ba;ka olan dtirt stizciifiinde
6nem derecesi 9u sorularla belirir:
I) Turgut mu aradt? Bu soruya gcire en <inemli_s<izciik Turgut't-vt.
Zj oui mii aradt Bu soruya gdre en iinemli s<izciik diin'dit'
Zj Otcnaa mt aradt? Bu soruya g<ire en iinemli sdzciik Okulda'dn'
4j yalgm't mt aradt? Bu soruya gdre en tinemli scizciik Yalgtn'tdtr'
Bu sorular, strasryla ;<iyle sorulabilir:
l) Di)n okulda Yalgtn't kim aradt?
2i Turgut okulda Yalgtn't ne giin aradt?
3) Turgut diin Yalgm't nerde arafu?
4) Turgut diln okulda kimi ara&?
uygul1 yanrtlarr
sualarura gtire yukarrdakilerin aynr olan bu sorulartn
da srrasryla gunlardrr:
 SOZDIZIMI

' 1) Dtin okulda Yalgrn'r Turgut qradr?

2) Turgut okuida Yalgrn'r diln arudr.
3) Turgut, Yalgm'r dirn okulda aradr.
4) Turgut drin okulda Yalgtn't aradr.
Her tiimcenin en dnernli s<izctilii italik harflerle dizilmigtir. Hepsi de
, ytiklemin yarundadr. Bunu gciz cinilnde tutarak sonucu kesinleqtirelim:
Kuralh tiirncelerde stizciikler iinemlerine gtire srralanrr ve en tinemli
siizciik, yiikselmin yanrnda bulu:rur.
NOT. Nesue belirtisiz (yahn) olunca (bkz. n' (g5-2)ytiklemden aynl-
maTi
-
Orhan diin cart krrdr,
Ancak:
Bir g<imlek kendime, bir gdmlek de Orhan'aaldrm.
Bir top Oshan'dan, bir top daYalgn'dan aldrm.
Bir top da, bir gdmlek de size alahm.
gibi (de) ile ballanmrq e;it krsrmlardakj belirtisiz nesnelerle yiiklemler arasma
bagka tiimleglcr girebilmektedir.
(de) a$lau, eqit tiimleg <ibeklerini delil de yalna belirtisiz nesneleri
ballarsa nesne, yine yiiklemin yanrnda olur; ne var ki, anlam defiqir:
Si;e bir grimlek de alaltm (bagka alrnanlar gibi).
Bir gdntlek tle size alaltm (bagkalanna ahndrfr gibi).
108. E$iT OGEI-gn. rizne, nesne, yiiklem ve ui{imdeg
- Ttimcelerde
tiimlegler birer tane olur. Art arda kullanrlah egit deferde ci[etrer * kaqar
tane olursa olsun - bir sayrlir:
Egit Ozneler:
Evler, a{aqlar, kayalar, yildtzlar, av, toprak, ne t(trso hepsi karanh$n
iginde kaybolmuglar, erimiqlerdi.
(Ya5ar Kemal')

Egit Nesneler:
. Askeri riigtiyesinde okuyordum. Matemati{i, giiri ve edebiyatt sevi-
yordum.
(Ziya Giikalp.)

Epit Yiiklemler:
Bize bol bol ziya kucakla, getir.
Sen yoruldukga yol uzar, artar;
Qah digler, ta; a{rfir, yrtar...
(Tevfik Fikret.)
11{ I]iI,BiLGiSi

Eqit bigimde tiimlegler:

Iyi gocuklar evde, okulda, sokakta, her yerde temizlile dikkat ederler.
NOT. -_ Aynr yi.iklemin yinelenmesi anlattma abartrcr bir siireklilik
ayrtrsr katar:
Hep korkarak bakttm. Hdld korkuyorunt, lcorkuyorurn, korkuyorum'
(Hatide Edip Ailwar.)

109.DEVRiT rIJnncB. Yiiklemi sonda bulunmayan tiimcelere

rlevrik denir. Dewik
-
ttimcelere, baghca quralarda rastlanrr:
1) Geligigiizel konugmalarda (bkz. n" 110);
2) Koguklarda (bkz. n' 112).
110. GELI$IOIJZW- KONU$MALARDA TUMCE. -Dii$inceler,
anlamlar anda (zihinde) dofar. Dil, bunlan sdze qevirerek, tiimceler kura-
rak sciyler; kalem harflerle bigimlendirir.
Anda dolan diigiinceler, anlamlat:
1) Ya tasarlanarak, diizenlenerek s$ylenir. Bu, KURALLI tiimcedir:
2) Ya da tasarlanmadan, diizenlenmeden andaki doluq srasrna gdre
sriz olarak grkar. Bu da GEtl$IGIIZEL KONU$MA tiimcesi olur.
Geligigtizel konugmalarda ttimcenin devrik olugunu qu nedenlere ba$-
layabihriz
a) Geligigiizel konugmalarda an, d]dLzenle ulraqmayr gerekli saymaz.
u[ragmaz. Omrn igin bu ttir konugmalarda s<jzciiklerin srralamgr, diigiince-
lerin, anlamlarrn do[ug slrastna g<ire olur.
b) Birden gelen tehlike kargrsmda, korku ve'cogkunun birden do[ugun-
da an tasariamaya,anlamlarr dtizenlemeye vakit bulamaz.Ik dogam sciyler;
eksik kaldr[rm anladrkga ekleyerek .sdzii tamlar:
Yangtn!... sarmry komsuyu. Kagmt... aSa{daki kapdanl.'.
c) Ti.imce sonunda olmayan yiiklemin vurgusu daha belirginlegir:
llkyaz, geldi yine, Su yiridii dallara. insanlann iginde de gigek agar
kimi zaman. Bir devrim do[ar birden.
(Oktay Akbal.)
Ya;asrn ordu! Olzez bu vatan! Dinleyin halkrn sesini".
g) Acrkh durumlann anlatrmrnda, devrik ttimceler vurguya, tona daha
elverigli olduklarr igin, gok kez, duygu deperi artar ve anlatrmadokunakL
bir deyig kazandrrlr:
- gengti zavalh yavrul Ecel nastl ktydt onat. Gdrmeyin annesini; bir
Qok
gi)nd e dyle erimis ki!'..

111. YAZIN YAPITLARINDA DEVRIK TUMCE. Piveslerde ve.

-
romanlardaki karlrhkfu konugmalarda sdzlerin aslura uygun olmasr; sdyleyig-
 s0zDlziMl 115

lerin, afulann, diyeleklerin oldufu gibi belirtilmesi hoga'gider; esere ayrl

bir tat ve do$alkk katar. Bu yiizdendir ki birgok oyun ve roman yazarlarr
yaprtlarrndaki karqrkkh konugmalarr sdyleyenlerinkine uygun yazmaya 9a-
ligrrlar. Bu konugmalarm go$u geligigiizel oldufu igin tiimceler dewik olur:
Yahu bu batakta yasanrrlr mt?
- Bu bize mi soruyorsun Efendi ?
- Tabiisuali
size. Mandcilart rctran sivrisineklerin yarunda bu nasil kriy ?
- Onu da sana sormah Efendi?
- Bu batafu kurutmak kabil de{il mi?
- Neden kabil olmastn. Ama o bizim bilece$imiz iS de{il ki...
- KEREM gnpunsi (Akagiindiiz.)
-- Ne bakryorsun Vehbi?
* Sen gilzel krumtqsm bel Benim a{ama varsan., Sana Istanbullu
yenge derim, ben.
Senin a{an ne iq gdrilr?
- Candarma.
- Candarma ne is yapdr.
-* Cavurlart ge;er.
CALIKU$U (Regat Nuri Giintekin.)
Fikir adamtyrm, bilim adamtytm ben. Bilirsiniz bwtu. bilirsiniz de inan-
inanmazsmtz bu dediklerime.
(Nurullah AtaC.)

Eski eserlerimizde de dewik tiimceler vardr:

Sunfilag iSi ermes drtkiin tepmek. :
Qayrrkugunun i+i delildir harman drivmek.
(Divanii Liigat-it-Ttirk.)

... doyunca yiiziine bakama&{tm harum yi{it kanda gtttin beni yalntz
bnakry...
(Dede Korkut.)

... Kolca kopuzum galm dviin meni.

(Dede Korkut.)
Beni nigin komaz anda varma{a.
*
Osman Gazi baqla& rak yerlerden av etme{e.
*
Bir viranca hissr vardr ba{lar arasmda.
(Ag*pa6azaile Tarihi. XV.)

(ihhi) mevcutsun mekdnnz, daimsm zamansz...

(Sinan paqa. XV.)

Yan dnermelerde de devriklile rastlanr: Tiimleg, ba{lag ki : kim'den

sonra gelmiqtir:
116 DiI,BiI,CiSi

Pes vacip oldu kim bize erin krymetirt biliniir yere vsravuz ve hem biz
dahi, gaza edevilz.
(AqrkpaEazartre Tarihi. XV.)

Atasdzlerinde, siiylencelerde, deyimlerde de devriklere srk rastlanrr:

Gillme komquna, gelir baqma
Agma kutultu, sliyletme kdl@il.
(Afasiizii.)

Dallart bastt kiraz. Var mr bana yan bskanl'..

112. KO$UKLARDA TUMCE. Koguklann yazrlryt diizyazrya
(nesre) benzemez. Onlarda 619ii (vezin)
-
ve uyak (kafiye) bulunur. Ozanlar,
titqti o. uyafr sa[lamak iqin, gok kez, sdzciiklerin yerlerini de$iqtirmek
zorunda kalrlar. Bu yiiz<len yiiklem baqa, ortaya gelir' Her dilde ozanlartn
bu geqit defiqtirmeleri hog gtiriiliir; yanhq sayrlmaz:
Yakartz yurdumuza kem gdzlerle bakam;
$imgeklerden ha afu gelik mzraklanmrz!
Kzrl alevler saQar atrmtzrn yelesi'
Ufuklarr gtnlatr nallarrmrzm sesi.
(Halide Nusret Zorlutuna.)

Sana dtin bir tepeden bakttm azizlstanbul!

Gdrmedim gezmedifim, sevmedilim higbir yer'
Omrtim oldukga, giintil tatrttma keyfince ktrrult'
Sade bir semtini sevmek bile bir omre de{er'
(Yahya Kemal Beyatlt.)

113. DEVRIK TUMCEMN ANLATIM DEGERI. - YUKATIdA iN-

celenen tirnekler gcisteriyor ki dilimizde devrik tiirrr-ce yeni delildir; eskiden
beri vardr (bkz. n" 111). Kuralh ttrncelerde ci$elerin yer de$igtirmesiyle
sdze duygusal anlamlar sindi[i gibi (bkz. n' 107) yiiklemin yer degiqtirmesi
de anlatrma tiirlti ayrrnlar katmaktadrr. Yukartda nedenleri az gok agiklanan
devrik ttimceler, kuralh tiimcelerden daha r,rrrgulu, tonlu ve dokunakh
s6ylenmeye elveriglidir. Yerinde kullanrhnca da kuralh tiimceden daha derin
daha engin duygular ve imgeler tagryabilmektedir. Stilistik ve semantik bakr-
mmdan da bu, bdyledir. Anlambiiimciler (semantikqiler), anlattm gticiinti her
geyden iistiin sayarlar (bkz. n" 555-vs.). Onlara giire tiimcenin giizellipi- gele-
neksel kurallara uyguniukta de[il- anlatrma sindirilen duygu, imge de[eriyle
ve sdzctklerin ciriiliiglerinden, tiimcelerin diziliqlerinden do[an ses gtizelligiyle
iilqiiltir. Duygu ve imge e1eferi tisttin, sesi kavraytcr olan tiimcenin, gramer-
ciyi azrcrk tedirgin edecek kadar kuraldan kaymasr hoq gtiriilmelidir'
iyice di.igiiniiliince anlagrhr kiyazarlax, enategli imgelerini, en dokunakh
uygularmr, daha gok, devrik ti.imcelere akrtabilmektedirler. Denilebilir ki
 sozDlzl1}rl 117

devrik tiimce, cogkulann anlatrlmasma daha elveriqlidir. B6,y1e bir devrik

tiimce, kuralhya gevrilince, stizciiklerin rirgtisiine sinmig uygu ve imge
delerleri ugar; ti.imcede o cogkunluk, o tatkalmaz ve mantrfm solukga sert-
li[i sezilmeye baglar. gu Ornekleri bu bakrmdan inceleyelim:
Timur'un saldnlarr karqrsrnda Yrldrrm'rn ordulan dafrlmrgtrr. Bu gok
srkrntrh anda kendisine yaklagan Solak Karaca adh kulu gunlarr sdyliiyor:
<<Kani ol gilvendi{in o{ullartn ve ol sanca{tn be{leri ya ol sarhoS vezirlerin
ne gergek ettiler sana'>>
Ioldailk (Agrkpagazarle Tarihi. xv.)
Irktna, vatanma, tarihine ihanet etmig olan efrat ve akyamm hig birini
unutma Tiirk o{lu!...
' tlnutma ve Affitmet...
BATARYA ILE ATE$ (Siiteyman Nazif)
(Bekira{a Bdlilliinde) Bu millakat neticesinde Rahmi'nin maneti
kuyyeti a kadar, artmrqfi ki...
Mustafa Kemal'i gdriirsilniiz, diyordu, adeta hayktrryordu:
-
Ve sonra daha hevesini almamtg gibi.
<<Ha aslantm, Kemal'im, gdster kendini!>>
ME$RUTIYET VE SONRASI (Iliiseyin cahit yatgrn.)

Yandtm bu o{lawn elinden, ne dur dinler, ne otur bilir.

FALAKA (Ahmet Rasin)

Mqhallede dedikodu oluyormuS. Peki, fakat sen bu dedikodulart nigin

iizerine alryorsun?
Neden y{trstru da benim iizerime atryorsun? Var mt kendinden Siiphen?
Bu iqte miicrimiyetime dair var mt ispattn?
BILLUR KALp (Etriiseyin Rahrni Giirpmar.)

Adam olmqz bu herifler, diyordu, para insaru adam etmez vesselam.

- SURGUN (Refik }Ialit Karay.)

Giyiniqi, kalftr kryafeti, hal ii ta.vn da hayli acayipti bu adamm.

ZORAKI DIPLOMAT (yakup Karlri Karaosmanoflu.)

Nasil tekliftir bu7 Biz nigin bi)yleyiz acaba?

iki makale baghlr (Falih Rrfkr .dtay.)

Ah! o bizim yazt dilimizl o nedir dyle? Diisiincelerin yoksullu{unu,

yavanlt{mt birtaktm bezeklerle, incik boncuklarla drtme{e kalkan
kigiler lcwnnuq onu.
(Atac.)
 118 DILBILGISi

Benim kadersiz yilvrurn, benim gtilmedik yavrum!...

diye a{ltyordu. Gazlerinden kan aot ii"r:ai, ,ru ,fr?iri*(Fakir
Baykurt.)

Ya\uz cluygusal sorunlarda degil; diigtinsel konulann anlatrmtnda da

da devdk tiimcenin yerlegmeye, yayilmaya yiiz tuttulunu gdriiyoruz. Genq
kugak bu yola gireli yrllar oluyor. Bir 6rnek:
1SUMUZU BEGENMEK. [Islart sata{a (pazara) gtkarsalar,hepi-
-
miz gene kendimizinkini be{enir, onu alrmrytz, t)yle diyorlar. Sanmtyorum
brnin doEru oldu|unu. Bi)ti)n kisiler gibi ben de az gok be{enirim kendimi,
gok
-demek kimielerinkine de{ismem uswnu, Ancak btt, kimseninkine de{_iqmem
de{ildir. Gegmiqte olsun, gelecekte alsun, usPa, anfuiyryga, benden gok
i)rtiln ki4iler bulundu$unu bitirim. Neden benzemek istemiyeyim, nedenimren-
meyeyim onlara? [Jslarr sata{a gtkarsalar Stendhal'inkini neden almayayttn?
konusu olur bu: <<(Jslart sata{a gtkarsalar, kiminkini
^ iyi bir sorugturma
almaic istersiniz?>> Gelgelelim gok kimseler isi bi)1ti)k laku&lara ddkerler,
bdyle olunca da ta& kalmsz.
Emin Ali Pasa da, detiksiz bir uyku uyuyabilmek igin, Ktzlar A{astnm
usunu istermig. Oylesi de olur, a da kdtil de{ildir'
Ulus Gazetesi 12. V. 1957 (Nurullah AtaC.)

Bir rirnek daha:

Durmadan artryor edebiyata iliqkin giiglilkeler. Alabitt{i{ine karmaqtk
sorunlarla bezeniyoi edebiyat. Bir yandan da belgesiz savlar, yanlry anlama'
lar, garptk gorigler, aldatrct 7nyargtlar kaplryor ortalt{t. Qegitli yt}dgrden
sokulmak zorunclaeiebiyata aras-trtitlar. Alrytlagelenden daha etkitibir tulum'
ta ail filozofut )taratffia psiko'
bilgini, toplum Ltzrnant, uygarttk tarihgisi, sanat
logu iyiien iyiye ince{emek zorunda edebiyan. E*itimciye, politikacryr, tcire*
ciye de dilgen pek gok gdrev var bu arada.
iNS,q.N AQISINDAN EDEBiYAT 1969 (Prof. Dr. Nermi uvgsr')

Bir tirnek de gtiniimiizden (Bir frkrarun son paragrafi):

sartre, durmayan, bitti demeyen, sonug budur diye kesip atmuyan biiyiik
bir yazar,bir diisi)ntir. Dandwrmuyor hig bir giiriiqii, diisiinceyi. Hep daha iitesini
gdlde buluyar
daha yenisini arryor . Qiinkii insano{lu ula;ryca bir dtizeye, yeniden
kendinil Her uygarltk oSo*on insano{lunu yalruzlt{a, acrya,bir gegit
yokh$a
itiveriyor. AMi inttcteri yetersiz oluyor. Eski gareler,eski ydntemler birnoktada
kaln,iriyor. O zaman o ileri dilzeydeki aydtn kisi daha ileride bir noktaya
yi)riimek ,zlemiyle baglryor ara$trma)ta.#T##'n.
uu. ieTl (okt*iy Akbar.)
Birden hatrladtm bir gece yarm bdvle U:
!-:!!::-srkn{mtmt'
iLKYAZ DEVRIMi (Oktav Akbal.)
 SOZDIZTMI I19

Yukarudaki cirneklerde, ozellikle bu son tiimcede gttnildiieii gibi, dewik

tiimceler bilegik de olur. Iki 6rnek daha:
Ne olursa olsun, bugiin, bu olgulardan sonra, yadsmmast olanakstz
bir sonug olarak karstmrzdadrr dil devrim''
,Tahsin yilcer.)

Bu peri. bacalarmm birinde ak giil ayakh, pembe giil dudaklt bir peri
yct$(trmr$ ki, Argiip'te mi desem, (Jghisar'da mt, Ortahisar'cla mt
desern, bir Anadolu delikanlrstna aqrk olup, geceleri giivercin donuna
girip kanatlantr inermis evin damtna; delikanh uykusu bdliinilnce
dinlermiq damdaki kqnat sesini ve de peri kutntn:#;rt::"tffi.:,

H.alk apnlannda sciylene stiylene duyguca yofunlaqrmg; sesge de, etkili

dokunakli i.inlem deleri kazanmrg keskiu scizlerin go[unda tiimceler dev-
riktir:
Gdreyine seni aslanmt. Aytkla pirincin tagmt.
Aqk olsun adamat Qek arabant, ytlul oradanl...
114. TUMCEMN QOZUMLENMESi. Ttimcenin <igelerirri ve her-
birinin ti.imgedeki gd'revini incelemeye; yani-ttimceleri qdziimlemeye ahg-
makta tiirlii yararlar var. B<iylelikle yersiz, slrasrz ve yanhg kullanrlmrg
sozctikler kolayoa gtiriiliir; bunlar yerlerine getirilerek, sualanna konarak
tiimce diizeltilir:
Yahng tiimcenin giiziimlenmesi:
Turgut, diln Orhan't bahgede ilziintii ile bekliyordu.
tiimcesini dlelere ayrahm:
Tiimceleri iifelere ayruken scizciikler, gcirev adlarma gore gciyle srralan-
mahdrr:
Yiiklem:' Bekliyordu;
Ozne (kim bekliyordu?): Turgut;
Diizttimleg : nesne (Turgut kimi bekliyordu?): Orhan'r.
Dolayh tiimleg: Bahgede;
Belirteg tamleci: Diin ;
llgeg tiimieci: tiziintii ile.
Agrkta hiq bir stizciik kalmadr.
Ya tiimce gciyle olsaydr:
, Bizim Turgut, iki giin dnce kctrgki akulun bahgesinde kiigi)k Orhan't
derin iiziintiilerle bekliyor du.
Ttimceleri 6$elere ayrrken her <ifeyi tiimleyicileriyle birlikte bir tek
saymak gerekir:
120 DiLBILGISi

Yiiklem: Bekliyordu;
Ozne: Bizim Turgut
Dilz tiimleg: Kilgiik Orhan't;
Dolayk tiimleg: Karstki okulun bahgesinde;
Belirteg tiimleci: iki giln once;
Ilgeg tiimle ci; Derin ilzilntillerle.
Bir de $u tiimceyi gtiziimleYelim:
Her sriziim gillSen-i manaya gdnill bezminden
Gill gibi renkli nergis gibi mestane geliir'
(|,{eiiirn . XV[I.)

Yi.iklem: Gelilr;
Ozne; Her sdziim;
Diiz tiimleg: (yoktur; qtinkii eylem geqiqsizdir.);
Dolayh ti.imlegler: L) Giilsen'i manaya. 2) Gdniit bezminden.
Ilgeq tiimlegleri: 1) Gill gibi renkli,2) Nergis gibi mestane*.
Tiimce, dlelere ayrrhrken hig bir stizciik aqtkta kalmamahdrr.
Tiimceleri giiziimlemekle bilegik, giriSik ve en gaplagft ttimcelerin igin-
den grkrln; yanfuqlar gd,riiliir, anlam saydamlaqrr. Bunun igin <ince yan <iner-
melerin yiiklemlerini iqaretlemek, dnermeleri belirtmek gerekir. Ondan sonra
temel iinermelerin dleleri bulunur. Yan dnermelerin bu dlelerden hangi-
lerini hangi yd,nlerden tiimledikleri belirtilir.

*) ..Gibi" ilgeciyle dbeklenmig s<izciikleri:

a) Drg bigimine - ttrlerine - bakarak ilgeg tiimleci;
b) Anlamrna - <ibeEin yirkleme etkisine - bakarak belirteg tiimleci denebilir.
Dilbilgisi, bigimden yanadrr; bu yiin unutulmamahdn.
 Y,{PILARIb{A GORE TUMCELER

115. YAPILI$LARINA C6ne rUVtCBlnR iie tiirliidtir:

1) Yalrrg tiirnce (bkz. n" 116);
2) Ba$rmsrz dnermelerden birlegmiq tilmce (bkz. n' 117 vs.);
3) Bilegik tiirnce (bkz. n' 121).
116. YALTNQ TUMCE:
IEiclur par7a parga adeta ayaklarrmtnn dibinde sdniiyordu.
' (Reqat Nuri Giintekin.)

Ordunxuz izmir yoluna dilStti. izmir bu yalun iistiindedir.

izmif e gidiyoruz. Hayal bu hakikatten sciniiktiir.
{Falih Rrfkt AtaY.)

O (Atatiirk ), Millettnin tek uyantk guuru idi. Tiirk milleti Onda tek bir
adam haline inkilap etmiqti. Biltiin hassasiyeti, biitiln dehas4 biltiln
enerjisi milli faziletlerimizin bir ltulasas gibiydi.
(Yakup Kadri KaraosmanoElu.)

Orneklerde:
1) Her tiirnce bir tek diigiincenin anlattmtdrr.
2) Her ti.imcede bir tek yiiklem var.
Yalnu bir tek duyguyu, trir tek tliiqiinceyi, bir tek istefi, bir tek olayr, bir
tek yargryr anlatan siiz dizisine yahng tiimce ilenir.
Yalmg tiimce:
a) Bagka bir <inerme ile tiimlenmez;
b) Bagka bir <inermeyi tiimlemez;
c) Bagka <inelmeye ba$lanmaz; yani bagka bir ba$rmsrz <inermeye bir
baSlagla ya da (, ;) gibi imlerden biriyle bafilanmaz (bkz. n" lL7).
117.BAGIMSIZ ONERME (bkz. n" 122):
Munr tesadilfler faydah tesadilflerden bin kere daha goktur; akillt
adarn tesadilften hayr utwnaz.
. (Cenap $ehabettin.)
 DILNTLGISI

Bu drnekte iki <inerme var. Noktah virgiiliin yerine nokta konunca iki
yalmg ttimce olur. Ne var ki yazar, bu iki <jnermenin arasrnda bir ba$lantr
kurmak gerelini diigiindtilti iqin - nokta ileayrmaktansa - noktah virgtille
baElamayi daha uygun g<irmiigtiir.
Bir 6,rnek daha:
Hakikat, hayatm bizzat kendisidir ve ilimler, aslt bilinmeyen bu srrm
etrafinda yapilan tefsirlerden ibarettir.
(yakup Kadri Karaosmanofiu.)
(<ve> ballacrmn yerine nokta konunca iki ayn tiimce olur.
Bu incelemelerden gu sonuca varrlr:
Bagh bagrna bir tiimce otrmasrna karpm bir baflagla ya ila virgiil, noktah
virgiil gibi bii imle bir tiimceye baflananlara BAGIMSIZ ONERME ilenir:
Sen $arktn krntna girmeyen ktltastn; ddville daviile tavlarur, vurula vuru-
Ia ktriltrstn; yine her pargandan bir ktvilctm, herknilctmdanbir gim'
gek gtkar; ilahi bir kuvvetin, ebedi bir feyzin var ey Tilrk!...
(Ahmet Hikmet MiiftiioElu.)

Balrmsrz rinermeler, kuruluglan bakmrndan, yahng tiimceler gibidir.

Ba[rmsrz dnermeler iki tiirliidi.ir :
1) Sra dnermeler (bkz. n' 118);
2) Bagh <inermeler (bkz. n" 119).
118. SIRA ONgRl,IgrBR:
KlS; yanaklar solar, burunlar kuarr, dudaklar birbirini gimdikler,
kollar ve dirsekler giivdeye yapryrf.
(cenap gehabeffin.)

YaSlar kurur, iniltiler clurur, gukurlar dolar, yangtnlar sdner, mezarlar )

gdker, viraneler senlenir; her gey bitti sanilr, Yalruz kitaplartn ara' ("
smda hareketsiz duran barut tozlarm.a benzeyen yanlar, hattralar
baltr.
(Ahmet Hikmet MiiftiioElu.)
Birlikte di)Serdik bu uzun ),ollara erken,
Kag kerre safak sdktil ba da{larda gezerken.
(Faruk Nafiz Camhbel.)

Bu drneklerde virgiille, noktah virgiille birbirine ballanan dnermeler,

gekimli ytiklemleriyle ayn ayn lzneleriyte; birkagr.da tiimleqleriyie bagh
bagma birer tiimcedir. HiE biri tibiirtine ne bigimde ba[hdlr, ne de anlamca.
Sualanmalanfia yarayan virgiillerin yerlerine noktalar konunca yalmg tiim-
celer olurlar.
Bigimce de, anlamca ila birbirine bafh olmayan; bununla birlikte ara-
larma virgiit ya da noktafu virgiiikonulan bafrrnsrz iinerneelere SIRA 6Ngn-
MEler ilenir.
 SOZDIZIMI - TUMCE t23

Onermelerin sralamgma :
a) Kimi cilelerin ttirlti yrinden benzegmesi, sozciik saytsmm denk olugu;
b) Ytiklemlerin, gok kez kipteq oluqu:
c) Bu gegit kuruluglann uyardr$r kavramca yakrnhk sezgisi;
' g) Okunuga katrlacak anlamh sesin <inerraed,en dnermeye yiikseimesiyle
duygusal ezgiyi beslemesi:
d) Kerteli okuyugun esemeli anlayrga giiq katmasr... gibi etmenler yol
a9at.
Virgiillerin yerlerine noktalar konursa ttimceler yalnglagr, sralayr;n
salladrlr kavram yakrnhlr sez$isi silinir. Kesintisiz art arda geligin yavaq
yavag ytikseltti$i anlamh sesten, ezgiden iz kalmaz Bafrmsiz onermelerin
birbirini giiglendiren eseme zincfui gevger.

ry9. BA6Lr ONERMELER:

f. Bigimce baflr Onermeler:
a ) O z aman kalemler ktrtk, gr) zler yumuk, b oyunlar e{ili, a{ular kilitli idi.
'tdi" ekeylemiyle egit ddrt ad tiimcesi arasrnda diizenli bir ba[lantr
kurulmugtur. Hepsi de ayrr ayn "idi" ile bir balrmsrz dnerme olmaktadrr.
b) Ekseri bagkalan igin yagar, baqkalan u{runa |lilrsiln.
(Ahmet Hikmet Miiftiioflu.)

Bu dallarla kendirnize atlar yapar, cirit oynar, yarr;a gkar&k.

(Omer Seyfettin.)

Onermeler bigimce balkdn; yani birinci, ikinci ti,nermelerin ytiklemleri,

kip ve kigi bakmrndan, son rinermenin eylemine ba$hdr:
Ekseri baskalan igin yaS,r(stn), baskalart u{runa tili)rsiin.
Bu dallarla kendimize atlar yapar(dtk), cirit oynar(drk),yarrya grkardtk.

, Bu de$erde d,nermeler "ve" den bagka baflagiarla da srralanr:

Ne ktzt verir, ne dilniirii kiisttirtir.
I{em a{lartm, hem giderim.
Biiyiimiis de kiigiilmiis.
c ) Ney gintdi yalvarryor; gektiklerini, dertlerini anlatryor; hasretlerinden,
firaklartndan bahsediyor'
BiR iginr su (Refik Harit Karay.)

Noktah virgiillerle ballairan tig ba$rmsrz <inermenin <izneleri birdir:

NEY. Ba$rmsrz 6nermeler arasrnda bir ya da birkag ci$enin ortak olugu da
bir tiir bigim baflrhgrdu.
124 DiLBiLGISi

II. Anlamca ba$h iinermeler:

DdEi;s istemedi; barry kwrdu. Diiqmanltk i'stemedi; dastluk kurdu.
Diiqkiinliik sevmezdi; giigli) pldu. Hakstzhk ,sevmezdi; hak gdzetti.
ATATURK'U ozLEYI$ (Rugen Egref Unavdrn.)

Ben cle tarih okudzu'tt.; alemi elbet bilirim.

(Melrmet Akif ErsoY')

tsize bol bo.l ziya lcucakla, getir;

Diismek etraft gdrmernektendir.
(TevfiX< Fikret.)
' Bahgelerdebiitiindallar,.fecibir teslimiyetleson laPtskl.artnr ddkmiiy
' lercli Simdi yuttasrz tte musikisiz a{aqlarda 1,'slnlz gah qrrpt sefaleti
gatmdar,
(Cenap Sehabettin.)

Aheste cek kiirekleri; mehtap uyanmasm'

^-_i_._+ (Y.
GEZINTI .-_
Kemal BeYatlt.)

Bu tirneklerde drg ba!fufuk yoktur'. Yiiklemlerin kipqe ve kigice birbirine

benzemesi de gerekli de$ildir. Biqirnce baffu olmayan tinermeler, anlamca
birbirleriyle ilgilidirler. Bu anlam ilgisini iyice belirtmek igin noktah virgtl-
ooonltn
lerin yerlerine srayla igin, giinkii, bu yilzden.,." bap.Iaqlatrm koyafim;
yakqtlgml gilriiriiz. Bundan baqka, iyice bakrhnca gd'riiliir ki her ttimcedeki
rinermeler birbirinin nedeni ve sonucudur. Bciylece birbiriyle ilgili olair sdz
dizilerine anlamca haflr ilxrermeler denir.
Ekeylemin olumsuzu "depil"le kurulan tiimceler de anlamca bagfu $ner-
meler bigimine girer:
Bu sdzii sdyleyen Orhan de{il; Yalgm'dw.
Giil deEil; arkastnda kanh kefen(dir)
Sen misin, sen wtisin garip vatant
,Namrk Kemal.)

Bagh tinermelerin qu bigimlerde kullaurldrklart da gciriilik:

1) Anlamr pekiqtirme aynttsryla yineleme:
Helal et hakktru A{abey, helal ett
CELLO (Abbas Sayar.)

2) Onciil dnerrneler, temei dnermenin iilelerinden birini agrklar.

Zeka idi, incelikti, hiq birini arama onda.
III. "Kl" ile bafrlanan tinermelerr(bkz. n' 459):
{Jnutma ki qairleri haykrmayat't bir millet,
sevenleri toltrak olmus ciksiiz gocuk gibidir"rwr"u*et
Emin yurtlakur.)
 SOZDIZIMI - TUMCE t zJ

a) ki ile ba$lanan cinermelerin birgo$u anlamca -ili$, -ecefi ortaglarryle

kurulan yan dnermeler benzer:
Dediler ki rcstz kalan tiirbende
hqi gilller agml$ '
(Rua Tevfik Biitiikbafl.)

inandun ki siz bu iqi baqaracaksmtz.

Tiimceleri ki'den kurtarahm:
Isstz kalan ttirbende vahqi giiller ugtt{tm dediler (: soylediler).
Bu igi baqaraca{rmnrza in,andtm.
Temel dnermenin eylemi -di[i, -ecefi ortacr oldu ve cinermelerin yerleri
defigi; yan cinermeler de temel oldu.
b) ki ile ba|lanan dnermelerde -di[i anlarnr bulunmayabilir de:
Gittim o son diyara lci serhcddidir yerin.
(Yahya Kemal Beyatlt.)

... Bu biiytik dliilerdir ki, gok zaman kalbimdert tiliim korkusunu

slyfflyor'
(Yakup Kadri Karaosrnanoflu.)

c) ki ile baglananlardan dilek kipleriyle kurulan temel tinerme nedenlik

anlamr verir:
Qalrymahsrn ki baqarrya eresin. Bu kitah segerek cldtm lci size arma{an
edeyim. Gdrilp be{ensin ki sonra "aldandtm;' demesin.
Tiimceleri ki'den kurtarahm :
BaSarrya ernxen igin galrymalrctn. Size arma{an etmek igin bu kitabt
segerek aldtm. Sonra: "aldandtn" dememesi igin c)nce gdrsiln,be{en-
sin.
g) ki'den sonra temel rinermenin dii;mesi s<ize etkili bir duygu degeri
katar:
Kendine bakmayt bilm'ez ki"'
(Hiiseyin Rairmi Giirprnar.)

Kim bu cennet vatantntn u$runo olmaz ki feclal

(Mehmet Akif Ersoy.)

ki baflacr, anlatrma abafift katmaktadrr.

120. BAGLr oNERMELERIN EvLEMLEnINoT, eEKiM. - "ve"
ile virgiillerle baglanm4 dnermelerin eylemleri son (temel) dnermenin eyle-
mine uyar; kipleri bir olur. Onctl eylemler kigi, goiulluk ve bilegik zaman
takrlarr almamrysa son eylem gibi sayrlr. Bu olay, ancak ikincitiir kiqitakrlan
alan eylemlerde: mig'li gegmig zarlan, gimdiki zarnan, gelecek zaman, genip
zantan ve lereklik kiplerinde (bke. n'284) gtiriilmektedir.
 DILBILGISI

Acleta koquyor, beni elimden tutan uqa$t gekiyor, siiriikliiyordum.

(Cenap $ehabettin.)

. . .Uzerinde gtikten izlet vat. Onun igin bir kaynaksrn; onunigin sol-
mayacak kurumayacaksur Son neslin baqlan iistiinde ilk neslin
baglarr iistiindeki gibi hiir ve temiz yagayacaksrn ve Tiirklerden bir
son nesil tawrnayacak, gd,rmeyeceksin.
(Rugen Eqref Unaydrn.)

Ben burada
diri yiirekle do{acak
G6zleri rgrkh insanlarr bekleyecefim.
(oguz K6zrn Atok.)

Sabahlarr erken kalkar, hemen hazrlantr, ig bagrna koSartm. Usttin

bagalya ermek igin siz de otulunuzu, derslerinizi. <ilretmenlerinizi
qok sevmeli, tidevlerinizi izenle yapmahmrz.

NOT. yahng
tiimceye benzeyen; yani dilbilgisi bakmrndan
- tsirer
her qeyi tamam olan bafrmsrzlara iinerme (bkz. n' 122) denmesinin nedeni
gudur:
a) Ti.imce bagrnda olmayanlar biiyiik harfle baqlamryor:
b) Sona gelmeyenler nokta ile bitmiyor.
c) Balrmslz cinermelerden birieqmi; tirmceler dr; giiriiniigleri, yani
yaz;J:qlan bakrmrndan.bilegik tiimcelere benzerler (kz. n" I2t).

6zw
Baqh baqrna bir tiince olmakla birlikte virgi.ille, noktah virgiille ya da bir
bb ba|lagla bagka bir tiimceye aflanan sdz diziieri - ba$msrz $nermeler - iki
ttirliidiir.
I. Srra dnermeler. _- Bigimce de, anlamca d.a birbirlerine balh olma-
drklarr halde, daha gok, egitlikteri 96,z 6,ntne ahnarak atalarr$a virgill ya da
n
'ove' konan trimceler (iinermeler)dir.

II. Baflr iinermeler. Biqim ya d"a anlamca birbirine ba$h olan ttin:-
-
celer (tinermeler):
+. .
lKl turlucur:
1) Bigimce baflr dnermeler. onciil y{iklemleri, kip ve kiqileri bakr-
-
mrndan, son yilklemlere balh olan <inermeler.
2) Anlarnca baflr iinermeler. Bigimce hig bir baglarr olmamaktra bir-
-
likte aralarrnda nedenlik gibi bir anlarn ilgisi buh:nan tiimceler (<inermeler)
dir...
Konuyir bir de qu gemada toplayahm:
 SOZDiZiEIi * TU}ICE

BAGIMSIZ ONERMELER
Srra iinermeler Balh ilnermeler
ba$r
Bigimce Anlamca balh
rinermeler cinermeler
UYARMALAR:
I. Eqit kma tiimceler:
a) Nokta ile aynhnca aralarrndaki duraklamalar uzunca olur,
b) Virgiille ayrilrnca duraklamalar knalr.
Hangisi iistiin sayrlmah?
- Anlatrm; ses ve deyiq giizelli[i hangisini gerektiriyorsa onu iistiin
-
saymak, ona gcire imler koymak yerinde olur.

II. Bigimce bir olan iinernneler:

a) Nokta ile aynhnca, her yiiklemde kiqi ve gogulluk takrlariyla ekey-
lemleri yinelenek geregi bag gcisterir.
b) Aralanna virgiil ya da'ove" kenursa cinciil yiiklemlerin takianyla
ekeylemlerini kullanmak zorunlulu kalkar.
iistiin sayrlmah?
- Hangisi
Anlam, ses ve deyig hangisini gerekli krhyorsa onu.
-
III. Anlamca ba{h dnermeler:
a) Nokta ile ayrrhnca aradaki anlam ilgisi dtigtindiiriilemez.
b) Kimi yazariar, sonraki tiimcenin bagma gilnkti, fakat, mademlci,
bunun igin... gibiba!.laglar koymzrkla tiimceler arasrndaki ilgiyi belirtmeye
EahSrrlar.
c) Yazarlann kimisi de, bu ball:aqlan kullanmakla birlikte noktah
virgiil kullanmayr daha uygun sayarlar.
9) Birgok yazar da noktah virgiil kullanmakla gereken ilgiyi belirttik-
lerini ileri siirerek baElaq kullanmayr gerekli bulmazlat.
daha iisttin sayrlmah?
- Hangisi
- Baglaqlann kullamlmamasr anlamca bir eksiklile yol agmryorsa
(9) paragrafindaki yazadafi izlemekte kazang vardr: Fazla kullanmaktan
kurtuluruz; anlatrm daha duru olur.
Anlamda bir eksiklik seziliyorsa (c) paragrafindaki yazatlara uymak
yerinde olur.
Bu sorunda da zurlamr, ses ve deyiq giizelli$ini gciz dntlnde tutmak gerek.
 EiLE$iK TUMCELER

rzt. rirnglr rUnacE:

Kartalut befienmedi{ini karga[ar kaptyr.
(CenaP $ehabettin')

Kurban edip viicuc{umu ben rctht millete

Terk eyledirn hayattmt fikfr-i hamiyyete'
(Namrk Kemal.)

insan melek olsaydt, cihan cennet olurdu.

(Tevfik Fikret.)

$ecast arz ederken merd_i ktpti sirkatin sdyler.

(Ragrp pasa xv[[.)
$rneklerin her birinde ikler diiqiince anlatrlmrgtrr; yani her biri ikiger
iki$er <inermeden bileqmiqtir (bkz. n" 122).Bunlardan eylemsilerlevekoqullu
eylemle kurulan birinci iinermeler tiimleyici;gekimli eylemierle kurulan
ikinci tinermeler de temel <inermelerdir.
Bunlaln ikiger dnermeden bileqmig oldukiarrnr giistermek igin eylem-
silerini qekimli eylemlere gevirerek, ikiger ba$rmsrz dnerme ya da ikiqer ayrr
yalnry tiimce yapmak kolaYdrr:
Kartallar be{enmez; (kafat) kargalat kapryt.
Ben viicudumu millet yoluna kurban ettim. Hoyattmt hamiyet fikrine
terk eyledim.
Tiimleyen ve tiimlenen iinermelerden kuruhnuq siiz dizisine BItE$iK
TUMCE rtenir (bkz. n" 123 vs.)'
Onerrnelerin bilegtirilmesi; yani tiimcelerin dnermeler biqimine sokul-
masr siiziin krsalmasrnt, anlatrma krvrakhk ve tiirlti deEerler kazandrmasmr
sa[lar.
Anlat ttklar truz, y azmay u gahSry orum
Bu krsa anlatrm igerisinde iig edimi, i;i - iig dtigiinceyi - birlegtirmek
Tiirkgenin iistiin baqarrlarrndan biridir. Hig bir Avrupa dilinde bu kolayltk
yoktur.
 s0zDiziMi - BiLEgiK Tii116" it.,

122. 6NER.ME.
- Baqli ba;rna bir tilmce olmayrp bagka bir <inermeyi
tiimleyerek, ya da bir onerme ile ttimlenerek bilegik tiimce kurmaya yatayan
s<iz dizisine ONERME denir. Bir bileqik tiimcede yer almayan cinermeler,
bir diigiinceyi, bir duyguyu tam ve kesin olarak anlatmaya yetmez.
Her cinerrnede bir diiqtince anlat:dirr (bkz. n" l2l). Birbirini tiimleyen
dnermeler, gok kez, ig ige gegmiq gibidirler.
Bile,lik tilmcelerde iki tiir <inerme vardrr:
1) Temel cinerme {bkz. n" L24);
2) Yan ( : bagrnh) <inerme (bkz. n' 125).
Koca Ali sendeleyerek aya*a kalkn'
(omer seyfettin.)

tiiincesinde iki ayn qey anlatrlmaktadrr (bkz. n" 121):

l) Koca AIi sendeledi.2) Koca Ali bu durumda aya{a kalktr.
Bu iki tiimceden birincisinin yiiklemi sendeleyerelc biqiminde eylemsi
olunca iki tiirnce, birbirini ttimleyen ve igige gegen ikirinerme oLmugtur. Bun-
lardan:
Kalkn eylemiyle kurulan iinerme, temel cinermedir.
Sendeleyereft eylemsisiyle kurulan da yan rinermedir. Bu incelemeden
$u solluca varrhr:
" Bileqik ttimcelerde eylemle kurulanlar ternel cinerme; kogullu eylemlerle
ve eylemsilerle kurulanlar da y&n: balrnL cinermedir (bkz.n'125, 128).

123. BiLE$irc TUUCEDE ONERME SAyTSI:

a) Her bileqik tiimcede ancak bir qekimli eylem vardrr; yani bir tek
temel cinerme bulunur (bkz. n" 122).
b) Bir bilegik tiimcede kag eylemsi varsa o kadar yan cinerme vardu.
Kogulln (qarth) eylernler de - eylemsiler gibi * yalntz yan dnerme kurmaya
yarat.
Yan cinermelerin sayrsr iqin smr yoktur:
O vakit tazgdrn giirtiltiisii iginde ince bir sesin anlagthnaz bit qeyler
sdyleyetelc inledifiini igittik'
(Reqat Nuri Giintekin.)

Uq yan ve bir temel cinermeden birle;mig bir bilegik ttimce...

Irmala giden yol, kasabadan kurtulunca, gdz atabildi{ine uzqnan
sonsuz ;eftali bahgeleri arasrndan gegerlidi.
(Refik Halit Karay.)
Bu <irnekte dcirt yan, bir de temel <inerme vardrr.
Eski yazi dilimizde tiimceler pek uzundu. Bu uzunluk, birgok yan dner-
menin birbirine ve hepsinin birden temel dnermeye ballanmasrndan ileri
130 DTI,BiLOISi

geliyordu; yani Divan dizyazr iistasr, qekimli eylemler kullaurp yafung krca
tiimceler kurmaktansa eylemsiler kullanarak tiimceyi elden geldilince uzat-
mayr ustahla daha yakrqr buluyordu.
Bugtin uzatrlmrg tiimceler pek tutulmuyor. En giizel tiimce ,fazla sdzciik
kullanmadan, diigiinceleri konuqma dilinin dofalk[r iginde anlatabilendir
(bkz. n' 3l-II).
124. TEMEL ONERME ve YERI. - Bileqik tiimcelerde eylemlerle
kurulan cinermelere tennel tjnerme dedik (bkz. n" 122l1)' Temel cinermeler
kwallr tiimcelerde sonda bulunur (bkz. n" I25):
Koca Ali, kamasan gdzleriyle kaptsmm temiz eSifiine bakn'
' (Omer Sefettin.)

Dsha di)nkii Sair, iislubuna si)rdii{i) alacah renklerle bir hafta iginde soluk
bir elbise zavall$ma diigerken <<Homeras>> saf bir billur ehramt gibi,
hdld gi)neqin rytklarrru giinege aksettiriyor.
(Ahmet llagin.)

Kanatlarmt rytkta harap eden pervanelere de$il, karunl*ta gdstermeyen

yarasalara actrur
(cenap gehabettin.)

Atatiirk devrimlerfutin ana hedefi, bu milleti hiirriyete varmalctanaltko'

yan engeileri ortadan kardu'msrctt
(Falih Rrfkr Atay.)

Temel iinermenin yiiklemi ad soylu da olur (ad tiimcesi):

insanm basmt dinren'rek gibi, gdniir dintendirme!, *
,1!r^?:ilti.o*r.,

Temel tinerme devrik de olur:

. . . Bwralar ct gi;p geldi1imiz anayttrdun gilzel gilnlerinden izler tatryor
devip,dolasmtqtarr,rK!,X"*:Kf#"::Jy,i"ilif 'r^{;'*^*

Temel tinerme hem ad soyludur, hem de devriktir:

Dil r\evrimine kary kayanlarm bilyiik go{unlu{unun ga{tmtztn gergek-
lerini kal&ramayanlar arasmdan gtkman da bundandtr belki.
(Tahsin Yiicel.)

125. YAN ( :
bagrnh) ONgRMp. Eylemsilerle ve koqullu
-BAGINLI
(garth)
eylemlerle kurulan dnermeye yan yalut ijuerme denir (bkz. u"
122, r23).
Kuralh tiimcelerde yan duermeler, temel bnermelerden dnce gelir.
Geliqigiizel konugmalarda, koquklarda temel <inermelerin yerleri de$i-
gebilir (bkz. n" 110).
 sbzDlzlwl - BILEFIK TUMCE t31

Alkemtz ondan aldt, da{ deviren htzmt.

(Faruk Nafiz eamhbel.)

O Suh a{lar bugiin kasr4 $eref-Abad'a geldikge

O nusanug giinler hatr-t nasada geldikge.
(Yahya Kemal Beyath.)

Gelsin kiiEilk bodrumda topra{a gdmillii kilplerde serinlemis Kayryda{t

suyu ile t)e nane yapra{tyla biisbiitiin midevilegmiq limonatalar:
yahut stkilrnrs frenkilziirnii Serbetleri!...
. . . ocayipti bu toplantilar; fakat hastu do{rusu, Mtinakasastz ve hare-
ketsiz gegerdi. Yiiksek sesle kimse kanuSmazdr, ne de ace:ls ederek.
Karavr
gu drnekte devriklik antatrmadegieik bir hava o*-ru:;;i;:it
Hiiniyet en giizel nimet-i itahiyedir, e{er suiistimal olunmazsa, Hiirriyet
'esaretten muzt olur, itidali tecayiiz ederse.
HURRIYET 1868 (Ziya paga.)

126. ciRl$lr ruucE (ruMcEMN o6E olUgrr):

L Yan iinermeleri:
a) Temel <inermeye 6are, nesne, tiimleg olan;
b) Ya da bu d$elerden birini tiimleyen bilegik tilmcelere girigik tiimce
adr verilir (bkz. n' 128).
II. Baprmsrzlagmrg tiimceler de (bkz. n' 117) scizigine girer ve temel
dnermenin dlelerinden biri olur:
a) Tevfik Fikret: "yiikselmeyen di.iSer" diyor. Siz bu "yilkselmeyen
dilSer" i nasrl agrklarctnrz?
Bu a paragrafindaki tiimcelerde "ytikselmeyen dilSer" ve "yfikselmeyen
diiser'i" stiz dbekleri iliiz tiimlegtir.
"Yalruz duyan geker" derim, en dofiru sdz budur.
(Yahya Kemal Beyath.)

Bu ttimcede de "yalruz duyan geker" tiimcesi iliiz tiimlegtir.

b) Kaqtntrya sebeptir zannedilerek kiigkteki kanncalarrn itl0f edilmesi..
ATATURK,UN HASTALIdI (Rugen EEef UnayrLn.)

-- Bu ttimcede de birinci cinerme dznedir.

c) "Yiikselmeyen diiger" den ne anhyorsunuz.
... bagarrszhk olunca, mesele hemen, ben yapl.tn sen yapttnla ddn-
mek iizere iken...
(F'alth tufkr Atay.)
 DILBILGISI

iki drnekteki balrmsrz rinermeler dolayh tiirnlegtir.

g) Balrmsrz cinerme, ilgeg tiimleci de olur:
Tevfik Fikret : " yilkselmey en diiqer'ole ne demek istemiqtir ? " Yiik sel me-
yen diiqer" gibi izdeyiqleri ancak biiyiik adamlar s<iyler.
Anlatacak gibisiniz. Seviniyor gibi glrtikttj.. Anledrm gibi... @kz n"
441-T). Kadtn, kt)tii lokrnalar yutar gibi, hryktrklannr igine attr.
d) Ba[rmsz ,6nerme, ad takrmrnda tiimleyici olur (bkz. n" 153 l3):
" Yilkselmeyen dilg er" in anlamrnr acsklayntz.
"Yalntz duyan yagar" s<izii derler ki do$rudur.
(Yahya Kemal Beyath.)

e) Ba$rmsrz tinerme zaman belirteci de olur:

Dedi: goktcm beridir vardr benim bir derdim.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Tiirk ulusu ytllardr,bir kurtancr bekliyordu

f) Deyirnleqmiqbalrmsrz dnerme belirteq olur:
Az kal&, az kalsm diigiiniiyordum.
g) Ba[rmsrz cinerme durum belirteci olur:
Hastal$tmt duyunca kosup gelecek sanmigtm.
E) BaErmsrz dnerme, temel dnermenin <ifelerilden birini agrklar (bkz.
n" lI9-ll2).
127. ARAONERME. ARASOZ.- S<ize bagladrktan sonra kimi kez
usa, s<iylenmesi gereken bir diiqiince geliverir ve tiimcenin arasrna girer.
Konugmada da, yazrda da rastlanan bu agrklayrcr s6z1er, iginde bulundukla-
rr tiirncenin ci[esi olmazlar.
Bd,ylece:
Tiimce araslna giren ve 6!e olmayan siizlere araiinernte, ye cia arasdz
denir:
Hak haksrzhgr, do$ru yanh;r iyi k<ittiyi.i, geg de olsa, nlhayet yener.
(Falih Rrfkr Atay.)

Cihan yrktlsa, emin ol,bu cephe sarstlmaz.

Akif Ersoy.)
.(l\fehmet
Ankara'da tedavi devam etmig ise de her geyin gerektigi gibi yapd-
maslna, itraf etmeli ki, tam riayet gdsrememiqtir.
arRrUmUN HASTALIGI (Rugen Esref Unaydrn.)
Analar haylaz goquklannr - ihtiyaclartnt anlamts gibi - daha gok
severler'
NI,..IJN (Refik Halit Karay.)
 SOZDIZIMT - BILE$IK TUMCE I33

Bir g1tn, bilmem ne sebeble,birlikte krglalarrna gittik.

Biz - Simdi ellisine varanlar, elliden titedekiler -- gcizlerimizidinyaya
bir ,ozgun havasr iqinde aqtrk'
ATAT'RK (Farih Rrfkr Atay.)
Bir istanbul gogulu - diinyantn .neresini gezmis, neresinde ya;qmry
olsa - yine istanbulu diigiintir.
it cUN (Refik Halit Karay.)
Kansrz gehresi-sev ingten mi, utand$t igin mi - dnce al al oldu sonra
morardr.
Nir,cUN rI. (Refik Halit Karay.)
O stalarda, herkes Siidet bdlgesinin Almanyaya verilmesiyle Hitler'
in tatmin edildi[ine - zira bu zat, arttk Avrupa kttast ilstiinda talep
edece{imbir karry toprak yoktur, dernigti- ve ikinci cihan habinin
dnlendiline inanmrg bulunuyordu.
ZoRAKi DiPLOMAT (Yakup Kaitri Karaosmanoglu.)

Ben de, herkes gibi, )nsezimin beni hig aldatmadrlura inanrrrm.

(Melih Cevdet Anday.)
' Deyimler de ba$h dnermelerin arasrna girer:
Okudum yazrcrnl, ne yalan siiyleyeyim, hig de koltuklanm
kabarmadr.
BEN (Ataq.)

italik harflerle dizitmig krsrmlar birer arasdz,

aradnermedir.
Araiinermeler, gok kez,agrklayrcr koguntu (apposition) g<irevinde bu-
lunur:
Orhan, diin tanrytt{tmtz goguk, kargrmua grktr.
Bu kullamga eskiler (tatf-r beyan atf-r tefsiri) delerdi.
Yazrhgr:
a) Ararinermeler, krsa olursa, iki virgiil araslna ahnr.
b) Uzun olur, ya da daha iyibelirtilmesigerekirsiikikrsa gizgiarasrna
ahmr (yukanki drneklerde bu ahmg iyice gdziikmektedir).
Bir sdz <ibeginin ara6nerme olup olmadrlrnda ikircimlik bag gd,sterirse
o <ibek okunmadan gegilir. Tiimcede eksiklik oLn-uyorsa arascizdtir, aradner
medir.
Bunun igrn arad'nermeli yalnrg tiimceler bilegik sayimaz.
 YAN ONnRMELERIN c0npvr,Pni

Yan (: ba[rnh) cinermeler, eylemsilerinin gegitlerine g<ire tiirlti giirev-

lerde kullamlr:
128. ADEYLEMLERLE KURULAN 6NgRh4BrER. Adeylem-
-
ler, tiimcelerde adlar gibi gdrevlidir. Onun igin adeylemlerle kurulmug dner-
meler (bkz. n" 379):
a) Temeldnermenin dgelerinden biri olur; yani birer ad gibi, temel
dnermenin ciznesi, nesnesi ttimleci olur:
Yiizmek bilmeyenleri korkutmak, denize itmek, iizerlerine su serpmek
6dettir. (<izne). (Ahmet Rasim.)

Gergek kawlarmr geweye bildirmek kiqinin boynun borcudur.

Yalwz be{endi{imizi ti{mek, savunmak yetmez (<izne), (Atac.)

Bilgiiniin isini yarma brakmak tembellikten ileri ge11i (6zne).

Sevim'in okula gitmesi, arkadaslartnt gi)rmesi gerekmigti (dzne).
D er s e girmey i g ini z Ofretmenim i zi iizdii (iizne)'
Bahgede oynamay kararlaqtrdrk (nesne),
Ben bu konuyu hemen 6{renmek istiyorum (nesne).
Bu ak6am bize buyurmamzt babam rica ediyor (nesne).
Turgut'un okuyuSunda bagkalft var (dolayh tiimleq).
Burada oturup galrymantza kim kangabilir (dolayh tiimleg).
Bu bagarryt gece giindiiz galrymakla elde etmigti (ilgeg tiimleci).
Daha verimli galrymast igin aygttnbir alan bulmahydr (ilgeg tiimleci).
b) Temel dnermenin dlelerinden birini tiimler; birer ad gibi temel 6ner-
medeki 6anenin, nesnenin tiimleglerden birinin tiimleyicisi olur:
ise erken gitmenin faydast pek goktur. (Ozneyi tiimliiyor).
iqe erken gitmmin faydasmt herkis bift'r. (Nesneyi ttimltiyor).
ise erken gitmenin faydastna o da inanfu. (Dolayh tiimleci tiimliiyor).
c) Adeylemler, kurduklarr dnermelerle birlikte tiimlenen de oiurlar:
Gelecek hafta bagrnda Okullartn aplmast kesinle$ti.
Toplantrya Orhan' tn gelmeyisi hepimizi iizdii.
 s0zDlzlMl - BILE$IK TUMCE 135

NOT.
- -mek'li ed eylemler belirtili tam lamalarda tiimleyen ve tiilenen
olmadrklarr iqin bu gdrevlerde kullamlmazlar.
129. ORTAQLARLA (: srfateylemlerle) KURULAN ONERME-
MELER. Sfat eylemler (: ortaglar ) tiimcede srfatlar gibi gdrevlidirler
-
Onun igin ortaglarla kurulan dnermeler (bkz. n" 380):
a) Temel dnermenin dlelerinden birini ttmler; dnerme, biitiin iige-
leriyle birlikte bir srfatmtg gibi, temel cinermenin <iznesini, nesnesini, tiimleg-
lerinden birisini niteler:
Masa iizerinde ugilmry bit harita vardrr, (tizneyi)
Gelecek yazr bekJoyiniz. (nesneyi)
Mazotla galqtr bir motor aldrk. (belirsiz nesneyi)
Acafitn sdnmeye baElayan ategine baktr. (dolayh tiimleci)
Verece{i para igin faiz istiyor (ilgeg tiimlecini)
b) Adla;mrg ortaglar, kurduklan cinermelerle bilikte temel dnermeye,
olur (bkz. n' 182, 183):
cizne, nesne, tiimleg

Sergeden korkan dan ekmez. (6aredir)

Stnava girecekleri gaprntz (nesnedir)
BaEa gelmVal ne denir? (tiimlegtir)
c) Adlaqmrq ortaglar, dnermeleriyle birlikte ad takrmlarma girer:
igini gilzelce yapantn baEann .d;stin olur.
$u drneklerde de belirtme ortaglarr, tiimcelerinin 6znesi, nesnesidirler:
Onun gidece{i anlaqrldr. Senin neler yaptgrru iilrendik...
(bkz, n' 130).
130. BELIRTME ORTAELARTYLA KURULAN OttsRN,rBrnn.
-ilifi ve -ece$i orlcaglan, kendilerinden sonra gelen dnermelerin cigelerinden
birini belirterek tamlat; yani sonraki dnermenin dzresine, nesnesine,
ttmlecine belirtme sfatr olur (bkz. n' 388):
(Koca Al1)... Yolun gegti{i tahta kdpriide durdu.
Anadolu'da u{rama&fu qehir kalmadr.
(Omer Seyfettin.)

Biitiin ihtiraslartn sustu{u, yalruz elemin yarah bir kurt gibi uludu{u
bir <iltim evinde...
nin HUKUU cECEsi (Yakup Kailri Karaosmanofilu.)

Okullarm agilaca{t giinler yaklagryor.

Bir adr tiimlemeden kullanrlan ya da durum takrlarryla gekimlenen
belirtme ortaglarr srfathk gcirevinden kayaflar (bkz. n' 182, 183). Biiyle or-
taglartn rizreleri kendilerini tamlayan adlar ve adrllardr:
 DILBILGTST

Bu iqi onun bagaracafi;tdrphelidir.

Orhan'm gittigini duydum. Senin gidece{ini de stiyiiiyorlar. (Sizin)
geldi{inize sevindim. (Bkz. n' 388 kullanrhqr).
Ortagla kurulan yan 6nerme, temel cinermenin <iznesi, ttimleci olur ya
da bir dnermenin cilelerinden birini tiimlerse bilegik tiimce, girigik saydtr
(bkz. n' 126-I).
BAGLAMA ULACIYLA (ip yapdr ulaela) KURULAN ONpn-
131.
MELER. Tiimleyici delildir. Anlam bakrmrndan ba$msrz dnermelere
benzer (bkz.
- n' 117):
Aralarrndaki aynhk ikidir :
1) Bafrmsrz $nermelerin yiiklemleri gekimli eylem; bunlalnki eylemsi
olur:
2) Ba[msrz dnermeler, bafilaglafla, virgirl, noktahvirgiil gibi imlerle
baplam;bunlarda ba[lamayr -ip eki yapar. Bu ekialan ulag, kendinden son-
ra gelen eylemin, eylemsinin egiti olur:
Asmarun altrnda birleSip sciylegiyorlardr' Nihayet bir defa kazaya
varry hakimden damgma$a karur verdiler' Hafta iqinde. Hiismen
merkebi yan:ura altp yola qrktl
(Refik Halit Karay.)

<irnesinde italik harflerle dizilmig tig ulacr kendilerinden sonra gelen eyleme,
eylemsiye benzetelim. Aralartnada virgiil yahut "ve" koyahm. Anlamda hig
bir de[iqiklik olmadrfrm gd,rtiriiz (bkz. n" 391).
3) Ba$lama ulacr kendisinden hemen sonra gelen eylemle * deyim biqi-
minde - cibekleqmi$se ayn bir <jnerme kurmuq sayrlmaz:
Vanm yo!'unu birkag ay iqinde saQtp savurmus, Softada ne varsa
silip silpilrdil.Hava soluk; bebe[i sarry sarma]ayrntz. Gezip tozaru.
Evirip gevirdiler. Bitip tiikenmedi.'.

DURUM ULACLARIYLA KURULAN ot\gnN4prpR. _-

132.
Kendilerinden sonra gelen yiiklemin - eylemin, eylemsinin - durumunu bil-
diren belirteg olur (bkz,n'392):
Yeme[in sonuna dolru sadrazam, misafirine ve cevat Paga'ya baka-
rak ikisini de meraktan kurtaran tek ciimlesini sciyledi.
(Falih Rtfkt AtaY.)

Dumlupmar iistiinden yoL' ararken denize

qd}tii savletimizden diigmanla dolu dallar.
(Kemalettin Kamu,)
 sozDlzlMl - BILE$IK rUMCE 137

133. ARTqIL ULAQ, nirinuB ve ZAMAN ULAQLARL Bu

dcirt ulag, kurduklan <inermelerfe birlikte kendilerinden sora gelen yiiklemin
-
-
eylemin, eylemsinin olug zamanlartm, birer ydnden belirten belirtegler
olur (bkz. n" 393,394, 395 vs.):
Bir adtm kaltncr onil kryafetinden tamdrlar.
iS^" baqlayah yarlm saat oldu.
Kapdan grhncaya dek konugtuk.
Dedem koynunda yatt*ga benimsin ey giizel toprak!
(Siiieyman Nazif.)

Turgut'la tamsmadan 6nce ayn otururduk; tamsttktan sonrabk atada

oturmaya baSladlk.
134. NEDENLiK ULACIYLA KURULAN ONBRIvIB de kendisin-
sonra gelen yiiklemin yaprirg ve olugundaki nedeni belirten bir tiimleg olur
(bkz. n" 397):
Bu gece ctyduthk gr)zlerimi ittcitti{t igin,lantbamr sondiirdiim.
. QALIKU$U (Re$at Nuri Giintekin.)

Diiqiincelerinizi be{eb di{inden babanrnn yrtzi giildii.

135. KO$UL ONERMESI. Bi.itiio gekirnli eylemlerle kurulanlar
temel cinerme olduklarr halde:
-
a) Dilek-kogul kipiyle (bkz. n" 282-VII);
b) Ekeylemin kogul kipiyle (bkz. n' 358-VI);
c) Eylemlerin ko;ul gekilleriyle;
9) Dilek-koqr.ll kipinin dykiileme, s<iylenti qekilleriyle - -se ekini almrg
kiplerle ve bileqikleriyle - kurulan cinermeler ancakyan cinerme olur. Bunlara
tinerti - kogul cinermesi - denif.
Qalrys a baS'ar*. Qalryr sant baS arr ttn. Q alry ry or s a dokunmay m.
Qalrysaydm baEarwchn. Qalrysaymry baqarmntq..
Hava giizel ise (giizelse), iqiniz de yoksa kra grkalrrn.
insan melek olsav& ciham cennet olurdu.
(Tevfik Fikret.)

Kadm galrymazsa fikri yiikselmez;

Kadtn ytikselmezse algalr vatan.
(Ziya Giikalp.)

$art olsun... kim hapSrtrsafalakaya yatfffftm.

(Omer Seyfettin.)

Gciriiliiyor ki bu bilegik tiirncelerde ikiger yargr vardrr:

138 DILBILGISI

Birincisi b aqlam, tasag (protase) diyebilecelimiz oranlama (suppositifl

bildiren dnerti (ko;ul dnermesi);
Ikincisi kogula balh sonug (apodose) tur:
igin yoksa gahit, paran goksa kesil ol.
(Atalarsiizii.)

Aya{ma ta6 dokunsa benden bilir-

Ben 6li)rsem bayra{tmtn altmda i)liiriim; guradan guraya ktmidamam.
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kailri Karaosmanollu.)

Kullanrg 6ze[i[i. Koqullu eylemlerle kuruLnug yao dnefmelerden

-
sonra gelen temel $nerme yiiklemleri gegmi$ Tprman kipli olmuyor (yukal-
daki drneklerde gdriildiigii gibi). Ancak:
I. a) Kogul kiplerinin iiykiileme ve stiylentilerinde;
b) Gegmiq zaman kiplerinin koqullarrnda;
II. ise (-se) ekeylemi - anlam kaymasryla - baElaq gdrevinde kullam-
lrnca temel ijnermeler geqmi$ zamal kipleriyle de kurulabilir ftkz. n'484).
III. Devrik ttimcelerde kogul cinermesi sona da gelir:
ya ben nasil yagartm siz ijlilrseniz
(Tevfik Fikret.)

Kopullu dnermelerde anlam iizellikleri:

a)Soruadrlr,koguld,nermesini-diigiiniilenbiltiinolasilarrkatmakla
berkitir:
Gi,niil kimi severse gi)zel odur.
Cemaat ne kadar gok olsa imam bildi{ini okur-
(Arararsiizii.)

Ne ararsan bulunut derde devodan gayti.

(RagrP Paqa. X\IIII.)

b) Dilek*ogul kiplerine "mi?" soru eki ikircimlik ayrrttsr katar:

DiJnsek mi bu agktn gafa{tndan
Gitsek mi ekalim_i leyale t
,nnmet Hasim.)

c) Baglamda kogullu kip tekrarlanu, sonlam o eylemin geni$ zaman,

gelecek zafran kiplerinden biriyle biterse olasrhk ayrttsr berkitilmiq olur.
Bu isi yapsa yapsa orhan yapar. Bu parayt veyse verse ayhan vere' .
cektir...
$u bigimde de kullamlr:
Bu igi yaparsa Orhan yapari bagkasr yapffiaz (yapamaz)'
 sozDIzIMI - BILE$IK TUMCE 13e

9) Sorulu kogul kipinclen sonra o eylemin emir ve istek kiplerinin gel-

mesi, anlama kesinlik de[eri katar:
Ne derlerse desinler ben yapaca$rmr bilirim.
Ne olursam olaytm; onlara boyun e$meyece[im.
Kim yaparsa yapstn; kdttliik kdtiiliiktiir.
d) Yeterlik bileqi[i geniq zamamn kogul qeklinden sonra emir kipi kul-
lamhnca olanaksuhk kavramr iyiden iyiye belirir:
Bu srkrntrmn umumi ahlak rtzerindeki tesirlerini herkes g<iriiyor, iqi-
tiyor, biliyor. Yazabilirsen yaz! Sdyleyebilirsen sdylet Politikamn
pengesi kaleminizde ve dudalulzdadr.
(Falih Rrfkr Atay.)

Yapabilirse yapsm da gdrelim.

e) Kogullu eylemlerin "gerek" sdzciiliiyle dbeklegmesi de srk gciriiliir:
. . .btiyle"olsa gerek.
f) Kogullu eylemlerden sonra (e ! a!) iinlemleri sd,ze krzgrnhk ya da senli
benli konugma ayutrsr katar (bkz. n' 491-ID.
g) Ko9u11u eylemlerle kurulmug bilqik tiimceler, karqrt diigilncelerin
anlatrmrna y at amaktadt.
Ig dedilerse gegmeyi kurut demediler.
(siiyrence.)

iyilik et denize at; baltk bilmezse Halik bilir.

(Atalarsiizii.)

Zer'diiz palan ursan egek yine esektir'

(Ziva pasa. XD(.)

h) Dilek-kogul kiplerinin - anlam kaymasryla - ana kavramlarrndan

uzaklagtr[r da g6rtiltr. Btiyle tfimceler bigimce kogulludur. Ne var ki an-
lamca kogullu sayrlmasr yersizdir (bkz. n" 376'Y):
A$larsa anam a{Iar, kalam yalan a{lar.
$u ttmcede dilekten, koguldan gok, iizgfl anlamr var:
Koyunlar diiz yerlerde otlamayt sever; keqilerse kayalara ttmanmak'
tan hoSlarur.
o'oysa"
Bu ttimcede -se (ise) yukanda gtiriildiigii gibi - "de", ba$laE-
larr gibi -
afrmsrz 6nermeleri a$lamaktadt.
NOT. Dilek-kogullu eylemler, <inermeler:
-
a) Dilek belirteci kegke ile (bkz. n' 414);
b) Kogul belirtegleri e[er, payet ile pekiStirilirler (bkz. n" 424).
 TUNIcEDEN SOZCUK DU$MESI

t:0. SOzCi-ll( nUgvrBsi. Anlatiqta eksiklik brrakmadan, elden

geldilince az s<izciik kullanmak, -fazla sozcikleri tiimceden atmak yararlt-
drr. (bkz. n" 82). Diigiiklii scizler vurguya, tonlamaya daha elveriqli olur.
Diigen dlenin, kalanlara sinen anlammr anlak tiimler; duygu ve imge de[eri
de tistiin olur.
Tiimceden yerine g<ire:
a) Ozne diiqer:
"- fltygvl ne yaptyor ?" sorusuna kar;r :
"- Uyuyor." denir ki (Turgut uywyor) demektir.
Qekimli eylemlerde kigi takrlarr <izneyi iyice belirttigi igin kigi adrh olan
<iznelerin diigmesinde hig bir sakrnca g<iriilmez:
(Ben) Ankara'dan geliyorum. (Siz) Yartn kra gideceksiniz. Kimden
, d{rendiniz ?

Ancak s<ize agrkhk vermek, kiqilerin tizerine dikkati gekmek, ya da ozneye

pekigtirme ayrtrsr katmak gerekince adrl olan <izneler kullarulr:

::;rkieireriyre kururm uq uimcererd en .znenin

":;:::::":;:,:'
diigmesi, diigiinceyi genigletir ; duygu delerini artilr :

Hem li)zumlu imis de muhtarltklan neden kaldrytlilar ? Yeniden koy-

madtkga yapalnayacaklarmt nihayet anladilar. Anladilar ama, i)y'
Iesini bir daha kurarnazlar'
Gefik Halit Karav.)

Miikenunel tnsan diye bunu yapana derler.

(Re$at Nuri Giintekin.)

Konuqmaiarda, sciziin geliqi de, kimi kez, ciznenin * 6zne ile birlikte
kimi <ifelerin - kullamlmasrm gereksiz krlar; krsa yamtlarda bu oluq srk
gorulur:
hazrlantyorsun? daha sabah olmadt. Nereye gideceksin?
- Nigin
Okula.
-
 s0zDizIMI - BILE$IK rUMcE 14r

Bu aksam sinemaya gidelim mi?

-
OIur.
-
b) Yiiklern dtiger:
Kim uyuyor ?
Turgut : Turgut uyuyor.
-
c) Yiiklemin ekeylemi diiger (bkz. n" 86 12. b)):
Bugiin bayram. Ttirk gelene{ine gdre dargtnlartn banEtt$r, yiiz yiize
gelmek istemeyenlerin kucaklast$t gi)n...
(Falih Rtfkt Atay.)

ilaht kabut senden, ret senden; gifa senden, dert senden.

(sinan pa$a. XV.)

Bir de, gift ath arabayla dedemgile drineriz. Atlarrn biri bakla ktn,
biri doru.
(Giilten Akm.)

I q) Ozne de, yiiklem de diiger; nesne, tiimce yerinitutar:

Turgut neyi al&?
- Topu. : Turgut topu alfu.
d) Tiimcenin biitiin ti$eleri dtiger;yalnrzbir tiimleg kalr:
Turgut topu kimden al&?
- Yalgm'dan. : Turgut topu Yalqm'dan aldr.
-
e) Kimi kez ttinnceden bir belirteg kalrr; bir diigiinceyi,bir duyguyu,bir
yargtyt eksiksiz olarak anlattr$r iqin bir tiimce saydu:
Yalgtn'dan topu aldt mr?
- Turgut,
Evet. : Turgut, Yalgmdan topu al&.
-
f) Konugmalarda biittin sd,zciiklerin dti$tiEii; yijiz, goz, el imlerinin bir
diiqiinceyi anlatmaya yetti$ de gdrilliir (bkz. n' 1):
uyantkken riiya gririir, uykuda iS yapartm.
sagmasml dinleyen kimse - stiyleyenin us ve elitim durumuna g<ire - ya qaka
sayar, gi.iler; ya alayla kargrlar; ya da sciyleyenin deiirdiline inanarak
dudak biiker. Bdyle sey olur mu? anlamtna gelen imler yapar. Bu imler
de yapanrn ne demek istedilini iyice anlattt!:iginbirer tiimce sayrlmaya deler
Yazrda bu imler, yerine g<!re:

-!..?..
- ?!.
-
gibi noktlama imleriyie g<isterilir ki buniar da birer tiimce demektir.
142 D1LBILGISI

Bir cirnek:
efendi bilmezsin bu "Kerim Qesmesi" bize ne isler agtu
- Ah Ne qeqmesi dedin?
- Kerim
Qegmesi.
- Yanlry olacak kdylii a{a. Bunun arh Kerem Qesmesi de$il mi?
--- Yoooo.
-!!!Nasil olw"Efendi? Ceddimin yapt$t gesmeyi bilmezolurmuyum?
- (Akagiindiiz.)

Bir iirnek daha:

Tam bu dakikada berber diikkanmdan bir baEka arkadaq gktt:
--Sen daha sa! mrsm? Ben seni tildii biliyorum... diye alaya bagla&.

- !!???
O, kahkahayla gillmekte devam ederek elimi stkryordu.
-- Maamafih ben zerre kadar telaSa diigmedim.'. Senin bir bdyle miina'
sebetsizlik yapacak kadar ahmak olma&{tm biliyorum...

- O!t?2? mendebur bir waltluk igin kendini r)ldiirece$ini diisiinmek

- sanakadar
halcaret olurdu.
!!???
-
Bu defa birinci arkadas sdze karrytt:
Evet, ben de pek ihtimal vermemi1tim
- AHRET DdNU$U (Reqat Nuri Giintekin.)

g) Ad takrmlanndan da s<jzciikler diiqer (bkz. n' 155).

137. DL$UKLU ANLATIMLAR. Az stizle gok qey

anlatma gereli,
-
her alanda tiimce deferli krsa scizlerin gittikge yaygrnlagmasma yol agmrqttr :

1) Tabetalar, reklamlar, afigler bu tiir krsa s<izlerle alata grkmaktadrr:

ig Bankan, Kiraltk Oda, Sattltk Ev, iki Filim Birden, Toptan Satry,
Ucuzluk..,
Bunlarrn her biri tiimce de[erindedir:
ig Bankasr:... bu binadadu.
Kiraltk Oda: Bu evde kirakk oda vardr. Satiltk Ev.' Bu ev satiltktrr.
ikt ptlrn Birden: Bu sinemada iki fitm birden gtisteriliyor.
2) Son otuz krk yrl iqinde diisiiklii kullanq artmrqtrr:
i; nanka adlan: Eti Bank, Siirner Bank, Pamuk Bank...> Etibank...
b) Spor kultpleri: istanbul Spar, Eskisehir Spor... Demir Spor... Bu
sdz dbeklerinin sonundan kuliibii srizcti$iintn diigiiriildiilii agrktr. Bu dtigiik-
 SOZDiZiMi - BILE$IK TU}ICA 143

liikle krsalmrg cibekler, birteqtiribniglerdir; bciylece bitiqik yaz{maktadtr;

istanbulspor, Bursaspor $ekerspor... (bkz. n' 240. ID.
' 3) Yiiklemsiz kullamlan, vurgu ve tonla duygular katrlan tiimceler, gok
kez, yiiklemli tiimcelerden daha dokunakh, daha giiglii olur:
HdlA igin igin yardakgtltk, hdld sinsi miirailik, hdld gizli gizli getecilik...
Hdld onlara tabasbus, onlara riya, onlara dalkavukluk...
KiRPiNiN DEDIKLERi (Refik Halit Karay.)

Anlatrqta bir eksiklik brrakmarhkga, yerine gOre, tiimcenin her iifesi

iliigebilir. Tiimcenin biittin Ofeleri ile iiiiger, iliigiinceyi yxlnrz imler anlatrr;
biiyle imler tiimce ile[eriniledir.
 s0zctiK rUnr,nni

SOZCUK . -- Diller duygu, diisiince ve istekleri anlatabilmek iqin

t:9.
do$mu;tur (bkz. n" 1).
Duygu, dii$iince ve istekler ancak tiimcelerle anlatrlr (bkz. n' 80 vs.)
Her tiimce bir sd'zciik dizisidir:
Ey bu yolda stralanan gazi tepeler
Siz de koqup-gelirsiniz bilceniz e$er,
Bilseniz ki Dumluprnar t)nilnde yarm
Ayini var hiirriyete tapmanlartn
Kemalettin Kamu.)

Bu d<jrtliikte baqfu bagrna yazian her scizciik anlatrm ofesidir.

Ey: Kendisine sciz sciylenilen kimseyi uyarmak, eyitme (hitap)leri pekig-
tirmek igin kullanrlan bir iinlerndir.
3r.' Varhklan imle gcistermeye yarayan sdzciik.
Yol: Bfu yere gitmek igin iizerinden gegilen yere verilmig ail.
Gazi: Katsal bir iilkii u$runda, yurt ulrunda diigmanla savaqanlart ni-
teleyen bir scizciik; bir srfat.
S2: ikinci kiqilere - adlannr anmadan - eyitmeye yarcyan siizciik; bir
kigi aililr.
de: "siz" s<izcii$iiyle kendisine eyitilen (hitap edilen) "tepe"leri, Dum-
luprnar'a giden yolculara baflamaya; onlarrn da tdrene kogup gitmelerini
sriylemeye yarlyor.
E{er: Koqullu ttimcelerin anlammr pekitmeye yarayan bir belirtegtir.
ki: iki ttimceyi birbirine balhyor: baflagtrr.
Yarm: iginde bulundulu tiimcenin yiiklemindeki zaman anlamrnr
smrlryor; bk zaman belirtecidir.
Hi)rriyet: Bir kawam adr.
Dumluprnar.' Kurtulug savagrnda son utkunun kazanrldrlr alanrn adt.
Sualamak, koqmak, gelmek, tapmmak mastarlarrndan gekimlenmig
s6zctikler eylem soyundandr.
 SOZCiJK TiTRLERI
. r45

Anlamr olan ya da tiirnce knruluquna yarayan konuqma araglarrna SOZ-

CUK denir (bkz. n' 54).
Stizciik Biiltikleri. Tiirkqede sdzciikler, dilbilgisi bakrmrndan, sekiz
ttirdlir: -
Ad, srfat, adrl" eylern, belirtego itgeg. baflaq, iinlem.
Ti.imcelerin kurulugundaki gci.revleri bakrmrndan da scizci.ikler lig ttire
aynlrr:
1) Temel srj,zciikler: Adlar, eylemler;
2) Uydu scizciikler: Srfatlar, belirtegler;
3) Sciz ulaklarr: ilgeqler, bap5laqlar.
NOT:
a) ADII-'lar, adlartn yerlerini tuttuklan iqin onlardan sayrrmalarugere-
kir.
b) UNLEM'lerin tfirnce kurulugunda belli baqh gcirevleri yoktur. yal-
nrz scize duygu de$eri katarlar (bkz. n. 489).
UYARI. beri siiriip gelen ayrmalar kesin degildir. scizciik-
-Yukandangcire degil; kullanrg
leri konulug anlamlarrna durumlarrna g6re; yani ttim-
cedeki grirevleri gciz oniinde tutularak bciliiklere ayrrmak gerekir. ornegin:
Giizei srizcil_fii:
a) Konulug anlamt bakrmrndan srfattrr:
Diin giizel bir qigek aldtm.
b) Oysa: Orhan gilzel konuSlzr ttimcesinde ,,g,zel,,, eytremin durum
belirtecidir (bkz. n' 410, 411).
c) Bu yil diinya gtizeli Tiirkiye'de segilecek ti.imcesinde ail olmustur
(bkz. n" 182).
q)
- Babacr{nn. ntatematik smavrnda birinci olmuqum.
Giizel!..
-
Bu konugmada "gizel" scizcii$ii bir duyguyu canlandrdrEriqin iinlemdir.
 ADLAR.

139. AD:
AQIK DENIZ
B alkanS ehirlefinde
geqerken 9o cuklu$um'
Her lahza bir alev gibi hasretti duydu$um'
Kalbimde vardt Bayron'u bedbaht eden melal;
Gezdim o ya;ta da{lan, hulyam iginde 161.
Aldm Rakofga ktlarynrn h'dlr havasrnt',
Duydum akrncr cetletimtn ihtitasmt'
(yahva Kemal Bevat'.)

Bu drnekte italik harflerle dizilmig sdzciikler birer varh[ur adrdrr:

Deniz: Yeryiiziiniin go[unu kaplayan engin sulann adr'
Balkan : Avrupa'mn gtineydolusundaki yatrnadaya verilmig ad.
$ehir: Kasabadan biiyiik kentlerin genel adr.
Lahza: Bdliinemeyecek kadarktsa olan zamarLa veribniq ad.
Hasret: Ozlem demektir. Ozlem duygusunun adrdr.
Rakofga: Yahya Kemal Beyath'nrn yetigti[i bdlgenin adr.
Obtrleri de bdylece tiirlii varhklara verilmig birer addr.
Adlar, tamtmak igin varhklara verilmi; (takrlmr;) sdzciiklerdir.
140. ADLAR TURLU BAKIMLARDAN BOLUMLERE AYRILIR:
I. VARLIKLARA VERILT$LERINE GORE:
1) Ozel ail. Bir tek vark$a verilmig tanrtrcr sdzciiktiir.
-
Balkan, Bayron, Rakofga, istanbul, Toros, Akdeniz, Asya, Zeynep.'
gibi krta, bcilge, kdy, kent, da!, deniz, umak, sokak ve kigi adlarryla kimi
hayvanlara takrlmrg sdzciiklere tizel ad denir.
Bunlardan bagka:
a) Ulus, yurt, devlet adlarr da <izeldir:
ingiliz, Fransa, Birlegik Amerika, iran, Arap...
b) Gazetelere, kitaplara verilmig adlar da dzeldir:
Vat an, Cumhur iy e t, D iiny a, H ilr r iy e t, Q al tku Su, S inekli B akk al, Tiirkge
Sdzliik...
 ADLAR l4?

c) Kurum, dernek, okul, hastane ve devlet dairelerinin adlarr da dzel-

dir:
Biiytik Millet Meclisi, Tiirk Dil Kurumu, Baqbakanhk, istanbul Erkek
Lisesi, Krztlay, Niim.une Hastanesi, Adma Belediyesi, iq Bankast...
g) Dil adlan da <izel sayrlrr:
Tiirkge, Farsga, Almanca, Ingilizce, Uygurca, Latince, Arapga...
d) Kiqilerin adlarryla soyadlarr da ozeldir. Okulda, yurtta, yeryiiziinde
Turgut, Yalgtn, Sevim, Agmet, adh birgok kiqinin bulunmasr bu s<ieciikleri
ilzel ad olmaktan grkanmaz; qiiokti:
Bu adlar, onlann her birine ayfl ayn verilmigtir.
SOYADL Eskiden, soyadr gibi kullamlan sd,zciiklere lakapo lagap
- oz
denirdi. Lakaplar adlardan iince gelir, deliqik bigimler g<isterirdi:
a) Qandarh Kara Hahl, Zenbilli AIi Efendi, Sokullu Mehmet PaSa,
Barboros Hayrettin Paqa, Koca Ragry Paqa, Muallim Naci, Topaltn Hasan,
Dayryillerin Ahntet...
b) XX. yiizylJra dofru aydrn kigiler, babalanmn adlarmr ikinci ad Qa-
kap) olarak kullanmaya bagladrlar:
Cenap $ehabettin, Erciiment Ekrenz, Yakup Kadri, Orhan Yeli...
c) Bu akffi, 6z adlxdan soor&, istele ba$h bir bagka adrn kullamhgrna
yol agtr:
Ahmet Mithat, Teufik Fikret, Halit Ziya, Mustafa Kemal...
g) Soyadlarl yasasl bu karrgrkh[a son verdi. Herkes <iz admdan sonra
kullanrlacak bir soyadr aldr. Bciylece her aile ya da her kigi uygun gdrdtigii
bir ad aldr:
ismet inrinii, Ziya Gdkalp, Yahya Kemal Beyatl4Cemal G'iirsel, Halide
Edip Advar...
2) Tiir adr. bir ttirden olan varkklarur hepsine verilmiq addr:
- Tiire,
Deniz, gehir, alev, hasret, da!, hava, dzgiirlilk, dere, duygu, bdlilk...
Pamuk scizcii['ii: '
Bilinen nesneyi anlatryorsa tiir adrdrr.
Bir kediye verilmigse 6zel addr:
Bir kilo pamuk... Bu ak6am Pamuk miyavlryordu...
Kiqi adlanyla soyadlannda da bciyle olanlar yar;
Dtin kayalara trnmndrk tiimcesinde "kaya" belli varh[rn genel adrdrr.
Arkadagrm Kaya anlattyordu. Tiimcesinde ise "Kaya" bir kiginin adr-
drr; <izel addrr.
 DILtsiT,CiSl

G'f)nes, ay, di)nya... scizciikleri, genei olarak, birer tiir adr gibi kulla-
nrlrr ve biiyiik harfle yazrlmaz. A:rcak.
Ay, Dilnya'ntn uydustdur. ikisi birden Giineg'in yiiresinde dtiner.
tiimcesinde oldugu gibi bu sd'zciiklere birer dzel ad deferi verilince biiyiik
harfle yanlr.
Tiir adlan, varhklarr kavrayrg ve anlatrq bakrmrndan gtiyledir:
a) Tiir adr olan her sd,zciik, o tiiriin bireyleri igin de kullamlu:
Kuzu meliyor. Attlan ta$ camt krdt Bu, bir bilim sdzcil!ildilr-
b) Tiir adr olan her sdzciik, o tiiriin hepsini ya da bir krsmrm toptan
anlatr:
Gill dikensiz olmaz (Atalarstizii). Baltk suda yaSar.
c) Biqimce go$uilanmamrg, -ler takrsr almamrq tiir adlannrn golul ye-
rinde' kullamldr[r da olur:
Qafrmran en kolay, en rahat taqfit ugaktt'
Dedem koynunda yattrkqa benimsin ey giizel toprak!
' (Siileyman Nazif')

Giilti seven dilcenine katlanr' (Atarars0zii.)

iirneklerirideki, ugak, dede, gdl, diken, seven sdzciikleti upaklat', dedelet,

gilller, dik enler, s ev enler anlammda kullanrlmr;ttr.
Da{ da{a kavuSmaz insan insana kavuSur.
(Atatarsriz0.)

tiimcesinde oldu$u gibi yinelenmig tiir adlarrnda da go$ulluk agrktrr: Da{lar

birbirine, insanlar birbirine
.anlamrndadr.
II. VARLIKLARIN OLU$LARINA GORE de adlar iki tiirltidiir:
1) Somut ad. Varhklarr duyulanmrzla anlagrlanlara, rizdeklere veril-
mig adlar:
-
Deniz, ev, Ankara, yaprak, Marmara, bitki, Turgut, kug, miktop...
2) Soyut ai!. Ozdek olmayan, ancak usla tasiirlanan varhklarrn adr:
Seving,
-
dilek, yi{itlik, illkii, arkadaghk, uyku, iiziintil, dzgiirliik...
Dilbilgiciler Tann, melek, geytan, pefi... s<izciikleri igin tiirli,i diigiinceler
ileri stirerler:
a) Kimileri, rrarhklarrnr duyularmu zla anlay amadrlrmrz igin bu sdzciik-
Ieri soyut sayar.
b) Kimileri de: ..so5rut adlar, balunsrz varhklan defil; varhklardaki
nitelikleri bildiren stizciiklerdir. Oysa bunlarr birer varhk, birer zat grbi
 ADLAR t49

tasarkyoruz. Birinci b<iliimden sayrlmsmalarr (sornut ad) teriminin iyi ve

genig anlamda kullamlrnamasrndandrr" derle. Eseme (mantrk) bilginleri de
bu gdriiqii savunmaktadrr.
III. VARLIKLARIN SAY{LARINA GOR.E de adlar iki ttirdiir:
i) Tekil ait. - Bir varhfr anlatmaya yarcyan ad:
Qigek, taS, gocuk, d{renci, Atatiirk, Ankara, ilziintil, iilkii, sevgi...
2) Qoful ail. Birden gok varh[r anlatmaya yarayan ad:
Qigekler,
-
taglar, r)firenciler, tilkiiler, ilziinttiler, okullar, tarlslar...
Dilimizde biitiin sd'zciikler tekildir. Ad soyundan olan s<izciiklerle
eylemlerin iigiincii kigileri -ler takrsryla Eo$u1lamr:
Evler, a{aglar, bunlar, galrykanlar, sdzler, girerler, ahlar, eyvahlar,
yaztklar, okuyorlar, anlatstnlar, birinciler, kazananlar, geldiler...
NOT.
- -Ier takrsl, kahn heceletden sonta,biiyiik iinlii uyumuna g6,re
kahnlagarak -lar olur.

141.qOGUL TAKISTNTN BA$KA GOREVLERDE KULLANTLT$I:

1) Qolul takrsr -ler, 6z anlamtndan sryrrlarak adlara aile anlamr katar:
O{uzlar, Selguklular, Osmanlilar, Gazneliler... (bkz. n' 143 lg, d).
2) I. II. kigilere de!$in iyelik takrsr almrg soydaghk adlarrndan sonra ge-
golulluk 4ll4mrndan srgrlarak o soydan olanlarrn birkagrnr, hepsini
Ien -ler,
ya da evlerini anlatmaya yarar (bkz. n' 143-NOT):
Dedemler gelecek. Daymtlar ga{myor. Ablanlara gifulim mi7
3) Tiimleyeni diigmiig ad takrmlarrnda, ttimlenene getirilen -ler takrsr
-kimi durumda, sonuna geldigi scizci.ifiiin degil* tiimleyicileritin golul ol-
dulunu g<istermeye yarar :
Ug kardeg, kapr <iniinde oturup annelerini bekliyorlar.
Her geylerini sattrlar. Ellerinde bugiin bir tek evleri var.
Pek qok srkrlnrglardl. O akgam bir tek liralarryla ancak ekmek
alacaklardr.
Bfu inekleri, ig kegileri, iki koyunlaru var .

Burada -ler talasr sonlanna geldikleri adlarrn degil,sahiplerinin go$ul

olduklarrm gcisteriyor.
a) Qogul takrsrmn abartma anlamtna kuilanrldrgr da olur:
Kanlara boyanmak, hasta ategler iginde yanlyor. Diinyalar kadar
mah var. Qoculu giineqlerde gezdirmek. Igini giiciinti yiiz iistii
btakrp Afrikalara gitmek...
 1S0 DiLBILGISi

Ya{murlar ya$d1 gtrk giirledi ve yildtrtmlar gakladr bir kAfiri kubbeye

yrldrrrm indi'
(Aqrkpagazade Tarihir xv')

Allah, dedim yata$tna dayandm

Ben seningiin al kanlsra boyandrm
5) -ler goEul takrsrmn - ululama igin, saygr, igin,nezaket iqin - tekil
kiqilere delgin eylemlere ve adlara getirildi$i de srk gdrtiltir:
Sayrn bay evdeler mi? Daha donmediler rni? Biraz once valideleri
hammefendiyi gdrdiim.
NOT. Saygr ve incelik igin:
-
a) ikinci kigi adrh da, tekil yerine, go[ul kullanrlrr (bkz. n' 256).
b) Eylemlerin ikinci kigileri de, tekii yerine,go$ul kullamlrr (bkz, n'
93-II, trII).
Bunlara SAYGI QOGULU denir.
uzaman, vakit" sdzciiklerinden
6) -Ier takrsr, "bir" belgisiz srfatryla
oluqan takrmlara gelince, gegmige ytlnelik siirerlik ayrtrsr katat.
Bir zamanlar biz de gengtik . Bir valcitler gezilere grkmayr severdik.
7) -ler go[ul takrsr, sonuna geldifi adlara, kimi kez (a$a[r yukarr, ona
yakur,..) gibi anlamlar katat:
Bk kere bakahm; fakat t
- "t ,ryti3f?.T1tJ?;rsevin Rahmi Giirprnar.)
6zg1tr, beq yaqlarnda bir gocuktur.
O stralarda ben de okula yeni baqlam$tim.
Saat iki sularnda (srtalarmda) sizi evinizde aradrm'
8) Sayrlarrn ve sayt srfatlarryla kurulan takrmlann go[ul takrsr airglarr
(bkz. n' 172-ku1laruhqr).
9) -ler*i,birlegik takrst sabah, akgam, gilndiiz, gece, yaz' bahar, i){le'..
gibi belirli zam&fl adlarrna "her" belirtme srfatrrun anlamrnr katar ve onlarr
belirteg yaPar:
sabahlan (her sabah) erken uyantrtm. Geceleri uyku girmez gdziime.
Yazlan yaylaya grkar, krylart ovaya inerler.
1 0) $zneler belirtilemiyorsa, belirtilmeleri
gerekmiyorsa, yiikleme 9o[ul
eki -ler takrlrr. Bdylece eyiemler edilgenlik anlamrna kayar,lar (bkz. n' 345).
11) Bir siizciile -ler takrsrn:nt art arda geligi (bkz' n' 62li'
I42. AD'I-ARIN YAZIMI. Biitiin 6zel adlarla, ozel adlartn ay1]yil-
-
zianher s$zcii[ii btiyiik harfle baglar. Ozel adlaru gelen -i,-e, -de, -ilen, -in,
, -leo -lar - takrlarr gerekli gtiriiliirse - kesme (') imi ile ayrrlr.
 ADLAR 151

Ttrr (cins) adlar4 tiimce ve dize bagrnda bulunmadrkqa kiigiik harfle

yazilr.
l$. )nELADLARIN qOGULLANMASL - Her ti.ir, sayrsrz tek-
lerden birlegmiqtir: Kus tirr.J tiikenir rni? Onun igin ttir adlarmm tekil ve
go[ul olmasinda yadrrganacak bir qey yoktur: KuS - kuSlar...
Ozel adlarrn - yalntz bireylere verildikleri iqin - tekil kullanrlmalart
gerefi diiqiini.iliir; golullanmayacaklan samlrr. Cysa 9u dwumlarda 6ze1
adlar da go$ul takrsr alr:
a) Aym ozel adr taqryanlarr (adaqlarr) bir arada sciylemek isteyince:
Briliikteki Ahmet'ler aya{a kalkstn. Orhan'lart d{retmen ga{tryor...
b) Tar:ihimizi Farabi'ler, (/lu! Bey'ler, Fatilf ler, Yavuz'lar, Sinan'lar, Ka-
tip Qelebiler, Namtk Kemal'ler, Ziya Gdkalp'lar, Atatfirk'ler.. siisler.
orneklerinde go[ul takrsr, her ada . "ve benzerleri" anlamrm katmaktadr:
Sinan'lar : Sinan gibi olanlar demektir.
Kimi yer adlarrmn golullannd a abarb ayrrtrsr da seziliyor:
Avrupalara gidfuce bizi unuttutt! Bu yil iranlart,Iraklart gezip durdun.
c) -ler go[ul ekiyle kaynaqmrq yer adlarrnda kiirne, sra, topluluk ayrr-
trlarr sezilir:
Pasinler, Balkanlar, Toroslar, Ziganalar... Kapah Qargtnm Kiirkgiiler
kaprst...
Adalardan bir yar gelrt' bizlere.

e) Bu aksam Turgut'lara gidece{iz.

Turgut'un evine, ailesiyle birlikte oturduklarr yere gideceliz.
d) Ayhan'tar bize gelecek.: Ayhan, annesi, babast, kardegleri, arka-
da;lan...
delgin iyelik - tiimlenen - takrsrmn
NOT.
- Eirinci ikinci kigilere
ve
tekilini almrq hrsrmhk adlanna -ler takrsr (ev halkr, aile, arkadag...) anlamlarr
katar:
Tey zemler e gidelim. D ay mlar gele c ek, A{ ab eyimler istanbul' a gidecek.

e) Tarihe gegmig ailelerle onlardan olanlarr anlatmak igin de ozel adlar

gogullanrr:
Abb asiler, Q a{at aylar, Kdpriililler, Akkoyunlular, O smanlil ar (bkz. n'
t4t).,.
Bu anlam ve bigimdeki cizel aile adlaxna -ler go$ul takrsrbitigerekyazr-
lrr.
152 DILBILGTSI

f) sayrlarur ve sayrlarla belirtilmi; siizciiklerin goiullanmasr (bkz. n'

I72 kullanLhglan).
144. TOPLULUK ADLARI:
ordu, bdlilk, dizi, siirli, smtf... sdzciikleri birer addrr ve tekildir. Bunlarur
titeki tirr adlarlna benzerrleyen yanlarr qudur:
Koyun, tiir adrdrr. Tekil kaldrkEa bir tanedir. oysa tiir adr ve tekil
si.iril'de birqok tekler vardu.
Topluluk adlarr da dbtir tiir adlarr gibi goiullanu:
Ordular, biililkler, stntflar, taktmlar, siirtiler...
145. ADLARDA ER|LLIg, Oi$IffIK. _- Arapga, Fransrzca gibi bir-
gok dillerc{e adlar,hatta sdzciiklerin birgo$u, eriliik, diqilik bakrmrndan iki-
ye aynhr. Bu dillerin EoE.unda eril adlarla diqil adlar birbirinden eklerle
ayrrlrr. n' 602).
Dilimizde erkek adlarryladigi adlaflnr ayrrt edecek bir ek yoktur.
pek eski qaglarda birkag stizcii$iimiize, eklerle digillik anlamrmn katil-
dr[rm gdsteren izlere rastlaruyor:
Han (Tirk suliam) - Hantm (Hanln e;i);
Bef (ugiin: bey) - Begiirn (bep'in egi), Bilce (Burhan+ Kat't);
AEa -
a{aga (alamn eqi);
Ka{an - Katun (Orhun Yazrtlatt).
gibi, eski EaE-
Qo[altrlarnayan bu d,rnekler gdsteriyor ki, bugtin cldu['u
larda da ttirkg. sdzciiklerde erkeklik ve diqilik kavramlannr belirtecek 9eki1
geligmemigtir. Bunun iEindir ki dilirnizde bir varhlrn erkegi igin ayrr, digisi'
igin ayrr adlar vardr:
Erkek, ka&n; o{Ian, ktz; dayt, teyze; a{abey, abla; ana,baba; gelin,
\ giivey; baldtz, kaym; koywt, ko7, kegi, teke; dkiiz, inek; aygr,
KISTAK...

Erke$iyle diqisi igin ayrr siizctkleri bulunmayan insan adlan (erkek,

kadrn, krz) siizciiklerinin uygunlarryla ttlmlenir:
Erkek aqg, kadm hizrnetgi, hizmetgi luz, ktz kardeS"'
Hayvanlarda bu ayrrnoayr (erkek, digi-..) siizciikleriyle yaparn:
Erkek aslan, diEi kaplan, baba hindi, disi kurt"'
146. ADLARIN ANLAMLARINA GORE BOI,UMLERI' - AdIAT,
anlamlarma g6re de bdliimlere aynlrr:
1) Kesin anlamh atllar. _. Anlamlarr bilimsel bir tanrrnla kesinlegmiq
olanlar:
 153

Uggen, afl, metre, kilo, dik drirtgen, azot...

2) Anlaml yansrtan adlar:

Bagkent, gi)zkapa{4 digeti, binbay, Nlrgan, burgu, siizgeg...

3) Siizliik anlamrnr diigiiniliirmeyen adlar:

Turgut, Hasan, Yalgtn, Erdem. hantmeli, Eskisehir, Ahlai...
gibi, tiirlii
4) Defigik anlamh adlar.
- Qafilar boyunca, 6biir s6,zier
etkilerle anlam' desigtirenler ve de$igik anlama gelenler, somuttan soyuta
geqenler:
Kanat (kuglarrn ugmaya yareyan <irgenleri) - uga{tn kana&; kaprntn,
pencerenin kanafu... Ordunun sa{ kanadt.
Dal (a$agtrt, bitkilerin) - bilim dallart...
Goe (gdrme 6rgeni) - m&sanux gt)2il, i{nenin gdzil, gdz aSnn, gdz de{-
melt, gdze ginnek...

147. KUQULTME ADLARI. _- Bir varh&n kiiqiik oldu$unu anlatrnak

isteyince admrn dniine kilgilk, ufak... gibi niteleyici sdzciikler getiririz:
Kilgiik tepe, ufak goculc... Qok kez bu niteleyici srfatlann aniamrnr bir ek ile
de siiyleyebiliriz:
Kiipiik tepe : tepecik,
Ufak kuq : kwgca6u.
Gdr{iliiyor ki -cik, -cefiz ekleri adlara kiiqiikliik anlamrnr katryor. Bu
ekler kiigtimseme ayrrtrsrylz d,a kullanrlr:
lig aycafiu dmrii varmrg...
HAZAN TEYZE (Terfik Fikret,)

Bu isi yapartm ama, elli liraci{mtn da alrtm.

Yaprhgr. -cik, -cefiz ekleri:
-
a) Biiyiik ve kiigiik iinlii uyumlarr gerelince s<izciiklerin son hecelerine
uyarak: -cik, -ctk; -cuk, ciik; -ee$iz, -cafiz olw.
b) Sert iinsiizlerle biten adlarda ekin baq harfi sertleqerek q olur.
c) -cik, eki -cek de olur (bkz. n" 179-Tl-2).
g) ild ve daba gok heceli srizciiklerin sonlanndaki k harfi, gok kez diiqer
(bkz. n' 179 llL3).
Bebe(k)cik, a1,a(k)ctk, yiire(k)cik, yuvarla(k)ctk, kava(k)crlc,
barda(k ) uk, ine (k ) cik :
Bir tek inect{imiz var.
YA$AMAK cUmL SEY BE KARDESIM (Nazm [Iikmet.)
 DILBILGISI

Yapra(k)ctk:
Mor menekse boYnun e{mis
yapraa{t suya de{mis...
(Bir tiirkiiden.)

Anlamr:
a) Kiigiiltme ekinin anlamtna bir de qu <irneklerde bakaltm:
Anneci{im bayrama kag giin var?
Babaa{tmt pek t)zledim; ne giin gelecek?
$u ka&nca{m gdrdilkge igim stzlar.
Bu tiirncelerde anneci{im; babau{tm s}zctiklerinde sevgi; ka&nca{u
sdzcii[iinde de acrma anlarm vardr.
Bundan anlagrhyor ki, kiigiiltme eki adlara, yerine gdre, sevgi ya da
aclma anlamr da katat:
KuS ca{ular ar arlarmtq,
' Bulamazlarmts YiYecek;
Ne bir dart, ne bir bdcek;
Ben pek acttm onlara'
KI$ BABA (Tevfik Fikret.)

b) Onemsizlik anlamrna geldiSi de olur:

efendi, golu{unun, gocufunun b a Ery gtin
B ey
On paracrk ssdaka var; ihtiyart sevindir.
TURK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

c) Kiigiiltme eki geqitli anlam kataruk adrllara da ulamr:

Kimsecikler gdrmeden, buraakta uyurum'
$u-n- ca{u, bu-n- ca{t2...
9) -cik ekiyle tiiremig birkaq sdzciik kiiqiiltme anlamrndan sryllarak
somut varhklara ad olmuglardrr:
Gelincik, bademcik, kurlctk, tatarcrk, arpactk, maymuncuk, dipgik,
kabarcrk, ytlanctk, tomurcuk, elmactk (kemikleri)...
Ozel yer adlanda azdaSldtr:
Kalecik, Kuz guncuk, G dlcilk, O smancrk, Qtnarctk, G ermencik "
NOT. (i) msi eki de adlara(-e benzer) anlamrm katar ki bu da bir 9e-
-
tit kiigiiltmedir (bkz. n" 179):
Duvartmfi, tepemsi, gillilmsil, bahgemsi'..
Eski bigimi:
Divant Liigat-it-Ttrk'te, qu d,rneklerde -kiye (-gine) bigunieri var:
 155

erkiye: adamcaErz, yerkiye : yercik, sdzkiye (sdzgine) : sdzceEiz, koz-

kiye : gcizciik...
Biring man{a sdzkiye : Verin bana (bir) sdzcegiz
Menlli! kara tuz krya : Kara benli tath ltiizlii
Yalwtn tutar kdzkiye : Biiyiileyici tutsak eden gi)zciikler
Mun{an mentn{ bilinge : Benim (sektiEim) u""'" uif;{c't
"..)
148. ADLARDA PEKi$rinnnn, OnBrrpni:
Boy bos, ev bark, eq dost, yalan dolan, sorgttr, sual, hatr gdniit...
Bu ikizlemeler iEin (bkz. n" 177).
149. ADLARIN QEKIMLERI (DURUMLARI).
- Adlann tiim-
celerdeki gcirevleri gekimlerine (durumlarrna) balhdrr. Adlar baghca beq
durumda bulunur:
l) Ev azaktadtr. Ev yahn durumdadrr (bkz. n' 91).
2) Evi g<irdiim. Evi -i durumundadrr (bkz" n" 95).
3) Eve gidiyor. Eve -e durumundadrr (bkz. n" 97-I).
4) Evde gahgryor. Evde -de durumundadrr (bkz. n' 97-lI).
5) Evden geliyor. Evden -den durumundadr (bkz. n' 97-III).
Her adrn tiimcedeki gtirevi gekimiyle, yani:
a) Durum takrsr almayrp yakn durumda bulunmasryla;
b) Aldrlr durum takrsryla belli olur.
iki durum takur, bir scizctikte, art arda gelmez.
150. ADLARIN TUMCELERDE CORBVT,BRT:
Varhklarr tarutmaya yarayarL adlarrn kullanrg alanr pek genigtir ve
tuilu tuiludur:
I. Adlar tiimcede OZNE olur (bkz. n" 83, 91):
Turgut geldi. Orkan galryacak. Sevtm giililyor. Tarla ekildi. Kug ugar...
drneklerinde birinci sd,zciikler <iznedir.
Ozneler yahn durumila bulunur.
II.Adlar tiimcede NESNE (diiz tiimleg) olur (bkz. n' 95):
Orhan't gdrdilk.Onder'i arryordu. izmir'i gdrdtittiiz mil? Pencere aga-
Itm. Yurdumuzu her Seyden gok severiz.
Ornek tiimcelerin birinoi srizciikleri ncsnedir.
Nesneler iki tiirliidi.ir :
1) tselirtili nesne: -i dururnunda bulunur.
2) Belirtisiz nesne: i takrsr almaz; yahn dururnda buiunur &kz. n" 95).
156 DILBTLEISI

IItr. Adlar tiimcede DOLAYLI TUI\{LEQ olur (bkz. n" 96):

Orhan zamarundan kalma bir duvar,
Onunla bir yagta ihtiyar gtnar,
Eliyor ddrt yana sakin bir giinti...
Billur awzedk uu"o'oo'T*::roA
ZAMAN (Aftmet Hamtri rahprnar.)
f
Oturmaktan usandrm. iyilik etmeye gahqahm. Gi)niillerimizde ywt
sevgisi var...
Dolayh tiimleqler -deno -de, -e dutum takrlanyla qekimlenir-
. IV. Adlar tiimcede I{.GEQ TUMLECI olur:
Eskiden araba ile gidilen yerlere gimdi ugakla gidiliyor.
Vatan igin <ilmek de var.
(Tevfik Fikret.)

Askerlerimiz arslanlar gibi garyqtyorlar.

Y. Zanian adlan ve tibekleri ZAMAN BELIRTECI olur:
Bu aksam daldan dala uguyordum balgede.
KELEBEKLER (Faruk Nazif Qamltbel.)

On giin bekledik; iki saat daha bekleyelim. Yartn gelit.

VI. Adlar, bir ADI TUMLER:
tiimcede
istanbul'un havasr gilzeldir. Yurt sevglsi hig bir geyle cilgtilemez.
Menner qadwanda gakndayan su.
BURSA'DA ZAMAN (Ahmet Hamdi Tanprnar.)

Ad takrmlanmn gegitleri ve anlam cizellikleri iEin 151. maddeye bakrnz.

V{I. Adlar, SIFATLARI tiimler (bkz. n" 250):
Bagtan biiyiik Allah... Baga gelmi$ gekeceksin.
onvnNiN BA$I (Tevfik Fikret.)

Srfatlarr tiimleyen adlat, durum takrlanyla qekimlenir. Btiylece dbekle-

gen s<izciiklere TUMLENMI$ srfat denir.

VIII. Adlar, ekeylem alaruk YUtctEVt olur;

Bir adrrn kelebektir, melektir d,btlr adrm.
Ben sevingle kardegim; bana kelebek deder.
Belli ki kardeSsiniz nazh gigeklerle siz.
KELEBEKLER (Faruk Nazif eadibel)

Badem bahgesinin yam genig bir ba{dt. Oralar baqka bfu cihandr.
FORSA (Omer Seyfettin.)
 ADT,AR 15?

IX. Adlar, HITAP olur, her gogkulu hitap UNLEIVI sayrlr (bkz. n' 523) :

ArkadaS, yurduma algaklan u$ratma sakrn!

(Mehmet Akif Ersoy.)

O,rdular,ilk hedefiniz Akdeniz'dir ileri !

(Atatiirk.)

Gilzel Marmnra, menekgelendin!

baha bir saat iince pek lendin:
Bahardrn, gtilgendin !...
Ey gilzel istanbul,
Ey Siirin yuvafi... giii, nege bul!
(Ali Canip Yiintem.)

Hitaplann g6,revi, yalnrz ikinci kiqinin dikkatini uyandrrmak, sdzii,n

kendisine yitneldiEini ha1orlatmaktrr. Onun igin hitaplarla tinlemler:
a) Tffmcenin dlesi olmaz.
b) Virgiil ya da iinlem imiyle aynlrr.
 AD TUMr,Bnarsi
151. A.D TAKIMI. Adlar ttimcede tizne, nesne, tilmleg olduklan
gibi baqka scizciikleri de
-
ti.imler. Ad, adr tiimleyince ad talamr olur. Adrllar
da adlan ttimler (bkz. n" 268):
orhan,m evi, okul defteri, clemir kapr, benim evim, si:irt tarlantz, onlarm
' dile{i, galrymantn faydast...
Takrmlarda ikinci adlar tiimlenendir. yani asrldrr. Birinci siizciikler
tiimleyicidir.
Ad takrmlan, takr ahglanna gtire iiqe aynlrr:
l) Sevim'fu kalemi, Orhan'tn paltosu, Ali'nin bilegi...
2) Yan kalemi, gocuk paltosu, erkek bile{i..'
3) Attrn palto,
kalem, yiln demir bilek."
1. BIRINCI TUNTU AD TAKIMI:
Sevim'in eli, a{acm dah, Ulkii'nfin i{nesi, Erdenz'in kuzustt...
Stizciiklerin ikisi de takr ahyor:
a) it<i ad arasrnda iyelik ilgisi ile kurulan bu takrmlarda tiimleyici
takrsr -in tiimlenen takrsr -i'dir.
b) Takrlarrn ikisinde de -i'ler iinliiler uyumuna gti're degigerek: -ino
-rnr -unr -iin; -io -trr -Ho -ii olur.
Tiirkqede iki iinlti yanyarla gelmez. Unlii ilebiten sozcilklere iinlir ile
baqlayan eklerin takrlmasr gerekince bu yan yana gelisi $nlemek igin aruya
kaSmagtrrrcr bir iinsiiz harf girer (bkz. n" 41 l1).
Ad takrmlalda iinlii ile biten tiimleyicilerde kaynagtrrma harfi n, tiim-
lenenlerde de s'dir.
Bu kurula uymayan tek stizciik su'dur. Su sdzcti$ii ti.imleyici de olsa,
tiimlenen de olsa kaynaqtrrma harfi y olur'
Suyun tafu, Tagdelen suyu...
1) Ttikgede her kural geneldir, kesindir: hiqbir dii, bu kesiniik bakrmrndaa Ttirkgeye e5

olamaz. Biitiin tumlemelerde kaynagtrma harfleri n, s oldulu halde bir tek sozciikte y olugu
bakrglarr gekmekten geri kalmaz. Aragtrmalar qu sonuca varmlstlr.
Su sijzciigti ilkqaElarda suv, sub biqimlerinde kullanrlmrgtrr. Bugtin de Kuzey ve DoEu di-
yelelerinde b6y1e kg,llamlmaktadrr. DiyeleEimizde agman son harfler, ancak ti.imlemelede y'ye
ddniiqmiiq oluyor.
Suvun, subu demiyoruz da suyun, suyu diyoruz.
 A]] TI, ilTLUN,IESI 159

"Ne" sozcldgii de tiimleyen taktsrnt y kaynagtrrma harfiyle al;r: Neyin?

Genel kurala uygun alan "nenin,"' de kullaflihr. *Ne" tiimlenen oJunca
-si takrsrnr alr; Nesi ?
$u tirnekte neyi'dir'.
Atalardan kalrna irfan sahibi dir, Zaten her tteyi varsa atalardan kal-
mrqtrr'
zoRAKi DipLoMAT (yakup Kadri KaraosmanoElu.)
c) Birinci tiirlii ad takrmlannda, tiimlenen takrlarrnrn sdylenmedi[i
de olur:
Mehmet Naki Pasantn hanrm ince bir memnuniyet tebessiimiiyle is-
kemlesinde oturuyordu
BILLUR KALP (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

Bizim ev, sizin bahge; Frrrncrnrn Ayge, Yalqtn'lartn okul buradan

goziikiir.
9) Tiirnleyeni kiqi adrh olan adtaktmlannda tiimleyiciler, gok kez, sdy-
lenmez (bkz. n" 259):
Kardesim, kaleminizi verir misiniz?
Adrllarla kurulan ad ttimlemeleri (bkz. n' 259, 268, 269, 270, 274).
Eski Bigimi:
Eski kaynaklarda da ad takrmlarr bciyle kurulmaktadrr. Yalnrz iki
addan kurulanlarda tiimleyen takrsr *(nlin kullanflmaz:
Atasr, anasr acr[ ahmla yise o{lt kut tisi kamar. :
Babasr, anast act elma yese oliunun krzrmn digi kamagrr.
Yiikiini.ip man{a imgedi. : Boynunu biikiip bana igaret etti.
Kdzilrn yaEtn yamla&. : Gdztim(iin) yagrm sildi.
Ba{rtm baErn emledi Ba$rrm(rn) yarastnl safalttr.
Elkin bolup ol keger. : Yolcu olup gegti.
(D.L.T. rlr. 84-85.)

Tiimleyici, adrl olunca -(n)in(g) kultraruhyor:

Awn! kdzi, menin ktztm...
(D.L.T.)

Anlamlarr. Birinci ttirlii ad takrmlarrnda baqhca qu anlamlar vardrr:

-
1) Belirtili bir iyelik anlamr: Qocu{un gr)mle{irle gocuk gdmlefii takrm-
lanndan birincisini ancak belli bir gocuk igin kullamnz. ikincide beltik yok,
genellik var; gocuklara ozgi gomlek demektir.
Kigi adrllarryla kurulan ad takrmlan igin 257, 258 numaralarabakrntz.
2) Toplumsal ilgiler belirtmeye yarar:
 160 DILBILEISI

Orhan'tn babasr, annesi, kardeSi, arkadust, dosttt, diismant, komsusu;

benim daytm, sizin teYzeniz...
3) Yerlerle ilgileri belirtir:
Yalgm'm soka{t, mahallesi, ki)yii, memleketi; bizim yurdumuz"'
4) i9 benlikle ilgili kavramlart belirtir:
Qocu{un zekdst, usu, ilzilntiisii, vicdaru; senin tqlihin"'
5) Kiqisel oluglarr belirtir:
S e v im' in y ilr ily iiSii, has t al t{ t ; s i z in s a{ l t{ mtz "'

6) Ttirtrii ycinlerden ilgiler de belirtir:

sdzi)n do{rusu, olaym nedeni, arkadaglarm birkaq, okulun birincisi,
onun okumas...
7) Tiimleneni srfat olan ad takrmlarr da kullamlu ve kimileri o s6'zciik-
lerle kurulmug srfat tatr<rmlanndan daha belirgin bir anlam verir' Kar;rlaq-
' trrahm:
Qige{in giizeli, sdzi.in do{rusu, arkadastn biri, tarlantn
hangisi...
Giizel gigek, do$u sciz, bir arkadag, hangi tarla"'
Bu durumlarda ttimlenenleri adlagmrg srfat ya da adrl saymak daha
esemeli bir agrklama yoludur; qiinkii bu bigimde oluqmug her tiimlemenin
gevirisinde anlam yakrnh[r bulunmuyor. Deneyelim:
Ailenin biiyii{i), Ankara'nm yerlisi, okulun galrykant, stntftn birin-
cisi...
tiimlemelerini srrasryla srfat tahmlanua gevirelim. Anlamur ne denli delig'
tifii gdriiliir
Bilyilk aile, yetli Ankara, galrykan okul, birinci stnf"'
NOT. Kimi durumlarda tiimleyici takrsr -in yerine -ilen durum ta-
. krst kullamlr:
-
Dostlartndan birkaq... Arkadaslartmdan ikisi burada kalacak @k4
n" 97 iII /d).
II. TKINCI TURLU AD TAKIMI:
Ders aract, yaz gi)nii, okul miidiir[), Ankara armudu, Tiirk yurdu...
S<jzciiklerde n yalnrz biri, yalnrz ttimlenen takr ahyor'
ikinci tiirlii ad takrmlal, ttimleyici takrsr bulunmadrfr iqin t. tiiilii ad
takrmlanna gdre genig srrurh olur, genel olarak bir belirtisizlik ayrttsr tagr
ve gegitli anlamlarda kullamhr:
l) Erkek eldiveni, okul kitab\ Tiitk bayra{r, yolcu ugafi"'
rirnekleri birer genel varhga dzgiidtir.
 AD TIJMLEMESI t6I

2) Armut a{au, gill fidam, bulgur pilaw, qelcer pancart...

takrmlarr da tiir gdstermek igin kurulmu$tur.
3) Yazt kalemi, dikig i{nesi, yilk arabast, baltk a{4 baskt makinesi...
Tiirnlenenler ttimleyenlere ozgti aygrtlardrr.
4) KardeS sevgisi, anne Sffiati, gimen yeSili, ayva sansr, yildttm htn..
Tiimleyenler, tiimlenenlerin nitelilini gdsteriyor.
5) Deniz tutmail, deprem ytkuetilan, sinir hastal$6 sel felaketi..,
Tiimleyenler, tiimlenenlerin nedenidir; etmenidir.
6) Limon ayyaw, fincan bdre{i, tespih bdce{i parmak iiziimil.,
Tiimleyenler tiimlenenlerin neye enzedilini gtisteriyor. (Bunlarrn birkagr
bileqmiq sayrlarak bitigik yazrlmaktadr.)
7) tselediye baqkanh{t, tabur komutanlt{4 fabrika iqgiligi...
takrmlarr da birer gdrev adrdrr.
8) Bu takrmlardaki -lik eki olmazsa gd,revi yapan, gdrevli anlamma
gelir:
Belediye baskam, bucak mildiiril, tabur komutaw, fabrika lpgl'sf...
Bu takrmlann hepsi de genellik anlamr iqindedir.
9) $ehir, yer 6zel adlanyla yaprlan gdrev anlamh ikinci tiirlti ad takrm-
lailr.da bu genellik anlamr daralr ve belirsizlik ayrrtrsr silinir:
Ankara valili{i, Ankara valisi; Ingiliz krah, ingiltere krall$t; Amerika
elgili{i, Amerika elgisi; Kanlrca muhtarh$t, Kanlrca muhtan...
lunlarrn bile birinci tiirliilerinde belirlilik ayrrtrsr daha canh olur:
Ank ar a' nm v al isi, Kanl tc a' n rn muht an...
l0)Qigek bahgesi, kimsesizler yurdu, taS oca{t, kug yuvax, savag alaw,
oyun salonu,..
Bu takrmlar, tiimleyenlere d,zgii yerleri anlatmaktadr.
i1) ikinci tiirlii takrmlar, yer adlan olmaya pek eiveriglidir:
iskenfurun Limaru, Taksim AIaw, Konya istasyonu, Sakarya Kripriisii,
Ankara Caddesi, Taskent Sokafi...
12) lkinci ttirlii ad takrmlarr kururn ve kurul adlan da olur:
Ziraat Bankau, Dil Kurumu,Olrenci BirliEi, isgi Sigortast, Uretme
Qrftli$i. Gengler Dente{i, Fen Fakiiltesi, iS Bankan...
13) II. tiirlii ad takrmlan mecazhenlatrmlara da elveriglidir:
Umwt ryif:, gdniil ayc$l, aksam giineEi,6milr tt)rptisii,..
14) Ikinci tlirlii ad takrmlannda:
a) Tiimleyiciler, gehir ve yer adlart olunca varhklann yetigtifi, grktr[r
yerleri, cinslerini belirtie !
 Dii,BlLcisI

Amasya elrnasr, Ankara kegi,si, Van kedisi, Antetrt frstt{r, Rize gayt..'
b) Tiimteyici, kigi adlart olunca onlara desgin yaprtlar, buluglar belirir:
Fuzuli Divaw, Naima Tarihi, Evliya Qelebi Seyahatnamesi, Argimet
Kanunu...
NOT. ,-- T)aha yeni yaprtlar birinci tiirlti ad takrmlarryla anlatrlmak-
tadt:
ReSat Nuri'nin rornanlart, Yakup Katlri'nin Yaban't, Ziya Gdkalp'm
ntalcaleleri, Sait Fai" in hikdyeleri'..
15) Tiimteyeni kigi adr, tiimleneni srfat ve srfat gibikullamLmayaelveriq-
li olan ikinci tiirlii ad takrmlarrnda k<itiileyici bir niteleme ayrrtrsr bulunur
ve yerme, stivgii, aqa$iama iEin kullamlr:
orhan ycffatnan, Ali gapkmt, fuf,usa budalas4... toplarup da neler yap-
mtglar netrer! .'.edepsizi, ."domuzu, ...htnzt7 "'serserisi"'
Buniarla srfat takrmlart arasrndaki anlam ayrrtrlan aqrktrr (bkz. I. 7).
16) Osmanircada Arap, Fars s$zciiklerinden i ekiyle yaprlan srfatlarla
kurulrnuq takrmlarm birgo$u, dilimize bu belirtisiz ad takrmlanyla gevril-
mektedir:
Lisanq Farisi, takvim-i Semsi, ticaret'i bahriye...
Fars dili, giineg takvimi, deniz ticareti..'
I7) II. tiirlii ad takrmlarmdan kaynaqrp biiegik ad olanlar da gokyur
(bkz. n" 240):
Atlaltazart, tsa{azigi, KuSadax, int)nti, DadqloElu, hantmeli, dilbilgisi".
Kullanrq alanr gok genig olan ikinci tiirtrti ad takrmlarrmn anlamlan da
bu
Sok qeqitlidir. Yr:karrdaki boltrmlere girmeyen takrrnlarrn anlamlannr -
incelemeler den y arur\anar ak - bulmak gilg olmaz :
Horoz dd$iisii,namus borcu, $ark Meselesi, cuma sabaht, sekiz rakamt...
NOT. II. ttirlii tiimlemeler en eski kaynaklarda da gd,rtllmektedir:
Ti)rk Ten{risi, O{uz Be{leri... :
Ttirk Tanrrst, O[uz BeYleri...
IIL UQUNCU TURLU aU TAKIMI (Takrsrz tiimleme):
Demir gubuk, bakr kap, yiln gorap, tung bilek, tag yiirek"'
Takrmr kuran s<izciiklerin ikisi de takr almtyor.
Bu takrmlar anlam bakrmmdan ikiye aynlr:
1) Tiimleyici, asrl adrn neden yaprldrlrm gdsterir:
Mermer sayay, kerpig duvar, ipek entari, tqhta san&k, lastik top, tag
kdprii, bakt mangal, keten gdmlek,..
 AD Tt]MLEMESI

2) Tiimleyici, asrl adrn neye benzedipini gtisterir:

Aslqn asker, tung bilek, tas yiirek(ti), tilki gocuk, strma sag, demir
penge, gelik irade, melek insan, geytan adam..,
Bu geqit tilmlemeler, benzetmelerin en krsasr ve anlamca en giigltisiidiir.
NOT. Uqiincii tiirlii ad takrmlarrnda ttmleyici, -ilen takrsryle gekim-
-
lenrniq de olur:
Mermerden saray... (bkz. n" 97 IIIT-g).

152. AD TAKIMLARINDA UYGUNLUK:

Birinci tiirlti ad takrmlannda:
1, Tiimleyen:
a) Ugiincii kiqi ise tiimlenen de 3. kigi olur:
Kartn ya{ty, bahgenin gigekleri, gocuklartn oyunlan, arkadaslartn
odas...
b) Ugiincti kigi olmak bakrmrndan uyumlanan scizciiklerin tekillik 9o,
$ulluklan anlam gereline gdre deligir:
Sevim'in kitah, kalemleri; komsunun (komsularm) evi, evleri...
II. Tiimleyen:
a) Ikinci tekil kigi adrh olunca ti.imlenen de ikinci tekil kigi takrsr alrr:
Senin kardeSin, senin evin, senin gahgman.,.
b) Ikinci 9o!u1kigi adrh olunca tiimlenen de ikinci gogul kiqi takrsr alr:
Sizin kardeSiniz, sizin eviniz, sizin galrymanu...

III. Tiimleyen:
a) Birinci tekil kigi adrh olunca tiimlenen de birinci tekil kigi takrsr alr;
b) Birinci go[ul kiqi adh olunca tiimlenen de birinci golul kigi takisr alrr:
Benim evim, benim arkadaglartm, benim inanglartm, inanctm;
Bizim evimiz, bizim arkadaslartmtz, bizim inanctmtz, inanglartmtz,.,
Bunlarda kural kesindir. Yalmz ikinci ve birinci kigilere delgin tiimle-
olur: Sizin bahge, bizirn ev...
melerde tiimlenen takrsrmn diigtiigii de

IV. Tiimleyenin iki ayrr kigiye defgin takr ahglannda dzellik vardu:
1) Ikinci ya da birinci kigilerin takrlarr rince, iigiincii kigi takrsr sonra
gelir;
2) Tiimleyicinin temeli iigiincti kigi ise tfimlenen ona uyar, iigiincii kigi
takrsr alrr: KardeS-iniz-in kitaplart, baba-m-tn dilSilncesi, annenizin siizleri...
3) Ttimleyen, ki$iler toplamr bir scizciik ise tfimlenen, takrsr:
 DILBILCIST

a) Birinci takrya uyar:

cilmlemizin validemizdir vatan'
(Namrk Kemal)

b) ikinci takrya uyar:

iktmtzin de iizerine"' a!iltlc basn'
CADI (Hiiseyin Rahmi Gtirprnar.)

c) Takrlarrn her ikisine de uyabilir:

Cihnlemizin validesidir vatan. iktmtzn de ilzerimize qEiltk basfi.
UYARI. Bu uygunlar yalnrz birinci tiirlii ad takrmlarrna iizgiidiir.
-
V. KATMERLi TUMLEMELERDE IYELIK TAKISININ UYGUN.
LUGU. Uqiincii kigilere delgin ad takrmlarr bir de ikinci ya da birinci
-
kigi adrllarryle tiimlenince katmerlenir. Bu katmerli tiimlemelerde:
a) Ikinci ya da birinci kigi adrllarr 6nce gelir;
b) Tiimlenen (iyelik) takrsr olur (bkz. n" 62);
c) Asrl ad takrmr birinci ttirlii ise ttimlenen takrsr defigmez;yenr iigiincii
kiqiye uyar:
Bizim okulun kapst agrlmamtsttr. Sizin soka{m kdsesinde Orhan't
gdrdilm...
q) Asll ad takrmr ikinci tiirlii ise tilmlenen takrsr cjnciil adrllara uyar:
Senin para ganta (st)n, sizin gigek bahge(si)niz...
Benim tarih kitafu(i)m, bizim galryma oda(n)mtz...
d) Birinci ve ikinci kigi adrllarryla kurulan ad tahmlarmda, kimi kez,
tiimlenen takrsr diiger (Yukarrdaki satrrlarda III-b'ye bakrmz). Katmerli
tiimlemelerin bdyle durumlarrnda iigiincti kigiye delgin takr -i, -(s) i ortaya
grkar:

...budak deli{inden bizim yatak odastnt gdzetledim.

BILLUR KALP (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

153.AD TAKIMLARINDA SOZCUK TURLERI. _-Ad tAKTM1ATT:

1) Ad soylu scizciik - ad, adlagmrq srfat, adrl, belirteg, iinlem - lerle
kurulur:
' Evin duvart, dilsenin dostu, onun kardeSi, arkadaslarrn go{u; ahlarrn,
vahlartn uzarnast, ii{rencilerin iigil, isin kdtilsil, siiziin ktsast...
2) Eylem soylu scizciiklerle - eylem, eylemsi - de ad takrmlannrn kurul-
du$u olur: Orhan'tn yazdt{t, yazaca{t; bu isin girdisi gtknst.,.
3) Balrmsrz tiimceler de ad takrmlarrna girer (bkz. n' 126-IIid):
 AD TUMLEMESI

Vakit nakittir' in do{rulu{u...

Yaga, var ol sesleri alanr dolduruyordu.
"Yalnz duyan yagar" sdzii derlet ki do!-rudur.
(Yahya Kemal Beyatlt.)

154. AD TAKTMLARTNDA SOZCUKLERIN YER DEGi$rin-

MES[. Tiirkge takrmlarda tiimleyen rince, ttimlenen sonra gelir (bkz. n"
5, tst;.
-
Bu srranrn 6l9ii ve uyak (kafiye) diizeni yiiziinden koguklarda defigtili,
az da olsa, g<iriiliir:
Postu strttnda gezer hayvantn'. : (hayvarun postu).
ilmi sadrtndq olur insantn : (insamn ilmi).
(Siimbiilzaile Vehbi XVII.)
Kog yiSitler elde silah tutuyor.
zaferc grkryor yolu Afvon'un' : (Afyontr"*L
(osman Aril*.)
Ne marekeydi gepgevre gt){sii kandr yerin. : (yerin gttgsii).
(Mehmet Akif Ersoy.)

Devrik tiimcelerde; gelipigtizel konugmalarda da bu deligmelere rast-

lamr:
Qocuklar, serin sulartna daldtlar denizin, : (denizin serin sularrna).
EFSANELER (Ali Piiskiilliioflu.)

Agildt mt kapm stntftnl : (srmfin kaprsr).

Bu yer de$igtirme ancak birinci tiirlii takrmlarda olur.
lss. AD TAKIMLARINDA SOZCUK Du$MESi (bkz. n" 136):
1) Soruya yamt olan tiimcelerde:
a) Ttimlenen diiger:
* Turgut kimin kardeSidir ?
Orhan'm...
-
b) Tiimleyen diiger:
Turgut, Orhan'tn nesidir?
- Kqrdesidir.
-
2 - a) Yinelememek igin de ttimlenen diiger:
Bu defter benim (defterim) dir. $u ev gobawn (evi) dtr.
Elimdeki kalem sizin (Kaleminiz) dir...
Mesut ve ileri Tiirkiye'nin saadeti herkesindir (:
herkesin saadetidir.).
(FAlih Rfkr Atay.)
I.66 DILBILGISI

b) Adlarr sdylenince takrmlardan "u{lu, kut..." tiirnlenenleri - yine-

lenmig olacafr iqin - diigiiriilebilir:
Muhtarm (oglu) MemiS, Hasan Daytlarm (ktzl Fatma, imamtn (krzt)
Zehra...
3) Kiliadrllanyla kurulan takrmlarda tiimleyici srk srk dciger:
(Benim) kardeSim, (sizin) babantz tqntyor (bkz. n' 136, 257)...
4) Ad takrmlarrnda tiimlenen takrsrmn diigtiigii de gori.iliir (bkz. n'
r60).
5) Uqiincti kiqilere delgin iyelik (tiimlenen) takesr almrq scizciikler var-
drr ki ttimleyenlerinin bulundulu vediigtiilii artrk diigiiniilmez olmugtur:
Buras, turast, orast nasrldt? Bdylesi, dylesi gd'riilmiiq miidiir? iyisi mi?
Do{rusu... Bans (bazilan) btiyle stiyler. BaSkas4 go{u, birkaq,
6bi)rii, hangisi, nicesi... Siiresi dolmadan. Biri geldi. Anemi yok...
Ellisinde bir kadrn, yetmi;ini bulmug,bir adam...

156. AD TAKIMLARINDA ARAYA SOZCUK CINTTABSI:

a) Orhan'tn beg giin 6nce kaybolan. defteri bulundu.

$ehrin, gimdiye delin gdrmediSim bfu seruti...
Memleket ve miileti korumaya gakganlarrn aynr zamanda meslekler-
inde birer namuslu miitehassrs ve birer dlim olmalanlaztmdr.
(Atatiirk.)

tirneklerinde oldufu gibi, birinci tiirlii ad takrmlannda tiimlenenin srfatlan

ve srfat dbekleri aruya girer.
b) Ikinci ve iigiincii tiirlti ad takrmlarrn d a at ay a sdzciik girmez. Bun-
larda tiimlenenin srfatlarr takrmrn bagrna gelir:
Siyah gilneS gdzlil!il, ucuz okwl iinlil!il, di)rt fabrika isgisi, Biiyiik Millet
Meclisi; bilyiik mermer saray, kilgilk demir kalem...
Taktmrn bagrnda bulunan sfat, scizciiklerden ikisine de kayabiliyor-
sa, hangisine delgin oldupu kestirilemiyorsa, kaymamn dniine gegmek igin
yollar aramak gerekir.
c) Itinci tiirlii takrmrn bagrna, tiimlenenin neden yaprldrlrm gdsteren
ad gelir. Bdylece ikinci ve giincii tiirlii tiimlemelerin dbekleqtili gdriiliir:
Hasr yemek sepetlerinin alttnda kullarulmaktan eskiyen..
ISHAK (Onat Kutlar.)

AItm kol saafi, yiln erkek gorabt, gilmiig gay kas$t.,.

Bunlara KARMA TUMLEME de denir.
 AD TUMLEMEST

157. AD TAKTMLARININ COGULLANMAST:

a) Qocuklartn oyunlt) evin pencereleri, d{rencilerin kitaplan...
b) Belediye baskanlart, giil fidanlar4 miidilrler tplanttst, yiirekler ausr,
kahranlanlar yurdu, avuglar dolwsu...
c) bebekler, demir bilekler, gelik si)ngi)ler, yiln ceketler..,
TaS
Orneklerin incelenmesinden gu sonuglar elde edilir:
1) Birinci tiirlii ad takrmlarurda, arrlam gere$ine grire, sd'zciiklerden biri
de, ikisi de goSullanrr.
2) ikinci tiirlti ad talirmlarrnda sdzcirklerden ancak birisi gofullann.
3) Ugtncii tiirlii ad takrmlannda yalnrz. tiimlenenler go$ul takrsr altr.
a) Qogul takrsr, tiimleme takrlanndan 6nce gelir.
NOT. II. tiirlii ad takemlanmn kaynagmasrndan dolan bilegik ad-
lann -
goSullanmasrnda ve gekimlerinde az gok degigiklik gciriiliir (bkz. n'
242, v.s.).

158. ZINCiRLEME tuV[nl\4r :

$ehrin sokaklarmtn temizli{i, gocuk kitaplart sergisi, Belediye bagkan-

Ian toplanttu, Orhan'tn kardeginin tarih kitabt, Sevim'inteyzesinin
o{lunun arkaday; (sizin) teyzenizin torunu, (benim) halamtn kut.,.
Orneklerinde gdriiltiyor ki:
1) Her takrm bir ad sayrhyor ve baqka bir ada tiimleyici oluyor.
2) Bdylece ikilegen tiimleme de bir bagka ada tiimleyici olabilir. Bu yolla,
tiimlemelerin iigiizliisiinti, ddrdiizliisiinii ve daha golunu da kurabiliriz.
Bunlara zincirleme tiimleme adr verilir. lkiye agan tiimlemeler sevim-
sizdir; scizde de, yaztda da kagrnmak gerek.
ititiler
iqinde de gok hecelilerin sriyleniglerindeki alrhk hoga gitmiyor:
Odaruzrn pencerelerinin agtkh{t. Kiigiiklerin teyzelerinin o{ullaru...
Arahkh da olsa ikiyi agan zincirlemeler sevimsiz oluyor:
Okulumuzun iigilncil nntflartntn dfin sona eren stnavlartmn sonuglartnt
bildiriyorum...
Bu durumlarda:
a) Sevimsizlili azaltmak, gidermek iqin birinci ttirlii ti.imlemelerden
- olabilenlerini - ikinci tiirltiye gevirmek gerekiyor:
llk okutlar m (tlkokul) s on s mtfl ar tntn stnev sonugl art...
b) Anlatrmr t0mcelere brilmek yoluna da gidilebilir:
,..son smtflarm smavlart sona ermistir; sonuglannt bildiriyorum...
168 DILBILCISI

3) Ad takrmlarmrn birbirlerini tiimlemesinden oluqan zincirlemeler de

gdriiliir:
Toplum polisinin giirev ydnetmeli{i, Tiirkge d{retmeninin nat defteri..

I59. AD TAKIMLARINDA TUMLENEN TAKISININART ARDA

GELMESI: Ttirkgede gtirevleri bir olan ekler ard ardagelmez(bkz. n" 62).
Tiimleyen ve tiimlenen takrlarr da bdyledir.Ancak:
a) Birkag siizciikte tiimlenen takrsrmn aft arda geldili g<iriiliir ; Birisi,
kimisi*. Bunlardada birinci takrlarrn ne olduklarr, iyelik anlamlarr artrk
diiqiiniilemez ; giinkii bu takrlar, stizciiklerin gtivdelerine kaynamrgtr; kaltp'
lagmrgtr.
b) Ikinci tiirlii ad takrmlarrmn kaynagmasryla olugmug birkag bilegik
adda da iki tiimlenen takrsrnrn aft arda geldigi g<iriiliir:
Onbaqt - taktmm onbagtst, yilzbay - bdlii{iln yilzbasrt,Htristiyanlarm
ytlbastst, Orhan' rn kahvalttst, ayakkabilart...
Ad takrmlarrnda golul takrsr -ler, tilmlenen takrsr -i'den <ince gelir
(bkz. n" 157). $unlardan takryla g<ivde biisbiitiin kaynaqtrlr igin -ler en sona
gelir:
Onbagilar, yilzbastlar, yilbasilar, kahvaltilar, ayakkabilar,-.
Bu oluglar KATMERLI iyBrlf de sayrlabilir.

160.AD TAKIMLARINDA TUMLENEN TAKISININ DU$MESI:

1) Ttirkgede bir gcirevdeki ekler artardagelmez (bkz. n" 62). Ad takun'
lannda tiimlenen olunca * iki takrmo art arda gelmemesi igin - <inciil takr
-(s)i dtiier:
Tiirkge ii{retmeni - Van Lisesinin TiirlcAe i){retmen(i)i.
Gece bekgisi - okulun gece bekgi(si)si.
Ekmek paran benim ekmek Para(n)m,
Yazt tnasafi - sizin yazt masa(st)ntz.
Av kulilbesi
- bizim av kulilbe(si)miz.
Yol gantast
- senin yol ganta(st)n...
2) -li eki alabilen ad takrmlarrndan da tiimlenen takrst -(s)i diiger (bkz.
L' 249-Y).
3) Senlibenli konugmalarda birinci tiirlt ad takrmlarurda tiimlenen
lsfusrnrn sdylenmedili de giiriiltir :
Komstmun Silleyman oradaymtg. Bizim ev yaktndtr. Sizin gocuk geli'
yor. Albaylann Orhan sizi aradt. Sizin bahgede oynuyorlarmts.
Ali Daymtn Hasan sizi de{irmutin orada bekliyor,
 AD TUMLEMESI

4) Yine senlibenli konugmalarda hem ttimleyen, hem de tiimlenen takr-

lannrn ikisinin de diigtti$ii gdrtiliir:
Biz sen yasta iken iqret eden babamrza, amcamrza kapr arahlrndan
bile bakmala utamrdrk.
BiLLUR KALP (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

161. AD TAKIMLARINDA TUMLENEN TAKISININ A$INMASI.

Ikinci tiirlii ad takrmlarrnrn kaynaqmasrndan dolan bilegik isimlerde tiim-
lenen takrsr, gok kez, aqrnrr (bkz. n'41-III, 240'II. not):
Topkaptst>Topkapt...

162. AD TAKTMLARTNTN QEKiMI:

Orhan'tn lrardeSi - kardeSini, kardesine, kardeSinde, kardeginden...
1) Her takrm bir ad sayrhr ve bir ad gibi durum takianyla Eekimlenir.
2) Tiimlenen takrsr -i ile durum takrlarr arastnLa kaynagtrrrcr n gelir.
3) Tiimlenenden sonra gelen durum takrsr (nesne takrsr) -i, eski yazr-
rnmtzda gok kez kullamlmaz; -i diiger kaynagtrrmaharfin kalrdr:
Ot kiiklerin(i) ve a$ag yapraklann(t) yemekle biraz kuvvet buldu.
(Giiliistan Terciimesi. XV.)

Okursun aqktn kitabtn(t)

Komadtn dstkm tabtn(t)
Akfitm geSmimin abtn(t)
Ddndii sellere sellere.
(KiiroElu.)

iltklemtq dillmelerin (i )
Qdzer Elif EIif diye
*
Karac' o{lan soziin (il ) sdyler.
(KaracaoElan.)

Birinci ve ikinci kigilere delgin -im, -in tiimlenen takrlarrndan sonra da

nesne takesr -i'nin kullamlmad,Er g<iriiliir :
BaStm(r) alry diyar diyar giderim.
(KaracaoElan.)

XIX. yiizyrl sonlannda yetigen Mehmet Emin Yurdakul da birgok ko-

guklarmda nesne eki -i yi kullanmaz:
Ey parlak ay, ry$tn(t) sag yolcularm gdzilne
O yerde ki kdtil gece gizlemistir mezartm(r)
I?O DILBILGIS1

Ey yolcular, beni sorun milletimin dzi)ne,

O siinde ki bir zelzele diizlemistir rnezartm(t)

Bu kitaptr: her insana igin, dtgtn 6{reten.

163. AD TAKIMLARININ TUMLEME GOREVI.

- BiTinci ve
ikinci tiirlii ad takrmlarrndan birgoEu, bir srfat d,beli grirevinde kullamlr:
Onderoin kardeSiOzgiir, kdyiln muhtart Ali, Tilrkge d{retmeni Ertu{rul,
bastmtn tau anam, gdzilmiln nuru o{lum, sel u{rafu yer, komgumuz
Yalgtn, tag basmas kitap, herkesin bildi{i ig, bizim aradt$tmtz ev,
(bkz. n' 288 - kullamhqr-fl), Yurdumuzun kurtancrt Atstiirk,
kanarya sartst saglar...

164. OBEKLE$ME. Tiimlemeler birer genel kurula balhdrr (bkz.

- tiirlti
n" 151 vs., 180). S6zciiklerin ydnlerden birbirleriyle ilgi kurduklarr,
birbirlerini giiqlendirdikleri, tiimler gibi olduklan da srk gdriiliir. Bir genel
kurala ba[lanmadan, tiirlii gdrevlerde kullanrlmak igin oluqanlan siiz iibe$i
saymak yerinde olur (bkz. n' 251.32I,409,432).

165. KO$UNTU.
-Anlamca bir sayrlabilen s<izciiklerin -
birbirini
agrklamak, giiqlendirmek iEin - afi arda getirilmesinden dolan bir 6bekleg-
me ti.iriidiir:
Osmanh Padisah ikinci Mahmut... ,Bay Giiltekin lle Bayan Sevim,
Ahmet Mithat Efendinin bir eserini inceliyorlar. Binbay Topel...
Yurdumuzun sr)nmeyen gilneSi,biytkAtatiirk, Cumhuriyeti Tiirk geng-
liline, size emanet etmi;ti.
biqiminde dbekleqmelerden italik harflerle dizilen s<izciiklerin qo$u dilimizde
birer san srfatt sayilrr.
 SIF'ATLAR
I66. StrFAT:
Giizel gigek, kokulu elma, dokuzuncu stnrf, bes lira, su ev...
sdzleri birer tiimlemedir. Ikinci scizciikler addr. Birinciler bu adlarrn:
a) Nasrl olduklarrnr gcisteriyor, niteliyor : Giizel, kokulu.
b) Srrasrnr, s.aylsml, yerini belirtiyor: Dokuzuncu, beq, gu.
Varhklarr niteleyen ya tla belirten siizciiklere SIFAT denir.
Srfatlar bu gdrevleri bakrmrndan ikiye aynlr:
1) Niteleme srfatlan;
2) Belirtme srfatlan.
167. MTEI-EME SIFATLARI:
Nevin'in solgun yanaklanadan akan yaglar magrapadaki bulantk
suya kangryor; ince dudaklanmn kenarlanndan stzarak bo{uk
hngkrnklarla titreyen boynuna, giigstine damhyordu.
(Resat Nuri Giintekin.)

Tiimcede italik harflerle dizilmiq s<izciikler, kendilerinden sonra gelen

adlan niteliyor, yani nasri olduklannr gosteriyor.
Varhklan niteleyeno yani varlftlarrn durunaiarrnr, hiqinalerini, renklerini
- krsaca: nasrl oliluklarrnl - giisteren siizciiklere NITELEME
6zelliklerini...
sfatr denir
168. SIFATLARIN ANLATIM DEGERI" denemek igin yu-
- Bunu
kart drnekteki (kz. n" 167) srfatlarr atarak okuyahm. Eylem anlarnhiki srfatr
(akan, titreyen) atamaya. Buna karqrltk solgun, bwkswk, ince, bo{uk ufat-
lan atrhyor. Tiimce bozulmuyor, anlatrmda cjnemlibir aksakhk da olmuyor.
Yalntz yanak. su, dudak, htgktrtk sozci.ikleriyle adlandrrlan varhklann
nitelikleri; nasrl olduklan anlagrlmayaeapr igin imgede istenen bigimde can-
landrnlamryor.
Bu deneme g<isteriyor ki birer soyut kavram olan sfatlar - adlarla ey-
lemler gibi - tiimcenin <ifesi de$ldir. Gd,revi, tiirncedeki adlan - adlarrn
gtisterdikleri varhklarr - tiirtii yiinden tiimlemektir.
t72 DiLBTLGISI

169. AD ve SIFAT KAVRAMLARI. - Adlarla srfatlarrn zihinde

uyandrdrklan kavramlar - boyutlarr bakrmrndan da - baqkahk g<isterir:
a) Somut adlar imgede iig boyutla yansilanr;
b) Srlatlarla soyut adlar birer boyutludur. Gene de aralannda ayfrmvar.
Pek ince olan bu konul'u g6,yle denemeye gahqahm: Gilzel dilEiince, engin
duygu...tamlarnalannda sd'zciiklerin drirdii de soyuttur. Ne var ki takrmlarrn
birinci sdzciiklerinin tiimleyici birer eklenti kavram oluglanna kargrhk ikin-
cilerde birer varhk olrnamn de$igmezlili gdzden kaQmaz.

170. BELiRTME SIFATLARI. Nitelenmemig; bir adlaya da be-

-
lirtici bir srfatla tiimlenmemig adlar belirtisizlik iqinde kalrr:
A{ag yeqeriyor, gigek agrp meyve verecek. KuS uPacak. Bahk yilzet...
Bu t'iimcelerde adlar, nitelikleri g<isterilmedi[i; yerleri, nicelikleri be-
lirtilrnedigi igin srnustz bir genellik iqindedir. Bu srmrsrz genellik, daha gok,
belirtici srfatlarla krsrhnca varhlrn tanrnmasr kolaylaqrr.
Varhklarr tiirlii yiinlerden belirten siizciiklere BELiRTME srfatl denir.
G<irevleri bakrmmdan biiliimlere aynlr:
1) im srfatlarr (bkz. n' 171):
2) Sayr srfatlarr (bkz. n" 172);
3) Belgisiz srfatlar (bkz. n' 173);
4) Soru srfatlarr (bkz. n" 174):
5) Belirtme gdrevinde kullarulan s6,zctkler, taktmlar (bkz. n' 163).

171. iM SIFATLARI:
varlftlarr tarutmak, gd,stermek igin en kesin yol jestlerdir. Jestler, yazr-
lrp sdylenmedikleri igin siizctik sayrknaz1' onun igin jestlerle birlikte sdzciik-
ler sdylemekten kendimizi alamay a :
Bu ev, gu a{ag, o tmak, o tepe, Su duvar, bu gocuk,,.
takrmlalnda bu, qu, o sdzciiklerini kullamrlcen, gok kez, igaret parmakla-
nmftla da varhklan gd'steririz (bkz. n" 261).
Anlamlarr birbirine yakrn olan bu tiq im sdzcti[iiniin ayrrtrlarrna dikkat
edenler:
a) "bu" s<izcilsiinii yakrn igin;
b) 'o$u" stizcti['iinii azrctk uzak igin'
c) "o" srizciiEiinii da daha uzak igtn' ya da giiz iiniinde bulunmayan
varhklarr g<istermek iqin kullanrlar:
Bu gocuk, gu gocuk, o gocuk; bu ev, gu ev, o ev.,.
 SIFATLAR I73

Bu kullamg ayrlml kesin delildir. Elit durumlarda birbirinin yerinde de

kullaruhyor
Yalmz "bu" 7le "glz" s{izciikleri arasrnda $u aynmr gdzetilmelidir:
a) Gegmig konular igin "bu";
b) Sonra gelecekler igirr o'gu" kullanrlmahdrr.
Orhan srnfta kalmrg diyorlar. Ben qa inangta idim: Orhan gah$kandrr;
geger.
im srfatlarrnrn, belirttikleri'adlara, kawamlara duygu deleri katmak
igin kullanrldrklan da olur:
Halk bizim igin hdld o eski meghul, hdld o gi)ziilmez bilmece...
(Falih Rrfkr Atay.)

Ses yok, haber yok. Sessizlik ve habersizlik iimitsizli{e ddnmek iizere.

Neden susar bu Anadolu? Neden bir kelimesi duyulmaz bu Mustafa
Kemal'in? Hilali Ahmer'e gidiyoruz dilSilnen diistinene.
(Falih Rlfkr Atay.)

Yinelenen gcirevdeq d$eleri belirtirken anlatrma katrlan duygu abar-

tilmrg olur:
Yana{t gillgfin ii lalin dudaklar
O simin sak o ter sib-i zenahlar.
(Asrkpasazade Tarihi. XV.)

lm srfatlanyla belirttikleri adlar arasrna tamlayrcr srizciikler girer (bkz.

n' 180):
Bu yaramaz gocuk, Su ele avuca st{maz Qocuk; o ktmtzt boyah ev..,
't;te" sdzcii$ii im srfatlarrnr pekigtirir:
iste qu bahge, iqte bu adam...

Sol,
Im srfatlarrnrn eski bigimteri.
ol bigiminde kullamlmrgtr:
- Yakrn ga$lara dek (gu, o) s<izciikleri
Hiirna gibi Sol kafesten
Bir giln ugar demedirn mi?
(KaracaoElan. XVfi.)
An ol giinii ki dhr olup nevbahar-r i)my
Berk-i hazana ddnse gerek ruy-i lale-renk.
(Baki. XVI.)

Yakrn yilam dek resrni yaziarda "bu" yerine igbw kullanrlrrdr. Daha
dnceleri ilSbu bugiminde kullamlmrgtr:
TJqbu siize Hak tarukttr bu can gdzilne konuktur
Bir giin ola grka gide kafesten kuS ugmus gibi.
(Yunus Emre. XilI.-XW.)
t74 DILBlLGISI

AIn altuna iqba Ahmet'ten bir at ahp verip haklaEtr*(g"r,irusicilteri

XVr.)

NOT. tm anlamh birkag stizciiliimiiz daha var :Ateki, beriki (bkz. n"
26s)...
-
172. S.A.YI SIFATLARI. Varhklail, ile ilgili tiirlii ytinlerden
sayt
- Saydar, sifinn iistiinde
belirten stjzciiklerdir. Sayrlarrn baglanglcr srfndrr.
ve altrnda sonsuzlu$a uzar gider. Dilimizde sayrlar onlu diizene balhdr.
Grirevleri bakmrndan beqe ayrrlr:
1. A.srl sayrlar. Varhklarrn sayrlarrnr bildiren sd'zciikler:
-
Be s" parmak, y etmis ilci kurug, on bin aln yiiz ktrk kilo, b e g buguk rnily on
lira...
Asrl sayrlar yaprlari bakrmrndan iig gegiitir:
I) Bir s6zciiklii saYrlar:
' Bir, yirmi, daksan, Yiiz, bilt...
beg, on,
2) Srfat takrmr biqiminde olan garprmh sayrlar:
yi)2, yedi bin, dokttz yiiz, seksen bin, beS yilz milyon"'
:9
(Ig
3) Obekleqmig, toPlamk saYtlar:
On iki, krk iig, altmtg beg, yi)z on dokuz, bin yilz ktk altt; ilg btn aln,
yiiz atuz iki, ktrk sekiz milyon dart yiiz on altt bin sekiz yilz elli ilg...
Son cirneklerde iig geqit kangmrStrr.
Yazrmr 1) Her sayr scizctilii a1'n yazrlt (bkz. n" 643).
-
2) Aralarna bir sayr sr$drnlmasr kaygrsrnr iinlemek igin biitiin sayrlar
bitisik de yazrhr:
Y e diyii z dok s ans eki z b inalt ry ilz y e tmi S d ti r t Ti.ir k Lir as t'''
3) Rakamlar, her eki bir kesme (') imiyle alr:
I45'ten 23'il Qtkarahm. I9l9'da baslayan kurtulug ' ' ' 64l8'in yar$t ' '
I958'lilerin yoklamast. . .
Kullanr56lar1.- Asrl sayrlar, varhklann sayrlannr belirtikleri igin kur-
duklan tiimlemelerdeki adlarrn golullanmamasr gerekir. Ne var ki:
a) Sayrlar ve sayilarla kurulan sfat takrmlarr birer toplam birer deyim,
birer terim deserinde kliqeleqmig olunca -Ier takrsryla golullamr:
Krklar, yediler, binler, on binlerin dr;nilgii, iig bilyilkler toplanttst,
krk haramiler, ilg aylar, yedi deliler, Begevlet ' ' '
b) Sayr srfatlarrndan sonra gelen adlat, daha tincegeqentiimleyicilerine
uyrnak igin de gofullamrlar:
Size kargr erkeklerin haiz olduklan bir haklartnr' siiyleyeyim'
CADI (Hiiseyin Rahmi GiirPrnar.)
 SIFATLAR l?5

c) Asrl sayrlar, iileqtirme anlamrnda kullamlnca ya da ayrr varhktaki

sayr ileilgili qeyleri anlatma durumunda olunca tiimlenenler 9o$ol kullamlgrr:
Y. ile. V. iki elleriyle kalcalannr tutarak sarsrla sarsrla giiliiyorlardr.
nir-ruR KAPL (Hiiseyin Rahrni Giirprnar.)
g) Belirtme srfatr "bir" den sonra kimi scizci.iklerin golullanmasr anla-
trma abartr katar:
Ben onu bir yerlere iggiiveyisi veremem.
TUTU$MU$ GONULLER (Hiiseyin Rahmi Giirpurar.)

Tokat, yumruk dciviigerek bir yapmadtklanm brrakrnadrlar.

d) Abartma ayrrtrsryla go[ullanmlg sayrlarrn belirttikleri adlar da
goful olabilir:
...Binlerle, binlerle liralar v'erdiler.
E$KIYA iNiNoe (Fliiseyin Rahmi Giirpmar.)

e) Yanm, geyrek... gibi nicelik bildiren scizciikler de sayr srfatr gtirevin-

dedir:
Yarrm saqt, yartnl, elma, yart gece, geyrek saat, iki buguk kilo...
f) Asrl sayilarla belirtilmig 6lgii ve tartr tiirnlemeleri birer belirtme srfatr
gibi kullanrlrr
Ag mbtre kumag, iki kilornetre yol, on beS kito qeker...
II. Srra sayrlarr. Varhklann srralarrru belirten sayrlardrr:
-
Onuncu yil, beginci stntf, ),irmi sekizinci okul, altmct ev...
Tiireyiq. Sra sayrlarr -(i)nci ekiyle tiiremigtir:
-
a) Unsiizle biten asrl sayrlarrn sonuna -inci eki gelir:
Bir inci, iigilncil, be Sinci, dokuzuncu, s ekizinci, y etmiginci, yilziincii...

b) Unliiyle bitenlerde iki iilltlniin yaft yana gelmemesi igin i dtger:

ikinci alttnu, on yedinci, yirminci, ellinci...
c) Her ek gibi -inci de iinliiler uyumuna gcire defiqir:
Birinci, krktnct, dokuzuncu, yilziincil,..
NOT. Rakamdan sonra nokta "-inci" ekinin yerini tutar:
-
XVIL yiizytl, 3. stntf, V. kilometre...
' cci1krtt
scizcii[ii "biiinci" siizciifii yerinde kullamhnca sra sayrsr gdre-
vinde kullamlmrg olur:
"Kagtnc4 diimenci, sonuncu, ortanco,.," scizciikleri de srra anlamhdr.
I,16 DILBILGISI

Eski Bigini:
-(i)nci eki eskiden -(i)ng bigiminde kullanilmrgtrr:
ikinq: "iking neng : ikinci nesne".
Usiing : Saytda iigilnct)
...8u, bir kuralfir... 10'dan aSa{da olan sayilarda kiike - kendinden
ijnceki sayfiiln arkastndan geldiEini bildirmek igin - n ve c harfleri
getirilrnistir. "Tdrtiing" , "beSing" gibi ki astllart "tdrt" ile "beq" Iir".
Her kiikte dahi bdyte yapthr. Nitekiln... onung, yirminc denildi{t
sibi... (D.L.T. ru.448)

[I. {.lleptirme Sayrlarr.

- Varhktarrn eqit bciliimlere ayrrldrgrm belir.
ten srfatlardrr:
elma,onikiqer lira, altryar dr)nilm,ddrder arkadas,yi.iz elli sekizer.,.
(Jger
Tiireyigi. lllegtirrne sayrlan -er ekiyle ttirer:
-
a) Unsiizlerle biten asrl sayrlarrn sonuna -er gelir; kahn hecelerden son-
ra -ar olur: Birer, i)ger, yiizet, biner; otuzar, ktkar, daksanar',,
b) unlti ile biten sayrlarda - iki tinliiniirtyanyana gelmemesi igin - ara-
ya kaynaqtrrma harfi olarak 9 gelir: ikiser, yediser, yilz elliser, yirmiSer...
Qarprmh saylar iki biqirnde tiiriiyor:
a) BeE yiiz-er, elh bin'er, sekiz bin-er...
b). BeS-er yilz, elli-Set bin, sekiz-er bin...
Toplamh saydar bir tiirlii oluyor:
On beg-er, yiiz otuz iki-Ser, bin yilz seksen dokuz'ar..,
'oYarvn, az, tek, kag, qift, birkag..." stizciiklerinin tilegtirme bigimleri
de -er, -ger ekiYle tiirer:
YartmSar, azar QzAr, teker, kagar, gifter gifter, birkapar.'.
Birkagar kadehle negelendik'
EsKiyA iNiNDE (Hiisevin Rahmi Giirprnar.)
Bizim gifter gifter hizmetgimiz
"{t{{;;KALp lHiisevin Rahmi Giirprnar.)
..Milyon, milyar...,, gibi yabancr kaynakh iiyiik sayrlarla iibekleqmig-
ler de yalrnz dnciil sayrlar iileqtirme ekini alrr:
Yediser milyon, on sekizer milyar, sekiz yilz ktrk alnqar milyon."'
Ulegtirrne sayrlarryla kurulan srfat takrmlarrnda adlar golullanmaz.
Kullanrhgr:
1) Asrl g6revi, adlardan 6nce gelerek tilegtirme srfatr olmakhr: onar
lira...
 SIFATLAR 177

2) Eylemlerden dnce tekrarlanarak kullamhnca dururn belirteci olur:

A{renciler tiger iiger dizildiler. (Igaklar ddrder beser havalaruyordu.
IV. Kesir Sayrlan. Varhklann bdliimlerini belirten sayr dbekleridir:
-
Ddrtte iig, onda dokuz, yiizde on iki. binde bir, yilzde beS faiz...
Tiireyigi. Kesir sayrlarr, birinci saylya gelen -de ekiyle ttirer:
-
-de eki, iinliilerin uyumuna ve iinsiizlerin benzeqmesine gcire deliqerek:
-de, -da; *te, -ta olur:
Binde altr, otuzda dcirt, dcirtte iki, 10516'da 295 hisseli...

0.006:lfu-, +, +, #
-r!e ekini alan sayrlar, varh$m kaga bciliindtisiinii; sonra gelen sayrlar
bundan kaq bdliimiin sciylenmek istendilini anlatrnaya yarar.
NOT. Kesir sayrlarr:
-
Yilzde beS faiz, ddrtte tip pay...bigiminde sfat takrmr kurduklarr gibi;
daha gok ad takrmlanna giderler:
Karpuzun ddrtte'ilgil, parantn yiizde ellisi, tarlantn yedide ikisi, bt;|il{iln
beSte biri...

V. Topluluk Sayrlarr:
ikiz kardeSler, ilgiizlerin biri, Hindistan'ds bir ka&n ddrdilz do{urmuS.
Kanadah beSizler...
Tiireyigi. Iki, iig, dcirt ve beg sayrlanna -(i)z gelmektedir.
-
173. BELGISiZ Sm',q.fLAR. Varhklan tam olarak de[il de; aqa$r
yukan belirten scizctiklerdir: -
Birkag 6{renci, biitiin insanlar, bir kimse, her gocuk, baska giln, kimi
kez, birgok, birtaktm, herhangi bir, higbir, ban, falan, yan buguk...
Belgisiz srfatlar - belirttikleri adlann golullamp golullanmamalan
bakrmrndan - iige aynlr:
l) Her,birkag,higbir,her bir, herhangi bir, biraz... srfatlarrnrn belirttili
adlar gofullanmaz:
Her koyun kendi bacafrndan asrl''
(Atalars6zii.)

Birkag giln sonra... Hig bir kimse gelmedi...

Segimlerde hiir vatandaqhk hakkrnr kullanan hig bir se7men seza gcir-
me'
(Falih Rrfkr Atay.)
l7B DTLBILGISI

Daha <jnce gegmig sdzciiklere uymak igin qoEullandrklan da olur:

...Lord Byron gibi, Victor Hugo gibi, Alfred de Musset gibi her
kitaplan iki iie yrlda bir kere iig yizbin niisha basrlmakta olan...
(Namft Kerral.)

2) Bi)tiin, birrokm't... belgisiz sfatlanrun tiimledigi adlar go[ul olur:

Biltiin insanlar, birtaktm kimseler...
3) Birgok, baska, 6biir, baz, fazla... belgisiz sfatlannrn tiimledikleri
yerine gcire, tekil de olur, 9o!u1 da.

NOT.
- "Bir') stizciigii:
a) varlgrn saylslnl, yani bir tane oldu[unu gcisteriyofsa sayl srfatrdr;
b) "Herhangi bir" anlamrna geliyorsa belgisiz sfattrr:
Bir gocuk geldi:
'"Bir tek gocuk" demekse sayr srfatrdrr'
"Herhangi bir gocuk" demekse belgisizdir.
Ttir adlan "bit" sozctilii ile ttimlenrneden de belgisiz anlamtna gelir:
Grimlek aldtm. Siit tyi besler. Qocuk kosuyor. Elma yedim..-
Zamanlailgili, belirteg gdrevli, tekil adlar "bir" scizciilii ofunadan kul-
lantlmazlar:
Bir siire i)nce, bir kez siiylerim. Bit giln anlarsm...
c) "Bir" stizctifii, kimi adlarr abafima ayirtrsryla niteler de. B<iylece iig
gdrevde kullanrlan bu "bir" lerin sdylenigi de az gok deligiktir. (bkz. n'
rsO - 5/b):
Bir kalem aldtm. Yurgusuzdur (herhangi bir anlamrnda) belgisiz sr-
fattr.
"Bir vutgulu sdylenince sayl srfatr olur;
o'Bir" kuyvetli belirtme wrgusuyla sdylenince abartlhbir niteleme ayrr-
trsr kazamr: Bir : gok giizel, anlamrm verir. Bu niteleme gd'revi qu 6rnek'
lerde daha belirgindir:
Bir ftrtma, bir sa$anak, bir dolu!... Nereye ufimaca/tmtztbilemedik...

6Znf . Bu belgisiz siizctikler:

-
a) Adlarr belirtince sdat alur;
b) Adlarur yerlerini tutunca atLl olur (bkz. n' 269);
c) Bunlardan eylernin ve srfatrn anlammr krsan ya da tiimleyenler belir-
teg olur:
Fazla para harcamaktan gekinmez (ufat).
 SIFATLAR L79

Ayhfrnr aldt; fazlastnr bankaya yatrdt (add).

yalntz fazla titizdir, fazla kowtqur (belirteg)...
iyi arkadagtr;
gere[iru agan" ayrtlsl vardr.
UYARI.
- "P4714" siizcii[iinde "attan,
"Qok'n anlamrna kullamlmasr yersiz olur (bki. n' 431-I!.

174. SORU SIFATLARI. Varhklann durumlartm, yerlerini, sayr-

-
lanm soru yoluyla belirtmek igin kullaarlan sdzctiklerdir ki hem niteleme,
hem de belirtme srfatlarryla ilgilidir:
Nasil gocuk? Hangi okul? Kag kurug? Ne zaman? Ne bigim sdz? Ne
tilrlii davrantq? Ne gegit dii4iince?...
"-l[e" sfattrun soru gdrevinden sryrrlarak a"nlattma:
"'
**';N':|,,X;";Y;';,
harka bezt-i can edip durmak
Ne devleuir gehid-i zi-ltayat olmak bu dlemde.
(Namrk Kemal.)

b) *Ne?" soru srfatr, kadar'rlenli'gibi'bigirn... s<izciikleriyle d'bekle$ir

de:
Ne kadar para verdiniz2 Ne gibi l<rtaplar aldrnrz?...
c) "Ne" srfatr ile kurulan yanfigg soru takrmlarr olumsuZluk anlamt
sezdirir:
. Ne gare? (gare yok), ne hakkt var? (hakh yok),ne fayda? (fayda
yok, faydasrz), ne vazifem? (vazifem deEildir)..

"Kag" sdzcii$ii varhklarrn sayrlanm belirtme sorusudur; onun igin ek-

lerle tiireyerek srra, iileqtirme, kesir sayrlarrnr. bulduracak soru srfatlarr
olur:
, Kagtnct kat, kagar lira, kogta kag hisse?...
Soru scizcfikleri:
a) Bir adr belirtince srfat olur;
b) Bir adru yerini tutunca adrl olur;
c) Srfatlal, eylemleri krsruca ya da gtiglendirince belirteg olur (bkz. n'
437).

175. SAN (UNVAN) SIFATLARI.

- -
insanlann riitbe, detece,
-
gdrev ve sosyal durumlarrna gdre adlarrna takrlan saygl ve tautma sdz-
leridir. Bunlar da bir gegit niteleme sfattdr.
San (unvan) srlatlanmn adlaru takrhglan tig tiirliidiir:
1) Biittin srfatlar gibi adlardan 6nce gelir:
Bay Turgut, Bayan Sevirm, $ehzafu Cem, Aksak Timur, Yildttm
180 DILBILGISi

Beyazit, Deli Petro, Doktor Baykal, MareSaI Qakmak, UIu Onder

Atatilrk...
2) San srfatlanmn birgolu adlardan sonra gelir:
Namk Kemal Bey, Nigar Hantm, AIi Day4 Zeynep Hatun, Ziya
PaSa, Ahmet Mitkat Efendi. Dursun Onbaq4 Mehmet A{a, Elif Bau...
3) San srfatlanmn birgo$u da, yerine gcire, hem addan <ince; hem addan
sonra gelir:
Sultan Murat, Kiisem Sultan; Fatih Sultan Mehmet, Vatide Sultan;
O{uz Han, Han Ahmet; Qelebi Mekmet, Evliya Qelebi, Osman
Gazi; Gazi Osman Paga; Ali fIoca, Hocs Ali...

. Yazrhpr:
a) 6zel adlaria birlikte kullanrlan san srfatlarrnrn ilk harfibiiyiik olur.
b) Ozel ad yerinde kullanrlan san srfatlarr da biiyiik harfle baqlar:
O giin Gozi Hazrctleri, MareSal'le gdriigiiyorlardt. Biraz sanra BaS'
bakan da geldi.
Bu sabah BaqgavuS, bdlil{e gelerek Yiizbasfnm emirtrerini sdyledi.
c) Bciyle olmayan yerlerde san srfatlarrrun biiyiik harfle baglamasr gerek-
mez:
Ya.Sehit ol, ya gazi... Hiikiimetleri basbakanlar ydnetir, Bir yiizbagmm
binbay olmax igin...
176. NITELEME SIFATLARTNDA ANLAM KERTELERI (bkz.
ft' 427,428 vs.).
PEKl$rtrnupl-i SIFATLAR.
177. Srfatlar belirteglerle derece-
-
lendikleri gibi kimi dneklerle de pekigtirilir:
1,, Yemyeqll ova, ipince bir kalem, tertem\2, kaskatr,bembeyaz,besbelli,
apak...
Atatiirk aramrzdan ayriah iki ay bile ohnamtqtr.Hasretinin ya.rasr
kalbimin iistiinde tapteze duruyordu.
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kadri KaraosrnanoElu.)

Bitkin bedeni ile dipding dimalr, kargimda miithig tezathalinde duru-

yordu'
ATATURK'UI\I HASTALIGI (Ruqen Egref unayihn.)

Birden diinya bombos, tptsstz geldi ona.

YER DEMIR GoK BAKIR (YaFar Kemal.)
 SIFATLAR 18r

Tiireyigi. Bazr niteleme srfatlannrn ilk iinlii harfine kadar olan krsmr
-
m p r s harflerinden yakr,sanr ile kapanr ve bir <inek biqimine gelerek srfatrn
bagrna eklenir:
Bem-bey az, ktp-ktzil, ter^temiz, do s-do !ru...
Bir iinlii ya da bir rl artmasryla gu bigimde pekigenler de var:
S ap as a{lam, dilp e dliz, 9 ml gtplak, y ap ay alruz..,

Bunlara yakrn bigimde dbekleqmiq adlar da var (bkz. n" 148):

Gilpegtindiiz, tortop, gepegevre...
Kimi adlar da bu bigimde pekiqir:
Yiizler yanslmasl
. Bakrqlar bumbuz (burn - buz)
(O[uz KAzm Atok.)
IL Srfatlar, kendilerjnden yapilmrq bu cinerlerle pekigtirildikleri gibi
yinelenme-(ikileme) yoluyla de pekigirler:
Ktzil ktztl develer.
(Dede Korkut.)

Serin serin Kapahgargr

Ctvil cwil Mahmutpaga
Giivercin dolu avlulat
,orrran yeri Kanrk.)

,Kara kara gozler, iri iri karpazlar tilrlil tilrlii insanlar...

ikilegmiq adlar da pekigtirme ayttrlt srfat olur:
Tavla tavla $ahbaz atlanm sana binit olsrur.
Katar katar develerim sana yiiklet olsun.
(Dede Korkut.)

III. Yinelenen srfatlarm birincisine soru eki katrlmca pekigtirme daha

canh olur:
Burada (Bolu ormanlannda) ikinci bir Bursa dofuyor. Bir Bursa ki
havasr, firdolayr gam ormanlanyla gevrilmig olmasrndan ve denize
710 metre ytikseklikte bulunmasrndan dolayr temiz mi temiz, sa{-
lam mt sa{lam"'
(Refik Harit Karay.)

IV. Yinelenmig adlar - ikilemeler - da gokluk bildiren pekigtirme an-

lamh srfat olurlar:
Salktm salktm tan yelleri estifiinde... katar katar develer...
@ede Korkul)
TB2 DILBILGISi

Kucak kucak gigek, avug avug para, bardak bardak gerbet, dilim dilim
kavun...
V. Yakrn anlamh srjzciiklerin yinelenmesiyle ve yakrgtrrmaca ikizleme-
melerle de pekigtirme anlamr elde edilir. (bkz. n' 185):
Anh Sanh bir zafer, iri yart bir geng, ktrtk ddkiik, yartm yamalak, abuk
sabuk, silkliim pilkliim, yorgun argtn, ulu orta, kaba saba, agtk sagrk,
boz bulantk, kara kuru, irili ufaklt, ileri geri... -
VI. ikileme ve ikizlenr.e biqiminde belirtegler de pekigtiricidir:
Derin derin tliigiindt. Llger iiger srralandrk. Kosa koga gidiyorduk.
A{laya stzlaya anlatil...
Diise kalka hasta-i gam... (geyh Garip xvr[.)
178. PEKi$TlRiLMi$ EYLEMLER. Pekigtirme 6,rneklerine benzer
sciylerin yinelenmesiyle eylemler de pekiqir :
-
Ter ter tepinmek, siizilm silziim siiziilmek, inim inim inliyar, silri,im
silriim silriinsiin! zry zry zrylasm.,.
Kendi kdktinden olmayan yanslma delerli yakrqtrrmacalarla da eylem-
ler pekigir:
Zangr zangff titremek, paldry kiildiir igeri girdi, avur zTvur etrnek,
brcr brcr konugnnak, giildiir gilldiir okum*k, krs kts gilltnek.'.
Tirit olmuq seksenlik bir ihtiyar gibi elinin par par titredi{i gtiriilii-
Yordu.
Bu kadar seviyordun da krymetini niye bilmedin? Zavalb gocuSu
horum horum horladm.
...gtizleri fal tagr gibi dr;arr firlamrg ofiun ofrun o{urtuyor.
TUTU$MU$ GUNULLER (t{iisevin Rahni Giirpmar.)

Ofkernden bar bar bafirracakttm.

CADI (Hiiseyin Rahmi GiirPrnar.)

...rtJzgdr grldrrasrya eser; kule u{ul u{ul u[uldarmrq.'..

soN FENER. BEKQisl (Zeynep Aver.)

Eylemler, tiirlfl biqimde yinelenmelerle de pekigir, abartr anlamr kazawr:

Qocuk saatlarca a{la& da a$la&...
pekigtirme siizciiklerinde yurgu. 6nek biqimli hecelerde vurgu gtiq-
-
liidiir. Sozciiltin son hecesindeki vurgu de[igmez:
Yemy e gil, ktp?'rmtz t...

179.KUQULTME SIFATLARI. Srfatlarrn anlamlarr, dereceleme

-
ve pekiqtirme yollarryla kuwetleudi[i gibi, eklerle de kitgiiltiilebilir:
 ' SIFATLAR 1S3

Giizelce ev, Ictsactk boy, eksintsi, mavimttak...

Orneklerin anlamr qudur:
Gilzelce: oldukga g.iizel, ktsactk krsa, ekgimsi :
- hayligalar... biraz ek$i,
gok ekgi depll, mavimtrak : maviye
' T{ireyigi.
- Kiigiiltme ekleri - drneklerde gtiriildii!.ii gibi - -ce' -cik'
-innsi' -(i)mtrrak'trr.
1. Bu eklerden : -ce, iinlii uyumuna ve iinsiizlerin benze;mesine gdre
de[igerek -ce) -ca, -ge, -Qa olur (bkz. '42, 50-[I):
Serince, uzunca, sertge, ytktkga, dilzgf)nce, genigge",.
Ekin -cene biEiminde uzatrlmrqr da gciriiliir:
Giizelcene, dilzgilncene...
II. -cik eki (bkz. n' 147):
1) Unltiler uyumuna ve benzegmeye g<ire deEiqir;
2) -cek de olur;
3) Sdzciik sonlanndaki k harfini, gok kez, dii$irtir (bkz. n" 147 l$:
Ktsactk,yavrucuk,yavrucak;.biiyilcek,gabucak,ufack...
4) Bir heceli birkaq sdzciikte, ekten dnce bir (i' e) gelmiqtir:
Bir'i-cik, az-t-crk, az'a-crk, dar-a-crk...
NOT. Kiigiik, ktsa, ufak, a2... gibi asknda kiigiikliik an'lamr veren
srfatlara -
-cik eki agrrrLk anmarxr katat:
Kiigi;ciik: gok kiigiik, ufactk: gok vfak, anctk: gok az (yla da:
biraz). kdrpecik : pek kdrPe...
Iqinde :/rrk, incecik bir iirperti vardr.. Bora da anctk kesilse...
yeR OeIvItR, GdK BAKIR lYagar Kennal.)

NOT. "!g14, qura, ora" adrllarrna -ctk eki yakrnhk ayrrtrsr katar:
-
Nerede oturdu!'unu bilmiyor musrnruz? $uractkta, kdge baqrndaki
evde...
-cek eki zaman belirteglerini de pekiqtirir (bkz. n' 407):
Demincek, gabucak...
Eki,r -cecik -cicik bigiminde uzadrlr da olur: Hemencecik, ufaactk, ya'
ktncactk...
trII. (i)msi eki:
1) Sdzciiklerin son hecesine uyar:
2) Unliilerte biten scizciiklerde i diiger:
YeSil-imsi, mor4rnsu, sartmfi, imvi-msi, achmsl, kekre-msi, tatbmn,
kadife-msi, kdylii-msii, goban-tmx.,
 DILBILCISI

3) -si olarak da kullamlr:

Bu kr sagh adamrn gocuksu hallerinden hoqland_rfr igin...
NILGUN (Refik Halit Karay.)

IV. -(i)mtrrak eki iinliiler uyumuna aykndrr. ince sd'zciiklerden sonra

da kalrnlrlr deligmez : Ekgimnrak, actmtrak...
V. -rek eki, daha gok, srfatlann sonuna gelir:
1) Unliiler uyumuna gdre deligerek -rak olur.
2) Scizcii!'iin sonunda k varsa diiger:
Aarr ak, ufa ( k ) -r ak, kilgii ( k ) -r ek, ek Eir ek...
Muhlis'i di{erlerine nisbeten kilgilrek bir odaya soktular.
ill.Un KALP (Hiiseyin Giirprnar.)

Son iig ekle (-imsi, -si, -rek'le) tiiremig kiigiiltme sozci.iklerinde:e galar
ayutrh srfatlk anlamr daha belirgindir.
gaplarda bu ekle tiiremig sdzctiklerde iistiinliik sfatlarrnr
NOT.
- Eski
aqdrrrr bir anlam bulunurdu:
Kdrklii{rek irdi (: daha giizetdi).
(OEuz Destanr)

Atamdan ye{rek kaytn ata Anamdan yeErek kayn ana.

(Derte Kirkut.)
 SIFAT TAKIMI
180. SIFAT TAKIML Yukarrda biitiin tjrneklerde gciriildti[ii gibi,
-
srfatlarrn asrl gcirevi adlan tiimlemektir:
Engin deniz, krymrzt gigek, yi{it Tiirk, on iki 6{renci, beSinci stnrt bir-
kag kuruS, Mithat PaSa, Nasrettin Hoca...
Srfatlann adrllarr ttimledili de olur:
Zengin kimseler.,.' Bunda anlaqilmayacak ne var?.,.
Srfatrn, adlan ya da adfllan tiimlemesiyle ortaya gelen sciz iibe[ine srfat
takrmr denir (bkz. n' 151).
Srfat takrmlan, kurulug takrsr almaz; bu bakrmdan iigiiucii t$rlti ad
takrmlarrna benzer (bkz. n' 151-[I):
Aslan asker,alttn kalem, demir bilek, yiin kumag...
Yi{it, asker, gilzel kalem, kuvvetli bilek, sa{lam kurnag...
Birinci satrrdakiler iigtincii ttirlii ad takrmrdrr.
ikinci satrrdakiler de srfat takrmrdr.
Bunlar, ancak tiimleyici s<izciiklerin gegidine g<ire adlandnhr.
Srfatla isim arasrndaki ayrrtl incelenmeye deler (bkz. n" 168, 182).
Srfat takrmlarurda srfat 6nce, ad sonra gelir. Ancak:
1) San (unvan) srfatlarrndan bir krsmr sonra gelir (bkz. n" 175).
2) Sdvme, a;alllama ve azarLamalarda srfatm addan sonra geldili de
olur. Sonra gelen srfat iyelik takrsr alrr; hu swetle de ikinei tiirlii ad takrmt
durumuna girer:
Yalvardrlar ... Temiir b edb aht t kendilerine uydurdular.
(ASrkpagazade Tarihi.) XV.)

Bunlarr bizim hizmetgi budalast yapm4.

Aykut yaraman gene kitaplan alt iist etmiq...
Bunlar ad takrmlarr gibi, durum takiartyla gekimlenirler de:
Temiir badbahatmr, hizmetgi budalasma, Aykut yaramanndan...
Srfat takrmlarr - her takrm bir ad sayrldrlr igin - ad takrmlannda tiim-
leyici de olurlar, tiimlenen de:
186 DILBILGIST

Komgunun giizel evi,.. Gilzel evin kaptst... Giizel evin agtk kaptst...
Her takrm - sdzdizimi bakrrnurdan - bir biitiin, bir ad sayrlrr ve gekim.
lenir:
Giizel kalem : gilzel kalemleri, kalemlerinizi, kalemlerim, kalemlerini,
kalemlerinden, kalernlere...
Ttirer de:
Yeni e\biseli gocuk (bkz.p" 249).
3) Bir srfat, gcirevdeg birkag adr niteler ya da belirtir:
Genig odalar, sofalar, salonlar pek gi)zel ddgenmigti. $u kitaplar\ def-
terleri, dosyalart yerlerine kaldffmrz...
4) Durum takrlarryla gekimlenmit srfat takrmlarrnrn, bagka bir adr nite-
ledikleri de gtiriiliir:
.Az saytda arkadagla gezrrreye gittiler...
5) Bir takrmda afi arda birkag srfat gelebilir. Bir adr ttimleyen srfatlar-
dan:
a) Bir tiirden olanlar virgiille, uygun baplaglafla srralamr:
Uslu, terbiyeli, geng ve bilgili bir adam. Hem gi'izel, hem kokulu giil...
b) Srfatlar ayrr tiirlerden ise 6nce belirtme, sonra niteleme srfatlan gelir:
$u btiyi;k bahge. Her yi{it asker. KarSdaki krmtzt ev...
Yalruz "bir" sdzciifiiniin belirtme gcirevine 6nem verilmek istenince
srfatlann yerleri de[iqir (bkz. n" 173-not):
Bir giizel gipek - giizel bir gigek. Bir gahgkan 6{renci - galrykan bir
rt
ogrenct-...
c) Niteleme srfatlarr birkag olunca ya da belirtmeyi giiglendirmek
gerekince belirtme sfatr sonra gelebilir ve btiylece belirtige 6nem kazan'
dur:
Yantmdaki uzun masaya, kadtnh erkekli on kisi birden geldi.
(Aziz Nesin.)

Dar, kirli bakrmsrz bu sokaklan kim temizleyecek?... Kumut kapdr

9u ev...
9) Ortag g<irevli niteleme srfatlan, belirtmelerden Once gelir (bkz. n"
225, 380 v.s.):
Dfin gelen lki konuk... Ugaktan inecek her yolcu... Sizi arayan o adam
gene geldi.

1) Jean Deny, bu inceli[in Fransucaya geviri yoluyala akranlamayacaEm sdyler (s. 571).
 SIFATLAR

Takrm kuran srfatlarda sdzctik vurgusu daha bolirgin olur:

Cogkun dere, korkak gocuk, gfizel gigek, boS oda; hangi arkadag..,.

I81. SIFAT TAKIMLANTT'TTN BELIRTME CONBVi:

1) Asl sayrlarla, iilegtirme sayrlarryla kurulmug srfat takrmlarr belirtme
sfatr olarak kullanrlrr:
iki tabur asker, bin lira borg, diirt dizi inci, sekiz diizine kalem, altt silri)
koyun, ikiser gift ayakkabr, biner lira itdiil...
2) Niteleme ve im srfatlanyla kurulnug takrmlann da belirtme srfatr
oldulu gd'riiliir:
Bu geSit insanlar...
YeSil guha drttilti bir masa bagrnda...
ZoRAKi DiPLoMAT (Y. K. KaraosmanoElu.)
 SIFATLARIN BA$KA GOREVLERDE
KULLANILMASI
182. SIFATLARIN AO VrniNDE KULI-ANILMASI. vani adas-
mast. er srfatrn ana gorevi bir varh[r nitelemek, belirtmek;yani biradr
--
tiimlemektir. Srfatla addan kurulan tiimlemeye srfat takrmr denir (bkz. n"
180).
Her srfat takumnda temel scizciik isimdir. Sfat onun anlamrnr tiimler.
Di.inyamn defiigmez ilkelerinden bir de ;udur: Az emek, ?ok ry. Biitiitt
gabalar buna y<inelmiqtir. Fabrikalar, makineler, biitiin uygar bulu;lar,
durmadan siiriip giden ara;trrmalar hep bunu saflamak iqindir.
,oAz emek..., in dilde de tinemi sonsuzdur. Az sozci.ikie qok nesne
anlatrnak; anlamca bir eksiklik brrakmamak tizerc elden geldifince scizciik
atarck anlatrmr krsaltmak <inemli bir baqarrdrr (bkz. 1" B2)'
Kolayca anlagrlacak durumlarda srfat takrmlartndan ad di$er, anlamryla
tatasr sifata geger. Biiylece adr dilgmiiq srfatlar, anlamca bir srfat takrmrdr'
Kendisinde taktmt kuian iki sozcii$iin de anlamr vardrr (-hkz' n" 155):-
Qahskan insanlar basart gtisterir.
Qalrykanlar baqart gtisterir.

Qalrykan insanlar sfat takrmrndan insan sozci$ti diigmii$, anlamryla

go[ul takrsr gahskan srfatrna gegmigtir. 'oinsan" admrn anlamtnr igine alan
gairykan scizctilti - asltnda srfat olmakla birlikte - bu tiimcede adlagmrrstrr:
Zeng inler, yoksullan diiEiinmelidir.
tiimcesindeki zenginler, yokstdlart stizciiklerinin anlamr aElktlr:
Zengin insanlar, yoksul lcimseleri dilsilnmelidir, demektir'
Kolayca ve iyice anlaqrlaca[r igin adlar diiqmtiq; anlamlan takrlaflyla
biriikte kendilerine geqmiqtir. Bi.itiin srfatlar - kolayca ve iyice anlagrlmak
koquluyla - bu qekilde adlaqtr.
Adlarla, adlaqrmq slfatlar ve adrllar arastnda - varhklarr gilsterme, ta-
nrtma bakrmrndan - qu anlam ayttrlan vardrr:
a) Adlar, varltklarr biitiln nitelikleriyle gdsterir: gok ydnlii somut adlar,
imgede iig boyutlu olur:
 SIFATLAR 189

b) Adlag,mg srfatlar, varhklarr yalwz birer nitelikleriyle tanrtrr; onun

igin imgede ancak bir nitelik canlamr:
Orhan galtsryor Ali geldi. Hasan gdnniiq...
O{renci galryryar. Topal geldi Kaprct gdrmiiq...
' c) Adrllar, varhklan niteliklerinden srynlmrg olarak g<isterir; giinkii
herkes kendisj iQin "ben" der. Bijtiin varhklar igin de "o" acilk kullamlr ve
bu adrllar hiq bir nitelik gostermezler.
9) Kimi sfatlann adlaqma kertesi giclerek artar; aynt edilemez olur.
Boylelerini konulup anlamrna gcire degil; kultranrhgrna yakr;anla delerlen-
dirrnek gerek.
Qekim eki alan her srfat adlagnrqtrr. Adlagmrg yahn srfatlar da gok-
tur:
Yayladan inerken bk gilzel grirdfirn
Aflar melil melil bilrrem nedendir?
Ak yefine karalan b,aqrna
Baglar melil nielil bihnem nedendir?
(Karacao!lan.)

Ilikdye, sd yl ey enin v e dinley enirz heyecamnr. artrarak geligiyordu.

ATATURK'UN HASTALIGI (Ru$en Eqref Unaydrn.)

Akgarnlarr "serino' e yavas yavaS 'oso{uk" deme$e bagladrk. A$ag

yapraklarr arasrnda solmuglar bile var.
(Falih Rfkt Ata"v.)

Yilzde yetmiqi okur yazar olmayan bir rnemlekette...

DIKKAT.
- Adla,qnirg srfatlar, tiimcede bir addan hemen dnceye rast-
larsa bir srfat takrmr gibi olur. Bdyle olmadrgrnr gcsterniek iqin adlagmrq
srfattan sonra virgiil konur: So{uk, ellenmizi Condurdu.
Adlagrmq srfatlardan sonra virgiil koymamak ttiziindell qa;rtrcr yan-
kklar olur:
Yarah doktora n'tinnetle bskarsk: "beni kurtardrwz; teqelrkiir ederim"
dedi.
Yarah oian, sciyleyen mi, doktor mu?...
183. ADLA$Mr$ STFATLARTN T{_}MCEDE GOREVI_ERI. Ad-
lagmrg srfatlar, tiirncede ad gibidir: -
a) 6zne oiur:
Htrstz, Nlehmet'e dolru geliyordu.
{Regat Nuri Giintekin.)
Biiyiik buyurur, kiigiik yapar. Qalryan kazan:n.,.
 DII,BILGISI

b) Nesne olur:
Tembeli babasL da sevmez. Yaramazt g<irdiiniiz mii?
zaman yeniyi do$urmak iqin eskiyi btitiin hrgmryla oldiiriir.
ifEEr 1H. R. Gilrprnar.)

c) Ttimleg olur:
insantn sdylemezinden, suyun sarlamaztndan kork'
(Atalarsiizii.)

Usludan<irnek al. Haylazabakma' Yec{incide c1ut'

...derim de pek az kimse inanmtEa benzer, birgoklarr gillere benzer.
' (rafih Rrfkr AtaY')

g) Edimi niteleyerek eylemlere belirteq olur (bkz. n" 441)'

d) Ad takrmlarmda tiimleYen olur:
yans1, dlrenci slrasl...
Qalrykarun notu, birgc$unun anlayryt, binin
e) Ad takrmlannda tiirnlenen olur:
srnrfrn galrykaw, ulusun sevgilisi, diirrya gilzeli, a-damrn biri, s6zin
do{rusu...

Ovamn YeEili, goSiin mavisi

Ve minarelerin en ilahisi...
(Ahmet tlamdi TanPrnar.)

0 Trpkr adlar gibi hitap ve iinlem de olur:

Dolag da yrtrcr arslan kesil behey miskin!
NiEin yatrp kotiiriim tilki olmak istersin?
Elin koltrn tutuyorken gairq kazanmaya bak
Ki artrlrnla geqinsin senin de bir yatalak!
(Mehmet Akif Ersoy.)

g) Ekeylern alarak tiimcenin yiiklemr otr.rr:

Tann uludurl.... Pek nazikstutiz. Qok giizelmiE, orhan besincidir...
$) Yiiklemi srfat olan tiimceler devrik de olur (bkz' n" 109)'
Agtktm penc.ere. Giizekhir bugiin hava. AzgilnmiiS Yalgtn"'
Bu tiimcelerden ekeylem diigiince kimileri srfat takrmrna benzeyebilir.
Bu benzerlifi, konuqmada belirtine vurgusu, yazrda da srfattan sonra kona-
cak virgiil <inleyebilir:
Giizel, bugiln hava. Agilc, pencere. Azgiin, Yalgtn"'
h) Adlaqmrg ortaglar da <izne olur, tiimleg olur ve'ekeylem alarak tiim-
celerin, temel <inermelerin yiiklemi olur:
 SIFATLAR 191

ozue:
KoEan elbet varu; diiSenkalkar;
' Kara taqtan su damla darnla akar.
Eirikir sonra bir giimtrg gol olur;
Arayan, Hakkr en sonunda bulur.
(Tevfik Fikret.
parayr yeren, diidiiEii qalar.
(Atasiizri.)

184. YAPLI$LARTNA GoRE ADLAR, STFATLAR. Biitiin

sdzciikler gibi adlarla srfatlar dayapflan bakrmmdan iige ayrrlrr:
-
I. a) Yahng adlar. Yaprm eki almamrq, bilegmemig olanlar:
-
Yaq, su, y:ol; topralc, kartnca, kelebek, araba..,
b) Valmg slfatlar:
Alc, bol, kara, girkin, iri, kwmtzr...
II. a) Tiiremig adlar (bkz. n" 187 v.s.).
b) fiiremis srfatlar (bkz. n' 187 v.s.).
Iil. a) Bilegik adlar (bkz. .n" 244,).
b) Bilegik snfatlar (bkz. n' 247).
185. IKiLEMELER VC ]TiZTENIELER:
A. IKiLEMELER. Anlatrma tiirlii duygusal ayrtrlar katmak igin
-
kimi kez, s<izciikler yinelenir:
I. Adlar yinelenir, tiimceye gokluk anlamr siner:
Tcvla tavla qahbaz atlanm binitin olsun.
(Dede Korkut.)

Da! da! o giizel ses biitiin etraft gezindi;

Gdrmiiq ve gegirmiq denizin kaldine sindi.
(Yahya Kemal Beyath.)

II. .A.ilrllar yinelenir:

Giil de{il arkasrnda kanh kefen
sen misin seru ntisin garip vatan
(Namrk Kemat.)

trII. Sfatlar yinelenir: pekiqtirici olur (bkz. 177-II).

iri iri karpuzlar. Kara kara gdzler. Kocamqn kocaman ki)pekler. Uslu
uslu aturmasan...
, Karh. karh da{lartndan aqn{tm
So{uk so{uk sulartndan igti{im
192 .DILBILGiSI

Elvan elvan dii{melerin gi)zdii!ilm

$imdi ince bcle kol ister gdnill. (Karacaoflan.)

Sdniik sriniik ysnqlor. rafta isli bir lsmba'

(Mehrnet Akif Ersoy.)

A{r a{tr grkacaksm bu r'erdivenlerden' (Ahmet Hagim.)

Serin serin Kapalryarqt

Cwil cn,il Mahmutpaga.
(Orhan Veli Kanft.)

IV. Belirtegler yinelenir: -e yaprh belirteglerin yinelenmesiyle olugan

dbekler dururn belirteci olarak sik kullarulrr:
Koqa koSa gicliycr. Giile gille anlsttt. Sora sora Kdbe bulunwr'
A{laya a{laya gdzlerime kan dcldu.
lBir Tiirkiiden.)

$ol cennetin tmaklan akar Allah deyii deyti' (yunus Emre Xrrr.)

V. Yansrmalardan yinelenenler de durum belirteci olur:

Kas kas gilldii.
lDede Korkut')

Qm gm iiten zil. Kapt giim giim dd{iildil. Ftkrr ftkt kaynamak.Giirill

giirill akmak...
VI. Eylemsiierin yinelenmesinden ornekler:
Diisiip dilSilp bayilmak.'.
VlI. Unlemlerin yinelerunesi:
Arg ileri ars bizimdir felah
Arg yi{itler vatan imdadmr.
(Namrk Kemal.)

vIII. eekirnli eylemterin yinelenmesiyle anlama abartr siner:

. Anlatfi anlatfi... Giiti)yor giiliiyordu... Sr)yledim si)yledim anlqtama'
dtm...
IX. Sorulu siizciikler yinelenince tinlemleqme de[eri kazanw:
Diin bahgeyi ge,zdik. Ne giiller, ne giillert'..
Zengin mi zengin!.. Gtizel mi giizell..'
X. Ba$aglanla yinelerneler de slk gdriiliir:
Diivtindii de dt;vi)ndi), alla& da agladu..
Gurbet yollarmt yillarca ve yillarca beklemiqti"'
 SIF'ATLAR 193

XI. Durum ekleriyle gekin'rlenen yineleme ribeklerinden ornekler;

Yarry baqa baS bitti. DiSe diq, gdze gc)2,..
Elden ele, dilden dile...
B. IKIZLENN4ELER. gegni, biraz cia geniglik karmak iqin bir-
- S6ze
biriyle ilgili scizci.iklerin deyirn biqiminde kahplagmasmdan olugan dbekler,
stiz b<iliikleri bakrmrndan da, yaprlan bakrntndan da gegitlidir:-
I. Arllar:
a) Kurtla kwzu, kedi ile kdpek, inci ile mercan...
b) iS giig, gift gubuk, lcart koca, kaznza kiirek, eg dost, ktlk kryqfet,
soy sap, ev bark, gdr giip, dere tepe...

IL Stfatlar:
Agtk saqtk, anh Sanh, delilc deSik, akur yazar, beq on, e{ri bii{r.ii, yatnrt
yumru, gtiglii kuvvetli, iiger, beSer, yalan yanlry, eski piiskil...
III. Adrllar:
Ote beri, qu bu, falan filan, kim kimse...
lV. Belirtegler:
Er geg, az gok, gece giindi)2, bata gtkct, iyi kdtii, sabah akqam, ba{wa
ga{tra, ileri geri, aga{t yukaru..
Kuruluglan:
L a) ilgili s<izcrlkler "ile, -le" ba$lacr ile birleqmiqlerdir.
b) ikiz scizci.iklerin arasrnda "ile, -1e" ba[lacrrun kendisi de$il; gd,re-
vi sezilmektedir. ikiz adrllar da bciyle dbeklegmi;tir.
II. ry. paragraflardaki ikiz slfatlan ve belirteqleri bir "ve" nin bafladrlr
strylenebilir.
Bu ikiz srizciiklerden birgo$umrn birlikte ya da ayn ayrr olarak durum
ve tiimlerne takrlanyla gekimlendikleri de olur:
a) Kurtla kazunun <iykiisii, LeylA. ile Mecnun'a dcinmek, kazrna ile
kiire$l ahp gitti. kankocadanbiii, delik degikl e aramak, ote beris/...
b) Ballagsrz il<tzlerden her sdzciisi.in gekimlendiline sik rastlanr:
iqe gice bakmak, eqten dosttan yardrm beklemek, deliSi deqiSi ara-
mak, yalana yanhqa kulak asmak, qunun bunwn etkisinde kalmak,
kimi kimsesi yok, sabaha akqama gelir, azdan qoktan fakire bir
geyler vermek, canla baqla gahgmak...
186. ORNEKSEME. Diller.in geligmeve zenginlesmesinde en verimli
kaynak tiiretmedir (bkz. n'- 31-I[, 3). Tiiretmede tutulan yollann baqrnda
Tg4 ILBILGTST

<jnrekseme (analogie) gelir; 1rani dilde var olan siizciikler ornek tutularak'
ba;ka kdkten yeni bir stizctik yaratrlrr.

Tiiretmenin temeli eklerdir. Dillerde 6nek, igek, sonek olmak ijzera

iig tiirlii morfem vardr (bkz. n' 58). Tiirkgemiz bitigken dillerdendir. Onr'rn
igin tiiretmeler, gekimler ancak soneklerle olmugtur. Bunlardan birgo$unu,
anlam dzelliklerini belirterek, kurallara baflamaya gahqtrk ve gakqacalrz.
 ADo SrFAT VE BELinrng TURETEN
EKLER
I
Ad Soylu Sdzciiklerden-
-
187. -lik EKiyLE TUREMI$ ADLAR, STFATLAR:
T. Kt)miirliik, gigeklik, fidanlk, elbiselik, yazltk, kiraltk, alaglk,
zeytinlik, qimenlik, kitapl*, gdzlillc, kulaklrk, a{ultk dizlik...
II. Genqlik, da{ruluk, birtik, ikincilik, ytizliik (paketler) ellilik (bir
adarn), binlik, siitgiililk, yilzbaSilrk, d{retmenlik, iSgilik, dalgm-
, Irk, yetmislik, gtizellik, gocukluk, durgunluk, insanltk, Tiirkliik,
islarnlk...
IlI.Benlik, hiqlik, dyklik...
Ttirk dilinin, kendi benli{ine, ashndaki gilzellik ve zenginli{ine ka-
vu$masr iqin, biitiin devlet tegkilatrmrzrn dikkatli, alakah olmasrm
isteriz.
(Atatiirk.)

Tiireyigi. ti.ireyiqleri ve anlam d,zellikleri numara srraslna

- Orneklerin
gdre incelenecek:
L numarah <irnekler ad kijkiinden tiiremigtir:
1) Qolu yer adrdrr:
Kdmilrliik, odunluk, samanltk : kcimiir, odrur, saman konan yer.
Qigeklik, gekerlik, tuzluk: gigek, qeker, tuz konan kap.
Fidelik, fidanltk, gayilrk - fide, fidan, gayrr yetigtirilen yer...
2) Lygtt, arag adrdrr:
Gdzliik, a{ulrk, kulakl*, parmakhk, baqlft (baqa konan, baga giyilen
nesne), kt lluk, gd{iisliik, dizlik...
3) Soyut adlardrr:
Annelik, babaltk, kardeSlik, arkadagltk; i)firetmenlik...
4) Ad kdkiinden -lik ekiyle pek gok da ufat tiirernigtir:
Elbiselik (kumag), yazltk (elbise), kiraltk (ev), yemeklik, yc,lluk...
196 DTLBTLCISI

5) Zaman adlannda da srlatlar tiiremigtir:

Ayhk, yilltk, saatlik, yiizyilltk, bayrumlk, krylk, yazlk..'
6) Ulus adlanmn sonuna gelince ulusal benlik anlamrnda soyut ad
olur:
Osmanh lmparatorlufu'ndan en son Tiirkler'dir ki kendilerine Tiirk
dediler. Fakat hiq bir zamasne Bognafrn Bosnakh{Int, f,re Arna-
vudun Arnavutlulunu, ne Arabrn Arapl$tnt inkdr ettiler. Acaba
Tiirkliik Arapl$tn ilerlemesine mi engel oldu'l
(Fatih Rrfkr Atay.)

II. numarah drnekler srfatlardan tiiremiqtir:

1) Qogu soyut addrr (bkz. n' 140-II):
Aynttk istemedi: birlik kurdu. Eskilikler, gerilikler, istemedi;
yenilikler, ilerilikler kurdu.
, ATATURK'U ozLEYi$ (Rtrgen Egref Unavdrn.)

Genglik do{ruluk, ikincilik, giizellik, iyilik, dostlulc, diismanltlc, galts'

k anltk, t e mb ell ik, t er bi y e s i z I ik, p ar ast z lilc, b agk alk..'

2) Srfatlardan -lik ekiyle tiiremig meslek adlan da goktur:

Siltgiiliik, yilzbaqtltk, memurluk, doktarluk, digqilik, demokrathk,
hakanltk, kr alltk, gavuSluk, gob anlrk, askerlik, muht ar |k...
Artrk bu kocahk degil, giizii ba[h dolap tewir(lfi:""vin
Rahmi Giirprnar.)

Meslek acllanmn qo$u -ci ekiyle tiiremiq srfatlardan olur:

SiitQillilk, gazetecilik, iS 7ilik, diS gilik, balrkgtlrk, sebz ecilik...
3) Srfat gibi de kullanrlan srizctiklere gelince soyut adlar tiirer: insanhk
Tilrkliik, Miislilmanltk, askerlik...
4) iki anlama gelenler de var: A{retmenlik:
a) Soyut ad anlamrndacirr; cilretmende bulunan yetenek, uzmanhk:
Bagcilretmenimizin bilgisi de goktur, d{retmenli$i de pek iyidir...
b) OEretmen r,esleli:
Krrk yrl d{retmenlik yaptr. A|retmenlik irutsal bir meslektir.
5) Sayr sfatlanna -lik eki gelince:
a) Nicelik ayrttb niteleme srfatt olur:
Yetmislik ihtiyar, etti beglik sigara...
b) Bu srfatlar daha gok adlagtrlar:
Ytizliik, beg yiizlilk, yirmi beSlilc, onluk, birilik...
NOT. -lik ekiyle adlardan srfat srfatlardan ad tiirediSi grjzden kag-
mlyor.
-
 TURETME EKLERI Ig1

III.
numarah iirnekler adrllardan, belirtegten tiiremig soyut adlardrr:
Benlik, hiplik, dylelik, bdylelik...
igleklifi. -lik eki gok iglektir;
anlam gerektirirse biitiin adlara, sr-
fatlam gelir; adlar ve srfatlar tiiretir.
Yaprhgr.
- -lik,
biiytik ve kiigiik
dar finlti bir ektir. Sdzctiklerin son hecelerine uyar;
iinlii uyumlatrna gcire deliqerek -hk, -luk, -ltik de olur
(bkz. n' 43, 44):
ince-lik, az-hk, do{ru-luk, kiigiik-liik...
188. -ri EKIYLE rUneUiS STFATLAR, ADLAR:
I. Bilgili adam, tath dil, tozlu sokak, silslii ev...
II. Ku'mtnh entari, yeqilli kumaS, olh morlu basmalar...
III. Ankarah, Asyal4 kdylii, Iiseli, adah, Avrupah, daEh...
IV. Den4irsporlu, BeSiktaSh, Fenerli, Galatasayh, istanbulsporlu,,.
V. Osmanh, Akkoyunlu, Karakoyunlu, ilhanlilar, Selguklular...
' VI. Niganh, si)2Lil, yavuklu, gdniillil (asker)...
YII. Devletlii, izzetlii, Sevketlii, fehametlii...
VIII. Oralt, burah, gurah, nereli, senlibenli.,.
IX. Geceli giindiizlii, anah babalt, sa{h sollu, altlt iistlil, inceli kaltnl4
belli basl4 isli dryh...
X. -meli : -t?t€ * li (anlam agrklamalan bdliimiine bakrnu).
XI. Yer adlarr: Denizli, Polatl4 $igli, Turgutlu, Sungwrlu, Fmcl*h,.
Ornekler daha da ge gitlendirilebilir. Yukandakilerin incelenmesi, geriye
kalanlarrn gciztimlenmesini kolaylaqtrnr.
Tiireyiqi. * -H eki gok iflektir. Anlam gerektirirse btitiin adlara, birgok
sfatlara gelir ve s<jzciiklerin son hecelerine uyarak -1i, -h, -lu, -lii olur. Ancak
saltanat devrinin san (unvan) srfatlannda -lii idi.
Anlanu.
- Cok iglek olan -Ii ekinin anlamr da pek gepitlidir. Ornekleri
numara slrailna gdre inceleyelim:
I. II. drneklerdeki -li sonr:na geldi$i adlan, srfatlan (olan, bulunan,
gokqa olan, gokqa bulunan) ayrrtrh sfatiar yapmrgtu:
Dalgah deniz, paralt kimse, Sekerli siit, gigekli a{ag, kumtzilt kumaS,
kalmh inieli sesler...
III. eki yer adlanrun sonuna gelerek orah oldulunu bildirir:
-U
Ba{datlz Ruhi, Kdpriilii Mehmet PaSa, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu
Zihm, Erciqli Emrah, Sehirli, ki)ylii...
IV. Kuliip adlanmn ve renklerinin sonuna gelince, oruya ba$lq oradan,
o dernekten olan anlammr katar:
Vefaltlar, Sarcsiyahhlar, KarSryakalilar, Ktrmtzrbeyazlilar, Fener-
bahgeliler...
 l98 DiLBILGISI

V. Tiirk boylarrmn adlanna gelerek (o soydan, o devletten olan an-

- mtnda) adlar tiiretmigtir:
Karahanltlar, ilhanltlar devri, Selguklular, Osmqnh imparatcrlu{u...
VI. $rneklerde anlam qelitlidir. Bunlann, genel anlamdan aztcrk
kayarak ayrrtrlar kazandrklan gciriiliiyor.
VII. Eski devlet biiyiiklerinin riitbelerine g<ire verilen san (unvan)
srfatlarrdrr.
Her biiyiife ancak tiitbesinin gerektirdigi srfatla hitap edilirler:
gevkettii padisak, devletlii sultanm, fehametlii vezir, Saadetlii Ekrem
BeYefendi Hazretleri...
VIIT.drnekler:
a) Yer anlamh adrllardrr. -li onlara iliqkinlik aylrttsr katmtgtrr.
b) senti benli... sen, ben'le konuqma durumunda olan. Bu deyim kay-
naqarak bileqmigtir: Senlibenh.
IX. Anlbmca ilgili gift sozciiklere gelerek ikizlemig, ikisinin de varh$rm
belirtmiqtir.
X. -me ekiyle t1iremig adlara da -li ekinin geldifi gdriilmektedir' Biiy-
lece -rne *li ekiyle tiiremig olan ve gereklik kipinin andrran bu siizciikler
yardrmcr eylemlerle bileqmektedir:
Ingiliz milleti ise imparatorlulunu mu, yoksa alay (mizah) dehasmr
mr, ikisinden birini kaybetmekte segmeli kaltnca hangisini tercih
edeceli bilinmeyecek kadar bu sanatrn zevkine ve keyfine varml$-
tlr' (Fatih Rfkr Atav.)

Eski yazrmtnzda -me + li ile tiiremig sozctikler, tiirlil anlam ayrrntr-

lanyla srk kutrlamlmrstrr:
Vardrlar Amasya'ya girmeli oldular. (Aqrkpaqazarre Tarihi. XV.)

Zekdt yermeli olsa ddem brlamazdt ki miistehakk-r zekdt olsaydr.

(Solakzaile Tarihi. XV[.)

Benibag.ramah divane krldr akrbet hasret.

(Kurrrrusi. XrX.)

-me ekiyle eylemden tiirenmi; adlat da-li ile srfat olur:

Siirmeli gdz, alrytrmah ders, kakmah, gtkmah,'
XI. -li yapth Yer adlarrmrz da var:
Polatlt ilgesi, So{anh meSesi, Denizli ili, TavSanlr ilgesi, Cihanbeyli...
 TURETME EKLERI 199

189. -siz EKiYLE TUREMI$ SIFATLAR:

Edebiyatsu millet dilsiz insan kabilinden olur.
(Namrk Kemal.)

Bilgisiz adatn, tatuz Serbet, tczsuz yctl, iizf)ntiisi)z insan..'

Tiireyigi. -siz eki Eok iqlektir. Anlam gerektirirse adlarrn hepsine
-
gelir ve iinliiler uyumuna gtire de$igerek -siz. -slz, -suz, -siiz olur.
Anlamr:
1) <Varhk, gokluk> bildiren -li ekinin olumsuzudur:
Tatsrz (tacir yok, tail az) kavwn, patasz (parasr yok, pata ahnmayan)
okul, duygusr.rz (duygusu yok, duygusu krt) kimse.'.
2) Pek az da olsa, "ile" ilgecinin olumsuzu bu ekle olur:
Kalemle yaztlr. Seninle gidecek. .Arkadaslarlayolagtktwz...
Kalemsiz yaztlmaz. Sensiz gidecek. Arkadasnz yola gtkmaymtz...
3) Eylemden adlangeldi[ine <irnek:
+ne ekiyle tiiremig
Tabiat kanunu gere$ince 10 kasrm, Yer yrldrzrmn Giineq etrafindaki
durmanz, dinlenmesiz doniiglerinden her birinin adrdrr.
ATATURKUN HASTALIdI (Rusen Eqref Unayhn.)

Not.- Nereli oldufiunu bildiren -ti ekinin olumsuzu yoktur. Onun igin
Ankarah, Taskentli, Romah, Asyah. . . scizciiklerinin -siz ekli karqttlart
kullamlmaz.
NOT.- Dil, kuraldan gok, kullamga baEhdrr. Kurallar genellenmig
kullamqlarr belirtmekten bagka nedir? Dilin durmadan geliqmesi, her ge-
ligmenin tiirlii geqitlenmeler gdstermesi, kurallarr kesinlegmekten, az gok,
uzaklagtrnr, En kesin sandt$rnu kurahn bile kavrayamadrklarr olur.
"siz eki, li ekinin olumsuzudur" dernigtik. Oysa fuzlt, pahah sozciiklerinin
olumsuzlan -siz'le geligmemigtir; onun rgin yavaE, ucuz defiz'
r90. -ci EKIYLE TUREMI$ SIFATLAR, ADLAR:
L Demirci Ali, Kaprct Hasan, Tuzcu Bekir, siitgil, sQbau, camd.*
il. Tarihgi, dilci, kimyau, edebiyatp, e{itimci...
m. Cumhuriyetci, milliyetgi, halkgt, Tiirkgii, kralu, iilkiicii...
U. $akau, alayu, kavgact, inatg, yalanq, ezberct, gerici...
V. Davact, sikayetgi, neci? ...
W. Duact, aract, kiract, gdzcf), iincii...
VII. Cebeci, Bostanci, Demirci...
VIII. Trdrmce nitelilinde olan deyimlere de gelir:
Ben memleket adamtytm...'Birtaktmlan gibi, ne olursa olsuncu de{ilim.
(Falih Rrfkr Atay.)
 DILBILGISI

Neme laztmct...
Tiireyigi. -ci eki qok iglektir. Anlam gerektirirse biitiin adlara gelir.
-
Unliiler uyumuna ve tinstizler benzegmesine g<ire deligerek: 'ci, -cl, -cu,
-ci,i, -gi, -g1, -gu, -gii olur.
Anlaml. -ci ekiyle tiiremiq stizci.ikler, kiiqiik anlam ayrrtrlarryla pek
-
gepitlenir. Baghcalanm numara slralanna gdre inceleyelim:
I cirnekler, igleyen, ahp satan; yani gegim atac.;. yapan anlamrnda
srfattr.
If <irnekler, o bilimle ulragan, onu meslek edinen anlamrnda slfatttr.
III. d'rneklerde seven, yanhst olan anlamr var.
IV. drneklerde huy, ahgrkhk ayrrtrsr var.
v. Davact (dava eden) , sikayetgi (gikayet eden) demektir. sen necisin
(ne i9 yaparsrn?)...
VI. iirnekteki s6,zciikler, biraz daha baqka ve deli$ik ayrrt:Ira;,. taSrmak'
maktadrr.
VIIr tirneklerde -ci biisbiitiin kaynagmrqtrr. Siizciikler birer yer adrdrr.
191. -cil EKiYLE TUREMI$ ADLAR, SIFATLAR:
L Baltlcgil: baltk avlayan, bcltkla geginen kus:
TavSanal: tavgan avlayan, tavganla geginen kuq.
il. Evcil: eve alrymry, ehli;
Adarnctlt : insana alrymtS. htsanctl: insan seven.
nI. Krgtl, akgrl, gdkgiil:igd-de kdklerinin anlattr$r rengi andran,
ona galan anlammda srfattrr.
IV. Aftiincill: tiliime yaklaqmtg, iilmek ilzere...
Ttireyigi. a) Az iglek olan bu ek, adlata stfatlara gelmektedir.
-
b) -cil eki uyuma ve benzeqmeye gdle de$iqir'
c) "Bahkgrl, tavgancrl" sd,zciikleri addrr; dtekiler sfattr.
Anlamr. ozetimsi bir kuralda toplamak gere$ine uyularak -cil ekr:
-
a) Adlara ahgkankk, diigkiinliik, yakrnltk;
b) Srfatlara andrma, galma anlamr kattyor, denir.
Bu ekle ttiretilmiq yeni sdzciiklerden birkag:
!) Bencil sfatr, Farsgada.g dilirnize girmig "hodbin, hodgam" scizciik"
lerini karqrlamaktadrr ve bencilile diigkiin anlannmdadrr.
2) Oncill sdzciilii bir felsefe terimi oknuqtur.
3) Nemcil, nenden ve nemli yerden hoglanan (bitki)...
l) ADAMCIL sozciiEiiniin eski stjzliiklerimiz, yukafldaki anlama aykrrr: hatta karqtt
olarak anlamlyorlar:
ADAMCIL : Gayr-i meonus, vahqi,, insana salan. (Lehceli Osnani)
Kamusu Tiirki'ye gbre de sdzciik, iki kargrt anlamda kullamltr.
 TURETME EKLERI.

4) Erkekgil, erkele diigkiin, erke[i andrran:

Kadrn krsa kollu satr cirme bluzu... iri dudakh aflnndaki erkekgil
tebesstirnle'
Digi .nuuceK'(nefik llarit Karay.)

5) Kadmal, kadrnlara dtlgkiin, kadrn dtigki.inii.

6) Sescil, sesleri temel sayan, sesleri oldulr.r gibi gosteren, fonetik...
(Tiirkge Siizliik.)

192. -cinEKiYLE TriJREh4i$ ve tiiremige benzeyen birkag ad var:

Kagtkgtrt: kagrkgr kugu, pelikan;
Gilvercin,
Bildrun.
Baltkgrn: deniz krrlangtcr.
Dokurcun: dokaz taq oyunu...
193. -ce EKiyLE TuR.EMi$ SOZCUruER @kz. n" r79,419):
L Tiirkge, Farsga, ingilizce, Arapga, Almanca, Qince, Uygurca..
n. Stntfga yarlfma dtizenlemek) evce yazh$a gitmek, taburca yany.
kazanrnak...
III. Yi{itge, dostga, askerce, insanca, kardegge, kahramanca, arslancA,
gizlice, gilzelce, lusaca, do{ruca, gocukga, erkekge...
IV. Bence, sizce, onlarca, Yunanltlarca, ingilizlerce...
Bdylece, gdylece, dylece, baskaca...
V. a)Yiizlerce gigek, on binlerce lira, milyonlarco insan...
b ) Itraftalarca aradtm. drnril boyunca bugiinii bekledi...

Bir giil, dahnda dwdulu miiddetge tazedtr.

(Faruk Nafiz QamLbel.)

VI. E{tence, dilqiince, gii';ence, sdylence, d{rence (lik)...

WI. Kesmece, Sagttmaca, bilmece, siknece, bulmaca, aldatmaca, bofi-
mqca...
VIII. Gt)nliince, a{tlt{tnca, ardtnca, de{erince, gere[tnce...
U. Kaynarcq, ilrca, kap!rca, kokarca, Derince, Darrca, Yenice, Kiipltice,
TaEhca (h Yahya): karaca, delice (bupday tatlalannda yetigen
bitki), Qamtrca, Siitlilce, Karirca, Diizce, Qatalca, Yanmca..,.
Tiireyigi ve anlam dzellikleri numara $rastna g<ire gdsterilmigtir:
I. -ce ulus adlanrun sonlarrna gelmiqtir, o ulusun dili anlamrnda adlar,
srfatlar tiiremigtir:
Yavuz Sultan Selim Farsga qiirler yazardr. Turgut, ingilizceyi ana dili
gibi koruSur; Almancast pek iyi de{ildir.
II. Topluluk adlanna ya da topluluk kapsayan yer adlanna -ce eki bii-
tiinliik anlamrm katar: Stnfga : slnfta bulunan arkadaglar...
 DILBILGISI

III. numaradakiler niteleme srfatlanyla srfat gibi kullanrlan stizstiklere

gelmiqtir:
1) Onlarr bigin, tarz (-e yakrgtr biqimde, tatzda) anlamh srfatlar yap-
mrgtr:
Bir tek meselenin halli iqin dahtce aktl, devce ulragmak lazrm'
Tenkitleri ve itirazlarr partizanca bir goriiqle depll, vatandas7a bir
giiriigle kargrlamak. (Farih Rrkr Atay.)

insanca ya;qyry, askerce selarn, kardeqge sevgi lcakratnanca"'

2) Bu sozciikler (-e yakrgrr) bigim, tarz, yaktg$ anlamlarryla eylem-
leri tiimleyen birer dururn belirteci de olur:
Yi,itce attlch, dostgakargtlafu. Askerce ytiriiyor. Gizlice sr)ylemiq, iyice
dinlemis. Giizelce anlcdtm...
NOT. Belirteg tiireten -ce'ler yerine -cesime de kullamlrr. (bkz. n"
419).
-
3) Srfatlara kiiqiiltme anlamr dakatu:
Giizelce bir ev, giirbiizce bir gocuk, hastamrz iyicedir, genisge bir oda'.'
IV. numaradaki drnekler:
l) Ki$ adrllanndan tiiremiqtir;
2) Qolul eki almrq adlardan tiiremigtir. Flepsi de (-e gcire) anlamrnda
durum belirtecidir:
Bu evin bence en gilzel odan sudur, sizce kangisi? Almanlarca bu iqin
gdzilmii baska tilrli'idiir. Onlarca her Sey bitmiStir...
3) Tarz anlamtrr gcisterme sdzciiklerine gehnig (o bigimde) anlamlt
durum belirteci yaPmtgtrr :
uykusu gelip gelip g<izlerine asrhyordu. Bir ara daldrfrnr, bagtnm
gti[siine diiptiifiinii, bir siire ti v t e c e katrhp *l?f#t'ffi]-;.ttj*u*.,

V. -ce eki:
a) Qo$ullanmrq saytlara nicelikte abafii" ayrrtrsr katryor.
b) zarnan anlamk siizciikleri de uza.yan stire ayrtrh belirteg yaplyorl
Yillarca uzaklarda Yaqarken'
istanbul'u hiuanla tahayyill, beni yordu.
(Yahya Kemal Beyatlt.)

vI. n ile biten eylem tabanlanna gelerek gegitli adlar tiiremesine yara-
mtgtrr.
vII. -me ekiyle eylemden tiiremiq adlaru gelmi$tir (bkz. n' 233-vI[).
VIII. iyelik takrh ad soylu scizciiklere gelmiqtir:
 TURETME EKLERI

a) I. IL kigilere de$gin cirnekler:

Ollum, onu gdnliince yaqat; olme fakat sen!
HALUK'un DEFTERi (Tevfik Fikret.)
Her gey diledifiinizce olsunl
(Rarryorlan.)

Gdnli)mce, dile{iw.ce olsun isterinn.

b) III. kigilerde -ce'den tince bir n geliyor:
Tekfur igitti Ttirk geliyor kagtr Elete dafrna qrktr... Arb"an Gazt,
yayak oldu ar&nca (ardr*n*ea) da{a ntk t.
,nrr*n"gazarre Tarihi XV.)

Yolunca terbiye verdin aferin Hasan A (AEa).

(Mehmet Akif Ersoy.)

AErlt{tnca alttn vermeh.

Boyunca: Yol boyunca, boylu boyunca...
Hepsi de eylem belirtecidir. Anlarnlardaki gegitlilik gozden kagmryor:
a) Gdnliimce, gdnlilnce, gt)nliimiizce, tirneklerinde giire anlamr var.
b) Ardtnca : "ardt sira" demektir.
c) Yolunca, de{erince, boyunca rirneklerinde ise -e uygun ayrrtrsr sezili-
yor.
g) $u drnekte benzetrne ayrrttsr var:
sqqt belince hem sagca beli'
HUSRE' ii siRiN (Kurup. xtr[.)
IX. <irneklerde de -ce, srfatlarrn sonuna gelrnigtir; bunlarda ne kiigiiltme, ne
de belirteglik anlamr vardrr. -ce, gcirev anlamrndan stynlarak srfatlarla
.; kaynagmrgtrr; hepsi de birer somut ad olmugtur. Bunlarrn iqinde <izel ad
olanlar goktur:
Kanltca, Yenice, D erince, Yamtnc a, Ta gl ca, Kara c aa/tntet, Bozcaada,
t

Saruca Paqa...
igleklifii. _. -ce iglek bir ektir:
a) Ulus adlarrmn sonuna gelir, dil aClan yapar.
b) Anlam gerektirirse her niteleme srfattnrn, qoE-ul eki almtq her ulus
adrrun ve her kigi atirknrn sonuna getirilebilir.

- (bkz. n"n" 179-l);

Yaprhqr. (bkz.
Vurgusu. 65 li-c).
-
194. -rleq EKIYLE T{JREMi$ ADLAR:
Vatan-daS, meslektas, dindas, ycldas, arkodag...
Anlamr. -rlaq ekiyle ti.iremiq adlar<Ia ortakhk, egitlik ve birlik'anlamt
vardrr:
-
 DILBILGTSi

Vatandaq, yltt'ttas: Bir vatandan, bir yurttan olanlar'

Arkadas: Birbirine arka, trirbirine yardrmcr olan.
Yoldat : Yolda birlikte yiiriiyenler.
Adaq iash: addag) : Adlan bir dernektir.
Kardes, kardaq (ash kanndaq): Yakrn yi.izyrllala dek yazr dilinde
karmda. kullandrrdr. B*gtin lstanbul'da lcardeS, Anadoluda kar-
daS'tt.
Tayclas: (A[rzlarcla vo eski yazrnda) Akran, e;it arkadaq'
Lehqei Osmani'de gu iirnekler de var:
Ayaktaq, gt)niiltaq, demiirtaq, ba{daE, kaldas, srdas'.
iqlekligi. _- -rla$ az iglek bir ekti. Eskiden ttiremig stizciikler gok delil-
dir; son yrllartla -dag ekiyle bir hayli stizciik tiiretilmfu ve ek igleklegmigtir.
Bunlardan birkagr:
Bir tarih devrirude ya$amtg olanlartt QARDAS deniyor'
OZOg$fik hem rnatematikte, hem felsefede birer terimdir'
OZDAS: Her tiirlii nitelikte birbirine egit olan.
Birbiriyle evli olanlara EVDE$ dettmistir.
Anlamdas, sestet... (Tiirkce Siiztiik)

Zfu aattmtznhimayesi laz: m oldulu f ikri nde htik iimctle o yda St z'
(Falih Rrfkr AtaY.)

Benimle oydaq olmayan bagka gazeteci...

Yaprhgl. Her ek gibi -deg'in de, sd,zciiklerin son hecelerine uyarak
-
deliqmesini kural gerektirmektedir; ne var ki bu ekin ses uyumuna ayktn
gd,riintigleri var:
a) Kardeq sdzcti$inde, kahn heceden sonra geldili halde, incedir. Bunu
istanbul apnnrn etkisine balhyoruz (bkz. n" 43).
b) Esk^iden ti.iremiq iibi.ir sozciiklerin hepsinde ek kahndrr. ince hece-
lerden sonra da defigmeyerek bciyle kahyor: Din-daS, meslek'taS...
c) son yrllarda tiiretilmiglerde ses uyumu gciz dniinde tutulmuqtur:
Qa{-daS, dz-deq, ev-deq, oY-daS'..
9) Eski metinlerde ekin -tleq oldu$u da g<iriiliir:
s"iirerdi ol gdniildeqlerle kdm,
HusREv u siniN (geyhi xv.)
Divanii L0gat-it-Tiirk'te -deg'le tiiremiq s<jzciiklerden:
Emikteq (emmekte arkada$), yerdes (hemqeri), gdniildeS (gdniil
arkadaqr). tiideq (renkte arkadag)'
(Besim Atalay s. 507.)
 TI}RETME EKLERI

NOT. Bu ekin baq harfi il biitiin siireksiz yumugak harfler gibi

-
sert harflerden sonra gelince
-
sertlegerek t olur (bkz. n'50-II):
Yurt-taS, rneslek-taq...
r95. -men EKIYLE TUREMI$ aOran, StrFATLAR:
I. Tiirkruen, kdlemet|, dilment...
'I L Kar aman, giikmens, gisman, deli Smen, ko can'tan, ta r arnana, s arment,
eycirneni, isgimcn1 ..,
III. Gdgmen) eztnen, gt)zemen8, dalaqmane ...
IV. Kadaman, drzncanl9 ...
V. Sokmantt, de{irmen, yalmanlz, kr)sementt, Dikmenta, drtmen (:
dam)...
(D.r,.T.)

Ornekler qok qeqitlidir. Numara sraslna g<ire inceleyelim. -men eki:

I. II. m. numaradaki drneklerde adlann, srfatlann, eylem kdklelinin
sonlanna gelmiqtir. Hepsinde de insan anlamr vardtr.
lY. "Kodaman" sdzc.d'!:iiniin kiiki.i ve tiireyigi agrk olmamakla birlikte
-man'la biten bu sdzciikte de insan anlamt vardrr. "Dizmen" da bdyledir.
V. numaratrr altr <jrnek de -men'le bitiyor, -men'le tiiremigtir. Bununla
birlikte insan anlamr yoktur.

1) KOLEMEN : Eskiden bir asker srnrfi: Mrsrr Kiilemenleri.

2) DiLMEN : Qok dilli, konuqkan (D. D.; Ekler, kcikler. Besim Atalay.)
3) GoKMEN : Gtik gdzlii insan (D.D.).
4) TORAMAN : Tor ( : acemi ) kelirnesinden, Geng, serkeq, cahil, nadan.
(Lehqei Osmani.)
5) SARMAN : Azrnan Tiirkmen, Karaman kiisemen gibi srfat+ miigebbehe.
osmani (Ahrnet vefik Faqa')
6) EvciMEN : Evine drigkiin, evinin ipini iyi bilen ,o.r.rltnttt
?) i$QiMEN : Harnarat, ig seven, iqbilir (.D.S.).
8) GOZEMEN: Gdzeten, g<iz kulak olan:
Menim ulu dergdluntda gdzemenlile eyleye.
(Dede Korkut).
9) DALA$MAN : (dala$mak'tan) Bed-hu, kavgacr, (Leheei Osmani). Ahmet Vefik Paqa bu sdz-
cii[ii gu tekerlemede kullantr: 'oAli, Veli, TuraL; beg de anilan ileri; Ese' Musan S{ustafa;
bir dalagman, bir kiise; bir de hortlayrp yatan.
10) DiZMAN : Uzun boylu cesametli adam (Kamusu Tiirki,). (Ahlat)"
11) SOKMAN : Sokmak'tan btiyiik Tiirkmen gizmesi (Lehgei Osmani).
12) YALMAN : Kesici ve batrcr silahlann kesen ve batan ktsmr:
*Kara pulat (Dede Korkut.)
dz ktltglar galm& yalntant di)stil".
13) KOSEMEN : Vurugmala ahgtrrrlmrg iri kog ya da teke... srdrat (mecaz olarak) cesur, ser'
best, ciuetli (adam).
14) DIJ<MEN : Koni bigiminde tepe. (Tiirkge S6,zliik).
206 DILBiLGISI

Tiireyigi. -6ren eki ad, srfat ve eylem k6,klerine, govdelerine gelmigtir.

-
Kurala aykrrr g<iriiniigler var. Bu aykrn stjzciiklerin en gok kullamlant
" si.,;nxan" stfatrdrr.
Yeni iiretilrnig siizciikler. Yukandaki orneklerin hepsi eskidir ve kendi
kendine tiirerniqtir.
-
Bunlarrn bir krsmr yazr dilindendiigmiiq, ancak eski
kitaplarda, bolge a$rzlarrnctra gririiliir olmuqtur. Onun igin -men eki az iglek
sayrhyordu. Son yrllarda:
a) -men ekli trirqak ad ve soyadr kullanrldr:
Akmatt, Giirman, 6kmen, Ba;man, Ataman, Sa{man"'
b) Dil devriminden bu yana tiiretilmig scizciikler de az de$ildir:
A{retmen, e{itn'ten, okutnmn,,saylnan' aytttnan, Ltztnan, bellelmen'
segmen, Yozman, Yr)netmen...
Bciylece -rnen eki iglekleqti ve birgok siizciiliin tiiremesine elverigli
cildu.
196. -de DURUM KIYLE tiiremiq sfatlar (bkz. n" 97-II lc)'
197. -(de)ki EKiYLE TUREMI$ SIFATLAR:
L AkSamki, di)nkii, yarmki, bugiinkii, bu 1tilki"'
il. Evdeki, bahgedeki, ormandaki, sendeki, onlardaki"'
III. Yltkartki - yukaruiaki, aga!*i - asa{daki; karstki - karqtdaki, i)teki -
i)tedeki, beriki - berideki'..
Tiireyi;i. -ki eki:
-
Hem ad, hem belirteg olan zaman anlamh sozciiklere geliyor;
I.
onlarr zarnan belirten birer srfat yaplyor:
Aksamki ya{mur, yarutki is, dtinkii olal,lcty, hugilnkti gazete...
Acllarrn ve adillann sonuna -ileki biqiminde geliyor. onlarl yer belir-
II.
ten birer stfat yaPlYor'
Bahgedeki gigek, kuledeki bayrak, ondaki kitap, evdeki iE"'
III. Yer belirteglerinin sonlarrna -kio -deki ekleriden ikisi de gelir.
-(rle)ki ile ttiremig srfatlarrn tiirr,ledikleri soz-ctikler diiqerse onlar da
gekim-
adlaqrrlar (bkz. n" 182) ve adlar gibi qo$ul eki airr, durum ekleriyle de
lenirler:
Bahgedekiler, araclakfute, aksanckinden, evdekini, diinkiinden, sizdekini...
Durum takrlarlm "n" kaynaqtlrma harfiyle alr.
NOT. Belirtrne sfatr ttiretmeye yarayan bu -ki ekini:
-
a) ilgi adrh olan -ki'den (bkz. n' 271);
 TURETIYIE EKLXRi 207

b) Baglag olan "ki" den ayrrt etmek gerek (bkz. n' 459).
c) Bitigik yanlanek ve adrl -ki'ler iinlii uyumuna aykrrrdrr (bkz. n" 43)'

198. -den DURUM EKIYLE tiiremig sifatlar (bkz. n" 97-1U lg).
199. -( ) l, -sel, -sil EKLERIYLE TIJREMI$ ADLAR, SIFATLAR.
Dilimizde bulunan:
Giizel (.gdz-el), yeSil (yaq-il), kumsa!, yakstrl, uysal...
gibi s<izciiklerdeki -Ol, -selo -sil eki Dil Devriminden scnra isleklik kar.an-
m1$ ve A,rapgadan gelme i ekiyle tiiremig sdzciikleri, bilEok terimleri ve geqitli
kavramlan kargrlar olmugtur:
Sii-el, nice-\, yan-a/, kur-nl, geru-el, buz-ul, kiire'sel, bilim-se.l, tarihsel,
kimyasal, nedensel...
Zengin, varLkh anlarnma varsil sozci,[i.inii Yagar Kemal qiiyle kulla-
nlyor:
Haghaq tanesi kadar akrlyok bu insanlarda canrm!
Varuh, yoksuhl, efendisi, afasr, kaymakaml, paqasl... generali, mareqali hepsi kanun
derdinde'
Kaplumtraflar.

ve eylem soylu stizctiklere uyarrna gore -el, -a1,'il,

Tiireyiqi.
- Ad
-1,
-rl, -ul, -til; -sel, -sal, -srl eklerinden biri getirilmigtir.
200. -cek EKi. Eklendili seizciiklerle iyice kaynagarak kahplaqtr$r
-
igin iqleklilini yitirrnigtir. Bununla birlikte -cek'li srfatlarda da. iligkinlik,
<izgiiliik andrran anlamlar vardrr:
GERQEK (aslr: gorqek) hakiki, zdlir.
GARQEK (Zdhir... Lehgei Osmani)
SICAK (ash: rsr * cak).
GANCEK $emsiye. (D.S.)
OYUNCAK Oyuna dzgi.i nesne.
SALINCAK Sahnmaya cizgii nesne.
TAKINCAK Takrmp siislenmeye cizgti nesne.
TANLACAK
Cefasm gelceydin e{er kucann
E{er tanlacak kar4try kacasm'
(Ferhenkname-i saili Terctimesi. XIV.)

Bu beyitte tanlacak:
Gittim seheri taat iqin mescicie nagah.
(Rrhi XVI.)
dizesindeki seheri'nrn kargrk$rdrr.
 ir::i...-;F1li:i: il

DTLBILGISI

inCnx de bu anlamdadrr:
Ktz Petek bdyle ircek nereye?
yAyLA Klz.I (Akagiinrrnz.)

fiLncnx, EV1EK, KUYUCAK (yer adr).'.

Ornekler qoEaltdabilir. iglekleqrnesi dilimiz igin yararh olur"
201. -(i)z EK|YLE TUREM|$ SOZSUKLER. '- ikiz, ileiiz, ddrdilz,
beyz (bkz. n' I72-Y,233-TID...
 AD VB SIFAT TURETEN
EKLER
II
-Eylent Kdk ve Giivdelerinden-
2A2. -me EKiYLE TUREMI$ ADLAR, StrFATLAR:
I. Varkklart gdrme, igitme, koklama, tatrna, dokunma duydulanmrzla
anlartz. Anlatma, gdsterme, dinleme, sdylenmetnesi gereken sozler,
gocuklann artb1max, ddvilqmeleri; dviinme...
Il, Kazma, ugurtma, basma, doln'ta, dcndurma, si)rme, kryma, kavurtna...
IlI. Yazma kitap, kabartma harita, dolma kalem, asma kt)prii, ddnnte
dolap, anadan tlo{ma lcdr, asma bahge, sonradan gdrme kirnseler,
karma liste...
IV. -te ekiyle tiiremig eylem tabanlanndan -me ekini almrq s<jzciiklerin
birgo$u, biqim ayrrtrh sfat ya da belirteq olmu;lardrr:
...makn de$eri ortalama 75 kurugtur. Baltayr ortalama vurdu.
indnii, denize Qivileme atlardr. Baltklama, kurbo{alama (yizme
biqimleri)..
Bu -le*me bileqik ekine -sine parqasr da gelince belirteqlik daha belir-
gin olur:
Dire$i uzunlamasma, yanlamastna de€lJ; diklemesine koydular.
. Tiireyigi. -me Eok iglek bir ektir; her eylemin kok ve gtivdesine gelir,
-
kahn hecelerden sonra -ma olur.
Anlamr. Yukarrdaki <irnekleri numara slrasrna giire inceleyelim:
-
I. drneklerin hepsi olug, krhg ( : eylem) arlamh soyut adlardtr. -me
ile tiiremiq adlarrn qoEu bdyledir.
II. numarada goriildiisii gibi, somut adlar da az de$ildir.
III. -me yaprh s<izciikler birer niteleme srfatrdrr.

var:
NOT.
- Yukarrdaki iki, hatta iiE anlamda kullamlan -me'li sijzctrkler
1) Orhan'rn.yaztyaztnasr... (soyut ad, ig adr).
210 DiLBiLGISI

2) Kdyiii gelinin bagrndaki yazmo (somut ad, varirk adr).

3) Yazma kitap (niteleme sfatr).
tsir tirnek daha:
1) Havuzun dc,lmasmt betleyelim (dolma, eylem adrdlr, soyut ad-
drf .
2) Kabak dolmav (somut addrr).
3) Doln'ra kalem (nitelen,e srfatrdrr).
Vurgusu. Eylemler:in olumsuzluk eki de -me'dir.
-
Dinlemedi,iqtttnesin, o qiqe$i koklama, ona dokunrua.'.
Yazrhgta bir-birine benzeyen -me yaplm ekiyle olumsuzluk eki -me'yi
konugmada vurgudan ayrt edetiz:
a) Ttiretmeye yarayan, yani yaprm eki olan -me - her ek gibi - sdz-
ciiftin son hecesindeki vurguyu kendi ijzerine geker. vurgulu sdylenir.
b) olumsuzluk eki olan -ms vurguyu gekmez; vurgu kendisinden onceki
hecede kalrr:
Giizel diigiin, iyi hisset, yantlma, ald,atnrat.
Ne varsa do[rudadrr, dolruluk qaqar sanma'
,ru.u*u siizliik.)

203. -rnek EKiYI.E TUREMI$ SoZCUKmR:

L B ilmek, gezmek, aranl ak, incelemek, hissetmek, v ermemek, agtklamak,
sdylesmek, ytkanmak, dtiqiinemennek, alwermek. "
Bize bol bol ziYa kucakla, getir,
Diismek etrafr gdrmemektendir'
Durmak, zamanr gegti, galrymak zamantdrl
(Tevfik Fikret.)

II. Yen'tik, ekmek, kaymak, qakniak, ilrnek, oymak, ugmak (cennet)"'

Ttireyigi. -rnek qok iqlektir. tsiitiin eylem kok ve gtlvdelerine gelir,
-
kahn hecelerCen sonra -mak olur.
ornekler srralanna gcire incelenecektir:
Anlamr.
- Yukarrdaki
l. a) orneklerin irepsi eylercliktir. Eylemlikleri, eylemlerin ve tiirev-
lerinin sgyadlari, kaynaklarr saymak genel ve eski bir gelenektir:
Glirmek eylentinden sirndiki zam&n kipini qekimleyiniz. " Dtrrak" adt
clttrmak eylenJiginden t tiremiqtir..'
b) Eylemliklerin h.epsi ktjklerindeki olu$, krhg ve yalgmln (eylemin)
adrdrr; birer soyut addrr:
 TURETME EKLERI 2ll

. . .TekAmiil-i Asara ecnebi

kalmak, sukuta do[ru e{ilmektir
(Tevfik Fikret.)

Bu <irnekte son eylemlik ekeylemle ytiklem olmugtur: e{ilmelctir.

Kalmak eylemlili de tiimcesinin <iznesidir.
Yalrn eylemliklerin "lenmdt, icap ecler, gerekir..." yiiklenrlerine ijzne
olduklari da gortiliir:
Mahrumiyetleri paylagmak disiplini de o kadar ciddi tutulmak lanm gelir.Kalkrnma halin-
deki memleketlerde zaruri olmayan ihtiyaglar hsilmak lannt&r.
(Falih Rfkr Atay).

c) Eylemlikler, ilgeglerle ribeklegir: igin'!e <ibeklegenler ulag gorevine

girer (bkz. n'402-IV).
NOT.
- -mek'li adlarla -me ile tiiremiglerin anlamTan arasrnda pek ince
bir ayrrtr vardtr:
1) -nek'lilerde devinme (hareket) anlamr daha belirgindir. Yahn durum-
lannda bu anlam ve kullamhg ayrttst iyice belirir. Durum takrlanyle qekim-
leniglerinde birbirlerine pek benzerler. Ayrrt edilmeleri igin dikkat ister:
Okurnafu severim, okwna{a baqla&...
Okumayt severim, olrumaya baSlafu ...
Birincilerde devinme (hareket) anlamr daha gok seziimektedir.
2) Eylemlik olan -mek'li scjzciikler: a) Qolul eki almaz. b) ga}rmtzda
belirtili ad takrmlanua girmez; yani tiimleyen ve tiimlenen takrsr almaz:
Ol diipmanhsn kesilme{i olmaz.
(Kelile ve Dimne Cewisi X\4.)

IL tirnekler hern eylemliktir, hem de birer somut ad olarak kullamlrr:

Yemek pisiyor. Siitiin kayma{t, gakmak taSt...
(Tiirkge Siizliik.)

ilmek (ilmik) : qciziimii kolay dii$iim.

Ak sakalh babantn yeri ugmak olsun...
(Dede Korkut)

Aqrk mr derim ben ona Tantr'mn ugma{tn seve

Ugmak dahi bir tuzaktr mi.imin canlarr tutma$a.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

NOT. Demek sd'zcii$ti:

-
1) Yiiklem olur:
Peder, baba demektir. Bv ne demek?
"Kapl kulu" Hassa askeri (muhafrz alayr) demek idi.
(Ahmet Rasim.)
212 DTLBTLGiSI

2) Ba$lag giirevinde kullamlrr (bkz. n" 460. X[).

Ben dwymamt$ttm; demek bdyle olmuSl?.
3) Demek ktikiinden gekirnlenmig kiplerin, kargrhkh konu9malarda
kullanrhgr:
a) Konugma tiimcelerinden cince olur:
Ahntet Cemil dedf kt:
Ah, neler hissediyorum da tahlil edemiyorum. Bir Eey yazmak o
- duygulamn iginden bir qey gtkarmak istiyorum"'
MAVI ve siYAFI (rilalit Ziva Upakhgil.)

b) Bir "ata soz" olarak konuqrna tiimcesinin iqine ahntr:

... can stkmttsmdan kendimi korumak igin:
Bana 1imrli cevap vermeyiniz, dedim, diisiiniiniiz'
- Evet, dedi, SiiPhesiz.'.
- BiR TEREDDIJDUN ROMANI (PEYAMi SAfA.)

c) Konugmanln sonuna brraktltr:

Hem rica, hem emreden bir sesle:
Bu alayt yerinden oynatry diigmantn iistiine etacak zabitleriniz
- Yok mu?
Diye ba{tdr
eiMENTEpE (siilevman Nazif.)

Yart bir baYgmltk gegiren Sefer:

"Yiinetim kurulunu ga{t bekgibaqr" dedi inleyerek'
YER DEMIR GOK BAKTR. (Yaqar Kemal.)

204. -mcklik. Eylemliklerin -lik

ekiyle pekigtirilmig olanlan da vardr:
-
yapmadan dnce diiqiinmekli{iniz, sormakl$tntz laztmdr'
Bu iqi

Bu ttmcedeki -meklik, -makhk ekleri -me, -ma ekleriyle de$iqtirilince:

Bu iSi yapmadan dnce diisiinrneriz, sormamtz lsnn'tdr'
olur. Anlamda bir eksiklik buhurmaz. Tiinlce ses kakrgmastndan kurtulur.
Bunun igin -mekik bileqik eki pek az kullamlmaktadrr.
Ekin olumsuzu, -ilen gelmek'le iibekleqerek kullamlni4tlr:
Yiiriidilm, salondsn gtkttm, Lanet bir daha selsm verenel, Hem bdyle
olusu bir nimet: Yukarda tarumantukhktan gelirim. Kurtuldum!
kurtulduml Arttk tarumamskhkt an gelmelc hakkm'
NiLGUN (Refik Karav.)
 TURETME EKLERI

205. -amak'la TUREMIS AOrAn:

Bas-amak, kag-amak, tut-atnak...
... Bu anlayrg, bu giizel davranrq... biitiin bir millet igin ne asil bir
tutamaktn'
(Bedii Faik.)

drnekler gok desildir. Ekler kdklerle kaynagmrg, kaLplagmrg ve iglek

olmamrgtrr.
206. -iq EKIYLE TUREMi$ ADLAR:
I. Giyin-iq, anlat-ry, oku-ywS, gdr-iiS, duyuS, bekleyis, uguS, gdremeyig,
attlry, ddviiniig, his s ettirrneyt$... Arslantn kiikreyi 5i...
Ay do{u,undan' insan yiiriiyiisiinden belli olur '
(Atarar siizii.)

Aqalr yasayryla yukan gdrilS ve gdsterig arasrnda bag ddndiiriicii

aynhk, gdren gdze yag, duyan kalbe acr getirir.
(Falih Rrfkr Atay.)

Her yi{idin bir yo{urt yisiqi var.

III. KurtuluS sevagrr satry devam ediyor. Okullann agiltS giinti betli oldu,
GiisteriEi seytnem,. Sabah yilrilyiigiine grkaltm...
Tiireyigi. -ip gok i$lek bir ektir. Her eylemin krikiine, gcivdesine gelir.
Unlii uyumuna - gcire degiqerek: -ig, 'rq, -u$, -ii$ olur. Scizciiliin sonu iinlii ise
Tiirkgede iki iinlii yalyana gelmedilinden- araya kaynaqtrrma harflerinden
"y" girer:
Bekle-y-iS, anla-y-ry, okuyuS, gi)zteyiq...
Anlamr. -iq yapdr adlann anlam <izellilini kavramak ig,in her birinin
-
kullamldrlr yere, tiimceye dikkat etmek gerek. Yukarrdaki ornekleri numara
sraslua gcire inceleyelim:
I. Orhan'm giyiniqi (giyinme bigimi) , d{refmenin anlatryt (anlatma bigimi),
Ali'nin okuyuyu (okuma bigimi) giizeldir.
Gdriiltiyor ki bu adlann hepsinde -iS ekinin kattrgr bir "bigim" anlamr
vardtr. Onun igin:
onun giyinis bigimiokuyus bigimi anlayts bigimi baskalarmkine benzemez.
tiimcesindeki bigim s<izctikleri fazladr. Eski terimiyle hagiv'dir. Bdyle
krtrklr konugmaktan, hele yazmaktan gok gekinmek gerek.
" Bir" belgisiz srfatryla tilmlenen -i9 yaprk adlar kendi kdklerinden bir
eylemle <ibeklegince soze abarttr anlamr siniyor:
...burada terbiyesiz a$nrn bir agts agtt. Atnan Allahrm, srFnacak
yer aradrk'
BILLuR KALp (Hiiseyin Rahmi Gfirp,oar.)
214 DiLBiLGISi

Kogu bagladl, Tezcan,doru atryJa bit atlayry atladt, herkes heyecanla

sarstldl.
II. 6rneklerde -iq yaprh sozciikler biEim anlammdan styrrlarak olu$,
krhg, ig anlamk birer soyut ad olmuqlardrr.
NOT. Sozciikier, anlam inceliklerini, dzelliklerini kullanrgtan aln.
-
-i.s yaprtrr adlann da bigim anlarntndan sryrrhp sryrrlmamasl kullamqrna go-
redir:
Ya{murtm diinkii yafusma (yagma bigimine) dikkat etliniz mi2
Gene 1;a!ry baqla& (bunda biqim yoktur)'
-( )g ekinin, gdrev ve anlarn de[igiklifiyle ad soylu sdzci.iklere de gel-
diEini gtisteren drnekler var:
' Giln-e$, gen-i$, ko{-uq (ko!uk, koy : bo9 - J'D')
Gdk-gd{il5, rnavi-y..'
ibis $brahim), AliS, Memig (Mehmet), FatuE (Fatma)"'
NOT. -ig ya da e9'1i birgok ad - ortak kcikler gibi - eylem tabanr da
-
olmuqlardrr (bkz. n' 56):
Gdri),1, altS, oynaS, cti;liiS, giireS, yartg, itig kakry, sartnaq dolag, srvaq,
banq u{raS...

207. -iciEKiYLE TuREMi$ SIFATLAR, ADLAR:

- I. Kesici alet, besleyici grda, yrytrcr kuq, kosucu, yiiziicii gengler, dilsiin-
diiriicii konular, ytkrct, bAliicil akrmlar...
Dinleyiciler, sattct gegiyar; alrctst yok"'
II.
Ttireyiqi. -ici Eok iglek bir ektir. Anlam gerektirirse her eylem kcjkiiniin
-
ve giivdesinin sonuna gelir:
a) Unlii uyumuna gore -igi, -Lcl, -ucu, -iicii olur'
b) Unliilerle biten k<ik ve grivdelere y kaynaqttma harfiyle gelir.
Anlamr. * Yukarrdaki cirnekler anlam tiirlerine gore srralanmrgtrr:
I. ici, sonuna geldili eylem kdk ve govdelerini "yapnaya, krlmaya,
yaruyan; ig edinen, huy edinen; ustahkla yapan..." anlamlarrnda srfat yap-
mrgtr:
Dolaq da ytttct arslan kesil behey miskin!
Nigin yatrp kiiti.iriim tilki olmak istersin ?
(Mehmet Akif Ersoy.)

Orman kahntrlarr iginde Edremit'e dolru bakrnca... eski deyimiyle

"gahane" bir.gciriiniig , ezici delil gtiz alrct ve giiniil gekici"'
(Falih Rdki AtaY.)
 TURETME EKLERI 215

Atatiirk devrimleri, Tiirk toplulu[unu gerilikten, soysuzlastrrct Ye

ba'trtct gelenek ve gorenekleiden kurtarmak, onu Batr topluluk-
lan igine katrct yeni bir yaqayrg diizeni kurmak igindir...
. (Falih Rrfkr Atay.)
'
...kurtanct devrimler...
II. drnekler adlagmrgtrr (bkz. n" 182).
208. -(i)nti EKTYLE TUREMI$ ADLAR:
I. Serpinti, kfimfi, ktrptntt, ddki;ntii, stzmfi, siiprilntii, birikinti,kaztnfi,
ytkmft , gdkiintii, ilinti, esinti...
II. Bulanfi, buruntu, kasntr, kuruntu, stkmfi, iiziinti), bo{untu, garpmfi,
tiksinti, tktnfi, i{renti, dzenti, bozuntu, nltnt4 ba{untu...
...r.ryuyamayan gdzlere dolan karanhklar kalplerde bagka dlemlere
ait ne iirkiintiilii hisler dolurmu''ro*
ARzu (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
III. Akmft, toplanfi, gezinti, galkantr, sallanlt, sarsmtl, girittti, Ekmfi...
IV. Uyuntu (uyuquk, miskin)...
Tiireyipi. -(i)nti iglek bir ektir. Birgok eylem k<iklerine gelir:
-
a) Dar iinliidiir; kiikiin son hecesine uyarak -(i)nti, -(r)ntr, -(u)ntu,
(ii)ntii olur.
b) Unlii ile biten kdklerde ekin bagrndaki i diiger:
Topla-nft , g alk a-nft , s dYle-n t i...
Ornekler numara slrastna gdre incelenecek:
^A.nlamr. -
I. drnekler, <inemsiz saytlan, kiigiimsenen varhklann adtdrr:
Ben odaya gdz gezdirdim. Oyle utantp krzaracak, yerlere gegecek
ddkilntil' sagrnfi yoktu'
BILL'R KALp (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
II. numaradaki srizciikler de sevimsiz hallere ad olmugtur.
III. numaradakiler, yukarrdaki dnemsizlik, sevimsizlik anlamlarrndan sly-
mrgtrr.
IV. Uyumak ya da uymak eylemlilinden tiireyen uyuntu sdzcii$i.i sr-
fatlaqmrq oldu[u halde sevimsizlik ayrtrslndan kurtulamamrgtrr.
Yeni siizciikler:
Sdylenti: ritede beride sd,ylenen laflar, gayia.
ivinti: gabukluk, sirat. ivinti yeri: akar sularda hrzh akan yer.
Ayrtnh: bir geyden ayn olmakla birlikte onu tiimleyen parga, feri.
2t6 DILBILGISI

Ayrtntilar: bir geyin bu tiir pargalan, teferruat, tafsilat.

Orantt: iki oramn egit olmasr, tenasstip.
. Saplann : bir kimsenin saplanmrq oldufu ve kendini kurtaramadr$r yanhg
dtigiince, "fikr-i sabit".
Gdriintil' uzanfi"'
(Tiirkse siizliik.)

Falih Rrfl<l Atay'rn 10.ry.1955 sohbetinin baghfr evlenti'dir. Bir devlet

bagkanrnrn ikinci evleniqini konu edinmigti.
Ozentili kalbimde btitiin gizgileriyle ;
Bin bir kryr, bin bir tepesiyle,
Bin bir gecesiyle"'
rsrANBuL uFuKTAyDI (yahva Kemal Bevat'.)

z}s. -h EKIYLE TUREMI$ ADLAR:

a) Ba$rtt, patrtt, Sangtrfi, stztltt, {apfftt...
Mavi grik kubbesi, sanki duvarlarr ufukta son bulan tanrrsal bir taprnak oldu. AEaglar
hrytrtnmr, deniz mrnltrstnt ve riizgar rfalttsunu kesti.
KURULU$ ve FETIH DESTANI (Cahit Tanyol.)

b) Kzarft, sararfi, yeqertt, belirti, a{arfi, ilrperti, bunalfi, buyrultu,

krziltt, do{rultu (bkz. n" 235)...
Ategin ktztltiarryla dolu san gdzleri, geng bir kadrmnki gibi yala-
maya... igtahh.
YASAMAj( GIJZEL $EY BE KARDE$iM (Nazrm Hikmet.)

Tiireyigi.
- -ti eki:
a) Daha gok, -ir ya da -il pargasryla uzatrlmrq yanstmah eylem gdvde-
lerine gelmektedir.
b) r ya da I ile biten iki heceli eylem g<ivdelerine geliyor ve tinli.i uyu'
muna g<ire deligiyor.
Anlamr. -(i)nti ekiyle tiiremiq s<izciiklerin go[unda dnemsizlik, sevim-
-
sizlik anlamr vardr (bkz. n' 208). -ti ile tiiremig siizciiklerde de:
a) Azhk ayrrtrsr var gibidir: Ktzartt lle ktzarms arasurdaki gibi.
b) OEi;rtA sdzcii[ii, anlam 6zelli$ bakrmrndan bulantfdan farksizdrr.
210. -(i)m EKIYLE ruREMi$ ADLAR:
L igim, pisirim, kesim, attm, 7i{nem, yudum, tutanl, dilim, doyum...
il. Ba! bozumu, kog kattmt, koyun ktkrmu..
III. K:rtm, biikliim, kaldtrtm, taktm, giyim, kuSam, bigim, tutum,galtm,
ugurum, do{um, 6liim, sevim, segim, gegim, koSum, dii{iim, yilfurtm...
 TURETME EKLERI 217

IV. Sa{lam, ba{lam, yaylm (ateq)...

Tiirbyigi. -(i)m eki iqlektir. Birqok eylem kiik ve gcivdelerine gelir.
Dar iinliidtir: -
a) Kdk ve g6r,de iinsiizlg bitiyorsa ek -im'dir. Unlii uyumuna gdre
de$igerek -im, -1m, -urn, -tim olur.
b) K6.k ve gdvde iinli.i ile bitiyorsa ekin ilk harfi i di.iqer:
Qi{ne-m, anla-rn, yiikle-m, kuga-m, sa{la-m...
c) Birkag srizciikte ek genig iinlii almrgtt: Tutam, buram...
9) Ad soylu srizciiklere getirilmeye baglamrgtrr
NOT. ._ -im yaprh adlata benzeyen epeyce sdzciik var:
Tulurn, s w tm, y ar d tm, e r d em s al g tm, k d tiiriirn, ii zilm, k w il c tm, y o r dam,..
"
Buirlarrn tiirernig olup olmadrklan, inceleme konusu olabilir.
Anlamr. _- -im yaprh s<izciikleri inceleyelim:
I. <irneklerde nicelik (miktar) ayrrtrsr var:
iginr : bir defada igilecek miktar: iki igim 1laq.
Bn yudunz su, bir tutarn ot, iki atrm barat, ig kesim b<irek.. .

Bu anlamda kullanrldr$rm gcisteren eski <irnekler:

Bir sa{tm siit: bir sa$rgta safrlan siit.
tsir bigim lca{un: bir dilim kavun.
Bir tizim yidcu: bir dizi inci.
(D.r.T. xr.)

II. iirnekler, yinelenen eylemleri anlatmaya yaflyor.

III. drnektrerde nicelik ayrrtrsr yoktur. eesitli anlamlarda adlardrr.
IV. srfattrr.
Yeni tiiretilmiglerden birkaq d,rnek:
...bugiinkii tuturn ve gidimi be[enmeyenler vardir.
(Fatrih Rdkr Atay.)

Yerim, eylem, yillclem, durum, otLffum, aktm, ilrefirn, tiiketim, yd-

netim, yagam, istem, ortam, deprem, dindirim, salunum.
-(i)m yaprh kimi sozciikler yinelenince anlatrma abartr sindirir:
a) Birer srfat obe[i olw (bkz. n" 177-IV).
Knrtm kwrum saglar, taktm taktm giysiler...
b) Belirteq <ibe$ olur (bkz. n' 41l-IV):
Ttklm t*ltm dolu odalar, silriim siirilm sibiinesice, adtm adtm gezdi{im
, yerler..,
2I8 DILBILGIST

NOT. -(i)m'le tiiremig adlar-lialatak srfat olmuglardrr:

-
Gelimli gidimli diinya, dhtr sonucu i;li)mlii diinya.
(Dede Korkut.)

NOT. Ad soylu sdzciikte de -(i)rr eki:

- bana dikkat et... Ben kag yagrndayrm. Boyle killliimleri
- Delikanh,
yutar mryrm?
-- Aff'edersin baba, biz ki)llilmcri de[iliz. Kiilliim nasrl yutulur, nasil
yutturulur bunlr da bilmeYiz.
Siz kiilliimc,ii de[ilsiniz de ya nesiniz? Deminden beri s<iyledifiniz
- abuk sabuk laflan k6,yli1 akh ile sahiye almak istedirn. Fakat qimdi
anhyorum ki bunlafln iginde dige dokunacak bir do$rusu yok...
Sa kiilliimcii de[ilsiniz ha... Ondan daha berbat bir qeysiniz'
MEZARINDAN KALKAN $EHiT (Hiisevin Rahnni Giirpmar')

2lr. -(e)k EKiYLE TUREMIS ROran, SIFATLAR:

I. Durak, konak, yatak, otlak, kaynalc, stf,uuk, kavuSak-kavSak, ta-
pmak...
II, Elek, 6lgek, tarak, kayak, ki)rek, kapak, tekerlek, kugak, dalak"'
III. Sancak, sagak, ddqek, adak, yalak, istek, dilek, kesek, yunak"'
ru. Korkak, i)rkek, ddnek, kagak, aksak, sarsak, kurak, knrak, sulak,
d.islek, yuvarlak, toparlak, yedek, uzak, batak, gevrek, titrek, tut-
sak, atak (genq), rclak, aksak...
V. Bas-ak, sol'ak, top-ak, ben-ek, kog'ak, koza-k...
Tiireyi$i. -(e)k iqlektir; birgok eylem kok ve gdvdelerine gelir. unlii
-
ile kargrlagrnca e diiqer. Kahn hecelerden sonra -ak olur.
Anlaml. Ornekler anlarn gegitlerine gcire slralanm$tr:
I. -
6rnekler yer adrdrr.
II.
drnekler aYgrt adrdr.
fiI.
drnekler bu iki anlamdan kaymrg somut ve soyut adlardrr'
IV. drneklerin bollulu gdsteriyor ki bu ekle pek gok srfat tiiremigtir.
v. -(e)k'in, pek az da olsa, ad soylu kdklere geldi[i goriilmektedir.
NOT. -le ile biten eylem tabanlarmdaki - yer anlamh - -k'ler agrn-
-
mrqtr (bkz. n" 41-fII):
Ktslak>kryla, yaylak>yayla, tatla.-.
NOT. -(e)k ekiyle kurulmuqa benzeyen 6rgen adlarr goktur:
-
Kulak, bacak, yanak, trnak, btibrek, dalak, yiirek, gdbek, parmak"'
-(e)k ile biten tirgenlerimizin goklu$u batrqlan gekmektedir. Birkag
drnek daha:
 TURETME EKLERI 2t9

$akak, bilek, topuk, ayak, kiirek, gffilak, kucak, dirsek, damak, ktktr-
dak, keniik, kuyruk, ilik, kdk, yaprak, kirpik, ask, kagtk...
Yeni sOzciikler. .- Son yrllarda bu ekle tiiremig srizciikler artmrgtrr. Bunlar-
dan:
a) Bir krsmr yeniden kullanmaya baglanan unutulmug sozciiklerdir:
Erek, kayak, sapak...
b) Yeniden tiiretilenler cle var: {Jgak, gkak, yutak, berllek, tapmak...

2t2. -{e)nek EKIYLE TUREMI$ sOzcUruER:

I. Gel-enek, gdr-enek, kes-enek, sa{-anak, tutanak, bo{anak, bakanak...
II. D er -nek, d r - n ek, y t ! - tnak, duy - nak, o ku- nak, y a da o kun-ak (okunakh). .

Tiireyigi. Eylem k<jklerinden birkagrna -enek, birkagma cla -nek

- yrllarda srizciiklerin triremesine yaramlg, boylelikle de iqlek
geknigtir. Ek, son
olmaya baglamrgtrr.
NOT. Yr{rnak sdzcii[iinde eki koke ba[layan iinlii r'drr.
-
Bu, ad soylv y$tn sozciifi.inden -ek'le ttiremigtir, denilebilir (bhz. n'
zn-Y.
Anlamr. Orneklerde anlam qegitlidir:
-
a) Bakanak(koyun ve kegi gibi hayvanlann gatal trrna$r).
Duynak (at, e;ek, gibi hayvanlarrn tek trrna$r).
Bu iki k<ikte kahplagma oiayr biisbiitiin kesinleqmig ve ti.ireme anlamt
sezilmez oknu;tur.

b) Obtirlerinde siire ile olugma ayrrtrsr sezilmektedir.

Yeni siizciikler.
- Dil devriminden sonra srk srk kullamlmaya baglanan
kesenek, tutanak, s<jzctikleri diriltilmig, gelenek, i)denek, yetenek, segenek,
gdzenek... tiiretilrnigtir. Son yrllarda kullamlmaya baglanan olanak baqanh
bir tiiretme olmqtur. Ekenek de gi.izel:
Yantk sesi kdyiin iqini doldurup taqryor; ktrlara, boyilaro, ekmeklere
yayilryardu.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)

Dahasr davar: Diizenek: plan:

Yunanh dostlarrn Krbls'ta yaptrklarr askeri yrlrnalr ve asken diizene{i bile gdrmezlikten
gelmigtir Tiirkiye. rreLfnVi DERGiSi (Ati Diindar).
Bir okul gegene{inin depiqmez kurqun rengi ikindisinde... (Firuzan.)

Gegenek: koridor:
 DiLBTLGISI

213. -(i)k EK1YLE TUREMi$ SIFATLAR, ADLAR:

I. Kesik, krctk, yrtrk, agtk, sagtk, garptk, bozuk, bastlc, sdkiilc, yartlc,
gdziik,gatrk, tutuk, kttrk, ktvrtk, sryrtk, yoluk, siiziik, d0kiik, silik,
oyuk,bo$uk, yumuk, ezilc, astk, donuk, devrik,kavruk, savruk, ayrtk.,,
II. Biti\tik,yanrk,so/ulc,uguk,arttk,kopuk,kabartk,donuk,sdnilk,bularuk,
ahStk, yapryrlc, ttkanrlc, giicenik, kanstk' qunartk, ytlrytk, giirilk, so{uk,
sarktk, yattk, di)Siik, kalktlc, inilc, gaprastk, bulaEtk, dolaqrk, srnastk,
yattk. buruquk, yitik, gr)kiik, illqik, uyantk, da{tntk, karmaqrk"'
Gozleri yan kapcnrk, uyuSuk, ktpryk diigiiniir.
BiLLUR. KALP (Fliisevin Rahmi Giirprnar.)

III. Bdtiik, syk, bLryruk, sartnasrk, kattk, 6ksi)rilk, aksrrtk, hryktqk,ilfiiriik,

soluk, konulc (inisafir), gedik, kaztk, tantk, incik, becerik, (1t'), delik,
yaytlc, sartk, so{uk, ugttk, sarntaStk..,
IV. Topuk, kabuk...
Tiireyigi. -(i)k iglektir; pek gok eylem kijklerine ve gd,vdelerine gel-
--
mi;tir:
a) Unlii uyumuna gore defigerek -ik, -rk, -uk, -iik olur.
b) Unliilerle karqrlagrnca i diiger. Bciyle sozciiklerin -(e)k ile mi (bkz. n'
211). -(i)k'le mi tiiredi[ini kestirmek igin anlam <izellilini bilmekten baqka
yol yoktur.
c) "Kavruk, savt':uk,l;tvrak, a1'rtk, devrik, buyruk, gevik..." <irneklerinde
-(i)k eki gelince eylem kriklerinin ikinci hecelerindeki dar iinliller diiqiiyor
(bkz. n' 41-II); biiylece g<ivdede delfiklik oluyor.
9) IV. orneklerde -(i)k eki ad koklerine geimigtir.
Anlamr. -(i)t( ekiyle tiirernig srfatlar, tiiredikleri eylemlerin gegi$li,
-
geEigsiz olduklarrna gcire ikiye ayrrlrr. Ornekler de buna gore seqilmiq ve
srralanmtgttr:,
I. orneklerin tiiredili kcikler geqigli'dir; srfatlar da edilgen anlamhdrr
(bkz. n' 333).
II. <jrneklerin tiiredili kokler ve govdeler gegiSsizdir; srfatlar da etken
anlamhdrr (bkz. n" 334).
Bu aynmr agrklamak iqin iki kiimeden alt alta <jrnekler yazarak ince-
Ieyelim:
a) Kesik: kesi.lmiq, kttk : k:r:.lmtq, :
agtk a911m1;, gdzilk.'.

b) Yank: yanmlq, gtktk : dtiqmii$, giirilk.'.

gtkmrg, diiSilk -
Gori.iliiyor ki:
a) Birinci satrrdaki <irneklerin anlamlannda birer -il var.
 TURETME EKLERI

b) ikinci satrrdakilerin anlamlarrnda bu -il yoktur.

-il edilgenlik ekidir (bkz. n" 345).
Bu anlam ayrrtrsrm orneklerde bir kez daha grirelim:
O koca ebniyenin sarktk sagaklan, krtk kafeslefi, cirikiik kapaklarr,
garptk kaprlan...
(F{iiseyin Rahrni Giirprnar.)

NOT. Kimi anlarnlanyla gegigsiz, kirni anlamlanyla geqigli olan ey-

lemlerden
-
-ik ekiyle tiiremig olanlar da etken anlamk alw: De{isik, gtktk,
dolas*...
Yerei siizciikler. kolayh[r yi.izi.inden, srizliiklerimizde olrnayan
- Tiiretmeaktrlrnr
yeni scizciikleriri kalemlerden gciriiriiz :
Hep i9 6leme gevrik bakrqlarr...
Ttirkiye'd e y er leSik bazr isvigre firmalarr...
ZORAKi DIPLOMAT (Yakup Katlri Karaosm*noglu.)
Tesbihbticegi gibi kagtnk yagamak...
(Beh$et Necatigii.)

igerik: Bir geyin iginde bulunan nesne "muhteva" : Batrk: suya batrmq.
Yaratrk, karmaqtk, geliqik, bakryk : sirnetrili...
(Tiirkqe Stizliik.)

Son yrllarda en gok kullamlan yeni scizciiklerin bagrnda "ddniik" gelir.

Tiirkge S<izltik'te (arkasrm gevirmiq) anlamryla saptanmigtrr. Oysa son kul-
lantg, bu anlamrn tam karqrtldrr. Scizliisiin son baskrsrnda 2. anlamr "yc!-
nelig"tir:
Halka ddniik ya3tmlar... O{renciye cldniik yrinetiwt.." Bilime driniik...
Bu tiireyigten rirnekseme yoluyla ydnelik dofmu;tur.
III. cirnekler addrr.
214. -gin EKiyLE TUREMi$ SIFATLAR, ADLAR:
L Gergin, ktgm,,'orgun, siizgiln, iizgi)n, ezgin, tutkun) vurgun, diizgiin,
yaygm, aygrn, baygtn, segkin...
- II. Bezgin, kugm, bitlcin, coEkun, taqktn, dalgtn. uygLtn, piskin, solgun,
dilqkiin, olgun, kiiskiln, durgun, girgin, ozgtn, dolgutt, yotktn, yetigkin,
SaSktn, iiSkin...
Dilbeste F{amm, saqlarrru asrk sanya sdkkiin.
1?J3*:T",ragmen
NILG{JN II. (R.efik Hatit Karay.)
III. Gezgin, gegkin, aSktn...
IV. Dizgin, yqngm, basktn, soygun, siirgiln, vurgun...
Tiireyigi. -gin eki iglektir:
-
 DILBILGISI

a) Bir pek az da lki - heceli eylem koklerine gelir'

-
b) Dartlmak, baytlmak, ayrlmak, Eldrmak.. eylemlerinin govdeleri
ikiler hecelidir. -gin eki bunlann birinci hecelerine eklenrnigtir:
tr)ar-gtn, bay-grtt, ay-gm, gil-gm.'.
c) -gin uyuma ve benzeqmeye gtire de$iqerek -gin, -grn, -gun, -giin;
-kin, -ktn, -hun, -kiin olur.
gcire dizilmiq drnekleri srraslyla inceleyelim:
Anlarnt.
- Ayrrntilarrna
I. cirnekler, gegigli eylem kriklerinden tiiremiqtir; edilgen anlamhdrr.
II. <irnekler, geqigsiz eylem kdklerinden tiiremigtir; etken anlamhdtr'
Bu ayrrmr aqtklamak iqin iki kiimeden alt alta <irnekler yazaruk ince-
leyeiim:
I) Gergin': gerilmig, krgm: krrrlml$, yorgun: yorulmu.s"'
2) Bezgin: bezmi,s, ktzgm: krzmrg, cogkun : co$muf"'
Gtiriiltiyor ki:
Birinci satlrdaki <irneklerin anlamlarrnda birer -il var;
lkinci satrrdaki <irneklerin anlamlannda bu -il yok.
-il edilgenlik ekidir (bkz. n" 213,345).
Bu kurala aykrn gibi goziiken bir sdzciik vat: keskin.
Kesmek eylemi gegiqlidir. Bu eylemden -gin'le tiiremig sdzcii[iin (kesil-
mig, kesilen) anlarntnda olmasr kurala daha uygun diiqerdi. Buna bakarak
keskin'i kuraldan kaymrq sayabiliriz. Tiirkgede kuraldan kayma, kurala
aykrrrlrk yok gibidir. iyice incelenirse keskin'deki bu kurala uymayl$m
nedeni aniaqthr: Qok eski gallar, ornegin yontma taq ga$r diigiiniiltirse, bir
taqrn kesici olmasr igin iyice yontulmuq, yani kesilmi$
: keskin, olmasr gere[i
kendi.ni g<isterir. Buna dayanarak qu yafglya varcbiliriz Keskin, kural drqr
tiiremiq deEil; qaBlar boyunca anlamrnda ufak bir degigiklik olmuqtur.
Son yrliarda kullamlmaya baglanan bilgin sozci$ii de bdyledir. Bu sdzciik
de Pavet de courteille'in $ark Tiirkgesi Lugati'nden almmrqtrr. Dofrusu
bilgen olabilir. Adr geqen sdzliikten bilgen figinin gelmemesi kesin yargrya
engel olmaktadrr.
IIL Gezmek, gegmek, asmak, eylemleri henr gegiqli, hem gegigsizdir.
Bunlardan -gin'|e tiiremig srfatlar - gegiqsiz ktiklerden tiirerniqler gibi - etken
anlamhdrr (bkz. n' 213 not, 335 not).
NOT. -gin ekiyle tiirernig srfatlar, edilgenlik ve etkenlik bakrmrndan
-
-ik ekiyle tiiremiqlere benzer. Aralannda kiiqiik anlamve kullanrq ayrtdan
var. Bir k<ikten tiiremigleri kargrlaqtrnnca bu ayrrtr ortaya gtkar:
Krtk - krgm, tutuk - tutkun, diiqiik - diiskiin, bitik - bitkin"'
ilk bakrgta iki ytinden kiigtik ayrrkk goze garptyor:
 TURETME EKLERI

1 a) -ik'le tiiremiqler dtg niteliklere yakrgtyor:

-
b) -gin'le tiirernigler i9 niteliklere yakrqryor:
a) Krrtk dal tutuk kal, yattk merdiven...
b) Krgm gr)niil, tutkun geng, yatktn kumaq..,
2) -gin'le tiiremig srfatlarda daha k<iklii, daha derin bir nitelik anlamr
seziliyor.
Bu gcinigleri kesin saymamak gerek. Qiinkil sozciiklere anlam ozellikleri-
ni kazandrran kullamgtrr ve kullanrg, tiireyigten iistiindiir. Onun.igin -ik'ie
ve -gin'ie tiiremig scizciiklerden her birinin anlam dzelliklerini genel kulla-
nrqtan grkarmak gerek:
Eskiden de kudurgr.rrdu, gimde beter oldu.
, YER DEMiR cor nerln (YaFar Kemal.)
IV. ijrnekler somut ve soyut adlardrr.
-gin ekiyle tiiremig yeni s<izciiklerden birkagr:
Etkin, belirgin, iliSkin...
215. -gen EKIYLE TUREMI$ sozcUrrnR:
I. Qekingen, sokulgan, d1{ilSlcen. galrykan, unutkan, almgan, atilgan,
konuSkan, srftkan, Efitrtkan, ba{rgan, somurtkan, yaprykan, ddvilSken,
dvilngen, uyuSkan, krilgan, ola{an, ergen (erntek'ten sinn-i biilupa
vartp da hentiz evlenmemig - Kamusu Tiirki.), ahskan, stkilgan"
iisengen, kilse{en, (kiistiimotu), ivgen (aceleci, siiratli, tez... Lehqei
Osmani), kaygan...
I[. Isrrgan, kesken (elbise kesen kiigiik fare), sergen, yata{an, yelken'...
Tiireyiqi. -_ -gen eki iglektir:
a) Uyuma ve benzegmeye gcire de[iqerek -gen, -gan, -ken, -kan olur.
b) iki heceli eylem kcik ve gcivdelerine geliyor.
c) Ol, vur, yet, kay, kiis kcikleri a seslisiyle uzatrlmlg, ek de -$an o1-
mugtur: Ola{an, vura{an, yata{an, kiise{en, kaya{an (kaygan) da var.
q) Bir heceli koklere -gen, -ken olarak geldigi azdr: Ergen, kesken,
yelken kaygan...
Anlamr:
L
d'rneklerin hepsi srfattrr. -gen yaprh sfatlarm anlam dzelli$ini belirt-
mek igin -en tiireyigli srfatlarla karqrlagtrrahm (bkz. n" 225):

1)-Yelken scizcii[riniin rrizgar demek olan, "yel" adrndan gok, "yelmek"ten tiiremiq sayrl-
masr kurah daha gok okgar. Ahmet Vefik Paga Lehqei Osmani'de *yelmek" srizciiltiniin ugup
kogmak anlamrnda oldulunu yazdrktan sonra $u atasdziinii cirnek getirir: *Yeler onmaz, karnt
iloymaz; luvalanan tag yosun tutnaz."
224 DILBiLGiSI

Qalryan isgi, ba{ran adam, da{iiSen horoz, dviinen kiSi...

Qalrykan iggi, balrgan adam, dr)liiSken. horoz, i)vtingen kiSi...
a) tsirinci satrrdakiler eylemi sadece yapan demektir.
b) ikinci satrrdakilerde ise hem siire, hem abari aylltrsl belirir.
Divanii Ltgat-it-Tiirk'teki orneklerin pek Eo[unda bu siire ve abartr
anlamr vardtr:
Kurutgan (gok kurutan), ta$figan (gok tagrtan) , kdtilrgen (her zaman
yiik gotiiren), kegiirgen (dakna suqu ba[rqlayan).'.
II. <irnekler addr.
Yeni siizciikler. -gen ekiyle ttiremig yeni sozciikler, bu ekin daha iglek
olaca[nr
-
gcistermektedir: Gezegen, saldtrgan, dura{an, iletken, silriingen,
de{isken, devingen, etken, edil gen...
K.omrqma k1iltiir ister. incelik ve niikte ister. siizde tat tuz ister. De'
liskenlik ister.

Konugma kiiltiir ister. incelik ve niikte ister. Scizde tat tuz ister. De{iskenlik istet..'
.., bizim konugma kusurlarnnrzdan biri takilganltkhr. Zihnimizin takrldrlr qey tizerinde
diiniip dolaimak"'
(Falih Rrfkr Atav.)

Bilmem Sakalh CelAl dostum $imdi nereieidedir? Pek ahlgan bir yeni fikir kaplgant idi.
(Falih Rfkr AtaY.)

Islandr yiiziim g<iziim ellerim

Kdpilrgen denizlere ddndii.
(oEuz Kazrm Arok.)

216. -si EKIYLE TUREMI$ ADLAR:

L Silgi, galgr, burgn, siirgii, kargr, aqkt, atkr, bilefii, kaSafu (kagamak'tan
Kamusu Tiirki)...
II. Saltgr, sevgi, duygu, bilgi, gi)rgii, sezgi, ilgi, kurgu...
III. Bigki, vergi, 7izgi, i)rgi'i, sergi, ezgi, gdzgii, biizgii...
IV. KuSku, lcaygt...
Tiireyipi. -gi eki iglektir. Dar iinliidiir. Daha gok bir heceli eylem
-
ktjklerine gelmektedir. Uyuma ve benzeqmeye gdle defigerek sekiz bigime
girer: -gi, -g1, -gu, -gii, -ki, -kr, -ku, -kii. r'
NOT. Bile{i I\e kaqafi ikiger heceli kirklerden tiiremigtir: g, iki iinlii
-
arasrna dtrgtiiSii iqin E olmugtur.
Anlamr. -- Ornekler numara slraslna giire incelenecek:
I. iirneklerin hepsi de aygrt adrdrr.
II. iirnekler soyut addrr ve golu duygularrrmzrn adtdr.
 TURET}IE EKI,ERI

lII. <irnekler yukardaki anlam <izellikleriyle iigisi olmayan adlardrr.

Qegitli anlamdadrrlar.
IV. Sonlannda -gi, -ki bulunan bu scizciikleri ekle k<ike bolmek, tiiremi;
olup olmadrklarmr kestirmek dilbilgisinin yetkisini agar. Boyle sdzciikler
kdk saymak daha uygun olur.
Yeni siizciikler. Bu ekle tiiretilmig yeni sdzciiklerimiz az delildir:
-
Vurgu, yetki, etki, bitki, tutku, algt (son iki sozciik tinbilim terimlerin-
clendir.), bulgu, olgu; sungu, dergi, katkt, dizgi, yargt...

277. -ge EKiyLE TtjREMi$ SozCuKLpR:

1. Eylem kciklerinden tiiremigtir: '

Yon-ga, siipiir-ge, dal-ga, oywl-gu (oyulgalanmak), kavurga, bilge

( : hilgin, hakim):
Yaztnas attm bolmaz - Yan{ilmas bilge bolmas :
$agmadrk atrg olmaz - Yamlmadrk bilgin olmaz.
. (Divanii Liigat - it - Tiirk XI.)

II. Ad soylu sd,zciiklerden tiiremigler:

jartiyer,- S<iz Derleme Srizliigii,
BaS-ka, dz-ge, diz-ge (dizlik ba[r,
Tarama Scizlii$i, Kamusu Tiirki).,.
Yan-ge (yanca giden sa[dr kadrn, yenge - I-ehgei Osmani).

"' ; :;:,T:,i"^#:i;:T'#:tr,' o,,, r o, k a s, r g a

Ek. i;lek delildir. I(tjkle ek kaynagmrq ve kahplagmrgtrr.
Yeni siizciikler:
. dnerge, bdlge, belge, sdmilrge, gdsterge, ydnerge, genelge, bildirge..,
218. -i EKIYLE TUREMI$ ADLAR, STFATLAR:
I. Dizi, yap4 gafi, siirii, yazt, d/gii, karkw, batt, do{u, dolu, kogu, say4
tarfi, drtii, sagt (gelin baqrrra sagtlanlar - K.T.), umu:
Karangu diin iginde yol azsan umun nedir ?
Karanu diin igre yol azsam utnum Allah.
(Dede Korkut.)

IL Yart, t)lii, dolu, ayrt, stkt, Say, duru,.aqm, gdtiirti,

Tiireyigi. -i i;lek bir ektir:
-
a) Daha gok, bir heceli eylem ktilclerine gelir ve tinlii uyumuna gcire
de[igerek -i, -r, -u, -ii olw.
Bu ekin eskiden -iE biqiminde oldu$u goriili.iyor:
 DiLtsiLGiSI

Ulu!, dlil{, yak$, saru{, siirii{, kamu!, kap$, pusu!, siiri){...

Ulu, 61ii, yakt soru, siiril, kamu, kapt, pusu, siirii...
(Divanii Liigat - it - Tiirk.)

b) r ile biten iki heceli eytrem taburlanna da gelmektedit: Gdtiirii,a$u't'..

Anlarnr. Ornekler gegitlerine gdre stralanrnrgtrr:
-anlamda
L Tiiriii soyut ve sornut adlardtr.
1I. Srfattrrlar.
Yeni siizciikler. -- -i ekiyle son yrilarda epeyce terim ttiremigtir:
Agt, artt, elcsi, bdlii, lcazt, gezi, garpt, baqarr, konu, gilkliirii, gdsteri,
saldut, bafi, do1u, cluyu, stt't, at'u, veri, Siidi; (iqgnd:[), duyuru, bildiri,
eleStiri...

219. -(in)g EKIYLE tunnul$ ADIAR, SIFATLAR:

I. Sevinq, Ltsang, kazanq, tiqeng, inang, dviing, unrnQ ( : riigvet - D'L'T')
Divanii Ltrgat-it-Tiirk'te qu sdzciikler de 'rat:
1) UrkiiIrg : Urkmeyi gerektiren, iirkiintii:
Urkiing bolup iirkildi :
U rkiinti) olup iirktildii.

2) Sakrng : Sakmacak qey, kaygr.

Biraz defiqik olarak gunlar da var:
3) Kusmgrf : Kusrnayr gerektiren, ifreng;
4) OhqanqrE : Oktamayl gerektiren, sevimli'
KuS balan kustng$ it balast ohqanq!.
Dede Korkut Kitabrndan da iki ornek: Kakrng, tuhmg:
IL Korkmg, giililng, r{reng, ddi)ng. llskang..'
TiireyiSi. a) Eylem koklerinin sonlanna; iinlti uyumuna gore de$igen
-ing ge1ir.
-
b) unliilerle biten eylemlerde ekin bagrndaki -i diiger: Korku-ng.
c) Kdkiin sonunda n varsa yalntz q gelir: Usang, kazang"'
g) Adi;ng,te ktikiin sonundaki "en diitrnektedtir: Ad"-ing <r)dilng.
d) -g eki ad soylu sozciiklere de gelmigtir:
Anag (tavuk), babag, atag (bkz. n" 2l9ld)...
Anlamr. Ornekler anlam bakrmrndan iki kiimeye ayrrlmtgttr:
I. Soyut adlar.
II. Slfatlar. Bu srfatlarrn golunda, kdklerindeki eylemin nedeni olan ya
da onu gerektiren anlamt vardtr:
 TURETME EKLERI

Korkung (korkmaya neden olan), giililng, i{reng (giilmeye, i$renmeye

etmen olan) demektir. Odiing (iidenmesi gerekii) anlamrndadr...
NOT. _- -(in)g'le tiiremig sdzciiklerde sondaki n'den gelme bir <jze
dciniiqliiliik ayrtrsr sezilmektedir.
Yeni siizciikler:
Biling, bastng, inang, saptng, ilging, bulung (vicdan)...
220. -(e)s, -(i)e EKiyLE TUREMIS SOZCuKLER:
Tokag, gilleg, ktrag, gtiveg, bakrag, topag, kulag (kol-ag), yamag,
gdmeg, kireq, gekig, trkaq...
Yeni siizciikler:
Bafilag, belirteg, koEag, ulag, tiimleg, siireg (bkz. n" 21,9)...

221. SONTINDA .E EKT BULUNAN SOZCUKLER:

Yara, ktsa, sapa, kerte, kese (yoldan), gevre (gevimek'ten), gala
(hlrq), rastgele, gdre, gege, gele, ltka basa, sapo, erte, koSa, kaya,
ortaklaSa...
Tiireyigi.
- Daha qok bir heceli eylem kciklerine gelir. Unlii uyumuna
g<ire defigerek -e, -a olw. -Iep ekiyle ti.iremiq eylem tabanlanna da geiir.
Anlaunt. Ornekler tiirliidiir: Ad, srfat, belirteg olaular da vardrr.
-
Bu ekle son yrllarda ttiretilen siire, evre (evinnek'ten) sdzciikleri baganh
olmugtur.
222. -geg, -gig eKiVrE TUREMI$ aOrAn, SIFATLAR:
I. Siizgeg, k*kaq, ltiizgeg, baglangry, dalgry, burgag,bizlengig (hayvanr
yiiriitmek igin diirtmeye yarayan ucu ilneli de!"nek), bashg (merdiven),
.patlangtg, yastangog, (dayanacak gey, yastrk v.b.)...
' il. (Itangag, bilgig...
Tiireyisi. Ek az iglektir. Unliiler uyumuna gdre deligerek kahnlagr-
-
yor. Sert harflerle karqrlaqmca bagtari g, sertle$erek k oluyor.
Anlamt. Sralanan <irneklerden:
' I. Birgo[u- aygrt adrdrr.
II. Srfat olanlar da var.
-geg ekiyle tiiretilmip yeni terim: ilgeg.

223. -in EKIYLE TUREMI$ ADLAR, STFATLAR:

L Gelin, ekin, akm, gtkm, tiitiin, sdkiin, y$m, satm, koSun
(asker), esin (riizgfu, ilham), oyun, gakm, sattn...
228 DILBTLGISI

II. Uzun, yalm...

III. ilkin, giindiiziin...
Tiireyigi. -in eki iglekgedir:
-
a) Daha eok bir heceli eylem kciklerine gelir.
Oj n i hecelilerin de tririnci hecelerine gelir:
Oynamak' tan, oy Ltn, uzamak' tan u zLtn.,.

Anlamr. Yukarrdaki $rnekler numafa sras11xa gore incelenecektir:

-
I. tirnekler, tiirlii adlardr.
II. 6rnek, niteleme srfatrdrr.
IIl. drnekler, ad soylu scizciiklerden tiiremiqtir
Yeni siizciikler. -in ekiyle yeqiden tiireyen veya kullanrlmaya baglanan
-
sd,zciikler: Bastn, yaytn, i)riin, saytn, gakm, karSm, 6rne{in...
NOT. -in yaprh gibi gtiziiken siizciikler epeycedir:
-
Boyun, ahn, burun, kartn, tosun, koyun, n{tn, altm, somun, odun,
kulun (at ve egek cinsinin heniiz dofmug yavrusu), kalm, yo$un,
rym, ilriin...
-in yaprh belirtegler igin 407 /n numarayabaktntz.

224. -( )t EKiYLE TuREMi$ ADLAR:

L Gegit, urnut, dlet, 6!iit, kurwt, yofurt, kavut, ayrt, sebit (: sevit:
Agk Tannsr - Kutadgu Bilig)..'
II.
ESit, yaqft,. afift, yarutr...
Tiireyigi. ekiaz iglek sayrhyordu. Kullamlan sdzciikler hemen
-,(x
birkag <irnekri. incelemeler, eski metinlerde ve halk dilinde bu eklettiremig
daha epeyce sdzcii[iin bulundulunu gtisterdi. Dede Korkut Kitabrnda 9u
tiimcelere srk srk rastlanrr:

1) YANIT *Ddnmek ddndiirmek..." anlamlna gelen *yanmak" tan (D.L.T.). Daha doE-
:
rusn, bu eylemle ortak kijk olan 'yan" admdan tiiremigtir (bkz. n; 56):
a) Cevap : sciz yanutu(Divanii Ltgat-it-Ttirk. III. sayfa 28).
Yamt birdi Aytoldr aydr oEul
E$itgit sdztimni bu iqtin tijngiil (Kutadgu Bilig.XD.

b) Karldrk miiLkafat:
Tanrr anrn yamtn ugmak vere
Kim gtinahsrz ol kigi Hakka vara.
GARiPNAME (Agrkpagazade. xIV.)
... Madam kim benim iimriim bakidir senin haklarrn unutmayam. Sana anm ivazrn eylemeli
fursatmr ve anln yanutun vermek val<tini istemekte hig gafil olmayan'
KELILE ve DIMNE Terciimesi (Hoca Mesut Giibehri XIV.)
 TURETME EKLERI

" Tavla tavla gabbaz atlanm binitin olsun.

Katar katar develerim yiikletin olsun
Kamrn akan giirklti suyum igitin olsw
" Kara dala indilinde Tanrr sana aqfi versin...
-( )t ekiyle tiiremig adlar italik harflerle dizilmigtir. Bu drneklere grire:
a) Unsiizlerle biten yiiklem kdklerine -it gelir.
b) Unltilerle biten kdklerde i d'ii;er: yilklea.
6let s<izciiftinde ekin tinliisii genigtir.
c1
p) -( )t ekinin bir heceli ad kdklerine geldigini g<isteren drnekler var:
YaS-fi, yan-fi, es-it, a!ft.., "A{tl" sdzciilii "a{alamak" eylemininkdkii olan
of yansrma scizcii$i.inden tiiremigtir; ad soyludur.
.A.nlamr.
- I. -( )t ekinin anlam <izelligini gdstermek igin - bagta
Dede Korkut'tan ahnanlar olmak iizere - <irnekleri birer birer inceleyelim:
Binit : binme aracr, binek;
igit : igme aracr, igmeye yarayen nesne;
Ytiklet : ytikleme aract) yiik hayvanr;
Astt : a$ma aract, yolu, yeri;
Gegit - geQme aracr, yolu yeri;
Umut : trmma aracr, duygusu;
Akt : <iliirne sebep olan salgn, kran...
Bu drneklere gdre eylem kdklerinden -( )t ekiyle tiiremig sdzciiklerde
kiiqiik aytrtflarla bir arag anlamr vardlr.
-Ot ekiyle ttiredili halde arag olma anlammdan srynlanlar var:
. Ogt;t, kurut (kaynatrlmrq ve kurutulmug ayran), Korkut (iizel ad)...
II. -( )t eki adlara:
1) Egitlik, bir delerde olug anlamr katmrgtrr: ESit, yaSfi..
2) Ad soylu' scizciiklerden ti.irlii anlamda sdzciikler de tiiremigtir:
Yanftt, a!ft.
Yeni siizciikler. -( )t ekiyle ( atagl anlamh yeni giizel srizciikler tiire-
tilmi;tir: -
TaStt: tagrma aracr nakil vasrtau;
Yakft: yakma aracr, yakrlan nesne:
Birgok tastlar akaryaktla iSler. Hava taSftlaru da kara ve deniz taSfi-
Iart kadar dnem kszanmr;tff.
_
leri:
NOT.
- -( )t ekinde (vasrta, arag) anlami agrk oldulu iqin bu sozctik-

1) ,r8. *yf"d"ki dip notuna bakrnu.

230 DILBILGISI

TaSfi vantalan, taSfi araglan; yaktt araPlart.'.

biqincinde kullanmak yersizdir ve yanhgtr
tiiremig olup olmadrklarr kestirilemeyen sdzciikler:
NOT.
- t ile biten,
Avurt, kanat, tokat, gegit, sd!ilt, bulut, gaput, Turgut, Korkut"'
225. -em EKIYLE TLJREMI$ SIFATLAR, ADLAR:
I. Gdren gdz, gdriinen koy, bekleyen arkadaq, krilan gdniil, galrymayan
iggi, agilmayan kapr...
A{larnayan gocula meme vennezler. (Atalarsiizii.)

$u korutsan, krntldayan, a{layan, dniine bakrp diisiinen insanlar...

(YakuP Kadri Karaosmanoglu.)

sizden memleket igin, buralarda galtqan, rstrrap gekenkardegler igin

bazt bizmet'ler isteyece[iz'
(Re$at Nuri Giintekin.)

II. Diizen (nizam), ddten, tahtasr, k*an (salgtn hastakk), Yaradan'a

srfrndrm...
III. Kdk-en, ti)m'en, ktz-an, sap-an' kol'an, behen'.'
Tiireyipi. * -en gok iglektir. Biitiin eylemlerin kcik ve govdelerine gelir:
a) Uyuma giire kahnlagarak -an olur.
-araya iinlii ile bitiyorsa -
b) Kttk ve gdvde Tiirkgede iki iinlii yan yana gele-
meyece$i iqin - kaynaqttrma harfi y gelir.
Anlarnr:
I.-en eki, eylemlere - k6k ve gdvdelerindeki gatt anlamrnr de[i$tir-
meksizin - olumlularrnda igi yapan, olumsuzlarurda igi yapmayan anlamlru
katar. hepsi de geniE zamanhdrr. Kullanrq baktmrndan da ikiz gorevlidir:
1) Srfattrr (yukandaki orneklerde oldu$u gibi);
2) Ortagtrr (bkz. n' 381).

II. dmekler, -en yaprh olduklarr halde, srfathk anlamrndan styrdarak

adlagmrglardtr.
III.drneklerde -en eki ad soylu kdklere gelmigtir; hepsi de addrr'
NOT. Ytlan, yalan, oran, giiven, inan, i)gen, utan, usan, QSIan, iizen"'
-
siizctiklerin de kahplaqmrg bir -en sesinin varhlr gdriilmektedir.
Eski bigimi.-Eski metinlerde, bugiindedolu ve kuzey diyelekleriode
ek -gen dir:
Kagurkan (kagrrgan), srygan yfu (xqan ydt...
(Divanii Ltgat-it-Tiirk.)
 .
TURETME EKLERI 23I

226. -MiS EKiYLE TUREMi$ SIFATLAR, ADLAR:

L PiSmiq aS, ktzarmts et, akumuq adam, giiriilmemiq nesne, BirleSmiS
Milletler...
Islak topraklara yapqmry bfu Eocuk, otlar arasrnda baldag kurmuq
bir kadrn...
(Cenap gehabettin.)

II' Ahsm; kudurmustan beterdir'

(Arararsiizii.)

Gegmig zaman olur ki hayali cihan de{er...

"TutuEmuS Gdniiller"
Gegmiqi, gegmislerimizi saygr ile anahm. Ermiglerden, Durmus, Sattl-
mt;...
Tiireyigi.
- -mit
gcivdelerine gelir.
eki gok iglektir. Anlam gerektirirse btitiin eylem kcjk ve
Dar iinliidtir. Uyuma gcire deliqerek: -mig, -mlg, -mug,
-miig olur.
Anlamr. -mig de -en gibi (bkz. n' 225) eylem tabanlarmrn gatr anlam-
-
lanm de$igtirmeden igin yaprhp yapilmadrgrm bildirir. Qegitli gcirevleri igin
gu drneklere bakahm:

I. a) iggi yorulmug, kitap yrtilmzq, sarsrntr her yerde duyulmug...

b) YorulmuS iSgi, yrnlmry kitap, her yerde duyulrnus olaylar...
Birinci satrrdaki -mig yaprh scizciikler birer tiimce kuruyor; onun igin
eylemdir, -miq'li gegmiq kipidir.
ikinci satrrdaki -mig yaprh sd,zctikler, kendilerinden sonra gelen adlal
niteliyor; onun igin srfattrr.
Bu incelemeye gcire -miq yaprh scizciikler:
a) Tiimce kuruyorsa eylemdir.
b) Bir adr niteliyorsa srfattrr.
c) Bir yan dnerme kuruyorsa ortagtrr:
Susuzluk, kurakhklar silrilp gidiyordu. Boy atmadan sararmrt ekinlere
iiziintii ile baktyorduk
NOT. -mi$ yaprh srfatlarla ortaglarda da gegmiq zamananlarm var-
drr.
-
II. <inreklerdeki -mig yaprk sdzciikler ad gibi kullarulmrgtrr (bkz. n'
r 82).
227. -( )r EKiyr-E TUREMI$ SIFATLAR, ADLAR:
I. Gilleryiz,akar su, okur yazar adam, dilqmez kalkmaz bir Allah,
galar saat, iSe yaramaz, konar gi)ger, yanardart,..
2s2 DILBILGISI

II. Gelirini giderine uydurmak, akaru kokart yok, keser, deEer, biger
ddver, dciner...
IIL lyimser, kdtiimser, kararnsar...
Tiireyiqi. (bkz. n' 282-V). ikizleme biEiminde tibekleqenler de var:
Okur yazar,
-
yanar ddner..,
-or yaprh srizciiklerin olumsuzu; yani -mez'li stizciikler de srk kulla-
nrln:
Tanrr'dan karkmaztn, kuldan ut anmaztn biri'
Giiriinmez kaza, tiikenmez kalem...
Yeni sbzciikler.
- Qok iqlek olan bu ekle tiiremig sozciiklerde birgok
yabancr terim karqllanmrqtr:
Dukunmazltk, saldtrmazltk pakt6 bilirkisi, akaryakfi, gelir vergisi,
atardamar, tagmn4az mal, uyurgezer...
Anlamr:
-Or eki, eylemlerin gatr anlamlanru defigtirrneden igin geniq zaman
I.
iginde yaprldrfrnr bildirir. Qegitli gdrevleri igin 9u <irneklere bakahm:
a) Su akar.Bit tiimcedir; akar sdzci$ii eylemdir'
b) Akar subir stfat takrmrdt; akar siizciifii sfattr'
Buna gdre -( )r YaPrh sd'zciikler:
a) Tiimce kuruyorsa eylemdir, genig zarnan kipidir'
b) Bir adr niteliYorsa sfattrr.
c) Bir yan dnerme kuruyorsa hem sfat, hem eylem : (ortaq)tr (bya.
n' 382).
-or ve olumsuz -mez ekleriyle tiiremig sfatlar -lik ekiyle soyut ad da
olurlar (bkz. n" 187-II/1):
Yararhk, yaramazhk, okur yazatlfu, yeterlik, tilmezli$e kavug"'
Siyasi mahkemelerde gizlilik prensibinin adeta bir gelenek halini almasrnt Gazeteciler
Cemiyeti giirmezlikten gelir de, dokuma iqgileri protesto eder'
(Falih Rrfkr Atay.)

Kanuo htiktimleri ve ahlak kaideleri de qeref u. fruyriy.t kadar korunmahdrr. Bunda

anla$mazl& olur mu?
(Farih Rrfkr Atay.)

NOT. gdrmemezlik, anlasmamazltk... bigimlerinde kulla-

- Bunlarrn
mldrklarr da olur:
. Gdrmemezlikten geldi. Aralarrnda anlagmamazltk gtktt'
II. tirneklerde -Or yaprh scizciikler adlaqmrqtrr (bkz' n" 182)'
 TURETME EKLERI 233

IIL -imse ekiyle tiiremig eylem gdvdelerinden tiiremig sfatlar, son yrl-
larda, srk kullambnaktadrr.
228. -ecek EKIYLE TUREMi$ STFATLAR:
Gelecek ytl, atilacak adrm, gd,zle gdriilmeyecek uzakhkta, igecek su...
Akacak kan damarda dutmaz' "
(Atararsiizii.)

Tiireyiqi.
- -ecek eki gok iglektir; anlam gerektirirse her eylemio kdkii-
ne, gdvdesine gelir ve sdzciiklerin son hecelerine uyarak -ecek, -acak olur.
Eylem g<ivdesi iinlii ile bitiyorsa iki iinli.intin arasrna kaynagtrrma harfi
olarak y gelir.
Anlamr. -ecek yaprh s<izciiklerin gegitli gdrevleri igin gu cirnektreri in-
celeyelim:
-
a) Bu yazt okunacak. Bir tiimcedir; okunacak eylemdir.
b) Okunacak yazr, srfat takrmrdr; okunacak s:d:atl'rr.
Bu incelemeye gcire, -ecek yaprh scizciik:
a) Ttimce kuruyorsa gelecek zamarL kipidir.
b) Bir adr niteliyorsa srfattrr
c) Bir yan iinerme kuruyorsahem sfat, hemeylemdir; yani ortagtrr:
Bu iqi yapacak kimse kendini gcistersin... Yerimden ktmrldayacak
giiciim yok. Bunu bilmeyecek ne var? Bunda anlaqilmayacak ne
ne var ki?...
Son iki tiimcede ortaglar soru adrlmr niteliyor.
g) -ecek'li srfatlann bir krsmrnd d, lGa yarar, -e yarayan> ayrtrsr vardr:
Yiyecek ekmek, yatacak yet, bartnacak ba galn alin bulsalardr gahgrp
geqineceklerdi.
d) -ecek'le tiiremiglerden adla;anlar az delildir:
Alaca{ma gahin" verece{ine karya
(siiyrence.)

229. -esi EKIYLE TUREMI$ SOZCUT<LER:

L Ytkilas, viran olast. (hane)... gtkan griz, batan, oca{t si)nesi...
Srrca srdrktan sonrabiitiin olast deigil.
Bir yrl durursa kendi dolasr. depil.
lyunus Ernre.)
1/. insan'rn ikide bir:
Ey zekdve ktiltiir, bkaz ahlakve ey ahlak,brazzekdve kdltiir!
- diye kubbeleri Enlatasz geliyor.
(Falih Rrfkr Atay.)
 DILBILGISI

.I1l. Giysi, yatsr, veresi...

Ttireyigi. Eylem kok ve gtivdelerine -esi gelir; uyuma g<ire deligerek
-esi, -ast olur.
-
Anlamr. Ornekler anlam ozelliklerine gore srralanmrqtrr:
-
I. drnekler dilek anlamh srfatlardr
Bu srfatlar -ce ekiyle PekiSir:
Ytktlastca, si)riinesice, oca{t sdnesice' gdzil kdr olmayasrca"'
II. drnekler de'"-ece[i gelmek" yaprh isteklenme ,eylenii anlamrndadl :
Qmlatast * gmlatdca{r (gelmek) (bkz. n' 315).
-esiye yaprh ulaglar (bkz. n" 395-I[), ortaglarla belirtegler (bkz. n"
386).
III. drnekler ad. ofunuqlardr.

230. -i[i EKIYLE TUREMI$ ADLAR.:

Be{endi (yemek adt), tiiredi, almdt (makbuz), dedikodu, kapttkagtt,
Tanrwerdi, imambayildt, Srysevdi, gecekondu "'
fiireyi$i. * -iti gcamig z&man kipinin ekidir (bkz. n" 282-I). Eylem an-
lamrndan afunarak - pek azda olsa - ad gibi kullamlmrq, ad olmuqtur. Bileqik
adlar daha gok gd,riiliiyor: Almdt, uydu, tiiredi, girdisi gtkttst"'
231 -rlik ve olumsuzu -medik EKLERIYLE TUREMI$ AOfAn, Sl-
FATLAR: -tlik ekiyle eylem gdvdelerinden birkag ad ve srfat tiiremig-
tir:
Tant&k, bildik, TaPtuk Ernre...
Gegmi$ zafnar: kipinin I. qoEul kigisi olau bu sdzciiklerin olumsuzu,
yani medile le tiiremigler daha iglektir:
En ewel "Ya Gazi Ya $ehit" okuduk' igimizde a{lamafuk gdz,
stpmma&k yiirek, kuarmadrk eehre, titrernedik "tiJj#tf#i;
Gdriilmedik bollttk oldu. igitmedik kimse kalmadL Ararnadtk yer br
rakmadtm. Sdylenmedik s 6 z, b eklenmedik olaylar "'
Tiireyigi. -ilik, -meilik ekleri de, btitiin ekler gibi giivdelerin son hece-
lerine uyar.
-
Anlamr. -dik, -meilik yaprh sdzciiklerin gdrevleri qe$itlidir:
-
a) Orhan't tarudtk,tiimcedir; tandtk ylemdir'
b) Taru&k kimseler, srfat takrmrd:l"; tantdtk sfattrr'
c) Tand*lara gidelim. Bu tiimcede tawdtk adlaqm4tr'
 TURETME EKLERI

232. -(ilti EKIYLE TUREMI$ SIFATLAR, ADI-AR:

L Dikili alag, sayilt para, kapah kapr, dayalt, ddgeli oda, takilt, sarth,
asilt, gdmiili.i, kurulu, 1t$rl4 6rtiilti...
il. Anh, korkulu, kokulu..,
Tiireyigi. -(i)Xi eylem kdklerine gelir; iqlekgedir. Dar iinliirltir:
a) Uyuma
- gore deligir: -ili, -dl, -ulu, -iilii olur.
b) Eylem iinlii ile bitiyorsa ekin bagrndaki i diiger.
Anlamr. Omekler anlam ozelliklerine gore stralanmrgtrr:
-
I. <irneklerin hepsi gegigli eylemlerden tiiremigtir; edilgen anlamk
srfattrr (bkz. n" 213).
Dikili : dikilmi$, takth : takrlmr$, gdmiilil : grimiilmiig...
IT. Azilt : azan, korlkulu : korku veren, kokulu - koku satan...
Ornekler gegi$siz eylemlerden tiiremigtir; etken anlamk srfattrr.

- f)ar iinliilerle biten birkag scizciikten -li ekiyle

NOT. tiiremig srfat-
larla -(i)li ekiyle tiiremiqler birbirlerine benzemektedir:
Sarrh : sarl renktri basma (Ji ile ti.iremigtir.)
Sar-ilt : sanlmt$ nesne, (-ili ile tirremigtir).
Yazult : yaztst bulunan,
yaz_th : yazrlmrg,
Ortii-lii : <irtiisii bulunan,
Ort-illii :
A
iirtiilndi$...
Bunlar, sciz igindeki anlamlarrna bakilarak ayrrt edilir.
233. LZ i$rEr
EKLERLE TUREMI$ SoZCUKLER.
- isleklik
bakrmrndan ekler iige aynlrr:
1) eok iplek ekler. temel olan biitiin kok ve g<ivdelere
- Tiireyiqlerine
*anlam gerektirirse - gelenlerdir -li, -siz, -en, -ig, -ci, -ici...
2) iglek ekler. Bir ktsrm k<ik ve gdvdelere gelmiglerdir: -deg,'cil,
(e)nek... -
3) Az iglek ekler. -_ Ancak birkag sdzcii$iin ttiremesine yaramtq olan
ya da tiireyi$ ve afllam <izellikleri kurala baflanamayan ektir. Bunlardan da
gittikge iqleklegenler goriilmektedir: -( )t gibi (bkz. n" 224).
$imdi az iglek eJ<lerden birkagrm strahyoruz. Bunlarda cklerle scizciikler
btisbtiJiin kaynaqmrg ve kahplaqmrgtrr; qok kez ay:rt ectrilmeleri kolay ohiraz:
I. -etr, -il:
Giizel (gciz-el), yeqil (yag-il), aEil, gatal, sakal, burgul (bulgur), gapul,
gaktl, o{ul, si{il, kangal, tombul, kaval, kartal, ktzil
Yeni Siizciiklen Do{al, kural, dural, buzul, giincel, dzel, genel, Jtasal"..
236 DILBILGISI

IL -gel, .-gil:
Engel, igkit, iqkit (-lenmek),pilskiil,tutkal,ilq7l;l(nggnl sdzciiklerinden
bileqmig saymak daha do[ru olsa gerek), gepel...
III. -ez, -iz;
Semiz, giivez, gi)mez, kurnaz, trknaz, yanaz (K.7.), yalaz, gerez,
"bortaz,
y.arpuz, saktz, aStz, ya{u, titiz, temiz, O{uz' 6kilz' boynuz, yalntz,
ttktz, kuduz, tapuz, uyuz, domuz, ktlavnz, deniz (bkz. n' 172-Y)..,
IV. -diz:
Gilndiiz, baldtz, yal&2, Yil&2...
V. -si:
Sinsi, yatst, tiitsii (bkz. n' 179-lll. 3)...
Vl. -sek:
Tilmsek, tutsak, ba{tsak, lcursak, yiiksek, satmtsak ' ' '
-sik: Eftslk , porsuk, siimsiik, tansuk, yilksilk ' ' '
VII. -(e)meg:
Ddnemeg, yttmag, o{mag, tutmag, bulamag, tulmag"'
Eylem tabanlarrta gelmigtir. Adlara geldili de olur:
Dilmag, stf.trtnnag... Yeni sdzciik: demeg.. '
VIII. -mece:
Bulmaca, buldurmaca, dil iistiinde kaydwnaca, hilmece, gekmece,
bo{maca, atmaca, darilrnaca, Diizmece Mustafa" '
Eylem tabanlarrna gelmigtir. Tiirlii anlamlarda sdzciikler tiiremesine
yaraml$tlr (bkz. n" 193-VII).
IX. -dak:
Kundak, yardak, burdak, ba{rdak (bkz. n" 236)"
X. -tik:
Yasttk, koltuk, salttk. . .
XI. -qin:
SanStn, gdkqiln, karagtn (T'S.). . .
Renk srfatlaflna (ona galar) anlamrnr katmaktadlr. $<iyle olam da
var:
MaviS. . .
Xll. -ir:
Sinir, smtr, ktsr, E{t, gukur, tekir, a{t, sa{t, katt, bakt, gaytr,
bayr, gopur, bodwr, gamur, tabur (eskiden "tapkur"Kamusu
Tiirki.), obur, Konur (Alp.), tornur (-cuk.;, diiniir, d!ilr, bi)fiiir ' ' '
XllI. -er:
. Yular, eyer, e{er, iizer(-tnde)...
XlV. -eri, -ri:
[Jgan, baqart, igeri, efri bii{rii, yukan (bkz. n' 408), do{ru, ileri, geri ' '
 TURETME EKLERI

XV. -mer:
Datnar, torndr, katmer, kasmer. , .
XW. -mir:
Ktimiir (kdymiig : yanmlg), ya{mur. . .
XVIII. -(-ir, -il)ge (bkz. n" 2t7):
Kasrga, oyulga (lanmak). . .
XVII. -mbeg:
Sakla-mbag, dala-mbag. . .
XIX. -dirik:
Boyunduruk, burunduruk. . .
XX. -ri:
Kuytu, tortu, ekti, pinti, ptrfi (bkz. n' 209). . .
, XXl. -erek (-arak), -artk:
Tutarak, tutartk (sara hastah[l)' . '
XXII. -mik:
Kemik, atmtk, kwsmuk, ktymtk, soyrnuk, qinnik (iiziim salkrmrmn
kiiqiik dali), karmwk, kuamf{c. . .
XXIII. -ey:
Gilney, kuzey. . '
, XXIV. -ceme:
surun-ceme. . .
XXV. -dem:
Erdern, giindem, saydam, yordam, koldam, crtam. . '
XXVI. -hcak:
Sa{lrcakla, sa$hcakh:
Buhal Onun (Atatiirk'iin) sa{hcakh zamantnda cotunca.ta yiire{inin
iginden gelen bir inanla okudu{u:
','Canunl canan e{er isterse minnet cantnut
'Can neclir kim ant kurban etmeyim canunilnq"
mtsralarmtn, iqte canlanmts bir 6rne$i idi bu.. '
O'nu ruhum karnaqarak bir daha Siirdiimt
(ATATURKUN HASTALIdI (Ruqen Egref Unavdm.)

XXII. -cim:
Ktvilam, ikircim. . .

XXI[. lim:
Trkhm ttklm
 AD, BELiArnq VE SrFAT TtjRETEN
EKT,ER
III
Yattstmalardan-
-
234. YANSIMA (onomatope). Anlatrmr canlandrran araglardan
biri de ciykiimedir: -
i)
tranilomima, davramglann, devimlerin oykiinmesinden do$muq gok
eski ve kciklti bir oyundur. Sessiz filrnleriyle biiyiik bir iine erigen Charles
Chaplin {$arto)nun bu konudaki diiqiinceleri pek ilgi gekicidir (bkz. n' 1).
' b) Sesleri dykiinmenin de anlatrma ne denli canhhklar kattrlurr her
giinkii kullanrgrmz gdstermektedir. Buna YANSIMA diyoruz. Kokenleri
uzak diller de bile birbirine yakrn ses 6yktintiqlerinin bulunuqunu g6'ren
bilginler, konugma clilinin yansrmalardan do$dupunu ileri siirmiiqlerdir
(bkz. n" 2). Bir iki ornek: K<lpek sesi:
'Tilrkgede hav hav,
Arapqada avave,
Fransrzcada g6v $av..,
Her dilde yansrmalardan doEmul stizciikler goktur (bkz. n" 2,3). Tiirk-
gede bu srizciikler hem daha gok, hem de seslerin kendilerine daha yakm-
dtr:
'Giir, pat, tak, lcilt, gak, gr, cw, fts, vuz, ht, hor, Stp, garg...
Bu sayrstz yansrmalar boyle kok olarak da kullanrlrr:
Qat dedikapr agrldr. Tryts trprE yi.irtiyenler vat. Ttk ttkkapr vuruluyor...
iktz ve ikili yansrrnalar da sik kullanrlrr:
Pat ki)t, hrgiir,fiskos) clr cff, vtz vtz) mtqil mtgil, horul hotul.'.
Yansrma fuenzeri anlamsrz scjzciikler niteleme gcireviode de kullanrlrr:

.,, pafiiz4n sarluk, lapa, afwr tufur surat1..'

(Falih Rrfkr Atay.)
Karr krvrak, Paqa Hazretleri $allak mallaki
Biri hakkryle edepsiz, biri gartrnca salak.
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)
,,. krrrlmrq oyuncalr <iniinde nltz mtz yaq driken sinirli bir gocuk gibi uzun bir allamatutturdu'
Qolu abur cubur olan fazla grda mideyi, em'ayr grdasuhktan ziyade bozuyor'
BiLLUR KALP (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)
 TURETME EKLERi

Tiirlti gcirevlerde kullanrlan bu yansnnalardan, yansrma delerli scizlerden

scizciikler de tiiremigtir. Her biri, yeri geldikge, incelenecektir.
tiirlii
$imdi tiiremig adlarr g<irelim:
23s. -ti EKiYLE TUREMi$ ADLAR (bkz. n' 208, 209):
I. Giiriiltli, inilti, qriltr, frsiltr, wziltt, horultu, hrtlfi...
U. Patrtt, takwil, lriitiirtil, qalurfi, gatrrfi, bd$iirtii...
Eski gallarda da bu biqimde ttiremig scizciikler varclrr: Giimiirtii : Gii-
rtiltii giimbiirtii:
Elmann otuz iiqiinciisiine el sundulum dem kula$ma gtitnilrtii
avazesi dokundu.
iSKENDER KiTABI (f{amzevi Xr - XV.)

Tiireyigi. Ornekler numara slrastna gore incelenecektir:

-
I. drneklerde yansrmalar -il;
II. cirneklerde ise -ir pargalartyla uzadrktan sonra -ti ekiyle tiiremigtir.
Anlamt. -ti ekiyle yanstmalardan ti.iremig sdzciikler, kdklerindeki
-
seslerin adrdrr.
236. -rlek EKIYLE fUnBui$ SozcUr<rER.
uzamr$
- -ir yada -il hecesiyle
kimi yansrmalara ve benzerlerine -dek eki gelerek kdkteki ses ve
durumla ilgili adlar tiiretmigtir (bkz. n' 233-IX):
Ftktrdak, ftildak. gakildak, krktrdak, bmgildak...
237. -eilek'le tUReI\ri$LER :

1) p ya da t gibi siireksiz sert iinsiizlerle biten yanstmalarrn son harfleri

yinelendikten sonra -eilek eklenirse sesi canlandran bir beirlteg tiirer:
Gilppedek, kiittedek, qappadak...
2) Yansrma sonundaki p ya da t harfleri yinelenmeden de -edek'le
tiiremig belirtegler vardu:
Cilmbadak, giimbedek, qarpadak...
NOT. Yansrmalardan -le (292), -de {2991, -kir (300) ekleriyle eylem-
-
ler tiiremiqtir. Bu eylemlerden de eklerle adlat, srfatlar, belirteqler tilrediSi
bdliirnlerinde agrklanmrqttr.
 Ein E$iK s6zcU.rLER
Z:S. ginng$finntn. Her dilde yeni varhklan, yeni kavramlarr
adlandrmamn; yeni sdzciik
- yaratmamn en <inemli, en zengin yollarrndan
birisi de birtestirmedir. Dilimizde bilegmig s<izciikler goktur ve geqitlidir.
Bilegtirme yoluyla da yeni sdzciikler yaratrlmaktadr.
Bilegik.stizciiklerde -. tek sdzciiklere gcire - ga$riqrmdan, yan.kavran'
trlardan izler eksik olmaz. Bciylece kavram yansttmasl da daha canh daha
belirgin olur. $u renk a<ilanna bakahm:
Kavunigi, giilkur;usu, v iq rte giirillii, t o zp embe ".
Ancak yan yana getirilmiq ya da gelmiq her iki s<jzciik hemen bilegmig
sayilmaz. s$zciiklerin bileqmig sayrlmaiarr igin kaynagmrq, kahplagmrg ,bu-
lunmalarr ya da terim de$erinde olmalan gerekir.
Sdzctiklerin kaynagrnrg sayrlabilmeleri iEin gereken ko gullardan birkagr :
1. Bileqen sdzciikler, kendi sdzliik anlamlarmr attrk diiqiindtirmezler.
O denli kakplagmrq olurlar ki aralarrna herhangi bir sdzctik, ek ve takr gire-
' mez, girerse anlam deSigir. $u drnekleri gdzden gegirelim:
a) I[arunteli. bir 9i9ek adrdrr. ikinci ttirlii ad takrmr olanhanun eliilehis-
bir anlam ilgisi yoktur. Hele hantmm eli daha da belirtili iki kavramr aErkqa
dile getirir. Onun iEin bu bilegik sdzciikteki hantm, eli adlannrn stizliik
anlamlan biisbtitiin diigiiniilmez olmugtur.
b) imambaytlfi, bir yemek adrdrr. "imarn baytldu" ttimcesinin anlamt
i biisbiitiin bagkadrr. Demek ki imambayidr bileqiEinde sozciiklerin
, ikisi de 'dz anlamlanndan slynlarak kaynaqmrq kahplagmrg ve bagka anlam-
da bir s<izci.ik oLnugtur.
c) BesiktaS, istanbul'da bir semtin adrdrr; beSik'le taS'n sSzl'd,k anlam
r larrnr diigiindiirmez.
Birkag 6rnek daha:
Ktrkbayr, begbrytk, Qanakkale, Eskisehir, alcbaba, karnryartk.
tsileqen sozctiklerin kaynaqrp kaynaqmadrklarr goylece deneoir:
Sdzciiklerin aW ayfl anlamlan diigiintiliir. Elde edilen anlam, bileqi[in
verdi$i anlamla birse kaynagma olmarnigtrr; bir de$ilse, ayn bir anlam do[-
mu$sa kaynagma olmugtur. Bir cirnek:
 TiJRETME EKLERi 241

Ktrk bayr srizciiklerinin ayn ayn anlamlarr dilgtiniiliince, krrk tane bayrr,
(da! srrh) demek olur. Oysa sd,zctik anlamlanm diigiindiirmeyen kaynag-
mrg, kalrplagmg ktkbayrr, sindirim aygrtrnda bir tirgendir.
II. Bilegen sdzctiklerin hig olmazsa birisi s<izliik anlamrndan aynlmrg
olur:
AteSbi.6ce{i, adamotu, yerelmas...
. Diiqeyazduz "diigmeme az kaldt, az kalsrn diigiiyordum." demektir.
Gririili.iyor ki bilegilin birinci pargasl diis-,kendi sdzliik anlamryla kullaml-
maktadrr; yazmak eylemi ise kendi anlammdan biisbiitiin sryrrlmrgtrr.
II1. Ses a;mmasryiiziinden bileqiklegen scizciikler cie var:
Pazartesi, cumartesi, kahvaltt, gdreotu.,.
IV. Birer bilim, fe'n, sanat kavrarmnr adlandrrmayayarayan terim nite-
lifiindeki bilegiklerde sdzltik anlamlanndan srynlma olayr pek kesin delil-
dir:
Akci{er, tdredryt, altbiling, dtsyangap, diqeti, pakyiizli), ortaga!, siit-
' disi, dilbilgisi, bilirkiqi, yergekimi, sdzdizimi...

BiLE$ir SoZCUKLERDE VURGU. siizciiklerin iyice

239.
kaynaqrp kaynagmadrklanna gore vurgulamglan
-ikiBilegik
tiirliidiir:
f kaynagmrg bilegiklerde vurgu-yahng s<izciiklercle oldupu gibi-
. iyice
son hecededk: Karagdz... Oysa kara gdz sifat takrmrnda vurgu ra hecesin-
dedir. Anneanne bilegigiyle "Aflne, anne,ben geldim" deki vurgu defigikligi
kendini g<istermektedir.
II.
iyice kaynagmamrq, tam kahplagmarnrg bilegiklerde her s6,zciik ken-
di vurgusuru taqrr; birinci sdzcti[iin \urgusu daha giiglii olur (bkz. n" 65):
Karaci{er, tdredryr...
 TtJR.ETME EKLER.I
-lik (187) -li (1"88) -siz(189 -ci (190) -cil (191) -cin (192)
k siqeklik bilgili bilgisiz demirci evcil kagrkgm
yazhk allt kimsesiz TiiLrkqti bahksll brldrcm
o genQlik Vanh korkusuz gaka'cl krrgrl dokurcun
benlik devietlti yalgtn

-me(202) -mek (203) -meklik (2041-amak(205)-i$ (206 -ici (207)

kesme kesmek kesmeklik basamak kesi$ kesici
g6rme gdrmek diiqrinmeklik kagamak giyinig dinleyici

ko
kazma yemek kurtuluq
yazma
co
o &
i5
-gin (214) (216) -ee Ql1) -i (218) '(in)c(219
-gen (215) 'ei
14 Fl
o keskin kesken keski siipiirge dizi seving
N
a
z gergin gekingen bilgi yonga , yan korkung

I
trl bitkin gahgkan sevgi dzge
o
ah
Fl yangm lsrrgan biqki baska

FI 4y {2n) -ecek (228) -esi (229) -di (230) -dik (231) -(i) li(232
rq
keser kesecek yrkdasr beEendi , tarudrk dikili
Fl
gnler (yiiz) gelecek grnlatasr gecekondu bildik aztTr

gelir gdriilmedik
H
HS -()l -gel -( >7' 'diz -si -s( )k -(e) rneq -mece
sil
rlN

IIi
aatal engel bolaz giindriz sinsi tiimsek donemeq kesmece
qakal iqkil topuz yaldrz yatsr tutsak yrtmaq bilmece
N
<g yrldrz eksik
H

-mbeg -rlirik -ti 'erek 'mik -ey 'ceme

saklanbag boyunduruk kuytu tutarak kesmik kuzey silrirnceme
kusmuk giineY

-eI (295) 'er (29O ir (29i)

H
z2 -re (292) -len (293) -res {294)
rq6 igle- evlen- srizleg- dtizel- morar- deiir-
FO
>.h karara- ieren; qakala$- iiriir-
Hr
ffilf illl-
1) Gerekince bakmayr kolaylaqtrrmak igin her ekten sonra paragraf
numarasr yazrlmrStu'
2) Eylem koklerinden sozciik tiireten eklerin birkagr, ad soylulara da
gelmektedir. Bdyle otranlar italik dizilmi$tir.
 ki (197 -(s.)l (199) -cek (200) -( )z (201)
:ce (193) -de9(194) -men (195) -(de)
Trirkge arkadaq Tiirkmen evdeki giizel evcek
gizlice galdag Karaman akgamki yegil srcak
bence 6zdeg gogmen yukarrki genel sahncak
kaphca yukandaki bilimsel

-(i)nti (208) -ti (209) -(i)m (210) -(e)k (212)

(211) -(e)nek -(i)k (213)
kesinti ktzafir kesim kesek kesenek kesik
serp nti rirperti igim durak gdrenek bitiqik
bulantr gririiltri giyim elek dernek bttlnk
toplantl kuqam korkak ornek topuk
ba[tmstz basak kabuk

-(e)c, (i)c (220) -e (221) -cec Q22) -in Q23) -Ot Q24) -en (225) -mis (226)
9eki9 kese siizgeg kesin kesit kesen kesmiq
giileg g6re bilgig gelin gegit g<iren piqmiS
i1ging yara ekin umut diizen gegmiq
topag sapa ilkin latt
-ti (235) -dek (236) -erlek (237)
giiriiltff firildak cumbadak
$akrtl krkrrdak kiittedek

-dek -tik -qin -ir -er -eri -mer -mir -(-ir, -il) ge
kundak yastrk krsrr damar ugarr katmer yagmur
gcik$in kasrrga
yardak koltuk sangrn sinir eEer tomar kcimiir oyulga
(lanmak)

-dem -hcak -cim -llm

erdem salhcak krvrlcrm trklm trklm
ikircim

- irge (298) -de (299) -kir (300) -ele (301) -se (302) -re (303) -e (304 -i (305) -(i)k (30O
yadrrga- gtiriilde- figkrr- tepele- susa- krikre- tiine- kazr birik-
trkrrdr- piisktir- egele- benimse- titre- kana- sfrrti- acrk-
durala- giiliimse- boga- gecik-
 BitESlK ADLAR
z+0. nilegir Ao:
I. a) Qanakkale, Qemberlitag, Giiztepe, Gayrettepe, Giiltepe, Te'
p ekiiy, G alat asar ay, Bahgesar ay, H asank ale, BeSiktag, Kttm'
kapt, Tagkasap (Istanbul'da birer semt), AdabaE (Van golii
kryrsmda bir kdy), Dernitkapt (yer adr), Akdo$madeni,
Koghisar...
b) Demirkaz* {bir yfldrz), Depegdz, (Dede Korkut kitabrnda
bir iizel ad),'Aydimir, Altmordu, Kayaalp, Timurtag, ilhan",
c) Anneanne, babaanne, siitnine, disbudak, alttnkuyruk (ku$)'
kolordu, demirbas, ilgiin, dedebaba (Bektagilerde), a{abey,
andyasa, demirperde..,
II. Hawmeli, katrtmm{t, adamotu, ertreltiotu, ategbdce{i,
a s I ana ! z t, v ap ur dumant, p az ar t e s i, cum ar t e s i, o nb ay, yiizb a S 4
kolbay, kayabay (bir halk tiirkiisii), devekugu, kuqpalazt,
samanu{rwsu (btr ytldrz kiimesi), Tepebay (istanbul'da bir
semt)...
Bingdl, Incesu, Yegilrntak, Qukurova' Kzilrmak,
III. a) Eskigehir,
Uluda{, Akdeniz, Or takdy, U zunkdpril, Kar gryaka,'.
b) Karugdz, Akaltn, Karafotma, Kdsemihal, Altan..'
c) Krkbaytr, krkayak, besbrytk, kabakulak, dalkilry, karakalem,
kar afatma, kar ayel., sivrtsinek, kar aci{er, y al may ak...
W. imambayrldt,korya{dt, kiilbasn, serdengepti, kuSkonmaz,
albast; Aydo{du, Giindo{du (eski tizel adlatdan), Etol,
altryatlar, albeni, gecekondu, sinekkay &, topr akbastt...
V. Dedikodu, ddngel, Vural, kapttkagfi, vurdumduyrnaz, biger-
dd{er, drtbas...
\4. A{aqkakan, basttbacak, karntyarrk, gobanaltadan (bir kug)'
kervonkran (yrldrz), Palandi;ken, cankurtaran...
\{I. Akbaba, Aksu, ilkbahar, basgavuS, altgene, dnsegirn, iizdeyis,
igyiiz, hSyilz, igtiizilk, dzerklik, ktrlcambar, iig gen..,
V[I. Beykoz,giizdafi,sart{tbunna,,
 BILE$iK ADLAR 24s

IX. Demirspor,Bursaspor,Akbank,Pamukbank...(bkz.n" I31 l2),

X. Kurultay, Yaygfiay, DaruStay, Sayrytay, kamutay,,.
Yaptltglarr: Orneklerin hem qok, hem de gegitli olmasr gdsteriyor
- ad yapmanrn tiirlii yoliarr
ki dilimizde bilegik vardrr. Bu yollan, drneklerin
sralanrglarrna gdre inceleyelirn :

I. drneklerde ikiger ad, ek ve takr almadan, do$'udan dolruya bilrqmig

ve kaynagmrgtrr. Kuruluglarr en kolay olan bu tiir bileqiklere dikkat edelim:
a) Qolu yer adrdrr: Qanakkale,Qankaya, BeSiktag, Kartaltepe...
b) Ozet adlardir: Atatiirk, Kayaalp, ilhan, Demirkaztk, Depegdz.,,
c) Tiirlii adlar da var: Babaanne, siitnine, digdudak, demirbaS...
Aytabya, bakabay... gibi benzetme takrmlannrn kaynapmasmdan do!-mug
qift adh bilegikler de az delildir.
Bunlardan bagka yardrmcr eylemlerle bilegen qift adh bilegikter de var:
basgdz (etmek), yilzgdz (olmak)...
Yeni Silzciikler:
Gayrettepe, Giiltepe, Ortabayrr, Qeliktepe (Istanbul'da yeni semt
adlan)....
II. nurnarah drneklerde ikinci tiirlii ad takrmlan kayna$mlgtu:
a) Qo[u tiirlii adlardr: Hawmeli, atmartesi, binbay...
b) Yer adlau da ',rat Ktrklareli, Emindni), Tarlabay...
NOT. tiirlii ad takrmlanrun kaynagmasrndan dofan yer ad-
- ikincitiimlenen
Iannm birqo$unda talest yavag yavag agrnarak. I. numaradaki
bilegiklere dcinmiigtiir. Krsa sd,ylemek kolayhgma dtigkiinlik Kadrk|yzz'niin
sonundaki ii takrsrru a$mdumlqtir. Topkaptsr'run sonundaki -sl takrsi da
agrnmrgtrr.
c) QarSkapt, Edirnekapt, Boltgekapr... bigirninde kullanrglar genelle-
qiyor. Baqdr tii (Tirkge Scizliik)...
Nigant aS ciiyenler golahyor.
Tekirdafu afirk Tekirda{ olmugtur.
Yeni Siizciikler : S d zdizinai, y er gekimi, soy adt, dilbitgisi...
III. d,rnekler, srfat takrmlarrrun kaynagmasrndan dolmug adlardu:
a) Yer adlan goktur: EskiEehir, Ktnhrmak, Uluda!...
b) Ozel kigi adlan davar: Karagi)2, Dinger, Altan...
c) Tiir adlarr daha gokturl. Ktrkbayn, bozktr, karaa{ag, sartkanat...
IV. drnekler bir adla bir eylemin, daha do$rusu bir tiimcenin kaynag-
masmdan dolmugtur: imambaytldt, Etol, albeni...
 DILBlLGISI

Yerd Stizciikler: Ateqkes, yurtsever, atatdamar...

V. iirneklerde iki eytrem kaynagmrqtt; Vural, dedikodu"'
Yeni Stizciiklen Bi9erd6fier, bigerba{lat, uyurgezer "'
vI. numarah drnekler, adlarla eylem ti.irevlerinin kaynagmastndan do[-
mugtur: A{agkakan, kartttyarrk, Basttbacak, Kervanktan (y]lilz)"'
VlL numarair iirnekler, iizerinde en gok durulmast gereken adlardrr'
gibi_siizciik baqlanna
Qtinkii bunlarda birinci sozctikler krsadrr; birer dnek
gelmeye elveriglidir. Bu dzelliklerinden yatatlanarak birEok bilegik sdzciik
do!'mugtrir.
Bu onek deperli sdzci.iklerden birkaqt:
Ak,6n, san, iist, as(t), alt, i9, baS, ilk, tek, gift, eS"'
Bunlarrn bilegmeye ne denli elverigli olduklanm gu orneklerde g<irelim:
a) AkSehir, Akbaba, Akhisar, Akptnar, akci[er, akdiken, Akyazr"'
b)BaSbakan,baS\lretrnen,basgavu"s,baskatip,bagmildiir,basa{a"'
son ylllarda go$u bu <inek deferli sozciiklerle olmak iizere pek gok
bileqik ad yaprlmrgtrr. Birkag:
Akkor, akyuvar, baskent, baEgehir, basyazar, basbakan, ilkokul, dnsdz'
6nsezi, dnek, sonek, sontakt, sonug, i)nyilzbay, anayas{t' egkenat'
eqanlaim, dilbilim, i)stderi, iistte{n'ten, assubay, altyapt, iggiidil'
\nyargt, dzsu, dzveri, eggildiim,..
Bu tinek deferli sozciiklerle kurulmug taktmlar kaynagarak, bir varhfa
ad olmamrqsa bitigik yaz:ilimalan yanhqtrr, yersizdir:
Ak sagh, dn sta, ilk gdriiqme, alt oda, son ders"'
VIII. numarah <irneklerin de bilegik olduklarr agrktrr. Beykoz, gtizda{t
bir deyimin kaynaqmasrndan var olmuqa benzer'
IX. a) Spor sozcii$ii ttrlii adlarla, dofrudan do[ruya bileqmekte ve
bitiqik yazrlmaktadrr (bkz. n' 137 l2).
istanbulspor, Boluspor, Mersinspor, $ekerspor"'
b) Kimi banka adlarr da bunlara benzer:
Akbank,Siimerbank,Etibgtlk,Pamukbank(bkz.n.41-I[.e.3)...
c) Orduda aqama adlarrntn go$u da, ttimletne taktst aqmmg ad taktm'
lanndan birleqtirilmigtir :
Erbaq, albay, ti)nngeneral (Tiimen generali), orgenetal (ordu generali)...
NOT. Dil devrimi bagladrktan sonra yaprlan terirnlerden birgolu,
kavramlarr
-
tammlar gibidir. Bileqi[i kuranlar siizli.ik anlamlanndan biisbtitiin
sryrrirnrg saytlamaz.Bili*, fen ve sanat konularrnda bir varh[a , bir kavrama
ad oluglarr bitigik yaztlmalanm gerektirmigtir :
 BILEFIT( ADLAR 247

INi)lger, rytkillger, kar ayo sunlan, ilkga{, at ar damar, dilhil gisi, akan-
ytldtz, kdksap, pulkanat(liar)...
Bunlarla birlikte, bilim terimleri arasrnd a,bir soz <ibegi sayrldrhlarr igin
bitigtirilmemil birgok varhk ve kavram adt vardrr: Dar ap, dik aq...
Bunlarrn tartrgma konusu olmast gerekmektedir.
X. -tay. Birkag biiyiik kuruma -fay'la bigimlendirilmig adlar veril-
migtir.
241. BiLE$if anr,q.nlN YAZILI$I. Yukafldaki orneklerde gdri.il-
-
diiEii gibi bilegik adlar bitigik yaz;Jll". Ayrr yazthnca sdzciikler kendi an-
lamlarrna ballanrr; istenen yararlar elde edilemez.

242. BiLE$ir lnranrN QOGULLANr$LARI :

1) Qo[ul eki -ler - yahng adlarda oldu$u gibi - bilegik adlarrn da sonuna
gelir:
Q anakkaleler, s erdeng egtiler, alcbab alar, ilkbaharlar, baqti{r etmenler,
imambaytldtlar, or t aokullar, de diko dular.,.
2) ikiuci tiirlti ad takrmlanrun kaynagmasmdan dolan bilegik adlarrn
(bkz. n" 240-II) -ler takrsmr ahqlarrnda bagkahk vardrr. Bu bagkahk, bilegik
sdzcii[iin kaynagmasrndaki dereceyi gdsterdi$i igin dnemlidir: (bkz. n'239)
a) Tam kaynaqmrglarrn -ler ekini ahglan obiir adlannki gibidir:
YiizbaSilar, onbayilar, pazartesiler, kayabaqilar, kahvaltilar...
b) Yarr kaynagmrg, yani tahm anlamr biisbiitiin silinmemig bilegik
adlarda golul takrsi -ler - ad takrmlannda oldufu gibi - iyelik takrsr (tiim-
lenen takrsr) -i'den 6'nce gelir:
.H anrmel I e r i, a s I an a ! u I ar 4 de v elruS I an, k at r t rn akl an, at eSb 6 c ek le r i. ..

243. BiLE$iK ADLARIN DURUM TAKILARINI ALI$LARI

da iki tiirliidtir:
1) Hemen biitiin bilegik adlann, durum takrlarrru ahqlarr yaLng adlarm
alrqlarrna benzet:
At ati)rk' e, Q ank ay a' y r, Bing t) I' de, onb aE tdan, de diko duy a...

2) Yalnz ikinci ti.irlii ad takrmlanrun kaynagmasrndan do$an bilegik

adlarrn (bkz. n" 238-II) durum takrlarrru ahglannda bagkahk var:
a) Tam kaynagmrglarla kiqi adr olanlar, takrlan trbiir adlar gibi ahr:
Cwmart esiye, yi.izb ag da, onbastdan, S aytn ismet Indni)' yii...
b) Yan kaynamrg, yani takrmhk anlamr biisbtitiin silinmemiq bilegik
adlarrn durum takrlarrnr ahglan birinci ve ikinci tiirlii ad takrmlarisn ahq-
 DILBILGISl

lannabenzer; yani iyelik takrsr (tiimlenen takrsr) -i ile durum takrlarr arasrna
kaynaqtrrma harflerinden n gelir.
indni'ni), binlerce gehide mezat olan o kutsal yeri srk srk anmaltytz'
T epeb aqr' n a, aslana{z rn dan, v apat dumantndan, hav aneltne . ..

244.BiLE$iK ADLARIN TUMLEME TAKILARINI ALI$LARI:

t) Hemen biitiin bilegik adlar, tilmleme taktlarrm ahgta irbiir adlara
benzerler:
Qanakkale' nin havasr, binbagrmn tabartt, taktmrn onbaqrs-1, Bingdl'iin
rlkb ahan, Er ol' un kiilbastlsz, decliko dunuz kiitiiliilii. . .
2) Yalntz ikinci tiirlii ad talamlanndan yarl kayna;mrg; takrrnhk anlamt
btsbiitiin silinmemig bilegiklerden pek goEu, ad takrmlannda tiimlenen
olunca ikinci bir tiimlenen ehi almaz:
Bu bahgenin hantmelisi, hanrmellerisi denmez; bu bairpenin hanrm*
elleri denfu,
Tiirkgede bir gtivdede bir ek iist iiste gelmez (bkz. n' 621.

245. BiLE$iK ADLARDA iYELii< (tiimlenen) takrsrrun a$lnmasl.

Ikinci tiirlii ad takrmlanmn kaynagrnasrndan do$an bilegik yer adlarmn
birgoEunda iyelik (tiimlenen) takrst -i, 'si siireyle agmlyof (bkz. n'240:II)
not): Ash Ka&kdyii olan bilegil< adrn yerine son yrllarda Ka&kdy deniyor.
Arnavutkdyii de Arnavutkdy olmustut.
Tekirda!, Topkapt, Bahgekapt... gekilleri genelleqiyor.
ikinci tiirlii ad takrmlarrrun kaynagmasrndan do$an bu bileqik yer
adlarrndan:
a) Iyelik takrsr agtnmamrq olanlar, yail kaynagmr$ bilegikler gibi ek
alrr (bkz. n" 242,243,244);
b) Iyelik takrsr agmmrg olanlar, tam kaynagrug bileSikler gibi gekim-
lenir:
Tekirda,ma (Tekirda*a) gidecefiz. Kadtkiiyiinden (Kadtkiiyden)
geliyorrurn. Edirnekaptsmda ( Edirnekapda) oturuyoruz.
246. OBEKLE$N{I$ ADLAR. -- Krsa sdyleme, soze krvrakhk kazan-
drrma istelinde do!"muga benzeyen ad dbeklerinden birkag 6rnek:
Qamaqra mandal, gocuklara balon, gantada keklik, suda haslanta...
Bir tiimce de[erinde olan bu dbeklerden birincileri durum takrlan al-
mt$ ve birer tiimleyici sezintisi kazanmrqtr.
bilegiklere benzemeyen yalnz deyimler 6l-
Yazrhglarr.
- Takrmlara,
giisiinde kahplagan bu iibekler - kaynaqma olmadr$r igin - ayn yaz'Jl,J.
 BILE$TK SIFATLAR
247. BiLE$it< SIF'af. it<i veya daha gok scizciiEiiniin bilegmesinden
-
dolan srfatlar da pek goktur:
Agtkgdz gocuk;
AEk gdzlil masa;
Giizii agtk gocuk, masa...
Bu tig taktmda da italik harflerle dizilen srfatlar ayru kdklerden segil-
migtir; ikiger scizciiklti olduklarr igin de bilegiktir.
Bilegik srfatlar yaprhglan bakrmrndan ikiye aynlrr:
1) Kayna;mrg bilegikler,
2) Kuralh bilegikler.
248. KAYNA$Mr$ BiLE$iK STFATLAR:
I. Ag*gdz gocuk, palabtytk Ahmet, Cingiiz Recai, boEbo{az kimse,
alttparmak Ali, kepgekulak, dillidildiik, galgene, gelisigilzel, diiz-
taban, yeSilbas (iirdek)...
IL Birkag gtrtn, birgolc kimse, birtaktm insanlar...
IIL Qigekbozu{u adam, uluslararas gerginlik, kughay kar...
TY. iktyAzlA, ddrtkagh, so{ukkanh, dikbash, baSftoS...
Y. Giderayak, yurtsever, gfiktr ildtm, vurdumduymaz, varyemez, yankesi-
ci..,
Alikran baskesen, baSftozuk...
Yaprltgr. Orneklerde italik harflerle dizilmig s<izciikler srfattrr. Bu
sfatlann her -biri ikiqer sdzciiEiin tiirlii bigimlerde kaynagmasrndan do!-
muqtur.
Qegitleri. Yukanda kaynaqmrg srfatlar, gegitlerine grire sualapmrgtrr:
-
I. drnekler niteleme sfatlandrr:
II. drnekler de belgisiz srfatlardrr;
III.<irnekler, ikinci tiirlii ad takrmlarrmn kaynagmasrndan dolmugtur.
Birgok ad takrmlan gibi belirtici ve niteleyici srfatlardr ftkz. n' 163);
IV. Kuralfu bileqik srfatlann kaynagmasryle olugmugtur (bkz. n" 249-I).
250 DTLBTLGTSI

V. drneklerde ti.irlii sdz dbekleri kaynagmrgtrr. iglerinde durum belir-

teci gibi kullamlanlar da var.
249. KURALLI BiLE$ir sfp^trrAR pek eoktur:
l. Genig bahgeli okal, uzun boylu geng, agtk pencereli oda, tez canh...
II. Bahgesi genis okul, bayu uzun geng, penceresi agtk oda, caw tez...
birer niteleme 6be$i
Yaprhgr.
- itatit< harflerle dizilmiq ikiger sdzciik,
durumunda bilegik stfatttr. inceleyelim:
Genig bahge, ltzun boy, agtk pencere birer sfat takrmrdrr. Yukarrdaki
kuralh bilegik srfatlann iki qeqidi de bu takrmlardan yaprlmrqtu:
I. Sfat takrmlarrun sonlarrna -li gelmigtir.
Eski yazrrumtzda da bd,yle bigimlenmig bileqik srfatlara srk rastlantr:
A! yiizlii ala gdzlii gelinler...
A! bi)rgilklii anan yeri behist olsun, a{ sakallu baban yeri ugma{
olsun' (Dede Korkut.)

II.Srfat takrmlailndaki adla srfatrn yerleri deEilmiq; ada bir iyelik ta-
krsr (ad takrmlarrnda tiimlenen takrsr) -i, -si eklenmiqtir.
Kural geneldir. Gerekince hemen bi.itiin srfat takrmlarmdan bu yolda
bilegik srfatlar yaprlrr:
a) Ytktk duvarh bahge, iri gdvdeli a$ag, iki kapilt eczane, ddrt yilz yirmi
beS sayfah.kitap, birkag odah ev...
b) Duvan y*tk bahge, gdvdesi iri gtnar, uykusu a{r, bakryr sert' yazrst
okunakh, okuyuSu tatlq giizii pek...
Anlamr. Bu iki qelit bileqik srfatlann anlamlan arasmda ayrrtr yok-
-
tur. Yalnrz kullanrg ayrrtrlarura srk srk rastlanrr: Yilz sayfah kitap dent de
sayfast yilz kitap denmez. Buna karqrhk kulafi delik kimseler dewr de delik
kulakh kimseler denmez. Dense de o anlama gelmez.
c) -li ekiyle kurulmuq bileqik srfatlardan - kaynaqtrklarr igin- bitiqik yaa-
lardan da var: Di)rtbasl4 ikicanh, agtkgdzlil...
q) Ortaglardan dnce, iyelik takrsr almrg adlar gelirse ikinci ttirlii bile-
qiklere benzeyen srfat tibekleri ortaya grkar:
Qatm yanan ev, sagt bitmedik iiksiiz, yalcan agilma&k sdz...
III. Srfat takrmlarrndan - az da olsa - -siz, -ci ekleriyle yaprlmrg bileqik
srfatlara rastlamr:
Beq paranz adam, saflam kundurau Ali...
IV. Asrl sayrlarla kurulmug srfat takrmlan -lik ekiyle bilegik sfat olur:
Krk yrthk arkadaq, iki aylilc <idenek, aln haftal* gezi,yiiz binliral*
kazang, iki gdmlekhk kumag, ilg ayl* gocuk...
 BILE$IK SIFATLAR 2s1

v. lkinci tiirlii ad takrmlarrndan da -li ekiyle yaprlmrg birgok bilegik

sfat var. Asker elbisesi, subay kil$t, Mrsr Sivesi..' takrmlarrndan oluqan
bilegik srfatlarda kiigiik bir ozetrlik gori.ilecektir:
Asker elbiseli, subay kil*tt genq, Kurtulug Sat,ay baslktt yazr,lg Mayts
tarihli gazete, ...partisi - ...partili gengler...
Miisbet bilgi temeline dayanan ilk ve ortaefitim yerine Fas sakalh,
Tunus bereli, tr{wr Eiveli yobaz okullarr,..
(Falih Rrfkt AtaY.)

Yiize gtlen o nazenin

G elin y ii zlii papaty alar .
(Tevfik Fikret.)

-i, -si diiger.

Yaprhqr.
- Ji eki gelince, genellikle iyelik takrsr
ikinci tiirlii ad takrmlanmn bileqmesinden dolan bileqik adlar baqka
bir sifatla nitelendikten sonra -li ekiyle kuralh bilegik srfat olur. Bunlardan
da iyelik takrsr diiger:
Giinegli, mavi gdkyiiztiibir gin yatlyor Istanbul.
(brahim MinnetoBlu.)

NOT. II. tiirlii ad takrrnlarrndan kaynaqmrg bileqik adlara da -li eki

-
gelince tiimlenen takrsr i -(sr) dilger (bkz. n" 160). DiiWedi[i de olur: Pr-
norbaSilt...
VL lJqiincii tiirlii ad takrmlarr, -ni yaprh bilegik sfatlar olmaya daha
elveriglidir:
Demir kapth ev, tahta kepenkli diikkAn, tung bilekli, tag yilrekli, gelik
iradeli, yiin elbi,seli adam, bez kaph kitap...
Od saldr harmen-i dile kibrite dcindii ten
Ey tas ba{dt tek olmasrn gqmm ate{-zen.
(Ari xu.)
VII. ikizlemelerin ve ikizleme delerinde qift sdzciiklerin her ikisi de
Ji eki olarak stfat olur:
Evli barkh adam, sazh sdz!il diiftin, saqh sakallt, kapilt bacah, derli
toplu, yazh hSh, irili ufakh, akilh uslu, ba{h bahqeli..'
VllL ikizlemelerin birgofu da gifte -siz ekiyle bileqik srfat olur:
Tatstz tuzsuz yemek, odsuz ocaksu ev, evsiz barkstz, ipsiz sapuz,..
IX. Renk srfatlarr baska srfatlarla rutelenerek ek almadan bileqik
ufat olur:
Agtk mavi g6zler, koyu siyah saglar, parlak ksrntzt bir lale...
o(q DILBILGTSI

X. -de durum takrh stjzciiklerden, iyelik takrsr almrg adlarla obek.le-

qenler de kuralll bileqiklere benzerler:
Ifulafi kirigte, burnu havada bir kimse...
Eli iSte, gdzil derviSte... (Siiylence.)

Yurgtrsu. Kural! bilegik sfatlaln ayn yazilan her sdzciifii vurgulu

ohnakla
-
birlikte ikinci sozciiklerde ayrlca 6bek vurgusu da sezilmektedir.
Yazrtrlglan. Kaynagmamrq, sade <ibeklegmi; olan kuralh bilegik st-
-
fatlann lrepsi de ayn yazrltr; yahilzbukuralh bileqiklerdenkaynagarak ad
ve sfat olanlar bitigik yazfir:-
Qtftetelli, basgedilcli, Alckoyunlu, ddrtyilzlii (matematikte bir terim)...
250. TUIVILENIUN$ SIFATTAR:
I. Yurduna ba{h insan, eve yakm okal, duvara, auh tablo, etine dolgun,
gocuklarma dilgktin, basma buyruk aya{tna gabuk, resm'e hevesli,
gegmise ba{h, dile ltolay...
!I. Sdziinden dtinmez adam, benden uzak, Mnr'a sultan (Atalarsdzti,
stiylence.), yilzden fazla kitap, krk ikiden kiigiik say4 yandon garkl4
gelikten sert, a{udan au, amzundan yarah, baldan tath..,
Bagtan biiyiik Allah... Baga gelmiq gekeceksin
oevfik Fikret.)
Bakrnu burda sizden vilz rnisli giiS*tJiil
(Faruk Nazir camrrber.)

il. Biiyiik krz demekten muradrm, yaqta bilyiilc delildir; boyda bilyilk
demek manasrnadtr'
$AiR EVLBNMESI (ginasi.)

Yiikte hafif, pahada a{tr; iginde usta, solda strtr...

IY. iyili|i seven, isini bilir adarn; bu yanyr yszan 6$renci...
Y. lyilik seven, i4 bilir adam; yan yazan 6!renci...
Yaplhgl. Bu gifte scizciiklii srfatlar, yaprlarr bakrmmdan bilegik srfat-
-
larrn ikinci tiirltisiine benzer (bkz, n" 249). Arada qu bagkahklar var:
a) Kuralh bilegik srfatlarda srfattan 6nce gelen adrn sonunda iyelik
takrsr (ad takrmlarrnda tiirnlenen takrsr) -i, -si bulunur: Havasr' giizel yer.
b) Tiimlenmig srfatlarda ise srfattan 6nce gelen ad, durum taktlarrndan
biriyle gekimlenmigtir. Yukandaki tirnekleri suasryla inceleyelim:
I. drneklerde tiimleyici adlar, -e durum takrsrnt alm4trr.
II. <irneklerde tiimleyici adlar, -den durum takrsmr almrgttr.
III. <irneklerde ttimleyci adlar, -de durum takrsnr almrqtr.
IV. <irneklerde tiimleyci adlar, '-i durum takrsmr almrqttr.
V. drneklerde tiimleyci adlardan, -i durum takrsr dii;miigtiir.
 BILE$IK SIFATLAR 2s3

-i nesne takrsrr-ltr. Bir anlam ayrrtrsryla diigtiiSr'r srk gijriil{ir (bk-2. n" 95).
incelemeler gciyle <izetlenir; srfatlan tiimleyen adlar;
a) Iyelik takrsr almtqsa bikigik srfat sayrlrr;
b) Dunrm takrlanndan biriyle gekirnlenmigse tiimienmig s:fat clur.
2s1. oBEKLE$MI$ SIFATLAR:
1) Asrl sayrlarla kurulan takrmlar belirtiei bir srfat iibefi olur:
Bes kilo geker, yedi ddntim tatla, iki guvo"l bap:Cay, lcrck beq metre
kumag, on dokuz tane yumurta, iig diizine kalem...
2) uteltirme sayrlanyla kurulan takrmlar da belirtici srfat <ibeli olur:
lkiser kils elma, beger dilzine defter, iiger gtft ceviz...
3) lm srfatlariyla:
a) QeSit, tiir, qekil, bighn, tarz... giai adlarla kurulan takrmlar da genel-
legtirme anlamh bir srfat obe[i olarak baqka bir adr niteler:
Bu geqit sdzlere kulak asilr rnr? Bzt bigim dat'ranryt ona yakrqtrrama-
drm...
b) Bunlara benzer obeklegmeler, -de durum takrstyla da kullanrlrr:
Bu renkte, bu drgil"de bir kumag aradrm' O bigimde bir palto diktire-
ce$im.
c) Bu dbekler, eylemleri nitelerse durum belirteci olur:
Bu bigimde lconwqulmaz...
4) "Ne" soru slfattyla kurulan taktmtrar da bir niteleme srfatr 6be$i
olur:
Bu ne bigim arkadcsl&tr ?1.
5) Belirteglerle <ibekleqmtg srfatlar:
Qok sevgili babacrfrm, en giizel qigek, daka so{uk giinler gdrece[i2...
6) Ad takrmlan da belirtici srfat obeli olur (bkz. n" 163):
Orhan'm ablau Sevim, kdyiin muhtarz Hasan, okulun, baEd{retrheni
Bilginer...
7) ikinci tiirlii ad takrmlarr, niteleme ayrtrh srfat tibekleri de olur:
Diz boyu gamur, figne giirii{rl kumag, bal rengi gtizler, kanun &y...
Bu takrmlartn, -de takrhlan da vardrr:
Ceviz biUiiklilEilnde dolu ya$mr!...
 ADILLAR
252, ADIL (Zamir):
O gitti, bilmem nereye? Gahba Plevne'ye gitti ve gelmedi; bir daha
hig gelmedi.
Ben bundan yirmi sene evvel, bugiin sizitt oldufunuz, glbr ey aziz
kardeqlerim, bir gehidin yetimi olmugtum; Benimki de sizinkiler
gibi hayatrnr barut dumanlarrna sarmr$ gitmigti. Bugiinkii srz,
yirmi sene evvelki bensiniz; ben sizin hissiyatrnrzt, bi.itiin ruhunuzu
bilirim... Ben a yaranln samimi bir aginasryrm. O yaray\ seviniz;
o, sizin ebedi bir nigane-i iftihanmzdrr.
Sciyledim, sciyledim, gocuklufiumun btitiin kalb-i meliiliinii s<iyledim.
Qiinkii herkes size vermek istiyor; ben sizden olmak, aldmrnrza
igtirak etmek suretiyle sizin dertlerinizden bir krsmmt almak isti-
Yorum'
(cenap gehabettin.)
_
italik harflerle dizilen "o, bu, ben, siz, herkes, nereye" sozci.ikleri ve
'o-ki" - adlar gibi - varhklarr anlatmak igin kullanrlml$tr:
O: Amlan kiginin adr yerine kullamlmrgtr. Burada babam demektir.
Bu: iqarct edilmek istenen nesneyi, iginde bulundu$u gtinii anlatmak
iqin kullamlmrgtr.
Ben: Sdz sciyleyeni, yanyt yazanl;
Sz: Kendilerine sciz soylenenleri anlatrr.
Herkes: Adlarr sd,ylemekle bitmeyen ya da sciylenmek istenmeyen
kiqilerin hepsini birden anlatmay a y ar ay an stizciiktiir.
Bciylece: '
Tiimceile adlarrno iince gegmig kavramlarrn yerlerini tutan ve sOyleyenle
kenilisine stiylenen kimseleri hatlrlatan siizciiklere ADIL ilenir.

253. ADILI.ARIN qE$iTLERi. -Adrllar, yerlerini tuttuklan varhklara

ve tutug ozelliklerine gore bepe ayrthr: Ki$i adrllart, im adrllan, belgisiz
adrllar, soru adrllan, ilgi adrllan.
 Ki$i aorLLARr
254.Dil bakrmrndan insanlar tige aynhr:
1) Stiz sciyleyen kipi, birinci kigi;
2) Kendisine siiylenen kiqi, ikinci kigi;
3) Anrlan kigi, iigiincti ki;i.
Sciz siiyleyen kigi, tiimceye kendi adrnr katmaz; yerine "ben" der.
ikinci kigiye - admr soylememek iqin - "sen" detiz.
Uqiincii kiginin adrm sciylemekveyaztnak istemeyince yerine "o" adlLnl
kullamnz.
Kiqilerin adlan yerine kullanrlan siizciiklere Ki$i athh denir
Eski Biqimleri:
a) Birinci tekil kigi adrh MEN'dir:
"' qol derviq uyanrcak al meniim katrma getir' (yiiz Harris Terciimesi.)

b) Uqi.incii tekil kigi adrL Ol.'clur (bk2.171 eski):

1tdtiren OI dir gdren Ol Yinus imdi Hqk ile ol.
(xul - xw.)
Ol bana fitne ben ana afet
Miitenffir ben andan ol benden.
guzuli Xv[.)
255. Ki$i ADILLARINTN qEKiMi. - Adrllar, adlann yerine kuflanrl-
drklarr igin adlar gibi goEullanr ve tiirlii durum takrlarryla gekimlenir.
Kiqi adrllarimn go$utrlanmalan ve gekimleri gu gizelgede gdsterilmigtir:
IL kiqi

Qolul
Y"h; ben biz onlar
-i durumu beni
-btzt senr onlan
-e durumu b** bl* onlara
-de durumu bizde sende onlarda
-den durum senden onlardan
256 DILBILGIST

.,oo,
ugiincii i<igi adrhl1er eki n kayna$tlfma harfiyle alrr.
o'o" adrh ek aknca "a" olurdu:
Eski gaElarcla
Anlar - onlar, andan: orxdiln, Qnfi1: onun, analayut
: onun ?ibi,
anungiln - onun igin:
Tanlt bir<lir: andan artik Tann yok' (i\Iihri XV.)

$eYtan-r laine uYma zinhar

Anm sdzin i;itme eY Ydr'
(Nesimi XfV.)

Br ancilaytn gamzesi terrar ele gegmez'

0iesiml XIV.)

Arum gi)n halk+ 61em indtiriir baq'

(Ru$eni XY.)

Bir bdlirk sunalar indiler ba}a

Anlar saYesinde ba[a nur Ya[a'
(Ernrah XIX.)

insan diinyayr iffale muvaffak olsa bir qahrs kalrr ki mu aldatma$a

imkdn olarnaz. O da kendi nefsidir'
(Namrk Kemal XlX.)

Befl Qnm kim oldufunu bilmez *ttt*ttoolK

(Abdiirhak Himit Tarhan.)

Eski qa[larda "o" adilt olar bigiminde de go$ullanmrqtrr:

Olar esriiktiiriir hergiz cYilmaz
Olm fehmeYlemezler subh u Sani'
(Eprefo!lu XV')

Olardr din il dilnYa Padigah

olarm yeri eyvan't ilahi'
RAvzAT-iil'ENvAR (Ahmet Havali XV.)

Natq duzahten olar bulsun ne'cat

Kim duadan sonra yete salattat. (Mihri xv.)

256. Ki$i ADILLARININ KULLANILI$I:

iti tlii konuguYorlardr:
Siz de gelecekmisiniz? Sen cle gelecek misin?
- Biz dyle yerlere gidemeyiz' :- Ben tiyle yerlere gidemem'
- stjze nezaket ve saygt katmak igin, utrulamak
a) ikinci tekil kigi adty sen,
iqrn siz olarak kullarrrfur.
b) Benyerine bizkullanj/lmasmda da bir aslam ayrttsr vardrr. Kendisini
kiigiimseyen- bir tutum iqinde gekingenlik ; hatta gok kez' yukarrdan bakrq'
ululanma, biibiirlenme ayrrtrsr sezilir:
 ADILLAR

Biz, on,tn iEindir ki, iktidar elindeki kahrr ve liituf imkanlarmrn htir
rejimdeki dlqiilere indirilmesini is t emisizdir.
(Falih Rrfkt Atay.)

Ne var ki:
Bu gilzel kit(tbt bana sert verm,istin, kardeSim.
tiimcesinde sen yefine sL dersek daha ince olur; fakat srcak igtenlik'gider.
igtenlifin iistiin olaca[r yerlerde sen yerine sZ kutrlanmak, sozti, soluk bir
yapmacrkLk havasr iqine iter:
Sen bugiinlerde kalern yerine yilart diqi mi lcullawyorsun?
Sana kryilacak gi)niil bana lanm de{il.
F,B-{JzziYA TEVFIK BEYE MEKTUP (Narnrk Keural.)

Azarlamalarda, kiigiimsemelerdeo krzgrn konqmalarda da sen denir:

Belediye reisi azametle kalkarnk:
Yalan si)yliiyorsun, dedi.
-Bakkal diElerini stkaralc :
Sen Simdi giiriirsi)n, diye sdylendi.
- {Yakup Kadri Karaosnanollt.)

Anlatrma bir genellik, bir <i!i.it ayrrtrsr katmak istenince de sen denir:
"Sana nmarladilar mr bu yalan diinyayf'
- Sen yarml diigiinmezsen yarln seni kim diisiinecek?
(Namft Kemal.)

c) Anlatrm a abartt katmak istefiyle birinci ve ikinci kiqi adrllarrnrn

golullarr -ler takrsryla bir daha golullanrr: Sizler, bizler :
biiyleleri bizlerden rrak olsun. Biz qok iyiyiz1' sizler nastlsrnrz ?
9) -ler qo[ul takrsr almrg olan srz adrlmrn tigiincii kiqi adrh gibi tiimleyici
oldu[una 6rnek:
Sarp bir da! b6lgesinde kadrnlar, sizlerht yurdunda erkeklerin aidrlr vazifeler gtinirler.
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanoflu.)

d) Tann'ya kargr da sie sdzciilii kullanrlmaz:

Ya ilahi ger sual etsen bana
Budurur anda cevabtm iq sana
Ben bana zuLneyledim ettim giinah
Neyledim nettim sana eY Padigah.
(Yums Emre XIII - XW.)
e) Yurt, ulus, bayrak, sancak... gibi kutsal varhkiara da siz depil sen
denir:
.Sen misin, sen misin gariP vatan?
VAVEYLA (Namrk Kemal.)
 DILBILGISi

f) ulu ytice kigilere de cogkulu eyitiglerde (hitaplarda) sen kullanrlu:

Atarntzsm ,sen, Adtmtz senden,
Yiirtir izinden sana inanan'
ATATURK (Ilasan - AIi yiicel.)

2s7. AD TAKIMLARINDA Ki$i ADILI-ARI:

Benim,, evirn, bahgem; bizim, evimiz, bakgemiz'
Senin evin, bahgen; sizin eviniz, bahqeniz'
Onun evi, bahQesi; onlartn evleri, boh7eleri'
1) Kigi adrllarr ad takrmlarrnda ancak tiimleyici olur. no (bkz. 151).
2) Kigi a,J:iilarryla kurulan takrmlar - sOzciiklerin ikisi de takr aldrfr
igin - birinci tiirliidiir (bkz. n' 151:I).
3) Birinci kigi adrllarryla kurulan takrmlarda:
a) Ti.imleyen takrsi -irn;
b) Tiimlenen taktst: tekilde -(i)m, qolu1da -(i)miz'clir'
4) ikinci kigi adrllarryla kurulan takrmlarda:
a) Tiimleyen takrst -in;
b) Tiimlenen taktst: tekilde -{i)n, qolulda -(i;niz'dir'
5) Uqiincii kigi adrllarryla kurulan taktmlarda, ad takrmlarrnda oldu[u
gibi:
a) Tiimleyen taktsr *nun;
b) Tiimlenen taktst -i, kaynagtuma harfiyle'si'dir'
Bu agrklarnaiann sonucu; yani kiqi adrllarryla kurulan ad taktmlann-
daki tiimleme taktlarr, bir de qu Eizelgede dzetlenmigtir:
I. Kiqi II. kir L III. kiqi

Tekil Qolul Tekil Qo gul Tekil Qo[ul

Tiimleyen
-lm
.-
-ln
.
-rn -nun -nlarrn
kigi adrlla- -1m
nmn taktlart
Tiimlenen
srizctiklerin
takrlart -(i)m -(i)miz ll -(i)n -(i)niz -1, -31, -leri

Ad takimlarrnda ttimlenen takrlanmn diigtiifiti de olur (bkz. n' 160):

Biziln ev gu sokaktadrc' Sizin diikkan da buralarda mrdrr?
Kigi adrllanyla kurulrnug ad talcmlarmda - ttimleyen tekil kigi adrlt
kullanrlsa da kullamlmasa da - tiimlenenin go$ul kullanrlmasr anlatrma
saygr, ululama,.. ayrttstkatat (bkz, n' 256):
 ADILLAR 259

O$retmenim, kitabmtzt getirdim. Verdi{iniz 6devi de getirecelim.

Sayrn Bagkan geliyor. Buyruklanna dikkat ediniz. ESleri de gelecek...

NOT. - Tiimleyen "hepimizin, ciimlemizin..." sdzctikleri olunca tiim-

lenenler iki tiirl{i olur (bkz. n' 152):
a) Ugiincti kigilerinki gibi -(s)i olur:
Bu vatana gelen saadetlerde de, felakettrerde de hepimizin hissesi
vardlr'
(Berrii Faik.)

b) Birinci gogul kiqilerinki gibi -(i)miz olur:

ciimlemizin validemizdir vatan'
(Nam* Kemar.)

Bu miihim srr ikimizin arasmda kalsrn.

CADI (Htiseyin Rahmi Giirpmar.)

Eski Bigind. __ Biitiin kigi adrllannda tamlayan takrsr -nrn([)'dir (bkz.

n' 151-I. eski): Awn! yiizi, rnenin ktztm, biznin{ ev...
(D.L.r.)

258. KENDi s<izcii$ii:

Kendimi kaptrarak tekerle{in sesine
Uzanmrytm kalmrytm yaylmtn giltesine.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz Qamhbel.)

Kendi kendine siiyleniyor. Herkes kendi hakktnt ararnahdr..

drneklerinde gdriiliiyor ki kendi scizctilii de gekimlenen bir kigi adrhdr:
1) Kendi evim, kendi kitabtptz, kendi dijSi,tnceleri...
s6,z dbekleri birer ad takrmrdrr. "Kendi" s<izciilii tiimleyicidir. Ancak belirtili
olan bu takrmlarda tiimleyici takt almaz; bununla birlikte birinci tiirlii sa-
yrlmahdrr (bkz. n' 151-I).
2) Orhan'rn kendisi sdyledi. Bu, sizin kendinizi ilgilendirir. Ben,
kendimi ba$Lalaflyla dlgmem,

Qegmeden su doldurmaya gelen kdyiin geng ve orta yagh kadrnlan

qok defa meraktan kendilerini alamayrp yava$ yavaq, sessiz sessiz
onuo yanrna sokuldular, kulaklanm onun afzura yanagtrdrlar...
PANORAMA (Yakup Kadri Karaosmanollu.)

Tiimcelerinde kendi siizci.ilii tiimlenendir ve qdyle gekimlenir:

Eski gaflarda "kendil" bigiminde kullamlmrgtrr:
 DILBILGTSI

Kigiler Tekil Qolul

I. ki l1 kendi-m kendi-miz
tI. ki sL kendi-n kendi-niz
ru. kendi-si, kendi-leri

Ko ben kendii halirnde olaYtn

Ki yeE biliir kisi kendii no'o"n
uruF ve zELiHA (A. gemsettin XVr.)

Ciharun nimetinden kendii ab ti danemiz ye[dir'

(Baki XVI.)

3) <<Kendi>> siizciilii gu tiimcelerde pekigtirme gtirevindedir; <izneyi

pekigtirmektedir:
Ben k endim s dim. siz k endini z almadrruz m {! o, kendi si gdtiirecek.
6y1e

Bu senin kendiiqindir.
Bais'i sekva bize kiizn'i umumidir Kemal;
Kendi derdi gdnliimiin billah gelmez yadtna'
(Namrk Kemal.)

Bu tibeklere PEKI$TIRMELi ozNB denir.

4) "Kendi" sdzctiliinden ttimlenen takrsrrun dtigtiifii de olur,
Babur'un kendi qalklrar bestelemigtir.
(Falih Rrfkt Atay.)

5) "Kendi" sdzcii[ii durum takrlaflm n ka-vnagtrrnrasryla alrr:

Kendini, kendinde, kendinden, kendine"'
6) I. II. kitilere delgin tiimlenen (iyelik) tahsr almrg olanlarrn durrun
takrlarrnt ahglarrnda cizellik yoktur:
Kendimi, yendimde, kendinize, kendinizden; kendine iyi bakt!...
7) * Kendi" sdzciilii pekigtirme ayrrttstyla:
a) Yinelenerek kullanrlrr:
Kendi kendine stiyleniyor. Kendi kendimize"'
b) Adlarla tiimlenir:
6 gr etmeninkendisini g6'rdiim.
tiimcesi: O$retmeni gdrdiim'le bir de[ildir.
Bski Bigirni. Kendiizti ( : kendii tizii), kendilzii ( : kendiisii) - ken'
-
di, kendisi XVIItr. yizyfla de[in gelmektedir:
Asitsnmda Su kim kendiizini hdk eyler
Yerini Hazreti Isa gibi eflak eyler.
(Zati XV.)
 ADILLAR 26I

259. K.I$I ADILLARIYLA KURULAN AD TAKIMLARTndan

tiimleyicinin diiqmesi :
(Benim) kardegim geldi. (Sizin) yeme{tnizi getirdim. (Bizim) evimizin
kaptst agildr. (Senin) kalemin nedere? Orhan't gtirdilm; (onun)
babqn iyileSmiS...
tiimcelerindeki ad takrmlanndan parantez iqindeki tiimleyiciler atrlmca
anlatrmda bir eksiklik olmaz ; gtinkii tamlanan kardeqim, yeme {iniz, evimiz,
kalemin, babast srizciiklerindeki-im,-iniz,-in,-srtakilan, tiimleyici adrllarr
agtkga gcisteriyor. Bu agkga gdsterig ytiziindendir ki bu qegit tiimleyicilerin
diigmesi, daha krsa sriyleme yoluyla anlatrmr durulagtrrdrlr igin iyi sayrlr
(bkz. n" 82, 136).
O{lum, anu gdnliince ya;at...Afue fakat sen! (Benim oglum).
(Tevfik Fikret.)

Bir canlt izin varsa yer i)stiinde silinmez...(Senin izin).

(Mehmet Akif Ersoy.)

260. Ki$t ADTLLARTNTN iLcEeLERLE onml-EguEsl. (bkz.

n" 451-I).
-
 ina ADTLLARI
(igaret zamirleri)

261. iM ADILI:
Korkma; bu gafaklarda yiizeu al sancak
scinmez
Sonmeden yurdumun iistiinde tiiten en son ocak'
O, benim millerimin yrldzrdrr parlayacak!
. o, benimdir; o benim m'letimindir ancak!
(Mehmet Akif Ersoy.)

Son dizelerdeki "o" sdzciifii al sancak yerinde kullanrlmrgtrr; im an'

lamh birer adrldrr.
Bu, arkadagun; gu, dostum; o da kardeqimdir.
tiimcesindeki "bu, 0u, o" sdzciikleri de adrldrr.
im adrllarr, parmakla gdsterilen varhklarrn adlarr yerinde kullaruln.
lm adrllariyia iqr srfatlarl ayru scizciiklerdiri Bu, Su,o (bkz. n'171):
Bu kitaplar benimdir. $u kalemi kaga al&ru2? o gocu{a veriniz.
Bunlar benfundir. $unu kaga aldtntz?' Ona veriniz'
a) Birinci satrrdaki ,,bu, g1t, o" sdzciiklefi kitap, kalem, gacuk adlarrnr
igaretle gtisterdikleri iqin birer belirtme sfafidrr.
b) Ikinci satrrdaki "btt, gu,o" s<izciikleriise kitap, kalem, gacuk adlarrnn
yerlerini tutuyor; onun igin adrldlr.
im adrllarr da im srfatlarrnda oldufiu gibi, yakrnhk uzakhk bakrmmdan
kertelidir. Dilde kiiEiik ayrtrlafl tizenle gdzetenler bu iig adrh qtiyle kulla'
nular:
a) Bu. Yakrndakini igaretlemek igiu: Bu benitndir'
b) Sa. Biraz dtedekini gilstermek igin: $u da sizitt'
c) o. TJzaktakini, 96z dniinde olmayaru igaretlemek iqin: Atknnt
yitirdim; onu bulan var mI? (bkz. n" 171).
adlarm yerilerini tuttuklafl gibi, tince gegmig bir
NOT.
- Im adrltran bir iinermenin de yerini tutar:
kavramrn da; bir tiimcenin,
Damarlarrmrzda yaqayan iyi hisler takviye edilsin. Bu, k6fidir.
(Bir Yszar.)
 ADILLAR

262. iM ADTLLARTNTN QEKIMI:

Im adrllan, adlarrn biitiin gdrevlerinde kullamldlklan igin hem go$ul-
lamr, hem de gekimlenir:
Yakrnda bulunan Uzakta olan
adlann yerine adlann yerine
Tekil CoEul
Yalm durum bu bunlar o onlar
-i durumu bunu bunlarr onu onlan
-e durumu buna bunlara ona onlara
-de durumu bunda bunlarda onda onlarda
-den durumu bundan bunlardan ondan onlardan

im adrllan ..- iigiincii kipi adrh "o" sdzciilti gibi - her eki bir n kayna$-
trrtctsr ile alrr:
Bunlar, Suna giire, bunca zaman, onsuz, guncaEtz, $unu, bundan...
NOT.
- im adrllarrnm "ile, igin gibi" ilgegleriyle dbeklegnrresi (bkz. n'
4s1-rr).
263. (o) sOzcUGU:
a) Im srfatrdrr (bkz. n" l7l);
b) Kigi addrdrr (bkz. n" 255);
c) Insandan bagka bir adrn yerini tutuyorsa im a&hdr.
264. IMADILLARININ QOGULLARI. Bu, gu, o adrllan - her ek
gibi - go$ul -
takrsril da n kaynagtrrmasryla almaktadr (bkz. n' 262):
Bunlar, gunlar, onlar,
Eskirlen bu adrllar, kaynagtrrma harfi almadan golullamrdr:
Bulartn her biri bir ejderhaydt.
(Dede Korkut.)

$ular kim aSk ile hem-renk oluptur

Olart aldayamaz nakg-t hane.
(Eqrefoflu XV.)

265. OTEK-I, BERiKi sdzciikleri de igaret anlamhdr:

a) Srfat olur:Oteki ev (bkz. n" 171-not);
b) Add olur: Berikinden gilzeldir...
c) Oteki beriki istedi{ini sdyleyebilir.
Atekine berikine kulak asma; isine bak.
dtekinin berikinin sdziiyle iS olmaz...
drneklerinde oldulu gibi ikisi birlikte kullamhnca Su bu, guna buna, gunun
bunun... anlamlarrnda belgis2 adrl olur (bkz. n' 269).
 DILBILGTSI

266. YER ANLAMLI ITVT AOTTTART:

Burayt kaga aldmtz? $uradan gidelim. Oranm suyu nasildr?
ttimcelerinde bura, gura, ora stjzciikleri yer anlamh birer im adrkdrr (bkz. n"
408). -ra ekiyle tiireyen bu adrllar son gaflarda, daha qok, -si takrsryla kul-
lanrlmaktadr:
Burast bizimdir. $urasmt yeni aldtk. Ora,stru sataca{tz'
Yer anlaml adrllar da, 6biir adrllar gibi, tiirlti takrlarla gekimlenir ve
tiimcede adlarrn biitiin gcirevlerinde kullamlrr (bkz. n' 149' 150):
Ben tiiiirsem bayra$tmrn alttnda riltr0m quradan Suraya ktml,Jdamam'
ZORAKi DIPLOMAT (Yakup Kailri KaraosmanoElu')

Yer anlamlt adtllar, dnceden geqmig kavramlarm, tiimcelerin de yer-

lerini tutar:
Beyin miihim bir igi var mr? ciddi bir adamla mr konuguyorl Kafasr yorgun mu?
H,iQ burasmt diigiinen yok?
BnLuR KALp (Hiisevin Rahmi Giirprnar.)

ekle tiiremigtir (bkz' n" 270)'

NOT.
- Nere? soru adrh da bugekimlenmig im adrllarr da yer anlamrnda
NOT. Eskiden -ile takrsryla
-
kullanrlmrgtrr:
Bunda zulmeyleyenin akrbeti hayrolmaz'
(Evliya Qelebi XV[.)

267, TAF-Z ANLAMLI iU SOZCtjTTP,RI:

"Bu, gtt, o" dan geli;en bi;yle, qdyle, tiyle sdzciikleri:
a) Btiyle elma gdrdiintz mii? $6ylebit diiqiince ileri siirdti. Aykbk
ya!& kil... tiimcelerinde birer im srfattdrr.
b) Bdytesini gcirmedim. $dyle buyurun. Oylesiyle konuqulmaz"'
c) Herkes fusat diigtiikge gegni defigtirme[e can atryor. Ben de b6yle'
yim' sef. de bdylesin'
BLLUR KALp (Hiisevin Rahmi Gtrprnar.)

<irnefinde de ekeylemle ytiklem olmugtur.

g) Bdyle tuttum. $dyle ktdtm.dyle konugmayrntz'
Siyasi havayt'.. 6yle bir kangtrmrytt ki"'
zORAKi DiPr,oMAT (Yakup Katlri Karaosmanoflu')

tiimcelerinde de eylemlerdeki oluq ve krhgrn nasrl yaprlcfufmt, nasrl oldu-

$'unu gdsterdikleri igin birer belirtegtir
(bkz. n' 411-II/b)'
d) -sine ekiyle srfat ya da belirteq olurlar:
Ben bdylesine bir gdni)l aas iimriimde gdtmedim'
zoRAKI DIPLoMAT (Yakup Kailri KaraosmanoElu')
 ADILLAR 265

Aylesine yalanu ki do{ru si;yledi{i zaman.yiizil kuarr.

(Falih Rrfkr Atay.)

268. AD TAKIMLARINDA iVT AONTAru:

Bunun anlatryt ile onun okuyuSu birbirine benzemez.$unun defteri nereder
Oylesinin evine gidilir mi? Otekinin stizii...
drneklerinde oldulu gibi im adrllan, ad takrmlarmda ancak tiimleyici olur.
Kiqi adrllannda oldu[u gibi - anlamda bir eksiklik brrakmtyorsa - im adrllarr
da diizeg (bkz. n' 259):
Bu kitaplart kaga aldtntz? Paralartnt verdiniz mi? (bunlann),

BELCISiZ ADILLAR
269. BELGISIZ ADIL:
Odevlerinizi gcizden gegirdim. Birgo{u pek iyi, birtaktmt ofia,birkagt
da baqarrsrzdtt. Hepinizi baqarlJr gdrmek isterim:
Baqkalarrna defil, kendi aklnrza uyunuz.
Birimiz hepimiz igin, hepin'tiz birimiz igtn.
tiimcelerindeki italik harflerle dizilen sdzctikler, adlann yerlerinde kullanrl-
drklarr igin birer adrldrr. Bu adrllarrn hangi adlann yerlerini tuttuklarr apa-
grk belli olmadr$ndan belgisiz adrl denmigtir.
Belgisiz adrllann go[u belgisiz srfattrr. Arada $u aynm var (bkz. n"
173):
a) Belgisiz srfatlar adlarr tamlar: Bagka insanlar, birkas kiqi...
b) Belgisiz srfatlarla kurulmuq takrmlardan adlar dtiqiince:
Baskalarma yardrm borcumuzdur. Birkaq igeri girdi. Obiirleri de
igeri girsin... ttimcelerinde oldufu gibi belgisiz adrl olur.
c) Belgisiz srfatlardan adrllaqanlar iyelik takrsr alr, yani ad takrmlarrn-
da tiimlenen olur:
Bunlarm hepsi, birkaq, birgo{u, baz$t, kimisi...
9) Srfatltkla ilgisi bulunmayan, adtl olarak dolmuqa benzeyen sijzciikler
de az delildir: Kimse:
Ne sen bfu kimseden incin, ne kimse senden incinsin.
Kimse (eski gaflarda: kimesne, kimsene):
Bulann gahtan korkusu yoktur.
kimesne belenesi husu yoktur.
(yunus Emre xII - xIv.)
Kimesnem yoh senden Ozge yaildh.
(Ruqeni XV.)
266 DTLBILGIST

Herkesr iite, berin nesne, Sey (s<iylemek istemedi$imiz. sd'yleyemedi$imiz,

adurr unuttufiumuz, varhklarrn yerlerini tutar):
Oteden saikalar PargaLYor dfakr;
B eriden zelzeleler kaldrnyor 0makl.
(Mehmet Akif ErsoY.)

Destinde nesne yok ki ede payine nisar.

(zatixy - x\rr.)

Ote beri almak iqinPazara gittim.

Sahibine sd,ylenmeden bir gey altnmaz.
Kind, kirdsi scizciikleri de belgisiz adrl olarak kullamlrr:
Diinya talebiyle kimisi halkrn emekte
Kimi ot:urup zevk ile diinyayr yemekte,
(Ruhr XVr.)

Herkesin zevki baqkadr: Kirni okumayl sevef , kimi gezmeyi sever;

kimi muslkiden hoqlanrr, kimi e[lenceden..'
d) Filanne sdyledi? Falanne oldu?
camm, dedi, sen bana son defa paraml kurtarmak igin bir dava
- agacaptm, bundan bir gey qtkmazsa meclise istida verecepim, filan
falan demigtin hani?
PANORAMA (Yakup Kailri KaraosmanoElu')

e) ,,Falan, scizcii$ii bir addan sonra kullaruhnca o adm benzerleri

anlammda birer belgisiz ad:I. olur (Bkz. m. 527):
Para falan istemem. Toplantrya gocttk falan getirilmesin'
f) Bu ,,falan, anlamrm adlardan yakrgtlrma yoluyla tiiremig s6y'1er de
verir:
Para mara istemem, arkadag markadas, ey mev, giizellik milzellik,
yardtm mardtm,
Tiireyipi. Bu 9e9it yakrqtrrma s6y'ler:
-
a) Adlann baglarrndaki iinsiizleri m'ye gevirmekle;
b) Unlii ile baglayan sdzciiklere bir rn eklemekle tiirer'
c) M ile baglayan scizciiklerden yakrqtrrmalar tiiremez'
i\{ ile niteleme srfatlanna da, eylemlere de belgisiz anlamh sd'y'ler katr-
labilir:
kara mara"'
Qirkin mirkin, yuvarlak muvarlak, san mar',
anu dtiveyim miiveyim deme"'
ioguk di)Si)p mi)smesin;
 ADILLAR 267

SOR.U ADII,LAR. I
270. SORU ADILI:
sessiz yagadrm; kinc beni nerden bilecektir?
(Mehmet Akif Ersoy.)

Ne var? eledim, nereden geldin ihtiyar ? Ne adrn?

(Orhan Seyfi Orhon.)
Bir zindanda bir mahpus, kasvetin manaslnl benden daha iyi bilemez, Ne istiyorum, ze
arryorum? Bugiinil de nasrl gegirecegim?
MEKTup (yakup Kadri Keraosmanogru.)

Hanginiz anlatacaksrntz? Kaga ald;nrz? Nigin slylemiyorsunuz?

iirneklerinde italik harflerle dizilmig scizci.ikler hem soru anlammdadrr, hem
de belgisiz ad.rllar gibi, adlann yerlerini tutmaktadrr. Bunlara soru adilr
denir (bkz. n" 269).
Soru adrllannrn bagkcalan :

a) "Ne, kim?" gibi asrl adrllar;

b) Qekim takrsr almrq "hangi, kag?..." gibi soru srfatlarr;
Kullantltsr:
Kinr? adrh insanlarr sormak igin kullanrhr.
Ne? insandan bagka varhklarr, kavrarnlarr sornrak igindir.
Hangisi? adrkyla insanlar da, nesneler de sorulur.
Kag? sdzcii$fl nicelikleri sormaya yarar.
Ne? adrh, dilek - koqul kipiyle 6beklegir. OUet soru anlamrndan sry-
nlarak -diEi CdiEinin hepsi) ofiacmln anlamrnr verir:
Ne sbylese ( : stiyledifine, soylediginin hepsine) kimse inanmaz.
Ne verdimse (verdi$irni, verdiklerimin hepsini) az buldu.
Ne is t e seniz(istediklerinizi, istediklerinizin hepsini) y ap ar mx.
c) ,ly'e'den ti.iremig yer anlamh sdzciikler: Nereye, nereden, nerede?...
'01y'e" soru adrh ad takrmlarrnrn takrlarrnr - "sL!" sozcri$iinde oldulu
gibi (bkz. n" 15tr-I) - daha gok, y kaynagtrrma harfiyle alu:
Tiimleyen: Neyin (bagr, sonu...);
Tiimlenen: l) Benim neyim, senin neyin, onufl neyi? Bizim neyimiz,
sizin neyiniz, onlertn neleri?
Neyi varsa ana atalaydan kalmtqtu.
zORAKi niplolfaf (Yakup Kadri KaraosmanoElu.)
2) Senlibenli konugmalarda g6,yle de kullamlrr:
Benim nenn, senin nen, onun nesi;
Bizirn nerniz, siz.in neniz, onlartn neleri.
 DILBILGISi

Soru adrfu 'one", yer anlarnk -re ekini al6 ve durum takrlarryla gekim-
lenir:
Nereyi, nereden (nerden)' nereye nerede (nerde), nerdeki"'
3) Kirn ve ne adrllan fiin ile, igin, gibi, kadar" ilgeqleriyle dbeklegmeleri
o'

(bkz. n" 451-III, IV).

Bagka soru adrllag. iyelik takrsr alnrq soru sfatlarr da - belgisiz
- adth olur ve tiimcede geqitli gorevlerde kul-
srfatlar gibi (bkz. n" 269 - soru
naruhr:
Bukalemikagaaldntz?Hangisidahaucuz?Ilangisinibeleniyorstinuzl

lr,ci vn iYnLlK ADILLART

271, 1LGI ADILI:
Orhan,mn boyu uzun, Erdemin'in&i krsadrr. Komgunun kuzusu bizim/cinden
iri...
Kalemimi evde unutmugurn; sizin&ini alabilir miyim?

Erdem'inki : Erdem'in boYu;

Bizimki : bizim kuzumuz;
Sizinkini : sizin kaleminizi...
demektir. orneklerin hepsinde de "'ki", birinci tiirlii ad takrmlarrnda tiim-
leyenin sonuoa gelmiq ve ti.imlenenin yerini tutmuqtur. Adlarrn yerlerini
tutan bu "ki" ler adrl saYllrr.
Birinci tiirlii ad takrmlarrnda rnal, daha genig anlamryla iyelik ve ilgi
kavramr vardrr (bkz. n' 151-I):
Anne: <<Benimki benden gitti' Ellerinki yaqasrn'>
(H. Rahmi Giirprnar.)

Tiimlenen gtirevinde olan "-ki" tiimleyenin malt olan varhlm yerini

tutar; ilgi anlamr tagr.
Yazrhgr. Ad takrmlaflnda tiimlenenin yerini tutan ilgi adilr "-ki"
-
s<izcirk anlamtru taqrmakla birlikte - bitigik yanlr'
Bitiqik yazian ilgi adrk 'o-ki", tinlii uyumlarrna aykrndrr; de[i$mez
(bkz. n' 34)
ZtZ. |.LG|ADILININ QEKiMi. ilgi adrh "-ki" nin bitiqiSi scizci.ik-
-
lerde gekim <jzellikleri:
a)oo-ki"goEultakrsralmtqtiimleyenlerindesonunaeklenir:
Komsularmki, sizlerinki, arkadaslarmki"'
o'-kitt adrh anlamca
b) QoEul takrsl, 'o-ki" den sonra da gelir; bdylece
go[rillanir : B enimkil er, komgununkil er, ark adaql artnkiler "'
 ADILLAR

c) Qofullanmlq "-ki" ler, iyelik eki 'o-i" ile de biqimlenir ve ttirlu takr-
larla gekimlenir:
Benimkileri, Orhan'mkileri, sizinkilerini, komqununkilerinden, senin-
kilerine...
g) Durum takdarmr n kaynagtrrma harfiyle alrr:
Benimkini, bizimkini, onlar mkinde, komqular mkfutden...
NOT. tiiretmeye yarayan -(de)ki de - ornekseme yo-
- Felirtme srfatrdu.rurn
luyla ilgili adrh "ki" gibi talcrlarrnr, birer n kaynagtrmasryla aLr:
-
B ugiinkiiniin, y annkine, ev dek inden, b ahg e deki nde...

iVELiI{ ADILI. r'-ki" nin ek-adrl olugundan <irnek-

273.
seme yoluyla,
- itgi adrh
kigi adrllanyla kurulan:
Benim bastm, senin g6ziin, bizim avimiz, sizinbahEeniz...
takrmlarrndaki tiimlenen takdarrnr [-(i)nn, -(i)n, -(i)rniz, -(i)niz...] iyelik adrh
sayanlar var.
Her adrl bir srizciiktiir. Bu pargalann takr olduklarr apagrktrr. Onun iqin
bunlara iyelik adrh delil; ttimlenen takrsr ya da iyelik taktsr demek daha
yerinde olur.
274. AdlJlar adlann yerlerini tutar. Tiimeede gcirevleri de adlannki
gibidir:
1) Ozne olur (bkz. n' 91):
Bezr sdyledim, siz dinlediniz, o okudu...
Bu sattlacak; sw, biraz daha bekleyecek; o kaga satitrdr ?
Kimse bilmiyor. Birkap gahgryor. Hepimiz oturuyorduk.
Hanginiz grirdiiniiz? Kire sciyledi?..
Bizim ev uzakta; sizinki yakrn mr?..
2) Nesne olur (bkz. n" 95):
Sizi anyorlar. $unu gosteriniz. Kimseyi gormedim. l/eyi bekliyordu-
nuz? Orhan kendi kalemini de$il, benirnkini al&.
3) Tiimleq olur (bkz. n'96):
Bqna aftlatrntz. Bundan alahm. Nerede i-.eklediniz. Orltatrn evi bi-
zimkinden giizelmig. B ir go fiunuzla anlagtrk.
4) Kigi adrllarr gibi, bi.itiin adrllar ad takrmlannda tiimleyici olur
(bkz. n' 151):
Bunun de[eri, herkesin arkadagt, kimin evini artyorsunuz? Hangisinin
kitah?...
5) Ad takrmlannda tiimlenen gdrevli adrllar da vardrr (bkz. n' 151):
21A DILBILCIST

Kitaplarrrmn hepsi, d[retmenlertn birkaE, sizin birgo{unuz, onvrr

nesi krnldr'!.. Zavalh yavrucafrn kimsesi yoktur...
6) Adrllann yerlerini tuttu[u da olur:
Beni kim aradr2 )nu tantmadrmz mr? Ne anlatacaksamz... onubir
kez de bize sdyleyin. Kim isterse o alr'.
7) Ekeylem alarck Yilklem olur:
Bendim gegen ey sevgili sandalla denizden.
(YahYa Kemal Beyath)

Tarihi Yazaa benim; YaPan siz.

(Adiilhak Himit Tarhan.)

Dedem koynlrnda yattrkqa benimsin ey gizeltoprak,

Neler yapmrq bu millet en yakm tarihe bir sor, bak.
Yerim sensin, gitfiim sensin; cihanrm, cennetim hep sen;
Nasrl bir ganh millet grktr gdrdiim hasta sinenden'
(SiileYman Nazif.)

NOT. Adrllar II. tiirlii ad takrmlarma girmez.

-
27s. OZNE OLAN ADILLARIN DU$MES|.' - Yiiklemlerdeki
gekim ekleri, 6znenin kaEno kigi oldufunu gdstermeye yeter. Orne[in:
yarm Ankara'ya gidecefiim. Odrenciyiz. Izmirli misin? Bunu diin an-
latmtSttwz.,.
tfimcelerinde srrasryla dzne olan ben, biz, sen, siz adrllarr kullamlnamrqtr'
Bu diigme, kiqi adrllarrmn tamlayrcr oldulu birinci tiirlii ad tamlama-
lannda da gdrilliir (bkz. n' 259).
Tiimcelere kigi adrllarr pekiqtirme aylrtlsl katar. Belirtme vurgusu da
bu pekigtirmeyi giiglendirir.
 EYLEMLER
(Fiiller)

276. Eylem, varkklann yaptrklarr igleri, devimleri, krhglarryada onlarla

ilgili oluglan, yargrlarr zamanave kigiye baflayarak anlatan sozciiklerdir:
Sabaha karqr Plevne'den gegiyorduk. Alaca karanhkta pengereyi
agttm. Plevne ovaslil gcirmek, xz td'zennde hakir bir mezarl kal-
mayan zavalh babamrn ruh-u menfa-niqinini biraz teneffiis etmek
istiyordum. Eyvah, yiiksek ve zengin ekinleri okqayan gece riiz-
gfur dedi ki: "Babanrn kantm emen bu toprak, babanm cism ii
ruhuna yabancr aghklara siinbiile-i gtda hazrhyor..."
$imdi ufk-u garki ktzarryor, kuarryordu; Tirk bayra$r gibi al, kan
glbi al olmu$tu;bir ruh-u qehit igin bu ufk-u sabah ne giizel kefendit
"Baba, seni bu a[ustos ayuun son seherinde, Plevne ufkunun bu
geniq kanh mendili iqinde kokladtm!;'
(Cenap $ehabetttn.)

Italik harflerle dizitmiq olan sdzciikler ig, oluq, krl6, devim; yani EDIM
anlamrndadrr (bkz. n" 277).
Bu edim anlamk sd'zci.iklerden her biri, iginde bulundu$u tiimcenin
temelidir. Onsuz tiimce kurulamaz; yani o olmayrnca diigilnce, duygu, is-
tek ve yargianmtz; biitiin edimlerirniz anlattmsrz kalrr.
Bu temel sdzciiklerde edim anlamrndan baqka:
l) Zamananlamr var (bkz. n" 279):
Gegiyorduk, agttm, dedi, istiyor&rm, al olmugtu, kokladtm...
Bu scizciiklerin soylennnesinden ya da yazrlmasrndan - pek az da olsa -
6nce ; yani gegmigte.
Haztrlryor (sdz s<iylenirken; qimdi).
2) Kigi anlamr vat (bkz. n' 280):
Gegiyorduk (blu); a7nm, istiyordum, kokladrm (ben);
Dedi, hazdtyor, kuartyordu, al olmugtu, al kefendi (o,yani srasryla
riizgdr, toprak, ufuk...
 DILBiLGISI

Bir tam eylemde gu be9 anlam kayna;mtgttr:

1) Edim (bkz. t" 217);
2) Zamat (bkz. n" 279);
3) Kip (bkz. n' 282):
4) Ki$i (bkz. n" 280);
5) Qatr (bkz. n" 242, 331 vs')'
277. EDIM.. -- Eylemlerin ig, devim, olug, krhq ve yargt olan temel
anlamlartrun genel adrdrr:
Orhsn okuyor, (okumak bir igtir).
Yel eser, (esmek bir devirndir).
(Jfuk ktzarrycr. (krzarmak bir olugtur).
Riizgdr sarstyor. (sarsmak bir klllgtu).
Tan krnll$t ne giizel kefendi, kefendir. (bir yargrdrr).
Bunlann hepsine birden krsaca EDIM denir.
Edimler, eylemlerin, kok ya da govde anlamrdrr.
278. EYLEMLERIN ADI, EYLEMLIK. _- Bir k<ikten tiiremig ya da
qekimlenmiq btittin seizciikler krikteq sayrlr ve hepsi o k6ke ballanlr:
Tasq, tasltk, tash, taqnz, taggtltk, tagstzltk, taslamak, taqlanmak,
taqlama...
srizciikleri laq k<iktrnden tiiremiqtir.
Temel, kcik olmakla birlikte eylemler, eylemlikleriyle adlandrrrlr;
eylemlikler, eylemlerin soyadr sayrhr:
Keskin, keser, kesiyarurn, kesenek, kesecek, kestitilmis, kesim,..
scizciikleri de kesmek eylemlilinden ttiremiqtir, denir.
Eylernlikler, eylem tabanlarmdan -mek ekiyle ttirernigtir (bkz. n' 203).
Onun iqin:
Eylemliklerden -mek eki atrldrktan sonra geriye kalan ktsrm, eylemlerin
tabanr (k6kii ya da gtivdesi) dir:
Kes(mek), y az (rnak), o ku(mak), b aryI a(mak), g e liv e r (mek)...

279. EYLEI\4LERDE ZAMAN. Eylemlerin temel anlarnlaflndan

birisi de zamanla ilgisidir.
-
zaman, baglangrcr, sonu olmayan; baglanglq ve son diigiintilemeyen
soyut bir siire kavramtdtr, bir akrgtrr. Bu dinmez akl;t srmrlandrrmak,
bdliimlere ayrrrnak; onu durdurmaya kalkrqmak gibi bog bir tutumdur.
 EYLEMLER

Durdurulmasr, srmrlanmasl usa bile srlmayan zamarn kiqio$lu, edimin

-
yaprltgryla anlatrhgr bakrmrndan daha krsasr - dil bakrmrndan iige ayrr-
ml$tr:
1) Gegmig zamaa.
2) $imdiki zaman,
3) Gelecek zarfian,
I. Gegmiq zaman. iq (edim),
anlatrqtan <ince yaprlmrqtrr:
-
Orhan diin geldi. Sizi aradrk. Gezmeye gitmiqsiniz...
II. $imdiki zamar!. iqin (edimin) yaprlmakta oldufunu - baqka bir
deyiqle - igle anlatrgrn
-
birlikte oldugunu bildiren eylemin zamantl
Orhan kapryt qgtyor. Ben elilni kaldmyorum. Siz dinliyorsunuz...
III. Gelecek zatnun. iqin (edimin), soylendikten sonra yaprlacaprnr
bildiren eylemin zamantdr: -
Orhan bize gelecek. Uluslar yilkselecek. Biz de yiikselece{i2...
Igle anlatrq bakrmrndan zarnanln iige ayrrhgrnr gu karqrlagtrrmada bir
daha giirelim:
1) iq 6nce, anlatrg sonra : Gegrnig zaman
2) Anlatts dnce, ig sonra : Gelecek zaman;
3) iqle anlatrg birlikte : $imcliki zaman.
280. EYLEMLERDE Ki$i ANLAMI.
yani edim; yapan varhpa kigi adr verilir. - iti, olugu, krhgr, devimi;
Eylemler kigileri bakrmrndan iig geqittir:
Birinci kigi, sdzii sciyleyene de$gin eylem:
Getirdim, sdyleyece{im, ctkuyoruz, yazabildik, yardtm edelim...
ikinci kigi, kendisine soylenene delgin eylem:
G etirdin, s dyleyeceksin, okudunuz, anlat abilir sinir...
fjgiincii kipi, amlan kigiye, varkla delgin eylem:
Getirdi, sdyleyecek, okusun, sorabilir, anlatryor, baqarmah...
Eylemlerde kiqi takrlarr igin (bkz. n" 284).
281. EYLEMLERDE TEKILLIK, qOGULLUK. Eylemler, dzne-
lerine ya da aldrklarr takrlara gcire ikiye ayrilir: -
1) Tekil. Oznesitekil olan ya da golul eki almamrq bulunan eylem:
-
Kanayan bir yara gdrdiim mii yanar ta cilerim,
Onu dindirmek igin kamgr yerim, gifte yerim
Adam al&rma da geg git diyemem aldrrmt.
Qi{nerim, gi{nenirim, hakkr tutar kaldttrtm.
(Mehmet Akif Ersoy.)
214 DiLBTLGISI

insan tiikenir; Siir tilkenntez. Gtikteki bazt y:/'d:nlar gibi Yerde heniiz
nuru insanlara vAsrl olmamr; giirler vardt.
(CenaP $ehabettin.)

... Gdzlerinden Yaglar aktyordu; haline bakanlarrn hepsi miiteesir

alnuqtu.
(Omer Seyfettin.)

goful
drneklerinde kimi eylemlerin tizneleri de kendileri de tekildir. Oznesi
(bkz.
oldu[u halde, goful taklsr almadrklarr igin, tekil saydan eylem de var
n' 92-fll).
2) Qofiul. _- Takrlarla qofulluk anlamt katrlan eylemlerdir:
insanlar da kogiar gibi kafa kafaya ddviiqiirler'
(Cenap Sehsbettin.)

Anneler dindiriniz g<iziintiziin yaglnt'

Diigman kamyla sildik palamwrn pasml;
Yeniden gizmek igin vatan haritasmr
Kandan ve kryametten bir sahneye gevirdik
Cdkleri gattrdayan bir vatan parqasml'
(Kemalettin Kamu.)

ve nankijrlere kargr &o-

Kendimize inanahm. Kendimize inaruqt sarsmak isteyen ink8rcr
yaltm. (Falih Rrfkt AtaY.)

Ankara'da imissiniz.Arkadaglarlgdriirseniz]nepsirraselamlar s'yleyiniz'Bizdeyanngeziye

grkryoruz. Birqok yenilikier g\recepiz. Dciniigte gijrdiiklerimizi birbirimize
anlattrtz'

tirn.eklerinde italik harflerle clizilmil eylemler, kiplerine,

kigilerine g<ire go[ul
bieimindedir (bkz. n' 284).
 EYLEM ripr,gni
ZgZ. fip. - Eylemler, zaman ve anlam dzelliklerine gdre tiirlii eklerle
defigik bigimlere girer. Bu biqimlerin her birine kip denir:
Tiirkgede dokuz eylem kipi vardr:
1. -DiLl cEqMi$ ZAMAN Kipi : KESIN GEQMI$:
Yaln atlar kiqnedi, meSin hrbqg qakla&;
Bir dakika araba yerinde durakla&...

Geqidi atlaynca sastrdrm sevincimden.

*
Atlarrmrz gtiziildii... girdik handan igeri.
IIAN DUVARLARI (Faruk Nafiz Qamhbel.)

Sen onlarr gdrmedin; kogarak gittiler...

<irneklerinde italik harflerle clizilen scizctikler -di'li [kesin] gegmig zaman
kipidir.
Yaprlqr. Eylem tabanlarma (kdk ya da gdvdelerine) -rli eki gelir. Bu
-
eko uyuma ve benzegmeye gcire deligerek:
-di, -dr, -du, -dii; -ti, -t1, -tu, -tii olur.
eekimi:
Geldim, yazdtn, okudu, gilldiik, igtiniz, korktular...
<irneklerinde g<irtildiifii gibi tekil ve qoEul kiSi takrlarr alarck gekimlenir.
Qekimi bir eylemde yineleyelim:
Tekil Qoful
l. kiqi geldim geldik,
2. kigi geldin geldiniz
3. kipi geldi geldiler
$u kiqi takrlarryla gekimleniyor:
1. kigi -m -k
2. kigi -n -niz
3. kigi -ler
276 DILBILCISI

NOT. Birinci goEul kili eki k yerine eskiden biz : mrz kullamldrfr
gdriiliiyor: -
Miz: Biz, m, b'den gevrilmistir.B harfi, kelime basta bulundu{u zaman
gelir; nanl ki "ba batdrrr1z" derler, "biz gittik" anlamtnadtr. "Geldimiz"
sdzii de,,geldik" demektir. Bu kural biltiinisimlerlefiillerde birdir; nitekim
"attm7z" stizil de bAyledir.
Divanii L0gat - it - Tiirk C. L s 327

Anlamr:
a) Iqin stizden tince yaprldrlrnr bildirir:
Ak tolgah beylerbeyi hayktr&: Ilerlel
Bir yaz g:drn:f gegtik Tuna'dan kafilelerle,..
AKINCI (YahYa Kemal BeYath)

b) Ilin yaprldrg siiyleyenin duyularryla ya da inancryla - kesindir:

-
Yaptz atlar kisnedi, megin krrbag saklafu (ben igittim).
Bir dakika atabayerinde duraklafu(ben gdrdtim, ben duydum')'
(Faruk Naztf Qaml$el.)

Fatih, lstanbui'u fethetti (olay, tarihlerin tamkhlryla kesin bir ger.

gektir),
rr. -MI$'LI GEQMI$ ZAMAN KlpI - SANILI GEqMI$:
diinYa !

" r.ilil,X' :n',:; ;:;i

"Kuglara kanat vermissin,
"Bana bir merkeP Yok mu Ya?"
NASRETTIN HOCA (Fuat K6prillii.)

... bir giin bdyle (cimri) elgilerden biri Yahya Kemal'e demis ki :
-- Kemal, biz eskiden para biriktirmeyi gtig bir gey samrdrk. Meler paralan iist tisto
Koyarmtgsrn, birikirmiS,.,
(Fallh Rrfkt AtaY.)

Kendimi kaptrrarak tekerlelin sesine,

(JzanmtStm, kalmgrm yayhmn giltesine'
HAN DUVARLARI (Faruk Naffz Camlfiet')

Orhan, Erzurum'a gitmig, arkadaslan da Kars'a gitmigler'

Beni diin ara'mlgsln, araml$srnrz...
yaprlryr. Eylem tabanlarma -miS eki gelir. Unliiler uyumuna g6re
-
de[igerek: -mig, -mrqn -mu$, -mii$ olur.
 EYLEMLER 277

Qekimi:
Tekil CoEul
1. kigi: d'lrenmigim dlrenmiqiz
2. kigi: iilrenmigsin dlrenmipsiniz
3. kigi: dfrenmig dgrenmiqler.
$u kigi takrlanyla gekimleniyor:
l. kigi: -im -iz
2. kigi: -sin -siniz
3. ki;i: -ler
Azer diyelelinde gekim gd,yledir:
l. kiqi gelmisem gelmisik
2. kigi gelmissen gelmisiz, gelmissiniz
3. kigi gelmig gelmiqler.
Azer diyele$inde, Dolu illerimizin kimi biilgelerinde birinci golul kigi
takrsr -iz yerine -ik'tir. Nigan takmaya gideu kadrnlann deyiglerinden:
Krz gcirmele gelmisik
Sdz almapa, sciz vermele gelmiqik
Gelmisik fuz obasrna Setmisit( (aX". n" ZZ+'1.

Anlamr:
a) Zaman ba$mrndan -di'li (kesin) gegmiq kipi gibidir; iglerin stizden
iince oldugunu bildirir.
b) Kesinlik bakrmurdan aynlrlar:
-di'li gegmigte igin yaprldrlr kesindir (bkz. madde I.);
-mig'li (sanrL) gegmiqte bu kesinlik yoktw. Siiyleyen kendisi giiriip
duymamrg; bagkalarrndan iqitmiqtir ya da igitip okuduluna inancr kesin
delildir:
Orhan bir ev almrs (aldr[rnr grirmedim; sciylediler).
NOT. katar (bkz. n" 2G9-c).
ekeylemi bu kipe kesinlik anlamr
--dir
c) Igin yaprldrlrm kesinlikle kavrayamayrg; farkrnda olmakszrn
yaprhg anlamlarrnda kullanrln :

Bagladrm uyku taharrisine, lakin ne gezer2

Stzmrytm bir arahk neyse yorulmug da mefer
Ortahk qgrnry, uyandrm; dedim, arttk gideyim...
SBYFI BABA (Mehmet Akif Ersoy.)

Bu ayrrtr -mip'li gegmigin rivayetinde daha belirgindir (bkz. n" 363

not).
 DlLBILGISl

q) Bu kip, masallara Yakrgrr:

Bir varmtg bir yokmtts, gurbet giili)nde bir susuz seyyah varmry. Allah
on" ori^rs, bir pmara rasgetinnit: pmar ona cqn, sonra da iman
vermis"'
BIR ieiM SU (Reftk Hatit Karav')

Bir varmts, bir yokntuS,'. Annesi sdylemig, Kelo$lan dinlememig;

almry baEtnt, gitmis gurbete...
d)' $agma, qaprtma durumlarrnda kullanrln:
Bak bakl... karStki tepelere kar ya{mrSt
e) Bu kip, acrlan, iiztintilleri anlatmaya elveriglidir:
Yardtm ki yurdundan ayak gdtiirmiil;
Yavru gitmis, tsxz kalmry ota{t.
Camlar stkist olmus, nteyler ddki)lrniis;
Sakiler meclisten gekmis aYafu.
Laleyi, siimbillil, gillil har almts;
Zevk ii Sevk ehlini ah ii zar almtS,
stileyman tahttru sanki mar almtg;
(Bayburflu Zthni.)

Gama tebdil olmus ill,fetin 1a{tl

Giiller kurwnug, son kug uzaklaqrws ufuktan;
SdnmilS hep ocaklar ve hep i)lmilq kelebekler;
Sorsam ;u uguk yiizlii ve yag giizlii gocuktan
Atiden acep elleri btiEriinde ne bekler.
(CenaP $ehabettln.)

0 Bu kip ton deligikli[iyle dfiinme ve btitriirlenmelerde kullanrhr:

Biz iiylelerfui gok gdrmilsiiz'..
g) Azer diylelinde -mig'li geqmig kipi kesin anlamda kullanrhr:
I/ay yiiz bin vay kim dildardan aytilmtsam
Fitne-geSm il sahir'i hunhardan ayrilmrEam
Biilbiil-ii Eurideyem gillzardan ayrilmryam
Kimse bilmez kim ne nisbet yardan aynlmtsam
(Fuzuli.)

III. $IMDIKI ZAMAN TIPi:

Kar ya!ryor. Qocuklar kar topu oynuyorlar. Ne duruyorsunuz? Nigin
oynarnty or sunui 7 Anlamtyorum...
Bulutlarm ar&nda giln yanmadan sdniiyor,
Hdyiikler bir dad gibi uzakta giiriiniiyor.
HAN DUVARLAIU (Faruk Nafiz Canlftel.)
 EYLEMLEN 279

Yaprhgt. a) Eylem tabanlarrna -(i)yor eki gelir.

-
b) -yor eki i.inliiler uyqmu kurahna aykrndr (bkz. n' 43).
c) Tabanlann sonlanndaki genig iinliileri darlaqtrrr:
Bekle - bekliyor. iste - istiyor, gitme - gitrniyor, yaznxa - yaznn)or...

.lagrr: 9) Bu darlagan sesli, iki yuvarlak tinlii arasrnda kalrrsa yuvarlakla-

Si;yle - sdylilyor, durma - durmuyorum, kokla - kokluyorlar, giirle

giirlilyor...

Qekimi:
Tekil Qo[ul
1. kiei geliyorum geliyoruz
2. kiqi geliyorsun geliyorsunuz
3. kiei geliyor geliyorlar
Kigi taklan II. kipte oldulu gibidir.
Anlamr. ig yaprlrrken, olurken sdyleniyor (bkz. n" 279):
-
Oynuyor: oynarken sdylenmigtir; oynama ile sciyleme birlikte blmugtur.
Gegmigten siiregelen olaylar da ,simdiki zaman kipiyle anlatrlr:
ikt yildan beri kitap ydzryor. Yillardr Ingilizceye galrytyorum. On
gilnden beri kar ya{ryor...
Otmek kaderde var, bize i)rkiintii vermiyor.

G ii k t endii k iit en s rc
ak, y an ak I ar t y ak ty o r, f UgO, ;:: r";: r:;;;';:,
ttktyor, elle tutulabilir bir alev haline geliyor.
(Ahmet Hikmet MiiftiioElu.)

Gegmig, gelecek ve genig zaman anlamh kullanrglar srk gdriiliir (bkz.

n" 376-II).
Gegmigteki olaya bir yakrnhk, bir qimdiki zaman ayrtlsl katmak igin
de kullanrhr:
Kurtulug Savay basarryla sona erince Atatiirk, yeni bir toplumsal savaga,
devrirnler yaprntya baghyor.
Eski gaflarda gimiliki zamsn kipi. -yor eki igin yaprlan aragtrma-
- eyleminden
lar goktur. Bunun eski bir yiiriir, yorur geLne oldulu ileri
si,irlili.ir:
Gi)rdii kim kendi... qptes ahyiiri)r (ahyorur). geyhin seccadesi dahi
a{ag iizerinde durur.
Antn tarik-r irsat ve tasavvufit bu dlemde heniiz duruyorar (duruyiiriir).
(Miizekki'n-Niifus XV.)
280 DILBILCISI

-(i)yor ekinin olugup geligmesinden onceleri, bu anlamda -ir ekiyle bi-

gimlenmig kipler kullanrlrrdr:
Bana sorma nigiin esriik olursun.
(sultan veler.)

Beyrek, Oduz'a geldi bakn bir ozan gidtt. Eydilr Mere ozan nereye
gidirsen? Ozan eydiir Bey yi{it dil{iine gidirem.
Ne sdylirsen ne eydiitsen canrm baba
Bu kadar iqten korkan yilit mi olur?
(Derte Korkur.)

Azer diyele[inde gimdiki zaman kipi gtiyle gekimlenir:

Olumlu Olumsuz
ahram almtram
ahrsan almtsan
ahr almtr
almk almtrtk
altstmz almtrsmtz
afular almtrlar.
NOT. I) -rle eki almrq adlar, eylemlikler, ekeylemle gekimlenince
-
simdiki zarnan anlamh yiiklem olurlar (bkz. n' 97-II).
2) Eylemlik, iizere ilgeciyle iibeklegtikten sonra gimdiki zamana girig
ayrtrh yiiklem olur (bkz. n" 358-V).
IV. GELECEK ZAMAN TiPi:
Hak belledipin bir yola yalnrz gideceksin.

Bir giin yapacak fen qu siyah topralr altrn;

Her gey oracak kudret-i irfanla... inandrm. (Tovfft Frkret.)

Ben sdyleyece{im, arkada$ar gelecekler, birlikte, k'|.ja gidece{iz"'

Ne var ne Yoksa diinYada kalacak
ahip gitti{in zatnan' (Nahit urvi Akeun.)

Yaprhgl. a) Eylem tabanlarna -ecek gelir.

-
b) Tabamn sonu iinlii ise y kayna$trma harfini alrr'
c) -ecek eki kahn hecelerden sonra -acak olur.
Qekimi:
Tekil Qofiul
1. kigi gelece$im gelece$iz. .
2. ki$i geleceksin " geleceksiniz
3. ki$i gelecek gelecekler.
Kigi takrlan II. kipte oldulu gibidir.
 EYLSMLER 2Bt

Anlamr. Iqin scizden sonra olacalrnr, yaprlacalrm bildirir.

-
Gelecek zaman kipinin eski bigimleri.,- -ecek'li gelecek zaman kipi
yakrn yiizyrllarda do[mugtur. Onceleri gelecek zaman kipi anlamr, deEitik
eklerle veriknigtir:
1) Orhun Yantlannda -ilagr eki var: BoldaEsen: olacaksrn. (VIII).
2) Divanii L0gat-it-Ttirk'te gelecek zaman eki olarak -gey, -gay da
gd,riiliiyor:
Gblgey : gelecek, kurgay
- kuracak (XI. yiizyrl.).
3) -ecek eki yerinde -iser de kullamlmrgtrr:
Haynm Serrim yaalwar
' omrtm ipi iiziiliiser'
(yunus Emre-Xlr - xry.)
Eprefollu Rumi sen de Ahir toprak olusarsm.
@srefoflu XV.)
Destimizde var ml hticcet kin'olusarhalimiz.
(Kuildusl XI.X.)

4) -esi de var:
Ya Yusuf gdzlerin ne gdrklfidiirl "Ewel tenimden yere diigesi oldurur.',
Ya Yusuf yiiziin ne gdrkliidiirl "Eyvel toprak *,,IJffiy;;*"
*,u.,
Ne kapr vatdr giresi
Ne rgrk vardr gdresi
Ne nimet vardr yiyesi
iin I olmugtur giindiizleri.
(Yunus Emre )(Itr-ryV)

Mezarlar cjniinde diigiince ve duygularr anlatan bu dizelerde -si ekiyle

bigimlenmig eylemlerde (-e yarar) aylrt$l vardu. Bu ayrrtr -ecek'li ortaglaida
da gdriiliir (bkz. n' 228, g).
Bu ekle tiiremig scizciikler, bugiin de, "geLnek" yardrmcr eylemiyle
bireserek I stm rBN (bkz' n " 3 I 5)'
":"::':; ::;"::i::'
Ydre bakasnn geldi
Bakttm o ydr evde yak
Damt yrkasm geldi.
(Blr Maral Tiirkiisit.)
6yle mazlum ki ona actyastn geldi; nrtmt okSuyorum,,.
NILGUN II. (Refik Hattt Karay.)
l) Diin : g6ce
282 DILBTLGISI

Elimi otomobilin penceresinden uzatry her yant oksayasrm geldi.

Panayr oyuncusindan farksrz oluyor; haline giilmekten katilasrm
geliyordu'
zoRAKi DiLoMAT (Yakup Kadri Karaosmanoflu')

v. GENI$ ZAMAN ripi:

Algak yere yatrna sel alr
Yiiksek yere ydtlno Yel alt.
(Atatarsiizii.)

Sen adam giineSe benzer; girdifi yer aydnlant'

(Cenap $ehabetttn.)

Miinafilrn sonu gelmez, sdner sefil oca$'

(Mehmet Akif ErsoY')

Roman yazmaktan zevk duYartm. (Ahmet Mithat.)

Insan dlemde hayal ettifi miiddetp yasar'

(yahya Kemar Beyarh.)

Kanayan bir yara gdrdiim mi yanar ta cilerim'

Onu dindirmek igin kamqr yerim, gifte yerim'
Adam, aldrma da geq git, iiyemem aldrmm;
ei{nerim, gi{nenirim; hakkr tutqr karfurrrr*,.
*"n^"t Akif Ersoy.)

Qalrybagartrsm,basarrsmtz;bizdebunlangdrilr,seviniriz"'
Anlamr. a) Eylemin her zaman yaprldrfrm, yaprlaca$rm bildirir.
-
Yukarrdaki iirneklerin hepsine birer: 'onre zaman2" sorusukatrhnca
yamt:
"her zaman, her vakit" olur.
b) Ahgkanhklan anlatrmaya yarat:
HerakEam iger, kumar da oYnar'
c) Genig zaman kipi, genel gergeklerin anlatrmtna pek elveriqlidir:
Bahk suda ya$ar. Diinya Giines',in ydresinde dtiner. Her yasayan dliir.
Atasiizlerinin, tizdeyig, genel yargl ve yasal tiimcelerin pek golunun
eylemi genig zaman kiPidir:
Su uyur, diisman uyumaz. BaSa gelen gekilir.Aknle iililnmez. Da{ dafa
kivuSmaz, insan insana kavugur. Bu yasayt Killtilr Bakaw yilriitilr...
,
g) Genil zama! kipioin, gelecek zamafr kipi anlamrnda kullanrh[r da
giiriiliir:
Topla, firlat ne va.rsa, tag, i[ne,
$u muhitin ser-i rehavetine.
 EYLEMLER

A birazbelki canlanzr ve senin

Zahmetin, himmetin ve fazln igin
Koyar elbet vatar, bu hasta nine,
Bir srcak buse terli nasiyene!..
(Tevfik Fikret.)

d) Bir de ;u cirnepe bakahm:

Bir sabaha kar$r dedi, koyliilerden Qoban Mehmet isminde biri onu
gu kayahfrn baqinda yiizii koyun uzanml$ buldu. Diirttil; kaldrmak
istedi; baktl ki 6lmiig.listii baSr paryapatga, viicudu yara bere iginde;fakat
gdzleri bakryor ve apzr gi.iliiyor gibi. f oban Mehmet, hemen ko-
Ear; koye haber verir; gelirler, bakarlar; bir tiirlii nasrl cildiiliinii
anlayamazlar. Kasabadan adliye memurlarr, doktorlar gelir; sozde
sol memesinin altrnda biiyiik bir brgakla vurulmuq derler amma
koyden hig kimse, ne anasr, ne de oliiyii yrkayanlar bu yarayr gd,r-
mediklerini sciyliiyorlar... Neyse burasr bize laztm delil, nihayet
getirdiler; onu buraya giimdiiler"'
LE'LA ve MECNUN (Fuzuri.)

Bu <irnekte, italik harflerle dizilmiq eylemlere "ne vakit?" sorusu

o'o
katrlmca yakrgan yaurt'gu olur: vakit, oldii$i zaman, eskiden...".
Bciylece gegmiq zaman kipi yerinde kullanrlan geniq zaman kiplerian-
latrma canhhk katmaktadrr.
e) Saygrh eyitiglerde (hitaplarda) soru takrsr "mi ?" genig zaman kiple-
rine incelikler kazandmr (bkz. n" 376-\I l}-b):
Yartnki toplanttmtza Saym Bay da qeref vermezler mi?
$tiyle buvurmaz mtsmtz ?
f) Sorulu kullanr;larda yaclsrrna ayrrtrsr da bulunur:
Ben briyle sevimsiz dedikodulara kartqtr mryIm? - Karrymam.
g) ikinci ki;itri genig zaman kipiyle kurulan bafrmsrz cinermelerden
bilegmig tiimceler buyruk anlamina yaktgrr:
Bu kitaplarr okursun, iki giin sonra getirirsin.
$u tepeyi aEar,.giin batmadan kdve var*, diirtersin.
[) Srfat ve ortag grirevlerinde bulunur (bkz. n' 227,382).
h) lII. kiginin olumlu Ve olumsuzu att arda gelirse artrgrl ulaq olur
(bkz. n' 393-II).
Yapthgt:
a) Oku-r, bekle-r, atla-r, iiSil-r, iste-r, kokla-r, ye-r, giirle-r...
b) Gez-er, yar-ar, ag-ar, kalk-ar, bit-er, dilq-er, urn-or, kc'rkar...
 DILBILCISI

c) Gel-ir, bil-ir, kal-tr, alr, vurur, durur..,

g) De-n-ir, ye-n-ir, sdnt..,
d) Sev-in-ir, bir-ik-ir, anla-t-tr, ug-u{-ur, dert-leS-ir,ftg'kr-tro siiyle'n'ir...
Orneklerin hepsinde deligmeyen bir -r eki var; temel budur. -r'den
iinceki iinlti deligiyor:
a) Unliilerle biten eylem tabanlarma yalnrz -r gelir.
b) Bir heceli eylem kdklerinde, genellikle, genig zaman eki -r'den 6nce
diiz genig iinlii (e a) gelmektedir:
Sev-er, kog-ar, an-ar, it-er, ug'aro gir'er...
Kdkleri gift iinsiizle bitenlerde durum defigmiyor:
Serp-er, kork-ar, art-ar, gent'er, sanc'ar...
' c) Ancak bir heceli kdklerde -r'den 6,nce dar iinlii (i r u ti) gelmig 12
eylem var. Bunlar da bir diizene bafhdrr:
L ile biten 7 kdk eylem gdyledir:
Genig tinlti * 1 : Al-r, ol-ur, iil'ilr.
B*dar iinlii*l Bil-ir, bul-ur.
Damak iinsiizii*genip iinlti*1 : Gel-ir, kal'r.
R ile biten be; k<ik eylem de gciyledir:
V * iinlii * r - Yer-ir,var'tr,vur'ur.
Damak iinsiizti g + tt *t: Gdr'iir.
Bir de dur-ur eylemi.
q) Tiiremip Eylemler:
Bir heceli tiiremig tabanlarda -r'den 6nce bir dar iinlii gelmektedir:
De-n-ir, ye-n-ir, ko-n-ur, n'ler edilgenlik ekidir.
San-v da iki heceli bir sa{mmalc'tan a;mma yoluyla bugiinkii duruma
gelmigtir:
OI manga edhgii sa{tndr :
o beni iyi sandt. (D.L.T.)

Hakir bahma bana kimseden sa{tnma kemem

Fakir-i padiseh-asa geda-yt muhtegemem
Guzurr xvr.)
d) tki ve daha gok heceli eylem tabanlanndat da -r'den 6nce dar-iinlff
gelir:
Bildir-ir, gdster-ir, brak-tr, inan-tr, dfisiin-fir, giizelleg-ir, olgunlag-tr.,.
NOT. Konmak eylemlilr ayn iki anlamdadr. Genig zaman kipleri
-
de bu anlamlara gcire de$igik olur:
 EYLEMLER 285

1) Kirvan, kug bir yere inmek: KuE dala konar:

2) Koymak iqine konu olmak: Yerrte{e tuz konur (ttiremigtir)'
Eskiden kip ekinin iinliisii gok kez (u ii) olurdu:
Aslanlar kollartn d6geni)p !(ttur : yatat.
(Lehgeti osmani.

Suyuna biz sald* bulgur

Bulgur Allah deyil kalkur ,- kalkar
Be yarenler bu ne haldir
K*k giln oldu kaynattnm kaynamaz.
(Kaygusuz Abdal XIV.)

Biliir Sunu ki yere giriir, gunu ki g6!e pkar.

(Cevahir-iil-Esdaf XV.)

Eski metinlerde -r'den <ince genip iinliiler de gelmigtir:

Yol ag-ar denizde Musa bigi.
(Sultan Velet XIV.)

BaSmt ta$tan taga urup gezer avare su.

(Fuzuli XVI.)

Qekimi: Tekil Qoful

1. kigi gelirim gelkiz
2. kigi gelirsin gelirsiniz
3. kiqi gelir gelirler
Ki6i takrlan II. kipte oldulu gibidir.
Azer diyelefinde genig zamarl kipleri qdyle gekimlenir:
Olumlu Olumsuz
alaram almaram
alarasan almqzsan
alar almaz'
alartk almartk
alarstz almazstz
alarlar almazlar
igtt aler a& kalar : YiEit illiir adr kalrr.
Ki)niil seven gdycek olar : Gtjniil seven giizel olur.
(Azerbaycan Atasiizleri.)

Isterem ki bir giin evvel gelesert

(Diyarbakr Tiirkiisii.)

$irndiye delin sralanan beg kip, iqin yaprldrfrm, yaprlaca[rnr bildiriyor,

haber veriyor. Onun igin bu beg kipe nirDiRME fiprgni
adr verilir.
2S6 DILBILGIST

VI. GEREKTIT ripi:

Yiikselmeli, dokunmah alrun semalara ;
Doymaz beqer dedikleri ku; itilalara.
{<

Yiikselmeli artrk yetisir zillet il zulmet;

Parlatrnah her nasiye bir neyyir-i fikret.
Cehl dlmeli, zulm 6lmeli, hak bulntah kuvvet;
Hakkrn yilzii giildilkge giiltimser beseriyet.
(Tevfik Fikret.)

Ruhlan birleqtiren o havayt bulmak igin ne yapmah, nereye gitmeli?.,

(Yakup Katlri -Karaosmanof lu.)

Anlamr. Yaprlmantn, olmamn gerekti$ini bildirmektedir:

- :
Yiikselmeli, dokunmah alrun semalara
Yilkselmen, alntntn gdklere dokunmav gerekmistir.
Cehl 6lmeli, zulm 6lmeli, hak bulmah kuvvet --
Cehlin, zulmiin dlmesi; hakkrn kuvvetlenmesi gerekmektedir.
Qalrymalrytz ( :
gahqmamtz gereklidir), oraya gitmemelisiniz (-
gitmemeniz gerekmiqtir.)...
Yaprlrgr. Eylem tabanlanna -meli gelir. Bu ek, kahnlardan sonra
-mah olur. -
Qekimi:
Tekil QoIul
1. kiei gelmeliyim gelmeliyiz
2. kiti gelmelisin gelmelisiniz
3. kiei gelmeli gelmeliler

Kiqi takrlan II. kiplerinki gibidir.

Birinci kigi takrlan bu kipe "y" kaynagtrrma harfiyle gelir.
Gereklili[i pekiqtirmek igin, daha gok, 3. tekil ki$ilere -ilir ekeylemi
eklenir (bkz. n" 369).
-meli yapdr s<izciiklerin yardrmct eylemlerle bilegtili de gciriilmektedir.
(bkz. n' 188-X):
Millet Meclisinde..,... grubunun hig bir toplantrtnda ilyesinden bir
ktsmtntn gazetelere ispat hakh verilmesini arttk teklif edemeyece{i
hakktnda bir prensip karart alms oldu{urut hatrlamryorum. E{er
bdyle bir prensip karan ahnmtq olsaydt ispatgilar ya higbir teklifte
btilunmamak, yahut partilerinden ayrilmakta segmeli kalacaklar&,
(Falih Rrfkr Atay.)
 EYLE}ILER

Biltiin sanat ve lciiltiir @amlan bu yiizden odeta a6lMr{,yrrtil{.;

NOT. Anlatrma gereklik kavramr 9u bigimlerle de katrlrr:

-
1) iyelik (ad takrmlarrnda tiimlenen) takisr almtg -me yaprk ad-eylem-
lerden sonra gerek (biitiin gekimleriyle), laizrm (-drr...), icap et- yiiklemleri
gelir:
Btt kitah okumam (okumamtz, okumast),... gerek (gerekiyor, gere-
kirse... ) .,
$iiyle yapntamtz lazrm (-drr)" iyice tifrenip anlatmasr icap ediyor
(etti, edecek, eder...).
2) -mek'li eylemlikler, ekeylemle gekimlenen zorunda siizciifiiyle obek-
legerek yiiklem olur:
Hemen okula gitmek zorundaytm (zorundaydr, zorundaymlgtz,
zorundaysa). I{erkes gahgmak zorundadr. Bu parayr bugiin tidemek
zorundaytz (zorundaydt, zorundaym$'..).
3) Eski yaztnrmtzda, bu anlamlarda "gerek" s6,zcti$iiyle tiirlii biqimde
dbekle;meler vardr:
Mi.islilmqntm diyen kisi qarfi nedir bilse gerek.
(Yunus Emre XIII - Xw.)
Yusuf eydiir imdi ne etmek gerek
Gtinrlelimi atama iletmek gerek.
($eYYat Hamza XIII.)

VII. ISTEK XiPi:

Bana artrk izin ver, bir yaqh $aman gibi,
Bu arrk topraklarda dolagmaya gideyim:
Sazrmr terk edeyim, soziimii terk edeyim.
Ondan dil almak iqin, ona dil vermek iqin
Rabb'e erenler gibi kdyliiye ermek igin.
(Behqet Kemal CaEIar.)

Siz kuyumcu olunuz, ben demirci olaytm;

Elmas sagan dehayr biitiin sizde bulaytm:
Krvdcrmh her ocak vatan igin yanrmgtrr.
Biz hepimiz bir ruhla sarilqhm gekice!..
(Mehmet Emin Yurdakul.)

Giilelim oynayaltm kdm atlalmt diinyadan

Gidelim serv-i revarun yiirii SaddbAd'a.
(Nedim XV[L)
288 DTLBILGTSI

Kendimize inanafum. Kendimize inawst sarsmak isteyen inkditu ve

nankdrlere kary koyalnn. Mustafo Kemal milliyetcili{ine sarrlalrm.
(Falih Rrfkr AtaY.)

Anlamr. --
a) Eylemin olmasr isteniyor:
Yarm bir kitap alaym ( : almayr istiyorum), gidelim (: gitmemizi
istiyorum).
istek kipinin birinci go[ul kiqisi, iigtit yollu dilek anlamrnda kullamlr:
okuyalmFuzuli divarunr, beyitler orayahm onda, buldufumuz giizel-
liklerle cogaltm. (Atae.)

Tanrrya yalvaraltm. Elden geleni esirgemeyelim. Iyilik yapalm, iyilik

bulaltm...
b) istek kipinin tiykiileme ve siiylenti biqimleri dilek - kogul kipi ye'
rincle kullamlr:
. Diin komsttda uslu oturaydm ( : otursay&n ) seni sinemaya gdtiire'
cektim. LIslu oturaymrytm (otursaymrsm) beni sinemaya gtitilrc'
cekmiS...

Qekimi:
Tekil CoEul
l. kiqi geleyim gelelim
2. kigi gelesin gelesiniz
3. kiqi gele geleler

Yaprhgr. Eylem tabanlauna'e eki gelir:

-
a) Ek, kalnlardan sonra -a olur.
b) unlii ile biten gdvdelerden sonra y kaynagtrrma harfini ahr:
Bekle - bekleyeyim, anla ' anlayaytm"'
$u kigi ekleriyle gekimlenir (nkz. n" 284):
Tekil eoEul
1. kiqi -yim -lim
2. kigi -sin -siniz
3. kisi -ler

Kullamltgt. istek kipinin qok ince bir anlamt var: Bir iqin olmasrnr
-
nezaketle dilernek igin kullamlmaya pek elveriglidir. Eski
yazr dilimizde
i*. untutntyla srk srk kullanrlan bu kipin zartanla ikinci, tlgiincii kigileri kul
lantlmaz olmugtur. Bugiin ancak birinci kigileri kullanrnaktadu. ikinci,
iigiincii kigiler yerine ko9ul, gereklik, buyurma kipleri kullamltyor; ne var
ki o incelii eldi edilemiyor. XVI[. yiizyrlda iinlii $air Nedim:
 EYLEIILER

Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz

Bag iizre yerin var.
dizesinde gelesin siizciiltinil "gelmek ltitfunda bulunsan" yerinde kullanmry
trr. Ne ince stiz!..
Allah ciimlemizi Nlah eyleye ( : Islah eylemisini dilerim).
KADINLAR VAIZI (Hiiseyln Rahmi Giirprnar XYII.)

Allah senden razr ola.

Bu mektubu kiiffarm ordugdhtna bra{asm (: brrakmaru dilerim,
isterim, buak)... (Naima xvlr.)
Beni vuran elin yere diisenel..
TURK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)

Bireserin ki faili insan olamiimkiin mtidiir ki anda noksan ol'

maya
Canan gide rtndan da{ila mey ola rizan
B6yle gecenin hayr umulur mu seherinde. (Ziya pasa xrX.)

Azer diyeleEinde srk kullanrlr:

Yiik iiste giillii halga (: seccade hah)
Kim kal&ra kim aga
O yara kurban olum
Dindire ginlin aga.
(Halk tiirkiisii.)

Isterem ki bir giin ewel gelesen.

(Diyarbak' ttukrisri.)

Bugiin bu sdzctiklerin yerine, srastyla:

Islah eylesin, rdzt olsun, brak, diisensin buyruk kipleri ile gitse, da!ilsa,
kogul kipi kullanrhr.
istek kipinin - anlam ve kullanrg dzellikleriyle - ikinci, tigtincti kigilerine
bugiin de rastlanmaktadrr:
Kolay gelel Hayrola! U{urlar olal lavcilata) Rast gelel...
gibi kahplagmrg deyimler...
Buna gark-tfelek demigler. Ddner durur, diiner durur. Akilh adam odur
'ki,ete{ini
bu garka kaptrrmaYa.
zoRAKl DIPLoMAT (Yakup Kadri Karaosmanoglu.)
(Atatiirk'iin a$zrndan Nihat Regat Belger anlatryor):
, . , l*i giinde bil, buraya gelesiniz ve beni.,. tfiuq.yene ve tedavi ede.
siniz.
ATATURK'UN HASTALIdI (Ru9en EEef Unayilu.)
 DILBiLGiSi

Bahk yok... Trftamctzstnki satasm!.' Bal* var.". Satamazsm ki tu-

tasrn...
(Falih Rrfkr Atay.)

istek kipinin 2. kigileri "diye" ulaclyla kullanrlmaktadrr:

Sana bu aksam eve diinesin diye tel gekmiqler.
1devlerinizi kolayca yozasmtz diye bu aptklamayt yapryorum'
NOT. istek kipinin birinci qoful kiqisi, gok kez, buyruk anlamrnda
kullanrlr:
-
Gidelim serv-i revantn yiirii Saddbdd'a.
(Nedim XVI[.)

istek kipi, ernir kiplerinden bagkalan yerine de kullanrlmtqtu:

Bunlar eve girmeyeler 1 : girmeyecekler, giremezler)
Ziihd i) taat ktlmayalar ( : krlmayacaklar' kflamazlat)
Bu beyli{i bulmayalar ( : bulamayacaklar' bulamazlar)
Zira gegti devranlan. (yunus Emre xIII-xIv.)

Tutam Yar elinden tutam

Qrkam da{lara daglara
Olorn hir Yarah biilbiil
inem ba{lara ba$lara (Emrah.)

istek kipinin birinci kiqisinin takrla'nda da deSigiklik olmuqtur:

a) Bugiln birinci tekil kiqinin taktsr, kaynagtrrma harfiyle birlikte
-yim'dir: igeyim, olaytm, toplayaytm, dinlel'eyim"
Eskiden bu takr Yalmz-em idi:
Agkrn garabmdan igem (: iqeyim)
Mecnun olup da[a diisem ( : di.iqeyim)
Sensin diin ii giin endiqem
Bana seni gerek seni.
(Yunus Emre XIII'XIV.)

.". Bana berat-t tekaiit vermiqler ki, ondan hemige behrement olam
ve padigaha fera{-t bAl ile dua kilam.
Guzuli XVI)

Goz geirdii goniil sevdi seni ey yiizti mahlm

Kurbanm olam var iru benim bunda giinahrm' (Nahtfi XV[.)

Pek az da olsa, bugiin bile, harf agtnmalanna raslaruyor:

...$iiyleyotrpeliganhfrndankurtulayrrn;birpargaaklrmrbaprma
toplaytm (toplayayrn)'
KAVAK YELLBRI (Re$ar Nuri Giintekin.)
 EYLEMLER 29L

Zavalh ben, elimdeki gu iig telli ssz ile

Milletimin felaketli hayattm sdyl97im...
TURK SAZI (Mehmet Emin Yurdakul.)
Santrrm ki pek ciegilin\ ben de fena bir adam;
Lakin sunu sdyleyim kihig dilirni tutamam.
(Fazrl Ahmet Aykag.)

tsirinci tekil kigi takrsr -yim yerine -yin de kullarulmrgtrr:

Beni sana vereyin Sensiz beni nideyin
Ben senin huzuruna Bensiz varaym Mevla.
(Yunus Emre XIII-KV.)
Dolu Anadolu halk a$nlannda, bugi.in dahi, -lim eki yerine -k kulla-
mlmaktadrr:
gidek mi (gidelim mi) ?
- Tarlaya
Gidek, gitmeyek de nidek...
-
b) istek kipinin birinci golul kigi takrsr bugi.in -lim'dir: Gelelim, kila-
Itm, di1telim... Eskiden bu takr, -vuz bigiminde de kullamlmrgtr:
Ey azizler igte baglarrz scize
Bir vasiyyet klavuz illa size ( : krlaLm).
MEVLiT (Siileyman Qelebi XV.)

Lutfederse fazl anwtdur kahrederse adl anun

Biz zarfe ol deSer kim bilevdiz taksiriimiiz ( : bilelim).
($eyhi XV.)

vrrr. DILEK - KO$UI. KiPi:

Ne verseler ana gakir ne kilsalar ana gdd.
(Fuzuli XVI.)

Cetvel-i Sim iqre ddem binsebir zevrakqeye

istese mimkiin varrlmak cennetin td yaruna.
(Nedim XVI[.)
Cihan ytktlsa, emin ol, bu cephe sarsrlmaz.
tff';:-":
Bir is sevirdi ama nastt antasak!
Yaprlrqr. Eylem tabanlarna -se gelir. Bu ek, kahnlardan sonra -sa
olur. -
Tekil Qoful
1. kiqi gelsem gelsek
2. kigi gelsen gelseniz
3. kigi gelse gelseler
 DILBiLGISi

Kigi takrlart
1. kiqi -rn -k
2. kiqi -n 'niz
3. kiqi -- -ler
Bu takrlar, I. kipteki takrlardu.
Anlam Ozelli$i. -- Bu kipin i9 iqe iki anlamr var:
a) Dilek: Yarm bize gelsen, arkadaslarla gelseniz (gelmenizi dilerim).
Tann bize aasa da yeniden o eski onlar, yiizler ve binler felaketini
gdsterse!
Ve trilyonluk biitgelerden biz bedbaht kullannl sakmsal
, (Falih Rrfkr Atay.)
b) Kogul: Birkag kez okusa unutrnayacak (unutmamaslmn koSulu bir-
kag kez okumaktt).
Kipe dilek - kogul denmesi bu anlamlarr igindir.
Kipin tiimcede dilek ve koqul anlamlarrndan hangisine kayaca!1, kimi
durumlarda, konudan, sd,ziin geliginden kolayca ayrrt edilir. Bunu ses ve
s6yleyiq tonu daha iyi belirtir.
Anlamca ilgili eylemlerin dilek-kogul kipleri art arda gelince kurduklarr
ortak onerme:
a) Temel <inermenin olaca$rna bir pekigtirme ayftrsr sindirir:
Arasa sorsabit sonuca varr. A{lasa g#plnsa istegine kavu;ur.
b) Koqul kiplerinden sonra .'de, bile " baflaglarr gelince temel <iner-
menin iste$e uygun diigmeyeceli ayrrtrsr ortaya qrkar:
A{lasa da gtrpmsa da bu iS alacak (ya da clm'ayacak).
c) Kdkteq koqul kiplerinin oiumlu ve olumsuzlarrndan "de" ba$lacr
alanlar eqitlik anlamr verir:
Siz gelseniz de gelmeseniz de biz ktra gidece[iz.
NOT:
Gelsen et Kitaplartntn a7santz a! Okusantz at Kar baOladt; biraz hult
yiir[iseniz e!...
biqiminde iinlemli dilek - koqul kipleri, buyurrna anlamrna kaymaktadr
(bkz. n' 376-YT13.b.).
Bski Bigimi.
- Kok-Tiirk yazrtlarrnda kotul eki -ser bigimindedir:
Tiirk O{uz begleri isitin{.
Uze Ten[ri basmzuar asra yir telinmeser Tiirk budun ililin ttirii[iin
kem artadt.
Divanii Lffgat-it-Tiirk-te de -se'dir:
tlla bolsa yol azmas bilig bolsa siiz yazmas :
igaret olsa yol gaqrnlmaz bilgi olsa sd'z saprtilmaz.
 EYLEMLER

IX. BUYURU TIPINRI:

Giizel diigiin, iyi hisset, yantlma, aldanma!
Ne varsa dolrudadrr; dolruluk gaSar sanmal
(Tevfik Fikret)
Oltirsem gcirmeden millette iimmit ettilim feyzi
Yazilstn seng-i kabrimde vatan mahzun, ben mahzun!
Namft Kemal')
Anlaml:
a) Eylemin yapilmasmr buyurmak igin kullanrlrr.
b) Dilek anlamrnda kullanrldrlr da olur:
Kimsesizdir ; incitmte, gcinltnii kunta! Hatta bfuaz da yardtm ecliverl....
c) Dualar da buyuru kipiyle olur:
Tanrrm yavrumu koru; onu y:uyarn::a ba{tSlat
Ya Rab bela-yr aqk ile kil aqina beni.
(Fuzuli XVI.)

Kiir olsun a{lamayan ey vatan felaketinel

(Mehrnet Akif Ersoy.)

g) Buyurma kipinin iigiincti kigisi dilek. umuf, yalvarma anlamlannda

kullamlr:
Solsun filiz <ifkeler hrriglar solsun
eilgrn coqkulardan gebe kalstn evrcn
Olsun tilm sevincin goriiniimii bu yagam
Kalmasrn sanatgrmn haykrracalr bir nen.
z+'Un igi (O[uz Kizm Atok.)
Tanrr yurdumuzu korusun! Tanrr yardrmctmtz olsunt
Dedem Korkut geliiben boy boyladr soy soyladr bu boy Deli Dum-
rul'un olsun. Menden sonra Alp ozanlar st)ylesin. Alm agrk cijmert
erenl er dinle sin, dedi.
Yom vereyim Hamrn, yerli kara daflarrn ytkilrnastn, g<ilgeli kaba
a$acm lcesilniesin, kamrn akan g6rklii suyun kurumasm. Kadir
Tanrr seni namercle muhtag etmesin... be9 kelime dua k{drk kabul
olsun"'
(Dede Korkut.)

d) Buyurma kiplerinin komut olarak iinlemlegtili srk gdriiliir:

Bdlilk dur! Yasastn! Sa{a ddn! Safol! Ba!rylaytntzl
Qekimi:
Tekil Qofiul
, 1. kigi
2. kiqi gel gelin, geliniz
3. kigi gelsino gelsinler.
 DILBILGISI

a) Siiz s<iyleyen kendisine buyurmaz; ongn iqin bu kipin birinci kigisi

yoktur. Ancak III. kiqi yerine gegip kendine, gtinliine eytenler gtirtiliir.
b) Biitiin eylem tabanlan, soyleyig <izelli$iyle, ikinci kigiye buyruk
olur:
Oku, yaz, anlat, gidiver, yardtmu ol, hissettir-.-
c) Ugiincir kiqiye buyurmalar -sin ekiyle biginilenir. Bu ek, uyuma gdre
de$igerek -sin, -sln, -sun, -siin olur.
Buyuru kipinin kigi tahlart:
Tekil QoEul
2. kigi -in, iniz
3. kigi -ler
Bu takrlar iibiir sekiz kipinkinden bagkadir.
Eski $ekil:
a) Eski gaflarda ikinci kigiye buyurmamn tekiline bir -gil de takrlarak
sdze pekigtirme ayrrtlsl katrlrrdr :

Tanrt T. eyitti: "Ey Dilnya ktin" yani algil ( : ol).

(Krsasr Enbiya Xrv.)

Yalr yetti, diiqman erdi.

Ne yatarsrn kalkTil yiEit.
(Derte Korkut.)

Gdniillerde ip olma{il, mahfillerde gi! olma!il

Qi! nesnenin ne dadr var, gel aqk yo^ura bU,{H*'Emre
Xlrr_Xrv.)

2. kiqilerden sonra imdi ilgeci gelince buyrufa "haydi artlk" belirteg-

lerinin isteklendirme ayrrtrsr siner:
Dedi Kayser durun imdiMalatya'yavaran imdi
Kannusunu ktrn imdi kimsede kalmaya ervah.
(Battal Gazi.)

lmiti scizci.ifti harf deliqmesiyle intti bigiminde de g6rtiliir:

TJr indi yiiz0n izine dervig
K'olur sana tac-r padigahi.
(geyhi XV.)

Bunu, bitiqip kaynagmtg, iinlemleqmig bigimlerde de gdrtiriiz:

Bakrndt, neler olmuq da iSitmemiSiz...
b) Buyurma kipinin ikinci go[ul kigisinin takrsr, gaF.rmrzda -ino 'iniz'dir.
unliilerden sonra gelince y harfiyle kaynagtrnh:- Gdsterin, okuyun, geliniz,
dinleyiniz...Eskiden -in, -iniz takrsr yerine, iinlti ile biten tabanlarda, yalnrz
-n, -niz de kullamlmtgtr:
 EYLEMLER 295

Dest-busi arzusuyla d,liirsem dostlar

K0rze eylen topralrri sunun anrnla yAre su.
(Fuzuli XVI.)

Dinlen ap'lar birem birem sriyleyim,

Argr gargr gider yolun var dallar.
(Dadaloflu XIX.)

Ey dostlar beni amcak matern eylenilz.

(Cem XVI.)

Olumsuzlarrnda da bdyledir:
Zinhat eline ayine vertnen o k6firin
Zka girince suretini putperest olur.
. (Baki XVI.)
c) Ugiincii kiqiye buyuru kipinin eki eskiden beri -sin'dir.
NOT.
- Komut ve komuta benzeyen buyruklarda eylemin kullaml-
madrlr da olur:
(Falih Rrfkr Atay.)
Biitiin idealistler Atatiirk cephesine!
Silah omzat Eller yukartl ileri! AteS ! Teslim!...
283. KiPLEniN BOLUMU.
larrna gdre iki b<iliime aynlr:
- Dokuz eylem kipi, eylemi anlatrq-
I. Biltlirme kipleri. Eylemin yaprldrlrnr, yaprlaca[ul bildiren kipler.
Bunlarda kip ekleri -di,--rli$, -ecek, -(i)yor, -( )r'dlr. Hepsi de zaman an-
lamkdr.
II.'Dilek kipleri. Eylemin yaprlmasrna dilek ayrrhlan katan kipler.
- -e, -se, -sin'dir. Bunlarda dzel bir zatnan anlamr
Bu kiplerin ekleri -meli,
yoktur. Hepsinde -kendini pek g<istermeyen- bir gelecek zamarL ayrrtrsr
sezilir. Onun igin bu kipler zunanlara de[il; anlamlarrna gdre adlandrrl-
mrglardrr. Bu ddrt kipin anlamca ortak y<;nti DiLEK'tir.
I. Bililirme kipleri)
l) -di'li gegmig zaman kipi,
2) -mig'li gegmig zaman kipi,
3) $imdiki zaman kipi,
4) Gelecek zaman kipi,
5) Geniq zamankipi,
II. Dilek kipleri:
6) Gereklik kipi,
7) istek kipi,
8) Dilek-9art kipi,
9) Buyuru kipi.
296 DILBILGISI

284. EYLEMLERDE Ki$i TAKILARI. -- Eylemlerin gekimlerini

incelerken triigi takrlarrmn kimi kipte de$igti[i g<iriihir. Bu de[iqiklik $u
gizelgede dzetlenmiqtir:
II. ceqit ItrI. gegit IV. qetit

1. tekil -m -v$
7 tekil -n -sln
J. tekil
t. 9o$ul -k -
-ltm
2. goEul -niz -siniz -tntz
J. 9o[ul -ler -ler

Aldrklan kiqi talalanmn qegitlerine giire kipler qciyle ktimelenir:

I. geqit kigi takrlarrru alanlar ikidir: -di'li gegmi$ zaman kipi, dilek
kogul kipi.
II. geqit takr alanlar begtir: -mig'li gegmig zafnaft kipi, gimdiki zaman
kipi, gelecekzamankipi, genig zaman kipi, gerek'lik kipi'
Azer diyelelinde birinci qo$ul kigi takrsr -iz yerinde -ik kullamlmaktadrr:
Itz grirmeye, niqan taknnya gidenlerin iginde bald:g olacak krzlar
o$larun bacrlan - varsa ;<iyle derler:
Al almapagelmigik $al alma$a gelmiqift
Biz o[lan bacrsryrk Aparrnafia gelmiqik
Krzln bacrlarr goyle yarut verirler:
Al alma[a koymartk $al almala koymartk ] ,

Biz krztn bacrsryrft Aparmafa koymartk

istek kipinin birinci 9o[u1 takrsr -!irn yerine de -k kullanrlmaktadrr:
Gelin grhak da$lata (grkalrn)
Yalvarukadamlara (Yalvaralml)
Su d<ikek qadu karak (dokelim, kurallm)
Dedem gelen Yollara.
. IlI. qeqit kiqi takrlanm yaTnrz istek kipi altr.

IV. Eelit kigi takrlanw" da yalruz buyuru kipi alr.

UYART:
Bu takrlar, eylemlerin hangi kirsilere defgin oldgklalnr gd,stermeye
yeter olmakla biriikte:
Ben okudurn, siz dinlecliniz, biz onlart gegeeeliz, siz sdyleyiniz, ben
dinlerim, sen inanmtYor rnusun?..
drneklerinde oldu[u gibi kigi adrilanndan dzneler de kullanrhr.Yazrda ve
sozde diizgiinlii[e 6nem verenler, bu konuda titiz olanlar, 6zneleri ancak
pekitmek igin kullamrlar:
 EYLEMLER 297

Ben yalm kilry artadan saldtraca$tm,

Tartaca{tm Bizans ordusuna yaltn kilry.
MALAZGiRT ULULAMASI (Fazrt Hiisnii Daflarca.)
Gdnliimle aturdum da hiiziinlendim o yerde,
Sen neredesin, ey sevgili, yaz giinleri nerde?
OZLEYEN (Yahya Kemal Beyath.)

285. EYLEM qEKiM TAKILARI' kiqi adrllarrndan geliqmigtir:

1. tekil kigi takrsr -im yerinde dnceleri men : benkullanimrgtrr:
Men sanrta tutay barr rnell :

Eqyek ayur bagtm bolsa sundurtda suv. iggey men :

Eqek der bagrm (esen) olsa denizden su igerim (igece[im).
1. goEul kigi takrsr -iz yerinde <inceleri -rniz : 6zz kullanrlmrqtrr:
Biz barmasmrz : Biz \larmaytz (gitmeyiz).
(D.L.T.I. s. 492.\

-di'li gegmiq kiplerinde de I. kigi takrsr k yerinde -miz kullanilmrgtrr:

Kelen$izleyii akttmtz : seller gibi aktrk
Kentler [ize gtkttmrz : kentler iizerine grktrk
Furxan ewin ytkttmtz : put evini yrktrk.
(D.L.T.C.I. s. 343.)
2. tektl kiqi takrsi -sin yerinde, dolru illerirnizde -ser kullaruldr$r bugiin
de gdriiltir:
Hardan gehsen?: Ne soylemi$sen?:
Nerden geliyorsun? Ne sdylemigsin?
(Ahlat;)

Sen kah barca sen :

Sen artrk varrrsln (gidersin).
(D'L'T' rlr' s 234')
2. qoEul kigi takrsr -siniz yerin de -sizkullamlmrgtrr:
Ne siiylemigsiz?: ne vereceksiz? :
Ne sdylemissiniz ? ne vereceksiniz ?
(DoEu illeri.)

Dedim ne sayarsz, ne altrsu, ne satarstz?

(Ruhi xVI.)

Do[u Anadolu'da -im, -sin kigi takrlarrnm yaygm olanl -em, -sen'dir.
-ik, -siz'dir:
-izo -siniz'in de
Bilirem okuy aca{am ; y apmahsan, gdres en ; gelirik, okurs uz, s evmisik,
yqzastz,,.
 DILBILGiSI

286. EYLEMLERDE OLUMSUZLUK:

$i'r igin "gdz yaqL" derler; ona bilmem, yalntz,
Aczimin giryesidir benoe biitiin dsanm!
A$lanm, a{latamam; hissederim, siiyleyemem;
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarrm!
Oku, ,sayet sana bir hisli ytirek lazrmsa;
oku, zira onu yazdrm, iki soz yazdrmsa...
(Mehmet Akif Ersoy.)

Bu pargadaki eylemlerin:
a) BirqoEu iqin yaprldrlrnr, oldupunu bildiriyor: Olumlu'dur'
Derler, giryesidir, a{lartm, hissederim, oku, lazrmso, yazdtm, yaz'
dtmsa"..
b) Birkagr da igin yaprhnadt$rru, olmadr$rm bildiriyor: Olumsuz'dur.
Olumsuzluk eki almamrq btitiin eylemler olumlu'dur.
Geldi, okuy acak, galrymalrctntz, dinleyiniz, y az smlar...

Bunlann olumsuzlarr:
Gelmedi, okumayacak, q alrymamalrctruz, dinlemeyini z, 3; azma srnlar...
Gcirtiliiyor ki olumsuzluk kavramr eylemlere -me ekiyle katrlyor'
Bu ek:
a) Eylem tabanlannm sonlartna gelir.
b) Kahnlardan sonra, uyuma gtire -ma olur.
c) -yor takrsr gelince -me, -rna'run sonlarlndaki genig tinliiler darla$rr;
ekler -mi, -mr... olur: Gelnniyorunt, yazmtyar, sarmuyot, gdrmiiyorsunuz...
q) Tabamn son hecesinde yuvarlak iinlii varsa olumsuzluk eki'-mu,
-mfi olur: Sormuyor, gdrmiiyar...
287. GENI$ ZAMAN riprEniNOe OLUMSUZLUK. - Biittin
bir defigiklik olmaz.
eylemlerde olumsuzluk yiiziinden kip eklerinde hig
YaJmz genig zaman kiplerinde kip eki defiqir:
OLUMLU : Gelir, gelirsin, gelirsiniz, gelirim, geliriz..'
OLUMSUZ; Gelmez, gelmezsin, gelmezsiniz, gelmem, gelmeyiz...
Kip eki r'nin iigiincii, ikinci kigilerde -z'ye drindiiEti; birinci kigilerde
biisbiitiin diigtiigii goriilmektedir :
Vatan tutup bu yerlerde kaltrunaz
illeri var bizim ile benzemez'
(KaracaoEran XVrr.)

Eski gaflarila:
Geniq zaman kipinin olumsuzu, yurdun ttirlii bcilgelednde ve eski ga!
yazflannda de$igiklikler gosterir. Bunlardan birkagr :
 EYLEMLER 299

, I. Azer diyelelinde birinci tekil kiqide -r di.iqmiiyor:

Gemine minnzerem deniz derindir (binmem)
Suyundan igrnerem suyu serindir (igmem)
Siir gemin gedek Allah kerimdir.
(Halk tiirkiisii.)
II. Bugiinkii -mez rni yerinde -me mi kulianrmLgtrr:
Kaprnda bunca figan eyleriiz u),anma mtsm?
(Ali xvr.)
Gayri bana bakma mtstn?
Yanglna su d1kme misin?
Sen Tann'dan korl<ma mtstn?
Yok mu kalbinde imamn?
(KaracaoSlan XVI[.)

1II. Bugiinkii -rnezsin yerinde -rnen

Ta ezelden qalmmrgsrn kaleme
K iigiiciiksti n day anam an h elama.
(Karacaoflan XVII.)

-men, buyurma kipinin olumsuzluk eki olan -meyin yerinde de kullanrl-

mrqtrr:
Sanman bizi kim gire-i engtrr ile mestiz
Biz ehl-i harabattamz mest-i elestiz.
(Ruhi XVI.)

IV. Bugiinkii -mem yerinde:

I) -menem:
Halim gor pirirn bakma fi'lime
Drinmenem ikrardan iizseler beni.
Geribi xv[)
Bir dahaigrnenem bade
Srrnmr verntenem yade.
(Emrah XIX.)

2) -mezemz
Hoblarrn ti$-i cefasrndan yiiziim diindilrmezem.
(Mihri XV.)

Neden ta b<iyle dilkegtir o gisfi bilmezem yoksa.

(l{edim XVI[.)
3) -men:
Esir-i ddm-r aqkm olah senden vefa gdrneen
Seni her kanda gdrsem ehl-i derde aSina gdrmen
 DILBiLGiSI

Vefa vii aginahk resmini senden teva gt)rnten

Goziim canlm efenciim sevdifim devletlii sultamni.
(Fuzuli XVI.)

V. Bugiinkti -meyiz yerinde -mezizz

Baq e{n'teziz edaniye diinl'a-y1 dfin igin
Allah'adrr tevekkiiltirni.lz itimadrmrz.
(Baki XVI.)

Etn'teziz her quleS'e pervaz-\ kiistahane biz'

(Nledim XVI[.)

vurgusu. olurnsuzluk eki ,me, biltiin kiplerde vurguyu gekmez;

-
yalntzgeniq zaman kipiirde -me vurguludur (bkz' n' 65 l7-a)'

2BS. BiLE$ir Zatua.ul.l EYLEMLER'DE OLUMSUZLUK:

I.Olumsuzluk eki -me temel eylernin tabanrna (kip eklerinden tince)
gelmektedir. Ornekler:
a) Gdrmey e cekt i, okutnxwya r du, anlatamatnt Slar dt, y azdff ilmamaltyfu '..
b) G e ff tl m a s ay mt q, gtil diir m ey e c e kmi S.'.
Imi y o r n'tu q, y at

c) Dinlencediyse, glizelleEmiyorsa, yadtgamamtssa, incelemeyecekseniz.'.

Olumsuzluk eki - anlam ayutrsryla - ekeylemde olur (bkz.
II. n' 359).
Yukarrdaki tirneklerin bu bigimdeki olurrsuzluklarr:
a) Gdrecek clefiitdi, ol';wtuyor, de{ildi, anlatmry de{illerdi"'
b) Geliyor de{ilm$, giildiirecek de{ilmiS...
c) Yargrlanmry de{ilse, inceleyecek de{ilseniz...
III.Hern temel eylern hem de ekeylem olurnsuz olabilir. Bu katmerli
olurnsuz bilegik zamanh eylemlerin anlarnlarr olumiu olur (bkz. n' 359-II):
a) G drmeyecek de{ilmis (gorecekmig}, okutmuyor de{ildi (okutuyordu)...
b) cahgrntyor de{iliz (gahgryoruz), gdndermeyecek de{ilmiq (gdndere'
cekmiq).....
c) Yargrlsnnxamr$ de{ils, (yargrlanmrgsa), incelemtyecek de{ilseniz
(inceleyecekseniz)...
UYARI. -_ Bu cirnekler, ttimceye ses giizelli$i katmak gibi, s<izii bir
krvrtmla bezeyerek ga[ngrma yol agrnak gibi tiirlii etmenlerle anlatrma bir
deler kazandrma istefiyle kullamq alamna grkar. Kimi kez scze bir sanlyl,
bii savr yadsrmak ayrrtrsr sindirir: Biz galryrntyor de{iliz (siz bizim Eahq-
madrfrmrn sanlyor ya da ileri siirtiyorsunuz; aysa biz qahqryoruz.) anlamrna
da gelir.
NOT. .- Olurnsuzluk eki -me'nin kiplerde yeri belli oldulu igin olum-
suzluk bigiminin gekim gizelgesinde gdsterilmesi gerekli sayrlmadr.
 EYLEMLER 301

- EYLEMiN YAPISI
289. EYLEMLERDE YAPI. Adlar ve srfatlar gibi, eylernler de
yapilanna gcire iige aynlrr:
-
1) Yalrnq (basit, kcik, asrl) eylenler (bkz. n' 29A);
." 2) Tiiremiq eylemler (bkz. n" 291);
3) Bilesik eylernler (bkz. n' 307-, 308).
290. YLLINQ EYLEMLER. Ashnda eylem olan; ba.gka bir s<iz-
-
ciikten tiiremernig, bile,smemig bulunanlardr :

U{raq, clidin. d.iiStin, ara, bul, kog, attl, ba{tl;

Durmak zamanr gegti, galrymak zamantdt:
(Tevfik Fikret.)

Gel, gdrmek, oku, aldtm, yazocaksut, islemiyorum, kalunlar...

Bir eylemin yahng olup olmark$ goyle rlenenir: Sonundaki ekler, takr-
attltr1' geriye kalan krsrn, bagka bir
lar (eylemlik, kip, kiqi ekleri, takrlarr)
sdzci.ikten ekle tiirememig ve bilegme yoluyla var olmam"rgsa kiikttir; yani
asd eylerndir.
Asrl eylemler hece bakrmrndan gciyledir:
a) Bir heceliler:
At-mak, al-dtlar, korkmaymtz, gr)rmiisler. dur, kag, gel, gil...
b) iki heceliler:
Oku, iqit, ara-mak, kavra-dt, dilSiln-milyor, iste-migler..,
gdrelim
291. TUREMI$ EYLEMLER. -- Bunlarrn nasrl tiirediklerini
(bkz. n' 292 vs.):
ig-le-mek, do{r u-l-du, us-lan-mry, mo r-ar-tnak, ttk-r- da-&...
Bu d,rnekler adlardan, sfatlardan, yansrmalardan geqitli el;lerle ttiremig-
tk.
 EVLEM TURETEN
EKLER
292. -re EKiYLE TUREMI$ EYLEMLER:
L ig-lemek, baE-ladt, taslamts, givilemek, ateSlemek, dislemek, ren-
deliyor, avlamalc, islesinler, yullaytntz, karSilayaltrn, dilrtilgledi...
II. Temiz-lemek, kara-\afu, incelemis krklamak, iigledik, gerilemek,
ilerledik, ihtiyarltyaruz, agtklayaltm...
III. Giir-lemek, in-ledi, gatlryor, patlannq, hoplasm, zrylann...
IV. a) Durak-la-, konakla-, kiirekle-, kogaklama, savsakiadt...
b) Gd*la-, mtnctkla-, didikle-, trttklryor...
Y. Qocu{u sarmalamak, kedi trmalamtg..
Tiireyigi. -le eki qok iglektir. Anlam gerektirirse biiti.in adlara, sfat-
-
larao iinlemlere ve yansrmalara gelerek onlarr eylemleqtirir.
-le eki uyuma gcire deligerek -la da olur.
Anlanar.
- -le ekiyle:
I. Adlardan tiiremig eylernlerin golu gegiSlidir (bkz. n' 333). Bun-
larrn iginde gegiqsiz olanlar da var (bkz. n' 334): BaSlamak, atlatnak.,.
IL Srfatlardan tiireyenlerin gofiu geqillidir.
III. Yansrmalardan tiireyenler gegigsizdir.
IV. a) -ek'le tiiremig ad soylu stizciiklerden (bkz. n" 221) yaprlmrqlar-
drr. Bunlara benzeyen ve ikinci heceleri -ek olan sdylerden tiiremiqler de
var : Pineklemek, tartaklamak...
b) -ik'li d,rneklerin qo$u ;ransrmalar ve benzeri gcivdelerdir (bkz. n"
213). Bunlarabenzeyen ve ikinci heceleri -ik olan sciylerden tiiremigler de
var : Uyulclamrq, aytklastn...
Mehtabr siiriikledik sularda.
(Yahya Kemal Beyath.)

V. Eylemden -me ile tiiremiq ad, -le alatak yeniden eylem olmugtur:
Sarmalamak...
NOT. Kokuo srzl' yumurta... gibi birkaq scizliik, -le ekini ahnca
-
sonlarrndaki tinltiler diigiiyor (bkz. n' 4l'tl !4):
 EYLFMLER

...Biz Nevres ile daha koklagmadtic ki...

-
_- Ollum, sevdanrn eo tath, gairane zamanl igte doya doya koklag-
madan ewelki mevsimidir
BiLLUR KALp (Htiseyin Rahmi Giirpmar.)
iEim stzltyol'... Tavuklar bugiin de yunturtlamts...
Bunlardan bagka:
Beklemek, anlamak, dinlemek, gizlemek, bellemek, saklamak, sdyle,
yuvarla...
Geqen giin Atattirk'iin Ankara'ya ayak bastrlrmn otuz beqinct
"t 1il;rT1:rl:-!il!;
Bu satrrlarda italik harflerle dizilenler incelenmeye de[er. Dilimizde
bunlar gibi bir hayli s<izciik var. Bunlarn da -le yaprh, yani tiiremig oldu[u
agrktrr. Bu srizctiklerin kdkleri bugiin birer ad ve srfat olarak kullarulmryor,
diye bunlan yalmg saymak yerinde olmaz; giinkii bugiin kullamlmayan
bu kciklerin hepsine de eski yaztntmrzd,a ya cla bcilge a$rzlannda, diyelek-
lerde rastlanrr. Birkaqr:
Bek : ncibetgi (Tarama Scizltigii.l, avcr kuliibesi (Derleme Srizliilii).
An : beyrn, fikir, zekd, zihin (Kamusu Tiirki).
Din : 1) siik0n, siikfinet (T. S<izliigii). Dinmek bundandrr.
2) Bagkalanmn gizli konugmasr:
Dra dinledi <illence gezdi'
(Derle Korkut.)
. Din dinleyen kendi ayrbrnr igitir.
(Atararsiizii.)

Dinletnek eylemi de bu kciktendir.

Giz : esrar (Lehgei Osmani, TuMet iz Zetryye).
Bel : zdhirlik, agikdrhk, bedahet (Lehgei Osmani).
Sak - miiteyakkr.z, ihtiyatkdr, mi.itenebbih (T. S<tzliiEii).
Si,y : sozt frkra (T. Sdzliigil).
'Xut-.: uEur,... saadet (Divanii L0gat it Ttirk).
Yuvar: kanda olan : Al yuvar
Bu kcjklerin kimilerinden -li, -ci ekleriyle tiiremig srfatlar da var;
Gizli, belli, sakh, bekgi, kutlu...
293. -len EKIYLE TUREMI$ EYLEMLER:
I. Ev-lenmek, kir-lenmiS, sinir-leniyor, seslendim, t)fkelenmig, iglenmesin.
Mert dayanw narnert kagar
Meydan gtimbiir giimbiirlenir.
(Kiiro!lu.)
30,1 DILBILGISl

Biitiin salonun iizerinde bir 6liim havaw dalgalanmtqtt.

EFRUZ BEY (Omer SeYfettin.)

II. Bag-la-rtnak, ateS-le-tdi, inceJe'niyor, kara'la'nmrg.-.

(Tevfik Fikret.)

Tiireyigi:
I. Birincidrnekler clo[rudan do$ruya -len ekiyle tiiremi$tir; bunlann
-le ekiyle iiiremigleri yoktur ya da geligmemigtir, demek gelekiyor.
II. -le'den sonra n eki de gelmigtir. -n edilgenlik ve dtiniigliililk ekidir
(bkz. n" 345,349).
Anlamt:
I. -len ile tiiremiglerde gegigsizlik anlamt vardrr.
II. -le ekiyle tiiredikten sonra -n alanlarda en belirgin anlam edilgen-
liktir.
NOT. Birinci <irneklerin h.emen hepsinde bir eciilgenlik, bir d6nii9-
-
liiliik ayutrsr bulundulu gri,z dniine aLmnca ek le f n de sayrlabilir.
2g4..ICS EKiYLE TUREMI$ EYTNULER:
I. Sdz-leSmek, dert-leqmek, sert'leqti, katilaSmtE, baskalaqtyorlar,
birleSmek, Avrupaltlaqmak, yerleStiler, giizelleSiyor, giiqleqmez"'
lI. Tayla-gmak, pay-la-Stilar, kugak-la-Sttk, ii9-le'Emelc, karqtla'qtk "'
I ureyr$l:
Birinci ornekler dolrudan dolruya -teg ekiyle tiiremiqtir; bunlann
I.
-le ekiyle tiiremigleri genel dilde kullarulmryor.
Il. -le'den sonra gelen q iqtellik ekidir (bkz. n' 353).
Anlamr. -leg ya da -le-q'le ttirernig biitiin eylemlerde iqtellik ayrrtrsr
vardrr (bkz. -
n' 353). Onun igin ek -le * I de sayrlabilir.
295. -(e)l EKIYLE TuREMi$ EYLEMLER:
l. Diiz-elmek, boS'al&, azalr, sa{almrS, daralmaz, ydneltlik.'.
(Retat Nuri Giintekin.)

Neticeden korkmugtu, ara srra sertelntede galtqryordu.

...bu artnmrg havayr birlikte solurduk' Gencelirdi. Yaqama gucij 7o[abdr.
TEDiRciNiN BIRI (Sunullah Ansoy.)

Il. inceJmek, krca-ldt, e{rilir, durulmuq, do{rulmaz, sivrilmig...

TIl. Yilksetmek, dal&, kiigiilmilyor, algalty or, eksildi, s eyre ImiS. "
eki iglekgedir. Birgok sfatlara geliyor. Gelisi qoyledir:
Tiireyigi.
- -(e)lbiten tabanlara -el, -al geliyor.
I. Unsiizlerle
 EYLEMLER

II. Unltrlerle biten tabanlarda e dtiqi.iyor, -I geliyor.

III. iki heceli sfatlann sonlannda k varsa dtigiiyor.
Karqrda hisar gibi Nigde yiikseliyardu"
(Falih Rrfkr Atay.)

Son yrllard a ydn adndan da bu ekle tiiremig eylern kullanilmahtadrr:

ytinelmek.
Anlamr. Bu eylernlerin hepsi de gegiqsizdir.
-
i{OT. Anlam ayrrtrstyla hem -[e (bkz. n' 262),hem-elalaruk eylem-
-
Iegen srfatlar \/ar:
htce - incelemek, incelm ek; diiz- diizlemek, diizelmek; clo{ru -do[ru-
lamak, dofrulmak; duru - durularoak, durulmak...
-le ile tiiremiq olanlarrn geqitli; -(e}ile tiiremiglerinde gegiqsiz eylem
olduklarr gdzden kagmryor (bkz. n" 333, 334).
296. -er EK1YLE TUREMi$ EYLEMLER;
T. Mor-armck, boz-armtq, a{any.or, gd{erdi, dnermek, evetmek, basar-
dtlar, tozarmak, suvarmak, otarmak (otlatmak), gozleri belerdi...
il. Ktztl-ktzarmak, sarrscrarmak, kars-kararmry, Stesil-ye,serdi...
Tiireyiqi. -_ -er eki az iglektir. Ornekler g<iyle tiiremi;tir:
I. <irneklerde ek, bir heceli sdzciiklere gelmigtir.
il. iki heceli sdzciiklerde, -er eki gelince ikinci sesli harfle sonrasl
diigiiyor : Ktzil-ktzarmak, sarrsararmsk...
Tam otlann sarcrdtft zamandr.
Yere yiiziikoyun uzanryorum.
(Behget Necatigil.)

NOT. Su'dan suvarmak tiiremiqtir. Bu, su'yun eski s<iyleniqine uy-

gundur. -
Anlamr. Bu ekle tiiremig eylemlerin:
-
a) Adlardan olanlart geqigli;
b) Srfattan olanlan gegigsizdir.

297. .(i)I EKiYLE TUREMI$ EYLEMLER:

I. Bd{iirmek, baftr-; aknr-, dksilr-, hapsr-, ttksr-...
il. Bel-irmek', deli-rmek, iif-tirmek, 7a{-rfu...
Tiireyigi. Ek az iglektir. Daha gok, trir heceli yansrmalara ve sfatlara
-
gelmektedir. Sesli ile biten tabanlarda -i diiger.

1) Bel : ZAhir, aqik6r. (Lehge Osmani.)

 DiLBiLGiSi

298. -inge EKiYLE TuREMi$ EYLEMLER:

L Az'rga-mak, yad-wga-mak...
IL Esirgemek.:.
NOT. -- Eylem tabanlartna gelen gegiqlilik eki iqin n" 338'e bakrnrz.
299. -de EKfYLE TUREMi$ EYLEMT.ER:
I. Giir-iil-demek, qw-i-damak, ftsildamak, wzildantak, parildamak,..
II. Ttk -ff - damok, t ak- wdamak, -fiktrdamak, t tngt damak, s akr damak...
Tiireyigi. -de eki irslekqedir. *il, -ir hecelerinden birisiyle vzaylpkuvvet-
lenmig
-
yansrmalarla yallslma de$erli sozciiklerin (bkz. n' 234.235) sonuna
gelir.
Anlarnr. -de ekiyle tiirernigler, kckierindeki sesin oi6unu anlatan
geg$siz eylemdir.
-
IIT. Al-da-/,/tak (al : hile etmek, aldatmak):
Omriim beni sen atrdadm ah nideyim cimri,im seni.
xrlr - xlv')
Gelip bir derdmendi otaoy,rpmekretrne .r;;:Emre
Dilersen ddem oldilr, yara kes, kan ig, ciper-h0r ot.,*.u,*
xvrrr.)
Yeltentek (tepvik etmek, tahrik etmek; kogturmak):
Ugmak ugma[rm dedi$in miiminleri ),eltedi*in
Bir ev ile birkaq huri hevesim yok kogma$ iqin.
(Yunus Emre XIII - XIV.)
Ba{damak: Girregte sarniaya almak:
Bu gez Beyrek ktzm ince beline girdi ba{dadr
Arhasr tizerine yere urdr.
(Derte Korkut,)

Orneklerin tiireyiglerinde tjzellik vardr.

T'iirayigi ve anlamr. Bu az iglek ekle tiiremi;lerin hepsi gegiglidir.
-
300. -kir EKIYLE tt-lnEuig EYLEMLER:
Fry-ktrntak, genc-kirdi, hryktrryur, haykrmts, piiskiirdti, tiikiirntek,
stimkiirmek...
Tiireyigi. yanslma de[erli .stizciiklerin sonuna gelir
- Yansrmalarla,
(bkz. n' 234,235). Uyuma gcire de$igerek -kir, -kJr, -kur, -kiir olut.
Anlamr. Bu ekle tiiremig eylemlerin hemen hepsi Ce geqigsizdir.
-
Hepsinde de drga bogantg ayrrtrsr var.
 EYLEMLER 307

30r. -ere EK1YLE TUREMI$ EYLEMLER:

ES-elernek, gag-alamak, silk-elemek, durala&, ltelemek, gekelemek,
kovala&, ovaltyor, tepelemig, serpelemek,..
Bacaklarr kanryordu. Kan srzan yerlere toprak ekeledi,
1NCB Mevfeo (Yagar Kemal.)

Tiireyigi. -ele eki bir heceli eylem kriklerine gelerek uyuma gdre de$-
sir; -ele, -a.la
-
olur.
Anlamr. -- -ele eki, k0kteki eyleme siireklilik, yineleme ayrrtrsr katar
gibidir,
Bunlara YINELEMELI, eylemler denebilir.
302, -se, -(i)rnseo -si... EKIYLE TUREMI$ EyLEMLER:
I. Su-samak, milhim-semek, garipsedi, umursamaz...
U. Ben-imsemek, az-tmsadt, go{umsar, giililmsedi, kiigiimsiiyor, kd-
tiimseme, iyimser.,,
Gdk hale mavi giililmser
Yeqil dallar arasrndan. -
(Cahtt Srtkr Tarancr.)

III. Yi.ik siinmek, gid sinmek, gi{ simek (T ar ama Siizliifii), tik sinmek...
IY. Duraksamalc, kantl.csamak...
Tiireyiqi. :- -s€ eki iglekgedir. Aci, srfat, adil, eylem kdklerinden kimisi-
nin sonuna tiirlii bigimleriyle gelmektedir, Ornekler urasryla gd,yle incelenir:
I. <jrneklerde adlarn, srfatlann sonlanna -se gelniqtir. Sdzciiklerin
birkagr yabancr dillerden gelmedir.
II. -se ekinden dnce -im hecesi var:'imse: Ben-imsemek...
III. -se ekinden cince -irn hecesi var: - Ben-imsemek,..
IV. -ik'le tiiremig eylem tabanlanna -se gelmigtir (bkz. n" 306)
Anlamr.
- -se...Baghca
lamlan da gegitlidir.
eidyle tiiremig eylemlerin, kcjkleri ve ekleri gibi, an-
gu anlamlara geldikleri gdriiliir:
l) istemek, istekli olmak:
Suiadun gayet hararetten kafi
Sundular bir cqm dolusu qerbeti.
MEWIT (Siileyman eelebt XV.)

Anadolu aprzlatnda, bu anlamda birkag eylem daha var:

Bo{asrmct>> (inek boSa istemek),
Ba{rasrnak (digi deve erkegini istemek),
Aygrsamak (krsrak aygu istemek)...
 DiLBiLGISI

Divanii Lfrgat-it-Tiirk'te -se ekiyle ttremig yirmi beg eylem srralandr[r

gibi bir de genig bir kural vardir. isteme ve isteklenme anlamrnt kapsayan bu
eylemlerden birkag drnek:
Apsemek, igsemek -: 6pmeyi, igmeyi isternek.
Alsedi (iilmek istedi).
Ol ok atsadt : O, ok atmak istedi.
Ol aru ursadt -: O, onu vurmak istedi.
Ql at alsadt -- O, at almak istedi.
(Cilt 1. s. 275-282.)

-se eki, eylem ktiklerine geldifi gibi, kural bciliimiinde adlara gelcisi
de gdsteriknektedir:
Er etsediAdam et yemek istedi.
-
Er evsedi: Adam evini iizledi.
Bunlar -se'nin igleklik kazanabilece$ini giisiermektedir.
2) Oyle sayrnak, <!yle gdrmek:
kliihirnsemek : miihim saymak, garipsemek: garip saymak, kendini
kimsesiz gtirmek, golwnsamak : gok gdrmek, kiigiimsemek :
ktiqiik gtirmek, yilksiinmek: bir ;eyi kendine yiik saymak.'.
Bu anlam dzelli[inden yararlanilarak: iyi, k\tii kara sifatlalndan
tiireyen scizctkler, son ydlafda srk sik kullamlmaktadr: tyin'tser, ki)tiimset,
karamsar,,,
Ytktct tenkitleri yantnda, dairna yaprct, iyimser ve sqrsilmaz bir savaqkan
ruhu vardt.
(Falth Rrfkr AtaY.)

3) Tiirlii anlamlara gelenler dc var:

(Jmursamak: umur edinmek, iinem vetmek; gilli.imserzxsk - gilet
gibi oln,ak.
4) iki anlamda olan da var:
Benimsernek: 1) Kendisine mal etmek, etmeyi isternek. 2) Bir nes-
neyi kendi mah saymak...
303. -re EKIYLE runEn{ig EYLEMLER:
Gevremek, arslan kilkrer, at akrar, titredi, sr7ramtg, i{renmig.'.
Tiineyigi ve anlannt. Kimi yanstmalar ve yanslma benzeri kiiklerle
kiik delerli stiyler bu
-
ekle bigirnlenmiglerdir. Hemen hepsi de geqigsizdir.
304. -e EKiYLE runennlS EYLEMLER:
Tiin-emek, kan-amak, ya;'amu1, gdz'emek, diS-entek, (de[irmen
taS4 testere gibi nesnelere dig agmak; ad-adr, bog'amry , tiir-emek,
 EYLEMLER

kap-amak, oyn-amak, (otun'dan), b enz-emek (beniz'den), ut-anmak,

uz-amak,,,
(Mehmet Akif Ersoy.)

Tiireyiqi. -* -e eki iglekgedir:

I. a) Daha gok bir heceli adlann sonlarrna getnektedir.
b) Ikinci heceleriqde dar iinlii bulunan adlara bu ek gelince dar iin-
liiler dtiger:
Oyvn-ayn-amak, be niz-benz-emek...
c) ttk-a-mak (eylem k<jki.inden tiiremigtir).
9) -e ile biten iki heceli eylemlerden drnekler:
Kilremek, kapa-, tara-, dola-, ula, bula-,
II. Eylem kciklerine gebr: kag-amqk...
Anlaml. -e ekiyle tiiremig eylemlerden gegiqsiz olanlar golunlukta-
drr.
-
305. -i EKIYLE TUREMI$ EYLEMLER:
Kaztmak, siiriimek...
Tiireyigi. -_ Bir heceli eylem kdklerine gelmektedir.
Anlamr.
- Koke hafifleme ve stirme sezgisi katmrg gibidir. Koklerle tii-
revlerin karqrlagtrnlrnadr bunu gcisteriyor: Kqzmqk - kanmak, siirmek - siirii-
mek.

306. -ik EKIYLE TUREMI$ EYLEMTJR:

Bir-ikmek, actkmak, geci kmek, gd ziikmek, dolukmak...
...daha karntn actkmamts. Agtlcsa yersin.
E$KIYA iNiNnn (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

...Gtizleri doluktu: clolu dolu oldu.

TIRPAN (Faklr Baykurt.)
Tiireyigi. .- -ik eki az iglektir. Birkag sfata ve ada gelmigtir.
Anlamr. Hepsi de gegiqsizdir.
-
 BiI,E$IK EYLEMLER
307. BiLE$ir nvtuvt:
I. Iyiler bagkalanna yardtm ederler. Bunlart gdlince herkes mernnun
olur.
II. Atatiirk devrimlerinin ana hedefi, bu milleti htirriyete varmaktan
altkoyan engelleri ortadan kaldrrmaktr
(Falih Rrfkr Atay.)

italik harflerle dizilen scizciikler eylemdir ve ikiger sozciikten bilegmig-

tir.
iti ya da daha gok sdzciikten bilegmig eylemlerimiz pek goktur. Bunlar
yaprhglanna; kurala ba$lamp ballanmadrklanna gdre ikiye aynltr:
1) Kuralh bilegik eylemler (bkz. n" 308, 309);
2) Anlamca kaynagmrg bilegik eylemler (bkz. n" 329);
3) Deyim biEiminde dbekle$mig eylemler (eylem dbekleri) (bkz n" 32I-
w.).
308. KURALLA YAPILAN BiL-E$iK EYLEMLER de iki tiirliidiir:
1) Ozel bilepik eylemler (bkz. n" 309):
2) Yardrmcr eylemlerle yaprlmrg bilepikler (bkz. n " 322 vb.)'
309. 6ZEL BILE$IK EYLEMLER. Eylem tabanlarmdanbigimce
bileqmig ve anlamca kaynaqmrq olan sdzctiklerdir.
-
Ozel bilegik eylemler beg tiirliidiir:
1) Yeterlik eylemi (bkz. n' 310, 311);
\ Tezllk eylemi (bkz. n" 3I2,313);
3) Siirerlik eylemi (bkz. n" 314);
4) Isteklenme eylemi (bkz. n" 315);
5) Yaklagma eylemi (bkz. n" 316).
310. YETERLIK EYLEMI:
Ehliyetli ve miitevazr olmak giig delildir;gtigliik hem ehliyetsiz, hem
miitevazr olabilmektedir'
(cenap gebabetttn)
 EYLEMLER 3r1

Ali, Horoz'la arkadaqmm gabucak savugtuklarrnt gtirdiikten sonra

giigliikle yerinden kalkabildi.
(Orhan Hangerliollu.)

Trene yetigebilcliniz mi? Orhan da gelebildi mi? Okitabr okuyabildi-

niz mi I Bunu sdyleyebilmek iqin iyice incelemek zorundayrz.
Yapthgr" .* italik harflerle dizilen sd,zciikler gdyle bilegmigtir:
a) Eylem tabanlarna birer genig diiz iinlii (e a) ile birlikte bilmek ey.
lemi gelmigtir.
b) Unlii harflerle biten tabanlarda kaynagtrrma harfi y'dir.
Bekle - bekleyebilmelc, anla - anlayabilmek,..
Anlamr. *- Bu biriegmede bilmek eylemi kendi sdzliik anlammdan biis-
biitiin srynlarak bilegti[i gdvdeye :
1) Giicii yeterlik, bagarma... anlamr katar:
Orhan bu masayt kal&rabilir ( : kaldrrmaya giicii yeter).
Beg yaqtndadry; gazete okuyabiliyor ( : okumayr baganyor).

2) Temel eyleme olasrhk ayrtrsr katar:

...Biitiin bu kopullardan daha acrkk ve daha korkurg oLnak izere,
yurdunda, ig baqrnda bulunanlar aymazhk ve sapkrnhk iginde
olabilirler'
soYLEV (Atariirk.)
3) Genig zaman kipinin sorulu bigirni ses tonuyla - izin verir misiniz
anlamh- pek ince bir dilek <izelli$ tagrr:
Odaruza girebilir miyim?
311. YETERLIK EYLEMINiN oLUMSUZLUGU.
- Eylemlikleri
kullamlan biitiin eylemlerde 1 olumsuzluk eki -me'dir. Her eylem bu ekle
olumsuzlagtr. Bu genel kurula uygun olarak yeterlik eylemlerinde de olumsuz-
luk eki -me'dir. Yalntz yeterlik eyleminin olumsuzlagmasrda rizellik var-
drr:
I. Yeterlik eyleminin olumsuzunda -me g<ivdeyi kuran eylemlerden birin-
cisine eklenen e, a'dan sonra gelir; "bil" kdkii bizim diyelelimizde kullaml-
mazi
Gi)rebildi - gdremedi, yazabilecek - yazarnayacak, okuyabilmis - oku-
yamamry,..
Biyi ecdadtma saldrdt mt, hatta bofartm.
ki?
- Bo{amazstn
Hig olmazsa yammdan kolanm.
(Mehmet Akif Ersoy.)

1) Dilimizdeki mastarlardan yalmz bir tanesi kullamlmaz: Ekeylemin eylemliEi sayrlan imek-
312 DILBTLGISI

Yeterlik eyleminin olumsuzluiunda bil kullanrlmaz; fakat stizcilkleri

birlegtirmeye yarayan geniq iinlii ( e a) gdvdede kalrr. Olumsuz govdelerde
-me'den iince gdriilen bu e, a hem bigimce bilegiklili, hem de anlamdaki
yeterlik kavramrm gdstermeye yarar. Yahng eylerr,lerin olumsuzlanndan
yeterlik eylemlerinin olumsuzlann ayrmaya yarayan' da bu e , a'dlr'
Girme z - gireme z, sindirme z- sin dir eme z, ttkum ay acak' okuy amay ac ak
aQmryor - aQarnryor.
bir millete di.igman giremez;
Girmeden tefrika
Toplu vwdukga yiirekler onu top sindiremez.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Eski gaElarda, bugiin de 6biir diyeleklerde -bil pargasr diigmemektedir:

Azt sahlama{t bacaramayan gohu da sahlayabilmez.
(Azerbaycan atasiizil.)

Bir kamEm var vurabilmirem yrlan). (:

Kanafu var ugabilmez. Kuruda da kagabilmez (: balft).
. (Azerbaycan bilmecelerinden.)

II. Yeterik eylemleriode g<ivdeyi kuranlardan birinci eylemler de olum-

suzlaqr. Bu iki tiirlii olumsuzlagma arasrnda ayrrtr vardrr:
Girebilir gidebilir agabilir yazabilir.... Olumsuzlan:
l. Giremez gidemez apamdz yazamaz..,
2. Girmeyebilir gitmeyebilir agmayabilir yazmayabilir....
1. <irneklerde birinci eylemi yapmaya giicii yetmeyig;
2. drneklerde birinci eylemi yapmamak olasrhfr ayrtlsl vardrr.
Bel ba$ladllrn tepelerden
Gtdin do{mayabilir bir daha.
(Cahit Sfkt Tarancr.)

AqaErdaki <irnekte yeterlik anlamr katmerlegmigtir: Hem giicii

III.
yetmezlik hem de yapmamak olasrhlr birlegiyor:
lngiliz adalan halh kadar ileri demokrasiyi geryeklegtiremeyebiliriz.
Ama bizzat kendimizden de geri kalmamrz icin sebep var mtdr ?
(Falih Rrfkr Atay.)
,
Yazthpr. -ebihnek yaprh bilegikler bitiqik yaz:irtt.
-
312. TEZIIKEYLEMI:
I. Geg kalmam, geliveririm. Daha gok gecikmeyiniz, yazweriniz...
It. Uztittir diye sdyleyivermekten gekindim. Gengsiniz; yorulmadan
pazara gidip geliv er ir siniz.
Yaprhgr. ltatit harflerle dizilmig orneklerde:
-
 EYLEMLER 313

I.Eylem tabanlarma - uyanna, gdre - bir dar iinlti (i, r, u, ii) ile birlikte
vermek gelmigtir.
Itr. Unliilerte biten tabanlarda kayna$t1rmayl y sa$lar:
Dinle-yiverdim, atlaywer. Hemen gidip olayrn igyiiziinii anlaywer.
Anlamr. Ornekler numara slraslna gore incelenecek:
-
I. Bu bilegmede vermek eylemi kendi scizliik anlamrndan srynlarak,
bileqik gcivdeye tezlik, gabukluk, apansrzkk anlamr katmrptrr:
Geliveririm : gabuk gelirim, yazweriniz : gabuk yaztwz, koSuverdi
hernen kogtu.,.
iste Surada Suractkta... Arade cam olmasa elini uzatwerecek, ona do-
kunuverecekti.
(Peyami Safa.)

Ertu{rul oluntca harbe meclup

Galip oluverdi ciind-i rnaElup...( : hemen galip oldu).
Mualltm Naci.)

II. <irneklerde bu (tezl*) anlamr biraz gevgemig, yerine tinemsizlik,

geligigiizellik, savsama ayrttsr gelmiqtir:
Sdyleyi,termek (hemen sdylemek) anlamma geldili gibi (giiylece sdylemek)
anlamma da gelir:
Bir de gu iirneklere bakahm:
Adapazarr treni kagta gelir? Yann 6{reniver,
- (Refik Halit Karay.)

.,.Derken Tilrklerin Asya'daki Sarap sehri olan Fergana'dan tutturur,

ilk Sdlenlere geger, peder-qahi aileden.asr-r hazra kadar uzaruverirdl.
(Yahya Kemal Beyath.)

III. Buyuru kiplerinde dileyig ayrtrsr sezilir:

Sana bin kerre dedim ko;ma, yavag git yatamaz!
Haydi kalk allama, sdz dinlesen olmaz mt bfuaz?
Silkiver iistiinii Ahmet bakwer allamasrn.
(Mehmet Aklf Ersoy.)

dizelerindeki tezlik eylemleri bu anlama daha gok uymaktadrr.

Yazrhgr. -ivermek yaprh bileqik eylemler bitipik yazrhr.
-
Iv. TEzLiK EYLEMINiN PEKI$MESI. - Bilelik gdvdenin biles-
tirme iinliisiinii alan birinci bdliimii yinelenmekle tezlik anlamr pekigir:
KoS Diiril, koS da drtii drtilver. Tuh! $lanacak bulgur.
TIRPAN (Fakir Baykurt.)
 DILBILGISI

...iizliiyoruz ; geli geliverhdz...

NOT. veren bir bileqik eylemimiz daha var:
- Tezlik anlamr
Qkagelmek - BeklenmediSi bir zamanda gelmek, gelivermek.
313, TEZLIT BYTNULERiNDE OLUMSUZLUK :
I. Kapryt agwermedi, gelivermezse ne yapanz? GidivermemiE..,
lL Kapryt agmaywerdi, gelmeyiverirse ne yaparz? Gitmeyivermig",
Yaprlryr. * Yukandaki drneklerde:
I. Olumsuzluk eki -me, bilegik tabantn sonuna gelmiqtir.
II. Olumsuzluk eki -me, birinci eylemin sonuna gebnigtir.
Anlamr. Bu iki qetit olumsuzlaqmada anlam ayrtrst var:
-
I. drneklerde tezlik anlamr aqrktr.
II. orneklerde ise dnemsizlik, 6nem vermeyig. ayrrtrsr seziliyor.
Bir aksam uYudu;
Uyanmaywerdi.
Al&lar gt)tiitdiiler.
(Orhan Veli KanrkJ

314. SURERL1K EYLEMLERi:

I. Ugalr kagrnnca arkasrndan bakakal&. Yorgundum; uyuyakalmtgm,
$asakalmak, yazadurmak, bekleyedursun...
(Falih Rrfkr Atay.)

insanlar hiirriyetlerini, rahatiarlnt ve emniyetlerini arcyagelmiElerdir.

Tanzimattan befi siiregelen gericiler ve ilericiler kavgasmt ilericilerin
zaferiyle tamlayarak...
...oyrmuna uy agelmislerdi.
(Falih Rrflo Atay.)

Agkrn odu ci$erimi yakageldi yakagider.

Garip bagrm bu sevdayr gekegeldi gekegider.
(Yunus Emre Xffi-XW.)

O lagelen dilzensizlikler.
hllardan beri okunagelen kitaplar..,
$ehrin en gilzel yerinde baslanan otel, iskelet olarak kalakalmrqtlr.
(Falih Rtfkt AtaY.)

Kadmlar derin derin birbirinin yiizilne bakrgakaldilar.

CADI (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
Bedihe ile Kadir gagrrakaldrlar.
BILLUR KALP (Hiisevtn Rahnt Giirprnar.)
 EYLEMLER JIJ

Tepeden kuyru{u dikmis ine dursun dqnalar.

(Mehmet Akif Ersoy.)

Yapll6r. -_ Eylen tabanlarma birer genig diiz sesli (e, a) ile birlikte
uyaflna gdre - kalmak, gelmek, durmak,..eylemlerindenbirisieklenrnektedir.
Birinci taban ilnlii ile bitiyorsa kaynagtrrma harfi y olur.
Anlamr. _- Bu bilegmelerde kalmak, gelmek, durmak... eylemleri sozliik
anlamlanndan srynlarak bileqtikleri govdeye siirerlik anlamr katar:
Okunagelenkitaplar: uZurl yrllardan beri okunrnakta olan kitaplar...
Uyuyakalmtg : uyumasl uzamlg, siirmiig. Bakadur : Bakrnakta
devam et. Arayagelmis - aramakta yrllarca devam etrniq.
NOT. bilegen kirni sdzciiklerde tezlik anlamr da belir-
- -egelmek'le
rnektedir: Qtkageldi : birden geldi:
...alessabah kafirin iizerine gtkageldiler
(Aqrkpagazade Tarihi.)

Yazrllgt. -- Bileqen eylemlerin ikincileri sozliik anlamlarrndan slynl-

drklarr iqin kaynaqmg sayrlu; biti$ik yazilr,
II. -ip yaprh rrlaglar da durmak'la tibeklegerek siirerlik anlamh eylemler
kurmaktadrr:
sekiz giin oldu hareket devam edip duruyor.
(Ter{tk Fikret.)

KoSup durmak, oynayry duruyor, anlatry durdum, dwrup dururken.,.

Yazrlrgr. Bu obekleqmig grivdeler ayn yazimaktadrr.
-
III. Alakoymak, (yazrdilinde altkoymak ) da yapr ve anlam bakrmrndan,
yukarrdaki I. <irnekler gibi bir stirerlik eylemidir; bitiqik yazfur:
...hig, hig biri onlan zevklerinin en kiiqiiEi.inden al*oyamaz.
(Falih Rrfh Atay.)
Yemele altkoymak...
Olumsuzlarr. anlam gerektirdikge, gtivdenin
- Siireklik eylemlerinde,
ikinci eylemleri oiumsuzlaqmaktadrr :

Uy uyakal mamtq, ko Sup durmasut, alrko ynza1, rntz .

Birinci eylemlerin de olumsuzlaqtr$r gciriiliir:

Bir milietin baprna briyrik bir felaket gelnreyedursun; britiin ahlak ve kaiakter delerleri
dylesine kartqryor ki"'
zoRAKi DipLoMAT (yakup Kadri Karaosmanogru.)

IV. Kalmak, durmak, gitmek eylemleri kimi kiplerin sonuna gelince

yazrltplan ayn olmakla birlikte - stirerlik anlaml birer g6vde kuruyor:
Qok yorgundum; oturdu$um yerde uyumus kalmstm"
Zavalh kadrn giinlerce a{ladt &rdu...
316 DILBILGISI

315. ISTEKLENME EYLEMLERI :

I. Gdrece{i gelnrck, gdrece{im geldi.,.

trL. ...Ona adeta acryasrm geldi.
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kadri KaraosmanoElu.)

1II. ESer yar beni depeleme[ kast edesi alursa sen demegil ki can igin
gussalanam.
(Giilistan Terciimesi XV.)

IV. Vardrlar Amasya'ya girmeli oldular'

(Aqrkpaqazade Tarihi.)

Yaprhgr ve anlamr. -ecefi yaplh eylemsi ve o anlama gelen -esi yaprh

-
scizciikler gelmek eylemiyle dbekleqmektedir. Bu, bir ozne ile yiiklem dbek-
leqmesi olmakla birlikte bir isteklenme ayrftlsl taqrmaktadrr(bkz. n' 282'IY l4).
Yazrlqt:
I. II. numaradaki iibeklerin birinei sijzciikleri (eylemsiler) kfuilere
gdre gekimlendikleri iqin ayn yazfln:
Giilesi gelmek, gdrecefi gelmek'..
(Tiirkge Siizliik.)

iqbu viicut qehrine lter dem giresiim geliir

igimdeki sultarun yilztin gtiresint' geliir
t ....
I$idLirem sdzunu garemezenx yuzutnu
Yiizilnil gdrmekli{e canutn veresiln't geliir.
(Yunus Emre XIII-XN.)

Ata binesim geldi

Kdye gidesim geldi.
(Bir Halk Tiirkiisii.)

G tinliimii' y ar e salann geldi

Baltrine asktn dolasrm geldi.
(Kuddusi XIX.)

Siici igen kiEi kendiiyii yenemez tte kadar act ne yavam,az siici olursa
ictiikce igesi gelilr.
(Yadigar-r ibni-$erif XIV.)

III. -esi olmak bileqili de isteklenme ayrrtrsr sezdirmektedir. Olmak

yardtmcr eylerniyle bilegmiqtir. Bjrinci sozciikte ses deligmesi yoktur (bkz.
n 324-IL). Bir dbeklegme niteli[inde sayrlmrgtr; onun igin ayrr yazrhr.
IV. -me-l- li ohnak bileqilinde de isteklenme ayrrtrsr seziliyor. Bir ijrnek
daha (bkz. n' 188 /X.):
Zekdt vermeli olsa edam bulamazch h miistehakk4 zekdt olaydt.
(Solakzade Tarihi.)
 EYLEMLER 3t7

riirkide bir kimsenin hatinden sormah olsalar

?#::::*!;r:r"*ayrk xvtr.)

Olurnsuzu.
- isteklenme eylemlerinde olumsuzluk eki giivdelerin sonu-
na gelir: Gdrecefiim gelmedi.

316. YAKLA$MA EYLEMLERI:

1918'de istanbul elimizden gidbyazfu.
(Falih Rrfh Atay.)

Ayagrm kaydr; diigeyazdtm. Bardak ktrilayaz&. Bayilayazmak, i)le'

yaznmk...
Yaprhgr. Eylem tabanlanna bir diiz geniq iinli (e, a) den sonra yaz'
-
mek eylemi gelmektedir
Anlanu. Yazmak eylemi, s<izliik anlamtndan styrrlarak bileqtigi
-
gtivdeye "yakrnhk" anlamr katar: Diiqeyazdtm : az kaldt diiqiiyordum.
Yazrhgr. Gdvde bitigik yaztlrt,
-
Kullanthgr. Yazmak yaprh bilegik eylemler eskimigtir. Eski yazrm-
-
mrzda ve bolge a$rzlannda daha srk kullanrldr$r goriiliir:

Qe$mimden akan hun ile sagar dolayazdt

Mecliste gegen gice yine kan olayaz&.
(Baki XVI.)

Bugi.in istanbul'da ye yan dilinde bu anlam, az kal&, az kalstnbelir'

teciyle anlatrlmaktadrr.
NOT. Yaklagma eylemlerinin:
-
a) Olumsuzu;
b) Obiir gatl/ran geligmemiqtir.
II. Giin a{rrdt a{aracak. Top patlafu, patlayacak. Qocuk diigtii dilSecek...
-di, -ecek'li eylemlerin ikilenmesi de yaklaqma anlamr veriyor.

311. 6zEL BiLE$iI( EYLEMLERDE qATI.

- 6zel bilegik eylem-
lerin gegigli, gegigsiz, etken, edilgen, d<iniiglti ve isteg oluglarl birinci eylem'
lere gdredir (bkz. n' 333,342 vb. 306 vb.):

Gegigli Okuyabiliyor, yazweriniz...

Gegigsiz Gelebildim, uyuyakalmtE, diisey azfim...
Etlilgen Okunabilir, yazilwerm,iq...
D0niislii Orhan aftrk ytkanabilir, Sevirn de siislenebilir yaga
geldi.
istes Yanq abiliriz, ddviisiiv erili ler...
3ls DILBiLGISI

Ettirgen .: Okutubilir, yazdvweriniz...

Olilurgan: :indirebildi,yatrweriniz...
318. OLUP BITME EYLEMi. "Gitmek" eylemliginin tiirevleri
dbiir eylemlerden sonra gelerek: -
a) Bir eylem obeli kurar;
b) Obekte birinci gelen eyleme olup bitme ayrrtrsr katar:
Bu rivayet-i acibeye bir ben bile inandrm gitti.
CADI (ttriiseyin Rahmi Gttrpmar.)

islerime miidahaleye baglar zse stfin tiikettim gitti.

CADI (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)
Olur gider; neden olmasm?
Yazrhgr. Birinci eylemler kigilere g6re gekimlendikleri igin, anlamca
-
bilegmig olan bu gd,vdeler ayn yazilr.
319. -meye GORSUN EYLEMI, (sonuglama eylemi). Kendisinden
sonra gelen cinermeye, kesin bir sonuca varma anlamtnr katar:
-
Akrtna esmeye giirsiin' yoksa yapmadan duramaz'
(Tiirkce siizliik.)

...canlartmtzt istekdikleri anda almakta giigliik gekmeyecekleri derkar

idi: bir kerre gilcenmeye giirsiinler'
cADI (Hiiseyin Rahmi Giirpurar.)
Bir <ibekleqme niteliginde gdriilen bu g6vdeler de ayn yazrlmaktadrr.
320. BEKLENMEZLIK EYLEMLERi. Beklenmedik bir durumun
olugunu anlatmak igin -ecefi yaprh ortaglardan sonra -
tutmak eylemi getiri-
lerek bir <ibek kurulur:
O sessiz adamtn dfkelenece{i tutmasm tw? Neler si)yledi neler...
Yazrlrylarr. Deyime kayan bir dbekleqme nitelilinde oldulu igin
biti$ik yazimaz. -
 OnSKLE$Mi$ EYLEMLETi.
Yazrhglarr ve tiirlti <izellikleri bakrmrndan bilegik eylemler arastna alt-
namayan birgok eylernlerimiz daha vardr. Bunlar, ikiger, iiger, dorder...
sdzcii$tin <ibekle.srnesinden do$mu$tw. Birkagr :
321. DEYIM BiQiMiNDE OBEKLE$MI$ EYLEMLER.
- Konu-
lup yaprhg anlamlanndarL az gok kayan, sdzltik anlamlanm diigiindiirme-
den kullamlagelen kligelegmig birgok sciz cibeklerimiz vardrr. Bunlara deyirn
adr veriliyor. Bu klilelesmil obekleri (deyimieri) kuran s<izciiklerden her
birini ayn ayn incelemek dolru de[ildir; tiimiinii birden cle$erlendirmek,
bir biitiin saymak gerekir. Deyimler iginde:
I. Ad olanlar var: Ust 6aq (giysi), ayak teri (iicret), sagt uzun akh ktsa
(kadin), iyi saatte olsunlar (cin, peri), yem borutsu...
II.
Srfat gcirevli deyimler daha goktur: Eli uzun, a{r baSh, a{n bozuk,
kulafi delik, tok gdzlil...
III. Belirteq olan deyimler de az de$ildir: Kiiriikdrtine, sa7sagq basbaqa,
Tanrt'nm gilnii, ii7 agap beS yukart...
IV. Eylem gOrevli deyimler sayrsudrr. Birkagr:
' Gdniil vermek, diq bilemek, yilz sttyttd1kmekrddrt gdzle beklemek,
bir dediEini iki etmemek, gbkte arayry yerde bulmak, baEtatt gtk-
mak, dn ayak olmak, ybrinde yeller esmek...
V. Eylem tilrevlerinin, birkag sdzciikle de$i;ik biqimlerde kaynagtrlr
da srk gdriiliir:
a) iyelik takrh tiimlenenlerie kahplaqan eylemler:
Yiizii giilmek, kafax krzmts, sabnrn ti)kenince, gdzleri kararrr, baqr
ddner, karumtz kaynar.,.
b) iyelik takrsr ald.rktan sonra tiimleglegen sozci.iklerle kahplagan ey-
lemler.
Ta&nt kaErmak, hasuna gitmek, gt{trtnda gtkmak, yerinde saymak...
c) Kendi tiimlegleriyle kahplagan eylemler:
Tax tara{t toplamak, dile diigmek, yaka silkmek, gdzden dilSmek,
kumda oynamak,...
320 DILBILGISI

g) Belirteqle kahplagan eylemler:

HoE gdrmek, boE ver, ileri siirmek, yan gelmiq, kary koymak, dn gdtill'
di;...
d) bir adla kahplagan eylemler:
Ozne g<iriini.imiinde
Can Qeki$miS, yiiz vern'tek, kan a{lamak, dil ddkmek, ant igmek"'
vI. Durum takrsr almrq olumsuz eylem tiirevleriyle tibeklegenlere de srk
rastlanrr. Bunlar-da yapmai* ayrrttstyla <kendini 6yle gdstermek>> anlamr
sezilir: Anlamazhktan gelmek, iSitmemisli{e vurmak'"'
 YARDIMCI EYI.EMLBRI.E YAPILAN
ir,B$iK EYLEMLER
322. YARDIMCI EYI.EMLER:
Diiqktinlere yardtm etmeliyiz. Sabret, muvaffak olursun. Tann mu'
vaffak eylesin!...
Br rahm ktlmadtn cr$eri kan alsnlara
Gurbette tizgdn perisan olanlara.
(Fuzuli XVI.)

Bu rirneklerde italik harflerle dizilen eylemler ikiger scizci.ikliidtir. Birinci

scizciikler ad soyundandrr. ikinciler onlara eylem anlamt katryor; onun igin
bilegiktir.
Ad soylu sozciiklere ig, devim, olug, kdrg, yargl anlamr katan asil go-
revi bu olan stizciiklere yardimcr eylem denir.
Yarduncr eylemlerin baqhcalar: gunlardrr :
Etmek, eylentek, olmak, kilmak...
323. ETMEK yardrmcr eylemiyle yaprlan bilegikler:
I. Orhqn't yolcu ettik. Qalryan kol toprafu alttn eder. Herkesi nTemnun
edebilmek, ah etmek, yasak etmek, gevezelik etmek, iqi berbat
etti, oyun etmiS, gdz ediyor, telefon edelim, diiEmam alt etmek'..
IL Sabrediniz. Bahsetmeyelin't, hissediyorwrn, dnerisi reddedilmig..,
iki saattan beri bir tepe tizerinde Adana ovastnt seyrediyordum,
(Reqat Nuri Giintekin.)

Yaprhql. Dilimizde yardrmcl eylemlerleyaprlmrq biieqiklerpekqok-

-
tur. Tiirkge ad soylu birqok sozciik yardrmct eytremlerle bilegti$i gibi, yabancr
birqok ad ve sfat da bu biqimde bilelik eylem kurmaya yarat. Yukarrdaki
rirneklerin hepsi de etmek eylemiyle yaprimrg bileqiklerdir. Anlau. gerektirir-
se daha gok addan, ad soylu sozciiklerden bu yolda bilegik eylemler yapr'
hr. Yabancr scizciiklerle bilegenler daha goktur:
Siparis etmek, keEide etmek; icap etti, tasviye et', ikrctn et-, nat et-,
protesto et-, boykot et-...
Anlamr Etrnek'le yaprlan bilegik eylemler gu btiltinrlere aynltr:
-
1) Sfatlarla yaprlanlar.
gegiglidir.
- Bu bilegik eylemler, nesne aldrklan igin
 DILBiLGISI

2) .A.illarla yaptlanlarrn nesne ahp alma;nalart anlam gerefiine ba$hdr:

a) Qo$u nesne almaz; gegiqsizdir:
Diigkilnlere yardtm etmelisiniz, O, bize oyun etti. TeSekkilr ederim.
b) Nesne alanlar; gegiqli olanlar da var:
Toprafi altm etmek. DiiEmaru mqhvetti. Railyoyu ayar ediniz. Kabul
etmek, halle de lim, ne Sre t t iler.,,
Yazrhgr Yukarrki tirneklerde bitigik yazilarrlar da varelrr, ayfi yazb
-
lanlar da... $<iyle btiliimlenir:
I. Bitiqik yazrlanlar. -- Arapgadan dilimize gegmig kimi sdzciikler
etmek'le biletirken ses deliqmesine ufiramaktadrrlar. Bu de$igmenin iki
tiirliisiinti yazrda gcistermek iqin, bitigik yazmak gerekli gdrtilmiigtiir:
l) Etmek'le bileqen kimi s<jzciiklerin son harfleri ikizlegir:
His - hissediyor, zan - zannederine, hak - hakketmiS...
2) Etmek'le bilegen kimi Arapga srjzctiklerin ikinci irecelerinde bulunan
dar tinli.iler diiqer:
$iikiir - giikredelin't,, sabtr - sabrediniz,kaytp - kaybetti, keqf - kesfetmig,
seyir - seyrediyorduiN, defi - defet...
IX. Ayn yazllanlar.
-. Etncek'le bilegirken bu yolda ses deliqmelerine
uframayan biitiin s<jzci.ikler ayrr yaziu:
Yar*m etmek, gayret ediniz, sarf etmek, terk edecek, dert etme, borg
etmek, icap ediyor, inat etmesin, ayrt etmek,,.
OZET. Etmek eylemiyle bilegen sdzciiklerde:
-
a) Ses degigrnesi olmuyorsa ayrr yaalrr: yarfim et-.
b) Ses de$igmesi oluyorsa bitigik yanhr: Hisset-, sabret-.,.
NOT. -- Saygrh anlatrmlarda et - yerine buyur - kullamlr:
Dikkat edtuiz : dikkat buyurunuz. Tanrr yurdumuza iyilikler ihsan
buyursun.
Etmek srizciigiiniin yarcirmcr eylem gcirevinden sryrdarak, iiteki eylemler
gibi, baqh bagrna bir anlamla kullaruldr$r da olur:
Ben ettim, sen etme ( :
!apma). Bu kalem heg lira eder (: deEer).
Gid\i onu isinden edecek I : yoksun brrakacak)...
Yardrmcr eylemlerin belli bagh birer scizliik anlamt yoktur. G<jrevleri
* yukanda yazfldt$, gibi - ad soylu scizciiklerle bileqmek, onlarr eylemlegtir-
mektir. Oysa bu orneklerde etmek'te:
a) Baqh bagrna birer anlam var:
 EYLEMLEN

b) Tam anlamh eylemler gibi'cizne, tiirnlegler ahyor; yani kendilerinden

<ince gelen scizciikler ettnek'\e kaynagmryor. Ona cizne, nesne ve tiimleg
oluyor.
Buna gcire etmek eyleminin yardrmcr gdrevinde olup olmadr[r giiyle
ayrt edilir:
Sonuna geldifi scizciiklerle bilegmiyor; onlan 6zne, nesne, tiimleg ola-
rak ahyorsa; yani bagh baglna bir anlamda kullamhyorsa yardrmcr delil,
tam eylemdir:
Adeti hublarln cevr ii cefadrr amma
Bana ettiklerini kimselere etmediler.
(Necati XV.)

324. OLMAK yardrmcr eylemiyle yaprlan bilegikler:

I. Tanrr'ya Siikrolsun; diigmanlarr mrz. mahvoldu...
Itr. Hastamrz iyi oldu. A{emnun oldum. Vay olunuz. Hasta olmak, sa{ o! !..
trTI. St)yleyecek oldu; vazgegti. UyumuS olacak, unutmus olabilir...
IV. ...daha iyi tetkike firsat buluuca fikrini de{istirir gibi oldu.
x-
O{renmis gibi oldunr...
Di$i ORUMCEK (Refik Hatit Karay.)
Yaprlrgr. -- Orneklerden birinciler biti$ik, <itekiler aynyrazimrgtrr. g<iyle
kurala ba$lanrr:
Alntak'la bilegen srjzciiklerde (bkz. n' 323):
1) Ses rle[iqmesi oluyorsa bitigik yaztltr : His - hissolunan, kahir - kahrol-
sunl...
2) Ses defigmesi olmuyorsa aynyaziltr: Yar ol! nxevcltt alan,..
3) Olmak eylemi:
a) Gelecek zaman, genig zaman, -miq'li gegmiq z,aman ve gereklik kip
lerinin ; hatta qimdi ki zarman kipinin iigiincti tekil kigilerine gelir :
...ollan ata biner kilry kuSantr oldu.
(Dede K rkut.)
Stiyleyecek oldu; sonra vaz gegti,
Britrin mukayeseierin yaprlmasrnr yabancr temsilcilerden bekler olduk.
(Falih Rrfkr Atay.)
Nasrl oimug da Piyer Loti Azyade'sini bunlar arasndan segmemiq? Zira $arkh kadrnlann
en halis, en katrksz drnekleri bunlardr. iran'a gelip gittikten sonra Avrupa'run biit6n
krzlart' bana birer gen' erkek edriinilr o'n'{i#o*or(yakup
Kadri Karaosmanollu.)
ses gelmez oldubahQelerden'
(cahit srtkr Tarancr.)
324 DTLEILGiSI

Bugtin higbir Tiirk ve Miisliirnan aile gcisterilemez ki bir veya miiteaddit evladtnt Moskof
muharebelerinin birinde qehit v er memis ols un.
BATARYA iI-O arES (Siilerman Nazif.)
Kaderini bu toprafa ba{lam$ olanlar..,
...biitiin sanat ve kiiltiir adamlarr bu yiizden a{lamah olmuStur (bkz. n' 31s-VI.).
(Falih Rtfkt Atay.)
O, tasawur ettipi yiiksek payeye bir ad bulamtyor, sonra da itila emellerine kagltyor oldu'
Eundan kendi kendine utailvor'
MAVi ve siyAH (Harit Ziya usakrrgil.)
. Yana yana a{larunaz olur fiu a yifite, ki hayatmda en giivendiEi dayanak olalaniistii zeka
idi'
ATATURK'UN HASTALIdI (Rusen Egref ilnavtiin')

b) ohnak yardmcl eylemi, -de durum takisrnl almrg eylemlikle bilegir:

Yazmakta lduguakitaP...
c) Olmak yardimcr eylemi, -en yapdr ortaqlarla da bilegil
$dhreti gittikge azaldl$:rrrdatl buna kulak asan alman'il$tt.
YATIR (Refik Halit KaraY.)

g) obnak yardrncl eyl€mi, geni$ zaman kiplerinin 3. tekil kigileriyle

de biileqir ve bilegi$e 'o-meye baglamak, -meye kalkmak..." ayrrtrlan katar:

Yaglandrkga tesettiireriayeti arttlran bazl kocakanlar gibi Emine Hamm da son zamanlarda
nazar'lardan kendini sakmt olmuSlu'
TUTU$MU$ GONUTLER (Hiispvin Rahmi Giirprnar.)
Gider oldum el baqrma derildi,
Gitme dedi, yar boynuma sarrldt;
Bizim krsmet gurbet ele verildi.
Ya ben allamryam kimier allastn?
(Ahlat Halk Tiirkiilerintlen.)

d) Geniq zafnan kiplerinin olumsuzlarr, olmak eyleminin emir kipiyle

bilegirse ilenme igin kullanrlrr:
Beklenmez olsun, bilemez olsunt Kalkamaz ol, qtkarnaz o!1.

Bngtin.ya o kocani olacak herifiiildiirmeliyim, ya <ilmeliyim'

BiI-fUR KALP (Hiisevin Rahmi Giirprnar.)

Bu bileqiklerde:
a) Genip z&mafl "daha <incq olup bitme" anlamrm verir.
b) -migli gegmi$ten sonra yaldlmcl eylemin genig zamanl gelioce bileqik
anlam geleceEe ydnelir:
 EYLEMLER

...bize buyurun; kardegimi de tantmtg olursunuz.

...Uzi.intiiler den kurtulmus olursun...
c) Yardrmcr eylern gereklik kipi, gelecek zaman kipi ise, sd,yleyig 6zel-
lifiyle olasrhk anlamr verir:
Toplantrya Arhsn da gelmis olacak (olmah).
Yaylalar yaylamaz oln'tuq, krglalar krylanzaz ohnuS.
. Bar tutmug sdylemez olmuE altzda dilleri giirdiim.
(Yunus Emre Xm-XfV.)

g) Genb zaman kipinin olumsuzu ile obnak yardrmcrsrnrn bilegiline

soru eki pekiqtirme anlaml katar:
O yazryt okudunuz mu?
- Okumaz olur muyum?
-
d) Olnoak yardrmcr eylemi gelecek zaman kipiyle bileqince:
"-meye davtranma" ayrrtrsr sezdirir:
.., "Ben senin igin ciliiyorum.,." demek istiyormuscasna acrsrndan baftracak oldu.
(Halit Ziya uqakhgil')
siiyreyecek o:rcru, sontavazgegti.
Eylemlerin olrnak'ia birlegmelerinden ortaya grkan bu bilegiklere
KARMA$IK eylemler de denebilir.
Bu karmagrklann olumsuzlan, anlam ayutrlanyla iki ttirlii olur:
a) ... aile gtisterilemez ki ... Sehit vermemis olsun.
b) ... aile gdsterilemez ki ... Sehit vernis olmasm.
Olumsuzluk kavramr tiimcelere qu biqiralercle katrlmrqtr:
a) Asrl eylem olumsuzdur;
b) Yartlimcr eylerre olumsuzdur.
Bu karmagik eylemlerde gab, birinci eylemlerin durumuna baflrdrr.
IV. Bulunmak, diigmek eylemlerinin, arada srrada, :olntak anlammda
kullanrldrkl an da gtiriiliir :
Finlandiya taarruzunda Krzrl Ordunun ne rnal oldu$u da meydana
g*mtg bulunuyordtt.
ZORAKi DiPLOMAT (yakup Kadri KaraosmanoElu.)

Ealkan harbinde qehit diisen agabeyim gigegi burnunda nizamiye

subayi idi.
(Falih Rrfkr Atay.)

Hasta diismek, fakir diismek, zayrf diiSmek...

326 DILBILGTSI

Agalrdaki drneklerde ohnak'lar bagh baglartna birer anlarnh eylerndir.

Kendiierinden 6nce gelen sdzciiklerse srrasryla ozne, tiirnleg ve belirteqtir.
Bunun igin yardrrnct eylem de[ildir:
Sokakta bit kargaqahk oldu ( : ba$ gosterdi' meydana geldil'
Saat sekizde okulda olruah7'ma ( - bulunnlahyrm)'
Uziimler daha olnwmry ( : yetigmemiq'..)
Olmak eyleminin yardrmcr sayrlmasr iqin:
a) Kendisinin belli bir anlamr bulunmarnaii;
b) sonrxra gelclili stizct$e eylem anlamr katmah Ve gcirevi yalmz bu
olmahdrr.
Qatrsr (bkz. n' 332, 342 vb.):
a) Ad soylu stlzciiklerie bilegenler geqigsizdir:
Memnin olduw, mahvolmus, arkadag olmak, sigarta olmsk"'
b) Eylem soylu scizciiklerle bilegenlerde ge"tr birinci eytreme g6redir:

Gegigli : sdyleyecek oldu, vermemiq olsun"'

Gegigsiz : uyurnu; olmak, diisecek oldu".
Eililgen bahsedilmez almustur, yrkilacak olsa...
Dilniiglii kalkmmts olmak, y rkanac ak olanler'..
isteg karStlagmry olrluk, ddvilSmiiS olsalar&...

325. EYLEMEK yardrmcrstyla yaprlan bileqikier:

Cam canan diiernig vermemek olmaz ey dil
Ne niza eyleyelim ol ne senindir ne benim'
(Fuzuli XVL)

Sinedebir lahza aranz eyle gel camm gibi

Gegme ey ruh-u revan cimiir-ii gitaba:um gibi.
(Nedirn XVI[.)

Seyreyledim egkAi-i haYatt

Ben havz-r hayalin sula,rmda.
(Ahmet Ha$im.)

Mevla gdrelim neyler; neylerse giizel eyler'

Eylenek'le yaprlnmg bileqikler italik ha"rflerle dizilmigtir. Anlam ve yapl-
1rg bakrrnrndafrt etmek eylemiyle yaprlanlara henzemektedir
(bkz' n' 323)'

NOT. Eylemek stizcii$iine eski metinlerde pek stk rastlanrr. Son

-
yiiz yrl iginde util^^yo,yerini etrnek eylemine brrakmaya baqlamrgtu. Nede-
*, gu iki s$zciifiin- uni*"u da, 'gdrevce de bir olmasmda aranmahdr.
 EYLEMLER 327

Eski gaglarda eylemek yardrmcrltk gdrevinde delil gibidir; bagk baprna

anlamr olan bir scizciik olarak kullamldrlr daha srk gdrtiliir:
Her hacer iisti.inde eqcar eyledin
yerde insan eylediin g6kte melek ( : yarattrn).
(Mihri xv.)

Bakrrdan bir srlrr eylediler. igi kovuk ve iqine neft ile katran koydu-
lar ( : YaPtrlar)'
(Bektar Xy.)

326. KILMAK eylemiyle yaprlan bilegikler:

Miigtakrnam ey ecel kerem kil
Def'-i elem eyie ref'-i gam ktl
lmdat kthp inayet-i Hak
ldt ant maksadrna miilhak'
Guzuri xvr.)
Esir-i cdm olan rinde hakaretle nazar krlrna
Ki her rindi bela-ke$ kendi vadisinde bir Cem'dir.
(Ruhi X1[.)

Ger ciliimden kurtulam dersen ytiru var 0.srk ol

Ddne ddne ar;k oduyla cism ii cam kil kebap.
(I{iyazi XVI.)

Krhnak'la yaprlan bilegik eylemler italik harflerle dizilmigtir. Hepsinde

de "ktlmak"etmek anlamrndadrr. Eski yaztnrmtzda srkga rastlanan "ktlmok"
son yiizyrld a pek azalmrgtrr. Ancak resmi yazilarda ve daha gok, yagh kAtip-
lerin kalemlerinde birkag deyime ara sra rastlanmaktadr:
icra ktlmdn Takdim ktlman cetvel...
NOT.
- "Nams,z kilmak, ri{le namazrw krldtm..| scizlerinde nilnaz
sOzcii$ii nesnedir; kilmak da yardtmcz gdrevinden srynlmrgtrr, tarn eylem
anlamrndadr.
327. YARDIMCI EYI,"EM CONNVINNE KULLANILANI.AR:
1) BULMAK:
Bir nucizenin liitfuna ermig gibi yer yer.
can buldu asasryla dokundtrkga gekiller.
(Faruk Nafiz camhber.)

2) BUYURMAK:
Miisaade buyurunuz. Dikkat buyurmaruzt dilerim.
328. YARDIMCT EYLEMT,ERLE KURULAN BILE$IK EYLEM-
LERil"{ OLUMSUZLARI. Ad soylu sdzciiklerle kurulan bilegiklerde
-
 DTLBiLGIST

olumsuzluk eki -me - yakng eylemlerde oldu$u gibi - yardrmcr eylemlerin

kiiklerine gelir:
Hissetmemig, zannetmiyorttm ) yardtm etm,eyecelc,rnemnt'tn olmadt,
keEfolwnmarnl;, seyreYl emedik...
UYART.
-
Yardrmcr eylemlerle bilepenlerde araya kimi ekler, sozciikler girebilir:
Yar dnn e der im - y ar dtm da e derirn, y ar dtm mt e der s in ? y ar hm b il e eder im...
Dost olduk - dost mu oldurutz? dost bile aluruz...
329. ANLAMCA KAYNA$MI$ bileqik evlemler:
1. Ahkoymak:
Hig, hig bir gey onlarr zevklerinin en kiigii$tnden altkoymaz'
(Falih Rrfkr AtaY')

' Elvermek:
Ya Rab gekemem bu rstrrabt,
Hatta qekemem huzur u habr
Tebdil buyur bu hali artrk;
Elverdi bu gordti$iirn karanhk.
Kabrinde onun beni gehit et;
Elverdi tiirabrmn o"ooilo*""R
(Abiliirhak H'rnit Tarhan.)

Diipgelmek : rastlamak, tesadiif etmek.

lTiirkge S0zttik.)

Ongtirmek: gdzoniinde tutmak, kararlaqtrrmak..'

Ageimek, agyermek: (Kadrnlar gebelikte) kimi yemeklerden tiksinti
duymak...
Varsayrnak: farz etmek, vazgegmek
II. Hasta di)Smek, yoryun diigtil, lanm gelmek, hos gtirmek"'
derecelidir:
Yaprhgr.
- Kaynaqmalarr
I. drnekte scizciikler biisbiitiin kayna;mrgtrr; sdzcirklerden ikisi de kendi
sdzliik anlamlanndan sryrtlmtg, baqka anlamlt bir g<ivde kurmuqlardrr.
II. iirneklerctre birinci sd,zciikler siizliik anlamrndadr' YaTmz ikinciler
sdzliik anlamlarrndan srynlmrglardrr. Bununla biriikte anlarrtca bilegmi;-
lerdir. Bu olay gdyle denenebilir:
Terli iken so[uk su igti[i iqrn kssta diiqti;'
Di.in hastanede karyoladan bir hasta dliqtti.
Birinci drnekteki hasta sdzci$ii <izne, nesne gibi bir tiimce ii$esi de[il-
dir. Oysa ikinci drnekteki hasta, tiimcesinin ciznesidir.
 EYLEMLER

Yazrhqr:
I. Tam kaynagmrglar bitigik yazrh.
II. iyice kaynagmayanlar; yani sdzciiklerinden ancak birisi anlammdan
az gok sryrrlmr,s bulunan bu deyim degerli bileqik eylemler ayn yazimak-
tadrr.
330. BiLE$ir Eyrr,uLERIN gEKiMi. Biitiin bileqik eylemler,
kip ve kigi eklerini, yahnq eylemler gibi alrr ve- onlar gibi gekimlenirler:
" Qtkabiliyorum, agtvermelisiniz, bekleyedur,sunlar, dtiqeyaz&m, gdrece{i
gelmiq mi? Yardtm etmeyecek rniydiniz? Seyreyledim...

EYLEMiN CATISI
331. QATI. -- Eylemlerin nesnelerine, ciznelerine gdre olan iizelliklerine
QATI denir.
'

332. NESNE ALIP ALMADIKLARINA GORE EYLEMLER ikiye

aynhr:
1) Gegigli eylerrler (bkz. n' 333);
2) Geqitsiz eylemler (bkz. n' 334).
333. cEQi$Li EYLEMLER:
Turgut kapryt agfi. Yalgtn Eiir okuyor...
ti.imcelerinde:
a) Turgut'un agnxs iginden etkilenen <i[e var: kaptyt.
b) Yalgrn1n okurna iqinden etkilenen de,siir'dir.
Kapryl ve qiir sd,zcilkleri o'nesne"dirler.
Bir 6rnek daha:
Bu yi)ksek tepeye dikti bu tay.
(Yahya Kemal.)

Buna gcire:
Oanelerin yaptrklarr agmak, okumak, dikmek iqleri bagkalarrna gegiyor,
bagkalanm etkiliyor. Baqka bir deyiqle: Oznenin etkisi drga ddniikti.ir.
Ozne,sinin yaptrfr ig bagkastna gegen, yani nesne alan eylemler gegiglidir.

334. GEQi$Siz EYLEMLER:

Kug ugar. Orhan koEttltor. YalEn diiStii. Ali giilmiig. Top patladt.
Tren kalktyor. Gdzlerinz karnasryor. Dolu yafidt. Dereler ta$mry...
susadrm gayet hararetten kati.
(Mevtit.)
 DXLBILGISI

tiimcelerinde "ugma, koSma, diiqme, gillme, patlama, sltsama" eylemleri

dzneden baqkalanna gegmiyor; yani ciznenin etkisi drga vurmuyor.
Oznesinin yaptr[r ig baghalarina gegnaeyen, y:ini nesne almayan eylernler
gegigsizdir. Yalruz:
Gegigsiz eylemlerin birgo$u - nesne g<irevine giren - kendi eylem adlany-
la birlikte kullarulrr :
Bir atlayry atlah; hepimiz qasttk.Oyle bir yaqayl; yaSryor k;it..
Bunca yoq ya$arnry...
Bir uykuyu cqnanla beraber uyuyanlar...
(yahya Kemal Beyatrr.)

Ashnda gegigsiz olan bu eylemlerin tiimcelerindeki nesneler kendi kok-

lerinden ttiremigtir.
Not. * Qeqbli eylemlerin de bu biqimde nesne alairlart vardr:
Yazr yazryor. Yemek yiyece{im. igki ipmern. is iqlei. Dikis diker, av
avlamak...
Bu geqit nesnelere KOKTE$ TLiMLEQ de denir.
335. GECi$LI ve GEQI$SIZ eylemler nasrl ayrt edilir ? Bir eylernin
gegigli olup olrnadrfrm, nesne afup almadrfirm denernek igin neyi? kirni?
sorulanndan biri sorulur :
a) Sorulardan biri uygun diiger, yanrt bulunursa eytrem geqiglidir.
b) Sorular uygun diigmez, yantt ahnmazsa gegigsizciir.
$u drneklerde deneyelim:
Dinleyiniz. Neyi? f)ersi, konferanst. *- Kimi? _-'Beni.
Gi)rdiiler. - Neyi? Evi, odayr, alacr. I(imi? Orhan'r.
Yazacak.
- Neyi? - -
$ifui, ddevi, defteri...
- -
Oysa:
Geldik. Neyi geldik, kimi geldik? denmez.
Durunuz. -- Neyi durunuz, kimi durunuz? denrnez.
Giltmek. - Neyi giilmek, kirni giilmek? denmez.
a) Neyi, kimi? sorularrna yarut veren eytremler geqigiidir;
b) Neyi, kimi? sorulart uygun diigrneyen eylemler gegiqsizdir.
NOT. Nesnesi belirtisiz olan gegiqli eylemlerde neyi sorusu yerine
-
ne de kullamhr (bkz. n' 95 l2).
NOT. Hem geqigli, hem gegigsiz; yani kirni anlamlanyla gegiqli, kimi
-
anlamlanyla gegiqsiz olan eylemler var:
Geimek, gegmek, siirmek, galmak...
 EYLEMLER

Tren biraz 6nce oniimiizden geqti (geEigsiz)'

Ctomobil, otobiisii hrzla gryti (eeqiqli).
336. GEqi$Siz EYLEMLER1N ekle QATI de$iqtirmesi:
I. Ugibnek, gegi$sizdir; iiqii-t-mek -t iie geqigli oknugtur.
II. Yatmak, geqigsizdir; yat-u'-mcik 4r ile geqigli olmnqtur.
III. Otmek, . gegigsizdir; dt-tilr-mek -tir ile geqigli oluruqtur.
IY. Dalmak, gegigsizdir; dal-drr^mak -dir ile geqigli olmuqtur.
Omekler gds{eriyor ki bir gegiqsiz eylemin kok ya cla gi:vclesine uyarrna
gcire -t, -ir, -tir Cdir) eklerinden birisi gelmekle geqi;li olur. Eunlara olclurgan
cylemler denir.
Eklerin gcirevleri, anlam <izellikleri birer birer incelenecektir:
337. -t, -(i)r EKiYLE GEQI$r-i OLAN EYLEMLER:
I. inle-tmek, yiiri.i-tmek, biiyiitmeli, erittneli, ctctttyor'.,
II. incel-ttnek, azul-tmsk, dofrultmak, yiikseltmeli, algaltryor'..
III. Aksiir-tmek, aksv-tmalc, lrabartr, oturtwiarh, ba{trtmc:'..
IV. Yedir-tmek, piEir-tiyor, ugurt'rnu4, indiytmeli, yazelrmak...
Y. a) Tiiketmek, aldatmak, avutrnak, d{retmelc...
b) iletmek, ydnetniek, yarotmak, gdzctmek.-.
Yaprhgr. Bu eylernledn tabanlarr ikiger hecelidir. Sonlarr:
-
I. orneklercie tabanlar iinlii ile biiiyor;
II. <irnekler, srfatlardan -(e) I ekiyle tiiremig eylemlerdir (bkz. n" 295).
IlL ijrnekler,tabanlan r harfiyle biten ikiger heceii 1,-<iklerCir.
lV. <irnekte gegiglenclirme eki olan -r ve -dir',Jr-n sonra Ca -t gelrnekte-
tedir:
Tiirk. eviadr odur ki yurdu olan topra$r
Ana rzr bilerek yad aya$r bastttnzaz.
Bir yabarrc t bayra$t
Ezan sesi duyulan hig bir yerc astfftinxz.
TURK SAZI (Mehmet Ernin Ywdakul.)
Bunlardan bagka:
a) rk ile triten tabanlar da -it akyor:
Berk- itmek, s ark-fimak, korkutr,,xamts, iirkiitnt ey iniz...
b) Yalruz k ile biten kimi tabanlar da -it eki alrr:
Ak-fimak, kok-utmak..
V. -t ile gegiglenmige benzeyen eylemler var:
a) Ti.iketmek, al datmak, kirl e tmek, evut rnah, d lr etm e li, donatnnak...
Bunlarrn -t'siz kcikleri kullamkaadrlr igin bunlan oldurgan de$il; ge-
giqli sayrrak yerinde olur. Bunun gibi eylernlerin -n ile tiiremig gibi gcizii-
 DTLBILGiST

kenlerini cle edilgen (bkz. n" 345) ya da doniiqlir (bkz. n" 249) de$il; gegigsiz
saymak gerekir:
Tiikenmek, a ldanmak, at unl c ak, d {r eniyor, donanmtq...
b) t ile biten qu eylemler"in baqka qatrda koktegleri geliqmemigtir:
iletmek, giizetnxek...
Yazlmr. -- -t ile geQi$lenen gdvdelere iinlii gelince -i'le d olmuyor (bkz.
n' 5l /b.c).
338. -( )r EKiYLE GEQI$I-ENEN EYLEMLER:
!. Piq-irtnek, ta\-ttnak, koparn'nq, duyurmak, doyurdu, bitir', gtkar',
kaqtr-, agtr-, diigiir-, uQur-..'
IL. Evirnnek, gevirdi, syrrn\ry, st)miiriiyor, |'o{urmah, buyursunlar"'
Yaprhgr:
a) Eylemlerin hepsi de birer heceli ktiklerdir. Yalntzboyle olan her kok
-( )r ekiyle gegiqlenmiyor:
in- dir n't ek, k ay - cl rmak, k z d w may tnt z, kiis t iit mil S, k o q t ur u)) o r " "
t

b) -r'den <ince gelen ilnlii, gok kez dardf ; diiz geniq iinlti oldu[u da
giiriiliir : Kop-arntak, gidermek, grkarmak...
c) Kesin bir kurala baflanamayan bu ek iqin kullanrg tiiresine uymaktan
baqka <i19ii voktur.
-ir'le biten ihi heceli eylemlerde de geqiqlilik anlarnt vardtr.
II.
NOT. Ad soylulardan eylem tiireten -(i)r iqin n" 297',ye bakrntz.
-
339. -tir (-dir) EKTYLE GEqi$LENEN EYLEMLERI:
T. Es-tirmek, dt-tiirmek, in-dirdim, koStutmuE, gezdirelim, ye-dirwek,
dedirmelc, giildiirmek, vardrrmalc, emdirmek (emzirmek'te wr. )...
II. Kugaklaq-triak, sevin-dirmek, inanrfumrs. uslandracak, oturttur-
nwlr...
Yaprhgr. a) -tir ekinin iinliisii dar oldugu igin iinliiler uyumuna g6re
-
defiqerek -tir, -ttr, -tur, -tiir olur.
b) Ekin bagrndaki t, yumuqak harfle biten tabanlarda d olur'
Giil-dilrmek, uyan-dtrmaytnz, kan'drryar.'.
Anneler dindiriniz gi)ziiniiziin yoqml. (Kemalettin Kamu.)

Gelili$ tabanlar:
L -tir (-dir) eki daha qok bir heceli kiiklere gelmektedir;
II. iki ve daha qok heceli eylem tabanlarrndan:
1) -tir eki, yukartda incelenen -1,, -ir eklerinden biieqmiqe benziyor'
 EYLEMLER

a) Sonunda ! ya da r bulunmayanlara;
b) UnlAlerle bitmeyenlere gelrnektedir fye-" de- eylemlerinden bagka,l.
c) Doniiqlii ve daha Eok, iqteg tabanlar cla -dir'le gatr defiqtirebilirler
(bkz. n" 354).
9) -t ile gegiqlenen tabanlara da -tir gelir.
NOT. i) -(i)t ve-clir ile gatr degigtirmige benzeyen qu eylemtrer gegiq-
sizdir:
-
Adam sctpftmrq, gittikge ontrsa".. Ordu btigmana sskhrdt O sozlere
cldrma. Qi&rmak, se{irtrn ek...
2) Bunlara kargr olan bir dururn var: ikinci heceleri -ter (-der) olan birkag
eylern gegiqlidir. Bu dururn -ret (-der) le -tir (-dir) in ilgisini g<isterir:
Gdstermek, kaytarmok, gonderdi, aktar-, kotcr-.,.

340. cEQi$ KER.TELLER|NiN ARTIRILMASI. - GeQissiz eylenile.

eklerle gegigli olabildiklerr gibi; gegiqli eylemler de bu eklerle ikinci,
iigiincii kerteden geqi;li olur:
Yazmak geqiqlidir. -dil' ekiyle ikinci kerteden gegi;li olur: ycz-drr-mak.
tsir ek daha - yani -t eklenirse - iiqiincii kerteden geqilli olur yaz-dtr-t-mak...
Bunlara ettirgen, katnaerli ettirgen eylemler denir.
Bir 6rnek daha:
Turgut kitabr aldt. "Ald{''ashnda geqiqlidir; L kerte.
Turgut kitabr Ahmet'e aldtr&. "Aldrrdr" ekle Il. kertede.
Turgut kitabr Ahmed'in aracrhlryla Yalgtn'a alfirtmrq. "Aldrrtmtg"
iki ekle III. kertede gegiqli olnnugtur.
Ddrdiinci.i kerteye grkanlar da var:
Bdl-, brildiir-, bdldilrt-, bdldiirttiir-...
Bu eklerle btitiin gegigsiz eylemler gegiqli oidu$u gibi, geEiglilerin de geqig
kerteleri artrrlabilir. Yalntzikiden gok ek takmak sakmcairdr; ikiden gqk
ek takrlnsa:
1) A:rlamr kavramak giiglegir; giinkii:
Turgut kitah alfu.
tiimcesinde almak igini do$rudan dolruya ozne (Turgut) yapr1,or.
Eylem ikinci kerteden gegigli olunca, yani:
Turgut kitah Ahmet'e. aldrdt.
deni:nce, altnak iqini <izne (Turgut), Ahmet'e yaptrryor.
-rL ..
Uqiincii kertelide; yani :
Turgut kitabt Ahmet'in yardtmtyla Yalgm-a aldtrtwi:rE...
 DILBILGISl

tiimcesinde de almsk iqini ozne (Turgut) defil, arag olan Ahmet degil; iki-
sinin etkisiyle iigflncii bir kigi olan Yalgrn yaplyor. Eklerin sayrsr yani geqiq
kerteleri bundan fazla olursa <izne etkisjnin kaq aragtan gegtifini kavramak
giiglegir.
2) Qok ekli ey'lemin soyleniqi de ses kakrgmasr yiiztinden'giiglegir, sevim-
siz olur: Yazdrttrrdutt. Bunda iig gegiq eki var:
a) Ses kakrgmast bir yana;
b) Eylernin kag kiqinin etkisi ve aracrLfir ile yapildrfrnt kavramak kolay
deSildir.
c) Ek saylsr artrrrlrrsa bu gifte sakrnca biisbiitiln yenilmez olur.
341. CEQI$LENiRKEN DEGI$EN EYLEMLER. - Savrst eok ol-
mayan kimi eylernler gegiq eki alrrken gdvdelerinde, az gok, de[igmeler 6l-
mu$tur:
Gelmek eyleminin geqi$lisi (geldirmek deprl) getirmek'tlv'
Kalkmak eyleminin geqiqlisi (kalktrrmak de!il) kaldtrmak'tr'
Ernmek - ernzirmek, (anlam ayrrtlsryla) emdirmek de var.
Giirmek - gdstermek (anlam ayrrtrsryla) gdrdiirmek de var'
NOT. Kalkmokeyleminin gegi;lisi (kalktrrmak deptl) katdirmakit r.
-
Kurala gdre kalwak'rn geqiglisi de b<iyle olmak gerekirken kgllanrlmaz. Onun
yerine brakmak eylemi ve bunun ikinci kerteden geqiqlisi kullamlrr: Btak'
trmak.
 oznerpRilre oonB
EYLEMLnnin QATILART
II
:+2. ozNsvs conn QATr:
I. Turgut Orhan'r rltivdii.
II. Orl-ran ddvilldii.
III. Turgut'la Orhan ddvil$tii.
trV. Anneleri ddviindii.
Bu tiimcelerde oznelerin, is bakrmmdan durumlan goyleclir:
I. tiimcede <izne (Turgut) eylemi yapandrr.
II. tiimcede 6zne (Orhan) eylemden etlqiienendir.
fiI. ttimcede dzne (Turgut'la Orhan) eylemi kargrhkk yapryollar.
IV. tiimcede azne (anne) hern eylemi yapan, hem de etkilenendir.
Eylemin eki deEistikge <jznenin durumu da de$iqiyor.
Ozneyi ilgilendiren bu de$iqiklifie de gatr deriir.

343. OZNELERINE GORE EYLEMLER, gatr bakrmmdan dcirde

ayrrlrr:
l; Etken eylemlcr (bkz. n" 344);
2) Edilgen eylemler (bkz. n" 345);
3) Ddniiglii eylernler (bkz. n' 349 vb.);
4) i9te9 eylemler (bkz. n' 353).
344. ETI(EN EYLEMLER:
Turgut, Yalgtn't ga{rdt. Ben gidece{im. Qocuk uyunxu$...
H a y dar A t I am az o {lu, tnenln Ltn nle nnnun k o I t u{un a o t urur .
(Bekir Sttkt Kunt.)

Bu tiimcelerde ozneler, eylemlerin anlattr$r iqi, olug ve krkgt (edimi)

yapmaktadr, yapandr; cizneler yaptcrdr.
Ozneleri yaprcr olan eylernler etken gatthdlr.
345. EDiLGEN EYLEMI.ER:
Yalgmga[rrlcir. Sular qektlmig. Kapr agrldr. firr okunuyor.
 336 D|LBILGiSI

ozneler rtalik harflerle dizilmigtir. Etkenlerde cizneier yaplclycil (bkz.

n'344).
oysa bu tiimcelerde cizneler'. eylemlerin anlattrklarr iglerden, olug ve kihq-
lardan etkilenrniglerdir.
Ozneleri, yaprlan igin etkisine ufrayan eylemler etlilgen gatrkdr.
Etken ve edilgen gatrhlar q<iyle ayrrt edilir:
Ozne igi yaplyorsa eylem etkendir: Orhan canxr kw(h.
Edilgen eytrernlerin tiireyigi. Tiirkqede biitiin eylemler, ashnda ETKEN
qatihdrr. Editrgenler, etkenlerden - eklerle tiiremi;tir:
ETKENLER : Ali tahtayt sildi. Okumug, agmak, yazrh...
EDILGENLER : Tahta sitindi. Okunmus, agtlmaik, yaztldt...
Edilgen eylem tiiretmeye yarcy^nekler ikidir: -il, -(i)n (bkz. n' 346,347).

346. -it EKiyLE EDiLGENLE$EN EyLEMLER:

ver-ilmek, lces'ildi, vaz-ildt, sorulacak, d1ktilsiin, sevilir, saytlt...
Altrnda drikiilsiin oglunun kam
Bayra$rn giil rengi solmasm anne!
(ibrahim Aliettin Giivsa.)

Tiireyigi. ve I iie bitmeyen biitiin eylemler -iI eki ile edil-

genlegir. - Unliilerle
-il, uyuma gcire de[igerek -i1, -rl, -ul, -Lil olur.

347. -(i)n EKiyLE EDILGENLE$EN EyLEMLER:

BaSla-n-ryor, bekle-n-ecek, oku-n-rnug, ye-n-fu, bil-in-di, bul-un-sa...
- Qignercdi yeter varhprmrz cehlile kahra
Do{ran& mtibarek vatamn ba$rr sebepsiz.
(Tevfirr F,ikrer.)

Tiirey!9i:
a) Unliilerle biten tabanlardan sonra -n;
b) t harfiyle biten tabanlara -in geliyor.
Edilgenlik ekleri eylem tabanlannda yapr ve qatr eklerinden sonra gelir:
Baq^la-nmak, karqt-la-S-ildr, ben-im-se-niyr-tr, dOv-iiq-tiir-iittlii...
.

olumsuzluk eki -rne ile kip ve gekim elcleri., edilgenlik eklerinden sonra
gelir:
Yan/manuq, is tenmiyor., aElmumahs tntz, ddvii Stiiriilme sin...

348. EDILGEN EYLEMLERiN KULLANrr,rgr:

l. Orhan kalemi krdt. AlkU 9i9e{t sulamry...
Kqlem kmldt. Qigek sulanmry...
 EYLEMLER

Bir akqam uyudu;

Uyanmayrverdi.
Alc{rlar, gtitrirdiiler.
l-rkandt, namazt k il mdt, ghmiildii.
(Orhan yeti.)
rr' Herkes b,y ti:" giiler... orltan yarm akula giclecek"...
gutunur. ,, ,, gidilecek...
r'
Ktrdt, ,ruramtg eyremleri geqigridir. Bu
eyremrer edilgenregince tiimce_
lerden gunlar diiqtiyor:
l) Gergek cizneler: Orltan, Clkii;
2) Nesne eki -i.
Eki drigen nesneler (kalem, qiqek) <iznelegiyor.
tiimcelerin eylemleri gegigsizdir (bkz.
r,orlln."^aradaki n' 334): Giller,
Bu gegigsiz eylemler ecrilgenre;ince gene iiznerer
(herkes. orhan) diiger;
yerini tutacak nesne bulun*udrg, "iqia:'
Gegigsiz-edilgen eyrenrrerin tiimcererinde
tizne bulunrnaz ve bu eyremrerin
ancak iisrincii rekir kieireri kuilarurr.
gerekir:
B;;1;';;-;ru;il1;;_*rer saymak
Batakhklar gegildikten sonra, tekrar
, siiriilmiiq tarlalara gelinir.
INCE MEMET (ye$ar Kemat.)
Do$ru sdze krnlmaz.
Burada birkaE g''n oturuldr.L. orada yatilw
mr ? Bciyre geylerden ftor_
kulmaz.0lenle dliiniir mii? yol ortasrnda
durulmaz...
Bu incelernererre eyremrerin nigin edilgenregtirildisi
aEklanmrg oruyor:
bilinmiyorsa, ya da siiylenrnek istennriyorsa
edilgen gatr' eylemler
kunu?il5.
NoT' .- Gerekirse, ecrirgen eyremin, gerqek
ciznesi (tiimcenin ciznesi
oiarak degil):
i) "Tarafindan, dolayrsryla, etkisiyle...,, sozci.iklerinin tamlayrcisr
tiimceye girer ve bu s<jz ribesi ytikre*io olarak
b.lirt""i orur:
Qalrkugu Reqat ltluri Gt)ntekin tarafindan yazrlmrgtrr.
2) Edilgen eylemin gergek ciznesi -ce ekini
ararak,biirteg oru.:
Anayasa miretge kabur edirdi. Brura
kururca rur*, o.riroi...
34e. DoNU$LU EYLEMLER:
r' zeynep siislendi, inciler takmdt. Kadrn
ddviiniiyor, sdyreniyor.orhan
soyunuyor, ytkanacak, sonra kururarup
giyinecek:. Qocui r"otr'iii.
 DiLBiLGISi

Aqevinden geien kebap ltckusunu derin derin koktrayarak yrrtrcr bir

iqtahia yalandt.
DEVLET ANA (Kemal Tahir.)

Atiye Hanrm, miithiq bir afn gekiyor gibi birdiiziye yolunur,dTv.lir.tilr.

SON Ai(ZU (X{iiseyin {tahrni Giirpmar.)

"Nereye siridi, salelandrysa buluriar, asariar yavnmu asarlar!" diye

qtlrmryorda. Kaprdan gir<ii u.sul usul. Krzlar g$nntp kalktrlar.
TIR.PAN (Fakir Baykurt.)

"Belki brirada bize iq verjrler" diye sdytent{i

(Sarnim Kocagtiz.)

TI. Be$enmek, g?iy-eninek, kwanmak,. giicen-, utan-, usatt-, santnak..,

TIL E,cnemek, kirsne-, giPne-, knync-, kosnemek (ki)sntimek)...
Bu tiirucelercle italik harflerle dizilen eyie:nleri srrasiyla inceleyelim:
L cirneliler: a) Etkenctir; qtinkii cizneler yaplcldrr ve gerqek ijznedir.
b) Edilgendir; gi.inkii azneler eylemden etkileniyor.
Ornekleri bir Caha inceleyelim:
a) Zeynep, siislenrre igirri yaplyor; tiern de o igten etkitreniyor. ,
b) Doven rie, d<iviilen de kadrnrn kendisi; yani eizneclir
c) Yrkayan da, yrkanan da; soyan da, soyunan da; kwulayan da, kuru-
, lanan da; giyen de, giyinen de Orhan'm kendisi; yani riznedir.
Hem etken, hetn edilgen gibi goriinen bu eylemlerde ciznetrerin etkileri
kendilerine donrnclttedr. Diiniiglii clenmcsi de bundandrr.
Oznenin, eylemi kenili kercdine, kendi bagrna, tek baqrna yapmasl anlamr
L:ulunan qu ornekler de dcintigiiidiir:
Kedi rnrildsntyor. GiineSe tapman ircsanlar...

- Geqilli tabanlarin sonlan:

Tiireyigi.
a) Unlii ise bir -n gelir.
b) Unsiizse -in gelir ve uyuma gcire degigir"
Drlniiglirler, ciznenin, eylemi kendi iizerinde veya kendisi igin yaptr$rnr
anlatmaya yarar.
Diiniiglii eylemler, ancak gegiglilerden tiirer, gegiqsiz eylemlerin ddniig-
Ii.ileri olmaz.
NCT. Eylemlere doniigliililk anlan:r -(i)r ekiyle katitdrfr gibi; kendini,
-
i<encline, keardi i<endini... adrilanyla da katrlahiiir :

Orhan r)vtiniiyor : Orhan kendini (kendi kendini) tivilyor.

Tehlikeden korwn : Tehlikeden kendini koru.
Zeynep elbise dikinmi{ : Zeynep kendine elbise dikmig...
 ETLEIiLER
339

,*trrJi'J.1ofr$"Ti "kendi " adrtrmn eeqitli eekim-

"H'#:ffii,,eYltmlerede
Baguna kendinizi iizmeyiniz.
Kenclimi diiqilnilyarum,..
rI' en're biten eyremrerde de iqe, cize dciniigrtiltik
anramragrktrr.
III. ne (ni) ile biren eylem- tabanlannda
(dcintisltiliik) sezintisi
--'E'.l&rriru4 [n,den
(Jsrl germe
gelme bir
bll kendi kendinerik
var.
350. -(i)N EK'YLE TUREMi$
dcinri;liilere benzer : yrkr";y;;";;i;;i, ED'LGEN EYIEMLER, bigirNCE
a) Qamaqr yilcanryor, ttimcesinde
ed'genrik; gamagr' bagkasr yrkryor.
b) Turgut yrkanryor, tiimcesinde
yrkanan da Turgut'rur; ise dcinti_lriidtir; giinkii ytkayan
yani i;;;;i.rdini yrkamaktadrr. da,
Bagka bir rjrnek: stislenmis;

a) Etraf silsrenmis, tiimcesi'de

edirgendir; etrafi bagkara'
stisremigtir.
ise dciniigtiidiir; gtinkii Zeynep
,r,rtr2rrz?::f"ksiis.lenmis,tiimcesincle kendini
Bu cirnekrerin incerenmesinden
grkan sonug gudur:
biren rabuntardan gelisen Unrti'e ya da 1
.i,,;;;lvtl;,0, -ol"irllilai!,iioi,
aynr rabanrardanttiremrq (bkz. n " 347)
'e
atiriiigrtiiere benzerrer. B*#;
isin anlamlanna bakm"r.i* ?yrrt edebilmek
i"i-t"lll yott.rr.
u) Eler -(i)n eki tiimceye kendini,
kendine anlamrm katryorsa
dii.. drinriglii-
b) Bu anlamyoksa, eyremi dzneden
baqkasr yapmlgsa edilgendir.
c) cansrz dznererin kendi kendilerini
etkilendirmesi; yani igi kendi
;;';il#. iizer-
"rrnlil"ffi;f :',ffi:il
Bunun ie*d;;' ii;;nsrz dznererin

NoT' n harfinin eyremlere kattr!'

- ddniigriiriik ve ed'genrik ay'trsr:
1) -Ien ekiyle triremis yastanmak,
tatlaruvor"' gegiqsiz eyt.mtlrirrj" :f,1:*:!,.a"U"ii*",r, ustanmry,
o.'r.j'*ekredir (bkz. n, 293).
da, k6kii kultanrlmrg otmamakta
birlikre, d<iniiglti anla-
^*?Oir:!tnmak
ve k<ik delerinde olan eylemterde
.rr'*.;r:f,biten de bu d<iniiglfiliik anlamr

inanmry, Lttanryor, dzendi,

usand*,..

i;li;,fr #' iil':T"r,T,;Xi1'#?*e d<iniiprue ri av,ay' ekrerre yapr-

',,,
340 DILBILGISI

Edilgen D<iniitlii
Giirmek'ten g\rilt*rk gdriirumek,
Diirmek'ten ddviiliiyor ddvilnilyor,
Yapmak'tan yaptlmtg yapmTw{,
Giymek'ten Siyildi giyindi,
Sevneek'ten sevilir sevinir...
NoT. -in ekiyle d<iniiqlii gatilangeligmemi$ kimi eylemlerde -il ekiyle
- hem edilgen, hem de doniiglii anlamlannda kullamhr:
ttiremig olanlar
Silah stildt edilgen,
Orhan ileriye atilch. d<intiglii,
Bayrak dikildi. edilgen,
Turgut karqrmrza dikildi. d<iniiglii,
Siite su katilmtS. edilgen,
Yalgrn da: "gezTntiye kattlacarttm " diyor. doniiglii...
soziin geliginden bunlar kolayca ayrrt edilir. Ttimcede gergek 6zne var-
sa eylem ddntigliidtir; yoksa edilgendir.

352. KATMERLi EDi LGEN Li K.-Ijnltilerle biten gegigti eylemlerde

edilgenlik ekinin -nil : n + il biEirninde katmerleqtili de gciriiliir:
Her taraf arandt (aramldr). Ona sdylenir (soylenilir).
B dy I e d en ir (denilir). is e b a q I an fu (ba glanr ldr), k o r uwnak (korunuknak).

3s3. i$TE$ EYLEMLER:

Durakta bekle-stik. Kuglar ug-uttu. Horozlar ddv-iisiiyor. eocuklar
itisip giiliisiiyarlar.
...bayram giinleri barrqrr, sevisir, dpiiqiir... hig olmazsa susuSurlar.
(Burhan Felek.)

Kadrnlar kagrytilar a{lagry yana yana,

Dagrldrlar gittiler her birisi bir yana.
(Yusuf Ziya OrtaC.)

Tiireyigi.
- Orneklerdekieylem
migtir. $ciyle tiiremektedir;
iqteg eyleniler ve tiirevleri italik harflerle dizil-
tabanlarrnrn sonu:
a) tJnlii ise bir 9 gelir: Kucakla-gry a{la-Smak, 6de-Stiler...
b) Unsi.iz ise ek -ig olur: lt-i$lp kak-rymak, vur-uqmak...
Anlamr. -(i)q yaprh eylem grivdelerinde baghca gu anramlar var:
-
1) Birlik. -- igi, olugu, krhgr iki veya daha gok iizneler birlikte yapar:
Biilbiiller dtiisiiyor, kuzular meleqiyor, sergJer cwtrdasarak ugu$uyor-
lardt. Kadtnlar a{lastilar, kagryttlar... Bunlar gegigsiz eylemlerden '
ti.iremigtir.
 EYLEMLER 341

2) Kargrlrk.
-, Eylemi iki, ikiden gok cizne karqrhkh yapar: ,
Dostlar sevisir, kucalcrasr; dilgmanrar dt)viisi)r, bo{aitosotrr.
Hayrazrar
sdviisiiyor.
Hayvanlar koklasa kokla6a, insanlar konuga konuga anlaSilar...
Bu orneklerdeki igteq eyremrer gegigri tabanrardan tiiremigrerdir.
isterlik anlamr, scize "birbirini, birbirine..." sdzctikleriyle de katrhr:
Orhan'la Yalgtn sinemoda birbirlerini gdrmiiqler, 6nce birbirlerine
bakntylar, sonra gl)lmi)Sler...
Birbirlerini koruyan arkaclasrar... Birbirine yardtm eden insanlar.,.
3) Nitelikte eqirlik:
. Gtineg alirnda y'jzrer esmerresir; siyahrary da.
eamagrr yrkandrkga
beyazragfi. eocuk giizeilesiyor. Her geyi iyiteEecik.Dtin iti
kigiydil,
brgiin figle S tik, Sulat dur gunlas il. Av rup altiaqmak...
A kSanc pewbeleSiyttr bembeyaz tepelerde...
(Kemalettin Kamu.)
Anlamr:
Em.serleSir, siyahlaqr: Esmere, siyaha bqit olur.
G.iizelleSiyar :
Nitelikte gizele eqit oluyor.
agksmek, ddrtleqmek: 0e ormat, dcirt ormak; sayrca denk
olmak.
Bu nitelikte egitlikle sayrda denklegme de bir ttir igteqliktir.
4) Adlardan -leg ekiyle tiiremiq eylemlerin (bkz. n. 294) gopunda birlik
ve kargrhk anlamr aqrktrr:
Sdzlegmek, dertlegmek, gakalasmak, paylasacaklar...
Nitelikte egitlik anlamma gelenler de var:
Tunglasmak: Renk ve dayamk niyelilinde egit olmak, tunca
benzemek.
Odunlagmak: Kabahkta oduna egit olmak.
gekerleSmek: Niielikte pekere denk olmak,
benzemek...
5) -(i)q ekiyle tiiremiq oldulu halde igteglik yerine, <iznenin
- stire ay'-
trcryla- kendi kendine bir durumdan bagta bir duruma gegigi anlamr bu-
Iunur: .

Qocuk geliqiyoy, firtrna yatryfi. Zor iglere girismekten gekinmez.

Kalktsmak, de{iqmek..,
Bunlar gatr bakrmrndan igteg delil, gegigsizdir.
6) Buna karqrhk, nasrl tiiredikleri dilbilgisince kestirilemeyen birqok
ey-
lemlere g'nin iqteglik anlamr kattrgr sezilmektedir. Bunlarda
eylem, <izne ile
bir bagka varhk arasrnda olmaktadr:
Diigmanlar savasmaktan vazgegerek 6nce konugturar, sonra
barrytr
342 DILBILGISI

lar. Gdzlefim kamasryor. Vapurlar yan$ryor;bitisi yanast4 iilesmek,

gfireSmek...
Kiikleri kullamlmayan :
KavuSmak, barrymak, yaprymak, biti smelc...
eylemleri de -(i)g'le tiiremi,s gibidirler. Bunlarda da eylem, 6zne ile bir bagka
varhk arasmda olmaktadrr :

Da{ da{a kavuSmoz, insan insana kavuSur.

(Atasiizii.)

PuI zarfa yaprytr. Masa duvara bitisecek... i

7) Ktikleri kullanrlmayan, sonu g'li kimi eylemler de geqiqsizdir:

Yakrymak, sataqmak, galrymak, stvtSmak...
8) -me yaprh adeylemlerden g ile iqteg anlamh eylemler ti.iremigtir:
Sarmagrk (sarmag dolag olmak), karmagrk, almagmak...
Bnnlardan gu adlar, srfatlar tiiremiltir: sarmasrk, karrna{tk, almas*...

- -me$ (-me*;) ekiyle tiiremig eylemlerde igteglik daha.

NOT. giiglti,
daha pekigiktir; kar$rlagtuahm:
Sar-rymak, kar-ryrk, ahSrk...
Sar-maSmak, kar-maStk, al'maStk...

354. DoNu$Lu vei$rg$ EYLEMLERIN satr delistirmesi:

a) Ddniiqliilerle igteg eylemlerin pek golu nesne almaz; geqigsizdir.
Biittin gegigsizler gibi, eklerle gatrlarr deligir; geqigli olur.
Sevinmek- sevin-dirmek, s oyunmak'so yundurmak, giy indir..,
' Diiviismek-diivilS-tiirmek, paylasmak-paylag'trmak, giizelleSiyar - gilzel-
leStiriyor, gt)riistiirmek, gekiqtirmek, itiStirmek...
Ddniiglii ve igteg eylemlerin birkaqr nesne al*; gegiglidir:
Orhan yeni elbiselerini giyinmiSti. Ortaklar mallarmt bdliigttiler...
Kar de sler bab qlar tndan k alan v arlkl ar tnr paylaStrlar, Kapr;mak...
b) D<iniiglii ve igteg eylemler etkendirler. Bunlardan bir krsmr edilgenlik,
ekiyle gatr defi$tirirler :
Bu kadar sru len-il-irmi ? Adr her yerde sdylenilecek Burada soyunulur,
ytkan&ktan sonra giyinilir...
Yurt igin savasilt, ddviisiiliir. Kazanglar paylasil&.
Bdylece gatr eklerinin art arda gelmesiyle olugan bigime KATMERLI
QATI denir. (bkz. n" 352).
c) Diiniigliiliik ekiyle igteglik eki bir gtivdede birlegmez.
3ss. ozELBiLE$iK EYLEMLERDE CATI (bkz. n" 317).
 SYLEIT{LER 343

356. YARDIMCI EYLEMLERI.E KURUI.AN BiLE$IKLERDE

QATI. - Bunlann gatr ile ilgili dur'umlan, kendi b<jliimlerinde agrklanmrgtrr.
(bkz. n'323 antamr, 324 gatrsr).
Etnek'le bilegenler, anlam gerektirdikge gatr deligmektedir:
HISSETMEK: ona durumu hissettirdtun (ettirgen); deprenr gok hafif-
miS, hissedilmedi (edilgen).
YARDIM ETMEK: Diigkiinrere yardtm edirecek (edilgen); yar&m
etnxek yetignxez; yardrm ettirmek (oldurgan) igin de yollar aranmalt-
ldtr.
357. ETMEK, OLMAK YARDIMCI EYI,EMLERIMN EdiIgCNIC.
rinde Anlamdaqhk Ornekleri :
isteklerimiz kabut editdi : kabul olundu.
Bu dilekler reddedilir : reddolunur.
Okulumuz tamir ediliyar tumir ohmuyor.
Alrykanhk kolay terk edilmez : terk olunmaz.
Bu yil icat edilen, : icat olunan nesneler,..
 EKEYLEMLER
358. EKEYLEMIN qEKiMLENpN KiprERi :
Qelik serttir. Turgut d{renci imiS. Biz Tilrkilz. Orhan diln izinli idi.
Bu d<irt tiimcenin yiiklemlerinden higbiri, anlamt bilinen eylemliklerden
gekimlenmig delildir. Sert, d{rengi, Tiirk, izinli sdzcikleri ad soyundandr.
Sonlarrna gelen -tir, imig-, -il2, idl sciy'leriyle yiiklem olmug; yani eylemleg-
mi;lerdir.
Ad soylu biitiin s<izciiklerin sonlarrna gelerek onlann ytiklem olmalarrnt
sa$layan paryalara ekeylem diyoruz.
Ekeylemin eylemlili iMEK'tir, denir'.
Kullanrlmayan bu imek sdziinden lehgemizde ancak gu kipler gekim-
lenir:
I. -ili'li gegmig kipi:
Ben idim, kiigiik idin, hasta idi, biz tdik, siz idiniz, genq idiler...
Bendim, kilgilktiim, hastaydt, bizdik, sizdiniz, gen7tiler...
1)'<<mek> sdzciigiiniin kullamldrErm g<isteren bir belgeye rastlanmryor. Bu, <idi, imig
lse, iken...r> siizcirklerini bir eylemliEe baSlamak isteginden doEmuqa benzer. Kaynaklarda bu
ekeylemin <<erti, ermig, erken, ermes...> bigiminde kullamldrEr gdz ijniine altnrsa asrl ekeylemliEin
mastaflfltn<<ermekr> oldulu anlaqilr:
Bay bar ertim alrhm on, yrlkrm sonsuz erti,:
Zengin idim afrlm on, yrlkrm sonsuz idi.
ORHUN (Siicii) yaatl 5.
Bunilan ugkanlar kug kiip kdp ertli:
Burda ugan kuglar pek gok idi.
(OEuz Destanl)
Tiler erdim emdi seni teg kiqi
Diler idim Simdi senin gibi kiqi
(Kutadgu Bilik')
Dinavii Lugat-it-Ti.irKte pdyle bir madde var :
ERDI : <ol antla! erili>> o iiyle oldu, tiyle idi.
Divan'da daha eok drnekler var :
a) Ol anda! erti: O ijyle idi, dyle oldu.
b) Nege yitik bigek erse iiz saprn ]onmas:
Nice keskin brgak olsa iiz saplnt yonmaz.
D. L. T. I. s. 384 Besim Atalay gevrisi.)
c) Ol keliir erken kdrdiim.
O gelir iken giirdiim.
D. L. T. I. s. 108. Besim Atalay gewisi.
q) Bu turgu yir ermes. :
Bu durulacak yer deEildir.
D. L. T. Itr. s. 68. Besim Atalay Qevrisi.
d) Kamu! kiqi tiiz ermes :
Herkes egit olamaz.
(D.L.T.). s. 376
 EYLEML.ER

Qekimi:
ldim, idin, idi, idik, icliniz, iditer (veyai'ler diiger):
-dim, -din, -di, -dik, -diniz, -diler.
Kullanrhgr. "idi" ekeylemi:
-
a) Biitiin ad soylu sdzctiklere ulanr, onlan yiiklem yapar:
Bendim gegen ey sevgili sandalla denizden.
(Yahya Kemal Beyath.)

Burasr giizel bir bahge idi. O zamanlar sen daha gocuktun.

b) Kiplerin III. tekil kigilerinin sonuna gelerek bile;ik zamanh kilar
(bkz. n" 361,362).
Yazrhgr. idi, daha gok, bitigir. Bitiqirken:
-
a) Sdzcii[iin sonu iinsiiz ise i diiger; iti bir ek gibi uyuma ve benzeqmeye
gdre de$igir: -di, -dt, -du, -dii; -ti, -tr, -tu, -tii, olur'.
b) S<izciifiin sonu iinlii ise i, y olur: Kedi idi : kediycli...
Azer lehgesinde iinliiden sonra da -di biqiminde eklenmektedir:
. Gittim g\rdiim bulaktadt (bulakta, gegmedeydi)
Elin yiiz iin y uymakt a& (yuymakta yrkamaktaydr)
Kztl iizilk parmaktafu (altrn yiiztik parmaktaydr).
Anlam.
- "idi"gegmi$
anlamlrdrr; varhlrn
ile bilegen scizciiklerde eylemler kesin gegmiq zaman
zamanki durumunu bildirir.
II. -miq'li gegmi; kipi:
Bu igi'yapan Orhan'mtS, senmissin, benmisim, bizmisiz, Her yer karlr
imiq (karlrymry).
Qekimi:
imigim, imiqsin, imiS, imigiz, imissiniz, imi|ler (ya da i'ler diiqer):
lmiqim, -miSin, -mig, -migiz, -missiniz, -miqler,
Kullanrllqr, "imig":
-
a) Bi.itiin ad soylu scizciiklere gelir, onlan yiiklem yapar:
Orhan evde imiS, hastaymtg. Sizde oradaymt$srnz...
b) Eylemlerin iigiincii tekil kigilerinin sonuna gelir, onlarr bilegik zamanh
kilar. (bkz. n' 361, 363).

ken:
Yazrhpr.
- Ekeylemin .mig'li gegmig kipi de, daha gok bitigir. Bitigir-
a) sdzcii$iin sonu tinsiiz ise i diiger, mis bir ek gibi stizciile ayar: Giizel-
miS, ncakmts, iiziimmilg, buzmug...
b) Sdzcii[iin sonu iinlii ise i, y olur (I. Maddeye bak:urua).
Anlamr.
- "imig"le
yani anlahlarrlat,
bilegen sdzctiklerde eylemler kesin anlamrr de[ildir;
bagkalanndan igitilmiqtir; gdriilmiig delildir ya da kendi
 DILBILGIST

tarafindan, farkrnda olmadan yaprlmrgtrr. Sanrh gegmiq zaman gibidir (bkz.

n" 282-II).
III. Genig zaman kipi:
Hava gilzeldir. tsen Tiirkiim. Sen gengsin. Hepimiz insantz. Arkaday
smtz. Onlar bahgededirler.
gekimi.
- Yukarrdaki tiimcelerin yiiklemlerini eylemle;tiren sdyler
bitiqik yazthr ve kigilere g<ire qriyle gekimlenir:
Tekil Qo$ul
1. kigi -im -iz
2. kigi -sin -siniz
3. kigi -dir -dirler.
Eskiden bunlann birer kigi adrh olduklarr ve qdyle kullanrldrklarr gdrii-
liiyor:
Kayda sen : nerdesin? Kim sen : Kimsin ? Tiirk tnen : tlif;F;
Ugiinci.i kili adrL "ol"un (-diu gibi) adlara, eylemlere, pekigtirmek igin
geldi$ agrklanryor:
OI menin o{lum ol : O benim oflumdur.
(Divanii L0gat-it-Tiirk.)

Azer lehgesincle -im, -iz, -sin, -siniz yerine

' -€mr.-ik, -sen, -siz kullamlrr:
Aman avcr vurma meni
Men bu dafirn meraltyam
Yaralryam men yazt{am
(Bir tiirkiiden.)

Kullanrhgr.
- Ad soylu biitiin s<izciiklere genig zaman anlamr katan
bu s<iy'lerden -im'in bigimce benzeri vat:
a) Benim d{retmenim. Benim gocu{um. Benim kdtibim. Qenim ku*n.
b) Ben i)fretmenim. Ben gocu{um. Ben kdtibim. Ben kutm.
tirneklerinden birinci satrdakiler birer ad takrmrdrr; ikinci sozciikler tiimle-
nendir (bkz.n" 257).
Ikinci satrdakiler ise birer tiimcedir; ikinci sozciikler yiiklemdir;
eylemleqmigtir (bkz. n" 84)
Hem tiimlenen, hem tiimleyen eki olan; hem de ad soylu biitiin soz-
ciikleri yiiklem yapmayayarayan -irn'ler vurgularryla da ayrrt edilirler:
a) Benim d{retmeninr takrmrnda tiimleyen tiimlenen ekleri -im'lerin
ikisi de vurguludur (bkz. n9 63).
 EYLEMLER g47

b) Ben i)fire t mettitn tiimcesindeki yi.iklerrr in,rni'i virrguyu qekmez.

-dir ekeylemi:
-dir ekeyleminin hangi kcikten dogup nasrl gcligtigini dilciler ti.irlti ri.irlti
yorumlarlar. En sa$lama yakrn yorum qudur:
-dir, eski bir trmak, ya da durmak eyreminin genig zarnamr olan hrur
ya da durur'dan gelmedir. Ornekler:
Divanii L0.gat-it-Tiirkte gtiyle ag*lanrr :
r) TURUR: Bu muzari (genig zaman) fiitidir, mszisiz ve mastar$z;
qnlamt: "odltr" demektir: "ol taqturar" sriziinde oldu{u gibi
,,o
ki ,,G tastu,;
demektir ve yine "ol kugturut" denir ki ku"rtt,r,, demekti.t,.
Bu, sdz ba{lantrndr.
2) TURUR: Mazisi ve muzarii olmayan bir miistakbel (gelecek zarnan)
fiilidir... Bu kelrtne bir seyin, sdytendi{i zaman bir yerde auril,grnu ye bulun-
du{unu haber verir; "ol ewdeturur" denir ki "o, evtle hazritr, bulunuyor,,
demektir...
XY. yizyia do[ru takrlaqtl$rnr ve srk kullanrldrgrm gcisteren cjrnekler
eoktur (bkz. n' 369):
Birdir ol, birli{ine Eek yokturur
Gergi yanlry sdyleyenler goktuntr.
VfnVtif (Siileyman eetebi XV.)

Ettiler bunlardurur ilm isleri

Kamudan arttk bulann uslan.
(Garipname XIV.)

inkdrrm yokturur severim sew.

(Agrk XVil.)
hIOT. -dir ekeylemi eklendili scizciikleri kesinlih anlamryla yiiklerr,
-
yapar (bkz. n'369).
IV. Kogul kipi:
Hava giizelse, se, orada isen, ben oyuncla isem, d{renci iseniz...
Qekind:
isen't, isen, ise, isek, iseniz, iseler (veyai 'ler di.igerek):
-sern, -sen, -se, -sek, -seniz, -seler.
Yazrlryr. Ekeylemin koqul kipi, daha qok bitigir. Bitiqirken s<izciigiin:
-
a) Sonu iinstiz ise i diiger, -se bir ek gibi scizciile uyar:
Gilzelse, gengse, seyerse, gdrmtiqse, yapacaksa..,
b) Sonu iinlii ise io y olur:
Evde ise-evdeyse, orada iseniz-oradaysantz, kapah iseJ<apalrysa...
34ir DTLBTLGISI

Eski Eigimi: erse'dir (bkz. L madde, not):

Nece yitik bigek erse dz saptn loTtftias :
Nice keskin brgak olsa sapml yonmaz.
Nece e{ri erse yol edhgii:
Nice elri olsa yol iyi(dir).
(D.L.T.)

-ince yerinde de kullanilmrga benzer:

Alartm aqry bardma erse yana ikki kiqi kdrdiim. Sordum erse... :
Onlardan geqip yiiriiyiince iki kigi gcirdiim. Sorunca...
Kullanrg Ozetliii (bkz. n' 135):
a) -se kip takrsr eyleme dilek-kogul anlamr katar (bkz. n' 282-VIII).
b) Ekeylemin ko;ul biqimi olan -se (ise) nin anlamr tektir: Kogul. Bu ayrr-
tryr gu ornekte gd,relim:
El tutarsa yiirilr saban
El tutsa saban yiiriir
Birinci <irnekte sabarun yiiriimesi elin tutmasrna ba$hdrr. Anlam: Koqul.
itinc; <irnekte pek ince de olsa bir dilek izi seziliyor: Sabanrn ytiriimesi
elin tutmasrna balh olmakla birlikte bu tutmayr gdniil de istiyor.
Bagka ornekler:
Hava giizelse (giizel olursa) geznleye gideriz (koqul).
Aligelse gezmeye g:ideriz (dilek - ko9u1).
Orhan i)devini yapryorsa yardtm ediniz (koqul).
Orhan r)devini yapsa yardtm ederim (dilek).
Gelse o guh rneclise naz ii tegffil eylese. :
$uhun meclise gelmesini, ... eylemesini dilerim...
c) Asrl anlammdan srynlarak kimi scizciiklerle kaynagrp kahplagmrStrr:
Neys1, yoksa, kimse, me{erse...
q) ise (se) ko9u1 kipi, -den takrh eylemliklerden sonra gelince bir yan
Onerme kurar. Bundan sonra gel.en dneme karqrt anlamh olw:
Bu so{uk. havada soka{a gtkmaktansa oturup galrtrmak daha iyi oracak.

NOT.
- Biitiin
gibi, gerektikqe
ekeylemier ad soylu scizci.iklerin tekillerine geldikleri
golullanr ve qoEul s<jzciiklere de gelir:
Orhan terbiyeli bir gacuktu, gocukmuS, gocuksa, gocuktur.
Yirmi yil dnce gengtiler, gertgmiqler, gengseler, gengtirler.
Bunlar galrykan d{rencilerdi, dlrencilermig, dlrencilerse, d{rencirer-
dir.
 EYLEMLER

a) -ile eki almr; adlarla eylemlikler ekeylemle gekimlenince gimcliki

zaman kipiyle gcirevdeg olurlar (bkz n" g7-IT).
b) Eylernlikler, i)zere ilgegiyie ribeklegtikten sonra ekeylemlc qekimle-
nirse qirndiki zamana girig ayrrtrh yiiklem olur:
okuldan gtkmak iizereyim. Araba, gocu{a garpmak iizereydi. ugak
inmek ilzereymiq. Koniuklar gelmek [)zereyse ...
Vurgusu. * Scjzciiklere bitiqen ekeylemler vurguyu gekmez:
G 5 r e c e kse. o pr enmi Eti, ctr k adaS t y mt
S, gizeldi r.. .
Bunlarm benzeri olan -diu -mig, -se kip takrlarr vurguyu geker:
6 lr endi, anlatac ak, dinlese. . .
vI. Ekeylemden - bu kiplerden bagka-iki de eylernsi tiremigtir: iken,
idil{i (edi{i) :
izmir'de iken, gocukken {bkz. n" 392-II)... Ne ictii{ii belirsiz...
359. EKEYLEMLERDE OLUN{S TJ ZL:K ; onGil. :

a) Diin hava gilzeldi, giizelmiq. Kitap benimdir...

b) Dtin hava gtizel de{ildi, giizel de{irnriq. Kitap benim cle{ildir...
Ekcylemlere olumsuzlulu rlefil scizciilti katar (bkz. n. 2gB).
Olumlular:
izmirliyirn, galqkandrm, burast bahgedir, d[renciyiz, burada mtsmrz ?
Qocukturlar, hava stcakmtq,..
Olumsuzlar:
izmirli de{ilim, qalrykan de{ildin, btffast bakge de{ildir, d{renci de{iliz,
burada de{il misiniz ? eocuk de{ildirler, huva srcak de{itmiS...
Adila geligine bir cirnek:
Zamanla nasrl deligiyor insan !
Hangi resmime baksam ben de{ilim.
(cahit srtkr Tarancr.)
Soru eki "mi?" ile ekeylemler ondan (de$il'den) sonra gelir:
orlmn evde de{il mi, de{il miydi? Et,cle de{ildi, de{ilmig, delitdir...
Kullanrhqr:
I. DEGiL scizci.ilii: Ekeylemlere, yiikremreqmig biitiin ad soylu s<izciik-
lere.gelir; onlara olumsuzluk anlamr katar. (yukarrdaki ornekleide oldulu
eibi).
II. Eylern soylu scizciiklere de gelmektedir:
Bu konuyu iyice anlamry de{ildir.
Her istedi{ini yapacak de!ildim.
Orhan ddevini yapma& de!il...
Son ttimcede:
 DILBiLGISI

I) Yapmadt'nrn tonlu sciyleniqi cle{il sdzciEiiniin etkisini eylemden

ayuarak tiir";rceye yaymaktadrr.
2) iki olurnsuz bir ttimcede karqrlagrnca anlam olumlulagrr (bkz. n'
87-II uyarr); bu katmerli olumsuzlardan tjrnekler:
)devlerini yapmafu de{il : Odevlerini yapfi.
Adeylerimi yaprnaz defilin'r, : Odevlerimi yapartm.
O inizi y apmamL; de{il siniz : O devler inizi y apmry smtz.
devler
Aramadrm de{il : bulamadtm : Aracltm; bulamadtm.
Defil'le cibekleqmig eylemlerde kiqi takrlan:
a) -di'li gegmig kiplerine gelmektedir;
b) Obtirlerinde kiqi takrlan ilefil'e geliyor.
3) Delil sozciilti yok'tra da cibeklegir; anlamr var olur:
...parast yok de{il; vermelc istemiyar.
III. DEGIL sozci.i[ri:
l) G<irevdeq s<izciikler arasrna gelince birinciyi eylem drgr brrakrr, ikin-
ciyi pekigtirir:
O iSi Orhan de{il, Seviwt yapmry. Ktrmrzt de{il, san idi. Qocuk deEil,
. geng. Defteri de{il, kitabt istiyorum..
Bir buguk asra yakm bir zamandan beri onulmayan asil hastaltk idare
olunanlarda de{il idare edenlerdedir
(Farih Rrfkr Atay.)

Hakika-t budur ki Ttirkiye de{il, devletlerin en biiyilli; dahi bugilnki)

milletlerarau qartlar iginde tek bastna kalamaz.
(Falih Rfkr Atay.)

2) "De$il" s<izci.i$ii, g<irevdeq sozci.iklerden cince gelince daha gok uya-

ncr oluyor:
...dnvalurtnda de{il hiirnyetin, hayattn tehdit altrnda kaldgt...
(F. R. Atay.)
Ahlak iilkilsilnii yalatan, insantn hayvanltlc hayafi de$11, kamusal haya-
'tdr. Ahlak bize tapltunclan gelir.
f. H. Baltacroflu.)
Bu bozuk ve tash yollarda delll kosmak, ytiriimek bile pek zordur.
3) "De[il" sozciifii birbiriyle ilgili yargrlardan <inciilii yadsryarak sonun-
cuyu pekiqtirmeye yarar :
Bunda bir iq vardt. Sdziinden ddnmeyiSi insanlt{tndan de$il, bu sansuz
korkusttndandr.
YER DEMiR GoK BAKIR (Yaqar Kemal.)
4) "De|il" sozciifi.i, kimi kez, cinciil <jnermelerin ttirniinii birden yad-
srmak igin kullanrlr:
 DYLEMLER 351

Size, o gigekleri koparmnytntz,

ae{il; koparry getiriniz, demiqtim.
5) oznesi "de$il" den sonra gelince - cinerme devrikleginc e - anlatrma
abartr ayrrtrsl siner:
Bu iSi de{il Orhan, bir gocuk bile yapmaz.
Bu durumda "de$il" ytiklemi ki;ilere gcire gekirnlenmez:
Bunu de{il siz; babawz da yapamaz.
6) "mi ?" ekini alan "de[il" scizcti$n, yiiklem orarak ti.imce kuruyorsa
"mademki" anlamh ballaq clur:
De{il mi ortada bir sine gqrpryor, yilmaz.
(M' A' Ersov')
Eski Rigimi:
l) Divanii L0gat-it-Ttirk'te ermes scizci.ilii srk geger (bkz.n. 35g - alt
grkma / 9) :

Sundilai iqi ermes drtiikiin tepmek :

Qayrr kugunun ig delil harman d6!mek.
2) Dag ol, tegiil (O!uzca):
Bu kelime Argularm "da{ ol scjziinden almmrstu.
(DLT. c. tr. s. 393.)

3) Delit sdzciilii eski Anadolu lehgesinde ilegiit bigiminde kullaml-

mrgtr:
Giil gillse daim a{lasa billbiil acep de{iil
Zira kimine a{la demiser kimine gi)l.
(Baki XVI.)
360. EKEYLEMLERiN KULLANILTgT (bkz. n 8612):
r. Diin hava ya{murlu idi. Krlar giizelmis. oknilar aEkttr. Kalem paha-
h ise... Bunu soran kimdi? Bendim. Bu kitap seninmi;...
Hem hepsi biiyilk yapwlar&.
HIND (Falih Rrfkr Atay.)
Giizel bir sonbahar gtinii idi. Yalrnur yoktu. GilrttS rhktr... iktst de
heyecanhydr
(Miikerrem K6mil su.)

rr. orhan bizdendi. Ali evde imis. Bu bay, Ali'nin babast&r. Kalem
benimse, benimki rse (benimkiyse), Erdem de bizirn irdesimizdir...
lII. Qo cuk uyur sa 1 uyumay'acakmr g, uyum ah idi ; uyumu$tur,..
Bu drnekler incelenince g6rtiliir ki ekeylemler:
I. Ad soylu btitiin s<izctiklere gelerek onlarr yiiklem yapar.
II. Her tiirlii ek ve takr almrg ad soylu srizciiklere de gelir.
 DILBILGISi

Bu ek eylemlerle biqimlenen ad soylu yiiklemler nesne almazlar; geqig-

siz olurlar.
Ancak -de takrL eylemlikler ekeylemle biqimlenince:
1) O eylerntrerin gimdiki zaman kipiyle anlarndag olur (bkz. n " 97-II e):
Yanmskta imiq : yaruyor imiq...
Vaptr iskeleye yanaqmakta idi : yanaqryordu.
2) Gegigli ve gegiqsiz olmalarr, eylemli[in oluguna ba$rdrr:
Yazmakta imiq - gegigli'
Yanmakta idi - gegiqsiz.
...Atstiirk'iin Oliimiinden bile heybet, mehabet, kucJret duyuyoruz.
Ondan geldik, O'na gitmekteyiz (gidiyoruz).
GUNE$ BATTI (Hasan - Ati yiicet.)

III. Eylemlere de gelerek zaman ve kip anlamlarrm ikilegtirir; yani on-

lan bilegik zamanhyap^r (bkz. n' 361, 362vb .).
ry. Yalnlz "ise (-se)" nin, kimi kez, ekeylemlik gcirevinden kayarak,
iginde bulundu$u tiimceyi - karqrthk, g<iztimleme... gibi tiirlii anlamlarla -
<inceki tiimceye bagladr{r goriiliir (bkz. n' 376-V).
NOT. Ekeylemin iigi.incii tekil kigileri (idi, imiS, ise, -dir ) anlam ayr-
trsryla,
-
go$ul takrsr -ler'den cince de gelir, sonra da:
Bu kdfirler gelilp derbentleri beklerlerdiki "Tiirkler geltip ulrayrcak hiq
birini grkarmayahm" derlerdi.
Pasazade Tarihi Xr')

eocukrarch, gocwkrarmtq gocuktrarsa. gorrt to,alT

Qo cuktular, go cukmuqlar, g o cuk sal ar, go cttkturlar...
Ktzlar meydanda yoklardt'
E$KiyA iNiNop (Hiiseyin Rahrni Giirprnar.)
361. BiLE$ir Z,q.UANLI EYLEMLER. delin asrklanan
- $imdiye
bi.itiin eylemler, zaman ve kip bakunmdan yahngtrrlar. Oysa:
Kargrmda Hisar gibi Ni$de yiikseliyordu
Sa! taraftan grngrrak sesleri geliyordu.
(Faruk Nafiz Qamhbel.)

usiiyorsan egiver mangalt"' E9 eg de rsrn'

(Mehmet Akif Ersoy.)

D;verdi sahili binlerce dalgalar asabi.

(Tevfik Fikret.)

Nefesim kesilecekti bilmem neden gok korktum . .*

(Omer Seyfettin.)

Hoca... terazinin koluna yapgml$; giindeligini doldurmamn yoluna

bakryormus
(Eftatuo cem Giiney).
 EYLEl\ILEN

cirneklerindeitalik harflerle dizilmig eylemlerin zaman ve kip ekleri gifttir.

Anlamlannr inceleyelim :
a) Yiiksetiyor, geliyor gimdiki zaman kipidir. -di (idil ekeylemiyle
birlegince zarnan anlamr ikizlegiyor: gimdiki zarn&n -i- 'geimiq zu in,
geliyordu...
b) Kesilecek, gelecek zaman kipidir. -di (id0 ekeylemi bu kipe gegmiq
zaman anlamr da katryor. zaman anlamr ikizlegmigtir: Kesilecekti.
c) Agiiyorsan'da lki kip var:
1) -yor, gimdiki zaman eki; 2) -sa koqul anlamh ek.
g) Ddrcr, geniq zaman kipidir. -di onu gegrnig zarflana ba[Lyor.
d) Bakryormug'ta iki. kip eki var:
' 1) -iyor. $imdikizamaneki; 2) -mig (irniq). Ekeylernin gegrnig zamarr.
Bciylece kip ekleri ve qok kez de zamanlatr gift olanlara bilegik aamasrh
eylemler denir.
Bilegik zamanh eylemler, bigim bakrmmdan, ikinci eklerine gore adla-
nr:
1) Oykiileme biqimi (bkz. n" 362);
2) Sriylenti bigimi (btrz. n" 363);
3) Koqul bigimi (bkz. n" 365).
362. OYKULEME BiQiMi:
Taplanmtstt garipler girndi kervansaraya.
(Faruk Nafiz eamrrber.)

Bir rgrk gcisteren alsay& e[er tek bir rgrk;

Biz o zulmetleri goktan yararak gilcmtgttk.
(Mehnaet Akif Ersoy.)

Orhan gele cekti ; kar qtlamah idik. KarS tlasaydtk s evinir tli.
Yaprhgr. italik harflerle dizilmig eyremrerin hepsinde de kip eki gift-
-
tir. Hepsimn de ikinci ekleri ekeylem -di (irli) dir.
Hepsinde de asrl kiplerin gegmig zamandaolugu, dykiireniqi anlamr var.
-di ile ikizlegenlere o eylemlerin <iykiilenmesi denir:
Geldiydi: -di'li gegmig kipinin <iyktilenmesi, III. rekil kigi.
Gelmisti: -mig'li gegmig kipinin dyktilenmesi, III. tekii kigi.
Bilecektim: Gelecek zaman kipinin <iykiilenmesi, l. tekil kiqi.
Sdyliiyordunuz: gimdiki zamanm dykiilenmesi, IL gogui kigi.
Bilirdik: Genig zaman kipinin riykiilenmesi, I. qogul kipi.
Yazmalrydly.' Gereklik kipinin ciykiilenmesi, I. tekil kj$i.
Gdreydim: Istek kipinin dyktilenmesi, I. tekil ki$i.
ss4 otleilctsi
-di (idik) ekeylemi buyurma kiplerincen baqka biitiin kiplere gelir.
Buyurrna kipinin yalnrz iigiincii kiqisine de geldigi olur:
..nereye gi';sindi bunlar; birgok yakm memleketler Alman yahudilerine
kaptlarmt kapumrylardt
zORAfi oiptOu,q.f (yakup Kadri I(araosmanoflu.)
Damst ibrahim Paqa devrine "f-ale Devri,, denitdi{i gibi, Su Demokrat
Pcrti deyrine de "liiks otomobil deyri', desek pek yerinde olmaz
mt? Birkag Halk Partilinin de yakayr bu sevdaya kaptr&fu siiyrenir.
ly'e yapsrnlardr ? l/e yapabilirlerdi 7...
(Yakup Kadri Karaosmanoflu.)

Btraksmlardt da r ahat qa bitireyim.

(Semih Tiryakioflu.)

Bu t{iyardan o gdqmesin de kint gdgsiindi)?

- Bu stru annesine aQmry olmastn&!
- Annesi geng ynqtnda ne diye irlsiindiil
-
Bu cirneklerdeil -di oykiileme takrlan atrhnca anlamcia degigiklik olmu-
yor;ancak geqmig zanran anlammdan srynlan -di'ler tiimcelere (eklendik-
leri yiiklemlere) duygu degerleri katmaktadr:
a) Karamsarhlrn dolurdufu gagkrnhk kuqkusu;
b) Bu kugkunun, sorulu - iinlemli anlatrmla ses ve sclyleyiq tonunda
canlanmasr...
...gtinler c e bekle tmemiqti onu. N eden bekletsindi ? O na r astlay abilmek
igin gilnlerce o yollorda koSmamts m4,& ?
(Miikerrem KAmiI Su.)

Anlamr. bigimleri, eylemin yaprldrlrnr kesinlikle bildir-

- oykiileme
mekte -di'li (kesin) gegmig kipine benzer.
a) -miq'li (samk) geg,m$ kipine de kesinlik anlamr katar:
kendisi evlenip gittilcten sonra kiigtik hemqirelerinin higbiri onun yerini
tutamamt$ ve bu ev, birkag ay zarftnda kazaya u{ramtS bir geminin
igi gibi allak billlak olmugtu'
pANioRAMA (yakup Kadri Karaosmano*lu.)

igmisti Fuzuli o alevden,

Df)qmiistii bu eksir ile Mecnun
$i'rin sana anlattt{t hale...
(Ahmet Hagim.)

b) Dilek-kogul kipinin tiykiilenrne ve sciylenti bigimleri, gegmigte yerine

gelmesi dilek aylrtrh bir kogula balL buluran; fakat yerine gelmeyen olay-
larr anlatr:
 EYLEMLER
355

aksam bize gelseydi birkag saat galryrdk.

!Mektubumuzu
alsaymtg hemen geieceimtg.
Geqmig zamanrartn kogur bigimlerinde
(bkz.n"365lZ).
bu
ayrt$l sezilmez
olasrrrk

c) istek kipinin dykiilenmesi, anram bakrmrndan,

direk-koqurun 6ykii-
lemesine benzer:
lJsIu uslu oturaydrm,
siiphesiz ki, beni nzektebe vermezdi.(kogul).
GECELERIM (Ahmet Rasim.)
Ah nolayfibu dteydi birine dahi vara ydrm. (yerine getirilmesi istenen
dilek).
(Dede Korkut.)
9) Gelecek zamanrn riykrilemesinde eylemin olacalr dtigtintiliir; fakat
sonradan olmadrlr anlamr da glkar.
363. SOyrBNri eigivri:
Yenentez.mis onu bir kerre, degilmjg
dengi.
Bir de bigare adam pek mttaiznm g.yrn1g;
Kahrolurmug kederinden tutarak yrirry*ii.
(Mehmet Akif Ersoy.)
... (cimri) elqilerden biri yahya Kemal,e
demip ki:
k oyarfit$s tn birikirmig,

(Falih Rrfkr Atay.)

l.,Iasrettin Hoca bir g:drn oturuyormus, tlinlenecekmis. Kendi kendine
dermig:
"Fincanci katrlartnr iirkiittnemeli imiSim.,,
O, isini aksama varmadan bitirir.
- Bitirirmis!
- Bitirirmis de{il, bitirir.
-
(Bir Konugmadan.)
Yaprhgr. italik harflerre dizilmig eyremlerde kip eki gifttir.
-
ikinci ekler, ekeylem -migo (inriq) tir.
Birinci eklerle bigimlenen kiplerin anlamlanna
bu -mig:
a) Gegmig zamani
b) Batkasrndan duyulma, sanma ya da kiigiimseme,
hatta inanmayrg
ayrrtrlarr katar.
Kesin olmayan ve kesinliline inanrrmayan,
bu bapkararudan duyurmuga,
aktanlmrga sciylenti denir.
Ekeylem -mip,le ikizleqenlere o kipin sdylentisi
denir:
Silecekmis: Gelecek zaman kipinin sOyfentisi,
Ij y.o, * u s t raz ;. gimdik i zaman kipinin
fii.i.Uf- Ug.
9," lr rOvir"tiri, ii. g; guf H5i.
urkiitmemeliymisim: Gerekrik kipinin s<iylentisi,
I. tekil kigi.
356 DILBlLCISl

Anlatrmrysrn.' Genig zamafi kipinin s6,ylentisi, II. tekil kiqi.

Geleymigiz: Istek kipinin sdylentisi, I. go$ul kigi.
Dinleseymiq: Dilek - koqul kipinin sdylentisi, III. tekil ki9i.
Anlamr. -_ -nis (imiq) ekeylemi ulanan kiplerin (bkz. n" 282-II. an-
lamr):
1) Asrl kip anlamle*rna geQmiq zaman anlamt katrlrr.
2) Bu eylemlere kugku anlamr siner.
3) Daha gok birinci kigilerde anlam olasrh[r ikileqir:
a) Gidermigim, verecekmisint, seviniyormu;urn... (Baqkalarr ciyle diyor
yada di,igiiniiyor; oysa btiyle bir qey yoktur.)
b) Farkrnda olmayrg:
Onu ne denli seviyornu$um (farkmda de$ildin ). Aynlmca igime
gtiken a.gtdan anladtm.
Anlamr belirtrnekte sesin ve tonlamarun etkisi biryiiktiir.
c) Unutulmug olaylartn anlattmtnda kullanilrr (bkz. n' 282-lI.):
Siz anlattnca anstdtrn. Ben o yazryt yrllar dnce okumugmugum.
NOT. 1) Kesin anlamh olan ili'li kipinin sdylentisi yoktur.
geqmig
-
2) Kugkuiu bir anlatrg eylemi olan -mig'li geqmig kipinin siiylentisinde
bu kugku anlamt katmerlegiyor:
AnlatmtSmtS, dinlememiqrnis, gdrnciismiis de unutmuSmu$...
Bu bigimlerde, inanmayrq anlamma ktigiimseme, alay ayrtt lan da katrl-
maktadtr.
Yumugak bir tonla stiylenince bu aylrtrlarrn yerini iiziintii ahr:
Duyunca pek iiziildiim. Bizi saatlerce aramrymrsl
364. OYKULEME VE SOYTEITI NIQIVTTERTNDE ZAMAN:
a) Qok kez ikinci takt, eylemi geqmig zarnana baflar:
Sevirn hanrlaruyordu, okula gidecekti...
.,.gok ratnan okurntus, Siir yazmayt deneyecekmis',.
Tiimceler bu durumlarryla olaylarrn gegmigte kaldrfrnr gosterir nite-
liktedir.
b) Kimi durumlarda birinci takdarrn daha etkin oldulu gdriiliir. Bu
etkinliEi ya sciziin geligi, ya bir belirtme vurgusu sa$lar, ya da ti,imceye ek-
lenen bir zaman belirteci:
$iir yazmayt deneyeceknil (geqmi$te); vazgegmi7 ...
Gelecek ytl iiniversiteye girecekmig; ondan sonra da Siit' yazmqyt deneye'
celcmis...
 EYLEMLER J){

tiimcesinin birinci takrlarr (-ecek), tiimcedeki gelecek yil, ondan scnra

belirteglerinin ydn verigiyle alrr basmaktadrr. -mig de s<iylenti gdrevinden
srynlarak sdze yalmz kugku ayrrfisr katmaktadrr.
36s. KO$UL BIQiMi:
Ben sefaletten <iliirken seni stkmazsa rcfah,
Hak erenler buna umman ki desin eyvallah!
(Mehmet Aktf Ersoy.)

Giinlerden sonra bir giin,

$ayet sesini .fark edemezsem
Riizgdrlann, nehirlerin, kuglarrn sesinden,
Bil ki cilmiigiim'
(cahit srrkr Tarancr.)
orhan gelecekse, bvn,- biliyorsan, oraya gitmisseniz, sdyrediyse...
Yaprligr.
- italik harflerle dizilmiq eylemlerde kip ekleri iki ge$ittir:
1) Bildirme kipi eki;
2) Ekcylemin kogul kipi eki, -se-(ise):
Gdrilyorsamz; $imctiki zaman kipinin kogulu, II. goful ki9i.
Srkmazsa: Genig zaman kipinin kogulu, III. tekil kigi.
NOT.
- Kiplelin kogul bigiminde -se (ise):
1) Biitiin bildirme kiplerinin IlL kipilerinin sonlarma gelir:
Okuyorsa, gelmisse, ahrsam, gideceksem, bilmezsem...
2) Yalna -di'li geEmig kipinde, tekil ve goEul biitiin kigllerin sonuna
gelir:
Tqkdtmsa da bir demir hamail
olmaz gerefim onunla zail'
E'BER (Abrrurhak HAmit rarhan.)
Gdrdiinse sdyle, aldtksa, gdrdiilerse...
Anlamr.
- Genig
riykiileme ve sdylenti
zamarL kiplerinin kogul bigimreriyre kogul kipinin
bigimieri arasrnda ayrtflar vardrr (bkz. n' 135).
3) Bildirrne kiplerinden bagkalarrnrn, yani dilek kiplerinin kogul bigimi
yoktur.
4) Ad soylu scizctiklere eklenen -se-(ise) igin (bkz. n. 358-IV).
366. EKEYLEMLERTN oyrurnuE vE sOyLENTt bisimleri ge_
li;memigtir:
Gitmi$ti, yazarrnxt... bigimlerine uygun olarak zenginmisti, ii{rencisin-
miS denmez
 DII,BiLOISI

,Arcak, ekeylemlerin -di'li gegmi$ kipinin kogul bigimlerine - az da

olsa - rastlamr (bkz. n' 367\: Zengin idiyse, i)lrenci idiyseniz...

367. KATMERLI BiLE$iK ZAMAN. Ekeylemin art arda gel-

mesiyle biqimlenenlerdir.
-
Oykiileme, sdylenti bigirnleri art arda gelmez. Yalruz bunlara koqul
bigimi eklenir. Bciylece <iyktilemenin kogulu, sciylentinin koqulu tiremig olur:
Gele,cek idiy s e (gelecektiyse), v eriy or i mi g s e (veriyormq sa), anl atmry-
tftnsa, gelirseymiq... (bkz. n' 366).
Anlamr. - Katmerli bileEik zaman eylemleri ancak yan dnerme - <inerti
(bkz. n' 135) - kurarlar. Bunlardan sonra gelen temel cinermeler, gok kez:
a) Bir yadsrma sorusuyla biter:
b) Ya da yadstma ayrrtrh bir gereklik cinerisi olur:
Seviyorduysa nigin braktp gitti? Gelecekmiqse dnceden bildirmesi
gerekirdi.
Herkes genpli|inde galrymalrydtysa onun da galrymctst gerekmez miydi ?

368. BILE$ir ZeUANLI EYLEMLERDE OLUMSUZLUK:

a) Asrl eylem olumsuz, ekeylem olumlu olur:
Sevim, Ankara'ya gitmeyecek imiE (gitmeyecekmis). Siiylenenleri
dinlemiyor idiniz (dinlemiyordunuz). Okula gitmedi iseniz (Sit-
mediyseniz ) nedenini agtklamalutruz.
Korkut bu kitabt baskastna vermeyecektir...
b) Asrl eylem olumlu, ekeylem olumsuz olur:
Sevim, Ankara'ya gidecek dertilmiS. Bu lcitah okumug de{ildim...
c) ikisinin de - hen aul eylemin hem de ekeylemin - olumsuz kullanrl-
dr$r g<iriiliir. Bu gifte olumsuz aniamca olumlu olur (bkz. n' 359-II):
Kitah size vermeyecek defiildim ( : verecektim), sevim, Ankaraya
gitmemig deEildir (: gitmigtir)'..

369. -ilir. - Ekeyiemin genig zamammn IIL tekil kigisi sayrlan bu sciyiin
kullamhgr pek goktur (bkz. n' 358-III, 360;:

$arkrn ezeli fecri yakrndr, do{acakttr.

(Mehmet Akif ErsoY.)

Orhan bugiin okula gitmistit; yatn gelmelidir.

Gdrevleri:
a) Ad soylu biiti.in sdzciiklere gelerek onlarl genig zaman anlamh birer
yiiklem yapar.
 EYLEMLER 359

EKEYLEMiN CEKiM CiZELGESI

-di
gegmrt kogul

idim, isem, idim,

-dim -sem -dim
idin, isen, imig,
-din -sen DEdiL :mi9
idi, ise, lse,
-di -se -se
idik, isek, -dir....
-dik -sek
idiniz, iseniz,
-diniz -seniz
idiler, iseler,
-diler -seler

yok yok yok

yok yok yok
idiysem, imigsem, delil idiysem
-diysem -mltsen deEildiysem...
idiysen, rm1$sen,
-diysen, imigse,
idiyse, -miqse
-diyse imiqsek,
idiysek, -miqsek
-diysek rmr$senlz,
idiyseniz -migseniz
-diyseniz imigseler,
idiyseler, -migseler
-diyseler

-imdir de!ilimdir
-sindir delilsindir
-izdir delilizdir
-sinizdir delilsinizdir

b) -de, -den, -e takrh sdzciiklere -dir gelir; qogullarur da:

Kamsular evlerindedir; Qacuklan bahgededirler. onlar da bizdendir.
NOT. l) -ilir'in diiqtiig srk gririiliir (bkz. n" 136);
-
istanbul bir sanbahar $ehri. Baharma giivenilmez. yan pek defiigik
havah. Serin semtlerinden go{u riitubetli.
Anneler evdeler. Bugiin hava pek gi)zel...
Bu diigiiklii yiiklemler de ekeylem alrr:
Kcmsular evlerindelerse. eocuklar bahgedelermis. Davarlar bu saat-
lerde gaytrdalarfu.
2) -dir ekeyleminin cizneye geldiEi - bagka bir anlayrgra, clnermesiyle
birlikte ozne oldufiu da - gdri.iliir (bkz. n" 126):
360 DILB|L6ISI

Kahvehanelerde bir ejderha sdziidilr, gidiyor.

(Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

OSlan ne yapsm, bir seydir oldu.

(Konoq.)

c) -mig'li gegmi$, gelecek zaman, gereklik kiplerinin her kigisinegelerek

onlara kesinlik anlamr katar:
Qocuklar okula git:melidir, gidecek tir, gitmiSrir...
Yer e diis en b ayr a { tn nas il k aldtr il d g tw g6rm iig siiniizdiir.
(Falih Rrfkr Atay.)

... Merhum pederimin kemiklerini istanbul, a getirecegimdir.

($inasi.)

Bunlar arastnda iki alim tanrmrgrmdlr ki, eski devirlerin velileri gibi
tsm bir feragat iginde yasamakta idiler.
ZORAKi DiPLOMAT (yakup Kadri Karaosmanoglu.)

9) $imdikizaman kipine geldili de olur:

$eytandan da fenaytm. Zira Seytan size gu anda benden sevimli, temiz
ahl ak I t gciriiniiyordur.
NiLGUN (Refik Halit Karay.)
Benim igin a{lamaymtz. insanlar a{lamaya layft de{ildir. Bu yaglar
herhalde bagka Seyler &rtx ditkiiliiyordur.
(Hiiseyin Cahit Yalgrn.)

Kim bilir beni ne kadar ayrphyorsunuzdur.

(ibrahim Necmi Dilmen.)

d) Ekeylemin genig zamankipinin birinci kigilerine de gelir:

Dikkatliyimdir, dayantkhytmdr...
Tuhaf kimselerizdt. Bqtfntn nice disiplinlerini, bize uymaz, diye
bozanz.
(Falih Rrfkr Atay.)

...9u giinlerde bitirmek i.izereyimdir

(ginasi.)

e) -dir eki almrg eylem tiirevlerinden sonra:

Aym kdkten bir kip gelir; eyleme agrnhk ve stirerlik ayrrtrsr katar:
Hanmefendinin tuhaf bir bakryla tereddiidii iizerine Hiisniye, bigare
ka&nt teessiir iginde bo{up gasffimak igin bir bogamgtrr boganrr:
dilEiinme, ya herro ya rnerro, gaydan gegtiniz de derede mi
-Kadtrum,
bo{ulacakstwz ?
BILLUR KALP'(Hiiseyin Rahmi Giirprnar;)
 EYI,EMLER 36r

Kipler ba;ka krjklerden de olur:

Bir a$lamadtr ftrtturdu...
370. EKBYLEMLERIN YAZIMI (bkz. n' 637).
371. VAR, YOK. Bu iki srizciik:
-
I. a) Ad olarak kullanrhr:
Yoktan var etmek. Vartnt yo{um budur.
Vartnt veren utanmzz.
. (Atalarsdzii.)

Vara yo{a giilen insanlar.,.

b) Birkaq deyimde srfat olarak da kullanrlmtgirr:

Var giiciiyle savaqmak... Yok yere darilmak...
fI. "Var, yok'o scizciikleri ve onlann ekeylemli bigimleri, ytiklem gore-
vinde pek srk kullamlrr:
Lt var, meydan yok.
(Stiylence.)

vaktiyle biiyiik bir devenin bir basr uofiT]!"*rnFikrer.)

Benim iki kslemim var (vardr). Kintseye borcum yok (yoktur).

fII. "Var, yok" scizciikleri ekeylemin bijtiin kipleriyle bilegir:
Vatarun balnna diigman dayamrg hangerini
yo{imi6 kurtaracak bahtr kara maderini.
(Namrk Kemar.)

Bir l(elollan varrnry; anast, babasl yokmuS...

Tann vardtr; Tarrn'dan baqka Tann yoktur.
Yarsa pulwt olurum kulun;
Yoksa pulun kaprdrr yolun.
(Sdylence.)

Ben varken o sana yaklagamaz.

(Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

IV. Ekeylemsiz ytiklem oluglarmda geniq zaman anlamlna gelir:

Bu gilzel yurtta her Sey var... Hig bir iiziintiileri yok...

V. Anlatrmda <inciil tiimcelerin baglarrna getirilen "yok" siizctilti, son

ttimcelerdeki olumsuz yargLyr pekigtirir :
Bugiinkii ikbal politikacilcrtnda ne ftizmet aSk6 ne ideal ba{ltttfi..,
maneyi higbir fazilet ardmaymtz. Yok kadm yeniden harem kiime-
 DTLBILGISI

EYLEM CEKiM

BiLDiRME KIPLERj
-mig'li ge4mig

geldim gelmigim geliyorum geleceSim

geldin' gelrniqsin geliyorsun geleceksin
geldi gelmig geliyor gelecek
geldik gelmigiz geliyoruz geleceliz
geldiniz gelmigsiniz geliyorsunuz geleceksiniz
geldiler gelnigler geliyorlar gelecekler
'geldiydim gelrnigtim geliyordum gelecektim
geldiydin gelmigtia geliyordun gelecektin
geldiydi gelrniqti geliyordu gelecekti
geldiydik gelmigtik geliyorduk gelecektik
geldiydiniz gehnigtiniz geliyordunuz gelecektiniz
geldiydiler gelmiqtiler geliyordular gelecektiler
(l) gelmiplerdi - geliyorlardr - geleceklerdi -
gelrniqmiqim geliyormugum gelecekmigim
gelmigmigsin geliyormuqsun gelecekmi6sin
gelmigmig geiiyormug geiecekmig
gelmiqmigiz geliyormuguz gelecekmigiz
gelmiqmigsiniz geliyormugsunuz gelecekmigsiniz
gelmiqmigler- geliyormuglar- gelecekmigler-
gelrniqlermiq geliyorlarmrg geleceklermig
geldiysem gelmigsem geliyorsam geleceksem
geldiysen gelmigsen geliyorsan geleceksen
geldiyse gelmi$se geliyorsa gelecekse
geldiysek gelmigsek geliyorsak geleceksek
geldiyseniz gelmigseniz geliyorsanlz gelecekseniz
geldiyseler gelmigseler- geliyorsalar- gelecekseler-
(2) geliyorlarsa geleceklerse
(t) -di'li gegmig kipinin hikayesi gtiyle de gekimlenir:
Geldimdi, geldindi, geldiydi, geldikti, geldinizdi, geldilerdi:
AIdm& bu sert ismimi gdk giirlemesinden.
(Ernin Biilent.)

sine girmistir. Yok sehirler, kasabalar ve khyrer yobaz okullartyla

donanmtstr. Yok medeni kanun diizeni gdkmiiqti)r. Htg, hig b*i
onlaru zevklerinin en kiigii{iinden altkoymaz.
(Falih Rrfkr Atay.)

YI. *Var, yok" sclzctikleri yardrmcl eylemlerle de bileqir:

Var ol'nuzl Dilnyada var olan yarotrklar... yok etmek: ... yok
hale getirmek, ortadan kaldrmak.
VII. Yok mu? (bkz. n'323-XIV).
vIII. *Yok" sdzctilii "hayr!" gibi-yamt belirteci olur (bkz. n" 41g-
II12, a)z
 EYLEMLER

qizELGEsi

DiLEK KiPLERi
-Eenit zarnan - Gereklik Ditek-
gelirim gelmeliyim geleyirn gelsem
gelirsin gelmelisin gelesin gelsen 7u
gelir gelmeli gele gelse gelsin
gelftiz gelmeliyiz gelelim gelsek
gelirsiniz gelmelisiniz gelesiniz gelseniz gelin, geliniz
gelirler gelmeliler geleler gelseler gelsinler

gelirdim gelmeiiydim geleydim gelseyditn

gelirdin gelmeliydin geleydin gelseydin
gelirdi gelmeliydi geleydi geiseydi
gelirdik selmeliydik geleydik gelseydik yok.
gelirdiniz gelmeliydiniz geleydiniz gelseydiniz
gelirdiler- gelmeliydiler- geleydiler- gelseydiler-
gelirlerdi gelmelilerdi gelelerdi gelselerdi

gelirmigim gelmeliymiqim geleymiqim gelscymifim

gelirmiqsin gelmeliymi$sin geleymigsin gelseymigsin
gelirmit gelmeliymiq geleymig gelseymiq
gelirmiqiz gelmeliymiqiz geleymisiz gelseymigiz yok.
gelirmigsiniz gelmeliytnigsiniz geleymiqsiniz gelseymiqsiniz
gelirmigler- gelmeliymiqler geleymiqler- gelseymiglcr-
gelirlermiq gelmelilermiq gelelerrnig gelselermiq

gelirsem gelmeliysem
gelirsen gelmeliysen
gelirse gelmeliyse
gelirsek gelmeliysek yok. yok.
gelirseniz gelmeliyseniz
gelirseler- gelmeliyseler-
gelirlerse geirnelilerse

(2) -di'li gegmigin dilek-koqul biqimi q6yle de qekimlenir:

Geldimse, geldinse, geldiyse, geldikse, geldinizse, geldilerse:
...Kendimi kurban verdimse ne ziyanr var.
(l'akup Kadri Karaosrnanoglu.)

Ya{mur ya!ryor mu?

Yokl yak dinmiS...

372. EKEYLEMLFR, VURGU.

- Takrlagarald
ekeylemler vurguyu gekmez; vurgu, kendilerinden
sozciiklere bitigen
cinceki hecede kahr
(bkz. n' 65-7, g):

Zengindi, rilrencrymig , brnadaysa, ilcakt$; gcirecelctim, aramrytr.,

geldiy se, anlafiyormuq...

- Biriqin
373. SORU. $eyin igyiiziinii olrenmek, bir agrklama istemek,
bir kugkuyu gidermek en gok bagvurulan yol, sorudur (bkz. 87-fI[.
364, DILBILGISI

Bilmem nigin kaclml$a ait isten kagmryrz 7

Ya onun da bir eme{i yok mu bu Tiirk ilinde 7
YENi HAYA'I lZiya Giikatp.)

Yarut beklenrneyen sorularda:

a) Duygu deleri aqkm olur. Bu sanat,h sorulardan birkaE drnek:
Sular mt yan& ? Neden tunca benziyor nzermer 7
MERDIVEN (Ahmet Hagim.)
O qay a{r akar yorgun mu bilntem?
Mehtah hasta mt, solgun mu bilmem?
Yash gelin gibi mahzun mu bilmem?
Yiice da! bagmda siyah ttil vardr.
(Rua Tevfik Biiliikbagr.)
Bildik seni mtrkteza-yt hilkat;
Ya Rab! bu mudwr sefa-yt hillrat ?
Ziynet mi bu perdeye havalim?
Ben hangi hakikcte misalim?
Ya Rab ne eksilirdi derya-yt izzetinden
Ya dehre gelmeseydim, ya akltm olm.asaydt.
MAKBER (Abdiilhak HAmit.Tarhan.)

b) $aqkrnkkla sriylenen sorulann <ia yanrtr beklenmez:

Bu nasil hava? Yaz ortastnda bdyle serinlik gdrillmiig miidiir ?
c) Yadsrmalr sorular, yanrt beklenmeyen, daha gok olumsuzlula kayan
canh birer anlatrm yoludur (bkz. n' 87-II b).
Konugurken bagtn, yiiziin, gdzlerin, ellerin anlamh imlerinden yarab
lanarak birgok geyler sorabiliriz. Oysa srizciiklii sorular q<iyle olur:
A. Soru srfatlanyla (bkz. n' 174):
Hangi dalda bulsam beir o merali?
Hangi yerde gdrsem ge;m-i gazali?
Avcrlardan kaqrnrg ceylan misali;
Geqrni; daldan dala yoktur durafr.
(Bayburtlu Zihni.)

B. Soru arlillarryla {bkz. n" 270):

Yumuqak bagh isem kim dedi uysal koyunum?
(Mehmet Akif Ersov')

c. soru berirteqleriyre(bkz. n" 437):

Atatiirk, Yalova'ya ne zaman, nigin gelmistit?
ararUnKUN HASTALIGI (Ru$en Esref Unayrhn.)
 EULEIWI,ER 365

Q. Soru Ekiyle. -- soru eki "mi?" dir. Tiimcede <i$renilmesi, agrklan-

masr istenen ya da kuqkul'u toplayan ci$eler soru,va ko-nu olur.
Bu c$eler
yerine gore rizne, nesne, tiimleglerden biri ve yiiklem olur.
Kimi kez bu-o$e-
lerin tiimleyicileri de soruyu gerektirir. Bu gorevi soru scizciikleriyle yo?.
soru imiyle yerine getiririz.
Her dleniir sorulu durumunu birer biler inceleyelim : .
I. oznelerde soru. Tiimcede oznenin (bkz. n.9l) kim ya da ne ol-
- durumu ayrJrnlatmak iqin:
dulunda kesinlik olmayrnca
a) "mi?" ekli soruya bag vurulur:
Sulur nn yandr ? Neden tunca benziyor mermer ?
(Ahmet Haqim.)
Turgut mu Orhauzr ? yoksa siz mlgirliyorsunuz?
gid,ecek:,
b) Soru srfatlanndan yararlamlrr:
Kaq wkada.T hazrlanmry? Hangi Turgtff konuSucak?
II. Nesnede soru (trkz. n" 95):
a) Belirtili nesnede sori.l:
Beni mi aflyorsunuz? orhan t)devrerini mi yazryor? I-:{angi t;ykiiyii
okudunu: ?

b) Belirtisiz nesnede soru:

Nasil ddevlet yaptyorsunuz? Kag portalcal ytyebilirsirriz?
III. Dolayh tiimleglerde soru (bkz. n. 96):
Nevin bir parga hasta ordu diye giirilktii{e mi atirh samyorsun ?
(Regat Nuri Giintehin.)

Burada rzz gahgahm? Bu s<izii benclen nli igitmeliydiniz?

Kagtnct kata grkahm. Hangi odada gahqahne ?
W. llgeg tiimleglerinde soru (bkz. n. 9g);
Bu terenni.imle mi sandndr gdniil derdin uyur ?
(F{alit Fahri Ozansoy.)

Bu kitaplar satilmak igin mi ayrtrdt? Beni buw.m igin mr qaprduuz?

Hangi trenle geldiniz ? Kag varupu igin bilet aldmtz ?
V. Tiirlii
belirteglertle soru (bkz. n. 406 vb.):
Bayrafimrzt gok mu severdin nine ?
(Flalide Edip Adrvar.)
Diin mii geldiniz ? yann mr gideceksiniz , bugiin mii ?
Ytkan mt Etkahm, aEa{r mt inelim, geri mi dcinelim?
 DILBILGISI

Do{ru mu soyliyarsunuz ? Kosa kosa rnr gerdiniz? orhan daha dilzgiin

mii yazar?
Burada kag ay kalacaksmrz? Nice giinrer yoilarmrzt gLzredim.
VI. Takrmlarda soru:
A'
Her takrm bir ad sayrfur. Ekler ve takrlar alr. Soru eki ,.mi?,, her
takrmm sonuna gelir:
a) Ad takrmlanndan cjrnekler:
sevim'in teyzesi mi gelmiq? sizin kaleminiz mi ktrildt? okul dergisi
mi
alacaksmrz? Carn tabak mt dtistii?...
b) "mi ?" eki ad takrmla'nda tiimleyenlerden sonra da gelir:
mi teyzesi gelmig? Sizin nzi kaleminiz kril&?
Sevim'in
c) Srfat takrmlanndan drnekler:
...Krmtzr gigek mi kuntmus? Bu tarla mt satilryor?
srfat takrmla.nda tiimleyici olan srfatlardan sonra ..mi?,, gelmez:
...krmtzt mr gigek kurumuq ? Bu mu tarla satilwor ?...
denmez.

Bunlar gibi:
II. ve IItr. tiirlii ad takrmlannda da ttmleyenlerden sonra ..mi ?" gel_
fi7ez:
Okul mu dergisi alacaksmtz ? Cam mr tabak ai)Stii?...
denmez.

KISACA:
soru eki "mi?" biiti.in sdzciiklerden ve aldrklan eklerden ve takrlardan
sonra gelir.
B. 1) Ad takrmlar - <ibiir srfatrarla oldu[u gibi - soru sfatlarryla da
de tiimlenir:
Hangi sevim'in teyzesi germis? Kagmu dersri$in kaptst agtkmry?...
Bu tiir tiimlemelerde tiimleyene de soru srfatr gelir:
sevirn'in hangi teyzesi germig? Dersri{in kag-penceresi agkmry?
2) srfat takrrnla'nda srfatlar, soru belirtegleriyie berkitilir ?
Ne giizel giqekler agmry ?
Srfat takrmla'nda anlam kaymasrn,r andr.r bir durum
bulundulu igin
soru belirtegleri ancak takrmrn baglna gelir:
Hangi ktrmrzt qigekler kopanrmry ? Bu oyuna kag ki)giik 6{renci
katr
lacak ?...
 EYLEMLER 361

Bu tiimcelerdeki soru sozciikleri srfat da sayrlabilir. Bciyle olunca bir

ada gelen srfatlardan nitelemeler addan ayrflmaz; belirtme srfatlarr rjnce
gelir (bkz. n" 180/5/b).
VII. Eylemlerde soru (bkz. n' 276v.b.):
A. Soru belirtegleriyle (bkz. n" 437):
Nigin galrymtyorsunuz? Van'a nssil gidilir?
B. Soru ekiyle:
Kagar tnt mert olan, bi.r can igin meydant gayretten ?
(Namft Kemal.)
Okusun mu, dinlesinler mi?
l) Soru eki "mi ?" olumlu, olumsuz birttin eylemlerin i.igiincii kigilerinde
kip ve gopul eklerinden sonra gelir:
Geldi mi, gitmisler mi, yazryor mu, koqacak mt, bilmezler mi, si)yletneli
mi?..
S$sm mthayale bu hakikat?...
Gdrsiln mii gdzim bu macerayr?...
(Ahdiilhak Himit Tarhan.)

Qtkar mt hatrrdan o tath diller?

Srrma saglar yayildt mt zemine?
D a { il & m t koklafugrm siimbiiller ?
(Akif Paqa.)

2.1 Kipler - birinci ve ikinci kigilerin, soru eklerini ahglan bakrmrndan -

ikiye aynlr (soru ekini olumsuz eylemler de olumlar gibi ahr):
a) Soru ekini kigi talfllarrndan cince alanlar:
Sdylemig misin, geliyor musunuz, gelecek miyim, buyunnaz m$tntz,
anlatmah lntyun, okumuyor tnusunuz ?..
b) Soru ekini kiqi takrslndan sonra alanlar:
. A canlm,
Ilig -
ezan duymafin mt sen?
Dinliyorum...
- " $ERMiN (Tevfik Fikrer.)
Diinsek mi bu agkrn qafagrndan ?
Gitsek mi ekalirn-i leyale?
Bizden daha ewel erigenler,
Allar bugiin ewelki hayale.
(Ahmet llagim.)
368 DILBILGISI

Gideyim nti, balcnymt mt, okusak mt, anlataltm mt?..

Ornekler incelenirken g<iriiliir ki bu ikilik, kiqi takrlarrnrn gegitieriyle
ilgilidir (bkz; tr" 284):
1) ikinci 9e9it kigi takrlarryla gekirnlenenlerde - yani -miq'li gegmiq,
gimdiki zamarr, gelecek z&trr&!)", geniq zaman, gereklik kiplerinde - "mi?",
ki;i takrlanndan once gelir.
2) OUtir kiqi takrlanyla qekimlenenlerde - di'li gegmiq, istek, dilek-ko-
gul kiplerinde - "r.ni ?" soru eki, ki;i takrlanndan sonra gelir.
NOT. - istek ve buyurma kiplerinin II. kiqileri soru eki almaz.
YII 12. Yardrrncr eylemlerde soru (bkz. n' 322 vb.)
Yardrrno eylemlerle krtrulntug bilegiklerde soru eki iki tiirlti ahnryor:
Yardun elti rni? Hasta oldunuz mu7
Yardnn mt etti? Hasta mt aldunuz?
Alt alta yznlan bu sorularrn:
a) Usttekiler<le olup biteni 6[renmek istefii;
b) Aittakilerde hemen ogrenmig olmamn co;kusu sezilmektedir.
VIItr. Ekeylernlerde soru (biiz. n" 358):
Soru eki "mi?" ekeylernlerden sonra degil; iince gelir (alttaki IX. macl-
denin a bciliimiine baktwz):
Bilmem ki yakm mdr zevalim?
MAKBER (Abdiilhak Himit Tarhan.)

Gril degil arkasrnda kank kefen,

Sen misin, sen misin garip vatan ?
VAVEYLA (Namrk Kernal.)
"mi?" den sonra gelen ve i ile baglayan kiplercle i'ler bitisirken y olur:
Geng miydi, zengin ntiymis, bunu 1,apen hen mit'im, tryuyor muydunuz,
hasta rruyrnry?..
NOT. - Ad ttimcelerinrje sorulu yiiklemler ekeylemsiz de kullanrlrr:
Sevim okulda rw? Babanrz evde mi? Kar,Sdan gelen Orhan mt; yul(sa
Yalgtn mt?
IX. Bilepik zamanh eynernlerde (bkz. n' 36i) soru eki "mi?":
a) Oyki.lleme ve sdylenti biqirnlerinde ekeylem soy'lerinden tince gelir:
G d rme dini z miy di, s i) y I e m i S mi y diniz, y a z ac ak mnt drn, y ap ar mtymry s m ?
b) Kogul bigimlerinde en sonra gelir:
Okurlarsa mt daha iyi, okutnazlarsa mt? Gelirsek mi, giizelse mi?
 EYLEMI,ER

X. Tiimceler de, bir anlatrm birimi olarako "mi?' soru ekini alir-, ba[im-
srz cinerme olur (bkz. n. 122.)
"Ankara'ya gidece{im" mi dediniz?
Sana: "yiiksek sesle ba{rr,, mr diyorlar?
P_l tiimceler, kendiierinden sonra gelen yiiklemlerin iiimleci olu.r (bkz.
n'" -126).
XI. Yinelenrniq siizciiklerin arasma "mi ?" gelince soru gdrevinden sry-
riarak:
a) Ad soylu sdzciiklerin anlamrna agrnhk;
Zengin mi zengin, Qalrykan mt galrykan. iyi mi iyi. Hava aqtk rw agtk...
b) Eylemlerin anlamlarrna da kesinlik ayrtilankatar:
Ktzar mt kzar. Vurur rnu yurLry...
Bizim kan delidir akltna geleni yapor mr yapar.
- BiLLUR KALp (Hiiseyin Rairmi Giirprrrar.)

XIr. sorulu tiimceler, yanfilan bakrmrndan, baghca iki tiirtiidiir:

1) olumlu tiimcelerde yanrt belirtegleri, "mi ?" soru ekini alan <ilelere
kargrlrk o1ur. Duruma gd're evet ya da hayrl denir. Bu belirtegler, anlatrma
yeterince agrklft vermezse gereken srizctikler eklenir:
Orhan kitah alfu mr? Evet.
- Halnr (almadr).
Orhqn kitah mt al&? Evet.
- H ay tr (kitabr almadr, defteri aldr).
O kitabt Orhan mt alch? Evet.
- Haytr (Orhan almadr, yalgrn
al&).
- O kitabt Orhqn diin rnil al&?- Evet.
Hayrr (Bugiin aldr).
- Kitah Orhan Yalgtn'dan
mt al&?
- Evet.
ffayr (Yalgrn'dan almadr, Er-
- dem'den aldr).
Yafimur golr mu ya!&? Evet.
- -
-- Haytr (az yag&;gok yalrnadr).
2) "mi'l" soru eki olumsuz ttimcelerin d[elerine gelince yantt: haytr
ya da yiiklemin olumlusu olur. Bu yamt belirteqleri, anlatrma yeterince agik-
Itk vermezse gereken s<izctikler eklenir:
Daha hala sen benim kim oldulumu bilmiyor musun?
- Hayr. :
-
 DILBTLGISI

(Kim oldu$unuzu) Biliyorum.

- $AiiR EVLENMESi (ginasi.)

- Qocuklar uyunmdtlar mt?

Hayr (daha uyurnadrlar).
- Uyudular.
-
XIIX. "mi?" eki, birincisi -di'li geqmig kipiyle kurulan iki ba$rmsrz oner-
menin araslna gelince soru anlammdan sryrrhr:
a) Onciil cinermeye kogulluk, nedenlik;
b) ikinci onermeye de sonuqluk ayrtrst katar:
Kiqio{lu gairyfi rw her gi;gliigii },ener.
iyice uyudum mu cr{nlarmt dini.yor.
XIV. "Yok mu?" olumsuz sorusu - tonlu sciyleyigle - kendisinden once-
ki sozciiklere, kavramlara hrnEh kotiilerne ayrrtrsr katar:
$u bizim demokra,si yok mu, hani Su igincle... btlunma{a. mahkfim
oldu{umuz den+okrasi yok mu, yanan onnanlarnntnn bir diizine
Qamrnq de{mez!.
DUNYA - 4.x. 1959 (Falih Rrfkr Atay.)
XV. *rni?" eki bafrrnslzyan cinermeden sonra gelince soru anlamrr-
dart az gok srynlrr; artgrl (bkz. n' 393) yadazaman (bkz. n" 396) ulaglan
anlamlanna kayan bir ayrrtr ile ikinci dnermeyi pekigtirmeye yarar (bkz.
n'399):
Geldi mi gitmez. Bir kez sdze basla& mt, bir daha susmaz.
yemek gdrdiln mii ye, dayak gdrdiin mil kagl
(Atararsiizii.)

Merdiven baqmdaki zil 6ttu mi adartrcartrz tkv ttkrr merdivenlerden

gtkryor ve oda kapilartw birer birer galma$a baglryor"
ANADOI-U NOTLARI (Regat Nuri Giintekin.)

KS geldi mi bir yakfi stkmttx baE gdsterir. Aksamlan gilneS batmaz

mt igimi bir yurt 1zlemi biiri)r. insan galrytt rm her giigtii{ii yener.
XVI. Yinelenmi$ genig zaman ya da gimdiki zaman kiplerinden birin-
cisine "mi ?" gelince kesinlik ayrrtisr katar. Vurgu ve ton deligimiyle bu kesin-
lilin az gok gevqedifi de olur:
Hasan Onbay bu iqi yapar" nu yapar,
(yagar Kemal.)

Btr sdzleri onun yilzilne kary ,siiyler miyim sdylerim... galryryor,mu

galtyyor.
XV[. Yanrtsrz sorulu ttimceler, dileklerin en ince bigimde anlatrmrna
yarar (bkz. n" 376-IY 12 b).
 EYLEMLER

Bu yanrtsrz sorular iqinde en etkilisi iinlemlegenlerdir:

Bir yarah eylemez mi feryat ?
KarStmda nedir benim bu medfenl
MAKBER (Abdiilhak HAmit Tarhan.)
xv[r. *mi?" eki almasrna kar$rn yamt beklenmeyen kimi ttimceler
yadsrma anlamrnda kullanrlr :
Ben mi o kitah almtstm? Oyle {ey yapar mtytm?
onun suqlamalartndan mt korkaca{tm ?...
Var mr bana yan bakanl
Bu yanrtsrz yadsrma anlamr, ttimcelere soru srfatlarr, adrllan ve belir-
tecleriyle de katrlrr:
Kag parga olaytmT Hangi iSe yetiseyim? Bu diinya kime kalmryfir?
Ne miimkiin zulm ile bidad ile imha-yt hiirriyet.
(Nam* Kemal.)
XIX. soru €ki "mi?" "d,e" ballacrndan sonra gelince anlam slnlnnl
genigletir:
Yoksa onlar da mt, bizint gtbi, stztp kaldtlar ?
E$KiyA INiNoB (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
Siz de mi geleceksiniz? Bugiin de mi ag kalaca{tm?
XX. Soru biqimi, rica ya da kapah buyruk tiimceleri kurmaya yarar:
$dyle huyurrnaz mtstruz 7 Bana bir su verir misiniz ?
XXl. "OIur mu?" sotusui
a) sonuna geldili dnermedeki kavramrn uygun dtigmeyecelini; karqr-
trnrn daha dolru olacafu diigtincesini - pekigtirme ayrfisryla * ig*la*iya
yarar:
Kendisine verilen ddevi yapmaz orur mu? Bu havada, bu kil*ta soka{a
Q*mak olur mu?...
Yarm geziye ben de geleyint; olur mu?
xxII. sorular, bilinmeyeni <i[renmek, kugkuyu dagrtmak iqin soruldulu
gibi; sOze gafma, hatta l.urgu ve ton deligmeleriyle yadsrma ayrrtrsr da katai:
ittm iltm bilrnektir ilim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen ne bicint okumaktr ?
(Yunus Emre XIII-Xry.)
insan bile bile kendini ateSe atar mt?
xxll. soru srizcii[ii ve eki olmadan da ttimcelere sdyleyig tonuyla
soru ayrrtrsr sindirilir :
372 DILBILGTSI

CYRANO
. bu adamlar
Bir tarafa gitsinler ben iqaret verince.
Saat ?

BAGUENEAU
. AItry tanx on gegiyarl
CYRANO VE BERGERAC (Qeviren: Sabri Esat Siyavuggil.)

Dolu illerimizde "mi ?" soru eki qok az kullamlr. Onun yerine, gereken
sdzciik, luzayan bir soru ezgisiyle tonlanr; canlandrnlrr:
Ahmet geldiii? Yartn gidecekseeen? Paran vaaar?...
XXry. tlnlem ve baglaq olarak kullarulan "ya" sdzciilii deSigik ses ve
sdyleyig tonlarryla ti.imcelere soru anlamr sindirir:
...ya benim gald$m anlastlrsat.
(Aziz Nesin.)
.- Nastlsm o{lum?
anneci{im. Sen de iyisin ya?
-Bu iyiyim
ekmek yetisir diyorsunuz. Ya yetismezse?..
...ya eller?... eller gehre gibi sr saklama{a ahstk de{illerdir.
Yazrhgr. _- Soru eki "mi?":
a) Kendinden cince gelen sdzciiklere bitiqmez.
b) Kendinden sonra gelen kigi takrlan, ekeylemler, mi'ye bitigir.
c) Soru eki "mi::" soruna geldigi sdzciiklere bitigmemekle birlikte,
iinliiler uyumund grire de$igerek diirt tiirlii yazrlrr ve sdylenir:
Gelecek mi? Yaprak mt? Dii1iiniiyor mu? Sdz mii?...
Soru eki almrg siizciiklerde vurgu. Soru eki *mi ?" vurguyu *ekmediEi
igin, vurgu kendinden dnceki hecede kalrr.
-
 ANLAM K AY M A S I

374. ANLAMDA QE$iTLENMELER. Sdzciikler tiireme, bileqme

ve gekim yollanyla deligikliklere ufradrklarr -gibi anlamca da gegitlenirler.
Bunu iki kertede gdrtiriiz:
1. Anlam defiqmeleri (bkz. n" 3751;
2. Anlam kaymalan (bkz. n' 376).
375. ,ANLAM DEGI$I\4ELER1. -- srizcirkler canh varhklar gibidir.
Do[ar (konur), yagar (kullamlrken geniqler, g$g,lenir), <iltir (birqolu da yiter,
kullanrgtan diiger).
I. S<izctik duruk degil, <legigkendir; konulug (temer) anrarntne olursa
olsun, qallar boyunca kullamqur kattrlr anlam gegitlenir. Bu clegigiklik, dile
anlam geniglili kazand:ur (bkz. n'533, 535).
II. Topluinsal degigmeler yiiziinden:
a) Eski ya$ay1$r ilgilendiren sdzctiklerin, terimlerin birgofu yava$ yavat
unutulur, yiter. Eski bir srizliiltin sayfalarmda anlamr, bugiin igin, bilinmeyen
scizciiklerden birkagr :
ARPAG: l. Eski tiirklerde din ulularmm hastarara okutluklan afsun,
bilyii. 2. Yilaru kavu{unctan gtkarmak igin veya zehrinin tesirini izale igin
okuduklan biiyil'
(Kamusu Tiirki.)

xig: Sadak.
(Divanii L0gat-it-Tiirk.)

SADAK: Olc ve yay gsntast.

KIRNAK, KARABAS (KARAVAS): Cariye.
(D.r_.r.)

b) Toplumsal yaqam yciniinden; bilim, teknik ve epik alanlarrnda iler-

lemeler yeni sdzciiklerin dolmasrnr gerektirir; birkagr:
Top lumb ilim, tiiz el, u g ak s av ar, i g tii ziik, si mge, y afi mur lama...
c) Olmii$, yitmiq scizciiklerden dirilenler, yeniden kullanrg alamna gi-
renler de olur:
Kamu, oy, tawk, budun.,.
374 DILBILGISI

376. EYLEM KIPLERINDE ANLAM KAYMASI. "Dil gramer-

-
den delil; gramer dilden do[ar" derler. Pek dolrudur. Stizciikler canh var-
lrklar gibidir. Zamanla biginileri defigir, anlamlarr genigler. Kullarugtan dii-
qen; dlmiig samluken yeniden kullarulmaya baglanan scizciikler pek goktur:
Eski, yeni sdzliiklerin yapraklarr karrgtrnLnca bu gegit 6lti sozciiklerden
birgo[una rastlantr. Onun igin ek, bigim ne olursa olsun, kullanrqrn sdzciile
kazandrrdr$r anlamr da gdzden kagumamak zorandayv.
Eylemlerin, ga|lar boyunca gegirdikleri oe[iqiklikterden birkagr gciriil-
dii (bkz. n" 282-III, IV, VII, Xl).
Kiplerde anlam kaymalarrnrn da birgofu gtiriilmiigtiir; bir daha topluca
gdzden gegirelim:
I. Genig zaman kipi:
1) -di'li gegrnig yerinde (bkz. n' 282-Y la);
2) -mi9'1i gegmiq kipi yerinde de kullaruldt[r, daha gok, masahmsr konu-
larda g<iri.iliir:
Hocaefendi, iig aylarda
Her nasrlsa cene gider.
Zavallrctk krgta, karda
Ya'zeder, imamhk eder.
NASRETTIN HOCA (Fuat Kiipriirii.)

.3) Gelecek zarrLan kipi yerinde de kullanrlrr (bkz. n' 282-Y l$.
II. $imdiki zaman kipi:
1) Genig zaman kipi yerinde:
Orhan her yil birinci oluyor. Giinlerini golrymakla gegiriyor.
2) Gelecek zama:r kipi yerinde:
Babam yartn Ankara'ya gidiyar.
3) -di'li gegmig kipi yerinde:
...Pazarl$a girigiyorum . Kafesi istedi{i fiyata satm altyorum.
KU$ YEMI (Reqat Nuri Giintekin.)
trII. Gelecek zaman kipi:
1) Buywma kipi yerinde:
Bir giln ba{tmstzltfitnt ve cumhuriyetini savunmak zorunda kaltrsan,
6deve utilmak igin, iginde bulunaca{tn durumun olanaklarmr ve
koSullarrru diisilnmeyeceksin! (: diigiinme!)
(Atatiirk.)
2) Gereklik kipi yerinde:
Diin sizi bir geng aradt.
-* Turgut olacak ( : olmall, olsa gerek).
 EYLEIlTLER otJ

IV. istek kipi de tiirlii kipler yerinde kullamlrr (bkz. n" 282-VID.
V. ise (-se) ekeylemi koqul anlammdan srynlarak:
1) Ti.imceye kargrthk, olgiimlerne gibi gegitli anlamlar katar:
Paskal: " Evren kigiyi ezse de kiSi eyrenden ttludur; ezildi{ini, evrenin
iistiinlilliinil bilir, evren ise bilmez" diyor.
(Atae.)

insan gocukkm ne ise biiyiiyi)nce o kaltyor.

(Ahmet Hamdi Tenpmar.)

...Tiirkiin vatantn, nasil kurtardt ise devletini de i)yle kurdu.

(Falih Rrfkr Atay.)

Biitiln arkadaqlar bu olayr biliyormuE; benimse bir Seyden haberim

yok...
2) Genig zaman kipinin kopuhurdan sonra gene o kokten buyurma kipi
gelirse anlatrma kesin bir olumsuzluk katar:
$imdi o da{da asag burursantz burunuz"'
(Farih Rrfkr Atav.)

3) Kogullu eylemlerden sonra "de" ba$lacr gelince sonraki yiiklenri

kargrthk ayrrtrsryla pekiqtirir :

Sen istesen de bu iS almaz. Sen istemesen de bu iS olacaktr.

4) "de" baflacr kogullu eylemlerden 6nce de gelir:
Gtinler kualdt gacudum,
Bahar da olsa, yaz da olsa .

Gilnler kwa,
Yetersiz.
(Halide Niisret Zorlutuna.)

Sen de istesen bu ig olmaz. Sen de istemesen bw ig alacakttr.

5) ise (-se) ekeyleminin, sdzcilkleri ve dnermeleri ballama g<irevinde
kullanrldrlr da gdriiliir (bkz. n' 484).
vI. Anlam kaymalarr en gok buyruklarila g<irtiltir. scjze tiirlii duygu ve
ve anlam incelikleri katmak igin gu kiplerle buyruk verilir:
l) Buyuru kipiyle:
a) sertlili, kesinlili iyice belirtmek igin buywu kipinin tekilleri kul-
lanrlrr:
Gel, Sdyle otur. St)yle buraya gelsin...
b) incelik, sayg ve yumugakhk igin, buyurmalann golullan kullanrlr:
Geliniz, gt)yle oturunuz. Sdyleylniz buraya bwyursunlar...
 DTLBiLGISI

2) Genig zaman kipiyle (bkz. n' 282-Y):

a) Art arda getirilip kullanrlanlarda buyruk ayrrtilr kesinlik anlamr
var (bkz. n'282-Y lg'l:
Dafida btrakt$tn koyunlan ginndi gider, arar, bulur, getirirsin.
C)devleriniz bu gece yazar, yarm getirirsiniz...
b) Sorulu ggnig zaman kipiyle buyurmalar, en ince duruma gelir:
Buraya gelir misiniz ? $dyle oturm,oz mtsunz ? Saym bay bu arma{ant-
mtzt kabul buyurmazlar mt7 (: buyursunlar).
3) Dilek - kosul kipiyle:
a) Dilek - koqul kipiyle bitidlen tiimcelerde buyurma ayrrtrsr var:
Buraya gelseniz... $dyle otursantz... Sriz dinleseniz...
b) Bu kipe "e, a" iinlernleri kesinlik, sertlik katar:
Buraya gelseniz e!.. $dyle otursaruz al.. Sdziimii dinlesen el..
4) Gelecek zaman kipiyle:
a) Buyruk olarak art arda getirilip sdylenenlerde kesinlik agktlr (yu-
karrdaki III. maddeye bakrmz)
$afaktan iince srrtt agacak, etraft iyice kollayacak, dilsmanm duruntunu
6,$renip geleceksin...
b) Sorulu gelecek zatnan kipiyle yerilen buyruklara korkutma ayrtrsr
siner. Allamalanm bir tiirlii kesmeyen qocu[a anoesi krzgrn bir sesle:
Susup oturacak /n$tn, susmayacak mtsm?
derki anlamr: "sus, otur!" dur.
5) Gereklik kipiyle' verilen buyruk"lar hepsinden pekiqik olur:
Bir iki saat iginde bu igi bitirmelisiniz!
6) lstek kipiyle de buyruk verilir:
Do{ruluktan ayrtlmayalm. Kdtil yola satrtrnayalm. iyiterte diigiip kal-
kalm...
Istek kipinin birinci go$ul kigileri, ikinci kigilere buyruk anlammda da
kullanrlrr:
0 {retmen stntfa buyuruyor :
Kilaplartmtzt agaltn ( - kitaptrarrntzr agrnrz);
-Derse dikkat edelim ( : ediniz), susaltml ( : susunuz).
7) Kesik tiimceler, buyrula ve komuta qok elveriglidir, komutlarda, ko-
muta benzer sert, kesin buyurmalarda bu, gok goriiliir:
Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir ileril
(Atatiirk.)
Haydi igeriyel EIIer yukart! Tesliml... (bkz. n.'' 282-IX).
 EYLEMLER 377

Bu buyruklan:r ve bunlara benzeyenlerin hgpsinde anlam ve duygu

delerlerini belirtip kesinlegtiren, yumugatrp sertleqtiren; hatta aym s<izciikler-
den kar;rt anlamlar grkartan gey, sdyleyigle ses tonudur (bkz. n" 73,74,75)).
VII. Qogulluk, tekillik yOniinden; kigi yiiniinden de anlam kaymalarr
olur: Birinci qolul kigi, i.igiincii go[ul kigi yerinde kullanrhnca anlaturra kiis-
kiinliile benzer bir ayrtr siner:
ikttdara sokaktan ue halk iginden geliyoruz. Fakat bir milddet sonra
sakafu da, halh da unatuyoruz. Sdylenenlere kulak asmryonrz...
Halkm gok Seyden haberi vardr..
oUNyA - 30.I[.1965 (Fatih Rrfkr Atay)
VIII. Ad soylusiizciiklerde de konulug ve tiireyig anlamlarrndan kayanlar,
bagka yerlerde kullamlanlar pek goktfr (bkz. n' 543 vb.):
Genglik : GenQIer:

.Ey Tilrk gengli{i (: gengleri):...

 EYLEMSir,nn
g7z. Eyrnusi:
Atatiirk... yiireli yufka bir adam manzaraslyla gdriinmeft istemezdi.
Buna ra[men gok defa bir arkadagrmn dliimtine saatlerce hiingiir
hiingiir a{lad$tnt, bir kurban kesme merasiminde bo{azlanan
koyunun deprenislerini gdrmemek igin bagrnr gevirdi{ini ve harp
meydanlannda dtigman cesetlerine gdzleri sulanarak bakn{mt
yakrndan gdrenler arasrndayrm.
(Yakup Kailri KaraosrfianoSlu.)

italik harflerle dizilen sdzciikler birer eylemsidir.

Eytremsilerin gok bol ve qegitli olmasr, Tiirk tiimcesine geriig bir anlatrm
deferi ve kolayhlr kazandumrgtrr. Her eylemsi, kurdu$u dnerme ile birlikte,
tiirlii yiinlerden, temeldnermenin, tiimleyicisi olur;b6ylelikle de birkag duy-
guyu, birkag iste[i, birkag dii;iinceyi ya da bunlarrn her gegidinden bir ikisini
bir tiimce iqinde anlatma kolayh[rm sallar. inceleyelirn:
I' Yukarrdaki tepeye trmanmaya bafla&'
(Ahrnet Hikmet Miiftiiogru.)

III. Hakstzltk edenbaSlan bir gi.in koparrlar.

(Tevfik Fikret.)

III. Ayak sesi igittikge ytrelim titriyordu.

QALIKU$U (REat Nuri Giintekin.)

Bu tiimcelerin her birinde eylem soyundan ikiger scizciik var. italik harf-
lerle dizilen bu sd,zci.iklerden:
A. Tiimce sonundakiler eylemdir.
B. ObUrleri gift g<irer'lidir; bu gdrevler:
I. a) Ttrmanmak,bir devim adrdrr; AD'drr.
b) Eylem anlamhdr. Tepeye tiimlecini alaruk dnerme kurmugtur
(bkz. n: 122).Bu bakrmdan EYLEM gibidir.
IL a)Haksrzl* eden bilegi$i, bas adtm niteliyor; SIFAT'hr.
 EYLEMSILER

b) Eylem anlamhdrr; ciznesi var baS. Onerme kurdugu igin

EYLEM gcirevindedir.
III. a) iqittikge s6,zcii$ii, tiimcedeki iki yargryr baghyor; BAGLAQ
gcirevindedrr.
b) Eylem anlamhdrr, clnerme kurmugtur; ciznesi, nesnesi var:
iqittikge. Kim? Ben: cjzne.
isittikge. - Neyi? - Ayak sesi (ni): nesne (bkz. n. 95).
- -
Gortiliiyor ki eylem anlamh sdzctikler iki tiirliicliir: Eylem, eylenasi.
Gcirevleri birbirinden ayridtr:
l) Eylemler kuralli tiimcelerin, temel cjnermelerin sonlarrnda bulunur.
Eylemsiler, kuralh tiimcelerin sonunda bulunmaz.
2) Eylemler, kigi takrlarryla, kendi yolunda gekimlenir.
Eylemsilerde eylem qekimi yoktur. Ad gibi qekimlenenler var.
3) Eylemler, tiimce ya da temel dnerme kurar (bkz. n.80, 1ll).
Eylemsilerle ancak yan <inermeler kurulur (bkz. n. lZ2, lZ5).
Eylemden tiiredikleri halde ad, srfat, baflag giirevlerinele de kullanrlan ve
yan Onerme kuran gifte giirevli siizctiklere EYLEMSI denir.

378. EYLEMSILERIN qE$iTLERi. *- ccirevleri ve anlamlarr bat<r-

mmdan eylemsiler i.ige aynlrr:
l) Ad-eylem: Trimcede hem ad, hem eylem gcirevi olan;
2) Srfat-eylem: Tiimcede hem srfat, hem eylem gcirevi olan;
3)Ba!-eylem: Timcede hem ba!, hem eylem gcirevi olan scizciik.

ADEYLENILER

379. ADEYLEM:
I. okula gitmek igin evden qrktrm. Karh yallarda yiit.iimek istiyorum.
Kargtya gegntekten vaz geqtim.
lI. Orhan yanyazmoJ,l, kitap okumayt sever.
IIII. $iiri giizelce okuyugunuz, <ilretmeni sevindirdi.
IV. Burada oturmalclgtm gerekti...
italik harflerle dizilen scizctikler:
a) Eylemden tiiremigtir;
b) Birer igin, olug ve krh,stn adrdrr;
c) Eylem gitri tiimlegleri, nesneleri var;
 DILBiLGiSI

q) Bu tiimleglerle, nesnelerle birer yan rinerme kurrnugtur (bkz. n"

122, 125) ve birer yargr anlatmaktadrrlar; bu bakrmdan da eyleme benzerler,
Yahn durumda ktrllamlan eylemliklerin
a) 6me aldrklan da olur:
Mevcudat ne imig, nedir, ne olacak, ne olmak gerektir?
Kr6i noktasmr bilmelc gibi irfan olmaz.
(Namrk Kemal.)

b) Yiiklernle ortak <iznesi olan ad eylemler qoktur:

Orhan, Ankara'ya gitmek istiyordu.
Sevim, dtigkiinlere y ar drm etmekt en gekinmez.
c) Ad takrrrrlarrnda trimlenen olarak kullanrlan ad eylemlerin ttimleyi-
cileri <izneleridir (bkz n".128):
Orhan'tn gelmesi hepimizi sevindirdi.
C) Ad eylemler, ekeylem alarak ttimcenin, temel cinermenin yiiklemi
de olur: .
$iiphe bir nura do$ru koqmaktr.
(Tevfik Fikret.)

Amacrmrz bu yurdu yiiceltmektir.

d) Durum ve iyelik takrlanyla gekimlenmiq ad eylemlerin ekeylemle
tilmce ve temel cinerme yiiklemi olduklan da srk gciriiliir:
Rahatstzlt{t, geceleri iyice uyuyamamasrndandr. Her giin bunlan bir
bir anlatmaktaymrqsrnrzT Onemli rrlan, her iSi giinil giiniine yapma-
ntzdtr.
e) Eytemlik, -de takrsrnr ahnca (bkz. n" 97-IUd, e).
Hem ad, hem eylem giirevinile bulunan siizciife ADEYLEM denir.
Tiireyiqleri. -mek, -me, -i9, -meklik ekleriyle bigimlenen bu sd'zctik-
-
lerin nasrl ttiredikleri clnce incelenmigti (bkz. n" 202,203 vb.).

Kullanll6r. Ad eylemler:
-
a) Eylemler gibi tiirlti qatrlara girer, olumsuz eki de ahr (bkz. n" 202,
203, 206 6rnekler).
b) Adlar gibi durum takrlanyla gekimlenir ve ad takrrnlanndan tiimleyen,
tiimlenen olur (bkz. n' 128).
Yalnz -neek'li adeylemler, belirtili ad takrrnlanna girmez (bkz. n" 2A3
not).
NOT. Bu eklerle tiiremig her scizciik adeylem olmaz. Adeylem
sayrlmak igin:
-
 fi
EYLEMSiLER 381
:tl,l
'!
i?.
a) Bir ig, bir olug, bir krhq, bir yargr anlatmah; i'
b) Ozne, nesne, ttimleg gibi bir <i[e alnrak;
Yani bir yan iinerme kurrnahdrr (bkz. n" 122,128).
Onerme kurmayan eylem tiirevli sd,zctikler sadece birer addrr; eylem
anlamlarr yoktur:
Yilkselmek .isteyenlere pewaz igin feza
Daim kiiqadedir... Yasamak hem vazifedir,
Hem haktrr 0dem oEluna,..
. (Tevfik Fikret.)

Dinlenme tatili yakla;ryor. Yilri)yfqe grkacak mlslntz?

 ORTA QLAR : SIFATEYLEMI,ER

380. SIFATEYLEM : oRTAq. varhklan nireledikteri ya da

- alarak
belirttikleri igin srfat; dzne, nesne, tiimleg yan <inerme kurduklan
igin de eylem gibi sayrian sozciiklere SIFATEYLEM denir.
Hem srfat, hern eylem olan bu scjzciiklere ORTAQ da denir.
Ortaglar, ttirlii eklerle eylem tabanlarrndan tiiremiqlerdir. Ortag tiiret-
meye yarayan ekler gunlardrr: -en, -( )r, -ecek, -mig, -dik, -medik.
Bunlann tiireyiqleri, srfathl< durumlan, anlamlarr, g<irevieri once ince-
lenmiqtir (bkz. n' 225, 226 vb.). Burada yalnrz ortagLk gcirevleri belirti-
lecektir.

381. -en EKiyr-E TUREMi$ ORTAQLAR:

ocalrn scinmeye baglayan ategine baktr. eekici btrakan eliyle terini
sildi.
(0mer Seyfetttn.)
Bekleyen dervig muradrna ermig.
(Siiylence.)

Bana yol gdsteren benden otrmah;

Olamaz Tiirk'e bas Tiirk'iim demeyen.
(Ziya Giikalp.)
Au qlan Uskiidar'r gegti.
(SdyIence.)

Genglik, pek krsa siiren veancak bir defa ghriilenbir riiyadr.

lHiiseyin Rahmi Giirprnar.)
Tiireyigi. (bkz. n" 225).
Giirevi.
-itatlt harflerle dizilen scjzciikler birer yan <inerme kurmugtur:
-
Sdnmeye baslayan ates 6netmesinde :
Baslayan: ortaq : srfateylemdir; yiiklemdir;
Ateg:0znesidk;
Sdnmeye: Tiimlecidir;
Brakan: ortagtrr; el: oznesi, gekici: nesnesidir.
 EYLEMSILER

Bekleyen: ortagtlr; dznesi de dervig'tir.

Gdsteren: ortagtrr; cjznesi (kincse) dir; diigmtigtiir (bkz. n" 182).
Demeyen: ortagtu; riznesi (adam, kimse) dtigmiigtiir.
Alan : ortagtu; <iznesi (kimse ) diigrniigti.ir; nesnesi : a/r.
Siiren: ortagtn; ciznesi genglik'tir; pek krca; durum belirteci... Grjriilen:
ortagtr; ciznesi bir rilya'dn; ancak, bir defa: belirteglerdir.
Zamant. -en'le tiiremiq ortaglarda genig zaman anlamr vardrr. -en,
- kullanrhnca ulag
-ene biqiminde olur (bkz. n" 401).
382. -( )r ve olumsum -mez EKiyLE TUREMI$ ORTAeLAR:
Askerlerimiz grik giiriiltiilerini ondtrr bir sertlikte haykrarak yalrya
saldrrdrlar; koqar adrmlarla ilerlediler. Akla st{maz yigitlikler giis-
terdiler...
Tiireyigi.
- (bkz. n" 227\.
Giirevi. itatit harflerle dizilmig sdzciikler birer yan cinerme kurmu;tur:
-
Andrnr : Yiiklem (ortaq), bir sertlik: ciznesi, gdk giirtiltiilerini: nesnesidir.
KoSar : ortag, adrmlar : <iznesidir.
St{tnaz: ortag, yi{itlikler: ciznesi, akla: tijimlecrdir.
NOT.
- -r'genig zatnan kipinin ekidir: okur, giiler, anlatry... Tiimce,
temel cinerme, balrmsz <inerme kurmaya yanyorsa genig zaman kipidir.
Kigilere gtire gekimlenir:
Okurum, giilersin, anlanz, anlattsmtz..,
-( )r ile ttiremiq sdzciikler, tiimce iginde bir adr niteleyerek, yani adrn
srfatr olarak yan cinerme kurarsa ortag olur:
Hepimizi giiler yizle kargrladr; iSe yarar bir ev bulmuqtu.
Zamanr. Ash genig zaman kipi olan -r'li ortaglar da genig zamanly
drr.
-
383. -ecek EKiyLE TUREMI$ ORTAQLAR:
Akacak kan damarda durmaz.
(Atalarsiizii.)

Koca Ali verecek cevap bulanradr.

(Omer Seyfettin.)
Can s*acak olaylar grirdiik. Hastaya bakacak kimse yokmug...
Tiireyisi. (bkz. n' 228).
Giirevi.
- -ecek, gelecek zaman kipinin ekidir:
-
a) Kuralk ti.imcelerde sonda bulunur, tiimce kurmaya yarar, gekim-
lenir:
 DILBILGISI

Ah ya Rabbi, evladrma hastahk gelecek.". Aman ya Rabbi, hrgkrrrklar

evladmr bo{acak...
(Cenap Sehabettin.)

b) Tiimcede bir adr niteleyerek, yani bir adm srfatr olarak yan dnerme
kurunca da ortag olur (maddenin baqrndaki <irneklerde italik harflerle clizil-
rnis sozciikler gibi).
Zarnanr. Ash gelecek zaman kipi olan -ecek'li ortaqlar gelecek zaman
anlamhdrr.
-
384. -mie EKiYLE TUREMi$ ORTAQLAR:
KilfknmiS bir piring magayr parlatmak igin kiile batrilmrs limon ka-
buklanyla ellerini harap etmekten gekinmezdi.
(}Ialit Ziy a, USak h gi l.)

DaS da$ o gtizel ses biittin etrafr gezindi;

Gdrmiiq ve gegirruiq denizin kalbine sindi.
SES (Yahya Kemal Beyatlr.)

Tiireyigi. -- (bkz. n" 226).

Gtirevi. -mig, geqmig zaman kipinin ekidir:
-
a) -mig'li kipler, qekimlenir, kuralh ttimcelerde sonda bulunur ve tiimce
kurmaya yatat:
Babamrz zengin bh tilccarmi1, iflas etmig, sefalete diismiis.
(Regat Nuri Gitntekin.)

b) Tiimcede bir adr niteleyerek, bir adrn sfatr olarak yau dnerme ku-
runca da ortaq olur (maddenin bagrndaki 6,rnek tiimcede italik harflerle
dizilmig sozciikler gibi).
Zamant. Ash geqmig zaman kipi olan -nnig'li ortaglar, gegmig zaman
anlamhdrr.
-
38s. -dik EKiyLE de GEQMI$ ZAMAN ANLAMLT ORTAQLAR
tiirer:
Tandk kimselerle yolculuk srkmtrh olmaz. Yakasr ag ilmad* laflarla
herkesi srkmamah. Bunlan isitmedik kimse mi kaldr?
Devreylemedik yer komadrk bir nice yrldrr.
Uyuduk dil-i divaneye dil uydu havaya.
(Ruhi xVl.)
fiireyiei. (bkz. n" 231).
G0revi.
- -dik, kesin gegmig kipinin birinci go$ul ekidir. Onun igin:
-
a) -iliktli scizc{ikler tiimce kuruyorsa eylemdir:
 EYLEMSILER

Kra gittik; aksama dek e{lendik; gok gezdik; hig yorulmadk.

b) Bir adr niteliyorsa srfattrr, ortagtr (maddenin basrndaki orneklere
bakrnrz).

386. -esi YAPILI ORI Ae:

Hayaline grlgm grlgrn bakarken
Kapanast g<iziimii kan biirtiyor.
(fdecaizaile M. Ekrem.)
Tiireyigi ve giirevi. (bkz. n' 229).
-
-esi yaprh ortagtrar -e durum takrsryla qekimlenince (-ircesine) anlamma
gelir ve kurdu$u cinermeyle birlikte temel cinermenin durum belirteci olur:
Au r;ldiir e srye ko gturd u.
O lesiy e didiniyor. e rlchrasrya s€Vrrrok...
-esi ve -esiye ekinin kahplagmasryla vat olmug adlar:
Giyesi (giysi) (: Qamagr, elbise), veresiye...
(Derleme Siizliilii.)

387. ORTAqLARTN OZNsrpRl:

I. srfateylernler, genel olarak, kendi <iznelerini niterer; yani tjznesinin
sfatr olur:
Camlarr sersan riizgdr gittikge hrzrnr artrrryordu.
sarsan riizgdr sfat takrmrdrr. Bu takrmda sersan ortag, riizgfu cznedir.
Bu kudurmus deniz nasrl durgunlagacak ?
KudurmuS deniz s:,fat takrmrnda kudurmuS ortag, deniz oznedir.
Bu bakrmdan ortaglar griyle tanrmlanabilir:
Ortago iiznesini niteleyen eylernsidir.
II. ikinci tiirlii bilegik srfat (bkz. n" 249-rr) olan ortaqlann dzne ah;-
larr gatilarrna gcire deligir:
a) Geoigli ortaqlarm cizneleri, kendilerinden sonra gelen; yani nitele-
dikleri adlardrr:
b) Geqiqsiz ortaglarm <izneleri kendilerinden cnce gelen" yani kenciilerini
tiimleyen - iyelik ekli - adlardrr:
Gizleri kamaSan adam (6zne "adaftf' de$i|;,,gdzleri,, dir).
Balta girmemiq arrnan (cizne "balta" dlr), saq bitmedik oksiiz...
c) Gegiqli - edilgen ortaglann <izneleri de kendilerinden once geren,
iyelik ekli - sozciiklerdir:
Kaptst agilan oda (dzne "oda" delil; "kaprsr" drr).
Hastast bulunan ev (6zne "ev" delil; "hasta" drr).
Yakay agilmadrk laflar...
 DiLBILGISI

9) Deyim delerli scizlerde (bkz. n" 559) '<izneler ortaglardan rincedir:

Yer gdtirmez asker...
d) Belirtili ttimleyenler, belirttikleri ortaglarrn cizneleri olur:
)rhan'm oturdufu evi gd,rdilniiz m:d?
III. Qok kez ortaqlann cizneleri diiger. Tiimceden diigen her s6zcii[ti,
varinr$ gibi saymak gerekir. Oznesi dtrgmiiq, adlar gibi gekimlenmig ortaglar
pek goktur (bkz. n' 182).

Qalryan kazanr. Yrtze gilleni kimse be$enmez. orhan cidevlerini

.Kigi
yapmr$a benziyor. gelirtni iyice bilmeli, giderini de ona uydur-
mahdrr. $enliklere katilacaklar adlannr yazdrsrn.

388. BFLIRTME ORTAqLART :

f. -digi yaprk ortag:

II. -ece$i yaprh ortag.
(Koca Ali) gehirden mandrralara giden yolun gegtiEi tahta k<ipriide
durdn... Dalfifu tath dlemden uyandr. Ne yapn{mt. ne yapacsgutt
bilmeyen bir adam gibiydi'
(omer seyfe*in.)

Zafer yolunda unutamayacalmr yiizlerden biri de Hatice Nine'nin

yiiziidiir.
(Flalide Edip Adrvar.)

Tiireyigi. Belirtme ortaglan gciyle yaprlrr:

-
I. -dik yaprh ortaglara (bkz. n' 385.);
lI. -ecek yaprh ortaqlara (bkz. n" 383). iyelik (ad takrmlarrnda tiimlenen)
takrsl -i gelir ve ad takrmlarrndaki tiimlenenler gibi kigilere giire gekimlenir:
T. Gegti{im, gegtigin, gegti{i, gegti{imiz, gegti{iniz, gegtikleri.
II. Gegece{im, gegece$in, gegece{i, gegece{imiz, gegecefiiniz, gegecekleri.
Kullanrllqlarl:
I, iyelik ekiyle bigimlenen bu ortaglar kendilerinden cince gelen adlarla,
ad gcirevli scizciiklerle tiimlenerek birer ad takrmr kurar. Bu tiimleyici xjz-
ciikler, ortaglann esemece (mantrki) dzneleridir:
Orhan'rn ald$t, sizin ald$mrz, bizim alaca{tmtz...
Yalqm'm alaca{t, senin alaca{ut, benim alaca{tm.."
insan ne zaman do{du{unu bilir; ne zaman tilece{inibilmez.
('Bssa1gse
NOT. (mantrki) 6zne" ile "dilbilgisince cime" arastnda,
-
az da olsa, ayrtr vardu:
 EYLEMSII,ER

1) Esemece iizne, eylemi yapandrr. Dilbilgisi tiznesi gibi yakn olmasr

gerekmez.
2) Dilbilgisince ozne:
a) Eylemi yapandr:
.. .. b) Eyleme gore yaprlan da olur (gegigli eylemlerin edilgenlerinde oldugu
gibi).
c) .Durum takilanyla gekimlenmemi; olur. Yani yahn durumda burunur
ve tiimleyen takrsr da alma:2.
II. Belirtme ortacl, kurdufu ad takrmlarryla birlikte bir gegit belirtme
srfail olur. ve kendisinden sonra gelen adr tiimler. Bu tiimlenen adlar, ortag-
larrn tiimleqleri olur:
Orhan'm akhfu kitap, sizin verdi{iniz kalem, gekti{imiz actlar..,
Yalgm'm gidece{i yer, benim anlataca{tm alay, okuyaca{rmtz yazt...
III. Kurduklarr cinermelerle, sonra gelen cinermelerin yarg:dan arasm-
da ilgiler kurmaya yarar (madde bagrndaki onermelere bakrnz).
IV. Durum takrlanyla qekimlenir, tiimleg olur:
Ne giin geldigimi, ne yapaca{mu sordu. (nesne)
Geldi{inize sevindim, dedi. (dolayh ttrmleq)
e I d i {ini z den haberimiz olsrm.
G (dolayh tiimleg)
V. -e durum takrsr alan -ece$i ortacrnrn kullanrh;rna ve lurgularuglna
grire anlamlarr:
l. (Sizin) oraya gidece{inize sevindik.
(Orhan'tn) gelece{ine baban engel olmuS.
(Bizin) bu iSi yapaca{tmtza inanmtz.
2. (Siz) oraya gidece{inize otele gitmigsiniz.
(Orhan) MuS'a gidece{ine Van,a gitmig.
(Biz) bu iSi yapaca{tmtza bagka iSe baslamayt uygun bulduk.
Ornekler arasrnda kullamg aynhpr var :
l.
ortaglarrn dzneleri tamlayan taklsr almrgtrr ve ortaglar, anlamca
"-mesine" tiirevlilere galmaktadrr : GeleceSine : gelrnesine, gidece{inize
gitmenize.. gibi.
2. ortaqlann dzneleri yahndrr ve ortaglar "-ece[i yerde" ye egittir:
Giclece{ine : gidece{i yerde, yapaca[mtza : yapaca{mtz yerde...
Vurguca da aynhk var:
Birincilerde scizciik vurgusu degiqiklik gcistermez.
ikincilerde belirtme yurgusu son hecede ezgimsi bir sciyleyigle birlegi-
yor.
 DILBILGISI

vI. -digi ve -ecegi ortaglan -e durum takrlarrm alarak ikizlenince

"... pigman etmek ya da olmak" soz kahbr ile bir genel deyini olur ve duygu-
sal ayrtrlarla kullamlrr:
Onu geldi{ine gelece{ine pisman ederiz. O siizil sdyledi{ine sdyleyece-
{ine pisman olur. Bu iSe basladgma baslayaca{rma pistnon ol-
durn...
VII. "Ilalde, takdirde..." scizciikleriyle dbeklegince durum kogul... ayrr-
trh ulag olur:
seksen yasrnda ordu{u harde yine madazasma gider.
(Namrk Kemar.)

Gerekti{i takdirde, istedi{iniz takdirde...

VIII. *Gibi, kadar" ilgeciyle
-
eyleme, "benzeme, <ilgiimlerne" ayrrtrsr
katmak iqin - tibeklegir, kurdugu <inermeyle birlikte ilgeq tiimleci olur
(bkz. n' 398):
Fransa'da Simdi oldupu gibi, pertiler arau gdriis farklan giderilmeye-
bilir. Her parti ig meselelerde oldulu gibi dry meselelerde de kendi
gdriisilnii savunur'
DuNyA - 2.IIr.1955 (Falih Rrfkr Atay.)
IX. Belirtme ortaglarr "vakit, zarnan, giin, yil..." scizciikleriyle iibek-
legerek zama;n ulacr olur, kigilere gdre gekimlenir (bkz. n' 396-III).
Bezme bir dahi dfinilp gelmek de{ildi niyyetin
Gitti\in vakt anladtm azm-i Sitabtndan senin.
(Nedim XVI[.)
(Bir yabancr):
Segim meselelerinden nigin qikdyetgisiniz ? ctiye sordufiu vakit o
- vatandas herkesin bildi{ini st)ylemekte elbette mahzur gdrmez,
(Falih Rrfkr Atay.)

Geldi{im zoman, gidece{iniz saette, ddnece{i giin...

Eski bigimi.
mrgtr:
-- -dikte yaprh ulaglar da "-di!i vakit" yerinde kullanrl-
Basttkta Kerbela'ya kadem $ah'-r Kerbela
Aldr niqan-r tir-i sitem gahr Kerbela.
(F'uzuli. XVI.)

Geliip fasl-r bahar 0lem safa-yr giilgen ettikte

Neva-yr biilbillti liiq-i gi:l-i fina isittikte
Uyup ahbaba cdnd seyr-i Saddbtd'a gittikte
Sirigk-i qe$mimin bak farkr var mr gaflayanlardan.
(VAsf XIX.)
 EYLEMSILER

Ilun'imasuftian ii mazluman ile sekl-i miidevver-i zemin beyza-i ham-

raya ddndikte mi dlem mamur u flbadan idi?
(Veysi XYII.)

X. "Uzere" ilgeciyle - eyleme benzetme, bigim, ayrtrsr katmak igin -

dbeklegir; kurdupu dnermeyle birlikte ilgeg ttimleci olur:
Diin de gdriildii{ii iizere... Yaktnda gdri)lece{i iizere...
XI. -diEi ortacr, -de takrsryla gekimlenince de zaman ulacr olur:
Zsvalh muharrirler, daha ilk imzah yaztlart grktr$rnda.,. hig olmazsa
bir haar elbise alabilirler...
(Falih Rrfkr Atay.)

XII. -ecegi yaprk ortag "gelmek" yardrmcr eylemiyle bilegir, isteklen-

me eylemi olur (bkz. n" 315).
Za;ma;nlxrl:
Belirtme ortaglarrnda, yapdrglanna gcire, iki zaman anlamr var:
I. -rlik'le yaprlanlarda gegmig zaman;
II. -ecek'le yaptlanlarda gelecek zaman anlaml var.
389. ORTAQLARTN KULLANTLT$LART :

1) Ortaglar, eylemler gibi, tiirlii gatflaru girer; olumsuz eki de ahr.

2) Ortaglarrn birinci gdrevleri srfat oluglandr; adlarr nitelerler, belirtir-
ler.
3) Niteledikleri ve belirttikleri adlar diigiince ortaglar adlaprr; aclar
gibi qekimlenir ve kurduklart dnermelerle birlikte tiimcelerin, 6znesi, tiimleci
olur (bkz. n' 183).
Adlagmrg ortaglar ekeylemlerle - tiimcelerde - yiiklem olur.
NOT.
- Yukandaki
rak bir dnerme
eklerle tiiredikleri halde d'zne, nesne, tiimleg ala-
kurmayan; yani eylem anlammdan sryrrrarak tam ad ve sfat
gibi kullantlan sdzciikler, ortag sayimaz:
Bugiin bfu yazarla tamgtrm, Gegmislerimize saygr g<isterelirn. Gele-
ce{e amutla bakahm. Yaramaz gocuk gene neler yapmrg ?..
 ULA.qLAR : BACEYLEMLBR

390. BAGEYLEM : ULAQ. Kurdufu onermeyi baqka bir tiner-

meye ballayan eylemsidir.
-
Ulaglar, dilimizin pek delerli bir ozelli[idir. Birgok diilerde onermeleri,
ancak, ilgi adrh ya dabaplag gibi bir s<izci.ik baflar. Tiirkgemizde bu giirevi
ortaglarla ulaglar yapar. Bciylece tiimcelerimiz birtakrm fazlahklardan sry-
rrlmrq olur. Qiinkii bu gift g<irevli ii[eler, bir yandan onermelerinin yiiklem-
leri olurken bir yandan da kurduklarr cinermeyi bagka bir <inermeye ba$lar-
lar.
Ulaglar yaprhglanna g<ire iki qe$ittir:
1) Ozel eklerle eylem kok ve gcivdelerinden tiireyenler;
2) Bagka ek ve ilgeglerle adeylemlerden ve belirtrne ortaglanndan ulag
giirevine girenler (bkz. n'402).

6zw EKT,ERLE TUREyEN ULAqLAR

391. -ip YAPILI ULAQLAR (ballama ulaqlan):

EriSip bahara billbiil ,,enilendi sohbet-i gill.
Yine nevbet-i tahammi;l dil-i bikqrara diiqtii.
($eyh Galip XVI[.)
Sandala binip gittiler. Okuyup anlaytntz. Yaztp sdyleyiniz...
Tiireyigi. - Eylem tabanlanrun sonuna, uyuma gcire, deligen -ip eki
gelir. Taban tinlii ile bitiyorsa - Tiirkgede iki trnli.i yan yana gelmeyeceli igin
aruya y kaynagtrrma harfi girer.
Kullantltgt.
- Bu ulaqlar, <i,zneleliyle kipleri ve Qekimleri egit olan ey-
lemleri, eylemsileri birbirine ballamaya yatar. Onun igin -ip yaprh ulaglar,
kendilerinden sonra gelen yiiklemlerle diizendegtir. Yani:
I. a) Kendisinden sonra gelen eylemle ve eylemsiyle, 6zne ve zaman
bakrmrndan, bir olmahdr (bkz. n' 131)
Bakttm silzilltip gegti agtktan iki sqndal.
(Yahya Kemal Beyath.)
 EYLEMSILER

siiziiliip ulacryla gegti eyleminin <izneleri sandcrl'dn, ikisi de -di'li gegmig

kipinin 3. tekilidir: Silziiliip : siiziildii (ve)...
Bir de gu <irnele bakakm:
Heva-yt aska uyup kfiy-i yare dek gideriz.
(Naili XV[.)

Uytp ulau, ki$i ve kip bakrmrndan kendisinden sonra gelen gideriz

eylemiyle egittir: Uyup : Ltyanz (ve)...
Qahyp qabalayaca{t srada :
Qalryacafit ve gabalayaca{t srada...
Denizden gegip gayda bo{ulmak :
Denizden gegmek, gayda bo{uhnak...

Qevre yantnta gelip oturdular (gelip : geldiler ve).

MEVLTT (Siiteyman Celebt XV.)

NOT. -_ B<iyle kullanrlan -ip'li ulaglardaki eylemlerin kendisinden

sonra gelen yiiklemlerdekinden cince yaprldrlr anlagrhyor.
b) Deyimlegmiq tibeklerde de bu diizendeglik vardrr. (bkz. n" l3l l3):
Satry savdt. Atry tutmak, galry gu,panlar...
c) Kendisinden sonra "de" ballacr gelen -ip'li ulaglarda diizendeglilin
bulunmadrlt olur:
Beni bdyle tozlu bir dilkkanda gdriip de kaba saba bir yazrct zannet-
meyiniz.
. (Hiiseyin Rahml Giirprnar.)

Tag atryt da kolun mu yoruldu?

(S6ylence.)

Bu kullamglar, uyarmak; anlatrma azatlama, gaqrrtma gibi tiirlti ayrrtrlar

katmak igindir.
9) -ip yaprh ulaq, kendi tabamndan ti.iremiq eylemlere yalnrzpekigtirme
ayrtrsr katar:
Durup duyurken baqtmrza neler geldi.
igte su nanuna gdriip gdrecefiin bufur.
d) -ip yaprh ulaq - kip bakrmrndan - sonra gelene uymakla birlikte
<iznesi ayrr daolabilir:
Si/ahlay gekilip kavgaya baglanfu.
e) -ip yapilr ulag * kip ve ozrre bakrmmdan - kendisinden sonra gelen
yiikleme uymazsa yanhg kullanrlmrg demektir:
Diglerimi stktp ddndiik.
(Blr Sanatgr.)
 DILBILGTSI

"Diqlerimizi srktp ddndiik." olsa gerek ya da diglerimi stktp ddndiim.

Diin siz sdyleyip yazry hen nasil dayandtmsa, bugiin ve yann ben si)y-
leyip yaztp siz de dyle dayanacaksmtz.
(Unlii Bir Yazar.)

f) -ip yaprh ulaglann yinelenmesi anlatrma s*hk ayrtrsr katar:

...DiiSilp dtisiip baytltr&. Gidip gidip pencereden bakmtyor.
II. a) -ip yaprh ulaglar, olumluluk bakrmrndan da kendinden sonra
gelen eyleme ve eylemsiye uyar:
Orhan' t gdremedim, selarntruzt sdyleyemedim, yerine :
Orhan't gdrilp selamtntzt si)yleyemedim, denir; fakat:
Orhan't gdrmeyip (gciremeyip) selammtzt sdyleyemedim, denmez.
Oturup kalkamaz oldu: oturamaz ve kalkamaz oldu...
Hig bilip anlamadrffrm askerlik islerlne kangmak ne haddint, nede
hakktm. ( Hig bilmedi{inz, anlama&{tm ).
OZLEYI$ (Rugen Egref Unaydm.)

..,tarla silriip ekmez (siiriip : siirmez).

E$KIYA iNli{Oe (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

b) Yalmz kendi tabanlarmdan olan eylem tiirevlerinin olumsuzlarmdan

tince gelen -ip yaprh ulaglar yaprca da, anlamca da olumlu kalrr:
Tcirene kanlry katilmamakla serbestsiniz. Onu gdriip ghremeyece{imi
kestiremem. Parayr altp almadgr belli delildir. Bunun igin bir <idiil
verilip verilmeyece{i bugiin kestirilecek...
c) Deyim delerh qu s<izde - eylemler yakm anlamh olduklarr igin -
durum yukandakine benzemigtir :

Gidip gelmemek, gelip de gdrmemek var, ttimcesi:

Gitmek, gelmemek; gelmek, gcirmemek de var, demektir.
III. Kinii kultraru;larda -erek'li uiag anlamrna kaydt[r olur:
Tdvbe Ya Rabbi hata rahrna gittiklerime
Bihp ettiklerime bilmeyip ettiklerime
Papaza kury orug yemek.
(Siiylence.)

IV. Eski yaztnda, Azer diyelelinde, kimi dolu illerimizde -ip yaprh
ulaglann, -mig'li gegmig kipi yerinde gekimlenerek kullamldr$m gdsteren
drnekler var:
Krl gibi kdprii gerilpsiin geg deyii 1 : germigin)
Emredersin duzehimden kag deyi.i
 EYI,EMSILER 393

Krl gibi kcipriiden Adem mi geger

Ya diiger, ya dayanrr, yahut ugar.
(Yunus Emre XI[-XIV.)
Reng-i izan gitti yatur kendi hugk-leb
$ol giil gib ki ayn dilSiiptilr giilAbdan. ( : diiqmtitttir).
(Baki XVI.)

Eski gekil. _- Eski yaz;.nlrnflda -iip, -up, -iiben, -iibeni, -iibenin bigimlerine
girdigi de olurdu:
Alzrna gdzii sana tug otran
Seker alup
Unuda gekerini gidneyiiben yutmaya.
(l'unus Emre XI[-XW.)

Kam bana sabr ii karar senin sbziinii dinleyem

Kanl bana akl ii bili tutubam seni sevem.
(Yunus Emre Xm-Xry.)

Be felek senin elinden

Ah ediiben kan allarrm.
(KaracaoElan XVII.)

Berii gelgil a$amKazan

Kalkubanr yerimden bidevi atrm saklardrm
Bugiin igin giinii geldi.
A[ meydanda selirdeyim senin igin.
(Dede Korkut.)

Zahmden korkubeniin yiiz d<indiire

Ya varuben di.igmana bag indiire.
lsreNDeRNA,ME (Ahmedt xrv. - xv.)
-iiben... yaprh s<izctiklerin -erek'li durum ulacr anlamlra kaydr[rm ileri
siirenler var (392-I).

392. DURUM ULAQLARI. -- Bu ulagrn iig gegidi var:

I. erek yaprh ulag:
insan diinyaya aElqtarak gelir, inleyerek gider; giilerek yasamaldt.
Tiireyigi. Eylem tabanlarma uyuma gdre -erek, -arak eki gelir. Kay-
-
nagtrrma harfi y'dir.
Kullanrhgt. -erek'li durum ulaglarr - kurduklarr dnermelerle bir-
- a)sonra
likte - kendilerinden gelen eylemlerin ya da eylemsilerin ne durumda,
ne zamanda yaprldrklanm gd,steren birer ttimleyici, durum belirtici olur. Bu
tiirlii kullamglarda ulagla tiimledi[i ytiklemin zamarLlan birdir:
 DILBILGISI

Ko garak gidiy or. Ba{tr ar ak konuguyor. G iiler ek anlatfi .,.

b) Baglama ulacr gorevinde kullamldr$r da olur (bkz. n" 391). Boyle
kullantglarda ulagtaki igte bir <jnciilltik anlamr belirir:
Orhan odaya girerek kitaplarmt al& ve teyzesine u{rayarak okula gitti.
c) -erek ulaglarrnrn dzneleri, gok kez, sonraki yiiklemin de <iznesi olur:
Orhan yilzerek sandala yeti$ti.
g) -erekten bigiminde kullanrldrlr da olur:
Ben yolcuyum bugi.in. Yolun ufkunda eamhca
HAl6 gciriinmiiyor;
H610 gciriinmiiyor diyerekten sabrrsrzdtm.
KARNAVAL ve nONUg (yahya Kemal Beyath.)

Eski bigimi. -_ Eski yannrmrzda-i yaprh ulaglar vardrr. Bunlar, bugiinkii

-erek yaprh ulaglar yerinde kullanrldrlr gibi; -iip, -me[e, -mek iizre... anlam-
lanna da kayar g<iriinmektedirler :
Kazan, kdpe{i kovalayt Karauk Qoban iizerine geldi.
(Dede Korkut.)

Batil isteyfi haktan ayrildrm

Boynuz umdum kulaktan aynldrrn.
I{ARNAME (Seyhi XV.)
Kaza gdriinii gelmez, karr bi.ikiiliip <ilmez.
(Atalarsdz0,)

Qekenler dest-i devrandan cefayr

Demigler gdriinii gelmez kazayl
(Zatr XV-xyr.)

NOT. Olrnak yardrmcr eyleminin -erk'li durum ulacr:

-
1) Qok kez tiimceden atrlabilir:
Bu kitab size arma{an (olarak) veriyorum.
Onu bagkan (olarak) segtiler.
2) Olarak scizciilii "durumunda bulundu{undan. bulundu{u igin.",',
anlamh ve sebep ayrrtth ulaglar yerinde kullanrlmaktadr:
Insanlar harpten bir refah vasrtasr olarak, iimit kesmigler... ondan
solumuglardrr. Milletle r igin de fer t o I ar ak, milletler ar astnda c emi-
yet olarak htir ve daha iyi bir hayat teminatr istemektedirler.
(Falih Rfkr Atay.)

3) "olmak i)zere" sriz dbe$i de olarak ulacr anlamrnda kullamrrr (bkz.

n" 402-X):
 EYLEMSILER

yenigeririrer ikinci defa ormak iizere ayakrandilar.

(Ahmet Rasim.)

4) olarak.. cibekleri -likle biqiminde; yani geneilikre,

Genel olarak, kesin
kesinlikle yerinde kullamhyor.
5) Hiikiimet olarak, parti olarak.. <ibekleri - "tiim, biitiin, hep" ayrr-
trlanyla - son yillarda srk kullamlmaktadrr.
II. -ken (iken) yaprh ulaglar:
Tan yeri a$arrken grktl 5'ine yolculuk...
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz eamhbet.)
Avct, kugu ugarken vurdu ; gelirken, yazarken, okuyken,,.
Kaq yapayrm derken gd,z grkarrr.
(Siiylence.)

Evde, sokakta, her yerde islerimzi goriirken, di.isiincelerinzizi anlatt-

ken, igimiz dcikerken konuqtu[umuz Tiirltge, acaba bir giin bizi
ifade eden bir yan kdinatt ola.cak mt ?
KULTUR HAFTASI I. fyahya Kemat Beyartrr.)

Yaprlryt.._ a) Daha gok genig zaman kipinin tekil ilgiincii kiqisine -ken
(iken) tahlarak yaprlrr.
b) -mig'li gegmig zaman, qimdiki zarnan kiplerinin IlI. kigilerinede ta-
krlrr:
Ddniiyarken kryrlar koyu bir laciverde
Sesini dinliyoruz sularda Barbaros'un.
(Kemalettin Kamu.)

Yazmryken gdndermekten vazgegti. Gelecekken

bir engeli grku.
c) Imek (irmek) ekeylemlerinden tiiremig olan ikett (-ken) ulacr, eylem
olmayan srizci.iklere de takrlrr;
A{ag yaS iken egilir.
(Atasdzii,)

Alaca bir karanhk sarmadayken her y*ri,

Atlanmu goziildii, girdik handan igeri.
HAN DUVARLARI (Faruk Nafiz Camlrbel.)

Ma{lupken ordu, yash dururken biitiin vatan

Riiyama girdi her gece bir fatihane zan.
(Yahya Kemal Beyath.)

Meydan-r suhande yo{iken sen gibi bir er

Bir gair-i Rum oldu sana gemdi beraber.
TERKIB-I BENT (Ziya Paqa XIX.)
 DILBILCISI

Ankara'da iken, gocukken. beS yastnda iken, hava so{ukken...

-ken taktsr biiyrik ses uyumuna aykrrrdrr; kakn sesli sdzci.iklerCen sonra
da ince kahr (bkz. n" 43).
Kullanrhgr.
- l) -ken (iken),
ayrrtrlarr katar (yukandaki
sonuna geldigi sozci.i$e durum ve zaman
cirneklerde oldulu gibi).
2) -ken (iken) yaprh ulaglar - kigi takrlan almadan - kiqi adrllarryla
kullamlrr:
Ben okurken, siz gocukken, sen okuldayken, biz kffcla gigek toplarken...
III. -e, -e yapih ulaglar:
Akgamr duya duya
sular yattr uykuya"'
(Necip Fazrr Krsakiirek.)

Tiireyiqi. Eylem tabanlartna -e gelir, yinelenerek kullanrhr:

-
Olmaya ki a{laya a{laya vi.icud-u gerifine noksan gele.
gAoirAt-iis-suADA (Raufi xvl.)

Giile giile gidiniz. Araya araya bulduk. Sora sora geliriz...

Yardrmcrlarla yaprlmrq bileqiklerde yafunz yardtmcr eylemler yinelenir:
"' ziyafeti methede ede bitiremez'
H'ND (Farih Rrfkr Atay.)
Kullanlhgr:
a) Durum belirtecidir (bkz. n' 41l-IV/b).
b) Ozne, nesne, tiimleg gibi iifelere dnerme kuruyorsa ulagtrr. Yuka-
rrdaki duya duya ikilemesinin dznesi sular'dr. Nesnesi de aksamt.
Bu ulaglar da <inermeleriyle birlikte kendilerinden sonra gelen eylemin
durum belirtecidir.
NOT. Anlamdag ya da anlamca ilgili tabanlardan da bu gegit ikiz
-
ulaglar tiirer:
Gehi zir-i serde desti geh aya$r kaltulunda
Diiqe kalka hasta-i gam der-i lfrtf-ii ydre diigtii.
(geyh Galip XIIL)

Sa[r solu koruya gdzete ve kelimeleri tilge tarta konuguyorlar.

(Refik Halit Karay.)

Qocuklar giile oynaya gidiyorlar. Evire pevire drivmek. Ba{tra ga{tra,

ite kaka (bkz. n' 411-III /b).
Eski bigimi. -i -i yaprhdrr.
-
 EYLEMSILER 397

Sanur sray qray bulam ol diirr-ti yektayr.

(Baki xVI.)

Geli geli yurdunun ilzerine geldi...

(Dede Korkur.)

393. ARTQIL ULAQLAR. Birkag eegittir.

-
I. -ince yaprh ulag:
Giilgeler yaklagfi. Bir adrnt kabnca onu lcry-afetlnden tant&lur.
(()mer Seyfettin.)

sen germeyince hattra b,sen nerer geriir.

(Nahi xv[.)
iH gAnUI bir olunca samanltk seyran olur.
(Atasiizii.)

Frenk, cam stkilmca susar; Tiirk caru stktlntca gok siiyler.

Bahar gelince gigekler agar. Okuyunca, gdri)nce, anla.vmca...
Tiireyipi. Eylem tabanlarna, uyuma gcire de$igen -ince gelir. -rnca,
-
-unca, -iince olur. Untti ite biten tabanlara gelince kaynagtrrma harfi y olur:
Sdyleyince, anlayrnca...
Kullanthgt. -- Bu artgrl ulag, kendisinden sonra gelen eylemin ya da
eylemsinin hemen, kendisinin ardr srra yaprldrfrm, yaprlacaplnr gdsterir;
yani kurdulu dnerme ile birlikte zamar belirteci olur:
Turgut gelince beni grirsiin.
-ince yaprh ulaglarm olumsuzlanna neclenlik ayrrtrsr siner':
Tann vermeyince er baymaz.
(Dede Korkut.)

Vermeyince Mabut, Neylesin Sultan Mahmut.

(.{tastizii.)

Slzi gdrmeyince pek tiziildti...

NOT. * -ince ulacr, -dikge ulacr (bkz. n' 3gG-I) yerinde de kullanrlrr:
Gemiy e b inmeyince (binmedikge ) navlun y er ilme z.
Ktz, anadan gdrmeyince (gdrmedikge) i)Eiit almoz.
(Atalarsiizii.)

Onun sa{ltcakh zamantnda, coliunca (cogtukqa) 1;i)repinfu iginden

gelen bir inanla akudu{u:
"Canrmt canan e{er isterse minnet cantnut
"Can nedir ki ant kurban etmeyim cananrma."'
Mrcralartnrn, iste canlanmtq bir drne{i idi bu...
ATATURK'UN HASTALIdI (Ru$en Egref Unaythn.)
 DiLBiLGISI

o'Bana gelince..." biqimli deyimler, konu de[igimine baglangrg olarak

kullamlrr.
Uyarl. -ince ve -dikge yaprh ulaglann, oluq zamanlan bakrmrndan
anlamlan -
pek yakrndrr; ayrrtrlarrna dikkat edilmelidir (bkz. n" 396-I).
Eski ga$larrla:
1) -geq yaprldrr:
Peri bihut bolur adrn eqitgeg
Tabunu huri gdrgeg tapu krlgay
(Ruqenr XV.)

De[ildim ben sana mail, sen ettin akhmt zail

Bana ta'neyleyen gafil seni gdrgeg utanmaz mr ? (goriince)
(Fuzuli XVI.)

Gciniiim aedur ziilf-i periganl.lllt gdrgeg ( : gortince)

Nutkum tutulur gonce-i handantm gdrgeg ( : gciri.ince).
(Fuzult XVI.)

2) -ince anlarnrna -icek yaprh ulaglar da srk kullanrlmrgtr:

K<ipekleri gdricek kas kas giildii.
(Dede Korkut.)

Musa geldi laine dedi Hakkrn buyru$una

Secdeyi igidicek dondii inkdr eyledi.
(Yunus Emre XIII'XIV.)

Giin do[ar bagrma ol subh-u saadet gelicek

$eb_i gam ref'olur ol mihr_i melAhat gelicek.
(zari xv_Xvr.)

Ydr olmaytcak zehr-i sitemdir bana bdde.

(Nef i XV[.)
Yohsa bir digleri diir, kameti serv olmaytcak
Ne biter sahn-i qimenden, ne grkar deryadan.
(Nedim XVtrI.)

II. -( )r -mez yapilr ulag. - Geniq zaman kiplerinden iiqiincii tekil

kigilerin olumlu ve olumsuzlan art arda kullamlarak daha pekigik bir artgrl
ulag yaprlu:
...elini topuza deEdirir de{dirmez kapr agrhvermigti.
(Peyami Safa.)

Zll galar galmaz srmfa kogtu. Oturur oturmaz yanya bagladr.

Bu ulaqtan sonta gabuk, ltemen, birdenb ire..,.
belirteglerinden biri gelince eylemin daha gatruk yaprldrfr anlatrlr:
 EYLE}ISILER

Otobiis durur durmaz hetnen atladtk...

Ulag olan bu ikilemeler eylem gekimine gkmez.
3e4. BA$LAMA ULAQLART:
I. -eli yapilr ulaq:
Dediler ollun gibi hig bir olul
Yaradilalr cihan gelmig degiil.
(Mevlit.)

Sen gideli onlann yasadrklan hayat dertil, bir riiya... yiyorlar, igiyorlar,
nefes altyorlar, yiiriiyorlar, diiqiiniiyorlcrr; fakat hep rtiyada gibi.
(Cenap gehabettin.

iqe bastayatt gece giindiiz galrytyor. Geleli, yardtm edeli...

Tiireyigi. -_ Eylern tabanlanna uyyma gore -eli gelir. Unli.i ile biten
tabanlarda kaynaqtrrma harfi y'dir : Sdyleyeli...
Bu ekten beri, -den beri de getirilebilir:
Yalnrz sonra -den takrstyla da kullanrlmrgtrr:
Yine esridi Yunus Taptuk yiiziin gfirelden
Meper arun gcinliinden bir ciir'a gerbet igti.
(Yunus Emre XIII-XIV.)

Diyart agka diiselden gariptir gdnliitn.

(Sabit xV[-XVlr.)
II. Bagladr baglayah, gittim gideli, geldik geleli... bigimleri de bir geqit
baglama ulacrdr; olayrn si.iriip gittifiini anlatrr:
(Bo{azigi'nin) deniz kenarlan goktan dolmustur; sutlar ise yorsttzluk,
tasilstzltk yiizilnden bildik bileli bogtur.
(Refik Halit Karay.)
Bu ateS, gdnliine di.igtii diigeli atleta hayotmtn estetifui ctefiqti.
(Yakup Kadri Karaosmanoflu,)

Kullanrhqr. Baglama ulaglan kendilerinden sonra gelen ytiklemlerin

-
baglangrcrnr belirtmek igin kullarulu.

3es. BITiRME ULAQLART:

I. -inceye ilek (kadar) ulacr:
Akgam oluncaya dek bekledi. iqlerim bitinceye kadar burada kara-
ca[rm. Oliinceye dek...
Doyunca, ttksttnca, patlaytncaya kadar yiyin.
(Tevfik Fikret.)
 DILBILGIST

Tiireyiqi. __ Eylem tabanlanna uyuma grire defigen -inceye, -rncaya,

-uncaya, -iinceye dek (kadar) gelerek yaprlu.
Kullanrlryr. Bitirme ulacr, kendisinoen sonra gelen eylemin ya da
-
eylemsinin bitimini gcistermeye yarur.
kadar yerine - son yrllarda diriltilip
Eski bigimi.
- Bitirmedek,ulaqlannda
kullanrlmaya ba;lanan rlefin s<iylenir,yazthrdr:
-
isbu ahvalin serencenu malum oluncaya dek sana senin menzilinde
olmak miinasiptir'
HADiKA,T-iis.suADA (Raufi xvr.)

1I. -ene kadar (dek) ulact:

Perde agilana kqdar....
YA$AMAK GUZFI $EY BE KARDE$IM (Nazrm Htkmet.)

IIL -esiyle (kadar, dek) trlacr:

I\ Koyunlart memelerinden kan gelesiye sa{arfu.
(Aztz Nestn.)

Oldiiresiye ddvmek...
2) Iyi siivari, cambaz marifetleri gi)stermez ama, iki slgrayrytan birinde de
bir daha kalkmasrya diigmez.
(Falih Rrfkr Atay.)

Ayfu gtiriinilyor ki kntl pengeli hortlafu tekrar tekmelerle mezartna

gi)ndermek ve onu iyice, bir daha sutlan diqlerini ve kanh pengesini
gcistermemesiye gdmmek laztmdr.
(Farih Rrfkr Atay.)

Tiireyigi:
1) Eylem tabanlarma -esiye gelmigtir.
2) Eylem tabanTanna -memesiye bigiminde de gelir. Bu bilegik ek, yan
iinermeyi olumsuz krlar.
Kullanrhgr. (-meyecek bigimde, meyecek kadar...) anlamlanyla ken-
dinden sonra
-
gelen yiiklemlere durum ya da bitirim belirtici olur.

3e6. ZAMAN ULAQLARI:

L -dikqe yaprL ulag:
Estikge bid-r subh perigansm ey gdntil.
(Nedim XV[I.)
A$arrm hatrra geldikge gi.iliigtiiklerimiz.
(Mahir XVIU.)
 EYLEMSiLER 401

Dedem koynunda yotttkQa benimsin ey giizel toprak.

(Stileyman Nazif.)

Hakkm yti'zn gilMiikfe giiliimser begeriyet.

Oevfik Fikret.)
Bir kayahktan dokiilen, diiki)ldiikqe kopiiren beyaz bir qelale...
A$K-I MEMNU (Hatit Ziya Ugakhgit.
Giildiikge giiller agrlr, a{ladtkga inciler saqrlr.
(Siiylence.)

Tiireyigi. Eylem tabanlarna uyurna ve benzeqmeye gore de[igen

-
-dikge, -drkga, -dukqa, -diikge, -tikqe, -trkga, -tukga, -tiikge gelir.
Kullanrh;r. - -ilikge ulacr, kendisinden sonra gelen yiiklemin hangi
vakitlerde yaprldr[rnr belirtmeye yarar; ulag ne kadar yaprlrrsa, ,ottruki
yiiklem de o kadar yinelenir, siirer; yani ulagla sonraki yiiklem birlikte
yaprlrr.
Yinelenen eylem tabanlarrndan birincisine gelir: ikincisine siire ayrtrl
agrdrk, abaftr anlamr katar:
Siiriideki koyunlar azaldrkga azalryordu.
(Aziz Nesin.)

Qocuklar azdtkga azmtslar. si)ytedikge sr)yredirer. yecrikge yiyece{int

geliyordu.
olumsuzlarnda bfuaz kogul ayrtrsr sezilir, sonraki dnermenin yiiklemi
de olunsuz olur:
Biz medeniyet kavgamtzr bitirmedikge, $ark'tan kopup ayrrlmadrkga,
eski gelenek ve gdrenek zencirlerini atmadrkga kurtulamaytz.
(Falih Rrfkr Atay.)
.
"oldukgo" srizcr'rlii tiireyiq anlammdan, yani ulaghk gcirevinden
sryrrlarak o'yeterince, bir hayli" anlamrnda belirteg olmugtur:
Oldukga zengin bir kimse. Otdukga baktmh bir bahge...
" Gittikge" scizcii$iiniin ulaghk gcirevinden srynlarak tiimcesindeki ey-
lemin zamanla artrp eksildi[ini, yavaglayrp hzlandr$rnr anlatan belirteg
oldulu gdriiliir:
Ftrtma gittikge artryordu. Her gey gittikge ucuzlayacakmts...
Eski bigimi. _- Eski gaglafia -ilikge yerine -di{ince de kullanrlmrqtrr:
Elinden geldi{ince rdz-r aqkrn dil nihan etti
Akup cuy-u sirigk ol srrrr hayfa kim iyan etti.
(Baki XVL)
 DILBTLGISi

sarsild$tnca zerzere-i hamleden zemin'..

(Nef,i XV[.)
Ya ver bana mihnetimde takat
Ya takatrm oldu{unca mihnet'
F,uzuri xvr.)

drneklerin kimilerinde -ili$i kadar ayrrtrsr daha belirgincedir.

Bu anlamryla bugirn de kullamlmaya pek elveriglidir:
...kendini elinden geldi[ince, dilinin dcindiigilrnce ago!ilamry.,.
vrn onprin coK BAKIR (Ya'ar Kemat.)

-difince yaprh ulaglarrn kigilere giire gekimlendili de olur:

Dil ise gitti kesilmez heva-yt agkrndan
Nasihat eyredi{imce beter melamet orur.
(Nef,i XV[.)

-itiEince yaprh ulaglarrn go$unda nicelik (miktar) a,rrrttsr bulundu$u

da gozden kagmamaltdr.
IL -digi yaprh ortag, -ile ekiyle zaman ulact olur (bkz. n" 388-IX):
Biz baktr$rmtzda, ot biiriimiis hende{in giineginde rctnan bb tavusun
renkleri prtldayarak yaruyordu.
HIND (Falih Rrfkr Atay.)

Siz geldi$inizde sdylersiniz; yahut Orhan geldilinde anlatv...

IIL -di$i ve -ecefi yaprh ortaglar "rakit, zamnn, giin, yil..." stizciikleriyle
tibeklegince zaman ulacr olur (bkz. n" 388-IX).
Okula yanld$tm giin Orhan'la'taru$mtiltm. Kitaplarmtzt trene bine-
ce{iniz zarnsn veririm.
-di[i srraila tibe[i de -ken yaprhulaq yerinde kullanrlrr (bkz. n" 392"11):
Tan yeri a{ardtfu stada (a{artrken) yola gkttk.
IV. -merlen (evvel, tince) yaprh ulag:
Ustiimiizde qayr eemen
Bitmeden bir dem stirelim
Gtjztimiize kara toprak
Girmeden bir dem siirelim'
(KaracaoElan.)

Ben gelmeden rge baslamaymtz, dedi ve bir daha a{ztru aqmadan,

kimseye bakmadan gtkrp gitti. O, gelmeden biz iSi bitirmistik.
-meiien eki "-meksizin, -meyerek" anlamfrda da kullanrlrr:
Nigin bana bakmadan cevap veriyorsunuz?
MAVI ve siYAH (Halit Ztya U$klgtl.)
 EYTEMSILER

Tiireyigi. -_ Eylem tabanlanna olumsuzluk eki -me ile -ilen gelir. -meden
6nce -meilen ewel bigimleri de vardu.

Vurgusu. -* a) Olumsuzluk eki olan -me, vurguyu qekmedili igin vurgu

kendinden cinceki hecede kalrr (bkz. n' 69 ll-a).
b) -me, eylemlik eki ise vurgu, b<izcii$iin sonunda bulunur:
Daha okumadan gdzleri yoruluyormuS;
Qok okumadan gdzleri yoruluyormug...
NOT. -meden iince, eweldbekleri de bu anlarnda kullamlrr.
--
Kullanrhg. -meden ulact, kendisinden sonra gelen yiiklemin:
-
a) Yaprlma zamaunrbelirtmeye :
b) Ne durumcla, nasrl yaprldr[rm, yaprlaca[rnr bildirmeye yatat.
Eski bigind. -- Eski yanrumtzda bu ek -rneilin'dir:
Gelmedin dedin benimqirn kem deyii
Do{ntadm. dedin asi Adem deyii.
(yunus Emre XItr-)ilV.)

ilete rehgiizar-r qaha beni

Olmedin gad ede bu can i.i teni.
. $AH ii GEDA (Taghcah Yahya XVI.)

V. -ilikten sonra yaprh ulag: Bu, -meden yaprh ulacrn olumlusuve

karqrtrdr: -
Kardeqim iyileStikten sonra okula gelecek.
Ben gelmeden iSe baslamaymtz. Geldikten sonra yapanz.

397. NEDENLIK ULACI:

-ili$, -ecefi (igin, -den, -ilen dolay.."):
orhan, iistiin baqan gdsterdili igin (gt)sterdirtinden, g\sterildi{inden
rlolayt) 6diil kazan&.
Yann gelemel,ece{imiz igin...
Gelemedi{intden (iitilrii, dolayr) iizgiiniim...
Tiireyigi. -- Belirtme ortaglarrnin sonuna igino -den, -rlen ilolayr... gibi
nedenlik bildiren ilgegler, takrlar... gelir.
Kullanrl$r. Kendisinden sonra gelen ytiklemin yaprhgrndaki nedeni
-
belirtmeye yarar (bkz. n" 134).
 DTLBiLGISI

398. OLQUMLEME ULAQLARI :

l) -digi gibi, -di$i kadar; -ecefii kadar:

Her parti, ig meselelerde oldu$u gibi &S meselelercle de kendi gt)riiS;i)nti
savttnir'
Garih Rrfkr Atay.)

...istedi{iniz ksdar alabitit's iniz.

...sevincinden bayll eg*lr gibi ol du.

Belirtme ortaglarma gibi, kadar, denli benzetme ilgeqleri katrhnca kur-

duklarr onermelerle birlikte sonraki yiiklemin dlgiimleme belirteci olurlar,
2) Misli gegmig, qimdiki zaman) gelecek zatnan, genig zaman kipleri:
gibi, kailar ilgegleriyle tibekleqince dlgiimleme ulacr olur. Gibi ilgeciyle
dbekleqenlerde benzerlik ayrrtrsr daha canh oluyor (bkz. n' 441-I, II):
bir kahvemizi igersiniz.
- - Buyurunuz,
Sat olurtuz. igmig kadar nxetnnun oldum.
i s t edikl erini vermemi giz gibi dar gml tk g k a ny ar .
At, etraft dinliyor glbi kulaklartru dikti.
ileri at{acak gibi gerilemeye bas/a&.
Bir tehlike sezer gibi olmu,gtu.
(Ahmet Rasim.)

399. -di mi YAPILI ULAQ:

Sarryer denildi mi sulqr hanra gelir.
Derler ki esaret denilen halka cihanda
Bir gegti mi biir boyna asrrlar krramazrmq;
Bir secde eden bir daha baq kaldrramazmq.
(Faruk Nafiz Camltbel.)

...Bunun dtgtna gtkamazstttz. Qkrnak istediniz ve gtktwz mt... gfiliing

olursuttuz'
zoRAKi DipLoMAT (yakup Kadri Karaosmanogtu.)

Elimizi bu gtirdiirtiinilz geye siirerneyiz. Siirdiik mtt hemen kaybolur.

PERiLi rrrgK (Omer Seyfettin.)

Yan gdliine, Ahlat' a vardrwz mr kiin*et kiimbet iistiine. iS t e Selguktu

dendi mi" bir de kiimbetTer dii"ser benim aklmta.
BALIM KIz DAIIM OGUL (Ceyhun Atuf Kansu.)
Kullanrhgl. _. Soru anlamindan az qak sryrtirr ve kendisinden sonra
gelen yiiklemi (her halde, muhakkak, kesin olarak, hemen, arttk... anlam-
lanndan birini katarak) pekiqtirir (bkz. n' 373-XV). Bu durumlarda soru
imi "?" kullanrlmaz.
 EYLEMSILER

400. DIYE uLAcI. "Diyerek" e jakrn anlamda kullarulan bu ulag,

-
ba$rmsrz scizleri ti.imce igine almaya, tiimceye ballamaya yarar:
Birkag kalm ses: "ferma,ferma!', diye ba{rdt.
BIR SERENCAM (yakup Karlri Karaosmanollu,)
Tiirkiye aydtnlar 6lemi qcaba bugiinkti kadar idealsiz kalmts mtdr,
diye kendimize soruyoruz.
(Fatih Rrfkr Atay.)

insan ikide bir:

Ey zekd'te kiiltiir biraz ahlak ve elt qftlal( biraz zekd ve ktilti)r, diye
- kubbeleri gmlatas geliyor'
(Farih Rrfkr Aray.)

Yavrum, diye bafinnrtza bastt{tmtzm yaptrklanna bakmtz. Bana ipek

diye neler satmry...
Sebep ve sonug ayrtrsryla da onermeleri baflar:
Erken uyursunuz diye rahatstz etmekten gekindim...

Eski bigimi:
I) Orhun yantlannda *diyim, tiyin'dir:
Tiirk yurdu yok bolmazrn (olmasrn) tiyin, budun bolsun (olsrur) tiyin...
2) Daha yakrn gaflarda "deyil, deyi kullanrlmrgtrr:
gol cennetin \rmsklan akar Allah deyii delti).
(yunus Emre XIn-Xry.)

Gidip istanbul dan ferman getirdim.

Herkesin sevdili vefilsin deyi.
(Karacao[lan.)
401. -en -ene ULACI:
Bir biiyiik kapishanenin duvart ytkrhms da iginden boganan boganana
gibiydi.
Dtiqiinen diigiinene! Gazetedeki odamrzda bakrylanmrzm birbirine
dokunrn o s tndan k o rkuy oruz .
(Falih Rrfkr Atay.)
Alanda ba{tran ba{trana, koqan kosana...
Tiireyigi. -_ -en yaprh ortag (bkz. n" 225,3g1) yinelenirken sonuna -e
eki gelir: KonuSan konuSana, alan alana...
Kullanrhgr. Eylemin, birgoklannca birlikte ve arahksrz yaprldrlrnr
anlatmaya yarar.- Daha gok da ekeylemi ya da yardrmcr eylemi atigriug
bir yiiklem olur.
 DILBlLGISi

402. ADEYLEMLERDEN YAPILAN ULAQLAR (bkz. n' 39012).

Adeylemler de tiirlf ekler ve takrlarla bafeylem olur. Birkagr:
f . "-€ kailar
alarak adeylemler bitirrne ulas olur:
Okullann u€ilmasma kadar (dek, defin) bur:ada kalaca$rnt.
Itr. Adeylemler ".den <ince (evvel), -den sonra ile zaman ulacr olur:
Bu iqi anan gelmesinden dnce, yahut gitmesinden sonra,yeper:z,...
III. Adeylernler "iqin, -den dola-vr... ile de nedenlik ulacr anlamrnda
bafeylem olur:
Derslerine galrymau rgm ii$iitler verdirn. Bunlan dinleme.nrcsi yiizilnden
srnrfta kaldr.
Yaprhglarr. Adeylemler, cince iyelik (ad takrmlarrnda tiimlenen)
takrsr aldrktan -sonra yukarrdaki takrlarla, ilgeqlerie, belirteglerle obek-
legirler: Agilmasrna defin, gelme-si-tzden iince, din{emeyisi ytiziinden, gdriiS-
memiz igin...
IV. Adeylemler yahn durumda da igin ilgeciyle nedenlik ulacr olur:
Yeni harflere dair ilk defa fikirlerimizl sciylemek igin Dolmabahce
saraytna gafrilanlar iginde O'nu tu yakmdan giirmefie gelenlerden
biri de bendim,
(Ahnet Hagim.)

Bana artrk izin ver, bir yagk qaman gibi,

Bu ank topraklarda dolagrnaya gideyim;
Sazmr terk edeyim, scizfimii terk edeyim
Ondan dil ahn{tk igin, ona drl vermek igin
Rabbe erenler gibi kiiyliiye ermek igin.
(Behqet Kemal Qaflar.)

V. -mektense. -- Eylemlikler, -den durum takrstnr aldrktan sonra "ise,

-se" ekeylemiyle birlegince ulag gdrevine gegrnektedir. Bu birlegmede eki ku-
ran -mek, -ten, -se pargalarrndan her iiqii de anlamlartndan styrlmtgtrr. Ula-
cur kurdupu yan iinerme; sonraki cinermeye aykrrrlSr ye$eme ayrrttst ka-
tar:
Zti{iirt oftrp diigiinmektense uyuz oh.tp kaqtnmak dalta hayildrr.
(Atasiizii.)

Bu havada soka{a gtkmaktansa evde kaltp a9 oturmaya razlylm.

VI. Eylemlikler -sizin ekiyle meden yaprh ba$eylem gibi olumsuzluk
anlamryla durum ulact olur (bkz. n" 396-IV):
(Ali Siiavi) dutmakstzrnve yilmakstzrr hakikat bildigi geyleri 6$retmek
igin grrprup durdu.
(Falih Rdkr Atay")
 EYLEMSILER

Suya sabun a dokuntnuk stz tn yagamak...

VII. -meksiz bigiminde de kullanrlrnrptrr:
ilim okumakstz ye e{itimsiz hasrl olmaz.
(Kelile ve dimne XIV.)

VIIL Eylemlikler -le (ile) ilgeciyle <ibeklegerek * tiirlii anlam ilgileriyle

durum ve neden belirteci niteli$inde birer ulag gibi kullarulmaktadrr:
Yere diigmekle cevher sektt olmaz kadr ii ktymetten
(Namrk Kemal.)

igler, clurmakla de{il; galrymukla baqanhr. Yollar yi)riimekle agmlnaz.

IX. le ilgeqiyle uzamrq eylemlikler, birlikte (beraber) scizciiftiyle iibek-
legince bir ulag niteligine girer ve temel tjnermenin durum belirteci olur.
X. Eylemlikler "iizere ilgeciyle obeklegerek nedenlik ulacr anlamrnda
bafeylern olur:
Bu kitah akumul; iizere almrqtmt.
Size vermek iizere nld$tnx parayt...
" Lizereo'li eylemlikler yaklagma ayrtrsr da sezdirirler:
...iimitsizli{e cldnmek iizere. Neden susar bu Anadolu? Neden bir keli-
mesi duyulmsz bu Mustafa Kernal'in? Hilali Ahmer'e gidiyoruz.
(Falih Rrfkr Atay.)

...tan yeri a$armak iizere idi. Ugak kalkmak ilzeredir...

403. ORTAQLARDAN YAPILAN ULAQLAR:
L Belirtme ortaglarr (bkz. n' 388) -e durum takrsryla gekimlenince
olgiimleme, tistiin bulma anlamh ulag olur:
Geldi{inize s evindim. Bu iSi b aq ar ac a$tntz a i nanty orum...
Kimi kullaniqlarda sonraki dnermeye "kargrhk, iisliin sayma" ayrrtrsr
katar:
BoS oturacartrma gidip galrymal4wm.
A{zmt agaca{tna gdziinii agsan al
IL -ecefi yerile <ibe[i de iilgiimleme ve iistiln sayma anlamh ulag olu-
yor:
Bog gezece{i yerde aturup galrysm.
IIL -ende yaprh ulaglar da -di!i vakit, ya da -dikge, -ince ulaglarr ye-
rinde kullanrlrrdr. Bugiin de bcilge a$rzlannda kullanrlmaktadrr;
Karangu akgam olanda vaf vaf iiren
Acr ayran ttikiilende gap gap iqen.
(Deile Korkut.)
 DILBlLCISI

Bir yiEit silkinip ata binende

Derelerde boz kurtlara iin olw.
(Kiiroflu.)

Yaprl6r. --- -en'li ortaq -ile takrsr alrr.

404. -cesine ULACI. - Bu ek:
a) Ad soylu sdzciiklere gelince, tiimcesinin eylemini niteleyen bir belir-
teg olui (bkz. n' 419). :
b) -migli gegmig, gimkidi zaman, gelecek zarnan ve geniq zaman kiple-
rinin 3. tekil kigilerine gelerek yine belirteg gdrevli bir ulag olur:
Bir armalan kazanmrycasrna sevindi.
A {larca s ma yalvanyordu.
405. EYLEMSTLERDE QATI.
- Biitiin eylemsiler tiireclikleri taban-
laia g<ire olumlu, olumsuz durumlarda bulunur; gegiqli, geqilsiz; etken, edil-
gen, d6,ntig1ti, iqteg olur; yani eylemler gibi her Qattya girer (bkz. n' 331 vb.).
 BEr,intEeLER
+oe. nerinrEC:
. .. . Sizin ecdad-r pakiniz
Cidden birel hazane-i himmetti; en metin,
En zinde bir meram ile asnn ve giiphesiz
Drinyarun en bahadrn onlardr; fahredin...
Ma$rur olun... Fakat vatan, ikrnal-i qan igin
Evladrnrn kemalini ister. O, mwtlaka
ister ki siz de himmet edin, siz de yiikselin,
Yiikselmek isteyenlere pervaz igin feza
Daim ki1adedir...
Tevfik Fikret.)
Diin bezminizin bir ezeli neg'esi'vardr.
Saz sesleri tafeue kadar kdrfezi sardr.
Vaktaki sular garkllar inlerken a$ardl.
Benciim gegen ey sevgili, sandalla denizCen.
(Yahya Kemal Beyath.)

itatlk harflerle dizilen scizciiklerden:

"En" sozch$ii, srrasryla "metin, zintle, bahadw,' srfatlarmr berkitiyor
(bkz. n'430).
"$iiphesiz, mutlaka, daint" scizciikleri de kendilerinden sonra gelen
"onlerdt., ister, kilgadedir" eylemleriyle eylem g<irevlileri berkitmektedir.
ikinci pargadaki "diin s<izciilil de 'ovardf, eylemindeki gegmiq zamawn
sonsuzlu$undan bir giiniinii aytarak g6'steriyor, yani zamam krsryor. .,za
fecre kadar, vaktaki" sciz <ibekleri de kendilerinden sonra gelen "saidt, a$ar-
dr" eylemlerinin ne z mana kadar siirdiiliinii belirtiyor. Bu da bir tiirlii
krsmadrr.
stfatlarrn, eylemlerin ya da giirevce kendine benzeyen siizciiklerin
anlamlarmr berkiten ya ila krsrp srnrrlayan sdzciiklere BELIRTEe aenir.
Belirtegler gdrevleri bakrnrndan altr gegittir:
l) Zaman belirtegleri (bkz. n'407);
2) Yer, ycin trelirtegleri (bkz. n' 408);
410 DILBILGISI

3) Durum belirtegleri (bkz. n'410);

4) Azhk-gokluk belirtegleri (bkz. n' 427 vb.).
5) Sorubelirtegleri (bkz. n' 437);
6) Kogul belirteci (bkz. n' 424).
ZAMAN BELIRTECLERI *Zaman', kavramr
407. ve kullamhqlan. -
iizerinde durmadan konuya girilemez.
Zaman, baqlangrcr ve sonu olmayan; hatta baglanglq ve son diigiinii-
lemeyen bir akrqtr. Tiirkge s<izliik'te zaman, gciyle tammlanim;trr: "olayla-
rm ardtstkl$mt gdrerek akltmtzda yarattr{tmtz ve olaylarm bundan sanra da
iginde olup bitece{ini dilqilndil{ilmiiz, bay ve sonu olmayan soyut kavram.
Bu baqsrz ve sonsuz soyut ak'g iginde olup biten iglerin, eyremrerin
anlatrLgr bakrmrndan * daha krsaca: dil bakrrundan -
zamanl kigioflu tiqe
ayrmrgttr:
l) Gegmig zantarl,
2) gimdiki zaman,
3) Gelecek zaman.
Bu ayrtmlarr gerektiren ve belirten kavramlar ;unlardm:
1) i9, yani eylem;
2) Igin anlatrlmasr.
Bu iki kavramrn birbirinden iince ya da sonra oluglanna grire iiq zainan
piiyle kargdagtrnhr (bkz. n" 279):
1) ig dnce, anlatrq sonra : Gegmig zuman;
2) Anlatrg 6nce, iq sonra : Gelecek zilrnan;
3) i91e anlatrg birlikte : gimiliki zarnan.
Dil bakmrndan zamanrn i.ige ayrdmasr da ondaki sonsuzlu$u kavrana-
cak kerteye getirmiyor.
Yer sarstldt, tiimcesincieki zaman qdyie diigtiniilebilir:
Sarsilma eylemi anlatrgtan <incedir; yani gegmiq zamanda. Sonu belli:
sdylendili an; fakat baglangrcr!...
Anlatrgtan azdnceiqin de 'oserstldf' denir, yiizlerce, binlerce yrl dncesi
iqin de... Iqte bu srrursz gegmigte bir clayrn zarnantnt belirtmek igin eyleme
srntrlayrcr siizciikler katmak gerekir :
$imdi sarsildt, biraz iince sarsildt, akgam sarsrldt. diln sqrstldt; on yil
iince, bin yil dnce sarstlmry.,.
Ya{mur ya{acak, tiimcesindeki eylemin zamant dd bdyledir. Gelecek
zamawn sonsuzlulu igin de belirtici scizciiklerden yararlanmak gerek:
Simdi ya{acak, az sonra ya{acak, bugiln ya{acak, yarm ya{acak, bir
yil, beg yil, bin yil.., sonra ya{acak...
 BELTRTESLER 411

6biir eylemler de btiyledir. Gciriiliiyor ki bu

belirteplerin gorevleri,
eylemlerin sonsuz zamanlarrnr srnrrlamaktrr. Her birinin kullanrldrfr yeri
gcirelim:
a) Diin: Gegmi; zamanlt eylemleri ve eylemsileri - bir giin once yaprr-
drklarurr gcistermekle, - srrurlar:
Diin giirdilm. Diin gelmg. Diin akuyacakttk. Diin aldry kitabt satacsk.
b) Yann: Gegmig zamanh olmayan btitijn eylemlerle eylemsileri - bir
giin sonra yaprlacaklarrnr belirtmekle - smrrlar:
Yarm gelecek, yartn gider, gitmeli, giderse, gicliniz, gideyim.
c) Bugiin: Biitiin kiplerin ve eylernsilerin, iginde bulundulumuz yirmi
dcirt saatte yaprldrlrnr ya da yaprlacalmr belirtmeye yarat:
Bugiin geldi, gelmi,Sler, galryryoruz, okuyaca{nn, sd.v-lersin, gt)rnteli-
y im, anl at altm, g i t s e, g alry m z, g illiiy o rdr.t, giil e c e k mi g...

Bugiin galr5an yurm rahar eder. Bugtin lcazan&fim,rzl yarnt harcartz...

Yazriryr.
- tiirlti yaztlr:
Anlam ayrrtrsryla iki
1) Bugiin: iginde buh.rndufumtz gin:
Bugi)n hava giizeldir. Bugtin git, yann gel...
2) Bu giin: Bir sfat taktmiclrr. Birinci scizciik ikincisini belirtiyor. Bun-
lart ayrrt etmek kolaydrr: "bu" sdzciiltiniin yerinde "o, $u" im srfatlann-
dan birisi kullanrlabilirse ayn yazfir:
Yeryiizii gok act giinler gegirdi. Tarih bu gtinleri, bu gtinlerin ttcrlarinr
kim hilir nastl yazacak?..
g) $imdi: Zamant en gok krsan belirtegtir. Eylemtrerin, anlatrga en yakrn
zamanda yaprldrklarrnr ya da yaprlacaklarrnr belirtmek igin kullanrlrr:

$imdi geldi, Simdi gidecek, Eimdi yazar, Simdi yatryor, Simcli gahgan,
Simdi anlattt{tm'.
Arttk ayrt ediyorum
Fabrikay mezarlrktan
tr[eydon qimdi meydan oldu
Yollar qimdi yokt benzer'
(cahit srtkr Tarancr.)

d) $imdicik: Ktigiiltme ekiyle yakrnhk anlamr biraz dalw belirgin ol-

mugtur:
$imdicik oturur yazanm. gimdicik kslkar gicleriz. gimdicik st\:lecli-
niz...
412 DiLBILGTSI

e) $imdilik: Eylerne (yapild$4' yapilaca{t stalarda) aytrtrstnr katar.

Bu da bir sintrlarnadrr:
', $imdililc kendimt unutturrnaya gahsryor, hemen hig soka{a gtkmryo-
' rurn'
qALIKU$U (Resat Nuri Giintekin.)

f) Ilernen: Zamantktugta qimdi ilegcirevdeq gibidir; eyleme (hic vakit

gegirmeden... / ayirtrsrm katar :
Onlart duyunca hemen yola gtktr. Hemen gidece{im. Hemen baqlama-
lrytz. Gider, hemen di)nersiniz. Hemen anlatmrz...
Hemen hemen bigiminde yinelenince "az qok" ayrtrh yaklaqma belirteci
olur:
...hemen hetnen size benzer.
iglerinizi bitirdiniz mi ?
-
"- Hemen hetnen.
Bu "agafir yukan" ayrrtrh yaklagtrrma gcirevi, tek kullanrglarda da
gciriiliir:
Hernen giln asrt giderim. Hemen her sqat u{radtm, hemen hepinizi
tant.
g) Hemen qimdi obeEi, yukandaki belirteqlerden daha ktsrcidr.
Ugak hemen Simdi kalkacak. Orhan hernen Eimdi gidiyor. Hemen
simdi geldim. Hemen qimdi soyleyiruz:
$) Dcmin, demincek: Eylemin az dnce yaprldrlru bildirmeye yatar;
Qok sigara igiyorsun. Daha deminceft sondiirmtiqtiiri.
Dernin sciyledirn. Orhan demin buralardaydr.
(Refik Halit Karay.)

h) Qabuk, gabucak, gargabuk, tlerhal... s<izci.ikleri de eylemin zamallult

tezlik ayrttsryla - krsrp berkitmeye yarar:
O, eve gelince her qey gargabuk eski tas, eski hamam olacakfi.
(Reqat Nuri Giintekin.)

Niyetim derhal Abant'a gitmek, drirt beq giin kalmak...

(Refik Halit Karay.)

1) Ansrzrno apansrz... scizciikleri, eylemin birdenbire yaprldr[rnr g6s-

termeye yatat:
Mucip ne hakarete apnnsz
Tarihi yazan benim, yapan siz.
E$BER (Abdiilhak Himit.)
 BELIRTEELER 413

i) Birazsrizcii$ii "sonra, 6nce..." belirtegleriyle obekleqereh eylemlerdeki

ve eylemsilerceki zaman anlamrnr - azbk ayrrtlsryla - krsrp trerkitir. 6uet<-
legmeden de zamanr klstr$r olur:
Biraz sonra gel. Biraz t)nce gitti. Biraz belcleyiniz. Biraz oturscq1tm...
i) Sonra: Eylemin, belirtilmeyen bir gelecekte yaprlacafrnr. ya cla diigi]-
niildii[iinii anlatmak igin kullanrhr:
Sonra sriylerim, Sonra anlaqtruz. Biz gidiyoruz; o, sonra gelecek.
Sonra ile zaman adlan ribeklegince belirtisizlik ayrrtrsr kaiktyor.
Bir hafta sonra Ankara'ya gidece$m. Bu fidanlar iig vtl sonra meyve
verecek. Bir saat sonra diqiniiriiz...
k) Once, Onceleri, ilkiinee... sdzctikleri, eylemin belirtisiz bir geqmigte
yaprldrlrnr, ya da diigiiniildilfiinii gcistermeye yarar :
6nce sdyledi, sonru vazgegti. ilktince bu iqi yctpaltm...
Bir hafta tince yazdtm...
-den takrli scizciiklerden sonra gelince <ibeklelmiq trir ilgeg oluyor (bkz.
n'451-Y l2).
Eski bicimi dpdiin diir:
OI menden 6{diin bar& :
O benden once gitti.
(DLX. c. I. s. 40.)
ilkiince bilegik srizcii!,i 'ohemen, derhal" gil"ri zamanr krsarken anlatrma
"her qeyden 6nce" aylrttsml da katar.
l) -leyin eltiyle tiirernig srizctikler eylemin zarnanrnr gosterir:
Sabahleyin yola grkaca !tm. Ak ganzley in Arhan'r gclrdim...
Tiireyigi. eki, biiyiik i-rnli.i uyumuna aykrri olan birhag ekten
ve takrdan
- -leyin
biridir (bkz. n" 43).
Eski bigimi.
- Eski yannda bu ekin de biiyiik iinlii uyumuna aykrrr
olmadrlr ve srizciiklerin son hecelerine uyarak kalnlagir$r goriilirr;
-leyin eki, zarnan srjzciiklerin<ien baskalarrna da gelerek "gihi, -ce,
-cesine" anlamh durum belirteci tiiretmeye yaramrqtrr:
Akar sulaytn gallarrm, dertli gi[erim dafilarrm.
('funus Emre XIII-XIV.)

U{rulaym can aldrlrn duymaz idirn.

(Dede Korkut.)

Taqtr yagrm denizleyin sahili vii kenan yok.

(Ahrnet Pasa XV.)
 414 DILBILGISI

m) "Gibi" anlammda -cileyin de kullanrhnrgtrr. kullanrhyor:

Bencile.y in griren kigi....
(Yunus Emre XIII-XIV")

Diplamatlurm nte{er tte rasatlrurrcleri, ne cliirbilnleri, ne antenleri

varrru$. D:iinya havudislerini bencileyin gazetelerden, radyolardan
ti{renirlermis.
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kadri Karaosmanofilu.)
n) -in yaprh belirtegler. - Birkaq srizciik -leyin yerine -in eki altr (bkz.
t)t\.

Karrnca e$enir: - Beyim,

... ne var?
Yazrn galan krytn oynar.
(Tevfik Fikret.)

...iqincle gtindiiziin karcdil y-ailan dar, Ltzun, tek pencereli ocla...

SON ARZU (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

Kryn havalar so{ur. Ekinler yazrn bigilir. Olleyin isten d1niiyordum.

Giizlln yapralclar sarert. ilkin size rastladrm...
NOT.Son yrllarda kullandan drne{in : drnek olarak sozcigtt ilkin
- bigiminde
: ilk olarak triremigtir.
Bu ekle, bu anlamda tiiremig belirteglerin XIV. XV. yiizyrllarda kul-
lamldrfr gririiltiyor:
Kon kim agtn ve susuzu{1 nnda ktrilsrnlar.
(Ktsas-r Enbiya XIV.)

Bir giin kaplan arslan kcttna halvetin varmry idi.

(Kelile ve Dirnne XIV.)
Elimden gafilin gtkn nideyim
@estan-r Ahmet Harami Xrv.)
Ve e{er yiiklii olursa genezin do{wra.
Genezirt: kolavhkla.
(XV. Yiizyrlda YazrlrnrE Bir Trp Kitabr.)

o) Sabah, akqam, gece, giindiizrhafta, ay,yaz, krg, brldrr (gegen yil) ..

gibi zaman adlarr da tek ya da cibekleqmig olarak belirteg gcirevinde bulunur-
lar:
Sabah hava aqrktr. Bu gece ay tutulacak . Bu yil ekinler iyi imig.
Sabah akqam ige geliyor. Gece giindiiz gahqryor...
Okullar bu hafta agrlacak. Gegen krp goriiqmiigtiik.
o) Erken, geg... s6zciikleri de zaman belirtmek igin kullamlrr:
Erken gel, geg kalrna. Geg yatry erken kalkan rahatsu olur...
 BELIRTEqLER il3
p) Er geg deyimi de "nasrl olsa bir giin" anlamryla zaman belirteci
g<irevinde kullamlrr:
Kadrru er geg hastaneden taburcu edecekler.
r) rreniiz, halfl, daha (Heniiz ve hdl6 anlamrnda) scizciikleri, eylemin
konugulan ana dek si.irdiigiinii bildiren birer zarnan belirtecidir:
Heniiz geldim; derslerimi yapcca{tm. Daha hitiremecliniz mi ?
Orhan neretle?
-Yaza -^ [Iyttyor, daha kalkma&.
daha gok var...
I{616 doludur bahqeler en tath sesinle'
(yahya Kemar Beyarr,.)
Not.- Heniiz belirteci:
a) Olumlu tiimcelere "az once; hemen gimdi,, anlamrnr katar:
Henilz uyandtm ; daha gi.vinmedint...
b) olumsuz tiimcelerde eylemin- urnuldu$u, beklendigi herlde - daha
olmadr$rnr anlatrr:
Giiz geldi; ama ya{murlar hentiz baslarnafu.
s) -den takrsr almrq s<izciiklerin beri, sonra, tince ile obekleqmesinden
do$an belirtegler eyiemlerin traglangrglarmr gcistermek igin kullamhr :
Aksamdan beri bekliyordum. Diln geceden beri baglayan kar hald
kesilmedi. ista.nbul beE yiiz ytrdan beri rurk ellndedir.
eoktan beri
uSramadrmz. oteden beri tamgttz. Diin aksamdan sonra gciriiqeme-
dik. Sizden dnce onu g6rdiim...
1908'den beri iktidarlar, mulzarefeti kdtiilemzkten baska bir diisiin-
sey
mediler'
DuNyA - 10.IV. 1955 (Farih Rrfkr Atay.)

9) -e takrsr almr; scizciiklerin kadar scizciiliiyle ribeklegmesinden dolan

belirtegler eylemin bitimini gristermek igin kullamhr (bkz. n" 42g):
1) Akqama kadarbekledrk. Gece yartrarm.a kadar gahgrr. Bugiine kadttr
u$ragtrm.
2) Eve kadar gitmig. Anlcara'ya kadar gitmek zorunda kaldr. Buraya
kadar...
-e kadar'la cibeklegen yer anlamh scizciikler de e3rlemin nerede birtigini
gcisterirler.
Eski bigimi. Yakrn gaglarda bile ,,-e kadar,, yerine:
-
1) "-e dek, -e de[in" kullanrlrdl (bkz. n.425-eski):
Eder iran-zemini ta hudud-u Belh'a dek teshir
E[er bir kerre ruhsat verse ti[-i tiz-i uryana.
(Nedim XYIU.)
4r6 DiLBILGISI

Bister-i gamda gtiztim giceler uyku gcirmez..

Ederim subha de{in naleleri done d<jne.
@aki xvr.)

' Kimsenin g'"a'" tana dek yanntaz

(ureti xrx, - xx.)
Tiirk olan nimctginas olmak gerek
Var yeri gitsem mezarl Tilrla'e dek.
(Muallirn Naci XIX.)

-e dek, -e defin'ii obeklegmig belirtegler, son yrllarda cia srk srk kullanrl-
maktadtr.
2) Brilge a$rzlannda rre eski yaznda "-e kadar" yerine "-ecek, -acak"
giirtiltir:
Vazifesini dibinecek gcirmiiqtiir.
METRES (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

$imdiyecek, btrrayacak...
t) -rte takrsr almrg zamanla ilgili stizciikler, bir'le obekleqince eylemin
belirtilice zamanlar da yinelendifini gdstermeye yarar :
I:{aftada blr sinemaya gidermig. Yilda bir u[ramak...
ikide bir, aracla bir deyimleri de bu anlamda belirteg olur.
u) Zamanlailgili sozciiklerclen kimileri golullandrktan sonra iyelik takrsr
-i'yi alarak yineleme ayrrtrh belirteg olur:
Akgamlarr hava serinliyor, geceleri so{uk oluyor... Sabahlarr iSe gider.
Onceleri yenne{e gelirdi, sonralarr gelmez oldu.
ti) Bir zamanlar, bir vakitler, her vakit, her zaman...
sciz dbekleri de eylemlerin, belirtili olmayan zamanlarda yapddrklarrnt,
yinelcndiklerini gcistermeye yarayan belirteg g<irevli deyimlerdir.
 YER, YoN BEI,IRTEqLERi
ve

Kullanrhglarr

408. YER. YON BELIRTEQLERI:

Geri donmpyelim. Drycrt grkrmz. iqeri gniniz. Yigit Mehmetgikler
ileri atidr. Uzak durmaytnrz.
Yukrrt tiikiirse bry[i, aSafu t.jrktrse sakah.
(S$ylence.)

Temaga q:d"n beri gel kim gdresin

Nite gdziim yagr rrmaf u gaydrr.
(Sultan Velet XI[.XW.)

Italik harflerle dizilmig sozciikler, eylemlerin yerlerini, yonlerini gristeri-

yor. Bunlara ve .benzerlerine yer, yiin [efirtegleri denmeui d* b., gorevle-
rinden <ittiriidur.
NOT.
- Yer ve y<in
-eri, -arr pargalarmm
anlamh sqizciiklerin sonlarmda goklukla -re, -ra;
bulundu$unu giirerek bunlara - sozctiklelin birgo[u
yahng g<iri.lniiqlii olsalar da - birer yaplm eki saymak gerekiyor (bkz. n'
266):
Sonra, tagra, igre, iizere, iizre...
Dryan, igeri, yukart, dtsfiru, e{ri, ayu, ileri, geri (bkz. n. 233-XIV.)... I

Kullanrlrylarr:
l) Geri dtigiince, aSafu mahalle, yukan kat ...
Takrmlannda, bu scizciikler, adlat niteledikleri iqin srfattrr.
2) Aqafrdaki tiimcelerde ise eylemlerin yerlerini, ydnlerini belirttikleri
iqin belirtegtir.
Geri drinelim. Agafu baktntz. Yukan grkttlar. igeri geliniz,..
Geriye ddn. Aga{tya bakrnrz. Yukarrya gtktt. igeriye gel...
Alt alta yamlan. tiimceler anlamca farksrzdrr. Hepsinde de birinci sciz-
ciikler eylernin yerle, yd,nle ilgisini belirtiyor; bigimce aralarnda az gok
fark vardr:
418 DILBILGISI

a) Birinci satrrdaki "geri, aga{r yukart, iqeri" sdzcikleri yahn durumda-

drr ve yer, yon belirtecidir.
b) ikinci satrrdaki "ogeriye, aga{rya, yukarrya, igeriye" scizciikleri ise
-e durum taktlartnt ald*lan iqin dolayh tiimleq saytlr (bkz, n " 97).
Btiyle diigiiniilmez ve saytlmazsa:
Yukarryr gdrdtik. iqeride kalmaytntz. Aga{dan geliyor...
trimcelerindeki nesne ile dolayh tiimlegleri de belirteg saymak gerekir"
Yer ve yrin anlamlt "iist, alt, dtt., arka, art, sa{, sol, yaktn, uzak, tak,
yukan, aqa{t, dtgart, ileri, iqeri, geri, yan, iite, yam sta, ardt slra... belirtegleri
srfat ve ad olarak da kullamlrr:
Ast yamag, alt yol, dn kapr, arka bahge, sa{ kol, uzak iilkeler, Orta
Asya, dte yanda, ileri wluslar ...
Suyun iistil, duvartn altt, dnde duruyar, uzaklardan geliltor. Safa ddn,
. Ortada ne var ? Yandan garkh, yolun 6tesi, berisi...
Tiirlii konularda birkag kez belirtildiEi gibi, sozciiklerin
geqidi, konulug
anlamrndan gok, kullaruq anlarnrna ba$rdrr. tsir sdzciik hem ad, hem srfat,
hem belirteg olarak kullamlrr.

409. OBEKLE$MI$ YER, YoN BELIR.TEQLERI. Yukarrda in-

celenen yer ve ydn belirteglerinin qo[u yahngtr. Tiiremige
-
trenzeyenlere de
dokunuldu. Obeklegenler de var:
l) Ktrlara dofiru y.dt.dd.d'
METRES (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

Giineye do{ru y6n.elmek... Yana do{ru kaymak... Dilsmana kar;t gpt-

mek...
2) Da\dan darta (kag-), bir bastan bir baqa (dolaq-), karsdan karsq,a
(geq-), uzaktan uza{a...
-den, -e durum takrlarmt aluu; adlar, srfatlar yinelenerek iibeklegmig-
lerclir.
Yaprhglarl. --- -e takrsryla gekimlenmig s<izciiklerden sonra "da{ru,
kary..." sdzciikleri gelmektedir.
 DURUM BELlnrnqr,nni
ve
Kullanrhqlarr

410. DURUM BELIRTECI. nasrl yaprldrlrm, ne durumda

- Eylemin
oldulunu belirten sozcriklerdir; goktur, gegitlidir.
Anlam ayrtflanna _e<ire ba ghcalan gunlardr r :
41 l. NITELEME BELIRTEqLERI :

I. Niteleme srfatlarr:
a) Adlarr niteleyince srfattrr;
b) Srfatr, daha gok da eylemi niteleyince; yani 'hasrl? ne durumda, ue
bigimde?..." sorulaflnr yanrtlayrnca durum belirteci olur:
Agtk sart gigekler, koyu kahverengi bir palto...
Giizel di.iqtin, zyi hisset, yanrlma, aldanma;
Ne varsa dolrudadrr; do[ruluk,$agar sanma
(Tevfik Fikrer.)
Yirmi beS yillrk meslek hayattndankolay kurtulunur mu?
(Regat Nuri Giintekin.)
Alntru ne kadar yiiksek tutarsan yere o kadar sallam basarsm.
(Cenap gehabettin.)
Epri oturaltm da dopru sdyleyelim.
(siiylence.)
Erken kalkan yol altr. Yorgun gdrilniiyorsunuz. Kitaplar temiz tutul-
mah...
c) Pekigtirmeli srfatlar da bu gcirevde kullamlrr:
Dosdo{ru s<iyleyiniz. Apagtk anlatfi. gimdi bambaqka konuquyor...
Bunlara PEKI$TiRMELI BELIRTEC denir.
q) Kiigiilme srfatlan da niteleme belirteci olur:
Iyice digindiim. Kapryt sertge garptrfl igin giizelce azatlayacaprm.
Tren htzlrca gidiyor. Azrctk bekleyiniz. Ktsaca anlatayrm. Hemen-
cecik arladrm-
 DILBILGISI

II. Biiyle, giiyle, tiyle... " Bu, gu, o" im srfatlarrndan geligen bu sozciikler
(bkz. n" 267):
a) Adlan tiimleyince niteleme sfatrdrr:
Zannetme ki qdyle bdyle bir sdz
Gel sen dahi sdyle bdyle bir stiz.
(geyh Galip XYm.)

b) Eylemleri niteleyince belirteg olur:

Ey Naili Hamugi mahz-i hikemdir amma
Eq'an bdyle siyler iistat siiyleyince.
(xvII.)
Sandrm olmuq ceste bir fevvare-i ab-r hayat
Btiyle gdsterdi bana ol kadd-i rni.istesna seni.
(Nedim XVIII.)

Gider hab-r tegafiil clidelerden dtrr olur bir giin

Bu meclis bdylekalmaz mestler mahmur olur bir giin.
(Veysi XV[.)
6yle saruyorum ki Orhan bu konuda boyle diisiinmeyecek.
III.Bu, $u, o im srfatlarryla kimi adlardan kurulmug takrmlar da eylemleri
niteleyerek durum belirteci oh:r (bkz. n" 251 l3).
W. Yinelenmig siizciikler de eylemi tiirlii anlam ayrrtrlarryla nitelemeye
yarar:
a) Srfatlar yinelenir:
Giizel giizel anlagmrglardr. Birden sert sert bakrgmaya ve hsh htzlt
konugmaya bagladrlar. Yavag yava's yijri;yelim.
Rahat rohat uyLtyutm son aqiyanmtzda.
(Kemalettin Kamu)

Eylemi niteleme gcirevi, kimi niteleme sfatlanyla kendilerine uyan

yakrgtrrma sdy'lerin iibekleqrnesiyle (ikizlegmesiyle) de yaprlrr ,daha canlt
olur:
AQtk sacrk gezmek, e{ri bii{rti yilriimek, sagrua sapan konuSmalc...
b) Eylem tabanlarrndan -e yaprh stjzcilkler yinelenir (ikileqir):
Civarda (Bolu ormanlarmda) ktipiire kdpiire bosa akry giden bir
Amerler matlen suyu varrw$...
"At Yaylasf'nrn latifli{ini, hele kirazlarmtn methini anlata anlata
bitiremiyorlar'
(Refik Halit Karav.)

Giile gille giditti;. Korka korka anlatfi. Sevine sevine gidiyor...

 BELIRTEQLER

c) Eylem tabanlanndan -e ekiyle yaprlmrg anlamca ilgili ikiz scizciikler

de yiiklemi niteler (bkz. n " 392-III):
A{laya stzlnya anlatmak... utana stktla istemek. ite kaka, gire gtka,
kta ddke, tizene bezene, ttka basa...
DiiSe kalka hasta-i gam der-i l0tf-i ydre diigtii.
(geyh Gatip XVI[.)
g) Yinelenmiq adlar da (ikilernler de) eylemin yaprhg anlamrna belir-
tisiz bir geni;lik; bir abartr ayrrtrsr katar:
AIfi agmmts pabuglarryla diyar diyar dolaqarak "hiirriyet', dilenirdi.
(Yakup Kadri KaraosmanoElu.)

Da! da{ o giizel ses biitiin etrafi gezindi;

Gcirmii.s ve gegirmiq denizin kalbine sindi.
(yahya Kemar Beyatrr.)

...sunta saglan zihni gibi periganlasarak yiiziine sagiltyor, baygm giiz-

Ieri biisbiltiin stiziiliiyor, yanaklan giil giil oluyor.
BiLLUR KALp (Hiiseyin Rahmi Giirpurar.)

Hep kant kalbine koqor; saglan, kaslan, brytklan diken diken kabarr.
TUTU$MU$ GONULLER (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

Kapt kapt dolagmak, demet demet toplamak, ayug avug sagmak...

d) ikincileri -e durum takrh olan yinelenmig adlar, ikilemeler eyleme
yaklagrkhk anlamr katmaktadr:
Yan yana yiir:iiyorlard r. Burtm buruna geldiler. Diz dize oturdular.
Yiiz yiize konugtuk.
Nerede ise bir isveg bestesi yiiziinden kadeh kadehe, tabak taba{a,
bofiaz ba{aza gelece{iz.
(Falih Rrfkr Atay.)

e) Yansrmalar ve yansrmalardan -ir, -i1... gibi ttirlii eklerle geligmig

tabanlar da yinelenerek, ikilegerek, ikizleqerek eylemi niteleyen belirteg
olur:
...kutu1tu aQarken yiire{i kilt kilt Qarpryornxu$
@ziz Nesin.)

Qatu gatr ktrdl Haril hanl okuyar. Horul horul uyudunuz. piifilr
pilfilr eser...

Qat pat konuqur. Pal&r killdiir yuvarlandr...

f) -den... -e durum takrlarrnr art arda alarak dbekleqen deyim de$erli
ikilemelerle ikizlemeler de birer belirteg olur (bkz. n' 97-LlI lt):
 DILBILGIST

Havadis kulaktan kula{a yayrlmrg. Tep eden trnafia rslandrrn.

Bu belirtegler, yerine gdte, zaman ve yer anlamlarrna da kullanrlnrak-
tadrr.
g) Yansrmalardan tiiremig eylemlerin kcikleri de yinelenir:
...kalkmamak igin homur homur homurdaruyordu.
E$KiyA iNiNOE (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)

!) Yinelenmig, ikilegmig dilek-kogul kipleri de,"ancak" anlamryla nice-

lik ayrrtrh durum belirteci olur:
...8u gemi alsa alsa saatta yirmi mil yol altr...
412. GOSTERME VC TANITMA BELIRTECI: iSI'E:
1) Eylemi gristererek kesinle;tir:
Ara&{tntz err igte karStdadr. Bak iqte yaztyorum...
2) Ozneteri gcisterirken yiiklemi hesinleqtiren bir belirteq olur:
iqte Orhan geliyor. iqte btz bu hale diistiik.
iste Anadolu'nun ktyt ve kdselerincle bcivle baharlar, bdyle cennetler
sakldtr.
(Refik Halit Karay.)

3) Yineli kullamglar, anlatrma krgkrrtma ayrrtrsr katar:

lqle sen, r4le g<ifsiim , iSte hanger...
NESTEREN (Abdiilhak HAmit Tarhan.)

4) Yiiklemleri diigmiiq tiimceler, krzgrnhk vurgusuyla, tonuyla sciylen-

meye pek elveriglidir:
4fe baqrmrn belasr!.. iqte yaramazh[rn sonu!..
5) Belirtegleri pekigtirirken ytiklemlere de ayntilw katar:
,Iqle gimdi gelecek. iste o zaman gririirsiin.
6) Tiimce sonuna gelirse belirtme ayrrtrsr kesinlegir:
Vermeyecefim iStel.. Geldim rqle!.
413. KESINLIK BELiRTEQLERI:
I. Elbet, elbette:
Elbeue gider gelen cihana.
(Fuzuli XVI.)

Aqrlur elbet nesim-i nevbahar essiin hele

Bend_i dil miihkem defil bend-i nikabrndan senin
(Nerlim xvrll.)
Elbette olur ev yrkanrn hanesi viran.
. (Ziya Paga XIX.)
 BELiRTEqLER 423

<irneklerinde gcirrildi.ifti gibi, belirtegler gitme, agrlnta,viratt

olmaeylemleri-
ni olacalrnda kugku brral<mryor, keiinleqtiriyor :'
... vatandas, h erk e sin bt ri t! t ni .sti y reme k t e erbette
"i#!rift,f::
^y{r.;
Ir. Mutlaka, behernaharo giiphesiz, kugkusuz".. srizciikleri de eylemin
pekigtirilmesi, kesinlegtirilmesi igin kullanrlmrqtrr.
itt iigri urtrt ,rti-iq ya_
bancr scizciiklerdir:
Mutlaka gitmeliyim, Berzernehar muvaffak oracaptz. giiphesiz hepi-
mizden biiyiiktiir...
III. Asla: Eylemrerdeki orumsuzruk anrammr pekigtirmek ve kesinreg-
tirmek igin kullanrhr:
Kiw;seye asla mirurct elmez. Kunruzlk ylrptyor; asla sezdirmiyor.
IV. Hig:
l) olumsuzlulu pekiqtirmek ve keskinregtirmek igin kuilanrrrr:
Do$dugurndan beridir igrkim istiklale,
Bana hic tasmahk etmig degil altrn lale,
(Mehmet Akif Ersoy.)
2) Soru takrsr almr; olumlu fiillere:
a) "Herhangi bir zaman" anlamr katar:
Hig ava gittiniz mi?
b) sdyleyig tonuyla belirtilince, kargrtr kastedilen sorulara pekigtirme
ayrrtrsr katar:
IJig bdyle sey olurmu ? insan arkadagrarmt unutttr mu
hig ?
Hiq devlet ahlak bozuculu{u eder mi ?
oUNya - 10.1955 (Fatih Rrfkr Atay.)
c) Sorulu tiirncelerin yarutrnda tek olarak kullamlrr. Oleteri
dtigmtig
bir ti.imcenin yerini tutar. vurgu ve tonra olurnsuzruk anlamr pekiqir:
* Bir Sey anladtntz mt ?
Hiq! : Hi7 bir Sey antamadtm.
- Ne mi kazandtm? Bir higl..
-
V. Hig olmazsa, hig delilse deyimleri de:
a) Bagka bir gey olsa bile, b) En az, c) Bari,.. gibi yakrn ayrrtrrarla yiik-
-lemleri
-
belirginlegtirerek durum belirteci olurlar:
J

Hig olmazsa giinde bir iki kez soka{a grkar.

Hig delilse ben, bu kitaplan okudutn...
VI. Gergekten:, .'Gergek olarak', anlamryla yiiklemi pekitir.
 DILBTLGiST

VII. Ne olursa olsun deyimi de siize kesinlik katar:

Ne olursa olsun gidecefirn. Verdifim sdzden, ne olursa olsun, done-
mem.

414. DILEK BELIRTEQLERi :

Kegke, bari, tek, nolaydt, ah nolaydt... scizciikleri, "hig olmazsa" ve
benzeri ayrttlarla dilek - kogulan, istek kiplerinin ciykiilemelerini peki;tirir:
Kegke ben de o giircleri gdrseydim. Kegke bu iqe baslamasaydrm.
Eylemez gamhanemi tegrife ralbet ol peri
Bari bir sade selamryla olaydtm qadk6m.
Acrrdr gekti$im derd-i elime
Nolaydt halimi canan soraydt,
Nimet biliir idim bana her bir cefasrnr
Tek etrneyeydi lfrtfana apyan agina.
(Nizan - iil - Edep'ten.)

415. UMUNMA BELIRTEqLERI:

Umartm ki, umulur ki, ingallah, Allah kerim.." deyimleri sijze umunma
anlamr katar:
Bu iS, umarlm ki yarda kulnxaz.Ingallah sona erer. Allah kerim, her
geyin kolayt bulunur...
416. KU$KU (daha do$rusu) OLASILK BELIRTECI: Belki.
- Bu
belirteg: "olabilir, umulur, ihtimal ki, galiba" ayrrtrlannr katarak eylemi
pekiqtirir:
Ben qairim o kamet-i mevzunu dofrusu
Sevmem desem de belki yalan sdylerim sana.
(Nedim XVI[.)
Affeyleyelim kr belki bilmez.
Bil siirgen atrn bagt kesilmez.
($eyh Galip xVI[.)
Yumuqak baqli iseni kim dedi uysal koyunum;
Kesilir belki, fakat gekmeye gelmez boyunum.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Do$acaktrr sana vadettili giinler Flakk'rn;

Kim bilir belkiyarm, belkiyanndan da yakm.
(Mehmet Akif Ersoy.)

417. YINELEME ANLAMLI BELiRTEqT-ER :

I. Yine, gene scizciikleri:

 BELtrRTEQLER 425

a) Bulunduklarr tiimcenin yiiklemini yineleme anlamryla berkitince

belirtcg olur:
Eyvah bu bazigede bizler yine yandrk.
Zira ki ziyan ortada, bilmem ne kazandrk.
(Ziya Paga XfX.)

Her sabahki gibi ortahk gene yu|mttr iginde.

KAVAK YELLERi (Re6at Nuri Giintekin.)

b) Ti.imceleri ballayrnca cla BAGLAQ olur (bkz. n' 464):

II. Tekrar:
Tekrar anladtm ki yolsu: bir illkede terakki namrnu hi7 bir iS gi)rme{e,
hele ilk tahsil mecburiyetini ba,larma{a imkdn yolctur.
(Refik Halit Karay.)

Kolumun a{rtst diin akqam geger gibi oldu{u halde bu sabah tekrar
baslafi.
KAVAK YELLERi (Repat Nuri Giintekin.)
III. Bir daha, bir kez (kere) daha, beg defa, bin defa... belirtegleri de eyle-
min yinelendi[ini, yinelenece$ini anlatmak iqin kullamlr:
Bu yrl Ankara'ya iig kere gittim...
IV. Qok kez (kere), ikide bir... deyimleri, eylemdeki yinelenige belirtil-
meyen bir ukhk ayrrtrsr katar:
ikide bir otomc'bili durtluruyor, bir ormanrn zevkini gtkarmaya galryt-
Yordum'
(Refik Irarit Karay.)

Qok kez (kere) karsilasrr; konusmudan gegeriz" iki bk bize gelir...

gi.inde
Kez
- eski metinlerde gez - tiirlii dbekleqmeler bigiminde yineleme
belirteci olarak srk kullamlmrgtrr:
Bin gez hacca vardrn ise bin gez gaza krldrn ise
Bir gez goniil srdrn ise gerekse yiz yrl yol doku.
(Yunus Emre XIII-KV.)
NOT.
- "ikide bir, giinde bir..." deyimlerini gcirevlerine g<i,re adlan-
drrmak gerekir:
a) Belirtisizlik ayrrtrsryla eylemin yinelenclilini gcistermek igin kullam-
hnca durum belirteci saylrr.
b) Zaman ayrrtrst daha dnde sayrlmca zaman belirteci olur (bkz. n"
407-t).
V. Ara sra, arada srrada, bazr kere, bazr defa, bazt btzt, kimi kere,
kimi kez... deyimleri ve sciz <ibekleriyle bxzen sdzcillii belirtilmek istenilen
yinelenige seyreklik ayrrtrsr katmak igin kullanlhr:
426 DILBILGISI

Neticeden korkmuStu, ara sua sert elme ! e g alrytyo rdu.

(Regat Nuri Giintekin.)

418. YANIT BELIRTEQLERi. -- sorulara karqrhk olarak kullamlan

scizctiklerdir. Eylemleri tiirlti ydnlerden pekigtirir (bkz. n" 136 le).
L Gergekleme, onama belirtegleri:
1) Evet:
Siz mi yazacaksmtz ?
- Evet. - (Ben yazaca{rm)
-
Eski ga[larda emet, yemet bigiminde de kullanrlmrgtrr:
...O{uzlar emet, evet; dbiir Tilrkler yemet derler.
(D.L.T. C. I. s. 51.)
2) Bu g<irevde kullamlan sciz epeycedir:
a) Elbet, elbette:
Yann gelecek misiniz ?
- Elbette.
-
b) Pekiyi.
c) giiphesiz, kugkusuz.
9) Hayhay.
d) Olur!...
Bu gdrevde baqka s<izciikler de kullanllrr:
Siz de bAyle mi diisiiniiyorsunuz ?
- Tamamiyle, her halde, tabii...
-
II. Onamayrp (ret): yadsrma, yoksumsama (inkdr) zarflarr:
l) Hayr:
- Parayt
Hayr.:
verecek misiniz ?
(parayr vermeyecefim.)
-
2) Bu gdrevlerde kullamlan sdzctikler:
a) Yok (bkz. n" 371-W[);
b) Asla (bkz. n'413-IIl).
Sorulu tiimcelerde tamt belirtegleri nasrl kullamlrr (bkz. n" 373.C-Kf).
NOT. *EVET, HAYIR" scizciikleri
bir sanryr, bir g<iri.igii ve inarugr
-
pekigtirme gdrevinde de kullanrlrr; anlatrma cankhk katar:
a) Evet, onamada pekiqtirici olur:
Bugiin derin bir saygl ve hayranhk, yann bir hige sayrg; hatta, evet
hatta bir kdttileyiq, bir hor gdriig...
ZORAKi DiPLOMAT (Yakup Kadri KaraosmanoElu.)
 BELiRTEQLER 427

b) rrayrr, kcitii, sevimsiz, geri... dii;iinceleri qi.iriitiir, onamazken onlara

karqr olan inanrglan pekitir:
Hayr, ilerleyen Tiirkiye bir gergek olacak. Hayr Atatiirk boguna
diinyaya gelmig ve kara Tiirk kaderini boquna degigirmig ohnaya-
cak.
Hayr, zaferlerimiz bir masal olmayacak.
(Falih Rrfkr Atay.)

419. -ce, -cesine YAPILI sozcUKLER dd eylemi niteleyerek duruni

belirtegleri olurlar (bkz. n" 73-7.C, l7g, lg3):
Kdyliiler ta karqtma ba{das kurmuslar, konusma{a
ftrsat arayarak
sabrrsrzca bekliyarlar&.
(Falih Rfkr Atay.)
insanca yagamak; tnertge, erkekge cjhnek; akillrca iq yapmak...
Kavga eder c e sine balrnyor ; de lic e si ne koguyorlardr...
420. -mesine, -meye yAp[I sozcuKLER, basrr,rsrz cinermelerin,
kendi tabanlanndan yiiklemlerine olanak ayrtrsr; sonraki onermeye de bir
kargrthk sezgisi sindirir:
Sdylemesine soyledim; ama dinler mi?
"Yalandan a{lamasma (aframaya) allar ve hei-kesi de kancfurr.
l)ogrudur; giilrnesine hepimiz giildiik : ama...
Bu iqi yapmasma (yapmaya) yaparlm; faydasr var mr?
42I. ARTIK:
Art& keseTtm yeter figam; Ervaha dokunmasrn ziyam.
Bu ah ki candan eyliyor cffq.
Arttk ant kendim eyleyim gfig.

Artk kalayrm siikfft iginde

Fikretmek igin o tut" tfiXt:uER
(Andiirhak HAmit Tarhan.)
a) "Artrk" scizciilii, eylemin gecikmeden yaprlmasrnrn gerekli oldu$unu
gcistermek iqin kullamlan bir durum belirtecidir.
b) Yiiklemden sonra gelirse sabrsrzlk, dayandmazhk ayrrtrsr pekigir:
Yeter artrkl s.us artrk! Brktrm artrk! Durmayaca$rm art&! Bittim
arttk!...
c; "Artlk" s<izciisii sfat, hatta ad olarak kullanrlrr:
Bu afiik ekmekleri kard,n. Baskararmtn arlugryra geginmek...
vurgusu. Ad ve srfat olan "artrk" srizciikrerincle vurgu son hecede<iir.
-
Belirteg olarak kullanrhnca vurgu ilk heceye stiriiliiyor.
 DiLBILGiSI

422. ORIIEKLEME BELIRTEELERi.

- Ornek delerindeki riner-
melelden, scjzciiklerden, sciz ribeklerinden cince gelerek iinciil kurah, diig0n-
ceyi, kavramr agrklamay a y arayan sdzciikler ; sciz 6bekleri :
a) Mesela, misal olarak;
b) Orne$in (tiireyigi igin (bkz. n" 40J /n not);
c) Sozgeligi, sozgelimi:
Tiirkgede ttiretme te gekiru soneklerle olur; 6tne$in, Qnesela); Si)t,
s iit gii, s iit g iililk, s ii lii, s i)t g iile r, ii t I iiltikt en...
t s

423. $A$MA BELiRTEQLERi. ikircimlik, merak, kug-

- Yitklernlere
ku... ayrrtrlarr katan scizctiklerdir. Baghcalan: Acep, acaba:
Acaba kim geldi. acqba gitsein rni? Acaba geltnqtecelc mi?

424. KO$LrL BEI-lRTfCi: pGpR. Koqullu yiiklernleri pekigtirir:

-
ESer demokrasiye incnryorsak ve memlekette bir hiirriyet rejimi karar-
laqtrmasutt istiyorsak bir qeref terbiyesine ihtiyaamtz vardr.
(Fatih Rfkr Atay.)

B$er be$enmiyorsa alm.asin. O gelmezse e$er, biz yapanz.

$AYET yabanct scizci.i$ii de "e$er" anlamrna koqul belirteci olarak
kullanrhrdr:
$ayet be{enmiyorsa almasm. O gelrnezse qayet, biz yapanz.
425. NEDEN (sebep) ANLAMTI BETjRTEQ OsErugRi (bkz. n.
45 r-rv).
425. ULE$TiRME BELIRTEqLERI. Yinelenen, ikileqen ya da
ikizlegen iileqtirme sayrlarr da, eylemlerden- cince gelirse nitelik ayrrtrh
durum belirteci olur'(bkz. n" 172-ITI):
...Arabalara iiger ilger binmigler. Masalarda dtirder beSer oturuyar-
duk. Elmalaru teker teker topla&lar.
 AzLtK - goKLUI( BEr,inrnqrnni
ve
Kullanrhqlarr

421. Stfatlan, eylemleri ve kendi tiiri.incien olanlan nicelik - azhk-gok-

luk -bakrmrndan ktsan ya da berkiten scizciikler baqLca iki boliime aynlrr:
1) Olgiimleme belirtegleri (bkz. n' 428,429,430);
2) Aqrrrhk belirtegleri (bkz. n" 431).
Olgiimleme belirteEleri, sd,zciiklere e$itlik, iisti.inliik, en iistiinltik aytr-
trlan katanlardrr. Baghcalan gunlardtr:
428. E$iTLiK BELIRTECi: ookadar"'
stizciigii belirteg olarak kul-
laruhnca:
a) Srfatlara eqitlik anlamr katar:
..... seninbugiin
Cennet ksdar gizel vatamn var...
(Tevfit< Fikret.)

. Melek kadaruslu, Tiirk kadargiiglti, tly kadarhafif...

b) Eyleme de nicelikle ilgili egitlik ayrrrrsr katar (bkz. n" 407-p):
iki saat kadar yiiriidiintiz. Bes yi)z metre kadar l;osruktan sonra yan$r
bwaktt. Bu kadar dilSilnmeyiniz...
O kadar... ki... bigiminde kullaruLnca egitlikten sryrrlarak sfata ve
eyleme stnrrstz bir a;lrrlk ayrrtrst katar (bkz. n'431):
O kadar giizel ki... Diln o kadar yoruldum ki... O ktdc* golrykantlr
ki...
insano{lu o kadqr garip bir mahluktur ki yiiz t:erdikqe ;unatff. $tmar-
dtkga yiiz bulacak olursa daha ziyade ;rmatu. Cihan anm esiri olsa,
ezmek igin cihantn haricinde ahrar arama{a kalkryrr.
(Ahmet Mithat.)

Sorulu tiimcelerde de bu kadar, o kadar takrmlanrun ten,el anlarnr, egit-

lik olmakla birlikte, s<iyleyig tonuyla agrrrh[a kaymaya pek elveriqli olur:
. O kadar uyunur mu?.. Bu kadar yaramazltk gdriilrniig mildiir?...
 DiLBiLGiSI

-e kadar bigiminde ribekle;meleri igin (bkz. n' a07 lg.

l.{OT. Kadar scizciilii:
-
a) Srfatlara, eylemlere nicelik ayrrtlsr katrnca belirtegtir.
b) Obeklegtipi s<izctiklerle eylemler arasmda ilgi kurunca ilgeg gorevin-
dedir (bkz. n'441-II).
Eylemlerle ilgili olan bu iki gcirevin, qok kez, ayrrt edilemedi[i g<iriil-
mektedir. Bu durumlarda yargr anlayrga gcire verilir.
Eski bigimi.
-- Eski yazrnrmrzda belirteg olan "kadar" yerine "denlii"
de kullanrlmrgtrr. (bkz. n" 407 l):
Sagma ey gdz egkten gonliimdeki odlara su
Kim bu denlil tutuqan odlara kflmaz gare su.
Guzuli XVI.)
Ne yiizlen varfin mahger yerine
Ba denlii ctirm ile isyantmrz var'
Asrk omer XVII.)
Alemde zerre denlii delilken viicudumuz
Miigki.il riuclur ki zerreden artrk hasudumuz.
(Baki XVr.)
Bugiin de kullanrlmaktadrr.
NOT. "Gibi" de bu grirevde kullanrlrr:
-
Bal gibi tatlr kayun. Melek gibi uslu gocuk. Cennet gibi giizel vatan...
Kadar'da <ilgiimleme;
Gibi'de benzetme ayrrtrsr daha belirgindir.
429. USTUNLUK BELIRTECi: daha.
- Belirteq olarak kullaruhnca:
a) Srfatlarr ve belirtegleri ristiinltik kertesine grkanr:
Bu kalemi be{endim a,nta, daha giiz<il bir kalem isterim. Ondan daha
iyisi bulunmaz. Daha 6nce geldim. Daha galrykan bir d{renci...
Eski gaflarda -rek ekini almrq srfatlar bu anlamda kullanrlrrdr (bkz.
n" 179-V).
b) ile (-le) ilgeciyle dbekleqmiq kimi adlara da iistiinltik ayrrtrsr katar:
Ellerini bu sefer daha ,;iddetle garpft...
(Yakup Kadri KaraosmanoElu.)

c) Eylemlere (heniiz, bagka... gibi) gegitli anlamlar katar (bkz. n' 407
r):
Daha uyanmafu. Daha ne istiyorsunuz ? Bir saat daha beklemeli. iki
Iira daha verntelisiniz. Bir daha yaptna...
NOT. (rpafua"
scizcii$ii "heniz" anlamroda kullanrllyorsa zaman
-
belirteci olur (bkz. n' 401 lr).
 BELiRTEELER 431

Nor. "lsl1s" topram igreminde sayilarln birbirine katrrmala'nr

-
anlatmaya yarar:
iki, beg ctaha yedi eder. Sekiz,
ig claha on bir, d.ort dahaon be; eder.
q) -den durum takilarryla gekimlenen adlarla tiimlenmig
kimi srfatlarda
da bu iistiinltik ayrtrsr bulunur:
X{inareden uzun kayak... Kardan beyaz gamasr. Kapdan
genis pen-
cere,,.

430. EN USTUNTUK BELiRTECi: en. Srfatlarr en iistiinlil.k ker-

tesine yi.ikseltir: -
En d"ciz, en felekzede millet, kadrnhlr
Hemgire-i cehalet edendir!
(Tevfik Fikret.)
Bdlii{iln en galrykan eri yargm' dtr . En
serefri miilet , en yakm arkacras .. .
Qigeklerin en giizeli giitdtir. Tepererin en ytikse{ine g*ryorduk...
43 t. A$rRrLrK BELIRTEQLERI :

I. Qok, pek, gayet:

. Bolu'dan itibaren sose gayet nzeskin ve refahh bdlgetlen, Dtizce ile Hen-
dek'ten gegiyor.
(Refik Hatit Karay.)
orhan gok gahskandr. eok yorgundur. pek sevimli bir kuzu
aldrm.
a) Bu belirtegler, nitereme sfatrarmr agrrrhk kertesine yiikseltir;
b) Eylemlere de agrnLk anlamr katar:
Qok yoruldum. pek usanmrq. pek gok sevineceksiniz...
c) Agr'hk belirtegleri yinelenince anlam claha da pekigir:
Pek, pek iptidai miletrere yarasacak olan bu zilretten
Tiirktilltin tap_
Iulu$unu kurtaralrm.
Atav)
B' belirteslerle "en" arasrnda anlam
Orhan, stntftn en galrykan dlrencisidir.
-H"i"i.tilffi;:Rrrkr
,Orhan, pek galrykan d{rencidir.
Bidnci tiimcede bir rayasrama bir cirgtimreme ayrrtrsr var.
ikinci ttimcede ise orhanl' gahgkanhlr bagkala'mnkiyre kargrlagtrrrr-
mamrgtrr. Terimleri de bu ayrrtrya gd,re verilmigtir.
II. tr'azla:
Fazla zayf ve gahsiyetsiz insanlardqn hoSlanmam.
(Rugen Egref Unaydrn.)
 DILBiLGTST

Sozli.ikler, "fazla"nrn " pek, qok "la anlamdag oldufunu yazar. Oysa
aralarlrl.da onemli kullanrg ayrrtrsr var:
O r han rde qok g altstyo r. Kit ap lartmt zm gokhrfiu...
bugiinle
O r h an b ug iinl er de fazla g al ry ry o r. Kit ap I ar mr ztn fazlahlt...

Or'nekler gristeriyor ki "fazLa" scizciiliinde gereksizlik, onclan da ileri

zararlrlrk ayrrtrsr I'ar. Bu aniam ozellifiini gdz <iniinde bulundurn ak, "fazla',
sozcii[irnii yanLg ]<ullanmaktan kaqrnmak gerek (bkz. n" 173-6ZET).
NOT. "Eksik" sifatr da eylemi niteleyince "fazla"nrn kargrtr olur:
-
Scttrct eln'tayr eksik tqrtnilI; pqrayt da eksilc almtq.
III. Arapqadan diiimize geqen fevkaladeo harikulade... gibi eskimig
bileqik deyimtrer de agrnhk belirteci olarak kullamhyor
IV. Refik Halik Karay, son yazrlanndan birinde bu eskimig yabancr
deyimler yerine olasrya scizciiliinii pek giizel kullamyor:
Etrofi. du{lann en ormanlt ve en giizel bigimleriyle uzaktan gevrilmig
yayran, ufak; la.kin olasrya sevimli ve ferah bir leasaba (Bolu)... Ne
giizel da{lar onlar" MeSltur Bolazigi parklan gibi mr.thtelif a{aqlarla
k apl r, olasty a 96/ g el i k...

V. Bu anlamda alabildifine siizcii[ii de kullamhr.

VI. "Qok" beiirtecinin kar;rtr olan "az" scizciilii de a.grnhk anla-
mmdadrr.
Yukarr<la srralan.an btr belirtegler eylemlere de agrnhk anlamr katar:
Qok aturduft. Pek iiziildiim. Fazla konuSur. Bu gece az uyudu...
432. OBEKLE$MI$ BELIRTEQLER. Daha gok, en gok, pek qoko
daha fazla, en fazla, pek fazla, daht az, en - az, gok az. biqiinindeki 6bekleg-
mig belirtegler de kullanilr. Bu <ibeklerdeki s<izciiklerin ikisi de belirtegtir.
Birinciler ikincileri berkitrnektedir. Bunlar ve benzerleri, bagka tiirdeki be-
lirtegleri de berkitirler:
4e gok erken baqlanz. En geg ayrtlan da biziz. Hemen qindi geldi.
Koyu sty ah'bir p altt. giymiq ti. Pek yorgun gtiriiniiyordu. KonuSmay t
biraz krsa tutsqk...
Dilde titizlife <inem verenler, bu belirteglerle peki;erek dbeklegmiq
belirtegleri geligigiizel kuilanmaktan gekinirler. Do$rusu da odur. Her be-
lirtecin anlam <izelligini goz <iniinde bulundurmak gerek...
433" A$IRTLIK BELIRTEQLERiNDEN BiRKAqI kreiiltme ekleri
altr:
a) Qokga, fazlaca:
Orhan'r gokga iizgiin giirdiim, fazlaca yorgundu da...
 BELIRTEqLER

b) Azrcrk:
Bolu'ya iniq anuk daha kolay oldu...
Bolu, zelzele felaketinden sonra kendisini
aztuk toplamrg...
(Refik Flatit Karay")
c) "Bir'z" bileqigi de srfatrarrn, eyremlerin anlamlannr srnular:
Bir az garptktr... Bira z yiiriidiim...

434. TA:
Cedvel_i Sim igre ddem binse bir zevrakqeye
istese miimkiin va'lmak cennetin to ,u*nu.,*.rrim
XVr[.)
Merdivenleri trmandtk, ta iist kata gfttile .

GECELERiM (Ahrnet Rasim.)

Toros da{lartnm etekleri ta Akcleniz,den baS.lar.
INCE MEMET (yagar ldemat.)
Ta A{rfrun tepesindb aramrylar bu kalmtilart...
Ornekler gcisteriyor ki ,,ta', belirteci:
a) -den'li ve -e'li, kimi kez de -de'ri tiimregrerin bagrna geriyor.
b) Eylemin baglangrqrna, bitimine, yerine
- uzakrrk ve yakrnrrkta _
"en son" anlamrru katryor. Bu, bir gegit berkitrneclir.
c) "Kendi" adrhm belirtir:
iste ta kendtsi...

43:.. A$AGI yuKARI. Bu deyim sayr srfbtra'na ,ntastamam degil;

-
ona yakm..." ayrtrsryla belgisizlik katar:
Asafu yukarr iki yrl <inceydi. o giin,
asa{t yukart elli lira harcadrk...
NOT. ,,$iiyle
biiyle', deyimi de bu gcirevde kullanrlrr:
-
gdyle b6yle krrk yrlhk gazetecivim.
(Falih Rrfkr Atay")
" $dyle bi)yle bir edam', takrmrnda ise: ,,iyi defit, kdtii de
cle{il,
ort&.,."
436. Yinelenen soru srfatr ve adrt NE'rer
ses tonuyra besrenince soru
anlanrrndan srynlarak anlatrma agrnrrkla ilgiri
tiirlii iyiirt^, i^tar, berirteg
olur (bkz. n" 437):
Koridor qocuk bahge sine cfu)ndii. Ne ko varamacarar,, ne s akramhagrar...
(Refik Hatit Karay.)
, Neler anlatfi, neler s6yledi!.. Neler gcirmiig, neler!..
 soRU BELinrEeLnni
YE
Kullanrhqlarr

437. soRU BELiRTEQLER1. yiiklemleri ve srfatlan soru yoluyla

krsan ya da berkiten srizciiklerdir: -
I. Ne?
Oltim indirmede gdkler, cilti p0skiirmede yer:
O ne miJthiq tipidir: Savrulur enkaz-t beger.

bfiyi.iksiin ki karun kurtarryor tevhidi;

-A/e
Bedr'in arslanlarr aneak bu kadar ganh idi.
(Mehmet Akif Ersoy.)
zonguldak'tan kalkan otobtis, hesapuz virajlar asarak hemen da{lara
trmanma{a basltyor. Ama ne giizel da{lar ottlar...
(Refik Halit Karay.)
Ne bakryorsunT O adam buralardane dolasrp duruyor?
"Ne'' sozctilii:
a) Slfatlara, ses tonuyla pekiqen bir agrrrhk ayrtrsr katryor.
b) Eylemlere de degigik ayrtrh soru anlamr katryor.
NoT. Eklerle gekimlenen "ne"reri soru adrrr saymak gerekir.
-
Ne'ler "etmek, eylemek, olmak" yardrmcr eylemleriyle "idi, imig, ise
-dir..." ekeylemlerine - bir <inek gibi - bitigir:
Ben bana zulmeyledim ettim giinah
Neyledim nettim sana ey padigah.
(Yunus Emre XtrI-Xry.)

Kendin aldrrcLn gdniil noldun ne hal olmug sana ?

(Nedim XVI[.)
Neydi, neymig, nedir, neyse...
II. Nasrl?
Bu kayguya yiirek nanl dayanstn'
(Recaizade Ekrem.)
 BELIRTEQLER 435

Riizgdrh engin denizden, kuytu bir orman kd;esindeki avug

kadar
gdliin durgunlu{u nas:J istenebilir ?
@efik llalit lkrav.)
Nanl diistiin bu titregimli boduntuya?
(OSuz [6zrm Atok.)
III. Nigin (ne iein) ?
Bana nigrn karamsar oldulurnu soranlar var. Ben karatnsar
de{ilim,
realistim.
(Fatih Rrfkr Atay.)
Atatiirk, Yalova,ya ne zemen, nigin getrniqti?,.
ATATURK'UN HASTALIdI (Rusen Egref Unayrtm.)

Beni nigin aradtwzl Nigin erken g*tyorsunuz? Nigin gelzeiyor?..

IV. Ne itiye dbeli de anrahma piqmanhk sorusu katan bir berirteg gci_
revindedir:
Ne diye bu aukh hatrylara sapttm.
Ne biqim? deyimi yiikremlere "nasrr?" anramrm katrnca
belirteg
^r.,-.u.
oluf :

llim ilim bitmektir

ilim kendin bilmektir
Sen kendini bilmezsen
Ne biCim okumaktrr?
(Yunus Emre XIII-XfV.)
VI. Nice?
Bu binayt nice gdrdiiler ?
(Evtiya eelebi XYII.)
Yuka.da sraranan soru berirtegleri yiiklemlere, birbirine yakrn
anramda
sorular katryor.
VII. Ilani?
Hani bir giin seninle Topkapt dan
Geliyorduk; yol iistii bir meydan,
Bir gtnar g6dilk.".
HALUK'UN VEDAI (Terfik Fikret.)
gay gelmedi yahu?..
.Hani ,r,^L_
(Mehmet Aklf Ersoy.)
Eski bigimi. Kani:
-
Kani ol gtil gtilerek geldigi demler gimdi
Aglanm hatra geldikge giiliigtiiklerimiz.
(Mahlr XV[I.)
4'6 DILBILGISI

Kandan : I"{ereden?
Hey Evliya kandan gelirsin ? (Evriya eerebi xv[.)
'ollani"nin soru anlamtndan srynlarak "de$il" siizcii[iinii ve olumsuzluk
kavrammr tiirlii ayrrtilar katarak - pekigtirdigi de olur:
-
Hani taS Gtmak igin de{il de ortal$t neqelendirmek iqin bir fikra an-
lataYtnt'
(Frlih Rrfkr Atay.)

"Ya" iinlemiyle uzamrq olan "hani ya" arumsatma belirteci olur:

Hani ya sen gegen giln bana: "gelirirn" demistin, nigin gelmedin?
VIII. Ne hadar. -_ Srfatlara ve eylemlere soruelan gok abartr ve nicelik
ayrrtrlan katarak berkitir:
Ne kadar tath konasuyordu? Bu da! ne kadar yiiksekruis? Ne kadar
aradrm sizi ? Ne kadar zengin olsu ds...
Eski bigimi: Ne ilenlti (bkz. n'428-eski):
Ne denlii eksik ise tut tamama sultanrm.
(Nedim XVI[.)
438. QE$lTLi BELIRTEQLER. takrsr -(s)i almrg kimi
- Iyelik
ctikler "ile" ilgeciyle kaynagarak belirteg olmuglardrr. Birkaqr:
soz-

Vaktiyle (zaman belirteci) :

yaktiyle baban kimseye minnet mi ederdi ? qrevt* F,ikref.)

Srrasryla (durum belirteci);

Biitiiniiyle (durum belirteci);
Dolayrsryla (durum belirteci);
Hakkryla (durum belirteci).
439. BELIRTEqLERIN YAPILARI. Yaprlarrna g6re belirtegler
beg gegittir:
-
1) Yalmg belirtegler,
2) Tiiremig belirtegler,
3) Bilegik belirtegler,
+) Obeklegmiq belirtegler,
5) Deyim biqiminde belirtegler.
Belirtegler incelenirken her birinin yaplsl iizerinde durulmugtu. Bununla
birlikte her tiire yeniden birkaq iirnek verilince konu, bir daha gdzden geci-
rilmiq olur:
 BELIRTEqLER $7

l) Yahng belirtegler: Diin, yartn, Simdi, geg, gece, az, gok, en, hep.,.
2) TiiremiS belirtegler: $imdicik, iince, dnnzrn, aksamleyin, 6!teyin...
3) Bileqik belirtegler: Bugfin, ilkdnce, biraz, bildt ( bir yrldrr)...
-
4) obetlegmig belirtegler: Hemen gimdi, -clen sonra, -e kadar, giizel
giizel...
5) Durum tak-rsr almrq adlann ilgeglerle dbeklegmesinden olugan s6z
kahplan. Bu 6bekler:
sabaha kary uyandrm.Aksama de{in bekledik. Gece yar$ma do{ru
geldi...
a) Bigim bakrmmdan, tiimcede ilgeg tiimlegleri;
b) Anlam bakrmrndan belirteg tiimlegleri sayrhr.
6) Deyim bigiminde belirtegler: ikide bir, arada srada, er geg...
 ILGEQLER (Edatlar)
YE

Kullan6larr

440. fLGEQ:
Atatiirk'iin asil yiireli - pas tutmayan madenl er gibi kin nedir, hig
-
bilmemigtir. Devlet, millet ve inkrlap davalann-daki husumetleri
ne kadar sert ve derin ise, kendi gahsrna ve hususi hayatrna
taalluk eden meselelerdeki hiddetleri o derece hafif ve gegici
idi...
...fertlerin hi.irriyetrerini herhangi bir zor ve taryik i/e orselemek
onun vicdanrrun kabul edemeyeceli bir adaletsiziik ve mantrksrz-
hktr.
lYakup Kadri Karaosmanollu.)

italik harflerle dizilmig s<izci.iklerin belli bagh birer anlamr yoktur.

Gcirevlerine gdz atahm: "Gibi" scizctilii ,,asil yiirek,,Ie ,,pes
tutrnayan ma-
den" atastnda bir benzetme ilgisi kuruyor. Demek ki:
sdzciiklern kavramlar arasmda anlam ilgisi kurmaya yarayan
ve ancak bu
giirevleri igin kullanrlan sdzciiklere ItGEq denir.
Baghcalarr gun.lardrr :

Gibi, kadar, sanki, nitekim, igin, ile, dolay4 dtiiri), beri, tizere, karSt,
karstn, do{ru (bkz. n" 402)... Bunlann gcirevleri a,ralrda incele'ecektir:

44i. BENZETME irCECrnni :

I. Gibi:
Hak ve kuvvet kilryra km gibicrir; igincle ktlry clmayan kma kimse
hilrmet etme:.
(Cenap gehabettin.)

Hak, k*ca; kuvvet, kmabenzetilniigtir. Bu benzetme ilgisini kuranda

,,gibi', dk.

imge de$eri katarak anlatrmr canlandrrmak bakrmrndan benzetme-

lerin iinemi biiyiikttir:
 ILGEqLER $s

Halk iginde mlrtebcr bir nesne yok devlet gr6i

Olmaya devlet cihanda bir nefes srhhat gr6i.
(ilIuhlbtri x!T.)
O giil-endarn bir al qale biiri.insiin yiirtisiin
Ucu gcinliim gibi ardnea siiriinsiin yiiriistin.
(VAsrf xIX.)
ucibi", tiirncelerin sonlanna gelerek yiiklemlerine
"denilebilir ki,
dyle sawlt ki, sanki..." anlamh kugku ya da olabilirlik ayrrtrsr
katar; ba;ka bir deyigle: "gibi", sonuna geldigi eylemin tam defil; tam
olmaya yakrn bir durumda yaprldrfirnr ya da o eylemin yaprhr gclriindtiltinti
anlatmaya yarar:
Yaz bilti gi6i. Konusurken s* stk size bakryor gibiydi.
Adlarla ve ilgeglerle obeklegmeleri igin 451. numarayabaktwz.
Eski bigimi. Eski yannda "gibi" yerine:
l) *Bigi" de- kullarulmrgtrr:
Ay bigi sensin, gnn bigi sensin.
(Mevrana xln.xw.)
Dedim ey gonce-i cennet cemalin taze giilqendir
Dedi miigkil mi hallettin giineg bigibu ruqendir.
(zati XV-XVI.)
2) *Gimi" de var:
Dalda gegmi$ <imrii hayvanlar gimi
Gelrnemig yrlnala gobanlar gimi.
(Rugeni XV.)
Tolu gimi yaldr bagrma taglar
Acayip gafa diigtiim aqk elinden
(Giilqeni XYI.)

3) *Gibf'yerine "tek" de kutlanrlnlgtrr:

Giin akgam oldu vti gelmez benim gem-i gebistanlm
Bu hasret oduna her dem yanar pervane tek cantm"
(Ahmet papa XV.)

Suya versiin ba$dan g:Jlzan zahmet gekmesi.in

Bir giil agimaz yiiziin tek verce bin giilzare su.
Ol giil-i handaru gcirmek miimkiin olsaydr barra
Sen tek ey btilbiil giilistana giiiar etrnez midim?
(Fuzuli XVI.)

Bildirse ci.irmilmli, gekse brgafirnr

Nesimi tek tutup ydr yiizse beni.
(Gevheri xwrJ
 DiLBiLGISi

II. Kadar:
....
senin bugiin
Cennet kadar gizel vataun var........
(Tevfik Fikre'.)
"Kadar" scizciilii:
a) "Giizel" srfatrna egitrik anlamr kattrlr igin belirteg sayrrrr;
vatanr, giizellik ycintinden cennete benzettili igin de benzetme
ilge-
^,rr-o)
crcr.
Bu bakrmdan "keder" la*gibi" anlamdagtrrr
ar: ,,cennet gibi giizer va-
tan" da denir. Aralannda 9u ayirtr var:
" Gibi" y aJuz benzetme g<irevindedir.
"Kadar" beozetme gcirevine nicelik ayrtrsr da katat
c) "Kadar" scizciiltiim-adrllanyla ya ,.ne,,
- da soru adlh ile dbeklegince
<ilgme ayrrtilr srfat ya da belirteg olur:
Bu kadar para, $u kadsr emek... o kadar garrgtrm. Ne
kadar kazandv
ru22
9) Belirtme ortaglanndan sonra gelerek smrlama gcirevli bir nicelik
belirteci <ibeSi kurar:
Her gey elden geldigi kadar yapthr.
Giicilmiin yettigi kadar gahsaeafiun.
Adlar ve ilgeglerle dbekleqmeleri igin (bkz. n. 451).
d) -e kadar tibepi, yiiklemdeki siirenin sonunu belirtir:
Sqbaha kadar galryttk. Kars,a kadar gitntiqler.
Yalanctntn tnurnu yatsrya kadar yanar.
(Atasiizii.)
Eski bigimi.
- Eski yannda kadar yarine ilenlii, tek de kullanrlmrgtrr
(bkz" n' 407 lg, 428):
Legker-i gamdan kagup kurtulma! igiln zahidd
Kffge-i meyhane denliibir hisar olmaz sana.
(Zati XV-XVI.)
III. Sanki:
Nayrn ki grkar zemzeme sffrahlanndan
Brilbiiller oter sanki gtiliin gahlanndan.
(Naili XfiI.)
Neyin deliklerinden grkan nalmeler, gtil dahndaki btilbiillerin
d,tiigiine
benzetilmigtir. Buna g6re sanki de bir benzetme ilgecidir. Bu
da gibi,den az
gok aynlr:
 ILGECLER 44t

a) Gibi'de benzetme anlamr agrktrr.

b) SanEi'de anlarn azrctk orttilti, kapahdrr.
Sorulu tiimcelere sanki stizctilii, daha gok, hog gcirmeyig ayrtrsr katar:
Smava girmemekle iyi mi etti sanki?
IV. Nitekim (bkz. n" 460-IX).
442. IQiN (bkz. n" 98-Ir):
Yemek iqin yagamamah. yasamalc iqin yemeli,
Eski bigimi. Yakrn gaplara dek, igiin bigiminde kullanrlmrgfrr:
-
Bir ydr igtin apyar ile kavgadan usandrk.
(Nairi xvrr.)

Yazthgr, igin, edail, gok kez, -gin, -giin olarak kendinden rinceki s6z-
ciile bitiqirdi:-
Yrkanlar hatr-r nagadrml ya Rabbi qad olsun
Benimgiln narnurat olsun diyenler berm*rat olsun.
(Nabi XVII.)

Qekimli eylernlerie cibek legmez ; l,imi kez - anlanr kay masrn a ulrayarak-
buyuru kiplerinin III. kigisiyle kullamhr:
O dergiyi Seyim'e okusun igin wrdim ( : okumasr igin).
Adlar ve adrllarla cibeklegmeleri igin 451. numaraya baktmz.
4$.iLn (bkz. n" 98-1):
Araba ile Ankara'ya gittirn. Uqakla gelmig. Raclyo ile yaptlan yaytm.
Parayla aldtm...
Meghurdur ki fisk ile olmaz cihan harap
Eyler anr miidahene_i Alimdn harap.
(izzet Morra )ilX.)
orneklerinde ile, scizciiklerin ya da kavramlarm arasmcla larucryla
anlamhl ilgiler kuruyor.
Bu ilgilere nitelik, nedenlik, iyi dilek... gibi gegitli ayrrtrlar siner:
Annesini sevingle kucakladt. sai.ttkra gidip geliniz. HEla uzaklagft.
Dikkatle dinleyiniz.
Eler egit sdzctikler ya da kavramlar arasrnda bulunsaydr baflag olur-
du (bkz. n' 463):
orhan veli ile cahit stth Teranct son yiizyrrm de{erri ozanlarrych...
Yolcu ile kaytkq anlagamryorler... Kirazla vi,;ne...
Obeklegmeleri igin (bkz. n" 451).
Eski bigimi. Yazrnrmrzda ilen bigiminde kullanrldrlr da gdriiliir:
-
Krk yiEit ilen yiyip igip otururlar idi...
(Derte Korkur.)
 DILBILGISI

Hayret ilen parmapln digler kim etse istirna.

(Fuzuli XV:.)
in -ney'e drindiilii de g<iriiriir: stutemaya babamnan gidecesiz.
;fef
Yakrn ga$laru dek ile yerine ..birle', de kuilamlmr;trr:
ilahi fazlm bitle padigaltrart zurtimden ve arimreyi
uzmoktan sakragil.
(Tebareke tefsiri XIV.)
Yazrhgr (bkz. n" 9B).
444. YALNIZ- -- Her. sdzci.ik gibi yarwz da
kdranrg <izelrigine geire sdz
bdltiklerinden birkagrna girer :
a) Srfat olur: Bu tepedeki yalw,z ev Orhan,mdr.
b) Ilgeq olur: Bu kttah yiln,, orada bulabilirsiniz.
c) Ballag olur: Giderim; yalwz, arkadas isterim.
g) Belirteg olur: orhan o tepedeki evde yarntz
otr.rrur.
Bu son tiimce de iki anramda kutamhr. Ayrrtlyr
vurgu berirtir:
lrlan o tepedeki evde yalntz oturur (tek basma).
Orhan o tepedeki evde yalnrz oturur (yatmaL,
ioEt o iS yapmaz.).
Hak belledigin bir yola yalwz gideceksin.
(Tevfik Fikret.)
yalnrz g|deceksin." biqiminde ok*nursa anJam
" -,.
deliqir. Gciriiliiyor ki:
'oYalntz" sdzcii$rintin vurgulamgr da bciltimlerine,
..
gcire degigmektedir:
kullanrg <jzelliklerine

Srfat olarak kullaruhnca vurgu son hecede bulunur.

(Tek bagrna) anlamrna berirteg olunca da vurgu
son hecededir.
Fakat "yalruz,':
Baqurageldili sdzcil{e iizgii anlamr katarak ilgeg olursa;
, "Ama, qu kadar var ki..." anramrarmda ba$lag olursa
vurgu birinci
T::f s:::: (b' c parugrafranvra s paragrafin,n it inci tiirrii kurlarurrqrnda
oldugu glbr):
Biiyiik iEleri yalntz biiytilc milletler yapar.
(Atatiirk.)
"Yalntz duyan yaqar", sdzii, derler ki do{rudur.
"Yelnu duyan geker,, derim, en d,o{ru ,u brdrr.
(yahya Kemal Beyaflr,)
"Yalnrz scizciiliiniin - tiimcedeki yerine, vurgularu;rna gcire
- - anlatrma
fat!1& deEilik ayrtrlan bir daha gazden gegireli-m. vorgutlu heceler iralik
harflerle dizilmigtir :
Tarihten yalnrz Orhan gegti (ondan bagkalan dcindii).
orhan yalruz tarihten gegti (ba$ka biitiin dersler<jen oonatil.
 ILGEQLER 44s

Orhan k<ipriiden bu gece yalntz gegti ( tek bagrna).

orhan kcipri-iden bu gecc yarntz gegti (geqmekten bagka bir sev vap-
madr).
445. ANCAK:
a) Ben ancak orhan'la gdriisnteye gelcim. Di)smanclan ancak k(itiiliik
beklenir.
so{u/t su ancak srhhatte bulunenlurt incirmez..
(F.ariir lrrfkr Atay.)
e
tiimeelerind o'ancek"
s<izciikleri kendisinclen cince ve sonra gelen o[eler,
kavramlar arasrnda iizgiitiik ilgisi kurrnaktad;r; ilgeqtir.
b) Bu kitah ancak orada bulabilirsiniz (bkz. n. 4441b).
c) Genglik, pek krsa siiren ve ancak bir defa gciriileri bir riiyadrr.
Rahmi Giirprnar')
Gcirevce bapracakaymaktanrr (bkz. ffi;:;vin
446. DO6RU:
a) Birinci g<irevi varhklarr nitelemektir, srfailrr : Do$ru yor, clo{ru
edarn,
'do{ru siize ne denir?
(Tiirkge siizliik.)
b) Ad olarak da kullanrhr: Bir ao{ru qizmek, isin do{rusu... .

_c.}
ilgeg olugu cla gciyredir: -e durum takrrr scizciiklerden sonra gelerek
iibeklegir:
AkSama d,gru, bize do{ru geliyor. Da{a doSru...
447. KAR$I. - eegitli g<irevlerde kullanrlrr:
a) Aal ctrarak kullanrllr: Karqda clurariar, evin karSrsr...
b) Srfat olarak kullanrhr: Kary taraf, kary diiSiince...
c) ilgeq olarak kullanrlanlar; -e durum takrh scizciiklerden
sonra gele-
rek tibekleqir: Bahgeye kary oturmak, bu srize karSt ne denir.
448. DEGIL srizctigii <i$eler, kavramlar arasmda ilgi
kurunca ilgeq
gdrevinde kullanrlmrg orur: Bu kanuyu sevim de{il,
Mertei cmratsm.
Ekeylemin olumsuzu olan "de$il", ad soyln scizciikleri yiiklem
vapar
(bkz. n'359).
44e. NEDENLiK ir_CEgrEni :

l) Dolayt, (ttiirii.
Bu ilgegler, -den takrh srizciiklercien sonra gerir (bkz. n" 3g7, 451-v
l2\.
2y Azere... (bkz. n. 4A2-X).
 444 DiLBILGiSi

450.iLGEqLERiN coRnvmnl:
to,"nkler, kavramlar arasrnda tiirlii ycinlerden ilgiler kurar (bkz. n"
oolJ.
2) ilgeg tiimlegleri kurar (bkz. n" 9g).
3) Ekeylem alarak yiiklem olur:
Hak ve kuvvet ktrry ile kut gibidir. igiwre kilry ormaya, kuia kinrse
hirmet etnxez.
(Cenap gehabettin.)
Ak akce kara gtin igindir'
iAtararsiizii.)
Tanrt bizimledir...
4?1.. ifCgEfBnLE OBEKLESMET_ER. _
-karlar"
- Aclla'n o,ile, igin, gibi,
ilgegleriyle cibeklegmelerinde <izellik yoktur. Dolrudan dolruya
yakn duruilda obeklegirler :
Araba ile, herkes igin, aslan, gibi, da{ kadar....
oysa adrliarrn ilgeglerre obeklegmelerinde cizeilik var:
NOT. "Kadar,, srizcii$ii -e takrhlardan sonra da gelir:
-
Eve katler, da{lara kadar, bugtine kadar...

_ r. "ile, igin, gibi, kadar" ilgegreri -Ier takrsr almamiq kigi addrarnrn an*
cak tiimlenen gekilieriyle dbekle;ir (bkz. n" 98):
Onunla, benim gibi, bizim igin, sizin kadar...
-ler takrsr ahnrglarda rizellik yoktur:
Onlarla, bizler igin, onlar gibi, sizler kadar ...
IL Im aeirllarma gelince:
,..
lJ *ile, igin" ilgegreri, -Ier armamrg irn adrllannm da ancak tiimlenen
bigimleriyle <ibekleqir (bkz. n. 9g);
Bununla, Sunun igin, onunla, onun igin.,.
2) "GLbi, kadar,, ilgegleri:
a) -lcr takrsr almamrg im aerrlarmrn, daha gok, tiimrenen
bigimreriyle
<ibeklegir:
Bunun gibi, Sunurt kaclar, onun gibi, onun kadar...
b) Yahn durumda cibekleqtikleri de olur:
gu kcdar, bu kadar, bu gibi hallerde...
c) -Ier takrsryla golullanmr;larda <jzellik yoktur:
Bunlar gibi, onlar kadar, gunlar gibi...
III. soru adrh "kim?'f in ilgeglerle cibekregmesi, im ilgegrerinkine
zer: ben-

.*J
I
 iLcEqLER a4s

Kiminle, kimin igin, kin,t gibi, kim ksder...

IV. NE? soru adrh:
l) "ile, igin" ilgegleriyle gciyle bitiqir:
Neyle, nigin?
2) "Gibi, kadar" ilgegleriyre cibeklegmesinde dzeilik yoktur.
V. Durum takrh scjzciiklerle dbeklegen ilgegler:
1) -e durum takrsr almrglarla <ibeklegenler: giireo kargro do$ruo kadar,
ilek:
size gdre, diigmana kors4 onrara dosru. yarma r{ek, buna kcrqm...
2) -den durum takrsr almrg sdzciikrerre cibeklege,nler: beri, dnce, sonra,
bagka, 6zge, y ana, dolayr, iittirii... :

Diinden beri, her ,yeyden 6nce, bundan sorre, ondsn rjtiirii...

Bu agtklamadan dolayt dcktora tegekkiir ettim
afatuRf,UN rrasrArldl (Ruqen Egref Unal.drn.)

Atlartmrz gitzilldil; girdik kandan igeri.

(Faruk Nafiz (arnlrbel.)
Durum takrlarrmn <ibekleqtirdifi bu scizciikler, bigimsel bakrmdan,
ilgeg tiirnlecidir; anlamlan bakrmrndan zaman belirteci ya da,,neden?,'
anlamh birer durum belirteci (ttimleci) de sayrlabilir.
452. |LGEQLERiN YAPILARI. - yaprlan bakrmrndan ilgegler, ribiir
sdzciik tiirlerine pek benzemezler. Bununla birlikte ilgeg saylan s<jzciikleri
dilbilgisi srmrlannr aqmadan - iige ayrrabiliriz:
1) Kdk ve kdk gririini.iglii yalmz ilgegler:
Gibi, tek, beri, igin, ile, karp, kadar.
2) Tiiremi;e benzeyen ilgegler: Dolayr, iizere, katnsur^ lsalrtrz...
3) Bilegikler: Sanki, nitekim.,.
 BAELAELAR
ve
Kullanrhglarr

453. BAGLAq:
on altr yagrmda yavar, yayoktun. Fakat biliyordum kibazrmemre-
ketlerde hiirriyet denilen bir saadet vardr ye oralarda herkes is-
tedili kitabr okuyabilir.
(Yakup Kadri Karaosmanoilu.)

italik harflerle dizilmiq, s<izciikler, egit, ya da anlamca ilgili dleleri bir-

birine ba$hyor.
Anlamca ilgili tiimc-eleri, kavramrarr ya da giirevdeg iileleri
balramaya
yarayan siizciiklere BAGLAe Oenir.

_ Tiirkgede ba$laglar - s6'zciik tiirrerinin birgoluna oranla

larulanlann go[u - azdrr. Kur-
da Arapgadan, Farsgadan atrnrriuOrr. Nedeni gu:
a) Tiirk, krsa anlatrmr yelliyor. Birbirine ulanarak uzamrg tiimceler
-Divan galr ve uzantrsr bir yana - sevilmemiqtir.
b) Eylemsilerin bolca geliqmesi, bapraca olan gereksinmeyi <inremiq-
1 ir.

c) vurgu ve ezgi deligmelerinin anlatrma katkrsr da <inemlidir...

Bu ve benzeri nedenlerle ba$lag azkullanit Bu azhk, anlatrma
saydam-
hk kazandrrrr; kolay anlagmayr sa$lar.
Ballaglar gegitlidir; baqkcalarr :

454, YE:
a) Yolculukta gdz ve gdniil miltemacliyen gile dol&rur.
(Refik Halit Karav')
orne$inde ,,ve,, egit iki riz'eyi bafhyor.
b) Ekinlere bir kerede gtftgi gdziiyle bakmtz: Bagaklart hilkiimdar
tu{lanndan ve tanereri incirerden craha ktymetri burursunuz.
(Cenap gehabettin.)
 BAGLAELAR 4r7

grnelinde 'ove" egit iki nesneyi fbasakrart, taneleri) ;egit iki dolayh tilmleci
[htikiimdar tullarmdan, incilerden] ba$hyor.
c) Yaktn ve uzak $ark'tn btitiin tahtlarmda mensei rt)rkge alan bir
ismin turasntt gdrilrsiiniiz.
(Yakup Kadri KaraosmanoElu.)
<irne$inde "ve" gerk scizcii$iiniin e;it iki srfatmt ba[hyor.
q Ar&g alactntn ve dikenli at kestanesinin...
(Rugen Eqref Unaydrn.)

cirne$inde "ve" iki egit tiimleyeni balhyor.

d) KttS gdzleri manaszlt{t ve bdnlii!il...
(Rugen Egref Unaydrn.)

drne[inde "ve" egit iki tiimleneni baphyor.

e) $erbetgiden serbet istemesi ve merikten meder ,r*n orr..io"vrtet
pasa.)

drne[inde "ve" egit iki yan cinermeyi ballamrgtrr.

f) Abdiilhak Hamit, nerede do{sa bir gi)nes telakki olunur ve yay kaga
yiikselse nisan giineqi gibi geng gr)riiniir.
(Cenap gehabettin.)

Dil Kurumu en giizel ve feyizli bir iS olarak ti)rlii ilimlere ait Ti)rkqe
terimleri tesbit etmiq ve bu suretle clilimiz yalanct ditlerfu tesirin1en
kurtulma yolunda esash adtmtw atmrytu.
(Atatiirk.)
<jrneklerinde diiz harflerle dizilmig her .'vo" ikiger egit balrmsrz dner-
meyi ba$lamrgtrr.
Kullanrhgr. Kullarug alam pek genig olan ',ve" ballacrmn dolru
kullamlmasr igin:-
1) iki yamndaki 6[elerin egit ve giirevdeg olrnalan gereklidir. yani
adlar cizne, nesne, tiimleg, tiimleyen ve tiimlenen olmakta; srfatlaraym adr
nitelemekte ya da belirtmekte; eylemrerse.kip ve kigi bakrmrndan uyrnakta
birbirlerine egit olmahdrr.
2) Bu durumlarda ve'den dnceki scizciikler sonrakilere uyar. Bu yiizden
dnciillerden ortak takrlanrun diiqtii$ii de olur:
Kiigiik, bilyiik sehir (leimizin) ve rcasabalartmtzm kurtulu$ yrtddni)m-
lerini de hesaba katarsak, hemen her giiniimiiz bayram.
(Refik Halit Karay.)
o, tarihte
eqine pek az rast gelinen millet kurtayrcilarmdan(dr) ve devlet
kurudartndandr.
ZORAKi DIPLOMAT (yakup Kadri KaraosmanoEtu.)
 448 DII.BILGISI

Yalntz bu takr dtigiirmererde yadrrgatrcr pii*izlerden

sakrnmak gerek:
Aydtnlar ve harkm musiki bahsinde kaga
ayrtrdrkrarmt bir defe diigii-
niin'
(unrii bir yazar.)
ve'nin balladrsr egitrerden cinciilerin tiimredikleri
de _ anratrmr, yine_
lenrelerden kurtarmak igin - diiger : Orhen,m ye Sevim,in
arkadaslarr...
3) Kullanrg gelenefine, giizel sciylem e ve yazmaamkllrna
uymahdrr:
orltan ve Turgut gidiyor. yargm ve Erdem'i
arkadaqrart arryor. sevint
ve Aykan,tn anneleri gelmiq...
ttimcelerindeki "ve"rerin kuilamrrgr
belki kurar
ki kullamg geleneline, grizel yazrj ui,gturrtrgr'aesemesiyle uzragabilir; ne var
uymaz. Uygunlarr ;6yledir:
orhan'la Turgut gidiyor. yalqtn'ra Erdem'i
arkacraqrart artyot. sevim,re
Ay,han' tn anneleri getmiS,...
*ve" den ya
da.egitleri ba$rayan virgiirden dnce geren
eylemrer, sonraki
eylemin takrlanm almrq sayrhi: "
Arkadaslarla toprantrdrk, okurduk ve
erersrerimizi hazrrardrk.
Arkadaslarla toplarur, okur ve derslerimizi
haznlard*.
Arkadaslarla toprawr, akur, crersrerimizi
hazurardtk.
Bu iig tiimce, anlam bakrmrndan birbirinin
aynrdrr.
ikinci riqrincii toprantr, okur eyremleri gciriiniigte genig
kipinin iiqiincii tekil:"lTg"ki
kigisidir. bysa iu eylemter, tiimce sonundaki
zaman
d& eylemiyle eqit oJdlfrull igin geniq zaman hazrrar-
rinci golul kigiye delginclir.
kipinin dykiiremesidir ve bi-

Yukarrdaki iig <irnek tiimceden * ses,-sciyreyig gi.izellili

gibi, duygu gibi
bir deger katmak amacr.yoksa ikinciyi
- daha iyisi
yerinde olur; .ove,' azaldtkqa anlatrm jiizeltegir.'
iigtinciiyii tisttin saymak

Fn eski yannrmvda "ve" bul'lmayr$rru gdz

dniinde tutan Milli Edebi-
yatgilar (ziya G6karp, arkadagla') onu
galrgryorlardr. 6mer seyfettin gnzel'hikdyelerinde
ruy*ryor, kuilanmamaya
-ulysar ,,ur,,i*'.rden
gerdi$ince
kagtntr; onun yerine -.uyar1nag6re virgiil,
- noktarr virgiil, ya da .,ire,, ba[-
Iacrnr kullarurdr. Son hikdyeleri ve,sizdir.
Bir soruya Nurullah Atag da gciyle kargrhk
vermigti:
"I/e" den hoqlanmlyorum. Tiirkgenin ,,ile,, si, ,,tle,,
si varken Arabm
"ve" sini niye kuilanaytm? on arfi yndn'btriok-yaztrar
yozdrm,
kitaplar eevirdim. Hig bir zan,an aa eksitctiginiiri*oar*.
TURK DiLi (Enver Naci Giikgen.)
Yriklemlerin ba$ramgrarnda oltrugu gibi .,ve,,'e
ba$ranmrg gcirevdeg
adlarda da cinctilrer, sonrakilerin takrlairniarmrg
ruy,r*ul-tuo,r,
 BAGLAqLAR

Biz yasamrk isteven, haysiyet ve gerefiyre yasamarr isteyen

bir mil-
letiz.
(Atatiirk.)
vat andas \tk hakranmrz, gerefrerimiz ve hiirriyetlerimizle
y a qamakt an
baEka bir gey istentiltc,ruz.
(Falih Rrfkr Atay.)
Bir de gu ciimlelere bakahm:
Mevsim ve aylarrn orada ne ehemmiyeti uo(rror*
(Refik Harit Karay.)
Her biri kendi kazanq ve menfaatini diisiiniir
G.alih Rrfkr Atay.)
Kiigiik, biiyiik gehir ve kasabalanm un yil
kuriuluq ddniimlerini de
hesaba katarsak, henzen her gtiniimiiz bctyram...
(Farih Rfkr Atav.)
orneklerde 'ove" rerre balrana'rar gegitge, gdrevce eqittir; ne var
ki
bigimce, yani aldrklarr takrlar baicrrmndan egii oegitairler.
BL tiirlii kullam;-
larda anlatr; yumugakhfrm zedereyen bir
$Ly uut gibicrii gr;yle olsarar<h:
Mevsimlerin ve aylartn orada ne ehemmiveti var ?
Her biri kendi kazanclw ye medaatini di;gilnAr...
kiigtik pririizlerden k urtulmu g olurlardr.
incelemeler, "ve" yi kullamrken kuralacla, kulranrg gele'esine
de onemle
ballanmarun gerelini gcistermektedir :
So{uk bir sonbahar ve sonralqn kar ve buzlu bir kry basladt.
(Halide Edip Adrvar.)
Tiimcedeki "ve" lerden ikincisini yadrrgamamak elden gelmiyor.
"...sonralart karh ve buzlu bir kry basladr,' olsay-dr daha uygun
- drigerdi. Bir
dizgi yanhgr oldufunu oranlamak giiq cle[ildir.
usta kalemlerde bile "ve" lerin garprk kullamhglarl: ,,ye azaldtkqayazr
giizellegir" diyenlere hak vermemizi gerektirir.
Eskiler "ve" yi daha gok kullanulardr:
Din ve devlet ve vatan ve milletim yoluna kendimi etmek
feda isterim.
(ginasi XIX.)
"Ve" ye delgin iki dtigiince:
1) Refik Halit Karay da bu konuyu inceleyen bir yaasrnda goyre
cliyor:
...Dava "ve" nin dillmize armmry ormasmda, karmasinda de{il; suiistimare
u{ramastndadrr. Zevk sohibi, hiinerli bir muharrir, hele bir qii,
iprizale
u{ratmaz. veveleyenler ya heniiz risana hi)kmedememis, yaiut sebepsiz
"ou yere
ytiziinii gdziinti oynatan ruh hastqlan gibi btmu,,tiki ialine getirmis
olan
yanulardtr...
 DiLBILCiSI

2) Bir de Tanzimat Yazarlartndan Muallim Naci'nin dii.giincelerine ba-

kaLm:
"Dikkat olunsa anlagilr ki bir ibarede vav (ve) ne kadar az olursa o ka-
dar sade olur. Llsanrmtztn astl letafeti ise saderik iginde bulunur.
Lisanrntzm tabiiti$hti muhafaza igin dikkat olunacak qeylerden biri de
yukarda siiylendi{i iizere vtv'rtt taklil-i istinzalirlir" Bizim viv'a ihtiyactmrz
o kadar azdr ki bir muharririm,iz, iginde velev bir tane olsun vav-t attfe (ve
ba{lau) bulurunamak sartryla bir cilt yazabilir. gu hatde yay'm istimalini iste-
di{im iz kadar azaltabiliriz
Balqdaki i"fadattan anloqild$r iizere vav ne kqdar az istimctl olunursa qive-i
Osmani'ye o kadar riayet editmis olur...
Bu gok yerinde gdriiqlerden sonra bir edebi romandan almmrg gu tiim-
ceye bakahm:
Hiiseyin A$a, bilakis tam onun tersine olarak, giiya bu zonamtt kadar
kendisi hep bunlartn aksini s|ylemig de hatail simdi meydana gtkmry
gibi, gilya vakalar kendi iddiasun de{il de, bunlarm- hitafini ispit
etmi$ gibi, ve giiya vaktiyle iyi takdir edememis oldu{u efendiiine
kary, haks, yere, itimatstzltk ve hiirnretsizlik gdstermiq de qimdi
bundan nadim ,-e mahgup oluyormus gibi, bu zatnana kadai, yillard*,
gece ve gtindiiz birikmis, toplanmry haklarmm hepsini birden ret ve
inkdr ile, Ali Nazmi Bey'in tam akrmt kaybetti{i sryacJa ona biitiin
mant$tyla inaruyor ve Ali Nqzmi Bey'in iistiinden herkesin itibar ve
itimadmt tam gekti{i strada ons biiti;n ruhuyla ba{lantyardu.
Biitiin bunlar, iyiden iyiye gerekmedikge ,,ve,' kullanmalun yersizli$ini
gcistermektedir.
"ve", ile eqit <ileleri ballayan virgtiller gcirevdegtir. Kimi yazar, birkaq
eqitten, rince gegenleri virgiillerle; en sonuncusunu da 'ove" ile ba$lar:
Tren tarlalar, ormanlar, kdyler ve kiiyliiler arasmdan gegiyor.
AVRUPA MEKTUPLARI (Cenap gehabettin.)

sdyle bu gurlu', bu kibir ve bu azanter sana nereden geliytr; ey hasta

gtiniil!
Hisset, israf,fitne, hile, kibir ve azenTet, sehirlerin do{urclu{u hep hunlar
de{il mi?
OKUN UCUNDAN (Yakup Kadri KaraosmanoElu.)
Eski bigimi. Divan devrinde Fars gelene$ine uyularak ii, vii kullanr-
hrdr: -
Gcjrdii giil al laleden eser yok
Enva-r gecerde berk d ber yok.
(Fuzuli XfiI.)
 BAGLAqLAR 451

Ademe ciibbe ydi destar keramet mi verir?

(geyhiitislam Yahya XV[.)
Unsiizlerle biten stizciiklerden sonra ti, tinltilerden sonra da vii kulla-
nrlrrdr.
455. Ne...... ne. Kullamkgr srk srk tartrgmalara yol aqan bir baflag
trr. Bu tartrqmalann -en dnemlisi Tanzimat yazrncrlarrndan Ebizziya Te-vfik
Bey (1849 - i9l3) ile Ahmet Mithat Efendi (i844 - 1913) arasrndakidir. Ebiiz-
ziya makalelerie bu ige bir son veremeyece$ini kestirince '.NE', adh bir kitap
yayrmlamr;tr.
Ahmet Mithat Efendi buna ve bagka bir yazaru kargr:
Ne senin, ne de onun kitah iSe yaramaz...
diye yazmrgtr. Bu tilmceyi ctre yanhg sayan "Tarik" gazetesiyle Ahmet Mithat
Efendi arasrndaki tartrgma si.inip gitmigti.
Dikkati uyandrrmaya yarayan bu baglangrgtan sonra inceremelere gegi-
lebilir. Kurallar da bu incelemelerden grkacaktrr.:
l. Bozkrlarm higbirinde ne denizin, ne orftianrn, ne de giillerin coskun
ht{ttnun gdsterisi vardtr'
(R.efik Halrt Karay.)

Babur bir baqka yerde Stiyle diyu: Burada ne gilzel at, ne iyi et, ne
yemiS, ne buz ve so$uk su var.
(Falih Rfkr Atay.)

a) "Ne"ler, tiimcelerdeki gdrevdeg adlan ba$hyor;

b; ttimceye olumsuzluk anlamr katryor;
c) "Ne" ler iki, iiq, dcirt... kez yinelendili gibi, bug<irevde birtek ola-
rak da kullamlmrgtrr:
...Acayipti bu toplanttlar; fakat hoEtu do{rusu. Miinakaqastz ve hareket-
siz gegerdi. Yilksek sesle kimse konusmazdr. Ne de acele ederdik.
(Refik Halit Karay.)

YAHYA KEMAL
...bir giln gelecek, Ttirk siirinde, Tiirk edebiyatmda dev a&mlannm iz-
Ieri bile silinip gidecektir. Fakat,;u var ki adt hig bir zomanunutul-
mayacaktr. Ne de birgolelanntn sandt{t gibi, Divan gairlerinin ara-
sma kan7acaktr.
(Yakup Kadri Karaosmanoflu.)

TL Aylardtr ne bir haber gdnderdi, ne de bir Sey yaz&.

a) "Ne"ler tiimcedeki gcirevdeg isimleri balhyor;
b) Tiimcelere olumsuzluk anlamr katryor.
4s2 DlLBlr,cISl

Bu <irneklerin incelenmesi gcisteriyor ki "ne" ler, gcirevdeg s<izciikleri

ya da <inermeleri ba[larken onlara olumsuzruk anlamida katan bir ba$-
lagtrr.
Yukarrdaki rjrneklerde y iiklemler gciriini.igte olumlu ; anlam bakrmrndan
olumsuzdurlar:
Ne var ki Nefi'nin:
Benimle hemzeban oln'taz ne Firtlevsi, ne Hakatti.
dizesinde dzneler "ne" lerle ba[h olmasrna kargrkk eylem olumsuzdur.
lgte "ne...ne"lerin tartrgmalara yol agan ve iyice kestirilen:reyen yonii
budur.
"Madem ki ne.."ue'ler tiimceye olumsuzluk anlamr katryor ; eylemlerinin
bigimce olumsuzlagmasr yersizclir; olumru kalmahdrr...', diyenlere kargr
yiiksek ozan ve yazrnciarrn ne...ne?lerle ba[h; bigimce olumsuz tiimcelerini
gtisteriyorlar.
Tanzimat yazrwiln ustasr Recaizade Ekrern (1847 - 1913), Talim-i
Edebiyat adh kitabrnda bu konuyu uzun uzun inceler. Kesin bir kurala
varamayrnca <ilreneilerine ve okurlanna :
Yazacu{tuz $ej'lerde muktuza-yt hal ve makama teufik-i kal t,e kalem
etrnenizi hiisn-ii tabiat ve hiikm-ii vicdamtua havcre eylerim.
ti$iidtinii vererek konuyu kapatryor; yani igi oluruna brrakryor.
Muallim Naci (1850 - 1893) "Yerine gdre" kaydtyla iki bigimin de dofiru
oldu$unu ileri siiri.iyor.
Hiiseyin cahit Yalqrn da bu diigiimii gtizememiq; Farih Rrfkr Atay da:
"Bu, zevke ba{h bir rqlzr" demekle yetinmi;tir.
Bugi.in bu durum daha aydrndrr; ne...ne'lerin burundulu tiimcelerin
yi.iklemlerinden hangilerine olumlulu[un daha yakr;tr$rnr ornekler iizerinde
gtirelim:
I
a) Orhan ne arach, ne sordu.
Ne km verir, ne diiniirii kilstiiriir.
(Saiylence,)
Ne dliiye aglar, ne diriye gfiler.
(Siiylence.)
Ne yanar kimse bana ateq-i dilden dzge
Ne agcr kimse lcaprm bad4 ,rabadan gayri.
(Fuzuli XVL)
Ne dilnyaclan safa bulcluk, ne ehlinden recenuz yer
Ne dergak-t Huda'dan maada bir ilticemrz var.
(Nefi XWI.)
 BACLAQLAR

Dedelerimizin yaptrklarmt brakruStft. Ne cirit oynuyorduk, ne ok

atryorduk, ne de kiirek gekiyorduk.
(Falih Rfkr Atay.)
tirneklerine her "ne" ayn bir yiiklemin tiimcesindedir. Tiimceleri ballayarak
bafrmsrz cinermeler durumuna getiriyor (bkz. n' 117). Bu durumda anlam
olumsuzdur; yiiklemler OLUMLUduT.
b) Ne SiS yanstn, ne kebap.
(Stiylence.)

Ne evim vhr' ne ailem, ne admi'

(cenap gehabettin.)
Gece pervanelerle bezmi germa germ idi sem'in
Seher bakttm ne Sem'-i meclis-ara var, ne pervane.
(geyhtilislam yahya XVII.)
Ne kapryt agtrm, ne pencereyi. Orhan'm ne kalemi yit;niS, ne gaktn.
<irneklerinde yiiklemler birer tanedir, "ne"lerin balladrlr gdrevdeg iilelerin
arasrndadrr.
Bu durumda da anlam olumsuz, ytiklem OLUMLUduT.
iyice diiqiiniiltirse bu b<iliimdekiler de (a) boliimi.indekilerin biqimdegidir.
Gciriiniigte yiiklemler birer tanedir; oysa bunlar:
Ne Siq yanstn, ne kebap (yansrn).
Ne evim var) ne ailem (var), ne adtm (var).
Seher bakttm ne qem'-i meclis-ara yar, ne pervane (var).
Ne kapryt qgttrn, ne dc pengereyi (agtrm)...
Ne garpilmadtk kapt kaldt, ne bozulma&k kilit (kaldl.
demek olduluna gdre ne...ne'ler gene iki baErmsrz ttimceyi (<inermeyi) ba$-
lamaktadrr. Her o'ne" ayn bir tiimcededir. ikinci tiimcelerin ytiktemteii
- birincinin tekrarr oldugu igin ve kolayca anlagrlacagr igin - diigmiigtiir.
Son drnekte ne'lerden sonra sfat gdrevli olumsuz eylemsilerin bulun-
rnasr durumu deligtirmiyor.
c) Ne...ne'lerin ba$ladr[r tiimcelerden yiiklemlerin ikisinin de diigtiiliinii
gcisteren cirnekler var:
Gam merhalesinde kalmryam fert
Ne yar' ne hem-nisin' ne hem-dert'
(Fuzuri XVr.)
Ne selam, ne sabah... Ne sakalo minnet, ne btytla...
(Siiylence.)
Diigmiig yiiklemler apagrk anlaqrlyor.
g) Kuvvete kary ne rnuhabbet, ne nefret hissederim.,.
(Cenap gehabettin.)
454 DILBILCISI

oyle ise bdyle meselelerle u{rasry da ne lcendiniz, ne de baskalarmt

ilziiniiz.
CADI (Hiiseyin Rabmi Giirprnar.)
Bilmeli ki o ne giilen, ne a{layan demektir;
Hakikaten biiyiik qoir bii gigloyo,,t demektir.
(Fazrl A}met Avkaq')
Ne dldil{ilnii, ne unclu{unu ister.
tsiiYlence')
Bu <irnek-rerin de,
Kuvvete kary ne muhabbet (hissederirn), ne nefr.et hissederim.
...ne kendinizi (.d'z:tj;n.J,z), ne de baskalartru iizi.iniiz.
Bilmeli ki o ne giilen (demektir), ne afilu.ran demektir.
Ne lildii{iinil (ister), ne undu{unrz ister.
demek olduluna gdre ne...ne'ler iki balrmsrz tiimceyi (iinermeyi) ballamrqtrr.
birincilerin yiiklemleri, yinelenmesin diye kolayca anlagrhr diye, diigmiigtiir.
Bu g0riiniiqiiyle yiklemler, birer tanedir ve sonlardadrr. Anlamlar olumsuz-
dur; ytiklemler olU]v{Lu'dur. "Ne...ne"lerin balradrlr Oserer eyleme
yakrndrr.

Qiftlikten ne bir araba, ne bir hayvan, ne bir insan, ne bir hsber var.
E$KiyA iNINOs (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
cemal Giirsel ne bir ihtilal teskilatmm bay, ne de bdyle bir ihtilalin
teqkilatquydr.
IKINCI ADAM (gevket Siireyya Aydemir.)

d) Ne...ne'ler eqit ytiklernleri baglar (yiiklemler OLUMLUduT):

Saadet ne Siihrette, ne servette, ne sefalette, ne de uzletteclir.
(Yakup Kadri Karaosmanoflu.)

iste kadmlar bir bardak garap gibi srcak.

Ne gill, ne zambak, ne karanfildi anlar.
ince kumaslar gibi gergin, tiiy gibi yumusak.
nin aoenarA oElriz (cahit Kiitebt.)
II
a) Ne...ne'lerin balladrlr d[elerle ytiklemin arasrna baqka sd,zciikler
girince eylemi olumsuz kullananlar davar;
...ne sarkta, ne garpta devleti hudud-w tabiiyesinfu haricine gtkarma&.
(Namft Kemal.)

Atatilrk ne ibadete, ne itikatlara, ne gergek dinin gerqek temellerine

dokunmamtstr.
(Falih Rlfkr Atay.)
 BAeLAqLAn

Ne mektepteki hocalar, rrc ben, biitiin gayretlerimize ro{men, ona clo$ru

diirii,st yazma{r bil e d {retentiyorduk.
OLAGAN i$r,nn 6egat Nuri Giintektn.)
Bu isten ne Orhan'm ne Yalgm'ut - herkes bitir ki - haberi yoktu.
Yukanki cirneklere kargrt olarak gu tiimcede ne...ne'lerden sonra ara
cinerme bulunmakla birlikte cylem olmuludur:
Bir rejim, ya drgenleSmis bir smtfu, ya da hcilkrn iyice belirli tabakalq-
rma dayanntaz,.. sa ne yaqomak, ne devam etmek, tte de - pek tabii
olarak - basart sa{lamak imkdntru bulabilir.
(Yakup Kaihi Karaosmanoflu.)

Ne Akdeniz'de safalar, ne gcilde akqamlar,

Ne g<irmek istedi$im Nil, ne kdhne Eliramlar,

Ne giil, ne lale, ne zambak, ne muz, ne hurma ve nar,

Ne $am semaslnr yalelle dolduran garkr.
Ne Zahle'nin iiziimiinden gekilmig eski rakr.
Felekten dzledi$im zevki verdiler, heyhat!
. YoL DU$UNCESI (Yahya Kemal Bey.ath.)

Yiiklem, ne,..ne'lerle tra$lanmrg 6$eler arasmdadr, olumludur :

Ne hasta bekler sabahr,

Ne tqze dliiyii mezar,
Ne de $eytan bir giinaht
seni bekledigim kadar'
(Necip Fazrl Krsaktirek.)

Benimle hem-zeban olmaz ne Firdevsi, ne l{akani.

(Nef i XV[)
Agthnaz ne bir yilz, ne bir pencere;
Balcildkga vahget gdker yerlere.
YAGMUR (Tevfik Fikret.)
Yorgun de{ilim
Ne asktan, ne dostluktan, ne de dliimcten;
Geceye gt)zlerimi agarak baktyorunt.
CUn 1O-aemir ince.)
Bu dizelerde eylemler ne...ne'lerden dncedir ve OLUMSrJZdur.
c) Ne sen, ne ben iSe kangmasaydk...
Olumsuz eylem koguludur.
d Ne menilekette konttgulan dili, ne oranm ddetlerini bilmedidinden gok
zahmet gekti. Ne kitah, ne defteri bulamaymca krzfi.
 DiLBILGIST

Benim dinim ne timittir, ne korku;

Allahrma sevdigimden taparrm.
.ly'e cennet, ne cehennemden bir korku
Ahnakstztn vazilemi yapartm.
(Ziya Grikatp.)
Bu <irneklerde ne...ne'lerin bulundu.{u cinermelerin yiiklemleri eylernsi-
dir.
d) Bugiin ne bahgeye, ne soka$a hig g*madrm.
Bu iSe ne bunun, ne de onun asla akh ermez...
,.,Ne geceyi gegirdi{i saray, konak veya kiigkii, ne de onun iginde yat-
ttfu odayt hig kinrse bilmeyecek.
(Falih Rrfkr Atay.)

Bu tiimcelerde yiiklemdeki olumsuzlulu pekigtiren belirtegler yar.

ozenle bakrlmca gdrtiliir ki bu <irneklerdeki ne....ne'ler olumsuzluk anla-
mrndan, asrl gcirevinden srynlmrg, "de...de" ba$lacr yerinde kullamlmrgtrr.

III
Ne uzun, ne krca, Ne sert, ne yumusak. Ne t)lii, ne diri. Ne hasta, ne
ia{.
Ne srcak, ne so{uk...
Bu d,rneklerde ne...ne'ler karqrt anlamh srfatlarr balhyor. ikisine de olurrr-
suzluk kattrlr igin, ikisinin ortasr oluyor:
Ne uzun, ne ktsa : orta. Ne ncak, ne so{uk : tltk.
NOT. ballaglanndan sonuncusu, kimi kez, de baflacryla
- Ne...ne
pekigir (Yukarrdaki birkag rirnekte oldu[u gibi).

KONUNUI{ OZprl:
l. a) "Ne...ne" baflaglarrntn hcr biri ayn bir ba$rmsrz ciuermede ise;
b) ikinci balrmsrz cinermenin yiiklemi diigmiigse;
c) Birinci balrmsrz cinermeuin yiiklemi diigmiiqse;
e) Aynr ttimcede ne...ne'lerle baglanarr <ileler yiiklerne yakrnsa...
Ytiklemler OLIJMLU kullanrhr.
lI. a) Bir tiimcede ne...ne'lerle baflanan 6!e1er, ytiklemden uzaksa;
yani araya baqka <ifeler ve daha gok, agrklayrcr s<izciikler (aras<izler) girmiq-
se;
b) Yiiklem, ne....ne'lerden cince gelmigse;
c) "Ne....ne" ballaqlannm bulundu$u dnermenin yiiklemi kogullu
rse;
 BAeL,A,QLAR 457

g) Ne....ne'lerle ballanan ii$elerin yiiklen,i qekimli eylem defil de

-digi, -ece[i, -li beri, -clikqe... yaprh eylemsilerse;
d.) Yliklemden cince olumsuzlu$u pekigtiren bii' beiirteg, bir tiimleg,
ya da arasciz varca;
e) Ne...ne'lerin bafladrlt dfelerden sonra bir duraklama olursa, <i[e-
lerden biri belirtme vurgusu ya da tonuyla canlandrrlmak istenirse... ne....ne'
ler olumsueluk anlamrndan, yani asrl g<irevinden srynlarak 'nde...deo'
ba$laglan yerinde kullamldr[r igin yiiklemler OLUN{SUZlagrr.
('Ne...ne"
SONUQ ve OGUT. ba$lacrmn anagorevi olumsuzluktur;
onun igin:
-
I. Bulunduklarr tiirncelerin yiiklemleri olumlsr olmahdrr.
II. Olumlu eylem ya da eylemsi ktrllanrnakta anlam bakrmrndan, sdy-
leyig ve kullanrq gelenefi bakrrmndan ayrilrk, eksiklik seziliyorsa ne...ne'ler
yerine "de...de" trallaglannr kullanmayr daha uygun gcirmek gereklidir.
456. dE BAGLACI:
Evvel sen de yiicelerde ugardrn
$imdi inginlere indin mi gciniil.
(Karacaofran XVr.)

Ben de gidece{im. Orhan't da alahm" Burast da giizelmig...

l. Sonuna geldiii scizciifii, dnceden gegen ya da gegmiq gibi diigiinii-
bir scizcii[e, bir kavrama gibilik, egitlik, katrhna ilgileriyle ba$lar,
len gdrevdeq
hem de pekigtirme ayrtrsr katar:
Orhan da geldi (<ibiir gelenler gibi, onlara katrlarak);
Bunun sonunda 6liim de var (baqka tehlikeler oldu$u gibi);
Bu kitah da okuyunuz (<ince okuduklarrnrz gibi).
lI. "de" baflaqlarr, yukandaki anlarn ilgisiyle birden gok gtirevdeg
<ileleri; egit dzneleri, tiimlegleri, yiiklemleri .ballar:
Bu iSi Orhan da, Turgut cta yapabilir. Ben onu da, bunu da, citekini de
gordiim. Bugiin de hekledik, diln de, Ben onu gdrdiim de, tarudtm
da...
Bafladr[r yilklemlere "iistelik" ayrtrsr katryor:
Ben c,nu severim, sayartm da.,.
III. Sayt ile belirtilmiq varLklann kendi aralannda gibilik ve egitlik ayir-
ttsr bulundufunu anlatrr :
Ugii de bahgeye gtknus. iktmtz de galryryoruz. Diirdiinii de gtirdf)m.
IV. "de", ba$rmsrz tinerrneleri ba$larken gu anlamlarr ve duygularr
berkitir:
 DILBTLGISI

a) Azarlama, gatma:
A pasam, insan iptida kendini bilmeti de sonra baskasma dliit vermeli.
(KAni XVIU.)
b) Yalvarma:
Dil-i viranemi yapsan clct 1t1/alto* gitsem.
(Sabit XY[.)
c) O!me, belenme:
ld tr4siin bais-i Sevk-i ceclit olsun da gdr
Seyr-i Sadabad't sen bir kerce id olsun da gi)r.
(Nedim XVI[.)
Ne iyi ettin de geldin...
g) Ktigiirnseme:
Para kazanacakmtg da goluk gocuk gegindirecekrnig...
d) Dargrnca alay ve umutsuzluk:
Dikenler bilyilyecek de, yilnler takilacak da; sonra sattracak da, benim
de alaca{tm tidenecek!..
e) Onciil ijnermenin olrnasrnl direnerek isteme:
Hasta iyilessin de ben masrffi katlantnm. Bir mektup gdnderse de
iizilntilden kurtulsak. Akgam bize buyursun da anlaqahm...
' 0 Kendinden sonra gelen cinermenin olumsuzlu[unu pekigtirme:
Her qeyin, akar suyun, esen yelin, kaynayan zelzelenin finiine gegirir de
buntm |niine gegilmez' yER DEMIR GoK BAKIR (yaqar Kemar.)
g) Yakrnma:
Buraya dek gelmis de bize u{ramamrs. Burarara gerirsin cre bizreri
unutursun!,.
Yukandaki sekiz 6rnekte, "de" baflagiarrrun yiiklemrerden sonra gel-
di$i gcizden kagmryor.
E) "de" ba$lacr, kogullu eylemlerin sonunda ,,bile, dahi" anlamrna
gelir; ba$ladr$r d,nermeler karqrt yargrh olur:
Gdrsem de tanrmam.dlsem de unutmam. Qok arad*sa da buramacrk.
Qa{trsan da gelmez. Qa{rrmasan da gelir. Gelse cle oturmaz.
Hasta isem de ( : hastayrm, bununla birlikte; hastayrrn, ciyle iken;
hasta oldulum halde; hastayrm fakat...).
h) "de" baplau, kargrt anlamh dnermeleri berkitme ayrrtrsryla baplar:
Derenin aknfu istikamete de{il de; tersine atlaya sryraya giden ala-
baltklar"'
(Refik Halit Karay.)
 BAeLAQLAR

BiiyilmiiS de kilgillmtiq.
(Siiylence.)
l) "de" baflacr, ko.sullu eylemlerin olurnlu ve olunsuztrarrncan sonra
gelince anlatrma eqitlik ayrrtrsr kazandrr (bkz. n" zg2-vlu. 376-y
l3):
Ytl bayunca tembellik edenler son bir iki giinde galrysa da galtsntasa da
basarr gdsteremez.
i) Yiiklemleri kdkteg iki rinermeden olumsuz birincisi, sorulu ikinciye
"tle" ile ba4arursa anlatrma kesin bir cizgiiliik ayrrtlsl katilrr:
oanu a kazanmsz da kim kctzarur? Ben ct{lamaytm da kim{er a{lasm?
O si)yleyemez de siz mi sr)ylersiniz ?

i) Buyuru kipleriyle kurulmug clnermelerden cinciiltin sonuna *de"

ba$lacr gelince sonraki cinermeye buyurgan kesinligi kaiar:
Gdziinii ag da kazanfulm basart hig armasm. oku qu lcitah da yarm
anlat..,
Ba$rrnsrz einermeleri baplayan de'lerin daha gcaitli anlamlarcla isulla-
mldr[rru gdsterecek bir hayli cirnekler varclrr.
Biitiin bu sualanan ve srralanrnayan orneklerde de'leri tiimcelerden ata-
biliriz. Anlamda degigiklik olmaz. ornekler tizerincle yaprlaca,k kiigiik bir
deneme gcisterir ki de'ler bu tiimcelerde bulunan anlaniari, duygulan ancak
berkitrneye yaramakJadrr.
v. kimi ilgeglerden, belirteglerden sonra gelerek berkitici olur:
'ode"o
Bu arkadas, terbiyeli oldu{u kadar da gahskanthr.
KAVAK yEltnRi (Regat Nuri Giintetrin.)
orhan'm tiy[e konusntaxhiq de dogru cte{ildi. Ne o geldi, nede iiteki.
Hem giindiiz, hem de gece galryryctr.
Sen esmersin, Belki de ycr sende
GecelerIn
Usu.,.
(Fazrl Fliisnii Da[tarca.)
VI. tjnlemli tiimcelerde de'ler baflama gcirevinclerr srynhyor ve i.inlemi
berkiten bir seizciik oluyor:
Amon seit de!.. Adam sen de!.. Ne de giize! gey!..
VII. Belgisiz "bir" s<izciiliinden sonra hullamlmasr:
a) Srize biriten olugun coqkusunu katar:
Bir de vagon r*rrra girip baktm ki gantarar arasmda bir tsnesi eksik...
(Refik Haiit Karay.)
b) Anlatrma (fazla olarak) ayritrsr katar:
iyi galrymtyorsunuz; bir de dolgun giinrtetik istiyorsunuz.
Bu denli kdtiiliikleri yap;bir de dltinerek anlatt..
 DiLBiLGiSi

c) "d€" tra$lacr, bir'lerle beljrtilerek srralanan ri$elerden sonuncusuna

gelince * yukanki fikralarda gcisterildi[i gibi - anlahma (gibilik, egitlik)
ayrtrsr katar:
Bu ta$t bir Orhan kal&rabilir, bir de Yalgm.
Bir kt)ylii, bir kentli, bir de Nasrettin Hoca yala gtkmrylar... j

VI{I. "de" ba$lacr, im adrh o'dan sonra geiince uyarrcr olur: I

insan cliinyayt i{fate muvaffak olsa bir Eafus kalr ki aru aldstmasma
imkdn ole.maz. O C,a kendi ne.fsidir.
TAHRIB-I HARABAT (Namft Kemal.)
IX. "de" baflaci -ip yaprh ulaqlara belirtme ayrtrsr 1<atar:
Stt verip de ya! ulsan zarar mt edersin?
Okuyup da edum clmslntn...
X. Soziin, ha[laq de'den sonra kesilerek askrda kaldrfr da olur:
Bu iqi bitireyim de"..
XI. Yjnelenmii scizciikleri, ikilemleri ballayan "de" anlatrma iisteleme,
diienme... ayrrtrlarr katar:
Mwhalifleritt paralau hiirriyet de hilruiyet! iktidqrm parolas ise otc-
rite cle atarite.
(Falih Rrfkr Atay.)

Qacuk: "bebek de bebek !" diye twtturdu

Qok ac*mrstwt; yedim de yedim,..
XII. Birbirini artlayan ba$rmsrz <jnermelerin sonuna gelince son yarglyl
tlirenme ayirtrsryla pekigtirir. Sciyleyig tonuyla duygu deferi artar.
Dediklerini yapmadtm ; yap mayaca{rm da!..
. . . yapmoyaca{tm; ))aptffamazstt'nz dal...
lig yupmadtrn, yapm.nm dul..
-- Buraya ne yi,izle geldiniz ?
Evim de{il mi geldim, gelece{int del..
-
XIIL Gelecek zaman kipleriyle kurulmug bafrmsrz onerrnelerdeo 6n-
ciillerin sonlanna gelince yargrlala inannravtqr, umutsuzluk duygusunu giiq-
lendirir.
Hig ummuycrum. Multarebe hitecek de... Seker, ya!, un ucuzlayacak
da parant olacak da baklava yiyece{im. Olme eSe{im dlme, yoncalar
bitecek'
HAKKA SI6INDIK (lliiseyin Rahmi Giirpmar.)
46ls))
Yazrhgl. baplacr (bkz. n" 97-II):
-
yazitr:
a) Ayn
b) Kahn hecelerden soora "da" olur;
c) Sert harflerden sonra o'te, ta" olmaz.
 BAGLAqLAR

457. DAHi:
Zannetme ki Sdyte bdyle bir sdz
Gel son dahi sdyle bi)yle bir siiz.
(geyh Galip XVIIL)
Bir ben bilirim gektidimi bir dahi Altah.
($eyhiilislam Yahya XVfi.)
Bunu hen dahi biliyorum.
(Tiirkge Siizliik.)
ornekler gosteriyor k i " dabr" "ba[lacr ; scizciikleri ve tiimceleri, once ge -
gen ya da gegmig gibi diigiiniilen gorevdeq sozciiklere ve tiimcelere gibilik, egit-
lik ilgisiyle baflar. Bu bakrmdan "de" baglacrmn anlamdaqrd:r(bkz.n. +s01.
Ne var ki:
Buttu ben dthi biliyordum'la;
Bunu ben de biliyordum
arasrnda uyancrhk bakrmrndan bir ayrrtr vardrr.
Eski gaslarda, "dahi" s<izciili.iniin "daha" anlammda belirteg olarak
kullanrldrSr da gciriiltir :

Devlet ii ikbal i.i baht-i kAmranrm var imig

Kim seni bir dahi gcirmeye zamantmvar imig.
(Ahmet Paga XV.)

Bezme bir dahi ddniip gelmek de[ildi niyyetin

Gittilin vakt anladrm azm-i gitabrndan senin.
(Nedim XVIil.)

458. BiLE:
fstemem sensiz olan suhbet-i yeftfi bile.
(Negati XV[.)

Qok teessiif ederint ki 2s0o raktmh *Kt)ro{lu Tepesi,, ne uzaktan bile

bakamadmt. Zira yolum Gerede,ye diismedi.
(Refik r{arit Karay.)
o (iranh), kendi dilnyasmm igine dyresine kapantp karmrgtrr ki, bir
baska diirrya var mrdtr, yak mudur di)siirunez bile.
ZORAfi DiPLON,IAT (yakup Kadri Karaosrnanoflu.)
Bu aklgrn (kar ) iistiinde en kiigiik bir leke bile yoktu. Bir kus, bir sinek
lekesi bile.
ypR oer4iR GOK BAKIR (yagar Kemal.)
drneklerinde "bile" sdzciifiii, ttimceleri, cince gegen ya da gegmig gibi diiqiinil-
len tiimcelere ba$hyor. Bu bakrmdan "dahi" bafilacrmn anlamdagrdrriutr.
n" 457).
 DILBiLGISi

"Bile" birbirine ba$h iki clu-msuz cinermenin sonunda bulunursa ikinci

y argtya "umulmazhk" ayrrtrsr katar :

... Yolntzlu{unun hess.bt almwann; de{il, sorulmamtstm bilet

(Fatrih Rrfkr Atay.)

-se bile, kargrt yargrh cinermeleri ba$lar (-r-.k2. n. 456 lE):

Qalrysa bile bagaramaz. Qcilqmasa bile ba;anr.,,
I{OT. Baglama yoniinden gd,revdeg ol&n,,de, dahi, bilc,'sozciikleri:
-
f . Uyarma, soze gegitli ay.'trlar katma baklmrndan kertelidir:
1) Bu problemi orhan da q6zdi (<inceden gozen arkadaqrarr gibi).
2) Bu protrrlemi Orhan dshi q6zdi (qdzerneyen kalmadr).
3) Bu problemi Orhan bile gdzdi (g<iztimii hiq de giig cle[ilmig).
II. Bu anlam kerteleri kesin de$ildir. Kertelenmeyi, daha gok, belirtme
tonu saflar:
Bunu gocuk clayapmaz.
Bunu goe-*k dchi yapmaz.
Bunu gocuk bile yapnaz.
III. Bu ba$laglarclan ijnce gelen hece, belirtme vurgusuyra canlanrr.
Ilski yazrnda"bile" srizcii[ii "birlikte, beraber" anlammda da kullamr-
mrgtrr:
Muliammet ile bitre lv{iraca agan benim.
(Yunus Ernre XIIL)

igi grknan ii hur ile ptir olsa kasr-r Firdevs'in

E$er yAnm bile almazsa gcinltim anda eglenmez.
(Zati XV-XVI.)

45g. "Ki' BAELACI:

l. Decliler Ai rssrz kalan tiirbende
Vahqi giiller aqmrg; gdrmeye geldim.
(Rrza Tevfik Biiliikbagr.)

Gdrcliint ki sualimc cevaptan haska nesne vernrczler... Nagar terk-i

miicatlele ktldmz'
$iKA'ETNAME (Fuzuri XVr.)

cirneklerinde "ki" ballau,kendinden <inee ve sonra gelen tiimceleri bafla-

makla birlikte iigiincii tiimceye de "bu sebeltten, bu yilzden" anlarmnr katryor
ve tiimceleri balrmsrz dnermeler durumuna getiriyor. Bciylece iig ba[rmsrz
rinermeli bir bileqik tiimcenin kurulmasrna yanyor (bkz. n" 119-III).
 BdeLAqr,AR 463

II.. Hangi giizellik pige\idir ki r;liim hazaw onu y€re diiqiirmemiqtir ?

(Sinan Paga XV.)
HAk ol ki Huda mertebeni eyleye Ali
(Ruhi XVI.)
$evkrz fti tJem-i hiilbiil-i geydada nihanrz
Hunuz ki dil-i gonce-i hamrada niha:ruz.
(Negati XViL)
Vehmeyle ki rniintaliirncjir AIlah.
($e:'h Galiir XVIil.)
Bir mevsim-i baharrna geldik ki dlernjn
Biilbiil lramug, havz tehi, giilsitan harap"
(lzzet &,Iolla XIX.)

;;;;;; ;; ti, n.,iJ ffi: J"ilTT,fj-'

FERDA (Tevfik Fikret.)
clrneklerinde ise ki'ler yalntzikiger tiimceyi, tiirlii anlam ilgileriyle birbirine
ba[lamakta; btiylece ikiger baErmsrz dnermelerden bilegik ttirrcelerin kurul-
masrna yardlm etmektedir. Bir cirnek daha:
Diinyada mesut bir gtin yoktur ki saadeti diinden hanrlanmts olmasut.
(Fiaurrk Kemal.)

Tlr. o da{a tvmanrrken hayvanlar zorruk gekntesin tliye arabact r}a, ben
de yiirilmiiqtilk; gkry dyle uzun siirmiiStil ki...
(Refik Hatit Karay.)
Ona giivenilmez ki...Ayle yorulclum ki... O kadar a{tadr ki...
Be{enmedim ki!... Gtizel de{it lcil... Size sornradtn kil..
orneklerinde "ki" ler:
a) Tiimcelerin sonundadr.
b) Onciil trimceleri, gciriini.igte, bagkalarrna ba[lamlyor.
c) Goriiniigte trciyle olmakla birlikte iyice diiqiiniiliince ki'lerden sonra
birer tiimcenin diiqttilii anlagrlrr:
...dyle uzun siinniistii ki (anlatamam).
O ikinci tiimcelerin diigrnesinden, anlatrga canh bir rJuygu ve imge deleri
sinmigtir:
Ne ycpry ye'simi kahreyleyeyim bilmem lci...
Oyle dehsetti mwhitirnde ddnen mstem ki...

TY. Anle,ra'cla tedaviye devun

U"r,rr, fffIli'r;:;',^;:;;
tle her
mastna, itiraf etmeli ki, tam"r*iq,r,
bir riayet gt)sterinemigtir.
ATATURK'UN HASTALIdI (Rugen Egref Unayitrn.)
464 DILBILGiSI

Uslu uslu oturaydtm,;iiphesiz ki, beni mektebe vermezdi...

GECELERiM (Ahmet Rastn.)
Bu rirneklerde ki'lerle biten sozler, balrmsrz birer ara cinermedir.
V. O mahiler ki derya iqeredir deryayr bilmezler.
(Hayali XVI.)
Anlar ki kelama can verirler.
N{ecnun o kabiledendi derler.
Her kim ki belaya miirtekiptir.
Elbet o ocala miintesiptir
(geyh Galip xvl[.)
Bir millet ki insaniyetht tenvir ve tekzibine metnur olmak iktidarrnda
btilunur, efradt dtinyaya askerlik icin gelir ve askerlik yalttnda feda-yr
can eder.
($inasi XIX.)

Bu orneklerde "ki":
a) iki ttimce arasrnda deEildir;
b) Oznelerden sonra gelmiqtir;
c) Bununla birlikte iqinde bulundulu tiimceyi sonraki tiimceye bafla-
maktadrr.
q) Bu tiir kullanrglar, yani ki'nin ad soylu sdzciiklerden sonra geligi
-kogukta pek sezilmese bile- dizyazrda sevimsiz bir geviri Tiirkgesi kokusu-
nu tagrr:
Bir sdam ki siiz dinlemez... :
Sdz dinlemeyen bir arlam,..
O yerden ki herkes kagar, sen de kag... :
Herkesin kagt$t yerden sen de kag...
Tiimceleri anlatrm gifli$inden, bu geviri kokusundan kurtarmak igin
ki'leri kullanrrken ozengli olmak gerek.
Bir ornek daha:
Bir adam ki nasihat dinlemez hig bir vakit felah bulmaz :
Nssihat dinlemeyen adam hig bir vakit felalt bulmaz.
Qevirilerde rastlanan bu tiirlii qilliklerden anlatrmr kurtarmak igin:
a) ki'leri atmak;
b) Birinci tiimcenin eylemini -en'li ya da -di$i'li, -ecepi'li gibi uygun
eylemsilere gevirmek gerekmektedir.
Yaknz gu durumlard.a "ki" nin ad soylu scizciiklercien sonra gelmesi
sakrncasu oluyor:
l)*ki" den rinceki tiimce devrikse:
 BA6LAqLAR 46s

Yana yana a{lunmaz orur mu o yi{iteki hoyatmda en giivendi{i dayanak

olafianiistti zelciy idi.
ATATURK'UN gasratrdl (Ru9en Egref Unaydrn.)

Qifte minareli ntedresenin kaptsma ver(h,x mt... tr/ar gir Dalrm o{ul, serin
giizel avlusuna ki, Erzuru,'t'un mavi gdk kusu inmiq su igmeye
eski
havuzu,dan ve qimdi gtkarrar tas odarardan sergui o{uilart ki, giir
dallan qlttnda biliqm eye...
BALIM KIZ DALIM O6UI- (Ceyhun Arrf Kansu.)

2) Ad soylu s<izciikten sonra bir yiiklemin. bir ekeylernin diigtlifi1 sezi-

lirse:
Nihayet bir daga tmnanmak icabeder. Bir da{ (drr, idi) ki her kav-
sinde riizgdrm sertlestilini ve havanm so{udu{unu hissedersiniz.
ANADOLU'DA BAHAR (Refik Hatir Karay.)
omuz ctnlrza, dirsek dirse{e, nefes nefese bir kalebaltk (idi) ki sor-
ma.yrn.
(Falih R.rfkr Atay.)
Bilmem ki nasrl anlatayrm:
Nasrl, nasrl size derdimi!
Bir dert ki yiirekler acrsz (derttir ki)
Bir dert ki diignran iraqrna.
Gcjniil yarafl desem...
Degil!
Ekmek parasl desem...
De[il!
Bir dert ki...
Dayanrlr gey delil.
(Orhan Veli Kanrk.)
3) "ki" ile "ki" den sonra gelenrer birer arasciz nitelilinde olursa:
Cunthuriyetgiler, ki artrk ne gocukturlar , hatta ne gengtirle r orta yaqlr
,
ve yasltcadtrlar. Onlar bu yas giiniinde Atatiirk'iin kendilerine na'sil
. iimit ba{lomrs oldu{unu hatrylamaldfflar.
(Falih Rrfkr Atay.)
4) Etkili anlatrrnlarda <jzneden sonra kullanrldrpr da, kimi kez, gciriil-
mektedir. Ti.imceye pekigtirme, abartr sindirir (v. paragrafin ilk 6rnekle-
rine bakrmz):
Sen ki bu igleri herkesten iyi bitirdin; nasil al(landm?
Eski gaflarda "ki":
1) Eski yazrnda, "olmak" gibi flnlii ile baglayan bir scizciikten <ince
gelen ki'lerin'- vezin gerektirince - kaynaqtr[r gdrtiliir; yani .,ki"
den .,i,,
agrnrr, "ko' de olmak'la birleqerek k'olmak bigimine girer:
 DILBiLGISI

Zehrolsun o lokma k'ola pesmande-i dfrnAn.

(Ruhi XVI.)

Meyclandaki baq iqiindili' efser

Bag ver k'olasm bu yolda s€rver.
($eyh Galip XVII.)

2) Eski yaznda "ki" yerine "kim;'de kullamlmrgtrr:

G<lziim<ien grkma kimbu ev seniindtir
Beniim giiziim sana yahgi saraydur.
(sulran velet xr[_Xrv.)

Can ver gciniil ol gamzeye kint bunca zamandv.

Can igre seni sakladr$rm anm iqindir.
(Fuzuli XYI.)

Gcjr zahidi kim salvb-i irgat olayrn der

Diin mektebe vardr bugiin iistat olayrn der.
(Ruhi XVL)

Bana teklif-i ztiht etrnezdi idrak olsa zahttte

Yazrklar kim au 6krl beni divane yazmrglar.
(Nef i XVE.)

Naz eylesiin sipihre o kim bi-niyaz olur.

(Koca Ragrp Paqa XVI[.)
460. ki irp sil-r$Mi$ ya da osErr-E$Mi$ BELiRTEqLER, iL-
GEQLER, BAGLAQLAR coKtur. BirKagr:
L BELKI (bkz. n'416).
II. SANKi (bkz. n" 441-I[)... Bunlardan bagka:
ur.
' QUNKU:
O me:vlud-i uhreviye fatihaaan baqka bir Sey gdncterilmez; q;drnkd dilin-
yada fatihadan baqka istedi{i yoktu.
(Abdiuhak Hdmit Tarhan.)

insan vatanrm sever; giinkti hiiruiyeti, rahalt, hakkr, menfaati vatan

sayesinde liaimdir' (Namrk Kemar.)

Vezinler n'rademki vardrrlar, ahenge muhakkak elverislidirler; giinkii

viicutlart bagka liirlti tefsir edilemez'
utziNLER (yahya Kemal Beyarr.)
Kardeq gibi geginmeliyiz; qiinkii lrcpimiz bu yurdun gocuklanytz,
(Falih Rrfkr Atay.)

a) Tiimceleri nedenlik ilgisiyle baflryor; birer ba$rmsrz iinerme yapt-

yor.
b) ikinci dnerme birincinin nedenidir.
 BAELAqLAR 467

IV. HALBUId:
Dryarrya nazaran igersi buz dolafu; katbuki biz srcaktan ve havastzltktan
bo[ulaca{rmtzt sanmryttk.
(Falih Rrfkr Atay.)

T'timceler kargrthk ayrrtrsryla ba[lanmrgtrr; birer bafrmsrz dnerme ol-

mugtur.
V. OYSA, OYSAKI: Ilalbuki ile anlamclagtrr:
...hig diisiinmeden onlartn do{rulu{una inanmrstv. Oysa ben dyle de'
lilim.
TEDIRGININ BII{I (Sunultah Arrsoy.)
VI. OYLE.,. Ki:
Httduda giden asker giizilmiizde dyle incelir ve 6yle giizelleSirkiher neferi
bir manzumenin bir kelimesi, bir bilyilk koncantn bir yaprafu gibi
telakki ederiz ve bizce ordu sine-i vatandu koca bir demet gigek
halini alr.
(Cenap gehabeftin.)

6yle kimseler ki elleri \piilmege laytktr.

6yle kiruseler ki insana insanltk dersi verirler.
ZORAKI DIPLOMAT (yakup Kadri Karaosmanoltu.)
a) onciil cinermelerin yiiklemleri 6yle...ki iibeklerinin iqincledir.
b) onermeleri sonugluk ilgisiyle ba[lanmrgtrr; ki'den sonraki dnermeler
oncekilerin sonuglarrdr.
c) Anlatrma abartr ayrtrsr da katlyor.
ul. OYLESINE...Ki <ibeli de:
a) igindeki cinermeyi, dnerme delerli s<izciilii sonraki dnermeye ba!-
lar:
b) Anlatrma abafir katar:
Halkut gdz yaslarr, htgkntklart, gr{hklart havayt riylesine bir yas ve
tasa; hatta <iylesine bir iimitsizlikle buland*mtsfi ki giiya di)nyanm
sonu geldigine hiikmedilebilirdi.
ZORAKI DiPLOMAT (yakup Kadri Karaosmanofilu.)

Oylesine galrymryil ki...

(Tiirkge Siizliik.)

kiiltiirlii, ciylesine cana yakmki...

Oylesine bitgili, <iylesine
VIII. OYLE Ki. - "oyle...ki" <ibelinin krsalmrgrdrr:
Qak s*il&, iiyle ki (ciyle srkrldr ki) bir tek siiz sdyleyemedi.
NOT. - $OYLE KI de bu anlamda kullamlu.
 DILBILCISI

IX. MADEMKi, MADEM:

Mademki son demimdeYim;
Btiyle bir iylik edeyim.
(Orhan Seyfi Orhon.)

Mademki Munise'yi evlerinde istemiyorlar, acaba ben kendim evlat

etmek istesem verirler mi?
QALIKU$U (Reqat Nuri Giintekin.)
Vezinler mademki vardtrlar, ahenge muhakkak elveriqliditler; giinkii
viicutlan baska tiirlii tefsir edilemez'
vEziNLER (yahva Kemar Bevarrr.)

Mademki 6yle emretmis; iiyle yapartz. Mademki beni tlinlemiyor;

ben de onun hig bir isine baktnam'..
Tiimceleri, sonugluk ilgisiyle ba[lamakta ve baftmsrz dnermeler haline
getirmektedir.
Yabanq kokenli olan bu ba$laq yerine Mehmet Akif Ersoy "de[il mi"
sd,ziinii ne giizel kullamyor:
De{it micephemizin sinesinde imau bir,
Sevinme bir, ao bir. gaye aym, vicdan bir,
De\il mi ortada bir sine garplyor... yflmaz,
Cihan ytktlsa, emin ol, bu cephe sarstlmaz'
(Mehmet Akif Ersoy.)

X, NlTEKitrrt, NASlL ri:

Men lebin mtigtaklyem, ziihhat Kevser talibi
Nitekim meste mey igmek hoq geliir, hiigyare su.
(Fuzuli XVI.)

Bu anlayrya gtire atas1zleri, ulusal varltklarclt, Tann ve Peygamber

sdzleri gibi ruha isleyen bir etki taErlar. Inandffrct ie kutsal&rlat.
Nitekim eski bir atasiizii qdyle der: "Atalar sdzil Kur'an'a girmez,
yanmca yeliqilr" ( Birlikte lcogup gider ) .
ATAS6ZLERI SoZLudu .(omer Asrm Aksov.)

Orhan bu ytl biitiinlemeye kalfu; nasil ki ge7en yil da bdyle c,lmustu,

iki derst en ddnmiiqtii.

Bu bileqik ballaglar, <inctl ba[rmsrz cinermelerle sonrakilleri karqtlaS-

trrma ve benzetme ilgileriyle ba$hyor.
XI. YETER Ki, ELVERIR Ti:
Tiirk dili dillerin en zenginlerindendir. Yeter ki bu dil guurla iglensin
(Atatiirk)
 BAeLAqLAR 46e

son ttimce, rinci,ir yargrmn gergekregmesinin nedenidir.

XII. DEMEK KI, DEMEK:
Bu ise girismisler, demek ki kuwetlerine gfiveniyorlar,
, (Ttirkge Si,zliik.)

i (Yagar Kemal.)
', Diisiini)yorum, demek ki vartm.

i Orneklerde cinermeler nedenlik ve sonugluk ilgisiyle birbirlerine bag-

lunmaktadrr (bkz. n' 203 II not).
i
i a1I. cUyA Ki, cUyA KiM : sanki:
, Gftya ki o gair i yeg0ne
, Gelmig bu kitap igin cihane.
(Ziya paga.)

3;J:ffi ,Til: :,jf:! ff;,;jf ffr'l, 1.#"*",

, (Nedim XVII.)
i Bugiin giiya bigiminde kullanrlmaktadrr:
;
i
Giiya tam begte gelecekti; hAb gdriiniircle yok.
XTV. KALDI Ki:
, Hava so{uk, kaldr ki rahatstztm da, onun igin gelemem,
(Tiirkee Siiztiik.)
' Balrmsu cinermeleri "bundan baska, bununla biilikte,, ayrrhlalyra
ba!_
lamaktadt.
XV. TA Ki:
Agk sdyli)yorum, ta ki herkes anlasm.
(yakup Kailri Karaosmanollu.)
Onciil balrmsu cinermeyi, nedenlik ayrrtrsryla, temel iinermeye ballar.
XVI. GEL GELELIM:
Iyi hoS gel gelelim inatq.
(Tiirkge Siiztiik.)
"Ne gare kf_.3ltt,.t"Ila kargrt kavramla', ,,fakat,, gdreviyle ba[lar.
GEL GoR KI deyimi de buna yakrn grirevde kullanrlmaktadrr.
461. DERKEN. _- a) "Hemen ardmdan, der clemez" ayrtrranyla,
ba-
llmsrz cinermelcr arasrnda iligki kurar:
ig bitti, biraz soluk araca{rm derken yakama hastartk yaptgtt.
470 DILBILGISI

b) Ton defigikli$iyle anlatrma - siirenin uzadrfrndan - yakrnma ayutlsr

da siner:
Biz, igler sona erdi, derken aradan aylar gegti'
462. Daha gok, sfat olarak kullamlan "tek" sdzcii[ii, kendisin-
TEK.-
den sonra gelen balrmsrz dnermeye "yeter ki" anlantrnda iizgtiliik ayrrttst
katmca ba$lag olur:
Kuzum evladtn... silr... hayvanlar gatlasm... araba pargalansrn, ne olur'
sa olsun, tek beni 6eS dakika evvel ormana yetisir,
METRES (Hiiseyln Rahmi Giirpumr.)

463. iLE ( le):

Ali ile Orhan diln aksam sizi aradilar. Ahrnet ile Mehmet mahkerneye
gitmiqler. Kitaplarryla gantastm okulda brakmts (kitaplannt ve
gantasmt). Yedi ile sekizin toptramt on begtir. Qalrymakla boE gezmek
bir midir ? Fuzuli ile Baki'den qiirler okudu (Fuzuli'den ve Baki'den) '
$rneklerinde ilen -le gtirevdeq scizciikleri ba!|yor; onun igin nAGfAQtrr.
B<iyle olmayrp da gtirevdeg olmayan 6$eler arasrnda anlam ilgisi kurarsa
II-CUq olur (bkz. n" M3).
ba$layrg bakrmrndan "ve" ballacrmn
NOT.
- Sdzciikleri ve takrmlarr
gorevdegidir (bkz. fl' 454). Aralannda kijgiik bir ayrrtr var: ilE',nin bafla-
drklannda "birlikte olug" ayrrttst daha gok sezilmektedir:
Kit aplar tmr ve deft erle rim i O rhan gd tiirmiis.
Kitaplartmla defterlerimi Orhan gdtilrmiis.
Eski Bigimi. Yakrn gallaru dek bu anlamda birle de kullairrlmrgttr:
-
Bi-gtinah irldii Hasan birle Hilseyn.
(Kemal {Jmmi Destanr XV.)

464. YINE, GENE: *

Erigip bahara biilbiil yenilendi sohbet-i giil

Yine nevbet-i tahammiil dil-i bikarara diigtii.
($eYh GaliP XVII.)

Gene yaramazlt{a basla&. Ya{mur gene serpeliyor. Gene her taraf

Qamur iginde. Qocuk biraz 6nce diisnii;tii, gene dilStii...
Tirmceieri, 6nce gegen ya da gegmig gibi diiqiiniilen tiimcelere -"tekrar,
bir daha" anlamlannt katarak - ballamayayatar.
NOT. gene" sdzciikleri:
- "Yine,
a) Tiimceleri balladi$r igin ba[Iaq sayftr;
b) Bulundulu tiimcenin yiiklemini yineleme anlamryla berkittifi igin
de belirteg sayrhr (bkz. n" 417'I).
 BAGLAqLAR 4?l

465. HELE:
I. Tabiat bozkrylarria cilveli, oynak... siislii; hele makyajh deEildir.
(R.efik Halit Karay.)

iirnelinde kendisinden sonra gelen 6!eyi dnceki gdirevdegleriae "daha iinemli

olarak hig olmazsa..." gibi anlarn ayrrtrlanyla baflryor.
IL ... hele Orhan!.. Hepimizi yan yolda brakn...
orne$inde "hele" s<izcii$-ii, Orhan't pekiqtirme ayrrtrstyla <ince gegmig adlara
ba$amaktadrr.
IIL Hele Eiikiir gelebildin! }Jrele gahsmann!.. Hele bak, neler sdylilyar...
Bn d,rneklerde "he/e" scizcii$ii ballama gcirevinde de[ildir; berkitme
gorevindedir. Tiimcelere kattrff tiirlii duygular ses deligiyle canlanmaya ve
iinlemlegmeye elveriqlidir.
466. YOKSA:
Tatn galryry gabalayaca{t ,cryada etrcftnr alan, eline aya{ma dolasan bir
siirii gocuk mudur; yoksa anlasntazlrk mt o talihsizli{e sebep olmug-
tur'
KAVAK YELLERI (Re$at Nuri Giintekin.)

Orhan hdl6, gelmedi; yoksa treni mi lragrdr? Uslu otur; yoksa seni
bir daha bdyle yerlere getirmem. Bu iSi yann Ht; yoksa dbiir giin mii
yapacaksmtz? insan vaktinde galrymah; yoksa piqntan olur.
orneklerinde "yokse" srizcii[i.i, kendinden sonra gelen bafrmsrz dnermelere
dikkati gekmeye, onlarr, berkiterek cinciillere ba[lamaya yanyor. B<iyle ol-
dulunu iyice kavramak igin yoksa'lan tiirncelerden atahm;tinemli bir eksik-
lik olmadr[r giirtiliir.
467. GEREK... GEREK, GEREKSE. Gcirevdeg ci[elerden rince
gelerek onlan egitlik ayrrtrsryla
baflar: -
Gerek yolcsul, gerekse zengin olsun, herkes galrymak zorundadr.
Eski yazrnda bu baflacm yerinde EGER..... EGER de kullamlmrgtrr:
B$er huzur-u hiimayunda, e$er ciimle divantnda...
(Naima xvltr.)
468. iSTER.... ISTER, istnRSE. Bu da yukarr paragrafta oldulu
- egitlik
gibi gorevdeg d$elerden 6nce gelir, onlarr ayrrfisryla baplar
lsler yoksul ister zenginolsun... ister al, ister alma...
Higbir vatandaE, ister doktor, i,ster mimar; ister ki)ylii olsun, ister iqgi,
ister d{renci olsun, ister 6{retmen, bu act gerge{e kayftsrz karamaz.
(Ilhan Selguk.)
472 DILBTLGISI

469. ZIRA:
Eyvah bu bazigede bizler yine yandrk:
Ziraki ziyan ortada bilmem ne kazandrk.
(Ziya PaSa.)

Bolu'ya inis azrctk kolay oldu; zira yalun en bozuk ktsmmda tamir
baslamstt.
(Refik tlalit Karay.)

"Ztra" sdzciikleri kendilerinden sonra gelen ba[rmsrz <inermeleri, <in-

ciildnermelerin agrklayrcrsl, nedeni durumuna getirmek igin ba$hyor. "Qtin-
kii" niin anlamdagrdrr. Bunda tanrtlama daha belirgindir (bkz. n" 460-IIf.
470. Arapga'dan Farsga'dan dilimize gegen ve ballag olarak kullanrlan
kahplagmrq deyimler de var:
Binaenaleyh, binaberin, maamafih, ntaahaz a, maa z alik...
.

Bunlar artrk eskimigtir.

471. KAH...KAH.
- Farsga'dan gelen bu ballaglarrn eskiden
GAH'trr, GAHI de olur:
sdyienigi

Gdh eseim yeller gibi

Gdh ga!.larrm seller gibi
Gdh tozanm beller gibi
Gel gcir beni agk neyledi
(yunus Ernro xrrr.xry.)

Gdh orur gurbet vatan gdki vatan gurbetrenir.

(Hnmi xvrr,)
Olgiiye daha uygun diiqtii$ii yerlerde geh, gehi de kullanrlmrgtrr:
Gehi zir-i serde desti geh aya$r koltu$unda
Diiqe kalka hasta-i garn der-i l0tf-i yAre dii;tii.
(geyh Galip XVru.)

Geh varup havz kenartnda hvaman olahm

Geh geliip Kasr-i Cihan seyrine hayran olalm
Gdh garh okuyup gdh gazelhan olahm.
varartm serv-i revantm yilrii sadabat,a,
(Nedim xvl[.)
472. BAZEN...BAZEN (BAZI KERE, fiirai KEZ)... ikizlemeleri de
keh...keh gdrevinde ve anlamrnda kullamlrr:
Bazen Orhan'la, bazen (kinikez) YaSar'la bulusur, gahsrtz,
"Bazen" sdzciilii tek kullamhncazafi olur (bkz. n" 417.V).
 BAeLACLAR ,173

473. HATTA:
Ya Rab, gekemem bu rstirabr,
' Hatta pkemem huzur u habr,
Kabrinde onun beni ;ehit et;
Elverdi tiiratrtntn azabt'
MAKBER (A*iilhak H6mit Tarhan.)

Orhan diln gelrnis; hatta ,sizi gr)rntek istemig.

Kendisinden sonra gelen bafrrrsrz <inerrneyi *bile,iistelik" anlamlannr
katarak - dnceki 6,nermeyi ba[lar. -
4?4. USTELIK:
Yedirdi, igirdi; iistelik pqra yererek gi)nderdi. Alaca{tmt vermiyor-
sunuz; tistelik bir de gtktsrycrsunuz.
Kendisinden sonra gelen balrmsu dnermeyi "fazla olarak" anlamryla
onciil cinermeye balhyor.
475. YALNIZ.
- Buandtran
gibi (bkz. n" 444) fakat'r
s<izciik srfat, ilgeg, belirteg olarak kullanrldrfr
bir gdrevle ba$laq da olur:
Gilzel, yalntz biraz renksiz.
Orhan bu iSi. yapar; yalntz bclca para ister.

476. ANCAK. _- S<izciikler arasrnda dzgiiliik ilgisi kurunca ilgeg olur

(bkz. n" 445).
Kavramlarr, fakat'r andran bir grirevle bafladrlr da olur:
Bu ige baqltyorum, ancak bugiln bitiremem. Bu evi size veriyorum,
an c ak bugiin bt'Saltamam.
(Tiirkge Siizlitk.)

477. AMMA., AMA, FAKAT, LAKiN:

I.
Giillti diba giydin Amma korkanm 6zdr eder
Nazeninim saye-i hdr-r giil-i di'oa seni.
(Nedim XV[I.)
Bu kona{a geliip giden gok amma driniip gelen yak...
KISAS-I ENBiYA (Cevdet Pasa XIX.)

Evet, her hctreket iginde kdtii eEilimler bulunabilir. Ama iyi niyetli-
lerin dayant$masr, onlardan gelecek biitiin fenaltklart 6nler.
(Falih Rfkr Atay.)

Vatan iqlerinde dlmek olabilir, fakat karknmk aslat...

(Atatiirk.)
474 DILBILGISI

O giln de gene bir yere gitmeyi kararlastrmtstrm. Fakat cantm iste-

miyordu'
@egat Nuri Giintekin.)

Gengler, biitiin iimid-i vatan gimdi sizdedir:

Her qey sizin, vatan da sizin, her qeref sizin;
Lakin unutmayln ki zaman tiind ii mutmain
Bir hatve-i samut ile takip eder bizi'
FERDA (Tevfik Frkret.)

drneklerinde gd,riilen bu anlamdag srizciikler, amag bakrmrndan aralarnda

aykrrrhk, uyumsuzluk, birleptirmezlik, kargrthk bulunan ttimceleri balla-
lamrgtr.
Ana gdrevleri, balladrklan tiimceleri ba$msrz dnermeler durumuna
getirmektir. Yukandakr iki 6rnekte baflaglardan ijnce nokta imi konmugtur.
Biiylelikle tiimceler arasrndaki ilgiler gevqetilmig oluyor; onun igin tfimceleri
bafrmsrz dnermeler durumuna getiren ballaglardan 6nce en yakrgan imin
noktah virgiil (;) olduEu unutulmamaltdrr. Noktah virgiil, gok kez, bu ba!-
laglann yerini tutar; kullanrlmalarmr gereksiz krlar. (Yukarrdaki drnekler-
den ballaglarr atarak deneyiniz ve bkz. n" 623-not.)
II. $u tiimcelerde "ama" stizciilii pekigtirme gOrevindedir:
(rg mayts lgrg'da) hig ama hip bir Eeyimiz yoktu'
(Farih Rrfkr Arav.)

Bu gazete kendine meslek edindi{i ycilun dtsmda bir tek, ama bir tek
satrla tezada diismw mildilr?
@arih Rrfkr Atay.)

Pekigtirici "ama"lalur yinelenmig siizciikler, ikilemeler arasurda buhur-

du$u gdzden kagmryor.
III. $u iki d,rnekte de fakat'rn gcirevi, anlatrma dzgiiliik ayrfisr katan
ytlnrz'a benzemektedir (bkz. n" 475):
Zir il balaya ehemmiyet verrneyen Namtk Kemal, fakat Recaizade'yi
giicendirmekten ihtiraz ederdi'
NAMIK KEMAL (si'e1man Nazif.)
Zannetmeyiniz ki kt;ylfi topra{tn dstkdtr, hayr, 6gtkt de{il, fakat
mahkatnu' fakat esiridir
(cenap gehabettin.)

478. $U KADAR VAR Ki, NE VAR Ki deyimleri de yatnz, ancak,

fakat, ama, Iakin baflaglan gdrevinde kullamlrr (bkz. n' 475,476,477).
479. MBGER, MEGER T<i, TVTBGERSE:
Onu gahskan, uslu bir geng santrdun; me$er tembelin, yaramann biri
iniS...
 BA6LAqLAR .t75

Onciil tiimceye gdre "umulntayan, hemen anlasiltvererf' duturrrlarr an-

latmak ayrrtrsryla tiimceleri ba$lar ve onlan birer ba[rmsrz cinerme durumuna
getirir.

480. YA...YA, YAHUT, VEYA, VEYAHUT; YA DA, YA:

ya bu deveyi giitmeri, ya bu diyardan gitmeri.
(sriyrence.)

Bir elinde giil, bir elde c6m geldin sakiird

Kangrsm alsam; gulld, yahut ki camr, ya seni.
(Nedim xvrrr.)
Ba$ladrfr ii$elerden birisine, tistiin sayrlma ayrtrsr katmak ve segmeli
krlmak iqin kullarulr.
lkisinden birisinin olacafmr belirtmek igin:
a) Ozneleri baflar:
Ya Orhan, ya Turgut gelecek. Yaben anlamrycrunt ya siz.,.
b) Tiimceleri baflar:
Bir rejim, ya drgenlenmis bir srnrfa, ya da halktn belirli tabakalanna
dayanmazsa"'
(yakup Kailri Karaosmanoglu.)

Ya evi, yahut bahgeyi satacak. Ya kitaptan veya kslemden vazgeg-

melisiniz.

c) Yiiklemleri ve tiimceleri baflar:

Ya git, ya otur. Ya ben anlatamryorwn; ye da siz anlamak istemiyor-
sutluz.
Sultan Hamit devrinden beri iki basm rejimi gdreliik: Ya bas,m hiikiimet
baskrct altmdadr, ya hiikiimet basm tedhisi altmdafur.
(Falih Rfkr Atay.)

Ya bu deveyi giitmeli ya bu diyardan gitmeli.

(Siiylence.)

"Veya, yahut" baflaglan tek olarak da kullanrlrr:

Dikta rejimi bir Sahstn veya bir qahtslar takmrmm niifuz ve itiban iize-
rinde tutunur'
(Farih Rrfkr Atay.)

"Ya", kendisinden rince gelen srizciiklere kattlfr uyarma aytrttstyla, an-

latrmr siirdiirmeye yol agar gibidir:
Ytriiyiiverdim denize dolru. Yiiriiyiiverdim diyorum ya, dijnyanrn yolu !

lOrhan Veli Kanrk.)

 476 DILBILGiSI

sorarsanrz hu selguklu'lardan ne iz kctrmry gilniimi)zez oyle ya,aradctt

890 koca yil geginiq dedilt. selguklular ne getirmisler-. Anadolu,ya?
Gezdikge grirdiikqe neler getirdiklerini, bu golc eski insan yurdu
Anado lu' dsn neler al dtklarmr, nerer d{r enclik ler ini g 6re ce! iz.
G<ire-
ce$izya, iki gey var ki, Anadoluyu .yurt bilen serguklu'larm Anado-
lu'ya kattrklart en giizel iki qeydir c{erim ben: yasamaya ve iiliime
gilnes katnr.*lart. Diri, dc)vtisgii, giiler yiizlil,\zgiir bir yasamachr
on-
larmki ve tiliimleri cle giineSli kiimbetlerde olur.
BALIM KIZ DALIM O6Ur (ceyhun Atuf Kansu.)
Gerrq kugak, ya da bilegik bagiacrnr tek olarak kullanryor:
igimde bir korku, ya da koikuya bettzey bir
Sey...
TEDiRGiNiN BiRi (Sunuttah Ansoy.)

Minnet Huda'ya iki cihanda krlup sait

Nam-r qerifin eyledi hem gazi, hem qehit.
(Baki XVI.)
Hem mey iqmez hem g:i.zel sevmez demigler hakkrna.
Eyremiqrer Rasih'e biihtan t'htan iistiine.
(Rasih XV.)
I{em eyleltetn eyletne tenezziil
I)il hanesi cdy+ igretindir.
(geyh Gatip XVt[.)
Kendisini hem pek sevdirmis, hem de verdi{i haberlere biiyiik bir ra{-
bet ye ehemmiyet temin etmisti.
tr.togRUfivef oeVRi (Hiiseyin Cahit yatgrn.)
Hem ziyarer, hem ticaret. Hem Ncer, hemfodur.
(siiylence.)
Hem bir gezinti yapar,, hem de aradaki islerimizi gdri)r, ddneriz.
"Hetrn... hem" ba$lacr, gcirevdeg s<izciikleri, ya da egit tiirnceleri bera-
berlik, birlik, esitlik ya da kargrthh ayrrtrlanyla ballar.
482. YANI.
- Agrklama ayrrtrsryla egit cileleri ballar:
Anlasma araglart, yani sr)zciikler.,.
Bu agr\]ayarak ba[lama gcirevi, 'oyani" stizci.iliinii kulranmadan da
yaprlabilir. ogeler, noktah virgiille, gift nokta ile birblrine ballamr:
. . ... serneda Simsekler,
Yildtnmlarla ayru dersi verir:
Biitiin 6lern esir-i kuvvettir.
(Tevfik Flkret.)
 tsAGLAQLAR 477

483. ORNEGIN 1S<izgeligi, Mesela). -- Kanrrlama traillaqlan. Ornekleri

kurallara, kanrtlanmasr gereken kural de$erli dtigiincelere ba$lamayayarar.
484. iSE (-se) ekeylemi, koqulluk anlamrndan srynlarak cinermeleri,
sdzciikleri kargrhk ayrrtrsryla ba$ar (bkz. n" 358-IV, 360-IV, 376-Y):
Qocuklartmtz okullurnq girdil e r, bizse k ap dan drh nnek z orun tla kal &k.
Limonata so{uk, qaysa ncak igilir.
485. Bununla birlikte (beraber), bunun igin, onum igin, qunun iqin,.bundan
dolayt, bundan 6tiirii, bu nedenle, her nasrlsao hal (dumm) btlyle iken, bunun
iizerine, bapka bir deyigle (deyimle)... gibi DEYIM DEGERI,I SOZ 6gEK-
LERi de, tiirlii anlam aytrtrlarryla tiimceleri ba|layarak ba$rmsrz dnermeler
durumuna getirir. Bunlardan <jnce de noktah virgiil kullanmak yerinde olur
(bkz. n' 623):
Yet erince q al rymamtS tr ; onun iqin baS an gdst er emedi; bununla birlikte
pek gok iiziiltttiiyor.
486. HO$. 'oBununla birlikte" deyimine yakrn bir gcirevle ba$ladigt
-
cinermelere aykrrrcahk ayrtrsr katar:

"'hos gelmese de olur yat'

(Tiirkce sdzriik,)

487. BAGLAqLARIN YAPILARI. OUtr sozciik rtirteri gibi bag-

laglar da yapr bakrmmdan gegitlilik gcisterir: -
a) Yahng ba$laglar: ve, ile, gibi, de, dohi. bile, yine (gene) hele...
b) Ttiremiq ballaglar: Asrcfik, yalwz, ancak, drnefiin, gergekten...
c) Bilegik baflaglar: Halbuki (oysaki), yoltsa, nitekim...
p) Obeklelmiq baglaglar :Aybsine ki, nanl ki ctremek ki, kalclt ki, yeier ki,
elverir ki, Su kadar ki, bununla birlikte, onun igin, bundan dtiiril, gerek...gerelr...
d) Yabancr kdkenli ba$aglar: Ne ... ne, ki, ntademki, gfiya, zira, kdh...
kdh, hatta, bazen, ama, fakat, Iakin, tne$er, yani, hem, ya.., ya, yahut, veya.
488. BAGLAQLARIN GOREVLERI. Bafilaqlar anlamlanyla degil;
gcirevleriyle <inemlidir :
-
1. a) Gdrevde; ti[eleri ballar;
b) Anlamca ilgili tiimceleri, cinermeleri baflar.
2. Ba$laglarm pek seyrek olsa da rjbtir sozctikler gibi - ekeylemle
yiiklem oldu$u da -g<iriiliir:
En gok kullantlan ba{lag o've" dir.
3. Ba$laglar, ad soylu sdzciikler gibi, cizne, nesne, tiimleg de olur:
"Ve" eskiden daha gok kullantlrr&.dmer Seyfettin son t)ykillerinde "ye"
yi killanmtyordu.
418 DILBILGISI

4. BaElaglar ttimlemelere de girer: Ba{lag "ki" nin yazilryt. Ne...ne ba!-

Iad dilimize Farsgadan girmiSlir...
BAGLACLARDA VURGU.
- I(onugma dilimiz krsa ttmcelidir.
Tanryabildilimiz eski Tiirkqede de tiimceler krsadrr. Divan ga$rnda dizyazr
sanatglsr, tiimcelerini elden geldi[ince uzatmaya gahgrrdr. Bunu iki y<inden
y ar arlanar ak baganyordu :

I )
Eylemsilerden. Tiimcelerin eylemlerini eylemsiye gevirerek rinermeleri
birbirine baghyordu.
2) BaElaClardan yararlantyordu.
Tiirk'iin konugma ve okumadaki usttin be$enisi bu konuda da kendini
gdsterir: Onermeleri ballama ile gdrevli eylemsinin son hecesini - tiimce
sona ermigcesine - kiiqiicirk bir durgu ile ve belirgin bir vurgu ile canlandrm.
Bu durgu ve vurgu ba$aglarda da kendini gcisterir.
 !NT,EMLER
ve
Kullanrl6lart

ASg. UNLEM. Sert, dokunakh etkilerle, duygular birden uyalur,

-
cogkulagrr. Co$kunun scize d<iniigmesiyle, yani bir cogkunun etkisiyle igten
kopup gelen; seving, korku, tiztintii, acr, gagma... duygulannt canlt canh an-
latmaya yarayan scizcijklere iinlem diyoruz.
Unlemler baghca ikiye ayrrlabilir:
1) Qa[rr iinlemleri (interpellatif). Kendisine soylenenleri (ikinci kigi-
-
leri) gafrrmak, uyarmak, onlara bir gey sormak igin kullamlan tinlemler:
Ey Ulu Tannml Hey arkaelasl A iki gdziim, bre yarcmazl..
2) Dokunakh, duygusal (affectif) iinlemler:
Bunlardan kirnisi:
a) Pekigtirici (corroboratif) dir.
b) Belirteg gdrevliler (adverbial) de var.
c) Baflaghk (conjonctif) gdrevinde de bulunur
Bu ayrrg pek de kesin delildir. Onun igin iinlemeye yarayan sdzciikleri
birer birer incelemek daha yerinde olur.
Unlemlerin baghcalarr qunlardtr :
490. A ! uNreUl:
I. A pagam! insan iptida kendisini bilmeli de sonra baskasma d{iit vermeli.
(KAni xVI[.)

Niye boynun bu kadar e{ri demigler deveye;

A kuzum, hangi yerirn dortru demi|....,...
(Mehmet Akif Ersoy.)

"A!"iinlemlerikendilerinden sonra gelen scizciiklerdeki eytigleri (hitap-

larr) berkitiyor. "A!" lar tiimceden atilmca berkitme anlamr kalkar.
III. sey olur mu? OIur al Kim karryr?
- Bdyle
Bunu kim yaprug?
- Ben yapmadrnt al Ne bileyim kimin
- - yapt$rru?
 DILBTLGISI

cirneklerinde de yanrtlardaki yargryl berkitiyor. A'lar atrhnca berkitme

ayrrttsl kalkar.
Arak birir a bu adam Koca Artmet,in tq kendisidir.
(yaqar Kemar.)

III. A1.,.. ne giizel, siz de mi geldiniz?I. Al.. senartrk gok olul,orsun.

A, e, a!, onu ben mi sdyletniSim? iisliime iyilik sa{\k...
tiimcelerinde "a!" iinlemleri, scize 9a9ma ayrrtft be$enme, sevinme, krzma...
duygularr katryor.
NOT. Farsqadan Osrnanhcaya geqlnig, uzun okunuglu bir ,,d,, daha
-
vardrr. Divan gafrnda iinlemek istenen kimi adlarrn sonuna getirilirdi:
Zahida (ey zahit), sakiya (ey saki), Bakiya (ey Baki !)...
Vasfa zevkine bak yok gamrn ash faslr (ey Vasrf).
(vasrf Xrx.)
491. Er uNlrvrl:
I. El artk buna diyecek yok!.. E!.. ne olacak bunun sonu?
E!'ler scize be[enme, besenmeme, sevinme, gatma, ktzma, acrma... duy-
gularrnr katar. Bu duygulardan hangisini kattr$rnr, ttimceierin kurulqlann-
dan gok, soyleyiqte ses tonu belirtir. Yaadada sozijn geligi ....
II. Et kim gelwis? El ne oltnusT El ne olacak bunun sonu?
tiimcelerinde soruyu pekigtiriyor.
7rr. iginize baksaruz at. Giilmeseniz e! otursaruz al Aya{a kalksan at
Bize gelseniz el..
a) Dilek - koqul kiplerinin sonlanna geliyor.
b) Kahn hecelerden sonra a oluyar.
c) Sdze uyarma, krzgrnhk duygusu katryor.
9) Kipteki dilek anlamrnr berkittigi de oluycr.
IY . Kitaplartmt lcarrytrma e mi ? Bundan sonra da b6yle galry e mi ?
"mi2" soru takrsryla birlikte kullanrlan e'ler, buyruklan berkitmek igin
igin kullanrlrr.

492. HA! utqreVri:

I. a) Ha gayret! Ha gdreyint senit. Ha qriylel Hs babant !allaht....
tirneklerinde scize isteklendirme duygusu katlyor.
b) Ha, siz bana kitap getirecektiniz, ne oldu? Hat. Orhan sen misin?
Ha, Sintdi anledrm. Ho, evet hatrlryorum...
F{a!'lar birden akla geligin ya da birden kavrayrgrn etkisiyle sciylemnig-
lerdir.
 iJNLNMLER 481

II. Amma giizel ha! Saktn yapnta ha!.. Sdylerim ha!..

Kadm gekil ddverim ha! Sokulnta, haydi defolt.
(Mehmet Akif Ersoy.)

"Ha !" i.inlemleri tiimce sonrina gelince kendiierinden cineeki yargrlarr

berkitmeye yanyor.
UI. Ha ben, Ali IIoca,lia Hacs Ali...
ha sen... Ha
Egit rilelerden rince yinelenirse, arada bir aynrr g<izetilmeyigini anlat-
rtaya yarar; baElaq grirevindedir.
IY. Bekle ha bekle, bir ti;rlii gelmez. Sdyle ha pyle, dinleyen yok ktr...
Tanrtnm gtinii iste bdyle didin ha didinntez misin?
TESADUF (Hiiseyin Rahmi Giirprnar,)
Git ha git... Vur ltq vur!..
Yinelenen buyurma kiplerinin araslna gelince eylemlerin uzaytp gittik-
tiklerini tiirlii duygular katarak - anlatrnaya yarar.
-
V. "Ha bire!" deyimi, eyiemlerin durrr,aksrzm sitriip gi<iiqinden do$an
yakmma ayrrtrh duygulann anlatrmma yarar:
Ha bire si)yliiyort. Ha bire yiyardul Sabahran beri ha bire konugu-
yontm...

493. HAH UNmnAi.

ermesiyle sciylenir:
- l) Sabn tiiketen beklemelerin birden sona
Eah, giiziiktii! Hah, Sevim de gelcli, artk gkabiliriz!.,.
iste ugak
2) Beklenmedik bir anda birden oluveren olgularrn uyandrrdrlr irkilti
ile sciylenir:
Hah, bir silah patla&! Basktna mt upradk ?,.

494. F'Y, HEY UNLEMLERI:

I. Ey bu topraklar igin toprafa diigmiig asker!
Gokten ecdat inerek <ipse o pak alm de$er.
Ey gehit o$lu gehit, isteme benden makber,
Sana agugunu agmrs duruyor Peygamber...
(Mehmet Akif Ersoy.)

Miigtakrnrm ey ecel kerem krl

Def'-i elem eyle ref'_i gam krl.
lFuzuli xvl.)
Giiliin derdinden ey biilbiil ne qektin gerEi iin verdin
Gamrndan dilberin senden hezardn rjerdndkim
(Hayati xvr)
482 DILBILGlST

Biilbtillerin ister seni ey gonce-dehen gel

Giil gitti$ini anmayahm giilqene sen gel
Pamal-i gita olmadan iklim-i gernen gel
Ver hiilcmiinti ey serv-i revan kcjhne bahann.
(Nedtn XVUI.)
insamn ilcide bir:
Ey zekd ve kiiltiir, biraz ahlak ve ey ahlak biraz zeka ve ki)ltiir, diye
kubbeleri gtnlatast geliyor.
(Falth Rrfh Atay.)
ArkadaS... hey (ey) arkctdagl.. Ey ulu Tannt..
"Ey, hey" iinlemleri eytiqleri (hitaplarr) berkitmek igin kullamlmlgtrr.
Scize, ses tonuyla canlanan tiirli.i duygu deleri de katar.
ff. "Hey" tinlemi "gidi" ile <ibeklegince, geqmigi umutsuz bir <izlemle
anma duygusunu anlatmaya yarlyor:
Nesl-i hazr denilen qey pek acayip bir gey;
Hoca rahmetliye bak, o$luna bak, hey gidi heyr.
(Mehmet Akif Ersoy.)

Hey gidi eski gilnler hey!.. Hey gidi genglik!...

III. Divan qairleri, kendilerine "ey" iinlemiyle berkitilmil eyti$ (hitap)
lerde bulururlardr:
Ey Nedim ey biitbiit-ii qeycla nigin hamussun
Sende evvel gok nevalar, gilftilgttlar var idi.
(xvln.)
Kerem gtirdilkge ey Baki gedarardan rec& artar. (xvr.)
yollu eytiglere srk srk rastlandrlr gibi, adlann sonuna "6" enlenerek de bu
eytig anlamr katrlmrg olurdu:
Bu bezm-i dil-kiiqaya mahrem otmaz Bakiya herkes
Di gelsiin ehl-i diller gelmesiin trigAneler gimdi.
6vr.)
49s. AYA! uNrpUi:
Sen ne cAmrn mestisin ayakimin hayranrsm?
(Nerlim XVm.)

"Ey, hey" den daha giig,lij bir iinlem olarak kullarulmrgtrr.

4e6. YA! uNrpUi:
I....ya nigin bdyle sdyliiyorsunuz? Ya kar ya{arsa? Ya gelmek iste-
mezset... Da{ru degil mi ya?!..
"Ya" iinlemi sorulu yargrlan pekitmeye yanyor.
 UmlEmlrn

IT' Herhangi bir hadise iizerinde uzun boylu durma{a ve ondan hfjkijmler
gtkarma{a, zati, vaktimiz yoktu ya!..
ZORAKI DIPLOMAT (yakup Kadri Karaosmanoflu.)
Beklenmedik olumsuzlufu pekitiyor.
ILL Beni gildtrtan cihet de orastya?
Htrsrzlrk mah de{il ya?
(Huseyin Rahmi Giirprnar.)

Sciyleyigozelliliyle, ses tonuyra tiimceye soru aylrtrsr katmaktadrr.

IV. Sorulu tiimcelerde im srfatlanyra <ibekleqince sert bir krnama ayrr-
trsr sezdirmektedir:
Timur'un saldmlan karstsmda yildrtm'm ordulan da{ilmryttr. Bu gok
stkmttlr anda Yrldrymf a "solak Koce" adh kulu gunlah si;yti)yor:
" Kani o giivendi{in o{ullarm ve ol sanca{m beyleri ya ol sarhos vezirlerin
ne gdkgek yolct*Slrk ettiler sene.,,
(Agrkpagazade Tarihi XV.)
Y. Dtinya bu yal.. iyi yal..
Bu kitaplan kaldraytm nu? * ya ya!
-
Bu deyimlerde de "ya!" iinlemleri, onama yarglsml pekitiyor.
YI. O kilaplan istiyardunuz ya i$te getirdim.
Bu tiimcede "ya" aqlmsatrcr bir ba$lag gdrevindedir.

497. HAYDI, HAOII UNTEMTERI:

L Haydi koq gabukt.
Haydi ytkil, hadi gekil, yaramazl
Haydi o{lum, bize bir kahve sdyle!
Hadi sizin decli{iniz olsun...
Eylemlere, s<iyleyigle de$igen bir sertlik ayrtrsr katryor.
II. Haydi versin versin de yilz lira versin...
Eylemlere olasrhk aylrtlsl katrriaktadrr.
IlT. Yilz liraya gdzden gtkaran, beS lirayr haydi haydi verir...
Yinelenmekle olasrftlrn artlgr pekitiliyor.

498. HAY! UNLEI\,Ii:

I. Hay yaramaz!..Hay zevzek hayl..
Hay Allah razt olsunl.. Hay Allah cezasmt versint..
s<ize soyleyigle de$igen azarlama, yalvarma,ilenme... gibi ttirlii ayrtrlar
katmaktadrr.
484 DILBII,GISI

II.Hay hay ben de gelirim.

agabilir miyim?
- Pencereyi
Hay hay efendin'r.
-
Onamayr pekitmeye yartyor.

499. AY!UNI,EUI. * - Birdenbire uyanan duygularrn etkisiyle soylenir:

A7,, tlisim tuttu! (acr)
Ay, bunu sen mi sdyliiyorsunl (qagma)
Ay, ne giizel, ne sevimli gey! (belenme)
Ayt, guramrlabir qey kmildryor (korku)...
Her iinlem gibi "ay!" da ses deliqimiyle canlanrnaya ve gegitlenmeye
gok elveriqlidir.
5OO. VAYI UNLEM:
I. Tray ytrz bin vay kim dil-dArdan aynlmtgam
Fitne-gegrn ii sahir-i hun-hardan ayrtlmtgam.
(Fuzuli XVI.)

Yay bastma gelenlerl., Yay ananl vay!.. Vay o zavallilarm halinel.,

Derin bir actrun etkilerini anlatmaya yarryor.
U. [/ay hocam! vay gi)ziiniin turu efendim buyurun!
Hangi riizg&rdrr atan sizleri?.. Liitfen oturun.
Mtitehassirdik efendim, ne inayet ! ne kerem!..
,ASIlv{ (Mehmet Akif ErsoY.)

Birden giirmenin do$urdu$u sevinqli gagkrnh$ cogkunlu$u atllatmaya

yaramtgttr.
II!. Vay efendim vayl bu ne kurum bu ne galm't?Yay, demek bdyle kdtii-
Iiikler de oluyorm,t$ hal..
ry. Yay anaxnt vay! vay caftota!.. (Tiirkge sozriik.)

Bunlar da gagma ve 6fke, hatta sdvgt deyimleri olarak kullanrlrr'

sol. AH! th{LeMi:

I. Bir ah qeksem kark da[lar kiil olur. (Bir Tiirkiirren.)

tsillah bu gamhane hir ah etmeye defmez.

dzzet Molla xrx.)

Ahl.. daha 6lern bir beSik, insartiyet bir gocuktm'.

TARIK (Abdiilhak ll4mit Tarhan.)
 i]NLEMLER 485

Ah, ne yaztk!,. Ah, bu ne fe/aket!.. Ah yavrum, bu ne kaza!.,

"Ah!" iinlemi, pek derin acrnmalann anlatrmrna yatat.
lI. Ah neydi o giinler! Ah, cawn istanbull senden ne denli uzaklarda-
ytnl,
,4h, o eski giinlert...
Ah ne alurdu, hepimiz bir sabah sa{tmrzdan katkabirseydik...
(Falih Rrfkr Atav')
.,Ah!,, iinlemi
ti.imcelere <izlem ayrtrsr katryor.
rrT. Ah gocuk ah! nastl yaptut bu isteri?., Ah efendim ahl o giinler nasil
gegti ?

Yeminsiz oynayamazlar ki sh gocuklar ah;

(Mehmet Akif Ersoy.)

Ah bunu dnceden bitseydim!..

scize acrnma, dargrnhk, cizlem... duygularr katmaktadrr. Bu duygular,
ses ve sdyleyiq deliqimiyle geqitlenip canlamrlar.
502. VAH! uNr.Enai:
Vah yavrum, ne oldu sana! ?
Valt vah, pek laztkt Vah vah, aldanmtgtm!.,
Auma duygularuu pekiterek daha clokunakh yapryor.
503. OH! ut"it gN,Ii:
ohl ne giizel hava,ne giizer manzara.,. ohl diinyavarmry.,. oh! en sonun-
da sevgili yavrurna kavuStum..,
"oh!" tinlemi, ttirncelerdeki seving ve hoglanma duygulanm pekiti-
yor.
"oh olsun!" deyimi, baqkasrnr tizen bir oluga sevinmeyi anlatrr:
Oh olsun! O kadar s|yledim de dinlemedi.
504. YAHUI UI.ITBN/II:
Yahu, ne yapryorsun? Nerdesin be yahu!.. yahu! buadam gidiyor!..
Etme yahut...
senlibenli
konuqmalarda ctikkati gekmek, eytigleri (hitaplarr) berkit_
mek igin kullarulrr, scize biraz da olanlardan hoglanrimadrlr sezgisini
katar.
505. AYOL! rJNrEui:
Ayo!, sen nerelerdesin, nerelerde kaldtn!
Ayol, bu nanl Sey!..
senlibenli konugmalarda uyarmak igin sorulu eytiglerle kullamlr.
 DILBILGTSI

so6. rri$T, Higr UNrruI:

Higt, oradan gekilt HiS, buraya gel!...
Adr bilinmeyen ya da kendisine saygr duyulmayan kimselere: "hey batta
bak, sana sd,yliiyorum!.." anlamrnda sciylenir.
s07. DEsTunr uNrpui:
Yol verin destur! Destur de{mesint..
"Mtisaade ediniz, savulunuz,.." anlarnlarrnda kullanrlrr.

s08. BE! uNrBUi:

Lafiap:nrr'da btraktrn bekuzum,dur be cantm!..
- Be hocam,
Sana biz medresenin hizmeti hiq yok demedik...
Aman be emmi!
Ne uu1
- prru yorar mrsrn?

Biraz nefesleneyim, 0.,, 0,, ;r{i*1XiT.'

'Duramam.
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)

Dur be Cocukt Yapma be kardeSimt. Deme be!..

Senlibenli konugmalarda "ey, hey, yahu...o' anlamlarrna kullanilu.
509. O! 0o! Oooo! UNLEUI:
Ooo, magallah, ne giizell., Oo, 6yle Sey olur mu? Ol baktntz kimler
geliyor ?
O! bu iyi olma&...
Sciyleyipe gcire s6,ze sevinme, danlma, kiiqiimseme... gibi tiirlii duygu
de$erleri katar.
510. UF'! UNTE,NIi:
Uf, carum yandt! Ufl elime i{ne batfi. Uf, an soktu!..
Uf, disim gene pekfena tuttut..
Birden duyulan acriann, srzrlarur anlattmmr berkitmeye yarlyor.
511. OF! urqrnUl:
Of ! bktm artk. Of, dizlerim a{rryor! Ooooof! bu ne gekilmez giiriiltii?.
Aprr, usang ve can srlrnttsr gibi duygulartn anlatrmrm berkitir.
512. oF! uNrBUi:
6ft Ou ne ti)kenmez siiz?..0f, ne kdti) koku?..Of, ne densiz adamt.
IJsanq, bezginlik, tiksinti duygulannrn anlatrmmr berkitiyor.
 UNLEMLER

513. YUF! yUH! UNT-BurERi:

Yuf hdrna dehrin gtil ii giilzanna hem yuf
A[yanna yuf ydr-i vefakdnna hem yuf.
Arif ki ola mridbir ii n0dan ola mukbil
Ikbaline yuf dlemin idbanna hem yuf.
(Ruhi XVI.)
Yuh olsun bu iSi yapanlaral
Kruama iinlemidir.
s14. TU! uNrEui:
Tiikiirmeyi yansrtan iinlern delerli bir sciydiir; "yaztklar olsun!" an-
lamrm da sezdirir:
Tu, utanmaz, algak heri,f! Tu, bdyle mi olacaktt!

sls. EYVAHT UNrnUi:

Eyvah!,. ne yer, ne ydr kaldr,
Gcinliim dolu ah ii zar kaldr.
*
Eyvah, melek de mahvolurmug!
MAKBER (Abdiilhak Himit Tarhan.)

Eyvah bu bazigede bizler yine yandrk

Ziraki ziyan ortada bilmem ne kazandrk.
(Zlya Paga XIX.)

Beklenmedik bir durum, bir haber, bir olay karqrsmda duyulan aclnma,
yazrklanma duygulannrn anlatrmrdrr.

5i6. YAZIKI TINTEUI:

a) Acrma anlatrr:
Yaztk, ben bdyle olmasmt istemezdiml O kadar masrafa yaztkt
b) Krnamak iqin kullaorlrr:
Yaztk sana, bi)yle mi yapacaktm!?.
c) Krnamayr daha da kuwetlendirmek igin yazrklar olsun! denir.
517. AMAN! AMANINI UNTTITTNRI:
I. Mere Azrail amanl
Tanrrnrn birlifine yoktur gi.iman.
(Derte Korkut.)
Ne aman bil, ne ah igit, ne yank...
(Tevftk Fikret.)
Ibret al kendi sriziinden, amanollurn gayret!
(Mehmet Akif Ersoy.)
488 DILBILGTST

Aman Allahml.. Amanm dostlar, yetisin!.. Aman sen bilirsfu!.. Aman

aman dedikoduya meydan vermeyint..
Srlrnmak, yalvarmak, yardrm istemek igin kullanrlrr.
il. Ayalrn sakmarak basma cunan sultarnm
Diikiilen mey krrlan qige-i rindAn olsun.
(Nerrim xvru.)
Aman, Eu ktrlarm giizelli{ine bakml..
Be$enme, tanslma duygularrnr anlatmak igin kullamlmrgtrr.
518. URKUTME UNLEMLEId. ._ Hayvanlarr iirktittip kovmak,
yiiriitmek, durdurmak.,. igin kullanrlan sciylerden ornekler:
K6t! (Kanath hayvanlan kovmak igin kullanrlrr).
Ogt! ( Kdpekleri kovmak igin kullamhr).
Pist! ( Kedileri kovmak igin kullanrhr).
Deh! (Koqum hayvanlanm yi.iriitmek igin kullarulrr).
Oha! ( Srlrrlan iirkiitrnek; ses elegigmesiyle durdurmak igin kullanr-
hr).
519. AFERIN,YA$A,YA$ASIN, SAc OL, VAR OL!.. UNlnUlrRi:
Aferin lavrumt ddevlerini giizelce yapt$ma pek sevindim.
Var olt.. Yaqastn Ttirk ulusu!.. YaSasm ordu!..
Aferin dolrusu, cevherli gocuklar, belli!
iftihar etmeli gcirdiikqe bu giirbiiz ntttt'orr,
(Mehmet Akir Ersoy.)

Ebna-yt dehr her hiinere aferin verir

ya Rab, bu aferinne tiikenmez hazinedirr
(Nabi XVil.)

sevildi[ini cogkunlukla
Bu iinlemler bir iqin, bir nesnenin belenildi$ini,
anlatmak igin kullanllrr.
Befenilen, hoglamlan durumlara ve seving veren okgayrcr sorulara:
"tegekkiir ederim" yerine SAG OL karqrh[r verilmektedir:

- Merhaba
SaE ol!
asker!
-
520. EYLEMLERIN UNLEMLE$MESi.
- Her sozciik tiirii gibi
eylemler de kimi durumlarda iinlemlegir:
KoSunuz! Hrstz kagryort. Yakalaymt...
-
521. SAKIN! LNLEMI:
Saktn biiyle sdyleme!.. Bir dsha yapaytm deme, sakm!...
Olumsuz yargrlan berkitmek igin kullanrlrr.
 UNLEMLER

s22. tiNLEMr,ERiN TtjrvrcE DEGERiNDE KULLANILTSLART.

Cogkunlukla, birden duygulanmamn etkisiyle aprzdan grkrveren iinlemlere -
ve iinlem gibi kullamlan scizciiklere vurgu ve ses tiirlti duygu de$erleri kazan-
drr; onlarr birer tiimce gibi genig anlamh krlar:
Yaztk 1.. Afacan!.. Yarunta z !.. Ilain!.. D ehqe t !., Korkung !.. Dikkat 1,.
ileril.. Ategl.. Arq!.. irnt*ttl..Hayret!.. {bkz. rr" 136),
523. EYTi$LER [hitaplar] . -_ Yukarrda srralanan iinlem sd,zctiklerinden
bagka belirtme vurgusuyla deli9ik sesle sdylenmig adlarla ad delerindeki
sozciikler; eytiqler fhitaplar] de birer tinlemdir:
I.eyli! dedi verdi can-r girin
ol 69rk-r bikarar ii miski'.
Guzuli XVr.)
Sevdi$im, canftn) yolunda hake yeksan oldu$um!
iddir qrk nazile seyrana kurban oldu{uml
Ey benim askmda biilbill gibi nalan oldu{umt
iddir qrk naz ile seyrana kurban oldufiuml (Nertim xvr[.)
Stimrfil Siimrfi.! harap olursun;
Billah bir avug ttirap olursun !
Parral ederirrr seni nihayet !
E$BER (Abditlhak H6mit Tarhan.)

Sarr kedim,
Siyah kedim,
Beyaz kedim,
Adr "Rengin" olsun dedim.
Rengin! Rengint Rengin! Renglnl
Kedim iqitmedi lakin...
genuiN (Ter{tk Ftkret.)
ordurar! ,k hedefiniz Akdeniz,dir ireri.
(Atariirk.)

n' 489 lt).

Eytigler iinlemlerle giiglendirilir (bkz.
Hitaplarrn tiimcede gdrevleri (bkz, n" 150-IX).
524. DUA ve YEMiN scizciikleri de birer iinlerndir:
Ya ildhi bize tevfikini g<inder...
Aminl
Do[ru yol
-
hangisidir, millete g6ster...
4mint
(Mehmet Akif Ersoy.)
 DILBILGISI

Yrkanlar hatrr-r na-qrdrmr ya Rabbi Ead olsunt

Benimgiin na-murad orsun diyenler ber-murao orrunr
rnuri xvu.)
Billah bu gamhane bir ah etmele defmez.
(izzet Moua XrX.)
Dermiq bana kegfoldu hep esrar-l hakikat
Yallahi yalandrr sdzi billahi yalandrr.
(Ruhl XVI.)

Olmuquz can ile billah Gazayi tegne

Kamnr diiqmen_i dinin igeriz su yerine.
(Gazi Giray XVI.)
Dil bayramt bugiin. Dilcilere kutlu olsun!
(AraC.)

525. UNLEM DEGERLI SOZLER, 567, ONETIERI:

I.
Kigilere, kigi nitelilinde sayrlan varhklara eyitmek igin kullanrlan
biitiins<izciikler vurgu, durgu, ton ve soyleyig cizellikleriyle iinlem olur
(bkz. n" 150-IX):
Arkadas! yurduma algaklarr ufratma sahn !
(Mehmet Aklf Ersoy.)

Nasil bu bahge?
- - Cennet! - Qok gilzel!
II. Sevgi, tiziintii,6fke, birden kargrlaqma, korku... gibi ttirlti duygulann
etkisiyle, tiirlii nedenlerle sdyleniveren cogkulu sdzciiklerle s<iz tibekleri
de iglerinde flnlem sdzci.ikleri bulunmasa da birer iinlem sayilrr:
- -
Ne yanar kimse bana ateS-i dilden dzge
Ne agar kimse kaptm bad't sabsdan gayri'
(Fuzuri XVI.)

Bir yarah eylemez mi feryat?..

KarSunda nedir benim bu metfen!
MAKBER (Abdiilhak HAmit Tarhan.)

Kannca ellenir: Beyim,

$imdi raks edin
-
ne var?
Yann galan, krsm oynar!
$ERMtN (Terfik Fikret.)
Yer sarsilryort Kagm durmadanl Yangtn varl
Gitmemt. gidemem!
- Bak gdr! Babana neler st)yleyecegiml
-
III.
Sert, dokunakh, cogkulu seslerle sciylenmig eylemler, komutlar ve
tiimce de[erli scizler de birer iinlem sayiln:
 i]NLEMLER 491

- Anne, yetist" Ne var!? Hayvant

soktu beni"' - -
$ERMiN (Ter{ik rikret.)
Dur, kryrdanmat. (Haydi) gtk dryant.
- Sa! olt..
-
- Bi)lilk dur! Sa$a dAnr...
- -
IV. Soving, korku, dargrnhk... gibi tiirlii duygularr yansrtan, coqkulu
siiylenen yanrt belirteqleri (bkz. n" 418) de birer iinlemdir:
Evetl hayr! pekiyi! hay hayl olur! ltokl de{il! olncazr. ssla!,.
526. YANSIMALAR da iinlem olarak stk srk kullanrhr (bkz. n" 234).
Miyav... O kim? Beyaz kedi,
Siyah kedi,
safl kedi"'
$ERMiN (Tevfik Fikret.)
.... giinkiitokat
Miniminicikten treri
Hig de hoguma gitrnez... Qat!
i;te indi . Of, yana!rm!...
$ERMIN (Tevfik lrikret.)
Gilmbiir! diye karsrki ev gr)ktil.
527. YAKI$TIRMACA SOYLER. Buraya dek gdriilen sozciiklerden
-
bagka, bir de, tiirlr'r gorevlerde kullamldrklarr halde, sozliiklere pek girmemig
ge;itli yaprlarda ve anlamlarda gegen sdyler vardrr.
Birkagr:
l) M ile tiiremig olanlar:
a) Unliilede baglayan sdzciiklerin bagura bir m eklenerek kendilerinden
sonra sdylenir:
A{ag ma{ag, en mert, ev mev, altm maltm;
enlice menlice bir ka{tt, ellinci nrcllinci ytl; oturup moturmasm...
b) M, iinsiizle baglayan sdzciiklerde birinci harfin yerine gelir:
Qigek migek, gilzel milzel, sarl marl; koSar maSar...
c) M ile baglayan scizctiklerden yakrgtrrma soy tiiremez (bkz. n" 269 lf).
Anlamr. Siizci.iklerin ttiri.ine gtire varhkta, nitelikte, sayrda, srrada ve
-
eylemde (ona benzer ve ona galar) anlamlannda kullamlr.
2) Diizenli bir oluquma ballanamayan sciy'ler de var:
Biz goluk gocuk, takrg tukug yolumuza devam ettik.
CADI (Hiiseyin Rahmi Giirprnar.)
 492 DILBILGISI

3) Yansrmayr andrranlat da az delildir:

Fokur fokur kaynamak, carnbul cuntbul yemek.
Tek baqlarrna anlamsrz alan bu sciyler, yerinrle kullamLnca anratrmr
giiglendirirler.
528. L]NLEI',ILERIN YAFILARj. Her scizciik tiirii gibi iinlemler de
yaprlan bak;lnrndan CeqitUlik gosterir: -
a) Asrl yahng iinlemler birer hecelidir:
A! et ha! ey! ya, rcay! ay! vay! ah! vaht oh! hiqtr ber o! ufr yuf! tur...
b) Tiirhi biqimlerde ttiremiqe, bilegmige, <ibeklegmige benzeyenler:
Aya! yahu! ayol! r{estur! eyvak! yank! aferinr. yagar-yasastn! so{
or!
yay olt t{acan! antin! ruhu
6acl olsunl biilahl nayat.
529. UNLEMLERiN TTJMCEDE OCP OLU$LARI. * UNIEMICTIC
eytiglerin tiimcelerde iiye olmadrklan sriylenmigi (bkz. n. 150-IX).
Bununla
birlikte ada drintigerek tiirlii gd,revlerde kullamldrklan gcirtiliir.
o*.kh;;-
Ya Rab bu aferin ne tiiken*rez hazinedir. (<izne)
(Nabi XV[.)
Bu name o y6r-r cana gitsiin
Eir ahtr asmana gitsiin. (yiiklem)
(geyh Gatip XIII.)
Alma mazlumun ahrm Ekar aheste aheste. (belirtili nesne)
(Atasiizii.)
Ah deme ki diiqmarun oh demesin (Belirtisiz nesneler).
(Atasiizii.)
 rv. nolrina
ANLAMBir,cisi
530. ANLAT'vlglLCiSi teriminiir Fransrzcasr s6rnantique'tir. Bu sozciik
Grekge semantikos'tan ya da s€mainein'den gelmigtir. Burilann ikisinin de
de kokii sema'dr. ilk anlamr im 1: i;aret) dir Sonralan anlam olarak benim-
senmiqtir.
i839 yilt baglanndan beri dilbilimciler bu sema kdkiinden anlchm
incelemesi kargrhlr olarak
-
s6masiologie terimini kullamyorlarct ve dilbil-
gisinin bir dah sayrhyordu.- Sonra Fransrz bilgini Michel Breal, anlambilgisi
kargrhgr olarak s6mantique terirnini koydu. Bununla, anlam rieligimlerine
dnciiliik eden yasalarr belirtmek istemigtir. Ondan sonra anlarn incelemeleri
gtlrr giiqlenmigtir. Boylece 35 - 40 yrldan beri semanfik terim olarak, sozciik-
lerin kavram, kapsam, anlam (*) delerlerini ve daha gok da degiqmelerini
inceleme bilgisi bdltimiine ad olmugtur (**).
Anlatrgl incelemenin <izei bir dahm kapsayan bu sozciik, eseniecilerce de,
tinbilirncilerce de benimsenmiq bciylece i.ig ayrr bilim dahnrn kanrilan arasrna
girmigtir. Kapsamr da gittikqe geniqleyecefie benziyor; ornegin: "bu tiimcede
gu si)zciifiiin sentantik de{eri nedir?" dedigimiz gibi, bu.giin denizcilikte
kullamlan bayraklarrn, renklerin semantik grirevinden; hr'r davraruqrn, bir
hayktrtqrn, haberleqmeyi sa$ayan bir imin semantik degerinden de soz
edilmektedir.
Buna g6,re semantrk ilg ayrr bihme dayanrr: Tinbilini, eseme, dilbilim.
Bu i.ig ayn bilimde semantik ;oyle ele almmaktadrr:
1) Tinbilim sorunu.
- Birbirimizle nigin ve nasrl ilgileniyoruz? Bunun
imi nedir? Bu imin tinsel kaynagr nedir?
(*) Anlamdaq gibi gcirtinen bu tig siizciik arasrnda -* pek ince de olsa ayrrtrlar bulun-
dulunu driqiinmek gerek:
-
KAVRAM. Sdzciikle birlikte zihinde dofan, scizciiLkten ayrrlmayan diiqiinii birimi.
ANLAM.
- Bildiriqmeye temel ti[e olan scizctiltin zihinde yansrttrlr kavramla ya da kav-
ramlarla
-
uyanan tiimel anlayrg.
KAPSAM. qa[riqrm gibi tiir18 nedenlerle
Kullaruldr$r yere, tiimceye gcire
-
bir taktm kavrantrlar siner. Bu yan siniqlerle genigleyip
- - anlatrma
zenginleqme de sozciiliin kapsamr olur.
(**) Ytizyrhmrzda dil galiqmalari biiyiik hrz kazanmrgtrr. Di1 alamnda anlambilgisinden
sonra yepyeni bir bilim dolmaktadrr: Semiyoloji.Bubilirn, bir yandan toplumsal psikolojiye bir
yandan da genel psikolojiye baElanarak g<istergeleri, gcistergelerin yasalarrnr konu edinecektir.
 494 DILBILGiSI

2) Eseme soru*u. Gergekle biqimin ba$lan nedir? Anlam verme

-
gdrevini tagryan bir nesneye ya da durumahangikogullarra bir im uygulana-
bilir ? Ve bu gerqek anlamr hangi kurallar sa$lar ?
3) Dilbilim.
- imlersorunlan
kurallart ve saylslz
cizel
dizgesinin her birinin yaplslna ve gorevine dayanan
ele alrr. Bciylece scizcii[iin EeSitli anlamlar,
degiqik kapsamlarla igerdigi, yansrttrlr gegitli kavramlar, dilbilimin biitiln
dallarrnda cizellikle uygulama alanlarmda ele altmr, incelenir.
Dil rizerine s<iylenrnig qok sdz var: Dille diigiincenin iligkisi ne gok tar-
tt;malara konu olmugtur:
Max Muller, scizle dtigiincenin aynlmazb{rnr qoyle kesinreqtirir : " s6zsi)z
chiqiince, diiqiinces iz sciz olmaz".
Oteden beri sozle kavram, scizle anlam, scizle dtigtince arasrndaki iligkiyr
aragtrrma konusu yaparL bilirn ve felsefe, son ytizyrllar iginde gdzlemler,
yeni gciri.iqler ve kuramlarla bu eski sorunu yeniden ve daha aydrn olarak ele
alnrrqtrr. Bununla birlikte henijz bu gok derin ve gok ince konuya yeterince
rgrk tutulmuqtur, denemez. onun igindir ki bu konuda araqtrncr uzmanlar
da, yeni bigimlerle karqrlagtlkga - konuya. yeni ciefinenler gibi - gagrrrp ka-
hrlar.
Dil, dtigiinceleri iletrnemize yarayan bir yoldur. Bir tiitiincii diikkdnrnda
satrcrya: "bir gamlrca" deyince belli bir kigiye, belli istekle "bir paket sigara"
diigtincesi iletilmiq olur.
Anlamtrilgisi bakrrm,rdan sozciiklerin gdrevleri goyle incelenir:
I) *Bir gemltca" nigin bir paket sigara demek oluyor? Bunu.n bagka
anlamlan yok mu? Nastl, neden, ne zaman bu anlamr kazandr?
2) s<izciik nedir? Gcirevi nedir? Bu gcrevini yerine nasrl getirir? (Bu
konuya ileride doniilecektir.)
' Boylece anlambilgisi, bi.itiin dallarryla gcikge yaztn1nda onemli konusu
oldu. srizde inceli$in, gegitlililin, aytrttlann, karmagrklrlrn riziinii olugturan
sorunlara r e bu sorunlarrn tabam na, ana gizgisine inmek yolunu agtr.
Dilbilime dayah anlarnbilgisi * yukanda adr gegen ilk iki bilimin konu
edindi$i semanti$e gtire * daha qok genig kapsamh ve daha gok iqlektir.
Konusu, sozciikleri dilin igerisinde incelemektir. orne[in: bir sozciik nedir ?
Bigimiyle, tiireyigiyle anlamr arasrndaki baglar nedir ? zamanve ti.irlii etmen-
ler ona neler kazandrnmqtrr? Obtir scizctiklerle iliqkilerinde nasll cielerkaza-
nrr? Bunlan nasrl sallar?..
Bu sayrstz sorularttt, hele bilingaltlna yansryan sorunlann yarutlalnr
bulmak kolay na? Bunlann hepsini bugiinkii bilim giictimiiz iyice aydrn-
la,maktan uzaktr.
 ANLAMBiLGiSi 495

Dil araqtrrmalan, eskiden giizel anlatrni (retorik) epilinin aktarrm(mecaz)

lannr incelemekle yetinirdi. Anlambilgisi qa[inda ip bununla kalmryor.
Tinbilimin, esemenin gozlemleri, verileri aragtlrma alarunr genigletmiq;
bciylece anlattqrn tinsel, toplumsal gorevi ortaya gtkmaya baglarnrgtrr.
Diller toplumsal ruhu, ulusal ray4 kiilttirii, tarihsel evrimleri yansrtan
qa$maz bir grizgiidiir, bir drg goriintiidiir. Uluslarrn birgok deferleri, gegmi;-
lerden siiziiliip gelen birEok iizellikleri anadillerinin, dil verilerinin incelen-
meleriyle ortaya grkanhyor. Dillerin birbirlerinden yalntz ses, tiiretim, qekim
ve dizilig bakrmlarrndan ayrrhklannr delil; i9 biqim ijzelliklerini konu edinme
gapr gelmiqtir artrk. Her ulusun gergek benli[i L'u incelemelerle belirecektir.
Bu incelemeler tarihin, tariire dayanan bilimlerin, toplumbilimin tutumu-
nu, gidigini, anlamtm da de$iqtirecektir. Bugiine dek tarihler yd'netrmlerin,
y<inetmenlerin, bagbuflann, savaglarrn, yenenlerin, yenilenlerin, biiyiik
olaylarrn d,ykiisi.i olmugtur. Bireylere pek yer verilmeyen bu tiykiilerde cle
ulusal benli[in niteli$ine - qdylece. olabildifiince - de[inilmigtir. Bu defin-
melerin ne denli yiize.vcien oldufiunu, dil incelemeleri gosterecektir. Onun
igin incelemeler ige doniik, derin ve toplumsal dalgalanmalartn nedenlerini
belgeleyen gerEek. sonuglara varacakttr.
NOT. Semantik scizcii[iinii 195O'lerden onceleri biz "anlambilgisi"
-
ile kargrlamrqfik. Konu pek gok geniqledi; bugiln "anlambilim" deniyor.
531. ANLATIM: Bir dfiqiiuceyi, bir varh[], bir kavramr, bir olayi, bir
imgeyi canlandtrabilecek imlerin birlegtirilmesi durumudur : Bulut, yafmur
ya da kar imidir. Bunun gibi bir kag qatmasr, yerine gdre, dikkati bir noktaya
toplamanrn, gok kez de ofkenin imidir.
Deniz sozciilii e,rgin sulara im olmugtur. Buna g<ire her im bir diirti.idiir,
Tinbilimci buna uyarrm diyor ve bunun tinsel ber:ligimize etkisi yoluyla im-
gede uyangrm inceliyor : Bulut, ya[murun imgesini ; deniz de gorgi.i ve ogrenme
yoluyla elde edilen engin su imgesini canlandrrrr. Her im, imgeyi canlandrran
bir bagka uyanma bafiantr, izbuak;r; antlar, qa$rrqlmlar uyandrrr.
532. IMLER, SIMGELER. - Her im - yukafida goriildii$il gibi - qa$-
ngrmir bir uyarrmdrr. Iki tiirliidiir:
1) Do[al imler: bulut, yafmur igin bir giistergedir.
2) Uylagmah imler: bir okulun varlt$rn gostermek igin donemeqlere
konan gocuk resimleri gibi.
Scizler, birer anlagmah, uylagmah imlerdir ve birer anlam simgesidir.
Bu konuda dilbilim kurucularrndan biri olan Saussure'iin gu yarglst pek tinem-
lidir: "Adlarla adlandtilan nesneler arasmda higbir daEal haE buluntnaz.
Salt isteme bagh olarak herhangi bir sesler birleSimidir her sdzciik. Orne{in,
at bir hayvanr tanftv. Bunlartn hepsi anlasmahdu ve dili kullanqnlsr srasrndski
 496 DiLBiLGISI

uylagmedan dofier..." Bu, yaprmsal da orabilir. Tiireme,

bile;me yoruyra
elde edilen srizciikler de bu uylagma slnlrrnt pek agmaz.
Bilegrneden cirnekler': hcrurneri, katrtrna{t (gizel kokulu bir qiqek
adrCrr), kadutgdbe{t (bir hamur tathsrdrr)...
Tiiremecien bir ornek: gi)2, gdzriik, g6zci!, giizliikgii, grizciiltilr, gyztiikgfi-
liik, gdzsiiz, gdzstizliik, gr)zlii (masa), gdzlern,- g6zte*iii gdzlemciiik,
gize,
giizernek, g|zenek, gr)zenmek, gdzetici, gdzetirtnek, gdzetremek,
gdzetleimek',
gdzetmek, gdzettirmek, gdzleme, gdzlemek, gdzremei, gdzremremek,
giizreyici,
gdzlilklii, gdziikntek, gr)zel (gizel), gdzgii (ayna), gAzt"tik, gdzetmen...
Bunlarrn ve btitiin benzerrerinin anlamlarrna kesinlili uytagma
kazan_
Crrnugtrr I.
iqbenliklerin dciniigmesi cie birer dznel irndir. Anlagmalaln en giigtirsi1
onlarla olur. Tadabilenlere ne mutlu:
Ben kdil'e diigiintiriim; sevgiri ltana der ki, yiiztimden baska
bir sey
diiqtinrne..- Ey henim krfiye diisiinenint, benim yaruntcta deiret
kafiyeii
sensin; karsrmda rahatga otur... Harf ne oluyor ki sen au rtt;st;ieirn?
I{arf nedir? uziim bo.{mm gitten ctuian... Fisrfi, sesi, kelamt ortaclqn
kaldt... Bu iiqil olmakstnn seninle konuSaytm,, der.
(Mev16na.)

soNUQ. Dil, d iiqiind tikle rimi'i, biz.im kendi zihnimizde bigimlenen

-
nesnelerin imgelerini bagkalarnrn zihnine iletmeye ve orada
canlandrmaya
yaxayan imler dizgesidir. scizciik nesneyi de$il; nesnenin
imgesiniiletir.Her
ad bir kavramr, bir anlarru canlandr'r. Her anlam ca bir ad,a*canhhk
katar.
Adsrz anlam var almaz. Anlamsrz ses birlegimi de ne bir ad
olur. ne de bir
sozciilc.

532-2 DU$UNCB - ANLATTM :

soyut kavramlarrn; dtigiince, duygu ve imgelerin zihinde canlandrlr

-
biqimde - srize aktanhnasr kolay depildir. Birgok tinlii yazarr n, ozanlarrn,
hatta rige (ddhi)lerin bile bu gtigltik kar$rsrnda krvrancirklan ve
bu krv-
ranrglarinr: "duyuyorurn, diistintiyorunt; imgemde canlt gdriinti)ler v(r;
ne yaztk ki bunlan. olduklan gibi, s6ze aktarmak, k6lrt ilzerie
ddkmek elden
Eglmiyor..." gibi yakrnmalarla anlatmr;lardrr. sanatqrlar bu konudaki bece-
rilerine g<ire iistiinl uk kazantlar.
Profescir Ismail Hikmet Ertaylan, XIv. yiizyrhn birkag ozanlnt
kar;r-
lagtrrrrken gunlan yazar:
-_l1)
Dtll*t" c*el uylaqmalardan dogdugunu diiqiinenler, biitiin insanlann uylagmasryla
be-
nimsenecek bir dtinya dili yaratmak gabasrna girigmiqlerdir, polonyah
Dr, L. L. zamenhof
(1859 - 1917) un yaratmak istedili ESpERANTO bunlarrn en finliisridi,ir.
 ANI,A,}IBILGiSI

...kelimeler, sahibinin kudretinden emin olan ntlar gibldir. Kendiliklerin-

den birbirlerine koSulut,:rirler. Onds bir sihirkdr kudret, fiisiinkdr bir mutaf-
fakryet vardr...
Birbirine yan diiger gibi olsa da bu gdriigler gu sonugta birle;iyor:
Anlatrmda bagarrnm ana kayna$r kavrayrgtrr. iyice kavranmaml$, yarl
bilinrni; konulann; durulmamrq, karrnagili dtlqilnce ve cluygulann aniatrmr
kekelemeye; daha dofrusu, karanhklar iginde kalmg silik goriintiilere ben-
zemekten kurtulamaz. Birqok iinlii roman cllar - duygu, clii,siince ve im-
gelerine saydamhk kazanCrrmak iqin - yaprtlarrndaki oiaylarm geqtiEi
yerleri gezip gcirmek gerefini duymuqlardrr. Bunun en eski ve canlr
6rne$i Latin ozanr Vergiliu,t (M.O. 70 - 19) tiir. Bucolica'lau ve
benzeri yaprtlarryla iine kavugan ozan, Homeros'a hayrandrr. ilyada ve
Odysseia'yr birgok kez okumug; o gapta bir yaprt yaratmaya ba;la-
mrqtr: Yunan ve Latin mitoloiisinden kaynaklanan AENEIS, 12 boliim
olacak. Yazr siiriip giderken Homeros'un yaprtlannda gegen yerleri gezip
gdrnek iste[ini yenemiyor. Gezdigi, gordiigii, derin derin scluklanch[r yer-
lere cludaklarrnda dizelerle ayak basryor. Dizeler tutkuyu besliyor, benligi
sanyor. Bu cogku iginde AENEiS'in onuncu bdltimti bitmigtir. Son iki b<i-
li.imune baglamadan yagamt sona eren ozan, oliirken, ueneis'rn yakrlmasrni
istiyor.
Qafrncla da pek be$enilen qok sanatk ve ahenkli bu iisti.in yapttt. yan-
daglarr yakmamrglardrr.
533. ANLAMBiLGISINDE BOLUnarpn.
- Sozciikterin
ve tilreme anlamlan; takrmlarrn, tinermelerin, tiimcelerin
konulu;
kuruluglan; bu
anlarnlarla kuruluqlarrn anlatrm yetkileri DiLBiLGisi boliimlerince go-
riildi.i.
Dilbilgisi, az gok - kesin yargrlann, genel kullanlglarm eseme (mantrk)
qergevesi iginde - belli kwallarla srmrhdrr. Oysa DiL, akan, de[igen ve iqten
bir yediqle, qok kez, her srnrn, her ba$ agan bir gergektir. Buru gu derin ve
ince anlatrg iqinde bir kez daha gcirelim:
Ulus kisili{ini var eden d{elerden biri cle clildir.
...Dile bir toplumbilimci gibi dtgtan boktgrmtz zaman, onu bir k,.ltme
dizisi olarak gdriirilz. Ancak dile bir ruhbilimci gibi balcacak olursak,
Sunu da giirilriiz: Dil de din gibi, sanat gibi, bilingaln ile ilintili olan
toplurnsal bir varhkttr. Dil, en biiyiik, en kslrcz dzelliklerini bu gizli
kaynaktan almaktadr. Higbir sdyleyig, higbir yans yoktur ki biting-
alfi dedi|imiz bu ruh alaru, kisilik kaynafu ile yaktndan, uzalrtan
i I int i I i o I m a s tn. En ne snel s andt! tmt z d ii siin c e I er i m.i z de, y ar g tl a r mu z da
bile bu bilingaln varlt{mtn bir payt, bir rclii vardr. Dile bigimini,
ruhunu veren, dilin estetigini yaratqn iste bu ka"ynaktr. Dili bir igaret
 DILBILGISi

dizisi olmaktan gtkaran da odur. iste dilin, ditbilgisini,sijzdizimini

agan bir iCi, iSliliEi vardff. Bu varlga Simdilik ,,dil zeyki,, ya da,,dil
dttyuncu" diyebiliriz. Gergek bu olunca, bir dili |zleqtirmek igin onun
&qt ile u{rasmak yetmez. Toplumlara ulusal ktsiliklerini kazandrmak
icin anadillerini d{retmek yetmez. Bu dillerin ulusar kisirikterini
edindirmek de gerekir. Ayw kdkten gelen; ayru kelimeleri. aynt
: -.- ile Amerikan ingilizcesi
sdzdizinini ta$ryan Ingilizce ayn iki dil ola-
r ak oluytakt adu. Bunun ne deni, uk hi rl i
li n e, kiiltiir bir tidine karSm,
iki ulusun ayfl ya$ama kosullart iginde ayn kiiltiir gelenekJeri edinn'tis
olmalardr. Bundan tlolayt dil duyunclart defiiqmigtir...
{smayrl Hakkr BaltacroElu.)
srizciikler, cank varhklar gibidir; s<izciikler, dilbilgisi kurallarmrn ken-
dileri iEin kesinlestirdikleri srnrrlarl a$ar; gaplann, yerin, sciyleyenin, kaynag-
tr$r sozciiklerin, bulundu[u ttiracenin soylenigin etkisine; hatta sciylenigteki
sesin perdelenigine gcire yeni, degigik anlam, duygu ve imge deferleri kazanr,
S<izctikler. dnermeler, tiimceler, sciz cjbekleri; konulug, tiireme, kurulup
anlamlarrndan bagka, qok kez, o anlamlan geilgede brrakacak canh, kavrayrcr
bir kullanrg anlamt, bir duygu ve imge de[eri tagrlar. Scjzciiklerin, dilbilgisi
kurallannrn saptayamadr$r bu gegit anlamlann zenginlili ve anlatrm giigii,
kitap boyunca, yer yer incelenmi;; bu anlam deEigiklikleri, sdze katrlabilen
duygu ve imge delerleri konu edinilmig; boylece - riteden beri kuru bilgiler
ylrnr sanrlan dilbilgisine biraz tat, ilgiyi uyandrran gekicilik kazandtnl-
-
mrgtrr'. Bununla birlikte daha derli toplu bir fikircik verebilmek iqin bu
b<iliimde birkag diiqiince, birkag <irnek toplancaktrr.
Kavramayr kolaylagtrrmak igin ANLAMBILGisi'ni ikiye ayrrdrk:
I. Sozciiklerin dofuglannr, geliqmelerini; unutulup kulamgtan diigiig-
lerini, bigim ve anlam degigtirmelerini inceleme isteli, tarihsel dilbilimi do-
furmuq;dilbilim gahqmalarmdan da anlam ve KULLANIg bilgileri dogmuq-
tur.
Dilbilgisi aragtrrmalanrun ba;langrcr gok eski gaglara dayamr (bkz.
n" 6).
Anlambilgisi, ancak XIX. yiizyrl sonlarrna do$ru g<izde bilimler arasrna
girmeye baglamrgtrr. Dilbilim incelemeleri, scizciiklerin ya$ayl$ tarihlerini
oftay'a grkanyor; bciylece hem eski yaztnlar kolay ve kesin olarak anlagrhyor,

(1) Bu nitelikteki konulardan birkag:

vurgu (bkz. n;63,64,65 v.b.), Ton (73), Ses ve siiyleyig (74), Tiimcelerin diziliglerinden
dolan anlam deEeri (107), Devrik tiimce (109, 110, 111), Devrik ttimcenin anlatrm deleri (113),
Ttimceden scizcrik diigmesi (136), Diigiiklii anlatrmlar (137), Soru (373), Anlam kaymasr (376),
Benzetme ilgeqleri (441), ki'lerle biten ttimcelerdeki duygu ve imge degeri (459-11), de baplacrmn
berkitme grirevi (456), dahi(457)', im srfatlarrnrn duygu deleri (171)...
 ANLAMBILGISI 49g

anlatrmm deli$en canh nitelifi gergeklegiy<rr; hem de eski algkanhklann,

gdreneklerin darlagtrncr etkileri ortadan lurcryor.
XX: yizyrldilbilimi, aynntilardan srynlarak dilin ana sorunlanna e!il-
meye gahgmaktadrr. Bdylelikle dilin ne oldulu, kullanrldrlr toplumlardiki
yeri ve incelenme bigimleri... gibi konular-agrktrla kairgturulmaktadrr.
T iirlii nedenlerin, deligikliklerin scizciise kazandrdr[r deleri gcistermeye
gahgan bu b<iliime KULLANIg (bilgisi) diyebiliriz.
II. Daha sonraki dilbilim gahgmaran, dille diigiince arasrndaki ilgiyi
kesinlegtirmig; anlatrm bigimlerinin deferlerini belirtmigtir. Btiylelikle alna-
dilin ya da dlrenilmig bir dili konugmamn incelikleri ortaya grkmrg bulunu-
yor, Bu anlatrm biqimlerini, inceliklerini konu edinen bdldme oe eNrAii$
(bilgisi) diyece[iz.
 I
KULL,dNI$
534. SOZCUT<. baqhca ve en verinli temeli olan seslerden
-antatrmrn
kurulmug imlere stizciik diyoruz. Bu imlerin doluglarr, kullanrhelan, delerleri
dilbilgisinin ve dilbilimin temel konulandrr. Kuqkusuz sijzciikleri yaratan
kigiolullarrdrr. Kigilerin yarattrgr her nesoe gibi sozciklerin de <izel brr ya;a-
malarr ve geligmeleri var. Biz onlan yaratrn; onlarcla birbirlerini... Boylece
anlatrlm da bilingli evrirnsel yaratrirglarr siirer gider. Her yaratrg bir gerek-
sinmenin sonucuciur. Dillerin sdz yaratma yollarr qeqitlidir. Bu arada yansl-
malarr da annrak gerek (bkz. n" 2,234).
Stiz epi[inin ustalan olan ozanlann bir bagka tihlti yaratrqlarr daha var:
Scize, siiz d,beklerine, dizeye qafrrgrmlarla yeni yeni duygular ve imge de[er-
leri sindirmek.
Etkileme konusunda dnemli olan, scizli.ik anlamlart defil; scizci.iliin
konuya, s<iylendifi yere, soyleyen kigiye, dinleyenlere ve bunlann e$ilimlerine,
ruh durumlarrna gore bir de$er birimi oluqudur. Sozliik anlamlarr bu etkilerle,
kimi kez, galngrmlann da karrgmasryla dinleyenlerin her birinde aynbir iz
yarubr. Scizciik, her kullanrqta ayrL bir defer, bir benlik gosteren bin canh,
bir yaratrktr. Onun igin her s<izciik srmrh bir tek kavram igin dondurulmuq
de[ildir.
Qafdag dilbilirnin temelini atan F. Saussure: 'oHer si)zciik tilrlii
ga{nstmlann oda{tdr" der ve stizciifii bir im sayar, onlara belirti ya da
giisterge adrm verir. Bu kuramrnda qu aqiklamaya yonelir: Her sdzciikte
birbirinden aynlmayan iki ydn var:
1) Zihinde sessiz okumada bile canlanan ses irrgesi;
- -
2) Kavram ya da belirtilen (belirtilendir)dir (bkz. n" 54). Ses imgesiyle
kavrarn bir kd$rdrn iki yiizii gibidir; birbirinden aynlmaz.
535. SOZCUGE ANLAM KAZANDIRAN ETMENI-ER. Her
stizcii$tin gegitli anlamlar tagrdr$rm gordiik (bkz. n" 530), -
gorecePiz(bkz. n'
540). Bu konuyu bir bagka ydnden de inceleyelim:
1) Temel anlam.
- Her srizciiftin bir temel (konulug) anlamr vardrr.
Bir adrn, bir siizciifiin qeqitli anlamlan arasrnda ancak birisi temeldir.
Bu temel anlam bir dtizen koruyucusu gibidir. Dil geliqimi boyunca anlam
 AI{LAMBILGISI 501

arttglarmdan dolacak karrqrkhpr o rlnler. ',Her kavram iqin bir ad.,.,'kurah

bu bakrmdan kesinli[ini korur.
2) Kullanrg asrlarnr.
- Scizcii$e
bulundu[u tiimcedir, metindir.
asrl gegerli anlarrrr kazanduan, iginde
Trimcenin <irgiisri, metnin havasr s<izci.i$e,
kavram iistii ga$rgrmlar ekler; duygu ve irnge de[erleri katar. Hete epitti
(sanath) konularda, dizeler iginde sdzciik runlu*r, kunatlarur.
scize bu canhhlr kazanrlvmanrn yollarmr incelernek gdrevi de anlatrg
bilgisinin konusuna girer.
Srjze katrlan bu anlatrg degeri de qegitlidir:
a) Sozciiklerin temel anlamlannda hulunmayan cogkulan, istekleri, ku_
runglarr (niyetleri) ; konuganrn e$ilimlerini, yargrlarurr agr[a vurur.
b) Kini sdzciikler, kullanrldrklan gevreleri ansrtrlar (Argo scizciikleri
eibi).
Bunlardan baqka her anlatrgta bir ikili giirev daha vardrr:
1) Diiz anlatlg. -- Esemeye uygun tanrtrcr anlatrg: zihnimizde bulunan
bil gileri, diiqiin celeri kar grmudakinin zi hnine aktarmay a y arcr .
2) Duygusal anlatrg.
- Diigiincererimizi,
igin iletiriz. 6rne$in i "seviyarurn"
gok kez, tepkiler yaratmak
demek yetmezse bu tutkunun ;idd.tirri,
"seni deli gibi seviycr.um.,." der; etkisi gittikge artan birgok bigimlere
bag
vururuz (bkz. n'546).
Bir cjrnek daha: "Dilsmana hemen sardum!" komutu yeter gciriilmezse:
"Kutscl yurdumuza, nonxusutnuza gdz diken bu hainleri iok etmek gerek;
hemen saldtrtn, ileri!" gibi bin bir gegit duygusal anlatrqiara yol agrlrr.
Bu
anlatrglarda konular, nesnelerin kavramsal ve soyut imgeleridir; giinkii,
sozciik nesnenin kendisi de[ildi1. onu, yani nesneyi bir ekrandan yunrrtr._
casrna dolayh bir bigimde tanltr. oysa nesnenin kendisi scizden daha gok
cogturucudur. Bu yiizdendir ki dofal olarak coqkulanmrzr, isteklerimizi
kurunglarrmrzr, drigiincelerimizi ya da bir olayr anlatrrken kendimizi ve
dinleyicilerimizi ana kavrama - imge yoluyla olsun - daha gok yaklagtrrmak
igin el, yiz, gdz ve gcivde imgelerine; vurgu ve tonun giiEtendirici .ikirin.,
her qeyden gok da sesin ve sriyleyigin duygusar yu.uit.iltgrrra bagvururuz
(bkz. n' 74,75). Bu yardrmcdar olmazsa dil, eseme gerqevesini ug*uyun
kuru bir anlatr$lar dizgesi olurdu,
soze, aynca sriylendi$i yerin, anlatmayr gerektiren durumun, soyleyenin
o andaki sa$h[rnrn, dinleyicilerin; hatta zamarun ve daha birgok etmenlerin
de izleri siner.
Iqte bir gcirliq:
on bir yagrndaki krarun geceleri gizri gizli a$ladr$rm dlrenen ve nede-
nini aragtrran anne, gciyle yakrmyor:
 DILBTI,GISI

Catherine golc fazla akuyor; tam clarak da ne okudu{unu bilmiyorttm.

Zamqntm olmuyor, olsa bile kelirnelerin anlomt benim igin baqka, onun igin
baska"'
sIMoNE DE BEAUVoIR (eeviren: Harika s. geren.;

Gciriiliiyor ki scizciikler belirli bir gevre ile, bir durumla de$indikten

sonra gegnisini bulmakta, de$erini kazanmaktadrr. Bu uzun agtklamalarla
$u sonuca varryoruz: Her sozciikte -aga$rdaki qemada gdsterildili gibi-
ddrt anlam ii$esi birlegir:
Temel anlam anlattg deleri

metnin kazandrr- j toplumun, yedn, olaylarm

drfr anlam I kattr$r defier"
Bunlann yant slra kiqilere, durumlara gore anlamlarda bir de[ig tokug
olur. Bu da anlam kaymasr'drr (bkz. n" 376).
Bunlann da, kendilerine gdre, anlam de[erleri biiytktiir.
Bir rirnek:
...8u hal, O'nun sartlrcakh, znmantnda, co$unca ta yiire{inin iginden
gelen bir inanla okudu{u;
"Cantmt canan e{er isterse minnet cantTta
"Can nedir kiln ant kurban etmeyin connnuna"
mtsralarmm, iste canlanmry bir drne{i idi bu..' O'nu ruhum kamasarak
bit daha gdrdilm"
ATATURK'UN HASTALI6I (Ru'en E;ref unavitrn.)

536. SOZCUGB ZAUANIN KAZANDIRDIGI ANLAM.-DiI tATihi

boyunca sdzcilklerin evrimi, anlamca geligip geniqledi$i gtjri.ililr. Ornek olarak
konak scizci.i$iinii inceleyelim: Konmak eyleminden, KON kcikiinden tiire-
migtir. Bu kok eski kaynaklarda:
1) Kt;p s1!iltge kuS kanar Kiirklii{ kisige siiz kelir :
Giir xiliite kug konar Gilzel kiqiye soz gelir.
iirnelinde oldulu gibi Divanii L0gat-it-Tiirk'te "kug" konrnak anlamrnda-
dr.
2) "Budun kondu" cirnelinde g6,9ten sonra oymalrn bir yere konuqu
bigimindeki kullamg da bugiinkii gibidir.
Konak siizciiliiniin, tiireyiqine gore anlamt: kusun yada gdgiin kondufu
yer konma yeri olmak gerekir (bkz. n' 2lI-D. Divanii Ltgat-it-Tiirk'te ko-
nak scizctilii yoktur. Sonradan ttiredifi diigiiniilebilir. Bu stizcilk genigleyip
geligerek qu anlamlan da kazanmrgtrr:
 ANLAMBILGISI

1) Goglerin, yolcularrn konup geceledikleri yer;

2) iki konak arasrndaki uzakhk, yol;
3) Araba ya da hayvanla bir giinde alman yol;
4) Konak yerlerinde kurulmuq, yapr, han;
5) Kentlerdeki biiyi.ik ve gorkemli ev: Vali konafi;
6) Devlet dairesi Htikiimet konafu...
7) Eskiden : a) sagtaki kepek, b) gdzbebe$inde olugan ak benek...
Her dilde sdzctiklerin tiirgo$u biiylece geligip de[iqmigtir.

fi7. SoZCUGUN ANI-AMCA DARLA$MASI. -_ Kimi sdzciikler

de gaglar boyunca anlamlarmdan birkagrnr yitirerek darlagrr. Ornelin:
Okunaak s<izcii$ii, dilimizin en eski belgelerinde:
1) Bugiinkii gibi, bir yazrya bakrp da harflerini seslen<lirmek yada ya-
zrdaki diiqiinceyi kavramak anlammdadr.
2) Q.afirmak, davet etmek anlamrna geliyordu:
Ol bitik okdt : O, kitap okudu.
Ol wteni oktdr : O, beni ga[rrdr.
Bu ikinci anlam, Anadolu Tiirkgesinde de yiizyrllar boyu siiregel-
migtir:
Yusuf'tt okdt anda igeril.
($eyyat Hamza XIII.)

O{ul, kaltn O{uz be{lerini odamtza olayalm.

(Dede Korkut XIV.)

Sal& ddem okttdu yoldaqlafln.

(camaspname XV,)

Name ile ben kara yanlryt ydr okumuq (Zau XVr.)

Gillend(tm't akudular ol zaman

Ettiler ol ktza bu hali beyan' (Bartar Gazi x,,,,,,.)

Bugiin kiilti.ir dilimizden silinen bu anlarna kimi biilge alzlarmda rast-

lamyor.
Zamanla, yafayrgln de[igmesiyle kimi scizciikler biitiin anlamlarim yiti
rirler; sozliiklerde derin uykulanna dalarlar (bkz. n' 551).
538. YAKI$TIRMA. 6z adr olmayan ya da bilinmeyen varlklar,
tiirli.i y<inlerden, daha gok, -
cirgen adlanndan yakrgan srizciiklerle adlandrn-
lrr:
Ugalrn kanadr, gantarun gdzil, masanrn aya{r, makinenin kolu...
Orgen adlanyla pek qok e1a bilegik adlar yaprlmrgtrr:
 DILBILGIST

a) Bitki adlari: Hanuneli^ kattrttrnalt, kegiboynuzu, kttzukula{t...

b) Yemek adlan: Ka&nbudu (kcifte), vezirparma!4 dirberdudafu...
c) Yer adlan: Giilekbodazt, BaSkale, Qamltbel, Gdztepe...
539. sozctir xayNAKLARL -_ uygarhlrn ilerlemesiyle orantrh
olarak her dil yeni scizciikler elde etmek, zenginleqmek igin i.iq yoldan ya-
rarlanrr:
1) Yabancr dillerden srizciik alma:
2) Tiiretme (bke,n" 187,202,234);
3) Bilegtirme (bkz. n'238, 240,24n.
Dedelerimiz, eski gallarda Arap ve Fars dillerinden pek gok scizciik
ve kural almrgtr. Bu yiizden giizel dilirniz:

. , .a) Aydrnlarrn, derin okumuglarm bile giiE anlayabileeeli bir s<iktiimez

dil durumuna gelmigti (bkz. n" 31).
b) Yabancr scizciilderi akp kullanmamn kolayhlr, moda olugu Tiirkgenin
iglenerek zenginleqrnesine engel olmakla kalmamig; ciz Tiirkge birgok s<jzcii-
liin unutulup gitmesine de yol agmqfir (bkz. n. jr-p. nu liaigin kdttiliigii
ancak XIX. yrizyrhn ortalarrnda sezilmeye baglandr. 190g,d; sonra yabancr
sdzciiklerin, kurallarrn birgo[u atrldr. DIL DEVRivti ite de Tilikgemiz
benliline kavugmaya dogru y<ineldi. Bugiin Arap, Fars s6z-
<i1Je-qmeye, <iz
ciiklerioi atmaya gahgtyoruz. Umakm ki onlarrn yerlerini Batr srjzctikleri
doldurmasrn.
540. SOZCUTTERnE ANLAM KERTELERI. Scizctiklerin, kul-
laruldrklarr yerlere g<ire aldiklan anlamlar baghca gu-kertelerde goiriltr:
l) Konuluq anlamr. -_ Her scizciifiin ilk anlarnrdrr.
2) Kullan$ anlamr.
- sozciiklerin
ciiklerin konulug ve diiz kullamq
sozltiklerdeki anlamr; birgok
anlamr (bkz. n" 535 l2).
sciz-

3) Terim anlamr.
- srizliikyaanlamlarindan
bir bilim, bir sanat kavramrna
az gokkaymrq bir stizciiliin
da bir araca ad olarak aknmasrdrr; drnek
olarak kdk sdzcipiinii inceleyelim :
KoK'iin birinci anlamr gudur: Bitkileri topra[a balrayan, topraktaki
besinlerin emilmesine y arayan drgenler.
Kullamqta, yakrgfirma yoluyla, kimi nesnenin dibi anlamma da gelir:
Disin kdk (bkz. n' 538).
De[iqmece (mecaz) olarak soy sop anlamrna kullanrldrlr da olur. Bu
anlam Divanii Lfigat-it-Tiirk'te de var: Kdkiln! kim? : Ashn ne; hangi
boydansrn?
Bunlardan baqka, terim olarak:
 AI{LAMBiLGISI

a) Biyolojide, kimyada, matematikte kiik scizciilii birbirinden az gok

ayn kavramlar anlatrr.
b) Dilbilgisinde, ekle yaprlmarmq; yani tiirememiq ve bilegme yoluyla
var olmamrg scizci.i$e ktik denir.
c) Miizikte, sazlan kurmaya yaflyan kula$a da kiik denir.
4) Defigmece anlamt.
- SozciiEiin kendi sozliik anlamrndan biisbiitiin
kayarak bagka bir scizctiliin yerinde kullanrlmasrdrr. Bu kullanrgrn anlatrr,a
katttlt geqitli delerleri belirtmek iqin birkaq tiirltisiinti gcirelim. Baqhcalarr
qunlardr:
a) E$retileme (eski terimi: istiare).
b) Diizde$iqmece (eski terimi: miirsel mecaz).
Scizciiklerin birgolu, somut bir varh$r adlandrrmak igin konmugtur;
somut addrr (trkz. n' 140-II). Sonra yava$ yava$ de$iqerek soyut ad ve sfat
olmqtur.
Ornek olarak tilki sozctr$iinii inceleyelim:
Bu s<jzciik Divanii L0gat-it-Tr.irk'te tilki, tilkii biqimlerindedir. Birkag
savda (atasdziinde) gegmektedir :
Taygan yii{rii{enni tilkii sevmes :
Taztlun yii$rtfiinii tilki sevmez.
Bir tilkii terisin ikile soymas :
Bir tilki derisi iki kez soyulrnaz.
Bir deyimde de ku yerine kullanrlmr$trr: Bir kadrn do$urunca ebeden
qdyle sorarlarmry:
Tilkil mii topdu azu br)rii mii :
I{tz mr dofdu yoksa kurt mu ( : oElan rm?).
Bugiin de bir tilki avlqdk tiimcesinde tilki, bk av hayvanrmn adldrr;
srizliik anlamr da budur.
Bu yl tilki madadtr tiimcesinde de (rilki postu) demektir.
Oysa onun ne tilki oldu{urut bilmezsin, deyince tillci, sozlik anlamrndan
kaymrg alw; kurnaz, oldotrct, diizenci anlamlanna gelir.
Ktu'ttctz srfatr belli anlamrndadr. Bunun yerinde kullanrlan tilki sdzc:i,!ld.,
gizli bir benzetme yoluyla hayvanr imgede yansrtarak tiimceye daha ince
bir anlam ve canhhk katar. Boylece tilki sozcipii somut varhlr anlatmak-
tan kayarak o varfu[rn en belirgin lraslnl anlatmakla soyutlagrr.
Bu e[retilemeyi birgok yaratrklar ve nesneler igin de yapaflz: kartnca,
eSek, aslan, odun... sdzciikleri slrasryla galrykan, anlayryxz, yi{it, kaba...
yerinde kullanrlrr.
 506 DILBILGISI

Bu gegit kullanrglar anlatrma derinlik, geniglik, incelik ve imge

deleri
katar. Bu konunun agrklanmasr igin benzetme'dsn baglamayr yararhbulduk
(bkz. n" 542).

- 541. EK (morfem). Eklerle takrlar tek baqla'na birer anlam birimi

delildirler; birer kavram -yansttmazlar. Ancak eklendikleri sdzctiklere etkileri
Onemli olur. Ekler tiiretme aracrdrr (bkz. n. lg7, 532 vb.)..
Takrlardan drnekler (bkz. n. 57 lb,6I):
Orhan eve geliyor.
Orhan evden geliyor.
tiimcelerinde sd,zctikler bir; yargrlar kargrttrr. Bu de[igiklifii tiimceye
katan
-e, -den takrlandrr. Takrlar, yeni sdzciikler tiiretmey.-yuru*ryor.
Takrldrlr
sdzliiJ<, yiiklemin ydniinii belirten birer <i!e oluyor. ytiilemin
yerini beliri-
mek igin evrle denir. oznenin etkisini gdstermek igin de evi deriz.
Takr deligtikge <ilenin gcirevi de degiqiyor.

. Anlambilgisi bakrmrndan ekler de, takrlar da qok <inemlidir; scizctikler

gibi incelenmeye deler (bkz. n. 61).

542. BENZETME:
...Sert ve giirtilri.ilii bir ses:
Davranma!
-
Diye gatladr. Kayadan kayaya gatpa garpa nihayetsiz akislerre gar-
kalarup uzaklagan bu sedada insan biqrartn, irgun basakrar gibt
e{en, rizgdrh bir ferman amirliSi vardl.
(Hakkr Siiha Gezgin.)
italik harflerle d2ilen dnermede insan baglarr, efilrne ydniinden, olgun
bagaklara benzetilmigtir. Bu kavram: "ins,n baslarti giddetle
eden, oner
mesiyle de anlatrlabilir. Ne var ki imgede o denli rurri, bi, iz yaratrlamaz.
Benzetme, anlatrma canhhk ve imge deleri katmak igindir. ondan yazr
dilinde de, konugmada da srk srk y*uilunrz
Bir benzetmede d6rt d[e bulunur:
1) Arslan
2) Kailar
-: benzetmelik (kendisine benzetilen);
benzetme ilgeci;
3) YiEit (lik) : benzetme ycinti;
4) Asker : benzetilen.
Benzetmeler her vakit bciyle diirt terimli olmaz. Anlatrmda eksiklik
brrakmadan dleler diiqelilir (bkz. n" 136):
Arslqn gibi asker: Benzetme ycinii diigmiiqtiir.
 ANLAMBILGISi

arslan asker: Beuzetrne yiinii de, ilgeci de diiqmiigti.ir. Benzetmenin en

hsasr budur. Scizce krsalmrg; anlamca daha giiglii daha canh olmugtur.
Mele{e benzeyen gocttk, ars/am arzdrron asker...
benzetmelerinde b enzeyen, andrr an ortaglan ilgeq g0revindeclir.
Bu gocuk mele{e benziyor. A,sker arslana benzemeli.
tiimcelerinde de benzetmeyi eylemler sa[lamrgtrr.
Benzetmeler, gok kez, imgeyi canlandrrmakla scizii zenginlegti.rirler.
Benzetrneleri, yaygrnlagma olana$r yiiziinden geqitlere ayrrabiliriz:
a) Kigisel benzetmeler, kullanlldrklan yerde kalrr:
Gece koskocanxan biley tasdr
Sivriltir korkularm bryaklartnt
Ddrt yana savrulan ktytlctmlar
En |liimsiiz dttygulan ryftr.
(Sedat Urnran.)

Bilefi ta$ma benzetilen gecenin, korku brqaklanm sivriltmesi; savrulan

k:vdctmlann ciliimstiz duygularr rgrtmasr... kugku yok ki gok ince, gok cizgiin
buluglardrr.
Sanat delerli bu gtizel benzetmeleri benimseyenler bulunacak mr ?
b) Kimi benzetmeler de kamulagr, herkesin olur:Okiiz gibi bdn, qeytan
kadar aldatrct, da! gibi adam, su gibi para harcomak...

543. EGRETILEME:
Krizantemler, gok giizel ama iistiinde bulutlar, bu kadctr devamlt a[lama-
sa!..
Bulut allar mt? "A{lamasa" sdzci$ii bulut'un insana trenzetildi[ini
di.iqiindiiriiyor. Tiimce gciyle de olabilirdi:
Krizantemler, gok gi)zel ama ilstiincle bulutlar, yash rtineler. gibi, bu
kadar gok a{lamasal..
Bulut : benzetmelik (kendisine benzetilen);
Nine : benzetilen;
Yaslt (hk) : benzetme yonii;
Gibi : ilgegtir.
Yukarrdaki 6rnek tiimcede ilgeg ve yon bulunmadl[r gibi, benzetmelik
de di.igmiiqtiir.
Benzetmenin ana olelerinden; yani benzetmelik'le benzetilenden birisi
diiqiince EGRETiLEME olur.
Efretilemelerde imge deferi, canhhk daha kavrayrcrdrr:
E{ilmiq arza kanar muttasil kanar giiller.
MERDiVEN (Ahmet Hasim.)
 s08 DILBILCISI

ornegfude yere elilmiq giir; gcilsiinden, yi.irelindel

vururmuq birisini, bir
yarah yiiregi imgeds'yansrtmryor mu? Hem
de ne denri carirrrkra!..
Do$nrsu qudur:
Al<qanta doiru snpfar gevger, pcirstintiiq gi)iler
bas aqa{r d6ner, yaprakrar
tcme tane cldlcilltir.
Bciyle censeydi imge de$erincicn, canrrrrktan, gi.izellikten
muydu ?
iz bulunur

Bir de gu drneklere hakahil:

Bu mele{e bakmtz. Smrlanmtzt arslanlartmtz
bekliyor...
Melek ve arslan sozciikreri scizriik anlamrarmdan
kayarak gocuk ve
asker sdzciiklerinin ycrlerinde kulranrrmr;tr.
Benzetme ayrtrsr da vardr,
e[retilernedir.
Her efretilerneden benzetmenin ana <i$ererinden
birisi dtigmtigtiir. Buna
gore egretilemeler iki ilirli:diir :
1) -dgrk egretileme. Benzetilen <iiiger, benzetmelik kahr.
2) Kapah efretiremc.
- Benzetmelik duger, benzetilen kairr.
-
544. yAyGIN EGRETi*ME. -_ yuka.daki
s<izciiklerin egretileniqini gcisteriyordu. Kimi kezbir -ftagrklamalar,
drnekrer,
bagtanbaga e[retilemelerden. ciriiiiir. yaygrn efretileme
l"srt, gi,zel yazt
bilecegimiz bu yaprtlarda iki anlarn uuiO]., tir".ili istiare) diye-

1) scizliik anlamla.nrn toplamrndan grkan sonug ki

asrl sciyrenmek is_
tenen bu degildir.
2) Bu diiz sriyleyigin altrnda gizlenmi; asrl anlarn:

AT
B,in gemte ba{:lanan ya{tz at gaha kalktyor;
Gittikge yiikselen buy Allalta katkryoi.
Son ncacercyt dinlencemig varsa aniatm;
Zaptetmek isteyenler o rna{rur, asil atm
Beyhudedir her uzvuna bir halka bulsa da,
BoStttr kdpilklii a{zma gemler vurulsa da.
gibi ba{rmda hisleri.
CoqtulcAa biiyle sel
Bir giln basmda kalmayacaktrr seyisleri.
Son qanh rnacercrstnt tarihe anlatm;
Zincir iginde ba{h duran kahraman atm
Gittikge yiikselen bay Allah,a kalkryor;
Asrtn bag e{di sanhfu at Saha kalktyor!..
(Faruk Nafiz Qamhbel,)
 ANLAMBILGISi

a) Bu giizel ko;ukta qahlanan bir at anlatrhyor. Bu, diiz a"nlamdn.

b) Kurtulug Savagr diigtinr'rliince At'rn Tiirk ulusu yennde kullanrldr$r
anlagrlrr. $ahlanmak, baS kaldrntak, seyis, gemler, halka, zincir iginde hallt
duran... stizciiklerinin de hangi kavramlarrn ve a,ellarrn yerierincle kullaml'
drlr agrkliqrr.
E$retilemenin anlam de$erini gcsteren bir rirnek daha:
Karh da{lann bastnda
Sqlktm salktm duran hulut
Sagm gdziip benim igin
Yasm yastn afilar mtsm? (yun*s Emre.)
Duygusal konularda e[retilemenin anlatrm degeri, etki giicii dlqiiye
sr[maz: Ozan, yazat, konu;macr, her sanatgr imgenin enginlerinde kanatla-
nan diigiinceleri ya da goniil bahgelerinde, filizlenmeye haglayan en inee duy-
gularr ve daha derincesi altbilincin karanhk brilgelerinde gagngrmlarla grr-
plnan sisli anrlan, segilmez istekleri - daha krsacasr - sozliik anlamlanna si$-
mayan bu kavramlarr bir anlatrm bulugunun krvnmrnda prrrldatarak ig ben-
likleri biiyiilemek... iqte egretileme bu!..
545. DiJZDECi$V1ECE (eski terimi: miirsel mecaz). - Benzetmeden
baqka ilgilerle bir sdzciiliin bagka biri yerinde kullanrlmasrdrr. Bu tiirlii
kullanrg goktur. Birkaq cirnek:
1) Bir nesnenin pargasl s<iylenerek ti.imii anlatrlmak istenir. Fazl Ah-
met Aykag bir koqufiunda:
Marmara'da bir yelken
Ugar gibi neqeli...
diyor. Yelken scizti, tiimtin;' yani yelkenli sanda!, yelkenli gen.ti srfattakrmrnrn
yerini tutmaktadrr.
Hilal, (bayrak) yerini tutar:
Bir hilal ufiruna ya Rap ne giinesler battyar ?
6.r"r,,n.t Akif Ersoy.)
2) Bir nesnenin tiimiinii sriylemekle pargast anlatrlabilir:
Vapur tiskiidar'a yana$tt. tJskiidar, biiyiik bir semtin adrdrr. Yapur,bu
semtin ktigiik bir pargasr olan uskiidar iskelesine, hatta bu iskelenin bir krs-
mrna yanafmrftrr.
3) Kap sriylenir; igindeki anlatrlmak istenir:
Sobayt yakttm. Yanan soba defil; iqindeki odun, kijmiir ya da gazdrc.
4) Sonug sdylenerek nedeni di.igiindiiriiliir:
Rahmet ya!ryor, bereket ya!ryor... Rahmet, bereket sonugtur. "Ya{mur
y a! ry or" denmek istenmigtir.
 DILBILGiSi

5) Soyut ad sriylenerek somut varLk

anlatrlr:
Bu neticeyi Tfirk gengli{ine enzanet
ecliyorum.
(Atatiirk.)
Genglik: genq insan (lar).
Bu kullanrgrn daira birqok trirliisiine
rastlanabrlir.
rn^va' antatrmr kiv*mrarla q.s;tl*nJir;;;-r#; Hepsi de sozii krsalt-
ulinorr*uy a yarar.
Nor' Desiqmecerer, kavramra' yansrtr' bakrmrncan
-
a) Kullarura k*ta'rla herkesqe
gegitridirrer:
koray anragrrrr oranrar, yerregik defiig-
meceler (yukanda srralananlar giti)-

y azetken hemen do$uvererek

,rrrr?"r:""ugurken, anlatrmr zenginlegtiren

546. .ANLAMDA$ (E$,{NI-AMLI) SOZCT'KLER.

DiIICr,
boyunca gelipip z.nginieirt. -
sor".it ,"vlu'uirr."ivt-"r.i ug-ur* Y'ZYTIIAT
ilker top_
lumlarda, birbirine benzeyen u"rr*ruti
bir adla ,"rir,r*r.i". bagka yor or-
masa gerek.Dilrer geligtikqe
her varrrk ayn ad Lurun-rg; tu*amrar igin
nitelikle' sezildikqe, ayrr anratrm yoii"r, de,
aranmr$tlr. Bunu, her arandaki ig-
brihimleri hzlandrnargtrr,
uygar ulusla'n dillerinde kimi varrrkrar,
gcire yakrn anlamrr scizci.ikrerle, kavramrar en ince ayrttranna
gegitri foilarau antuiitauitil.t,.oir.
lece anlam ycinii'den bi'biring;uir ipte bdy-
aym s.vi uoiu,r'ayayarayan
"iJliv."gri ya
stizciikler geligmiqtir. Bunlara .,qNrAMoag,
da E$ANLAMLI denir.
Dillerde zenginrik berirtisi sayrran
anramdagrarda kesin egitlik aranmaz.
Kullarugta, birbirine pek yakrn girrl
gdriio.nlerde bile ayrrtrlar sezilir:
dbiiriine gcire claha y!u.un, kavramr -yansrtmada Biri
cogku uyandrrmada daia ristrin ourr* giiiiti ya daduygu,
otatr;iir:
Birine gi'icenmerc, kiismek, crarilmak,
krrtrmarr, cant s*rrmak...
Egit gibi g<iriinen eylemrer arasrnda
ayrtilar vardr.
Bir deyimin, ya,da bir scizciigtin
ve1i1{e kutarurrp kulranrrmadrlrnr,
kavrayrg nireliEini, duygu oegeriniifi.'.
anlamdaglanyla karpligir.rrrui,
b.rirrr.k icin err giizer yor, onu
<ilqfi;iernettir.
Geqmig y]d,zyrllatda dilimize pek gok
Arap, Fars scizciiklerinin dolmasr
yiiziinden TtirkQemiz, anramdagrait
p.iiuot bir dil ormuqtu. Hemen her var-
lrgrn biri Ttirkge, biri Arapga, uiri
Frtri" ormak iizere en az fiq ad,rvardr:
SLt, nra, ab; baS, re,s,,ter;
anne, valide, iim, mader.,.
Srfatlar ve baqka scizciikler de
bciyledir
kez Arapqa ve Farsqa'dan birkaq anlamdagrn
*o.ofilTt birden ahndrlr da
 ANLAMBiLGiSI

GiineE, Sems, mihr, aftap, lnrSit...

Yildtz, necm, kevkep, altter, sitare..,
Bu bolluk, iinlii karikatiircti Cemal Nadir Giiler'e esin kaynafir ol-
mu;tur:
Yatakta yagh bir hasta ... Yanrndaki masarun iizerinde bir kitap duru-
yort YAZI Oill. Yataiitn iisttinde bir dizelgede ;u sozciikler srralanmak-
tadrr:
irtihal, dlilm, vefat, act bir kaytp, miiessif irtihal, uful, hazin bir i)\ilm,
elim bir ziya, irtihal-i hczin (.....) t kaybettik,..
Yagh hasta, gozleri yerinden firlayarak dizelgeyi okumaktadrr.
Resmin altrnda gu satrlar:
Qeqitli dliim ilanlart miinasebetiyle
YAZI OIt-i Ey yolcu, iiliimlerden 6liim be{en!
-
Bu yabancr srizciiklerin ahnmasrnda hiqbir anlatrm deleri dtigiiniilme-
migtir. Gosteri; iqin, bir de aruz cilgiisii igin kullanrlan bu sozeiiklerin pek
golu konuqma diline, halk a[rzlanna girememisler; dilimizde yerleqemernig-
ler; bugiinkii Tiirkgede biisbiitiin atrlrnrglardrr. Onun igin bunlarr tam birer
anlamdag delerinde gormemek de yerinde olur. Ancak yerle;miq gibi olanlar
anlamda; sayrlmahdr. Qiinkii duyguve imge de[erinde hiqbir ayrrtr olmadan
bir kavramrn iki anlamdagla anlatrldr[rna hemen hemen rastlanmaz. Gergek
olan qudur: Bir dilde birbirine her bakimdan tam eqit sozciikler, deyimler
bulunmaz; aralannda, kiigiik de olsa, ayrtrlar sezilir:
Ak'la beyu (Arapga), kara ile siyah (Farsqa) tam anlamdag gibi g<irii-
ltir. Bunlann bile aralarmda kullanrg ayrtflarr vardrr:
Alnt agtk, ytizil ak deyiminde ak sozciifii yerine beyaz't kullanamayz:
Alru agtk, yiizii beyaz...
Deyimdeki derin anlamdaniz bile kalmryor.
Ak ssglb ak sakalh.,. tiimlemeleri;
Beyaz sagh, beyaz sakalh tiimlemelerinden daha gok saygr ve kutsalhk
sezdirir.
Beyaz elbise, beyaz gdmlek yerine ak elbise, ak gi)mlek diyemeyiz. Kara
kash kara gdzlii yeine de siyah kash, siyah gdzlii denmiyor. Buna kargrhk
siyslt saglt yerine kara saglt denmez.
Yiizii ak olsun! duasrnda da ak de[igirse, anlam biisblitiin kaybolur,
arasnda da ayrrtr vardrr. Kara taS sertlik, irilik sezgisi uyandrrmaktadrr:
KoSan elbet varr; dilSen kalkar;
Kara tastan su damla damla akar,
 512 DILBILGISI

Birikir, sonra bir giimiis gdl olttr;

Arayan, FIakh en sottunda bulur,.,
(Tevfik Fikret.)
Tarihimizde kara srfatryla anilan bir hayli
iraldeesmer delil; kara denmesi
ilnliiler var. Esmer olduklan
dikkate cleger. Hepsinde de sertlik. gtigliiliik,
yi$itlik anlamr sezilir:
Qandarlt Kara,lalit
loSa, Merzdonlu Kara Mustafa paSa, Kora Ce_
hennem. pehlivan Kaia Ali, Kira Futma...
Anlatrg Bilgisi, ci'ce kavra.mrara cinem
verir; sonra da bu kavramran
anlattnaya yamyan anlarncragrar
u.u'oorti ince gciziimleyerek
ourtu oogru, daha"r*r""
belirtmeye galrqrr. Bciylerikre ae aiun
saglar. 6rnek olarak: diizgiin kulrarurmasrnr
sEViNq kavramrnr sciyremeye yarayan *r wra arrrorrru4}rarul
gelenlerini su'alayaltm anramdagra'n hemen akra
:
s e v iniy o r um' p ek m emnu nutn, mut luy utn, s ev inc im
onsu z clur, s aqdet ime
s
son yok, (gciriince, duyunca) igim titridi,
ici", iin-r-rig*ryor, igimde
seving ga{lryor pek mutluyum...
Son tiimcerer, rincekilere gcire, gdnirrde,
imgede daha dokunakrr, daha
canh izler brrakacak niteliktedir.
cenap $ehabettin "sesini duydukga,
seni gcirdiikge sevinirim,, kavramlnl
g<iyle dile getiriyor:

S;siy tllel gibi bir suh kanat gamlartma,

gdrdilkge olur kalbim
S-eni
Iru$to,ro ;5...
"go;
Giin batarken sanyun-gdlgeii Oi, iosio
Sartsnlk getirir gt)zlerin okso*lor,*o."i,i*s,
Doguyor 1mrtime bir yirmi sekiz yaq giineqi,
kus okqar gibi sen saglartm,
!!r
Koklarrm ellerini, gillleri koklar "L;;i;;.-
giOt tunl
Avucuttdan alrtrn kry giinii bir yiz gtineqf:
S_enizatnbak gibi ghrcliikge agtk pencerecle,
Giil agar bahttmtn evvelki hoianit t
o,riur.

Anlamdag s<izciiklerin. deyimleri', kuilarug

ay'hkrarrnr iyice gdsteren
etmenlerden birisi de nezaket, kibarrrk
ve ince konugma iste$idir. Biiyiik-
lerin yanrnda, herkesin kargrsmda stiyl.nm.ri
anlatrlrr, ya da daha az aytp saydan "yrp
,*y,iun #b,
yakapartca
irrr*J"ir"'rril;;fi;il1'-
Anlamdag eylemlerden bir cirnek:
Demek, sdylemek, konugmak, a{ua
almak, telaffuz etmek, hitap
e t m e k, e y i t me k, anl a t
m ak, ag ti I am ak, deme g
e" ;;la; ;tak,.
t:
 ANLAMBILGISI 5T3

Bunlardan her birinin anlam ayrtrsr, kullamq aynh[r agrktrr. Hatta pek
yakrn olan demek'le siiylemek'te bile, birgok yerlerde, kullanrg ayrtlsr var:
Peder, baba demektir.
tiimcesinde "demektir" yeriae "sriylemektir" kullarulamaz.
Demek lci btivle diisiiniiyorsunuz.
tiimcesinde "s{iylemek" olmaz.

- Babaa{wn, yann okuluntuz agilryor, dedim.

t0mcesinde " s dyle dinf ' y aktSmaz.
KONU$MAK'Ia kargrhk anlamr var.
AGIZA ALMAI('ta kcitiileme ayrrtrsr vardrr:
Bu sdzii bir daha a{zmtza almaymrz.
TELAFFUZ ETMEK, sadece sozciiklerin scslerini belirterek aErzdan
grkarmaktr.
HITAP ETMEK, daha qok, bir toplulula belli ses ve jestlerle sdylernek-
tir.
EYiTMEK de demek, hitap etmek anlamlanndadrr; eskimigtir. yalnrz
eski metinlerde rastlamr. Dirilmek tizeredir.
ANLATMAK, uzun uzun sd,yleyerek, kamtlar gdstererek agrklamak-
trr.
AQIKLAMAK, kapah ve gizli bir konuyu, bir anlatrnr agarak sciyle
mek ya da yazmak....
DEMEQTE BUI,UNMAK. (Devlet biiyiikleri, yiiksek mevki sahipleri)
resmi tutumla ve bu tutuma yakrgrr bir eda ile sdylemek...
Bunlan birbirlerinin yerinde kullanrrsak ya yadrganr, ya da anlamda
deEiqiklik olur. orta bir toplantrda bir geyler soylemeye baglayan birisi
igin:

- Durun bakalrm, arkadastmtz demegte bulunuyor; onu dinleyelint,,.

denirse demegte bulunuyor, scjzii tiimceye alay anlamr katar.
Bciylece anlamdaglann deligik ayrrtrlanndan yararlanmakla anlatrma
gegitli incelikler ve zenginlikler kazandrrrlu.

547. KAR$IT ANLAMLI SOZCUKLER. Sozliiklerde, dil aslkla-

-.
malarrnda scizciiklerin anlamdaglanna bag vuruldu$u gibi tam tersini anlatan
sdzci.iklerden de yararlaruhr :
Ak, beyaz'rn anlamdagrdrr; karglt anlamhsr kara'dr.
Kargrt anlamklardan birkag 6rnek:
iyi - kdtii, galtskan - tembel, giizel - girkin, oktlh - deli, sert - yumuqak,
haylaz - uslu, yagh - geng...
 sr4 DILBILGISI

548. SESTE$ sdzcurlER.

- Birbirleriyle
kavramlarrn sesqe bir olan scizciiklerle
ilgisi olmayan apayfl
dile getirildikieri de olur: Sesllri
bir, anlamlarr ayll scizctikler. Bunlann birkag tiirii:
[. Kdkendeq olanlar. Birgok scizciikrer, tarih boyunca anlam degig-
- artrk unutulmu;tur. Ne var ki dil tarihgi[ri,
tirmiqlerdir; konulug anlamlarr
daha gok, tiiremig scizciiklerin de[igen ya da unutulup giden anlamlannr
aragfinnalarla elde edebiliyor; aralannda halkalar kurmayr bagarryorlar.
Yavag yavag de$igen kimi scizciiklerin, TUREME anlamryia uugtnlt
an-
lamlan arasrnda artrk ilgi kalmamrg gibidir:
A. DOLU scizciiliinii inceleyelim:
Divanii Logat-it-Ttirk'te toh bigimindedir (tolmak'tan; :
tsulrt iiriip kdk drtiirdi : Burut tiireyip giik <irtiildii
Tuman tilriip toh yag& : Duman toplanrp dolu ya$dr.
Bir <irnek daha:
Agtu hult kilkreyii
Yagmur toh sekreyti
Kaltk am tigreyii
Kanca basu belgii,siiz.
Bugiiniin diliyle:
Yiikseldi bulut kilkreyerek
Ya{mur dolu koqarak
Hava onu siirerek
Nereye gider belli olmqz.
Dolu scizci.i$ii:
1) Dolmak eyleminden -i ekiyle tiiremiqtir (bkz. b. 2lg). Dolmuq ya da
,
doldurulmug anlamrnda sfattr. Asrl tiireme anlamr budur.
2) Bir kabrn iqini dolduran nioelik anlamrnda ad olmuqtur:
Bir bardak dolusu, bir avug dclusu.
3) icki kadehi, igi dolu iqki kadehi (bu anlam XIX. ytizyrla dek yaqa-
mrgtrr):
Bdyle deyiiben dolular igtiler
Hep Cihangah'a sagular sagtrlar.
(Camaspname XV.)
Doldurdu bize bir dolu svndu.
(Plr Sultan Abdal XVL)
4) Yalan buz taneleri:
Dolu ya{ryor. Dolu ekinleri bozmuS..,
 ANLAMBiLGiSI 515

Birinci maddedeki srfatla ddrdiincii maddedeki ad arasrnda artrk baE

yoktur. Hele 3. 4. anlamlar biisbiitiin ayndr. YaJnrzya:zthglarr ve sdyleniglerl
birdir.
B. ARTIK scizciigti de boyledir:
l) Artmak eyleminden tiiremigtir; artmlg anlammda sfattrr.
2) Fazla, ziyade anlamlarrnda srfattr; eksik kargrtr:
Divanii L0gat-it-Tiirk'te artuk bigimindedir:
Ortak erden artuk almas :
Ortak orta$rndau artrk atmaz.
Yo{urkanda artuk adhak kdsiilse iisiyiir :
Yorgandan artrk ayak uzatrlsa iiqiir.
...Gelin o{lant babasrna kovlayaltm. ola kim drdiire yine bizim izze-
timiz anm babas yantnda hoS ola, arttk ola...
(Dede Korkut.)

3) Yenip igildikten sonra kapta kalan, geriye kalan anlamrnda srfat:

Arlrk su.
4) Bciylece geriye kalau nesne anlamrnda ad,: yemek arttklan, kumas
arl$r.
5) "Bagka" anlammda srfat:
Sekiz uqmak hurisi bezenip gelir ise
Seuin sevginden arttk gcinliim kabul etmeye.
(Yunus Enre XIII-XfV.)

Haktan arttk nesneye tapmadrlar

Tuttular do[ru yolu sapmadrlar.
(Ao* Pan Xrv')
Birdir Alrah andan arttk ranrt yok.
vrnvrir (siileynan Qetebi.)
6) Yetigir... anlammda belirtegtir:
Artk buna dayanilmaz. Artrk insafi!..
7) Onun iqin, 6yle ise... anlamlannda ballagtrr:
Vakit geldi; arttk gidelim...
Birinci maddedeki sfat anlamryla son maddedeki ballag arasrnda bir
anlam ilgisi bulmak giiqtiir. Bunlar da sesteg olmugtur.
II'
Kokteg olinayan; ayn birer ktik olan seste; sdzctikler de vardu:
YUZ : Bir fl€snen'in yiizeyi: Suyun yiizii,
YIJZ - Qehre: Qocu{un yiizii.
516 DiLBILCISi

YUZ : Eylern, buyurma kipi: Denizdc yiiz.

YUZ : Eylem, buyurma kipi: Koyunu, kuzuyu, deriyi 1tiiz.
YVZ : 100.
KARA : Siyah.
KARA : Denizle <irtiilii olmayan yer.
YA$ : Islakqa.
YA$ : Ya$anmlg yrl.
Tiirkge sesteglerin golu yazrhglarr bakrmrndan da birdir; yani "horno-
nyme" ler "homographe" trrlar,
III. Ayn harflerle yazrldrklarr halde siiyleniqleri birbirine pek yakrn olan
sdzciiklerden cirnekler :
1) Ad (isim): Qocu{un atu;
,41 (bilinen hayvan): KoSu ah. '

D Agk (zaman adl:6!le vakti...

Ayle (im srizci.igii):)yle sdytiiyor; dyle o[sun...
3) E{er (kogul belirteci): E{er dedi{i do{ru ise...
Eyer (binek hayvanlarrmn srrtrna konan oturmaLk): Atm eyeri...
4) Yedmek (qekip pegi sra gottirmek, yedelinde g<itiirmek);
Yetmek (bir fui gdrebilecek nitelikte olmak).
5) Gurup vakti ci$rencilet grup halinde gegiyorlardr...
6) Stizepiklerindeniindegler("cr4a"lar,t'cinas"lar)desesbenzerliklerin
den yararlamlarak yaprlrr:
Kuleden
Ses geliyor kuleden
O kaq o gciz de[il mi
Beni sana kul eden2
(Bir mani.)
549. QOK ANLAMLILIK. Bir stizciifiin birden gok anlamda kul-
-
lanrlmasr... Kuramsal olarak : "her kayram igin bir ad, bir sdzciik; her ad,
her sdzciik igin bir anlam vardu" yarglsl dne siiriilebilir. Diigiince igin srmr
tasarlanamaz. Her kavrama bir s<izciik bulrnaya, yarutmaya kalkrgrlsaydr
scizciik sayrslrun milyonlan a$masr gerekirdi. Kigiollu bunun da kolaym
bulmug, tiirlii etmenlerin krlavuzluluyla - dil ycinrinden tutumluluk sayrla-
bilen - gok anlamkhk gr[rnm agmrgtrr. Bunun sonucu olarak her dilde bir-
gok sdzciiklerin de[i$ik anlamlarda kullamldrklarr g<iriiliir. Bir scizliik aqr-
lrnca her sdzciifiin iig beg, on... enlama geldili g<izden kagmaz.Bu deligik
anlam saylsl, kimi kez krrkr, elliyi agar; daha gola varanlar da burunur.
Hatta karqrt anlamlarda kullamlan s<izciikler de vardr. Bu olugta tiirlii et-
menler diigiinmek gerek: Yiizyrllann etkisi, benzetigler, anlatrm yolu bulma
giiglii$ii gibi daha birgok nedenler (bkz. n" 31-I[-5):
 ANLAMBILGTST 51?

TOP s<izciifilnti trrnek alahm:

1) Divanti Lfigat-it-Tiirk'te TOPIK sdzciiliiniin krsalmr;r olarak gds-
terilmektedir ve gevgenle vurulan bir oyun aracrdr. Bugiin de birinci anlamr
yuvarlak biqimli nesne, oyun aract: Ayak topu, el topu...
2) Benzetig y olayla Kan t artn t opu, duvar saatrrun topu, tabancamn topu,
:

kar topu...
3) Top a{ag,top gehre,top kandil... srfat takrmlannda yuvarlakhk, an-
cak benzetme ilgisinden do[mugtur.
4) KumaS topu, bir top ka{rt, iki top ipekli...
Benzerlik kavramr bir hayli siliktir.
5) $unlarda anlam ilgisi daha da uzaklagryor:
a) Top gibi yuvarlak nesne - giille - atan silah (bugiiniin mermileri tam
yuvarlak de$ildir).
b) Deyimlerde anlam biisbiiti.in deliqiktir: Top atmak (iflas etmbk),
top top (iibek tibek). top yekfin (hepsi birden), topu (hepsi), tapun agztnda
(tehlikede), top gibi (cocuk), topuna birden (hepsine birden, gatrq ayrrtrh),
toplu para, tapa tuttnak...
Hele TOP scizciiliinden tiiremigler: Topag, topgu, topguluk, topak, to-
parlak, toplamak, toplag, toplam, toplama, toplantt, toplantk, toplanmak,
ioplagmak, toplatmak, toplu: l) Topu olan, 2) Hep bir arada,3) Diizenli, derli
toplu, bfu arada,4) Viicutga dolgun...), topluluk, toplum, toplumculuk, top-
lumca, toplumlasttmak, toptan, toptanq, toptanciltk, topur, topuz, topuzlu.,.
Bileqikleri de bir haylidir: Topaltt, topatan, topgeker, toplui{ne, toplar-
damar, toplumbilim...
Birinci anlamryla toptk'tan bagkalan Divanii Ltgat-it-Tiirk'te yoktur.
Bu geligip genislemeler baS, giiz, el, boS, kesmek, bilmek.,, gibi birgok
sozctikte izlenince daha zengin cjrneklerle kargrlagrlr.
Sdzciiklerin bdyle dallanrglarr, yalntz dilin sdz varhfrnr zenginlegtir-
mekle kalmaz. Anlatrma k<ikiin imgelenmesinden dolan bir anlatrg de$eri
de katar, kazandrr.
Qok anlamhhfrn Onemi. - Konuya bagka bir ydnden de bakahm:
Bir scizciiliin yeni bir anlam kazanmasr, yani gok anlamkhfa ydnelmesi;
bu ikinci, iigiincii anlamlarrn tutunup yayrlmasr igin gok uzun stireler ister.
Orgen adlarryla ay, giln, Tanrt, kdn{il\, kut,... gibi adlarla Yiikiinmek gibi
eylemlerin Orhun yazfilannda gok anlamh oluqu, dilimizin binlerce yrldan
beri iglenmig, giiglii bir anlatrm aracr oldu$unu gdstermektedir.
Qok anlamhhk, tliretme kolayhS, bileqtirme gegitlerinin bollu$u ve
bunlara dayanan olanaklarr bakrmrldal Tiirkgenin fok yakrn bir gelccekte
zengin kiiltiir dilleri diizeyine ereceEini inanla beklemek gerek...
518 DILBILGISI

Diller tarihinde gok anlamhkk olayrnr ilk inceyelen Demokritos'tur

(i. 0. v.l. Bu bakrmdan da gok anlamhlik, di[er igin uir deger dlgiisii sa-
yrlmaktadrr.
550. sozcuKLERiN DEGI$MELERI. uygartrlrn, teknilin iter-
-
lemesi, uluslar arasrnda kiiltiir ahqveriqi, be$enilerde gegitli belirtilerle ken-
dini giisterir. Bunlardan en 9ok etkilenen demeyelim de; bu oluglara diigiince
ile birlikte <inciiliik eden dilde de birgok galkanmalar olur.
Grigler, bagka toplumlarla kargdaqma, kangma gibi tiirlti etmenlerle
sdzcilkler dolar, s<izctikler 6liir; dile yabancr scizciikler suar... Kimi scjzci.ikler
de gaflar iqinde degiqiklige u[rar. Bu degigiklikleri gu yrinlerde gortirirz:
I. Bigimsel Degigmeler. Sesler deliqir:
-
a) Aqrnmalar s<iyleyiqe krvrakhk kazandrnr. Ornekler:
Tiri{, tan{lad, tayusgan, ingek, alan{, katntr{ ==
Diri, tarla, tavgan, inek, alan, kamu.
b) Kimi sdzciiklerin baqlanndaki y'ler diigmii;riir:
Yigne, yitde : i!ne, i!de...
c) Qrkaklarr bir olan sesler deliqir:
Apke, men, nliz, yt{tm, tokiLz :
Ofke, ben, bu, ytpn, dokuz....
II. Anlamca Defi$meler.
sonlarr bagka bir kavramr - Bir galda bir kavramr yansrtan scizciik,
anlatr:
l) GENQ stizciilii Divanti Ltgat-it-Tiirk'te gocuk anlammdadrr.
KAR[, KocA sdzci.ikleri de yagh kad,rn, yasrr erkek demektir.
2) Darahna. Deligiklik, genellikten <izellile ge9i9 bigiminde olunca
anlam daralrr: -
Ada (Matmara'daki istanbul adalan), Bo{az (istanbul'da Bo$aziqi);
Kdrfez (Kankca Krirfezi) :
Saz sesleri ta fecre kadar Kdrfez,i sardt.
Kdrfez'deki dalgrn suya bir bak goreceksin
Gegmig gecelerden biri yatmakta derinde...
(yahya Kemal Beyath.)
3) Genigleme. .-- Bir cizel adrn tiirlii kullamglarla yayrlmasr:
. $eytan, Tann'mn cennetten kovdulu bir melek. Kurnazh$rn, aldatrcrh-
Em, kdtiiliigiin... simgesi gibi kullanrlrr olmuqtur
Nemrut, Bir tarih kiqisidir. Anadoru'da iki dafa da bu ad verilmiptir.
Bir yandan da nemrwt, aumazhfin, suratsrzhErn, sertlilin en ktiti.isilnii an-
latan bir srfat gibi kullamhr: Nemrut adam, nemrudun biri...
 ANLAMBILCISI 519

Yezit, Entevi halifelerinin ikincisidir. Kerbela olgusu, bu adr aclmasu,

ifreng, dinsiz kangrmr bir k<itiileme, bir srivgi.i scizri krlmrgtrr.
Bunlann hepsi de bir tiir deligmecedir (bkz. n" 54014).
Bunlar, anlatrmr zenginlegtirip renklendiren birer sciz ahgverigidir; ana
kaynakiarrn en cjnemiisidir. Deligmeler git gide koklegir, birer ad olur ve
go!u, kdkenini artrk yansrtmaz. 6rnek olarak dizgelepmig gok genel sdzciik-
leri ele alalrrn:
a) Orgenlerimizin adlarr, ti.irevleri deligik nedenlerle dolada, drg var-
hklarda ciyle gok kullamlrrlar ki:
ilc; gOz ev, pn'torftt gdzu (gbze), gantanvx g6zleri; da{ bay, n4asantn
aya{r, kapr a\zt, n'terdiven parmakhfr; kuyumun kollan, kol baE-
kunlarr...

!) noga 1{lanndan da de[iqmece yoluyla varltgrmtza uyguladrklarr-

mzda az delildir:
Kuzum , elmesrnT, o rilki seni aldattr; sakmt Dalga dalga saglar, keskin
bakt;lar, igimi kavuran ayrilrk ate,si...
c) Bilim dallan, sinema yildrzt, radyoda uzun ve ktta dalgalar...
ssr. SOZCUKLERiN virigi, UNUTULU$U. Trirtii deliqmeler
-
arasrnda kimi anlamlar unutulup gider, yiter. Birgok sdzcijklerin de biisbiitiin
unutulup yittikleri, dldiikleri pek gok gdriihniigttir. Eski bir srizliiff.in her-
hangi sayfasr agrknca, bugiin kullamlmayan, bilinmeyen s<izciiklerle kargr-
lagrlu. Bunlarrn go[u olti sayrlrr:
a) Divanti Ltgat-it-Tiirk'te " Diigntan yiiziinden ulus ardstna d.ilsen iir-
kilntii; telasla kalelere, srirnaklara kagrylar" anlamrna gelen iki k<ikteg var:
iirkiin, iirkiing.
b) XVI. yilzyrhn baqlarrnda Farsqa'dan dilimize gevrilmip bir srizliikte
iirkii s6zciilii vardu. Urkmek eyleminden tiirerniq olan bu scizctiklerin iigii
de - bugiin Tiirkgemizde kargrlr$r bulunmadrfr igin Frenkgeden ahp kullan-
drlrmrz - panik srizcii[iiniin yerinde kullamhyormug:
Ol ile iirkii diistii ol qeriden
Ki karkntuslartfi anlar ileriden'
(gehname Terciimesi x\r[.)
Yabancr scizciikler girdikge unutulup giden delerli srizciiklerimiz sayrla-
mayacak niceliktedir. Bunlardan bir tanesi de EpiK'tir, Hiiseyin K0zrm
Kadri'nin Tiirk Lfigati'nde bu sozciik 'osanat' kargrh$rdrr. Derleme S<izlii,
liilti'nde gciriiyorurz ki EPIK sozciigti Edi.rne'de, Eskigehir'de clerlenmigtir.
uygurca'da sanatkdr'a EPiKLi deniyormug. eok gerekli bir kavramr
kargrlayabilecek olan EPIK'in dirilmesi ne btiyiik kazang olacak. Evire gevire
520 DILBILGISI

ancak sanatgr diyebilecelimiz sanatkdr'a da EPIKMEN giizel karqrhk

olur!
552. ESKI SOZCUKLERIN oinlri$i. __ Toptumdaki geliqmeterle
kimi kavramlar gegersizlegir. Yabancr sdzctiklere diigkiinliik de dilde deliq-
melere yol agar; biiylece birgok scizciik kullamqtan diiger. Eski bir sdzltik
agrlmca sayfalar dolduracak <ilti sdzciiklerle kargrlagdrr. "olii dirilmez" yar-
glsriln kesinlili "dlmiig (unutulmug) sdzciikler bir daha dirilip dile gelmez"
kanrsrm uyandrrmrgtr. Tiirk Dil Devrimi bu kamrun gtiriikliiliinii ortaya
qtkardr. Tarama Sdzlii$ii'niin <inciiliiliiyle eski yaprtlardan, Derleme
S<lzlii$ii'yle de alrzlardan derlenen birgok scizctik dirilmiq gibi kiilttir dilin-
de yer buldu. Hem de kimileri yeni anlamalat kazanarak; birkag ornek:

I. OY: Radlof, 6biir diyeleklerde akrl, fikir anlamrna bu scizciifti sap-

tamt;tr. Tiirk Lfigatq Qalataycada "oy"un varhlrm g<istermigtir. Tarama
Sdzliilii'nde rey, fikir anlammda bir 6,rnek var:
Toygar yurnurtasrndan toy dolar mr?
Bi-basiret kigiden oy dopat mr?
(Abrrarname XVr.)

Demek Anadolu Ttirkgesinde pek yaygrnlagmamrg... Bugi.in "ay" sdzcii[ti

tc'plumsal bir kavramrn kesin anlatrm aracrdrr. Kentli kdylii, biiyiik kiiqiik
herkes onu bilir, kullanr: Oy vermek, oy atmak, oya sunmak, oybirli$i...
sdzciik ve deyimlerinden bagka bir siirii de tiirevleri dolmugtur: Oylamak,
oydag, oycu... Gerektikge daha gok da artacaktrr.
II. OYKTINMEK: Anadolu Tiirkgesinde "taklit etmek, 6zenmek"
anlamlannda pek gok kullarulmrgtrr (XIV - XIX yy).
Bugiin gene "taklit etmek" anlamryla Ttrkge Sdzliipiin son baskrsrna
almmtgtrr. Genqyazarlann sevgisini kazanmrga benziyor; tutunacak. Bu ey-
lemin kcikii olmasr gereken OyfU sdzcti!fl Tarama Scizliilii'nde yok.
Anadolu Tiirkgesi boyunca yer bulmamrga benzer. Yalmz Tirk Lfigati-nde
taklit kargrlt$r, Qalataycada var.
OyrcU scizctifii son yrllarda dirildi; anlamca da deligikli$e ufrayarak
bir kavrama, bir yazrn sanatr dahna "hik0ye" ye ad oldu. Diriligi on beq ylh
doldurmadan ti.irevleri kiiltiir dilimizin de$igik alanlannda yer tutmaya
bagladr:
dykiicii, dykiileme...
III. OZGUR: s6zcii[ii daha ilging bir seriiven gegirmi;tir: Tarama Sciz-
lii[iine Uygurcadan halas olmak, tahlis etrnek ( : kurtulmak, kurtarmak)
anlamlanna ozgurmak eylemi gelmig; iizgiir bigiminde en kutsal, envazge-
gilmez kavrama ad olarak dofdulu yrllarda tepki sert olmugtu. Bugiin yazr-
nrmlzda gallapp gidiyor. Ortaya grkmasrndan az sonta da i)zgiirliik doldu.
 ANLAMBILGISI 52I

Bunlar gibi, sayfalar arasrnda unututmuq, bcilge a$rzlaunda krsrrlagmrg

on binlerce scizctik gciriiltir. Bunlardan birgolu Dil Devrimiyle kullanrg
alanrnda filizlenip gigeklenmeye, yabancrlan siirerek yerlerini doldurmaya
baqladr. Birkag rirnek:
Yase, yiin, ydre, ydnetim, uygar, abartmak, doruk, a{mak, a{tt, aklamak,
kent, baskan, belge, tike, denetlentek, dilekge, dizgi, do{ag, katkt, kttt, mut,
. sav... tiirevleri ve daha niceleri...

I
 II
ANLATIS ftirgisi)

-lann553. Anlahgrn tinsel rasr aydrnlandrktan

belirtisi sayarak gittikge
sonra dilbilimciler, onu duygu
afian gabaile incelemev. toyoro"rar. giirde
ses giizellilinin, ige,seslenigin, olgii ve uyaktan gok,
sciz drgisfinde olduBu;
anlatrqa sinen, sindirilen duygunun 6nemi aniagrirrken
ciiklerin tarumlannr dar buldurar; anlam srnrrlannr zorladrlar.
aiuiii-"il.r, ;;:
s<iz <ibekle_
riyle, tiimcelerin, sdzltik anlamlannda - gok kez bu anlamra' pek gok
aqan.-_.duygu ve imge delerreri gd'rmeye, aydrnlatmaya gatftrhr.
oitt*r, iq
zenginliklerini bundan sonra giisterdi.'Anlagrldr ki igien
kiynayanduygu_
lann itigiyle grktveren her sdzcii[iin, her ttimcenin alUlgisi
- kurallanm biraz
incitse, geleneklere ba[h dilciyi birgok yadrrgatsa bil;
drq piiriizlerini drtecek niteliktldir. Bir devrikliimce,
- i9 zenginlikleri,
hatta ialrmk birkag
sdz krnntrsr - yerinde kullamrrnca * kuralh, a$r bagh
tiimcelerd-en daha do-
kunaklr olur; imgede derin izrer yarattr. noyre orhu' biri.z da
do$aldrr:
Kry kez sd'yleyenin dahi nedenini kestiremedi$i, tammlayamadrlr, agrk-
.layamadr$r, <intine gegemedi$i
birtakrm scizler agid'anfrrlar. Bunlar biling_
altrndan kaynayrp gelmiglerdir. Anlamca cirzdrlar.Kwallara
uygunruklarr
gok su gdtiirtir. Buna kargrlrk duygu ve imge
delerleri rilgiiye srfmaz. igte
XIX. yiizyrhn sonlanndan bri yana dallamp gelen sciz sanailanmn kaynas!
_ - .Anlatrg bitgisinin ana konusu, s6ze sinen, sindirilen duygu ve imge deler-
leridir. Konugma diliyle daha gok ilgilenir.
554. KULLANI$ ALANINA GORE DILTN 6ZNrrT6.i. TOP1UMSA1
-
ortamlara ve bilim tiirlerine gcire genel dil, tiirltj <izellikler gdsterir
1ikz. n"
1O.
Konugma dilinin; konugan kigilerin kiiltiir ve esitimlerine, konugulan
yere, konugma konusuna ve daha birgok nedenlere goie nasrl de[igtigini her
giin gcirmekteyiz.
Yann tiirlerindeki bu deligikrik pek belirgindir: Bir oyrHlla bir dene-
menin; bir sdylegi ile bir <iykiiniin, bir sciylevin anlatrhgr birbirine benzer
mi ?
Hele bilimler: Bir rniihendis, hukukgunr:n; bir hukukiu, trbbrn
dilini biitiin
agrkhlryla anlayabilirmi ? Bilim ve teknik dilleri, her daLn kendi terjmleriyle
kullanrg anlarnlarrna day^nt.
 ANLAMBILGISI 523

Her scizctiliin anlam delerini, iginde bulundulu metin verir.

Sdzliik anlamlannrn iistiinde baqka deferler aramak; bu anlamlara
incecik sezgiler, duygular, imgeler, coqkular eklemek bagarrsinr ancak yazrn
dilinde gcirtiriiz. Konugma dili bu bakrmdan daha da canhdrr, denilebilir:
Tepem att4 cinler basrma toplanfi... gibi sert deyimler ve
Merkez-i hake atsalar da bizi
Kiirre-i arzt patlatt gtkanzt
(Namrk Kemal.)

Nu nutlu Tiirk'ilm diyenet.

gibi keskin anlatr;lar bilim ve teknik alanrnda bulunmaz.
555. SOZUN TOPLUM BiLiNCi TJZPNINDEKi ETKiSI. -- HCr
soz zihinlere girer. Yinelenen scizler her defasrndabiraz daha derine sinerek
ruha yerlegir. Okullarda gocuklara srk srk okutulan <i$iitsel.scizlerden umulan
budur. Bizim ilkokullanmrzda ulusal sevgiyi perginlemek igin sdyletilen:
"Tiirkilnt, do{ruyum, galrykawm..." tiimceleriyle gocula iistiin de[erler kazan-
drrmak amacl giidiilmektedir. Ulusal marqlarrn etkisi de bundan bagka de[il-
dir.
Bunlar, bireyler gibi toplumun - daha gok toplumun - ruhunda yerlegir,
k<iklenir, etkili olur. Bu gergeli kavrayan iinlii ingiliz yazafl H. G. Welles,
dilimize de Cihan Tarihinin Umumi l{atlan adryla gevrilenkitabrnda Birinci
Diinya Savaqr'mn etkenlerini sualarken gunu cla gosterir- Alman ulusal mar-
qrndaki "Deutschland iiber alles : Almonya her geye iistiindiir" kavuqtafirnrn
yinelenmesini; Alman halkrnm bunu s<iyleye dinleye bapnaz ve kaba bir
ulusguluk do$rultusunda yetiqnresine ballar.
Her sriz zihinlere girer. Sciziin anlam gticiine, bulundu$u sozciikler ara-
srndaki 6,rgi.iye, sciyleyen kiginin etkinliline, yerin ve zamanln uygunlu[una,
sdyleyipin, sesin, vurgunun ve tonun etkisine gdre bilinglerde silik, belirgin,
derin, pek derin, yagamlar boyunca unutulmayacak, ciliim korkusunu silecek
izler brrakrr. Demek her sciziin etkisi bu etmenlerin giigleriyle orantrhdtr. Bu
etmenlerin hepsini toplayan bir giizel rjrnek:
Dumluprnar savas alam... Daha kan ve duman tiiterken,da! tas silah
sesleriyle inlerken; sava$t kazanmamn, yurdu kurtarmailn taze cogkularr
yiireklerde ga$larken bir kalm arabasr iizerine grkan Ulu Kah.raman Mustafa
Kemaf in: "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ilerit" komutundaki anlam ve
etki enginlili her tiirlii anlatrm giiciinii aqar. Bu etkiyi ve etkinlifi gereli gibi
anlatmaya kimsenin giicii yetmez. Bu altr srizcii!{rn hiqbiri artrk s<izliiklerin
tammlarr srnrnnda de[ildir: her biri ruhlara birer alev gibi, birer gimgek gibi
girmiqtir. D<irt giinliik geceli giindiizlii <ili.im kahm savaqlarrnda yorgun
bitkin diigmesi gereken ordular, bu altr scizcii[iin verdi$i hrzfaizmir'e akmrq-
lardi. Dokuz giinden daha az bir zamanda, hem de yaya olarak... Bu alev;
 DILBILGISI

yorgunluk, aghk susuzluk gibi gcivdesel gereksinmeleri; <iliim korkusunu

ciyle silmigtir ki Lru koguda yorulup yollarcla kalnrrg, htiltigtinden ay1diigmi.ig
kimseye rastlanmamrqfi r.
Dogu mitolojisinden de bir <irnek verelim:
Musa, Tanrnryla konuqmak iizere Tur'a grkryordu. Diigki.in bir kigi
yolunu kesti:
-- Ya Musa, yagLyrrn, bitkinim ve qok yoksulum. Bir dua 6,$ret, okuyup
gu yoksulluktan, braz olsun, kurtulayrm.

Musa, duayr <i$retti. Aynldrlar. Giinler sonra kargda$tnca:

- Ya Musa - dedi diiqkiin kirnse - <ifrettilin duayr dilimden diigiir-

medirn. Durumum gittikqe kcitiilegti. Demek ki dua yalanmrg, yanhgmrq...

- Hayrr, dedi Musa, dua dolrudur; fakat afiz o aSrz delildir.

556. soYLEYi$lN ETKisi.
- s<izeton,duygu
yollanndan biri, belki de birincisi vurgu,
degeri katmamn en gi.iglti
ses ve siiyleyig ozellilidir (bi<e
n' 63 r'b. 73,74,751.
557. DiLBiLGisi, oilniriu. Dili kavrayrg ve anlatrq bakrmla-
nndan dilbilgisi ile dilbilimin tutumlarr - birbirinden ayndu.
Dilbilgisi, sozciikleri teker teker incelerken, onlan bir esenie gergevesi
iginde btiliiklere ayrnrken, en kiigiik ek ve takrlarrnrn gcirevlerini belirtmeye
gahgarak bir gegit dil atorncululu yarattrlrnr ileri strerken; dilbilimci anlatiq-
la, anlatrqm tiimi.iyle ufragrr. Sozci.ikleri, tiimceleri tammlayrp b6liimleie
aytmaya delil; kavramlann qegitlerini, duygulann ne denli inie, imgelerin
ne denli derin olduklanm goz <iniinde tutar; bunlann her birine yakrgan
siizciiklerin, tiimcelerin hangileri olabilecelini belirtrrrelre gahqrr."n
Baqka bir deyigle, dilbilimci, dili oldu[u gibi ele arrr. Anlatrm atagla-
rmm pargalanna de[il; tiimiin anlatrg yeteneline 6nem verir. Dilbilimcinin
birinci amacr, anlam birimlerini, kavramlan ve bu birimlerle kavramlar
arasma sindirilen duygu ve imge delerlerini glzlerc, alttsa almaktrr.
Son yiizyrllarda dofan dilbilim'in tutumu gciyledir:
Dilbilimci dildeki elilimleri belirtmek; dil olaylanm, kendi ydntemlerine
dayanarak agrklamak ister ve bunu yeter bulur. Bbylelikle, kurallarrn kesin-
liline gtivenen ve onlan her geyin iistiinde tutan gramerciden ayrdr.
Bilimsel yontemlerle iqlenen dilbilim bagkadrr; kuralcr dilbilgisi baqka
geydir: Biri bilim, cibtirti kurallar tiimiidiir.
Dilbilimciye gcire: dilbilgisi, pratik ve srnrrh bir uygulamadrr; bir bilim
{egildir. Dilbilgisi anlayrqryla dolru-yanl-rq geligkisi iqiamaz. Dilbilgisi,
dili deligmezkahplat iginde tutuklarnak elilimindedir. onu korumak ister-
ken mumyalagtrrmaya yrinelir. Ne var ki dil, bu kurallardan daha giigltidiir;
kurallan agarak, kahplarr pargalayarak kendi ig yaprsryla, toplum yapr-
 ANI,AMBILCISI

smrn gizdiEi evrim yolunu izler. Onun igin dilbilgisi, pratik amaqlardan
sapmamah; dilbilimle gatrgmaktan sakrnmak; direngen olmamahdrr.
Dili konu edilen bu iki eme[in birbirine karqr oldulu, ters dtigttrfii
gdriigiine kaprlmak yanhgtr. Dilbilim, yepyeni gevrenlere Coflu agdrken
dilbilgisini temel saymak, ondan yararlanmak zorundadrr. Bir bagka deyigle:
Dilbilimin dofugu dilbilgisini gereksiz krlmg delildir. Onun eskiden beri
siiriip gelen sert, katr, kesin kuralcrh$nr gevgetmiq, esneklegtirmi;, yciniinii
ileriye gevirmeye gahgmtgtrr.
Tek grkar yol, dilbilim anlayrgrm benimseyerek, dilbilgisi kurallarr iginde
eriterek onun sundu[u ycintemleri uygulamaktrr.
Bu uygulamarun rqrfr altrnda dilbilgisi alarunda bir devrim yaprrak
zafi:rant da gelmigtir.
Do[al olan da budur:
Konuqmaya ilk bagalayan gocuk <ilrendifi her scizcii$iin bciliifiinii, Eti-
ziimiinti delil; hangi varhlr, hangi istefi, hangi duyguyu anlatmaya yaradrlrnr
kavrar. Biz de scizciikleri teker teker delil; cibekler, tiimceler iginde de$er-
lendirerek konuguruz. Denebilir ki higbir sozciik qu yardrmctlan olmadan
gergek anlamrnr vermez:

a) Stiylemenin neCeni:
b) Sciylendili yer, zaman;
c) Kogullar;
9) Sciyleyenin durumu;
d) Iginde bulunduSutiimce ya da ribe$in orgi.isii...
Bu yardrmcr etmenlere daha bagkalarr da katrlabilir. Soze diigiince,
duygu, hatta miiziksel deferlerikazandran bu orgiidtir.
Anlaytqrmrz da biiyledir. Herhangi bir s<iz obefinin ya da tiimcenin
sozciiklerini teker teker de[il; tiimiinii birden kavrar ve anlartz. Onun igin
anlatrg bilgisinin ufraqma alanr ekler, takrlar, srjzciikler depil; stiz dbekleri,
tiimcelerdir. Anlatrm birimleri ve sciz obekleri iginde en onemlisi deyimlerdir'
(bkz.n" 559). Konuqurken, qokkez, kendili[inden do[u,"eren cieyimler, soz-
lerimizi qelitli duygularla, imgelerle renklendirir; canh konuluruz. Yazr-
larrmrz, gok kez, briyle olmaz. Nedeni ;u: Yazarken diiql'rncenin, esemeli
diigiincenin etkisi altrnda bulunuruz. Sozliik anlamlartnrn smtrmdan ken-
dimizi kolayca kurtaramayn. Yazarlanrnrz iqinde bu esemeli di.iqiinceden,
az gok, srynlabilenler, kalemtrerini konugma do[alh-Erna, baplayabilenler
yok de$ildir- Ahmet Rasim, Hiiseyin Rahmi, Omer Seyfettin, Refil< Halit,
Sait Faik, Yaqar Kemal, Orhan Veli Karuk, Cahit Srtkr Tarancr, Atag...
s26 DtLBILcISt

sayrlarmrn daha gok artmasrnr diledilimiz bu sanatgrlarrn dillerindeki geki-

cilik, bu yeteneklerinden dolmaktadrr.
Giiriittiyor ki deyimler, .bu ata armafanlarr, duygusal anlatrmrn en defer-
-,
li iileleridir
Bunu iyice agrklayabilmek igin konuyu biraz geni;retmek gereli kar$r-
-
smdayz:
 T U R K e E'N i N 6zn r, r, i x r, Eni
SSS. OILtfROp 6Zpt,f.if .
- Her
vardrr ki bunlann gergek anlamlarrnr,
dilde birgok talam ve sciz cibekleri
yaprhqlannr,nasrl ve nigin yaratrldrk-
lannr o dillerin kurallarr agrklayamaz. Dil bilginleri bunlan o dilin cizelli[i
sayarlar ve dilbilgisi bakrmmdan aqklanrnalarmr, goziimlenmelerini gerekli
bulmazlar.
Bunlar atalardan kalmadrr; kligeleqmig, defigmez olmugtur.
Atalardan kalma bu de$ignrez s6z cjbeklerini iige ayrabiliriz:
l) Deyimler (bkz. n' 557, 559);
21 Atasozleri (bkz. n' 562);
3) Sriylenceler (bkz. n' 563).
559. DEYIM. * Her dilde, kurulug anlamlan, sozctiklerinin di.iz anlam-
larrndan az gok kaymrg olan, kalplagmrg birgok cibekler ve takrmlar vardr.
Anlamlan ve yaprhglan kurallara ba[lanamayan, agrklanmasr igin derin
incelemeler isteyen; incelenmemesi daha dolru olan; yaprsrnr deligtirmeden,
gok kez, baqka dile gevrilemeyen bu kahplaqmrg takrmlarla s6z obekleri de
Ti.irkgenin iizelliklerinden saylrr. Bu gegit takrmlara, cibeklere deyim adr
verilir.
Her deyim, bir kavramr deli$ik yollarla daha canh, daha renkli sciyle-
yebilmek igin kurulmug <izel bir anlatrm kahbrdrr (bkz. n" 557).
Diller eskidikge, yani uzun ve zengin gegmiglerinde iyice iglendikge de-
yimlerin say$lve anlatrm de[eri artar.
sekizinci yiJ,zy:J baglannda taglara kazilan orhun yazrtlarrnd a bas
e{dirmelc, sdzilnil krmak, ilini tdresini bozabilmek... gibi deyimlerin asrllarr
goriihnektedir. Bunlar dilimizin daha o qaElarda ne denli iglenmiq oldulunun
tanr$rdrr.
Tiirkgede deyimler goktur. Hepsi derlenmedili igin sayrsr bilinemiyor.
Birkag heveslinin derlediklerine bakilmca dilimizin deyimce de zenginlili
artryor. Birkag deyim:
Yiiz suyu ddkmek, eli bayrakl4 eli uzun, ddrt gdzle beklemek, ere avuca
u{mamak, giikte arayry yerde bulmak, aEa{t yukan, kulak asmak,
gam devirmek, pot krmak, a{tr bagl4 afzt bozuk, yilzii ak, kara giin,
5r8 DiLBiLGISi

alru agtk,hniinii almak, alnmr karrylamak, ana baba gilnil,6n ayak

olmak, sa{lam ayakkah delil, bir dedi{ini iki etmemek, yerinde
yeller esmek, evlere Senlik...
BurnuKafda{tnda,kel baqa Siw,Sir tarak,ilgaSafu beg yukar4 i{ne
atsan yere di)qmez, gdp atlamaz, gdziinii budaktan sakrntnaz...
Deyirnler belli kigilerin delil; toplumun mahdr, atalardan kalmadrr.
Bir sdziin deyim sayrlmasr igin:
l) Kendisini kuran sozciikler, konulug ve yaprlg anlamlarrndan, az gok,
slynlmrq olmal;
2) B6'ylece sdzliik anlamlannr diigiindiirmeyen toplu bir anlam verme-
lidir:
Bu gocuk ele avuca st$mtyor ti.imcesini sriyleyen de, igitip okuyan da ele
avuca st{mamak sdzciklerinin konulug anlamlanm dtigi.inmez. Bundan top-
luca ;u anlamr grkarr: Bu gocuk yaramazdtr; uslandurlamryor.
3) Deyimlerin aynr anlamda kullanllmasr; bigimce kligelegmesi, kakplaq-
masr; yani deligmez olmasr ana kogullanndan biridir. Bununla birlikte deyim
kligelerine * soze yeni bir duygu ya da imge esintisi katmak igin - az qok
dokunulabilir:
Ytllardan beri gidip gdrntedi$im Paris caddelerini, bahgelerini. Sen
nehri kryilartru filmlerde seyredince gocuk gibi seviniyor, pek tatlt
yilrek garptntilart duymuyor muyunr.? Sinema o itibarla tam hasret
kavuqturan saytlmasa dahasretbaslnandrr: yiire{e az gok su seper.
, (Refik Halit Karay.)
Yazat, safra bastrmcft. deyiminden yararlanarak: hasret bqstuan demekle
bir anlam incelifi elde etmiq oluyor.
Deyimlerin nasil dofduklanm aragtrrmak hem zevkli, hem de dil ve
toplum bakrmmdan yararh olacaktrr.
Kimi deyimleri oykiici.iklere (fikralara), tarihsel olaylara ballamak
isteyenler var; bunlardan iki 6,rnek:
T. " HoSaftn yalt kesildi" yi $u tarihsel iiykiicti[e ballariar:
Yenigerilere holaf, pilav kazanlarrnda piqermiq. Yrkanmasr gerekli
g<iriilmedili igin hogafin yi.izi.i, kaLnca bir yalla kaymaklarurmrg.
Agqr de[iqrniq, yeni agq, temizli$iyle grize girmeyi istemiq olmah ki iyice
yrkadrlr kazanlarda hogaf piqirmeye baglamrg. Karavanalarrmn yiiztinde ya!
gtirmeyen yenigeriler: "Ya demek hosaftn yafu kesildi!" diye sdylenmeye,
hatta kazan kaldrrmaya baqlamrglar.
II. Ptif noktan:
Bir ginicinin yamnda grrak, iggi, kalfa olarak gahgan delikanh, artrk
ustasr kadar giizel giniler yapma$a baglar. Gittikge artan ustahlrna giivene-
 ANLAMBiLGiSi

rek ayn qaltgalrilecelini diigiintir. Ustasmdan izin a.larak bir diikkdn agar.
Qamur, krvamrnda yo$rulur, srlamr, finna konur. $aqrlacak gey! Frnndan
bir tek qini bile saflam grkmryor. Hepsi gatlak! Geng qinici diigiiniir, taglnrr;
yeniden kil karar, gamur yofurur. Hepsi bog!..
Utana srkrla ustasrna bag vurur, dert doker. Usta:
nasrl koyuyorsun? Bir tane de burada yap bakahm, der.
- Frrrna
Geng ginici giizel bir vazo yapar, tam frrma koyacafr srrada ustasr elini
tutarak:

- Dur, vel bakahm, der.gevirdikten

Vazoyu eline ahr, evirip sonra bir yerine piif! diye iifler.
Eski kalfasrna da goyle der:
-_ Qatlakhk hava kabarcrlrndan olur.'Kabarcrfrn oldu$u yeri bulup
piif!dedin mi korkma! Anladrn mt? Piif noktastmbulmak gerek!..
560. ARGO. - Eski biiytk kentlerde bizim kiilhanbeyi dedi[imiz bcili
bir srmf tiirer. Bunlann kendiierine gd're zakonlan (tcire, gelenek ve diizenleri)
olur. Giyinigleri, yiiriiyiiqleri bile baqkalarrna benzernez.. Kullandrklarr soz-
ciiklerde, soyleyiglerinde aynkklar gosterirler. Bu ayrrhklar gittikge ilerler.
istanbul'un da gok eski bir ktilhanbeyi srnfi vardr. Bugiin gelenelini,
toplulufunu yitiren bu srmt'artrk gcize qarpmlyor. Kendileri silinmig gibidir-
ler;yalnrz sozciiklerinden pek gofu yaqamaktadrr: LIangiz, ctfi, qfili, moruk,
kilcrdamak, dlilsii kandilli... gibi birqok adlar, sfatlar, eylemler, deyirnler
bugiin de kimi kigilerce kullamlmaktadrr. Buna argo denir. Bunlarda da,
deyimler gibi, bir anlatrm dzelli$i sezilir.
Argodan kiiltiir diline s<izciik gegti[i de olur:
Herrf saktz mt saku. Oyle hir asil& ki atlotmcaya dek" akla karayt
seClim.
Bu tiimcede asilm.ak,hele atlatmak argodat gelmedir.
Ofrenciler arasrnda da bir gegit argo sayrlabilecek 6zel sozciikler dolag-
maktadrr. Bunlarrn son yrllarda en gok kullamlam galcmak eylemiciir:
Turgut bu yil gakmry. Ben de az daha gakacaktrm. Neyse ki beSi ktwr-
dtm da yakamt kurtardtm. Bir de tarihi atlatabilsemt..
Yaznda, daha gok, roman ti.irtiyle oyun tiiriinde de argoya rastlarur.
Osman Cemal Kaygrh, argoyu en iyi bilen, yaziarrnda en gtizel kullanan
yazarlanmrzdandr. Argo sciZctiklerini derleyip sozltikler yapanlar, yayrmla-
yanlar var. Ferit Develliollu'nun scizlii[ti bagarrhdrr.
Mehmet Akif Ersoy da mahalle kahvesinde oynayan brgkrnlann, sarhog-
larrn yaqayrglanm anlatan koguklarrnda onlarr konugtururken argoya yer
verir:
530 DILBILeiSI

Kangmasan igin olmaz de$il mi? Sen de bunak!

- Gelirsem ti[retirim. $imdi...
- Ay bak.
gu pampine
Yolunca terbiye verdin ya, aferin Hasan A.
- Braksalar beni goktln manzlamtsttm ya!
- Nevazil olmuqum, Ahmet, brak sesim yok hig...
- Sesin mi yok? Aqrlrr girndi: Bfu irnam suyu i7t
- Ne ig, ne giig, gece giindiiz ztbar sade.
-
Kagrver belli ki gmgar qrkacak durmasana !
bizim Baba Arif susuz musuz iqiyor!
- Aman
Onun bi dalgasr olmak gerek: tiinel gegiyor,
- Moruk kaqncr'bardak? $imdicik stzsrsmha!
- Stzarsa mis gibi yer, yatmamrg adam defil a?
-

l
 ATALARSOzU - ATASOzU
QoEulu:
ATASOzLERi

Se t. OZOpYi$ (vecize). Bilgelerin, bilginlefin, ozanlann, kiiltiirlii

- anlamh
kigilerin yazrp s<iyledikleri engin krsaclk scizlerdir; diigiince <izetleri,
anlam s*rtlarr (komprimeleri) drr. Etkileri, sdzciiklerinin azhlryla ters
orantrh olan bu gok delerli scizlerin yazarlanbellidir. Elitim giirmiiq olanlar
onlarr tamr, anlar. Birkag cirnek:
Halk iginde muteber bir nesne yok devlet gibi
Olrnaya devlet cihanda bir nefes sthhat gibi.
(Muhibbi "Kanuni" XyI.)
Baki kalan bu kt$bede bir hoS seda imig.
(Baki XVI.)
Sdyleyenler kendiisiln bilme:z bilenler sdylemez.
(Yahya XVII.)
Hasmtn sitemin anlamamak hasma sitemdir.
(Nef i XY[.)
E{er maksut eserse mtsra-i berceste kfifidir.
(Ragrp Paqa XIX.)
Tekdir ile uslanrnayantn hakh kdtektir.
(Zya paea XrX.)

$uur devrinde Siir susar, Siir devrinde Suur seyirci kaltr.

YENi HAYAT (Ziya Gdkatp.)
Hayatta en hakiki milrSit ilimdtr.
(Atatiirk.)
yaz* oldu Siileyman Efendiye,
(orhan veri Kanft.)
562. ATALARSOZU.
- Llluslarrnbirisi,
melerinin en sdz g<itiirmez tamklanndan
uygarhk yolundaki zengin gelig-
belki de birincisi atascizleridir.
Atas<izleri, folklorun da en dnemli dahdrr. Ulusal salduyunun iginden siizt-
lfip gelen, anna durulaqa d,zetlegen bu <izdeyiglerimiz dviing duym amtza yete-
cek sayrda ve niteliktedir.
Her atasdzii bir rizdeyigtir; ne var ki her dzdeyig atalarsdzii delildir.
$riyle aynt edilebilir:
 DII,BlLGTST

a) Ozdeyigterinyazarlan bellidir (bkz. n' 561).

b) Atascizlerini kimlerin stiyledikleri belli defiIdir. Onlan yo[urup bigi-
me sokan ulusal yaratma gi.iciidiir, ulusal salduyudur, ulusal be$enidir;
herkesge aa gok bilinir, anlagrlrr, kullamlrr.
Bunlann iginde qok eskileri, en eski kaynaklara dek izlenebilenleri
var:
Divanti Ltgat-it-Ttirk'te (td72 - 1074) bulunan savlardan (atascizlerin-
den) birqoEu kiigiik deli;ikliklerle bugiin de yaqamaktacirr:
l) TaE ta$ka kavusmas kiqi kiqike kavuyr.
Da! da{a kavuqmaz insan insana kavuSur.
2) Evdeki buza{u dkiiz bolnzuz.
Evdeki buzafi dkilz olmaz.
3) Endik uma evlikni a{rlar.
$agkur misafir ev sahibini a{rlar.
Divan qairlerinden bile, atasdzlerimizin egsiz giizeliiline g<intil kaptr-
trranlar ; diigiincelerini, duygularrnt onlarla bezeyenler var :

Afveyleyelim ki belki bilmez

Bir siirgen afi bay kesilmez.
(geyh Garip xvr[.)
Atasdzlerirnizin birqolunu kogula gekenler de var:
Yfitct kuSlartn timiirleri az
Bir tek ipte iki carnbqz oynamaz
$ehrahta kuyuyu kametince kaz
Ez_kaza ayafitn kayar demiqler.
(Levni XV[-XV[r.)
7 anzimat yaanmdan cjrnekler :
Elbette olur ev ytkarun hanesi viran
Ev ytkarun evi olmaz. ( ziya p'ga.)

Nik ii bed herkes bulur dlemde elbet etti{in.

Herkes etti{ini bulur" eden btilur. (ziya paqa.)

Diigiince ve davraruglarrmzrn yerinde olup olmadr[rm, dolrulu$unu

tamtmak igin srk srk bag-vurdulumuz atasd,zlerinden hemen usa geliveren
birkaq 6rnek:
Bugiiniin isini yartna brakma.
Giilme komsuna, gelir baSma.
Diisenin dostu olmaz
Basa gelen gekilir...
 ANLAMtsILGISI 533

Yrllar', yizyfllar gegtikge delerleri artan bu ulusal varhk, bugiine de[in

de$erince ilgi gdrmernigti. Yalmz, heveslilerin derledikleri ve ciltler dolusu
yaymladtklart, bu ulusal varh$rn zenginlilini gdstermekle birlikte biitiinii
olmaktan pek uzaktlr.
Halk afzrndan ve eski yaprtlardan derleme igini Tiirk Dif Kururnu ele
almrgtr. ilk bagarrh yaprtlar son yrllarda yayrmlandr:
1) Bdlge A$tzlanndaAtasozleri ve beyimler (1969):
2) Atasozleri Srlzliilii 1. (1971). tsu gr$rnn en baganh yaprtrdrr.
6mer Asrm Aksoy, her atasdziinii agrklamakla bu konuya yeni bir rgrk
tutmuStur.
3) Scn yrllarda gok zengin bir yaprt yayrn'rlandr: giirde ve Flalk Dilinde
Arasozleri ve Deyimler (E. I(emal Eytibollu, L 1973,II. i975).
563. SOYLENCELER (dicton). da atasozlerinin bir tiiriidiir.
Onlar gibi atalardan kalnradtr. De$erleri - Bunlar
de onlar gibi i.isttindiii. Bunlar da
diigi.incelerimizin, tutum ve davramgTanmtz,tn dofruluk ve yanhghklanm
belirtmek igin sdylenir. Pek ince gciriig ve buluglarr kapsayan, kuruluglarr
bakrmrndan birer dykiiciik olan bu niikteli sdzleri de srk kullamrrz. Yerinde
kullanrhnca tadrna doyum olrnayan sciylenceler, atasdzlerinden ancak bir
bakmdan ayrilrr:
Atasdzleri, toplurnsal diizen yargrlarrdtr. Yasa niteli[indedir. Yasalar
gibi kesin anlatrmhCrr.
S<iylenceler, yasa nitelilinde kesin yargr taStmaz; ancak soylenmekte
olan sdzlerin, ileri siiri.llen diiqtiucelerin, yapdan iglerin, olaylann, giidiilen
yollarrn i.izerinde geniglerne, derinlegme kaprlarrm agar.
Baqka tiirlii bir :rnlatrqla:
Her soylence, bagh bagna bir tiimcedir ya da ti.inrcelerden birlegmiqtir.
Atasdzleri kadar yasa niteli$inde olmamakla birlikte, konulanmrzr tiirlti
y<inlerden agrklayrcl, aydrnlatrcr, tamk nitelilinde scizler, <iykiiciiklerdir
(fikr acrklardrr):
Pek qolunda i$neleyici bir elegtiri epifi sezilir. Hepsi de gegitli rralarr
ustaca gozi.imlemenin; daha geniq olarak, toplum yagayrgrndaki gegitli ycin-
leri yansrtrnantn * uzun denernelerle elde edilen - baganh sonuqlandr. Birkaq
drnek:
Kurda sornruslar: "Neden boynun bdyle kalm?"
"Kencii iqimi kendim yaparffix da ondan" demiS.
Deveye: "Boynw n.den efiri?" diye sormuglar. "Nerem do{ru ki!"
detnis.
Alaca{tna qahin, verece{ine lcarga.
Halep orda ise ar6m burdadr.
 DTLBILGlSI

Ne kut verir, ne dilnilrii kiistilrilr.

Yukarrya tiikilrsem bryt{rm, aga!rya tiikilrsem sskalmt.
Iqte geldik gidiyoruz; qen olasuz Halep Sehri.
Gilldiikge giiller agiltr; a{la&kga inciler sagirr.
Kzt lteyfine braksalar ya davulcuye venr ya zurnacrya.
Aya{ma taS dokunsa benden bilir.
Ig, dedilerse, geSmeyi kurut, demediler.
Oynamastnt bilmeyen ktza: "Oyna" demisler: "yerim dar'o demiS.
Yerini genigletmisler: "gerim (yenirn) dar" demiS.
DevekuStt gibi yiike gelince: "kuSlmo'; ugmaya gelince: "deveyim"
der.
ESe{e giicii yetmez; semerini dr)ver.
Hau sand$tmtztn haq koltufittnun alttndan grktt.
Tilki : " Benim ipin demem ama, ilziimsiiz baltn ktikii kurusunl" demiS.
Tut kelin pergeminden. Aykla pirincin taSuu.
Stgan deli{e stf.mamrS; bir de kuyru{una kabak baglawg.
Darn iistilnde saksa{an, vwr beline kazmaylan.
Allah kimseyi elden ayaktan diisilrmesin.
Hiiseyin Rahmi Giirprnar'dan birkag s<iylence rirneli:
Baba ekme{i zircdan ekme{i, koca elcmeli meydan ekme$i.
Uganla kagan elinden kurtulmaz
Ayaklar baS, baslar ayak oldu.
dtcAz oldA ormklrk ayrtldt.
Do stlartmtz 1ldiiy se ha tn alan i)lmedi.
CADI (Hiiseyin Rahmi Giirpmar.)

, Astg ayur ttibiin altun kamtg ayur nxen kayda rnen :

Tencere der : " Dib"im olttn" , Kepge der : " Ben nerdeyim ?"
(Divanii Ltgat'it-Tiirk.)

Allatrm <)zelli$i bakrmrndan ikiye ayrrdr$rmz atas<izleriyle sriylencelerin

srnularr pek kesin defildir. Kimj sdzler ikisine de kayabilir; bir bakrma
atalarsdzii, bir bakrma soylence sayrlabilir.
"Deyim" niteli[inde kuilamlanlar da vardrr.
 YAZIN BiLe ilnni
SA+. COfqE YAZIN (krsaca: YAZII|. ._ Giizel sanatlardan biridir;
bir sciz sanatrdrr.

Bttiin yazrn tiriinleri iki genel krhkta g<iriiliir:

1) Dizyazr ( : nesir) (bkz. n" 567 lI);
2) Koguk ( : naztm) (6k2. n' 567 l2).
565. Tiirh icoqu$unu iig yrinden incelemek yerinde olur:
f. Olqii ve uyak yoniinden (bkz. n' 567,568,575);
II. Bigimleri yoniinden (bkz. n" 5?8);
IiI. Tiirleri yoniinelen.
566. UQ AYRI YOL.
- Tiirk
anlatrg, hatta Tiirkgeyi kullamg
gdkge yazrnt diigiiniiq, gtirii$, anlayrq,
bakrmlarrndan birbirinden biisbiitiin ayn
iig yolda geligmigtir.
I. Halk yazlnt, saz ozanlarrnrn tuttuiu yot. itk kalnaklardan giiniimiize
-
de$in sririip gelen yann tiirii. Ana drigiincetreriyle, rrlanan duygularryla, bi-
gimleriyle, 6l9i.ileriyle Ttirkiin olan yazrn. Bu, Tiirkiin diliyle Ttirk di.iqtince
ve duygularrru yansrtan bir yazrndrr. Koguk bigimleri (bkz. n" 579) bizimdir,
<ilgiisii bizimdir, hecedir (bkz. n' 569). Tiirierindeki dzellik de, zenginlik de
gciniil doyuracak niteliktedir.
II. Divan yazlnl. islamhla girigten sonra aydrn kigilerin benimsedikleri
geliqtirdikleri apayn-bir sanat yoludur. Arap, Fars, Tiirk karmasr bir dille
yazrlmrgtr. Diigiinceler, gciriigler, anlayrglar, duygular bile Fars yazrrunrn
etkisi altrndadrr. olgiisii aruzdur (bkz. n" 572). Koguk bigirnleri de Arap,
Fars, Tiirk buluglanndan birlegmigtir.
rII. Yeni yazln. Tanzirnatla ba6layrp gefen Batr etkisi karqrsrnda Divan
-
yazlrn giiniint'r doldurarak silinmi;, yerine Batr e$ilimli bir yeni yazrn do!-
maya ba;lamt$tl.
1908'den sonra halka, ulusal du5rgu ve geleneklere dolru canh bir e$ilirn
bagladr.
XX. yiizyrldabatrda baglayan yepyeni bir yazrn, bizde de kendini hrzla
gristerdi. Artrk konular alabildi[ine genigliyor; bigim, 6lgii, uyak dnemini
536 DILBILGISI

yitirerek yaztndan siliniyor; anlam, g6,lgeler, sisler, karanlklar arkasrna

siniyor. Her y<inden srnrszlagan bu yeni yazrnotn incelenmesini geleceklere
brrakarak geleneksel yaztnlarn dlgiilerini, bigimlerini tamtlamaya galpahm:

or,qu
567. Btittin yazrn iiriinleri iki genel krhkta gdrtiliir:
l) Diizyazt ( :nesir). *
Otgii ve uyak gelene$ine ba[lr olmayanyazt.
2) Koguh (nazrm). Otgti ve uyak geleneline balk oian sdzve yazt.
-
Koguklarm her satrrrna dize (mrsra) denir.
-
Birbiriyle ilgili iki dizeye beyit (koga denir).
568. OLCU. Dizelerin durak ve hece bakrmrndan denklegmesine
denir.
-
Ti.irk kogu$unda iki qeqit dlqri vardrr:
I. Hece (bkz. n" 569);
II. Aruz (bkz. n' 572).
569. HECE OLQUSU. -- Halk kogulunun olgi.isiidiir:
a) Duraklar, sozciiklerin .sonunda olur; yani sdzciikler kesintiye u!-
tamaz.
b) Eleceler yalwz sayilanyla denkleqir; yani hece dlgi.isiinde sayr egitli[i
yeter gdriiltir ; heceler uztmluk, krsahk bakrmtndan delerlendiriknez.
Hece olgiisii Tiirk bulugudur. Kaynak sayrlan ilk ga$tarda ozanlann dl-
qiisii heceydi. Islamhla giriqten sonraki yiizyrllarda hece 6l9iisii, saz
ozanlanmn ti.lgiisti olmugtur. 1908'den sonra "Milli Edebiyatgrlar" da heceyi
ay&nlar <ilqiisi.i yaptrlar.
570. HECE OLqUSUNDH DURAKLAR, KESiMLER. - Hece rit-
giisii, dwaklarrndaki hece sayrsrna gdre kesimlere aynlu. Bu kesimler,daha
gok, 3, 4, 5,6,7, 8, heceli olur. Dizeler bu kesimlerle iiriiliir.
Derin aragtrrmalar, halk kogufunda yetmiqi agan dize gegidi bulundulunu
gdstermigtir.
571. EN COK KULLANILAN HECE OlqUlpnl. - Srt rastlanan
hece <ilgtileri gunlardrr:
I. 5 heceliler:
Tanrt buyurdu,
Sessiz duyurdu;
Sancakla geldik
Al&k bu Yurdtt' (Ziya Giikarp.)
 YAZIN BILEILERI 53?

II. 7 heceliler iki ttirliidiir:

r)4*3:
Dere boyu saz olur,
Giil aqhr yaz olur.
Ben yarime gill demem;
Gi)ltin dmrti az olur.
2) Duraksrz yedili:

'&,';:#;;'#i,,#,"!;n,
Oliirn Atlah'tn entrri
Ayril* olmasaydt.
Birinci, ikinci, ddrdiincii dizeler 3 * 4; iigiincii dize ise 2 * 5 oldu$u igin
hepsi duraksrz yedili sayrlu.
III. 8 heceliler iig tiirliidiir:
r)4 t4:
TaStm yine deli giiniil,
Sular gibi ga{lar mtsm?
Akttn yine kanh yaStm,
Ydllarum battar mtsm?
(Yurus Emre XIII-ffV.)
2) 5+3:
Gill menekqeye kanSmry,
Kilskiin olanlar bansmtg,
Taze fidonlar erismig,
Biz bu illerden gideli,
Gurbet illere diiseli.
(Oksfiz A,$rk.)

3) Duraksz sekizli:
, Tutam yar elinden tutam,
Qtkam da{lara da{lara;
Olam bir yareli billbill,
Diisem ba{lara ba{lara.
(Emrah.)

rv.5*5:
Ufukta giiniin boynu biikilldi;,
t
$imdi.istanbul solgun bir gi)tdil.
, Glizel Marmara menekseleidin;
Daha bir saat dnce pek.sendin.
(Ali Canip Yilntem.)
 DlLBILGIST

v. 11 heceliler, halk ozanlarnrnpek gok kullandrklan cilgillerdendir.

Duraklara aynhgr iki tiirliidilr: ,

t)4+4*3:
Atlartmtz yemin yedi silinai,
lki kardeg kary kary salm&.
Ci{erci{im delik delik delindi;
Sal AIIahm sal silama varaynn.
(Pir Sulton Abdal.)
Ben bir Tiirki)tn dinim cinsim uludur;
Sinem, dziim ateE ile doludur;
Insan olan vatanmm kulwdur;
Tilrk evladt evde durmaz giderim.
(Mehmet Emin Yurilakul.)

2)6 * 5:
$u yalan diinyaya geldim geleli
Severim ktr att bir de gilzeli.
De{ip on beSime kendim bileli
Severim kr afi bir de giizeli
(DadaloEIu.)

Bagka dile uymaz annenin sesi,

Her sdziin ararsan vardr Tlirkgesi;
Duymadan dilSiinme, gdrme sezmeden,
Kendi duygun olsun usunu yeden.
(Ziya Giikalp.;
Saz ozanlar1 uyakta oldulu gibi, dlgiide de pek ince eleyip slk doku-
mazlar. Kimi dizeleri 4 *4 + 3, kimileri 6 *5 olan koquklar pek goktur:
Nedendir de kdmiir gdzliim nedendir
$u benim geceler uyuma&{tm?
Qetin derler ayrilt{tn derdini
Ay riltk derdine doyamadt{tm.
(KaracaoElan.)

vr.6*6:
Gdkte yilhzlarla taruqmak istedim;
ASktn esrarrnt damEmak istedim;
VahEi gigeklerle konuSmak istedim;
Gdnlilmi)n bir garip heyacant vardt.
(Rua Tevfilr Biiliikbatr.)
vn.4*4*5:
Atilere koSuyoruz genglikle, Eanla ;
$an beraber koSar hakka do{ru koSanla.
(Enis Behig Koryiirek.)
 YAZIN BILCILERI

vlil. 7 * 7:
Ya{tz atlar kisnedi, meEin ktrbag Sakla&;
Bir dakika araba yerinde durakla(h...
Neden sonra sarstldr alttmda dentir yaylar,
Gdzlerilnin dniinden gegti kervan,taraylar...
(Faruk Nafiz eamhbel.)
rx.4+3*4*3:
Qinli bir Tiirk (UlutaE) Qin dilini, ilimini
A{renerek ( Mandarm) unvanrnt kazatrdr
senelerce kumanda etti Qini' Magini'
(Zi-va Giikalp.)

Mehmet Emin Yurdakul, daha gok heceliieri de kullanmrqtrr:

x.4+4*4*3:
Brak beni hayktaytm susarsam ben, matenz et;
Sevenleri toprak olmuS dksilz gocuk gibidir.
xr.4t-4-f 4*4:
Ey Ttirkiye, senin adm bu diinyada hoS bir sestir.
xII.4+4+4+4+4+3:19:
Ey hemqeri, sqktn kesme, yaS a{aca balta vttran el ummazt.
Na kiltiikler... nice yillar hig birine kervan gelmez, kuq konmaz.
572. AP.VZ. Arap koqu[undaki iilgiileri 6,!reten bir bilimin adrdrr.
VIIL yrizyrlda, -
bu bilimi, Basrah imam Halil kurmugtur.
Bu dlgiiler, cince Farslara gegmig, biraz de$iqmig, sonra da bize gehnig-
tir.
6lgti, dizelerin durak ve hece bakrmrndan denkleqmesi demektir (bkz.
n" 567):
I. Durak bakrmrndan denklegmede hece ile arvz bagkahk gosterir:
a) Hece <ilgiisiinde duraklar sdzciik sonlanna gelir.
b) Aruzda duralrn s<jzciik sonuna gelmesi gerekmez.
II. Hece bakrmmdan denklegrnede de iki <i19ii arasrnda ,su aynhklar
vardrr:
a) Hece olqiisiinde denklegme hece sayrlarrna g<iredir (trkz. n" 569).
b) Aruzda sayrca denkleqme yetmez. Heceler uzunluk, ktsahk (kapahhk,
agrkhk) ydniinden de denklegmelidir (bkz. n' 573).
573. HECE QE$iTLERI.
- Aruzda heceier iki
gegittir:
I. Krsa haceler Unliilerle biten heceler krsa savrhr: O l(rt't
-
okuyama& ti.imcesindeki biitiin heceler krsadrr.
1:cz1y1

Krsa hecelere aqrk hece de denir.

 DILBILGISI

II. Uzun heceler:

a) Unsiizlerle biten heceler: At, kuS, yazmak, ister...
b) Unliilerle bitenlerden uzatrlarak sciylenen heceler de uzun sayrlrr;
Mazi, kafi, ddhi, Nttri... s<izciiklerinin biitiin heceleriyle sahil, zalim, narin,
ldztm... sozctiklerinin birinci heceleri iinliilerle bitiyor. IJzatflatak s6ylen-
dikleri igin uzun sayrhr.
Uzun hecelere kapah heceler de denir.
Kisa heceleri (. , U) imlerinden biriyle;uzunlarrda (-, l) qizgilerinden
biriyle imlemek gelenek olmugtur (bkz. n" 574).

574. 6LQ[J KALiPLARI. --- Araplar, krsa ve uzun heceleri tiirlii

bigirnlerde istifleyerek dlgii kakplan yapmrglar ve her kahba bir ad vermig-
lerdir. Tiirk kogulunda en gok kullamlan kahplar:
Dtirt heceliler:
FailAti.in -U--
feilAtiin UU--
mefailtin U-U-
nrefailiin U-_--
miistefiliin --U-
mtifteiltin -UU-
mefailii U--U
faildtii -U-U
U9 heceliler:
mcf'uliin
mef'ul0 - U
- U
failiin - U -
feiltin U --
feuliin U
-
_-
iki heceliler:
fa'ltin
leul U
-
Bir heceli:
fa'
Beq heceli kahplar:
miistefilAti.in U-- ll.1
miitefailiin UU-U- I
I

Yukanda srralanan kahpiar<lan uygunlan yan yana dizilerek dizeler

<iriiltir. Aruzda cilqii sayrsr 180'i agar. Tiirk koqu$unda srk kullamlan
aruz <ilgiileri20-25 arasmdadrr. Bunlarr dilbilgisinin srmrlan igine srldrrmayr
uygun bulmadrk.
 YAZII'{ BTLGiLERI

Bununla birlikte bir iki <irnek verelim:

F di I dt iin fdi I 6t iln f^i liitt.
' Sustu biilbiiller hryaban uykuda.
(Faruk Nafiz camrtber.)

Fdildt iin feildtiin feil dtiin feiliin.

insan 6len'tde hayal etti{i miiddetge yaqar.
Mef'Ahi mffitlii mffiilii feuliin.
ver hiikmiini.i ey serv-i revan kdhne baharm.
tNedirn.)

575. UYAK. Dize sonlartndaki ses benzerli[ine denir. (Flalk ozcnlart

-
ayak der). Uyak hecelerinin sesqe benzegmesine kargrkk, anlanr,ca ayn o1-
malarr gerektir:
Ufukta bir yanrk bas
Stiniiyor yavaq yavaq.
Anlamlan bir olan, yani yinelenen sdzciikler, ekler, takrlar uyak sayrl-
rnaz. Asrl uyak, onlardan d,nceki hecede bulunur:

Yiiksel ki yerin bu yer de$ildir,

Diinyaya geliq hiiner de[ildir.
Denizin rengi soldu
Giiniin saatr doldu.
Uyak hecelerinden sonra yinelenen scizciiklere, eklere, taktlara yedek
(reCif) denir. (Halk ozatlan ddner ayak der,)
576. UYAK TURLERi.
- uq tiirlii uyak vardrr:
1) Yahnq uyak. Biri iinlii olmak iizere ikiqer harfin ozdeq olmasrdrr:
-
Gfil, btrlbiil ; aune, selt e...

2) Zenginuyak. __ Yahng uyaktan dnceki harf veya hecelerin de uyakL

olmasrdr:
Ocak, srcak; sar4 daftlart; ihson, insan; {ode, istrfade...
Buna kayrth kafiye, mukayyet kafiye c{e derlerdi.
3) Yarrm uyak. yalnrz bir harfle olan
- Yahng uyaktan daha az harfle,
uyaktrr: Bas, kes, kils...
Yarrm uyaklara, daha gok, halk qiirlerinde rastlantr. Saz ozanlan deyig-
lerini sazla makamla siiyler. Sazm temposu <ilqiiyii destekler. Aydrn ozanlar
gibi yazrp bozmaya; stizciikler, uyaklar iizerinde dtigiinmeye v:rkitleri yoktur.
Ayak dedikleri uyak iqin pek ince elemezler. Kimi kez, grkaklarr bir olan
harflerle de ayak yapmayr yeter sayarlar.
 s42 DILBILGISI

Halk giirinde yalnrz dtiner ayaklara (rediflere) dayanan d<irtiiikler var:

DilSmez ngtktna yad gibi bakrnak
Kirpifiin okunw sineme atruqk
KiSi sevdi{iyle muhabbet etmek
Dertlere dermandtr hey kara gdzlilm.
Biisbiitiin ayaksrz dortliiklere de rastlanrr :
Harami gibi yoluma
' Arkuru inen karh da!
Ben yarimden ayrt diigtiim
Sen yclumu ba{lar mrsm?
577. CIGLLI (cinash) UYAK. Ctpa', bir soz epiliclir. Sesleri bir,
anlamlarr ayrr srizciiklerin, iindeslerin- (bkz. n' 548) yakrn tiimceler, dizeier
iginde kullanrlmasrdrr :
Eyleme vaktini zayi; deme kry yaz, oku yaz.
Saz ozanlan, crfiah- daha gok - uyaktayaparlat:
Dilqte gdr
Hayalde gor diigte giir.
Diigenin ydri olmaz.
Hele bir yol diiE de gt)r.
Giile naz
Biilbiil eder gtile naz
6yle bir yere dtigtiirn
A$layan qok gtilen az.

KO$UK BiQinrr,Eni
578. KO$UKLAR, drg g<irtiniiqlerine; yani dizelerinin istif ediligine,
uyaklann diizenine gcire gegitli bigimler gdsterir.
Ttrk
yazrmnm iiq ayrr yolda geligtigi d,nce gcirtilmii$tii (bkz. n" 566).
Bunlann her birinin koguk bigimleri de ayrrdrr. Suasryla incelenecek:
579. HALK KO$UK nlqiUfeni. Islamhla girigten <ince ve sonra
halk ozanlanrun kullandrklan bigimlerdir. - Bagka bir ulustan almmamrgtr.
Tiirk buluqudur. Buna ulusal koguk bigimi de denir.
Halk koguk bigimlerinin birimi ddrtliiktiir. Baghcalan gunlardrr:
I{ani, ko;ma, ttirkti, semai, varsafr, destan...
(1) Do[u Anadolu saz ozanlart kullanrr.
 YAZIN tsiLGILERI 543

580. MANi. Olqtisii 4 + 3 ya da duraksrz yedili

- OOrt dizelidir.
olur. f)okunakh duygularr krsacrk dizeler iqinde geqitli inceliklerle kapsar.
Yazan, s<iyleyeni belli olmayan bu giizel giirler toplumundur.
Manilerin uyak diizeni g<iyledir:

:::: :: : H'#,ffi,'?:#I;;,
Griniil bir top ibrigim
.... a Dolagnery agilmtyor.
Crlah maniler de pek qoktur (bkz. n' 577). Bunlardan birinci dizeleri
3 ya da 4 heceli olur:
Bdy'le baglar
Yar basm bdyle ba{lar
- Giil aQmaz bi;lbiil dtmez
Ytkilsm bdyle ba{lar.
581. KO$MA.
- En azig, en gok altr ddrtltik olur. Olgiisii 4 + 4+ 3
ya da 6 + 5'li olur. Kogmalartn uyak dtizeni gciyleclir:

l] {f**ti*xrr:,-
::::::r:::::,,,,
.... b Giindiiz hayallerim, gece diislerim
.. .. b Uyandtkga a{lama{a baslartm

: :: : :: : i:ii:;'r.::;::;":,ii"!t!'J;io,*
.... n Karac'o{lan der ki gdniil u{rusu
.... n
: ::: : ::;
Gdkte melek yerde hiima yayrusu

582. T URKti. ycintinden kogmaya benzer. Kiigtik bir bagkah[r

- Biqimdizeleri
var: Ttirklerin dcirdtincii "n':,1#ltr#::!i#u!'f*i,,
yinelenir. Yinelenen bu dizeye kavuqtak
denir. Tiirki.ilerde kavugtaklarrn gift dizeli oldugu da gdriiliir.
583. SEMAI. eigim y<iniinden kogmaya benzer. Otgiisit 4 -l 4 ya
-
da 8'li olur. 6zel beste ile s<iylenir.
584. VARSAGI. Biqim ve <ilgii bakrmrndan semaiye benzer. Gciqebe
-
oymak yagantrsrrun sertli[i, erkekli[i sezilir; bire, hey! gibi kabadayrca, efece
iinlemlere srk rastlarur.
(1) Birinci ve iigiincri dizeler, gok kez, uyaklanmaz.
s44 lirelrcisi
585. DEST.A.N.
- Biqim ve cilqii bakrmmdan koqmaya, semaiye ben-
zer. Konulan, gok kez, kahramanhk olaylarrdlr. Deprem, sel baskrm, krthk,
dlet... gibi toplum acrlarr da konu olur. Yerme, alay konulu destanlar da
var. Destanlar uzun olur.

DivAN Ko$uK niEinrr,nni

-Arap, Fars, Tiirk-
585. DiVAN KO$UK BiQiMLERi'nde iig ulus.
ortaktrr. Bu bigimlerin go[u Araplarrndrr. Bunlara Farslar iki, dedelerimiz
de iki koguk biqimi katmrqlardrr.
Arap koguk bigimleri ;unlardrr:
Gazel" kaside, terkib-i" bent, terci-i bent, krta, murabba, muhammes...
Farslar buna rubai ile mesnevi'yi;
Ttirkler de tuyuf'la garkr'5rr katmrglardrr.
Divan koguk bigirnlerinin birimi beyit'tir (kogadrr). Koga, birbiriyle
ilgili iki dizeli bir koquk birimidir.
587. GAZEL.
- Divan yaznrnda en gok g<iriilen koquk bigimidir.
Kogalarla kurulur. Birinci kogaya ilo[ug (matla) denir, uyakh olur. 6btir
kogalarrn birinci dizeleri uyaksrz, ikincileri do$u;'la uyakh olur.
Gazellerde koqa saytsr dcirtten az, on begten qok olmaz.
Son koqada o?anrn takma atll (mahlasr) bulunur. $ciyle srralamr:

do$ug

kesmelik
u
Gazerin o;";", ;;;; ;, ,."r, i",..r ;;",.
5SB. KASIDE. Qok eski bir Arap kogu$udur. Bigim bakrmrndan ga.
-
zele benzer.33 - 99 kogah olur. Kasideler, dahagok, ovgii kogufudur;
birini, bir nesneyi eivmek igin yaz:,Jr:,r.

589. TER.Kig-i gBNf, TERCi-t BENT. Bir cilgiidc yazflandeligik

-
saytda bentlerden olugurlar. Bentler, uyaklau bakrmrndan, daha gok, gazele
benzer. IIer bent, ba$imsrz uyakh bir koga ile baflamr.
 YAZIN BiLGILERI 545

Terkib-i bentlerde baglayrcr kogalar her bendin sonunda defiqir.

Terci-i bentlercle baflayrcr koqalar degigrnez, kavugtak gibi yinelenir.
590. KITA. Daha gok, iki koqal olur. Yahya Efendinin bir krtasr:
-
$imdi hayl-i siihanveran igre
Nef-i manendi vsr mt bir Sair
Sdzleri Seb'a:i Muallaka'du
imreiilkays kendidir kdfir..
Nef i gciyle yaruthyor:
Bize kdfir demiq Miifti Efendi
Tutaltm ben deyim ana miiselmsn
Itcrildkta yartn ruz-u cezaya
ikimiz de Ekanz anda yalan.
591. RUBAI. bulugudur. Her <i19ii ile de[il; dzel <ilqiileriyle
- FarsUyak
yazfltt. iki koqayr armaz. diizeni agagrdaki <irnekte oldulu gibidrr.
Rubaide en biiyiik iinii Fars gairi 6mer Hayyam kazanmr;trr .Divanyaztnrnda
da rubai yazamlar az de$ildir. Bir ornek:
Mahzun gluruz kagan lcim dilsad olsak
Yiran oluruz e{er kim. abad olsak
Ol miir{-i ceJa-perver-i aqhz biz lrim
Danqa diiseriz kafesten azad olsak.
(Azmizade Haleti XV[.)
NOT. 1) Drirt dizesi uyakh rubailer de yazrlmrgtrr.
-
2) Rubailer gibi uyaklanan krtalar da goktur.

gairi
592. TUYUG.
- ttirt
Ali $ir Nevai (XV)
bulugudur. Kadr Burhanettin (XIV) le eagatay
de goriiliir. Yalruz ;u rilgii ile yazlrr:
Fdildtiin fAiWfin fdiliin.
Uyak diizeni rubaiye, maniye bezer:
Dilberin iSi itab ii naz olur
Qeqmi cadu gamzesi gammaz oltu,.
Ey gririil sabret tahamtntil kil ana
Yare ulasmak isi az az olur'
(Kadr Burhanenin xvl.)
593. MURABBA. birlegmiq bir Divan koguk biqimi-
- D<irtliiklerden
dir. Uyak dtzeni, 9u <irnekteki gibi olur:
&dk ile terk edelim her emeli her hevesi;
Ktralun hail ise azmimize ten kafesi,
inledikge eleminden vatanm her nefesi:
"Gelin imdadat" diyor, bak, budur Allah sesi.
 ' D1LBILGISI

Mahveder kendini biilbiil bile hiirriyet igin;

Qekilir mi bu bela alem-i piir-nihnet iq'in?
Din igin, devlet igin, can gekiqen millet igin
Azme hail mi olurmug bu giiriik ten kafesi?
Memleket bitti; yine bitmedi hdld sett, ben!
Bize bu hal ile bizden biiytik almaz diismett
Dest^i adadoyu, Allah igin ey ehl-i yatqn,
Yetisir terk edelim gayrt heva vii hevesit
(Namrk Kemal.)

594. $ARKI. Tiirk bulugudur. Ddrtltklerden birleqir. Uyak diizeni

-
bakrmrndan murabba'a benzer. lkinci dize kavustak (nakarat) olarak biitiin
drirtliiklerin sonlarrnda yinelenir :
Diin kahkahalar ytikseliyorken evinizden
Bendim gegen ey sevgili, sandalla denizdent.
Gdnliimle, uzaklarda bilttin bir gece sizden
Bendim geQen ey sevgili, sandalla denizdent
Diin bezminizin bir ezeli neS'esi tardt,
Ssz sesleri ta fecre kadsr kdrfezi sardr;
Vakta ki sulctr sarkilar inlerken a{ardt,
Bendim gegen ey ,sevgili, sandalla denizden!
(Yahya Kemal Beyatlr.)

595. MUHAMMES, MUSEDDES. -_ Her bendi beq dizeli koqula

muhammes, altrh olanlara da miisealiles denir. Bunlann da birinci bentleri
uyakh olur. Obiir bentlerinin d<irder ya da beger dizeleri kendi aralarmda
uyaklanrr. Son birer ya da ikiqer dizeleri birinci bentlerinkiler gibi uyaklamr.
Bu son dizelerin kavuqtak gibi yinelendikleri de olur.
596. MESNEVI. - Her kogasr bafrmsrz uyakh olan bir koguk bigirni-
dir. Bununla ktsa koguklar delil; kitaplar yazrtrrrdr. Qolunun konusu agk <iy-
kiisti oludu.
597. MUSTEZA\ (artrkh). Her dizesine bir dizecik (ziyade : artrk)
-
eklenen koquk biqimidir. $u eilq{i ile yazrhrdr:
Mef'0li"h mefdilii mef0ilii fetliin
Mef irlii feirliin.
Dizeci$in cilqiisii bag ve son kalplar olurdu:
Ey qfrh-i kerem-piSe dil-i zdr senindir
Yok ntinrtetin as[a
Ey kdn-t kerem andq ne kim var senindir
Pinhan ii hiiveyda
 YAZIN BILGILERT 547

Sen kim gelesin meclise btir yer mi bulunmaz

BaS ilzre yerin var
Giil goncastntn gfrSe-i destar senindir
Gel ey g'iil-i ra'na

(Nedtm XVItr )

YENi KO$UK nlqivlr,nni

59 8 . T anzim atla b a slay an B at rhla gm a akrmt, y azrm mzd a ilkin anlayr gt

a,
konuda kendini giisterdi. Az sonra yazrn tiirlerinde ve biqimlerinde de-eiti-
ler baqladr. Makale, tiyatro, roman... tiirleri birbiri ardrndan belirirken
Abdiilhak H6.mit de Divan bigimlerini atryor, Batr'runkilere benzer koguklar
yazryordu. Edebiyat-r Cedideciler bilsbritiin Batrhlar gibiyazmaya dzendiler,
Bu ai<rm, aydrn ozanlan Divan bigimlerinden uzaklaqtrrdr, Batrya ycineltti.
Batr'run kiasik bigimleri de denendi. Bu denemeler, gok kez, yanm ol-
maktan ileri gegmiyordu: Drg gciriiniig, dizelerin saJnsr, istifi Batrmnkilere
benzese bile, hig olmazsa uyak dtizenleri gdzden kagryordu. Edebiyat-r ce-
didecilerin en gok denedikleri sone'dir.
Sone'nin istifi ve uyak diizeni gdyledir:
a 4
b b
b b
a a
a a
b b
tl b
a a

d d
d d
a c
e e
e c
c e

. Fransa'da yizyillar boyunca yazrlmrg sayrslz sone'lerde son i.igliikte bir

tek uyalrn yer degigtirmesinden bagka depigiklik gciriilmez.
 DILBiLGIST

Riibab-r $ikeste'de yirmi bege yakrn so$e benzeri koquk var. Dize sayr-
lartna, istiflerine gore sone sayrlanbu koquklardan ancak birtanesinin uyak
diizeni yukarrdakilere benzemektedir.
Anlagrhyor ki o gafda, Divanrnkine benzemoven her biqim yeni sayrl-
mlg, uyarina gdre yazrvermek kolay olmugtur. Bu gidiq,bugtinkti yeniakrna
yol aqmrgtrr.
Yeni akunda, eskilerin biiyiik cinern verdiktreri, deler saydiklar olqiiden,
uyaktan, bigimden antk iz gcirtilmiryor. Sanat alanmda geleneksel ne varsa
silinmig; anlam bile gcilgeler, karanltklarardrnda belirsizle.smig; anlamsrzhk
akrmr <in alrmgtrr.
599. SERBEST ARTiKLi. Divan grfrmin btrakrhgr, Batr'ya, yeni
-
bigimlere ycineliq, artrkh bigimin (miistezadrn) da de$igrnesine yol agfi; yani:
a) Divan miistezadrmn klasik <i19risi1. (bkz. n" 597.) brakrleh; her olgii
rle yaz:Jmasr hog gcirtildii.
b) Dizeciklerin (artrklarrn) yerleri ve sayrlan de$igti. Dizeci$e dizecik
eklendi:

ZELZELE'den
Sen igte bdyle siyah giinlerin misafiri,sin,
Hayatm elbette
Kolay ve neS'e-feza bir seyahat ohnayacokl

uu ,!n!,k'#,,',,,,,"
Kolay ve neq'e-feza bir seynhatist ancak
Hayali vardtr; uzak bir serctp igin kogmak
Nihayette yarulrnak, ve boq yorulntnkttr; l

Hayatz div-i hakikatle garpryan kazarur;

Zafer biraz da hnsar
i ster
Kogan cihad-t maaliye Sanh, lakin a{tr.
Mahuf adtmlar atar,
oniinde zerzererer, ark:rsutda zerzererer!
(Tevfik Fikret.)

Dizelerin bu uzayrp krsalmalan. konrlrun cogkttsur"ru yansrtan ses gtizel-

liklerini yaratmaktadu.
Bu tutumda, Divan m:iistezadrmn delil; Parnas ozanlartna benzemenin
etkisi daha giigliidiir.
600. SERBEST KO$UK. Serbest arhklanmn geniglernesi, Batr'daki
-
ga$daqlara benzernek iste$i, belli bigimlerde ve iilgiilerde yazma zorunlulunu
gevqetti. Bu gidis serbest koguk yolunu" agtr.
 YAZIN BILGILERI

Serbest koguklar iki tiirliidi.ir:

I. Otgiilii serbestler. Dizeleri bir dlgtintin de$igik kahplanyla yazr-
lanlar: -
1) Aruzla yazrlmrg serbest ko$uklar,
2) Hece ile yazrlmrg serbest koguklar.

ALMEK'ten
Firaz-t zirve-i Sina-yt kahre yiikselerek
Oradan,
Oradan dilqmek dlmek istiyorum
Ceuf-i ye' s-aSina-yt husrana...
Titrek
Pariltilarla yanan bir mesa-yr nrczbaha-renk
Da{iltken suhur-t ilryana"'
pIyALE (Ahner Hagim.)

Serbest koguklarcla <inceleri uyaklara, az gok, yer veriliyordu. Uyak-

srzlardan bir ornek:

iSr.Iugur UFUKTAYDI
Gurbetten uzun yolculuk etmiS, ddnilyordum
istanbul ufuktaydt...
Do{ruldu{umuz ffia giderken...
Sevdah yiiziislerle yunuslar
Yol gdsteriyordu.
istanbul ufuktan,
Simasmt gdstermeden dnce,
Kalbimde gdriindii.
(Yahya Kemal Beyath.)

Hece ile yazrlrmg serbestlerden bir 6rnek:

GNMfiCTLER'dCN

Biz dalgalar, frtrnalar kahramam yi{itleriz;

Ufuklardan ufuklara haber sorar, gezeriz,
GiineSlerde uyuklayan yamaglart,
Kalbi durgun tarlalaru brakttk;
Gtilge veren a{aglart
Sevmiyoruz biz artrk.
Sevgilimiz,
Ey deniz!.,
550 DILBlI,GTSI

iste biz,
Nihayetsiz
Mavilikler yolcusu...

II. Tiim serbestler. "fsni $iir" adryla .rdr**rrtr""o

-
bigimin de, dlgiiniin de, uya[rn da yeri kalmamrgttr. Bir 6rnek:"uiiloll';"ti
OLU
BIR rSrK AsrAuna GELIR
rtizun
TA
rtizUan oot<
cipnn nl.RJsll( usf,:iffi3;'"^
oLMAK (F.azrr Hiisnii Dagrarca.

l
 YAZTIJIA.{IZDA COK KULLANILMI$
YABANCI DiL KURALLARI
' 601. YABANCT KURALLAR. urusumuzun isramhla giriqinden
-
sonra dilimize din ve bilim yoluyla Arapga'dan, giir yolujla
da rlsga'dan
birgok s<izciiklerle kuralrann girdigini gdrmiigtiik (bkz. n"
31). Bugiin dili-
miz, bunlardan bir hayli a'nmrgtri. yalmz Divan,'Tanzimat
ve Edebiyat_r
cedide gafla'ndan karma bilim ve yazn yapftLa*nr okurken
bu yabancr
scizciik ve kurallarla karqrlagryorsz. sdzciiklei, s<izliiklere
bakmatt ogre-
nilebilir. Kurallar bdyle clegildir; hig olmazsa en gok
kullamlrmg olanlann
gd,ziilmesini kolaylagtrracak bir yetenegin
elde ediimesi gerekmektedir. Ge-
lecek konular, bu bilgileri kazandrrrnat amacrvra

Dilimize giren yabancr kurallann baghcalarr gunlardr:

"tui*ti-tgtr*
l) Scizciiklerde erillik, digillik (bkz. n" 602).
2) Qolullamalar (bkz. n. 603, 604;;
3) Yabancr kurallarla ttiremeler (bkz. n. 605);
4) Yabancr tiimlemeler (bkz. n" 606, 607, 60gj;
5) Yabancr kurallarla tiimlenmiq srfatlar (bkz. n. 612, 613);
6) Yabancr bilegik scizciikler (bkz. n. 614).
602' SdZCUKLBROU ERILLIK, Oi$irrir. _- Tiirkge
sczci.iklercre
erillik, digillik yoktur (bkz. n " 145). Farsga scizciikler de
bdyledir. Arapgadari
hemen btitiin s<izciikler - adrar, srfatlar, adrilar,
eyremrei * b., buk -dun
ikiye ayrrlr: Eril sdzci.ikler, digil sdzctikler.

- Dilimize girmig kuralrarr griz<iniinde tutarak Arapga adrar iizerinde du-

rahm. Arapgada adlar iki tiirliidiir:
I. Eril adlar (diqil olmayanlar);
II. Digil adlar. U9 geqittir:
1) Gergek digiller.
- Gerqekten di;i olan varhklarr' adla':
Zeynep, Giilsiim, Meryern, Belkis...
2) siizde digiller. _. Digillik eki almrq s<izciikler. Adlandrrdftlan
var-
hkla'n gergekten digi orup olmamalan <inemli defildir. Digillik
ekreri gun_
lardrr:
SS2 DIT.BILGISI

a) -eyada -a. Sonlanna geldikleri adlarr digiilegtirirler. Arapga olan ka-

drn, krz adlannrn pek golu bu eklerle tiiremigtir:
Cemil - Cemile, Emin - Emine, KAmil - Kdmile, Naci - Naciye, $enf
$erife, Zeki - Zekiye, Fikri - Fikriye...
b) Sonunda -t eki bulunan biittin adlar digildir:
Hiirriyet, adalet, curnhuriyet, millet, fazilet, edebiyat, sanat, ciddiyet,'
hilrmet...
3) Diqil sayrlan adlar. Araplar, digilikle ilgisi bulunmayan, ekle de
-
digilleqmemiq olan kimi adlar da digil saymrqlardrr:
$ems ( : giineq), yed ( - el) sdzciikleriyle Arap harflerinin adlarr:
Elif, cim, dal, mim, nun, sin.,.
603. ARAPEA ADLARDA QOGULLAMA.
- Ttirkqede varhklarrn
sayilarma gcire adlar iki tiirliidiir: Tekil, goEul. Her tekil ad, bir tek ekle
golullamr (bkz. n' 140-III). Bizdeki bu kolayhla kargr Arapgada adlarrn
golullanmasr pek de$ipik ve kangrk kurallara balltdr.
Arapgada ad soylu sdzciikler varhklann sayrlart bakrmmdan, iige ay-
rdtr:
I. Miifret ( - tekil). - Bir tek varh$r gosteren ad, srfat, adrl...
II. Tesniye. itl varhfr gdstermek iqindir.
-
III. Cemi i : go!ul). ikiden 9ok olanr gO,stermek iqindir.
-
Br.rnlardan:
I. Miifret ( : tekil) lerin 02el qekli yoktur. Tesniye ve cemi olqayan
her fuapga scizciik miifrettir.
II. .Tesniye eki -an ya da -eyn'dir:
Z,aviyetan-t'dahiletan: iki iq aq, Devleteyn': iki devlet...
III. Cemi ( : go!ul). Arapgada golullama biqimleri goktur, 9e9it-
- dlrenilmesi pek giigtur. Bu 9o!'ullamalar,
lidir ve bu ytizden de hepsinin
yaprhglan bakrmrndan ikiye aynlrr:
1) Kuralh go$ullamalar.
- Araplar, bunlara "silim" yani sallam cemi
derler; giinkii bu gegit gof'ullamada scizciiklerin tabanlarr de$igmez, golul
ekleri sona gelir. Bunlar da iki gegittir:
a) Eril sdzciiklerin gofullau, :- Eki dn, -iin'dur:
lJaz;r - hazrfrn, muharrir - muharrirtn, muallimtn, memurin...
b) Dipil siizcilklerin gofiulu. Eki -at'trr:
-
Muallimat : bayan d'lretmenler, hayvanat : hayvanlat, izahat :
aglklamalar, beyanat : demegler, meSrubat : igitler...
 YABANCI DIL KURALLA,RI

2) Genel trrurala ba$lananeayan goiullanmalar. _- Bu gegit golullara

cem-i rniikesser ( : kurk go[ul) denirdi. Bu gegit golullamada sdzciik son-
lanna belli bir ek gelmez. srizcilkler, grivdelerinde olan de$igiklikterle - yani
g<ivdelerin iglerine, baglarrna, sonlanna gelen degigik harflerle bigirnlenirler.
-
Birkaq drnek:
a) Esbap : sebepler, eg'ar : giirler, ezvalc :
zevkler, ecnas :
cifls-
ler, edvar : devider, e6kas : gahrslar, aklawt: kalemler...
Dilimizde bu olsiide bir hayli scizctik vardrr.
b) Ketebe, : k6tipler, talebe : <iErenciler, hademe : hizmetQiler
(bu s<!n iki sozctik, son zamanlarda tekil sanrlarak kullan{rnakta-
&r)"..
c) $uara: ;airier, siifet,a: sefirler, iideba: ediptrer...
Kiitilp: kitaplar, ,ruhuf : sahifeler, riisiit = resuller, peygamberler...
dj Cevanzi: camilet, kqvait: kaideler, fevait: faideler...
9) Krrrk qo[ullarrn gegitleri pek goktur; birkaq <irnek claha:
Mermfi: menfaatlet, ecanip - ecnebiler, ebniye binalar... -
NoT,
- sdzciiklerin -ler ekiyle gogullanmasmr basit gdren dedererimiz
Arapga'nrn bu sayrsrz golullanaa kuratrlannr dilimize tagrrnakla yetinrnemigtir;
Tiirkge scizciiklerden de Arap biqirni golullar yapmrqlardrr:
Geliyat, gidisat, gelirat, ctg(flat, qiftlikat (bkz. n' 610)...

604. FARSQA QOGULLAR. Fars riilinde gogullama yoliarr Arap-

- Fars'larda
qanmki gibi qegitli ve karrgrk de$ildir. iki golul eki vaidr:
l) -an. Canhya da canh saydan varhklann adlartna eklenir:
Zabita,t : zabitlet, alirnrtn: alimler, zadegdn.: asiiler, bqndegdn:
kullar..-
2) -ha. cansrz varhklarm adlarrna gelir. Bu ekle go$ullanmr$ s<izctik-
lere dilimizde pek yer verilmemiqtir.
605. YABANC{ KURALLARLA TURETMELER. _* Batrlrlar, ksndi
anadilierjnde bulamadrklarr kargrhklar igin bagka dillerden, daha gok, eski
Yunancadan, Latinceden -yakrgr k<ikler, s<izciikler ahr; onlan kendi dilleri-
nin tiiretrne kurallarryla bigimlendirerek kullamrlar. E<iylelikle s<izciiklerin
yabancrlr$r goze batmaz. Dedelerimiz de Arapqa Farsga s<izciiklerin gerek-
-
tilinde - yalntz koklerini altp onlan Ttirkqe eklerle tiiretselerdi o kcjkler
yava$ yava$ Tiirkgeleqecek; bir yabana-oz sorunu ortaya grkmayacaktr. oy-
sa ahnan srizciikler go$ullama, ttiretme, bileqtirme, hatta tiimlerne ve gekim
gibi kurallarryla akndrklarr igin; pek gok da yeniden tiiretildikleri igin yaban,
crl*lannr yitirmemiqler; SzTiirkgeyi ezmiqler, geliqmesine engel olmuqlarclrr.
 DILBILGISI

Dilimize Farsgadan gok, Arapganm tiirevleri girmig ya da dedelerimiz

tarafindan tilretilerek kullanrlmrgtr. Arapga, biikiinli.i dillerdendir (bkz. n'
6 /3). Tiireyiqi Tiirkgeye benzemez. Tiirkgemiz sondan aldrlr eklerle ttrer,
takrlarla gekimlenir. Arapqada ise tiiretme <ileleri scizciiklerin her yaruna
girer; scizciik yeni bigimler alrr: ilim kdktinden dilimizde kullanrlan tiirev-
lerin bir krsmr:
AIim, malum, malumat, allam,e, ilam, ilamat, talim, talinzat, laalli)m,
' muallime, muallem, milteallim, istilam, ulema, ilmi, ilmiye, a'lem,
ulum, alim...
ve bunlann kimisinin digilleri, tesniyeleri, golullarr; tiirlii yollarla bunlardan
tiiremig daha bagka srizciikler, bilegikler...
Arapgada sd,zctik kcikleri, agalr yukarr, bu kahplara gcire bigimlendiri
lerek kullamlmrq, dilimize on binlerce yabancr tiirev girmigtir.
Yabancr kurallarla vaprlan gok yaygrn tilrevlerden iki drnek:
I. -i. Arapga, Farsga ad soylu her sdzciiliin sonuna gelir; ilgi, de$ginlik
anlamrru katarak onlarr srfat yapar:
ilmi, edebi, fenni, insani, dini, fikri, dahili, behigti...
Yazrhgr. Ttirkgede iki 9e9it -i takrsr vardrr:
-
t) Tiimlenen (iyelik) takrsr: Tiirk askeri, dgrenci defteri...
2) Durum takrsr: Askeri gdrdiim, defteri altwz...
Delginlik anlamlnda srfat tiiretrneye yarayan -i uzun seslidir. Sdylenisi
Tiirkge -i'lere benzemez:
Askeri elbise, resmi iq, ilmi aragtrmalar, edebi metinler...
Stiylenigi uzun olan bu yabancr kdkenli i'nin yaahgr da 6teki i takrlan
gibidir.
II. Bir kural da Farsgadan: bi. Bir onektir. Farsga, Arapga adlarm
baglanna gelir - Tiirkgedeki -siz eki gibi - adlarr olumstrz anlamh srfatlar
yapari
Bihaber : habersiz, bifaide, bisttd : faydanz, bitaraf - tarafsrz...
606. YABANCI TUMLEMELER. Divan rnetinleri, yabancr kural-
larla yaprlmq tiimlemelerle doludur. Bu -tiimlemeler - Tiirkgemizde oldugu
gibi - iki tiirliidijr:
1) Ad tiimlemeleri;
2) Srfat ttimlemeleri.
Tiirkge tiimlemelerde ttimleyen sd,zciik 6nce, tiimlenen sonra gelir
(bkz. n' 151, 180). Arapga, Farsga tiimlemeler bunun tersinedir: Tiimlenen
<ince, tiimleyen sonra gelir. Bu dillerde ad takrmlarryla srfat takrmlan, yapr-
hglan bahmrndan, birbirlerine benzerler. Ayrrt etmek igin ikinci sdzciiklere
 YAtsANCI DIL KURALLANI 555

bakrhr. itrincl adsa ad tiimlemesi, srfatsa srfat tiimlemesidir (bkz. n" 607,
608).

607. ARAPQA TUMLEMELER. Arapga tiimleme balr soyleniqe

gcire iki ttirlildi.ir: -
l) -or' iki scizciik arasrna gelir; I'den <ince, uyanna gore, e ii seslile-
rinden biri bulunur:
a) Ad takrmlarr (tiimlemeleri):
Taht-el-bahir : denizaltr, beytrel-milel : ul*slararasr, fevk-al-ade,
dar - iil-fiinun, Se
y h-iil- is I am, Rabb - ii l- 6 I e min.. .

b) Srfat takrmlan (tiimlemeleri):

Re b i- til- e v v e I, ab un-fil - mu e z z etn,
S r am az on - ii I - miib a r ek (Arabi aylarrn
adlan)...
2) -( ) I yerine ikinci scizciigiin bag harfinin yinelenmesi:
Kabl-et-tarih : tarih cincesj, bacl-ez-zeval .- oEle sonu, dar-iit-tctlityt
: ciEretin yurdu...
Bu oluglann nedenleri gunlardrr: Arap alfabesi 2g harflidir. Bu harfler
keedilerinden once gelen "harf-i tarif,,deki tr'nin okunup okunmayr;rna g6re
ikiye ayrrLr:
l) Kamer i L L ace-
harfleri: rJr J f :J ; ? J

2)$emsharfleri: d J b bgge .,- )s!:iLi

Karner harflerinden cince gelen tiinrleme ba$rnrn (harf-i tarifin) I'si
okunur;
$ems harflerinden <ince gelen tiimleme bagrmn (harf-i tarifin) r,si okun-
maz. L'nin yerine, ikinci s<izcii[iin baq harfi yinelenir.
Kamer harfliler: fevk-el-arz, hayr-i)l-beser;
$ems harfliler: fevk-es-sema, hayr-iin-nas...
NoT. *- uluslararasr gelenele uyularak, son yrllarda, Arapga tamlama-
lann, ba$lan her durumda, al yazrlnraktaclrr: XVII. yilzy:hn iillii bilgini
Kdtip Qelebi'nin bir kitabrmn adr Kesf-al-zunun yaziltyar. Bu tiimlernenin
yukarrdaki kurala g<ire uygun sriylenigi KeEf-iiz-Zuntm'dur.
608. FARSQA TUMLEMELER. Farssa tiimteme bagr _i'dir. Ta_
krmr kuran s<izctiklerden birincisinin sonuna gelir: -
a) Ad takrmlarr:
Kalb-i millet : milletin kalbi, merkez-i ltiikiimet: hiikiimet merkezi,
barika'i hakikat : hakikat qimgeli, evlacl-t viltan : vatan evladr...
556 DILBiLGISI

b) Srfat tahrtrlan:
Tarih-i tnilli : ulusal tarlh, kanun-i esasi : terrrel lianun, anayasa;
edebiyat-r cedide -- yeni ede",tiyat, derd-i ttihan : gizli dert... .

609. FARSGA STFAT TAKIMLARINDA UYGUNLUK.

lerinin ikisi de Arapga olan srfat takmrlannda srfatrn ad'a uymasr - Sozcitk-
garttrr:
a) Ad erilse srfat da eril olur;
b) Ad digilse srfat da diqil olur;
c) Ad go$ulsa srf,atr da ya goful, yahut cligil olmahclrr;
9) Ad tesniye (ikili) ise srfatrnrn Ca tesniye ohnasr gerekir.
Ornckler:
Tarih-i milli. "terih" eril, srfatr olan "milli" de erjldir.
-
Menfaat-i mitliye. -- "menfaat" digildir; "rnilli" srfat da -e ekiyle digil-
legmiEtir (bkz. n" 602).
Menafi-i milliys. "yns1lfi" go[uldur; srfatr da digillegmiqtir.
-
- itisl de tesniyedir (Mekke ile Medine) dembk-
Haremeyn-i $erifeyn.
tir. (S<jzciikler eril tesniyedir.)
Zaviyetant haricetan. it<i drg agr. (Sbzciikler hern tesniye, hem digil-
dir). -
NOT. -i ekiyle tiiremig ilgi srfatlanyla kurulan Farsga srfat tiimleme-
leli, Tiirkge-ikinci tiirlii ad takrmlarr (bkz. n' 151-il) bigiminde de gevril-
mektedir:
Vesait-i nakliye : nakil vasrtalarr (tagrtlar), ticaret-i bahriye : de- l

niz ticareti.
l
610. FARSqA TUMLEIV{ELERDE TURKQE SOZCUKLER.
Arapga ttimlemelerde s<izctiklerin ikisinin de Arapqa olmasr; Farsga tiim- -
lemelerde ise s<izci.iklerin Arapga, ya da Farsga olmasr gerekliydi. Bagka
tiirlii kurulan tiimlemeler yanhq sayrltrdr.
Bununla birlikte Tiirkge scizciiklerin karrgtr[r k1!e1e9mi9 bir hayti Farsga
ti.irrrleme kuilanrlmrgirr. Bu yanhghla iki etmen diigiiniilebilir :
1) Kurah bilmemek,
2) Tiirkge sdzciikleri Farsga sanmak.
Bilkaq <irnek:
Sanca{-i $erif hakan-t, mahlu, ardu-yu leiincayun, pa$&-yt miisarilni-
leyh, elgi-i mumaileyh, efendi-i mezkilr, a{a-yt merkum, siirc-i lisan,
resm-i gegit...
Hatta s<izciiklerinin biri Avrupa dillerinden gelmig tiimlemeler de gcirti-
li.irdti:
 YABANCI DIL KURALLARI 55/

Miize-i Hilmayun, B ank- t O sm ani, k cmi sy on- i aI i, I es ir at - r,

fi zy c I aj iy e...
611. ziNcinrfuE TUMI-EMELER, TiirkqeCe ikiyi aqan takim-
larrn zincirlenmesi sevimli sayrlamaz(bkz. n"-I5B). Divan ya il qalrnda ise
zincirlenmiq Farsga tiimlemelerin anlattma ses giizelli[i katacafir sanrltr, ta-
krmlar birbiri ardrna dizilirdi:

Girdi mffiah-t der-i genc-i mqqni elime.

(Nef i XV[.)

Bir dizede d<irt sdzctik tig tiimleme halinde zincinlenmi"qtir.

Divan dizyazrustalan dize dlgiisiiyle bagh bulunmadrklarr igin beq, altt
ve daha gok sdzctilii zincirlernekle htiner g<isterirlerdi (bkz. n'31-II. cir-
nekler):
Tekye-i alisan ki resm-i tnasntl ve tarh-t ffiatbuu sikest-uver-i endaze-i
asm an-p ey rn a-y t e flc dr t dur b in- i miiltertd i s srt- t r u z g 6r cl v .
-

, TUHFET - ur - HAREMEYEN (Nabi XVn.)

612. FARSqA TUMI-ENMI$ SIFATLAR.- Ad, adr tihnleyince ad

takrmr; srfat, adr tiirnleyince srfat takrmr oluyordu (bkz. n' 151, 180).
Ad, srfatr tiimlerse (bkz. n".250), yani Farsga tiirnlemede srfat bagta bulunursa.
tiimlenmig stfat olur:

$ayant merhamet, nasir-i efkdr, calib-i dilckat...

613. ARAPCA TUMLENMi$ SIFATLAR. Srfatr ba;ta bulunan
Arapga tiimlemelerdir (bkz. n' 612) :
-
Saltf-iiz- zikir, sahih.iin-nesep...
Basit-iir-rtzk' vahib-iil-anzal"'
TARiH-i KADiM (Tevfik Fikrer.)

614. FARSQA BiLE$iK SIFATLAR. dilin, bagkalarrna gdre,

- Heryanr
iistiin yanlan bulunur. Farsganrn en imrenilecek da bilegik srfat yap-
maktaki kolayhlrdrr. Hig bir ek istemeden iki scizciik lan yssz gelir, kaynaqrr.
Dolan anlamda, bu iki srizciiliin anlamrna grire arttg da bulunur:
Melekgehre .= melek gehreli. hayalperest: hayale tapant, vazifeSinas
,: vazifesini bilen, vak'anivis : vaka'ytyazan, piirhid.det : hiddetie
dolu, pek hidaetli...

Edebiyatr Cedideciler, Farsga bilegik'sdzciikleri pek severlerdi. Batr'dan

getirdikleri, kendilerinin bulduklarr yeni kavramlarr anlatmak igin srk sft
bileqik scizciiklere bag lururlardr. Eskiden beri kullanrla gelen sozcrikleri,
yeni kavramlan anlatmaya yeter bulmaymca yeni bilegikler yapryorlardr:
 DILBILCISI

Kahkahalarm o kadar stintr-engiz , o kadar;etaret-Amiz idi ki a{lamak

istiyordum. Ben arzu ediyorth'tm ki sen huzurumda kalbim gibi hazin,
hayattm kadar gam-dgin olastn.
(Halit Ziyz Upaklsil.)

Olsun qeb-i loyamete dek hem-siirudumuz

Bir cAy-r na{am'htz...
(Cenap $ehabettin.)

Bu yeni bileqikleri, Edebiyatr Cedideye ba[h olanlann pek gok beien-

melerine karqrn, eski yazrndanyana olanlar yadrrgryor; 1908'den sonra yeti-
gen Yeni Tiirkgecilerse lriisbiitiin yersiz, defersiz buluyorlardr. Bugiinkii
dilimizde bunlardan iz kalmamlqtrr.

1
 NoKTALAMA in,rrnni
6 I 5. NOKT ALAM A. -'_ Sozciiklere, tiim celere - s<jzciiklerin, k urallarrn
gcisterdikleri aolamlardan baqka - ttirlii nedenlerle duygu, imge. ses, hatta
anlarn de$erleri katrldrlrnr g<irdiik (bkz. n' 63 vb., 73,74,75, 530 vb.,553
vb.).
Konugmalarda scize, bu anlamlara yakrn deferler katan bagka nedenler
cle var: Et,yiz, gdvde irnleri (bkz. n' 1).
Ayrrhp gidenler igin kullandrlrmrz giile giilet. deyirnini giiliimseyerex,
bjr iiziintii belirtisi vererek, sertge kaq gatarak, ayn anlamlar-
g<izlere ve yiize
cla daha birgok imler yaparak s<iylemeyi deneyelim. Her defiqiklik, giile giile'
ye bagka bir duygu'deleri katar. Bu konurja sesin ve sdyleyigin etkisi ciaha
derin olur.
Konugmada srk srk yaptr$rmrz bu el, yiiz, grivde imlerinin; ses, soyleyig
d eSi gmelerinin anl atrm d elerlerind en yazrtl a y at arlanamay n.
Yazrda da - etkisi bu denli olmamakla birlikte - noktalama imleri var-
du. imler, anlamr aydmlatrr, yanhg anlagrnalann <iniine geger,okumayr dri-
zenler; duraklan belirterek, okuyucuyu uyararak sesin anlatrma kataca[r
deferi saflar. Tiimce sonlanndaki noktarun, tinlemin, soru iminin goriini.igii,
okuyucuyu birkag scizciik dnceden uyarrr; sesler, okunanlann verece[i
tiirlii izlenimler ona gcire ayarlanrr.
Y azilardan noktalama imlerini atarsak anlam, golgeler,,karanhklar igine
gomiilmiig gibi olur. ikircimlere, ters anlayrllarayol agrhr: ttmcelerin tath
mi.izi$i temposuzlagl r.
616. NoKTALAMA irvrlEniNiN YAZIMTZA GiRi$i pek eski
delildir. Tanzimat yazrrurun kurucusu, yanndayenilegmenin babasr Sinasi,
Fransa'da okumugtu. Yurda d<indiikten bir siire sonra, 1860'ta gazeteqrkar-
mafa Avrupa'dakilerine benzer yaprtlar verme$e baglayarak yenilifin kapr-
srm agtr, $AiR EVLENMESi adh bir piyes yayrmladr, tu piyeste ilk olarak
noktalama irnlerinden birkagrnr kullandr.
imleri eksiksiz kullanma iste[i, 1896'da Edebiyatr cedidecilerle gergek-
leqti. $iirde Tevfik Fikret, diJ'zyazrda Halit ziya bu imlere qok tinem ver-
diler.
 DiLBILGiSI

in',leri gok bagarrh kullananlardan birr' de {inlii ciykiiciimiiz Omer Sey-

fettin'dir.
Noktalama imlerinin vazrya ne denli aydrnhk kazandrrdrlrm gdstermek
iqin "Yiiz Ah" Oykiisiinden gu pargayt - imlerini ataruk - veriyoruz:
Bir sene sonra bir cuma sahaht Mehwzet Efendi evinin alttndaki odqda otu-
rurken Do{ru Qobaw karstnndc gdrdii elindt biiyiikge bir kapla tslak
bir po,rt varfu bunlan selam vermeden sedirin yantndaki pencerenin
igine brakn ho; geldin hoS bulduk otur bakalm; koyunlardan ne haber
da{urdular mt gohan hepsi knrmts dedi hig biri do{urmadt mt hayr
yiinlerini ne laptu: daha kuprnamtqtrm Mehmet Efendi anlamadt ne
demek on iki tancsini gal&lar ey geriye ne kal& otuz sekiz otuz ikisi
geqen sonbaharda kelebek oldu dldil ey geriye ne kaldt aln beqini
kurt yedi geriye ne kaldt btr.
Anlagrlmasl kolay olmasa gerek,
Noktalarna imleri gunlardr:
l. ( . ) Nokta ya da durak;
il. ( ... ) Uq nokta, susma imi;
ru. ( ? ) Soru imi, soru noktasr;
W. ( ! ) Unlem imi, tinlem noktasr;
Bunlann d<i.rdi.i de noktadrr; birinci gtirevleri
tiimce sonunda bulunmakttr.
V. ( : ) Aift nokta, iki nokta, agrklama noktast;
VI.(,) Virgiil;
VIl. ( ;) Noktahvirgiil;
Vru.(-) Qizgi;
IX. (" ") Trrnak; ,
X.( () ) Parantezyadaayrag;
)(I.( tl) Kdteliparantez,kdgeliayrug; l

XII. ( $ ) Paragraf ya da gengel; l

XIil. (......) Srra noktalar. l

517. NOKTA, DURAK ( . ). -_ $uralarda kullaruhr: l

1,1 Bitmiq tiimcelerden soffa:

Yolculuk gdnilI iiziintiisilnii dindirir.

(Refik Halit Karay.)

Sen Sarkm ktruna girmeyen bir kiltasm.

Bir ulw gmarstn ki krilw, e{ilmezsin; dliir, inlemezsin.
(Ahmet Hikmet MiirftiioElu.)

2) Krsaltmalarda.
ya da bir kag harfle
- Srk yinelenen belli adlar, kolayhk olsun diye, bir
yanlnca:
 I{OKTALAMA IPILERi 561

Fosta. telgraf, telefon P.T.T., doktor yerine Dr., vb. (ve bagkalan ve bu-
nun gibi, ve benzerleri)... gibi. I\4akam ve san gdsteren krsaltmalar, biryilk
harfle baqlar; her siizct$iin krsaltmasrndan sonra nokta konur T.B.M.M.
(Tiirkiye Btiyiik Millet Meclisi).
Sonyrllarda krsaltma harflerinin sonlarrna nokta koymama e$ilimi gci-
riilmektedir: PTT, TCDD (Tiirkiye Cunihuriyeti Devlet Demir Yollarr).
Krsaltrnalan kullanmak igin okuyucular tarafindan anlagrlacak kadar
bilinmig ve genellegmi; olmasr gereklidir. O.O.T.K.B. krsaltmasrmn Ordu
Ortaokulu Temizlik l{olu Baqkam oldu$u kolayca bilinrniyorsaboyle yaz-
mak yersizdir'.
3) Bdliimleri numaralamak igin satrr baqlarma konan b$yiik harf ve
rakamdan sonra: A. B. C. {. il. III.
4) -incio -nci ekinin yerini tutmak ve srra saylsl yapmak iizere rakamlar-
lardan sonra gelir: IV. Murat,XX. yiizyil,l50. sayfa...
5) Tam sayrlarla kesirleri arasrna konmaktacirr:
i45.35 lira : Ytizknkbes lira, otuzbeS kuruq.
6) Kir:ri betikte satrr baslarrna yzztlan bciliim b'aghklanndan sonra da
nokta konur.
7) Giinii gcisteren tarihlerc{e gin, ay, yrl rakamlanru ayrlr: 19.V.1919.
613. Uq NOKTA, susma noktalan ( . .. ):
Konugma dilinde:
a) Qok kez derin ve sarslcr duygulanmalar, cogkular ytiziinden tiimceler
bitirilemez; sciz kesiliverir; arkasrnr dinleyicinin zihui, duruma gdre, tiimler:

- Annenizin hastah$rnr duydum. Gegmig olsun. Nasrl oldu?

- Ottu diin...
Hrqkrrrklar bo$azt trkamrgtr. Tiimcenin kesili;i, gcizlerin bulutlanmasr
felaketi anlatrr. Kargrdaki zihninde hemen tiimceyi tamlar:

- Onw diin gdmdiik...

b) Sriylenmesindeuiangduyulanlar da, gok kez, krrk ddkiik tiimcelerle
stiylenir. Eksik stizciiklerin anlamrnr dinleyicinin zihni tiimler. B<iyle eksikli
sdylemek terbiye bakirmndan da d.aha uygutl gciriiliir.
c) Arka arkaya srratranrmq egitlerden birkagrm sayrp <ibiirlerini - ya
goklufu, ya da gereksizlili yi.iziinden - brrakru. Bu brakrqm da duygu degeri
pek biiytiktiir.
Onlsrda neler n.eler var: Atlar, arabalar, uSaklar...
cteyip kesersek dinleyenin zihni, bunun arkasmdan daha birgok varkklarm
bulundu$unu diigiinilr.
(1) Srk kullanrlan krsaltmalar "Yeni Yazrm Krlawza"nda sralanmrstr.
562 DILBILCiSi

q:) Seiziin geligi, kini anlamr o denli agrk verir ki geriye kalan stizciiklerin
sclylenmesi gerekli olmaz.
Yazrda da, boylece yarrda kesilmi; tiimceler, iig nokta ile sonluur. Oku-
yucuo bu tiimcenin bir duygu ya da anlam deleri yiiztnden yarrda kesildilini
anlayarak eksigini zihninde tiimler ve daha gok duygulamr.
NOT.
- Tiimce sonundan
nokta ile karrgtrrmamak
bagka yerde kullanrlan srra noktalarr bu iig
gerektir (bkz. n" 628).
619. SORU iUi 1t).
- iqinde soru stizciigii, soru eki ya da soru anlamr
bulunan tiimcelerin sonlarrna konur (bkz. n' 87,373):
Ankara'ya gittiniz mi? Nerede oturuyorsunuzT Hangi sokakta?...
Yanda kesilmig sorulu tlimcenin sonuna (?..) imi konur.
soru sozcii$ii ya da eki, bileqik ti.imcenin temel rinermesine ycinelik de-
$ilse soru imi kullamlrnaz:
Erzurum'a niqin gitti{ini bilmivorum. Hangt aragla di)necedini de
sormadtm. Bir iqe baqla& rct bitirmeden brakmqz.
Soru imi ayrag iqine ahmrsa (?) sdze ikircillik ve alay anlamr katar;
yahut ne demek istendi$inin anlaqrlmadr$rm gdsterir.
620. UNLEVT irrri (r1:
l) iqinde iinlem stizcii$f bulunan tiimcelerin sonuna konur (bkz. n'
489 vb.).
2) $agma, aclma, krzma... gibi derin, sarslcl, dokunakh duygular an-
latan tiimcelerin sonlarrna konur: l

Top tilfekten daha stk, giille atan mermiler...

Kohrarnsn orduytr seyret ki bu tehdide giiler!
ASIM (Mehmet Akif Ersoy.)
3) Komut ve komut gibi sert eytiglerden sonra da kullarulr.
NOT.
- Baqrnda iinlem ve iinlem de$erinde komut ya da sert eytigler
bulunan tiimcelerde tinlem imi gciyle kullanrlrr:
a) Tiimce sonunda. B<iyle olunca i.inlem ve komutlardan sonra bir vir-
giil kullanrlrr.
b) Komut ve sert eytiglerden sonra. Bdyle olunca da tiimcenin sonuna
yalmz nokta konur:
Ey Tiirk gengli{i, bu yurt sana atalar arma{awdr!
Ey Tiirk gengli{it bu yurt sana atalar arma{arudtr.
4) Yanda kesilmig iinlemli tiimceierin sonuna (!..) imi konur.
iqinde hem soru, hem iinlem anlamr bulunan tiimcelerin sonlanna konu-
lacak im, yaz.afln diigiincesine balhdr:
 NOKTALAMA IMLERI

a) Unlem anlamtnr daha belirgin gdstermek isterse iinlem imini kulla-

nlr.
b) Soruyu belirgin sayarsa soru imi kullamhr.
iki anlamr bir tutmak isteyen kimi yazarlar iki imi birden kullamyorlar.
qegit tiimceler, yarrda kesilmig olorsa iiq nokta yerine qu im kullamhr:
f^rr
(?!.)
Ayrag igin ahnan (!) imi, soze inanrlmadrfmr, hatta alaya ahndrlrm
anlatrr:
Elli kiloluk giilleyi bir savurusta yilz wetreye ftrlatan (l) detikantt
ht nw?
521. QIFT NOKTA, iKi I.{OKTA, AQIKLAMA NOKTASI (:):
1) Agrklanacak konulardan, scizlerden sonra kullamirr. eift noktadan
sonra gelenler, <incekileri agrklarnaya yarar:
Bu b<iliimde her irnden sonra gift nokta (:) kullamlmtgtrr.
2) Orneklerle aqrklanacak kurallarn ve kural delerindeki tiimcelerin
sonuna konur, Ornekler gift noktadan sonra yaztl.r.:
Ad, bir varl$a taktlan sdzci)kttir: Turgut, gigek, kcrtnca...
_ 3)'Birkag olasrhgrn, birkag <i[enin srralanacalrnr anlatmak iqin ku[a-
nrlrr:
Diller iige avrilr:1.Tek leceli diller. 2. Bitilkendiller.3. Biikiinlii
diller.
4) Bir yerden ya da bir kimseden, oldulu gibi ahnan bir sd,zi.in yazfia-
ca[rnr inilemek igin kullamr:
Atatiirk, onuncu yrl sdylevini.' "Ne mutlu Tiirktim diyene !" ti)m,cesiyle
sona erdirmisti.
5) Y anda kar;rhkh konugmalarrn baglayacalrm, birisinin sdyleyecelini
ve yanlt verecelini bildiren scizlerden sonra konur:
Dizdarbast:

-KocaAliAliUsta diikkdru arayacalrz,

cevap verdi:
dedi.

-- Nigin?
DIYET (Omer Seyfettin.)
622.ViRGur(,):
Yanda en gok kullamlan bir imdir. Gdrevleri pek geqitlidir:
I. Egitleri ayrrr. Yani gerek ttir, gerek -ucirev bakrmrndan birbirinin
eqiti olan gcirevdeg sdzciik, takrrn, cjnerme ve tiimceler arasrna konur:
a) Gcirevde$ yiiklemleri (eylemleri) ayrrrr:
Her canh do{ar, yarar, biiyiir, dliir.
564 DILBTLGISI

b) Ozneleri ayrrr:
Damlar, sokaklar, ktlar, her yer karla iirtilldii.
Bu adlar aym yiiklemin dzneleridir.
c) Nesneleri aynr:
Yurdumu, ulusumu, bayrn$tmt seyefim.
E) Tiimlegleri ayurr:
Evde, sokakta,.okulda, her yerde temizli{e dzen gdstermeliyiz.
Tiimceler, aym yiiklemi tiimlemeli, ayn takr ile qekimlenmig olmahdrr.
d) Srfatlarr ayulr:
Uslu, kavrayryh, galrykan gocuklar...
Srfatlar ayru cinsten olmah, ayru adr tiimlemelidir.
e) Egit ad taklrnlarlru ayrrrr:
[.Jlasumunm ilerl eme si, yur clumuzutt k al k imas t, i n sanh lm mutluludu
r

igin galqmaltyrz.
f) Gcirevdeg srfat takrmlannr ayrlr:
Qalrykan 6{renci, iyi yurttas, do{ru insan clalnn,
g) Eqit tiimceleri ayrr:
Yanaklar solar, burunlar krzanr, dudaklay birbirini girndikler, kollar
ve dirsekler gt)vdeye yapryr.
(Cenap $ehabettin,)

II. Anlama canlilrk katmak igin yinelenen sbzleri ayrrr:

Babarn, zavalh babam berti kuca$ma ald.
O zaman babam beni bir daha, bir daha, bir daha dpti).
(Cenap $ehabettin.)
l
l

Yinelenerek belirteg olan sd,zciikler - ikilemeler , ikizlemeler - virgtille

aynlmaz:
. KoSa kasa gitti.Adtr adr ilerledi ve kapryr yavas yavas agtt.
III. Eytfulerden (hitaplardan) sonra kullanrhr:
Sevgili Anneci{im, ...
ArkadaSlar, yarmki ge zint iy e katilacaklar adlannt y az dr sm.
Arkctdag, yurduma algaklan u|ratma saktnl
(Mehmet Aklf Ersoy.)

lV. Yiiklemden uzakta kalmrg ciznenin sonuna konur:

Oktrllar, her yil eyliil aytntn son pozafiesi sabafu agilr.
V. Adlagmrg srfatlar (bkz. n" 182. 183), tiimcede bir addair dnceye
rastlarsa bir srfat tahmr gibi olur. Bdyle olmadr$rm g<istermek iqin adlagmrg
sfattan sonra virgiil konur:
 NOKTALAMA IMLERI

So$uk, ellerfunizi dondur du,

Bu adlagmrq srfatlardan sonra virgill kullanmarnak yiiziinden tuhaf
yanhghklar olabilir (bkz. n" 182):
Yarah doktora bakarak: "iyilikleriniz ipin size gok teSekkiir ederim"
cledi.
Yarah olan doktor mu, konuqan mr ?

Yaramoz, gccuklan artyor.

Yaramaz gocuklaru arryor.
Bir anlamda olamaz.
VI. Bir addan 6nce geleir im adrllarr da virgiille ayrdmazsa im srfatr
sanrlabilir (bkz. n" 26i):
O, kaptdan gktr. Bu, bahgenin sonuna dikilecek...
VII. Bir tiimcenin igine kendi cifesi olmayan bir atasdz, araOnerme
girerse gift virgiil arasma almr. Yani agrklamak igin tiimce iqine giren bir
arasijziin baqrna ve sonuna birer virgtil konur (bkz. n" 127,624):
Turgut, kim ne derse desin, iyi bir gengtir.
Araya giren sdz uzun olursa virgiillerin yerlerine birer gizgi daha yakrgrr
(bkz, n'624).
Virgiiilerde okuyucunun, soluk almadan, azrcrk duraklamasr iyi olur.
623. NOKTALl VIRGI-II, (;):
Nokta ile virgiilden birlegmiq bir imdir. Gdrevi do onlann ortalamasr
gibidir. Baghca iki yerde kullanilrr:
I. Bigimce ayrr, anlamca birbirine ba[h tiimcelerin araslna konur
(bkz, n" ll9-Il):
Vatan igin dlmek de var;
Fakat borcun yaqamakttr.
(Tevfik F.ikret.)

Qok guhsmah),rz; Qiinkii basarmm anahtart galrymaktrr.

NOT. Qok kez noktah virgiilden sonra kullamlan ve balrmsrz
-
dnermeleri ba$lamaya yarayan fakato giinkii.., dtiger. Noktah virgiil bu fakat,
giinkii, iiyleyse, bunun igin... ba$laglarrmn yerlerini tutar:
K dtiilerle diigiip kalkmayahm; ( giinkii ) huyumuz bozulur.
Yarrn bahar bayramrdrr; (onun igin) birlikte krrlara grkahm.
Birgok yazarlar bciyle yerlerde nokta kullamrlar.
IL lgincle virgiil bulunan efit bttliimleri ayrnr:
Tiirkgeden, tarihten anar; matematikten, resimden dokuzar numara
almr6.
s66 DILB1LGIS1

Noktah virgrillerde virgiilden gok, noktadan az durulmahdrr.

624.QizGi(_-l:
Uq tiirlii qizgi vardr:
I. Biiyiik gizgi ( ): Buna yalna gizgi de denir:
-
Yanda kargrLkh konugmalann baglanna konur:
Sen misitt Ali usta ?
- Benimt.
-
- Ne yapry)orsun bu vakit burada?
Hicl
- DivET lomer seyfettin.)

satrrbagrna, kargrhkh konuganlann adlarr ya da adlarruir birkar; irarli

getirilirse, qizgi brurlardan sonra konur.
II. Kilgiik qizei ( - ), baflama gizgisi:
a) Satr sonunda sozctik bitmezse bir kiicirk gizgi konur, geriye kalan
heceler sonraki safiun bagrndan yazrfu. satrr sonunda hecenin bitmiq olmasr.
hecenin pargalanmamasr gereklidir (bkz. n' 653).
b) Dilbilgisi kurallarr agrklanrrken tabanlarla eirleri ya cla bileqik sciz-
ciikleri aylrmak iqin kullaruLr:
Siit-gii-liik-ten, gti:-liik-gti-ler:.-in, al-rmrsm? Ak-sarcty, sivri^sinek,
gdre-bilmek...
c) Dilbilgisiyle ilgili konularda eylem tabanlarmrn sonuna qizilirse
-mek ekinin yerini tutar:
Gdster-, anla-, alner-, iiziilme-, karSilayabil-, seyret-... eylemleri ya
da eylemlikleri gibi.
q) Eski yanndakiArap ve Fars takrmlanun okunmasrru kolavlastrrmak
igin qizgiden yararlamlabilir (bkz. n" 607, 608):
Tac-el- t ev ar ih y a da t ac-ti t- t ev ar ih, Te Skil at- t E s a si y e...
d) Iki ulus, iki tarih ya da iki gey arasma bir ortaklagahk ayrtrsr katmak
iqin de baglama gizgisi konur:
l9I4 - I9L8 savay, ingiliz - Fransu antlaErnax, Ankara - HaydarpaEa
treni, Mide - barsak yarrytst, Ural - ,Altay dilleri, sfat - eylem, Gi).ney
- Do{u illeri..
e) Bir tiimcenin igine kendi o[esi olmayan uzunca bir arasoz girerse
iki gizgi araslna alrrur (bkz. n" 127,622).
III. Noktah gizgi (. - ): Satrrbagr baqhklanndan sonra konur:
SIFAT. Yarl*lart niteleyen ya da belirten sLzciiklerdir.
-
 NOKT.A,LAMA llfi,snl

" T IRNAK (" ") :

625

a) Bagkalarrmn yazrlarrndan, sozlerinden * oldupu gibi - aktanlanlan

iQine ahr:
Eski zamrffi: "tstrtltnttT,aca{,t eli i)p" demiq. Asruntz, bilakis: ,,kffa-
nta.vcica{m zinciri ldg o/muzsa kemir!,, der,
(cenap gehabettin.)

b) okuyucunun bakrglannr gekmek igin de kimi sdzciikleri, ttimcereri

trrnak igine alrrlar:
Pastdr, her bulask hastahfu do$urem bir,,virils" oldu{u gibi kuduzun
cla bir virilsil olaca{tnr sezmisti,
(Hasan Ali yiicet.)

c) KarSrhkh konuqmalarda gizgi yerine (bkz. n " 624)-I trrnak imi de

k ullanrlrr.
q) Bir yerden aktardan bir kogulun her dizesinin ba;rna trnak iminin
agmasml (") koyup, kapamasrm (") en sonunda kullananlar goktur. Bunun
gibi bfu yerden aktarrlan bir diizyazrnnda -yazrne denli uzun olursa olsun*
her satrnnrn ba;rna trrnak agarak en sonunda kapamak geleneli vardlr.
626. AYRAQ (parantez) ( 0 ):
a) Konudan olmayan, yalmz o sozler sdylendifi srralarda orup biten-
leri gristeren sd'zciikleri igine alrr:
Zuhuri - (Hamza'yt tutarak) Hey...yahu... g\rmiiyor musunuz? KAr
mii oldun?
Han'tza - (TehEIa stkt stkr nefes alarak ) Aman efendim sizi araya ara-
Ya"'
(Ahmet vefik paga.)

Bu tijrlii kullaniqlara, daha gok, piyeslerde rastlanrr. Bu betikte bakrt-

masr igin imlenen no lar da ayruq igine ahnmrgtrr.
b) Bakrqlarr gekmek iqin kimi azeladlar,yabancr srizci.ikler ve benzerleri
ayrag igine ahnrr.
c) Frkralara ayrlan bir ko'unun her aynmrrun bagma konan l;2,3...
ya da a, b, c... numara imtreri ayracln $u ( ) ) gekliyle kapanir.
9) Tiimce iEinde bir scizciiliin bagka dileien karqrrrlr, bir kavramrn kr-
saca aqrklanmasr da ayrag igine ahmr.
d) Agrklayrcr kimi kiigiik bilgileri de ayrag igine ahrlar:
Bilint, sanat ue uygulaym (teknik) alanlarmdoki yaymlar,..
itkin tek cilt olarak diinya giir antolojist (195g) yaymlannuS...
627. KO$ELi AYRAQ (ptarantez) ( [ ) :
a) Ttimeeden biisbiittin ayrr bir sdzii igine allr:
 D1LBILGISI

Kutadgu Bilig'den kitabtmrza alman ddrt dizevi fsayfa. 16] bir arkadasa
gdsterdim. Bugiinkii Tilrkgemize gevrilntis dizeleri akuduk. Ne giizel
d!iltler!..
Ofgf A [ing. test] ; BaSart ve yetenekleri nesnel alarak de{erlenclirmeye
yarayan arag.
b) Dip notuna bag vurmayr imlemek igin kullamlan rakamr, harfi igine
alrr.
NOT. * Ayrag, kciqeli ayraq, firnak irnleri birbirlerinin yerinde de
kullanrhr.
628. SrRA NOKTALAR (......):
a) Bir konunun bciliimlerini ayrmak igin kullamlr"
b) fuadan zaman gegtilini diigiindiirmeye yarar.
Bu iki tiirlii kullanrga, daha gok, dykiilerle romanlarda rastlarur.
c) Kimi kez bir s<izcii$tin harflerinden, bir ti.lmcenin sdzciiklerinden,
tiirlii nedenlerle, birkagr yanlmaz. Bu yazlmayan s<izciiklerin yerlerine nok-
talar konur. Bu eksikleri tiimlemek gdrevi okuyucuya diiger.
9) Herhangi bir nedenle - asknda var olan - kimi ttimcelerin, kimi
bciliimlerin yazrlmadrlrm diigiindiirmek igin de kullanrlrr.
slra noktalarla tiimce sonlanna konan susma imi tig noktayr birbirine
karrgtrrmamak gerek.
629. YILDIZ (*).-
Bir konunun bdliimlerini sayrnadan ayrrmak igin
sattr ortalanna konur. Tek, ya da iig yrldrz olarak kullanrhr.
630. QENGEL (Paragraf $ )" ** Bir konunun ayrr ayrr maddelerini,
o konuya iligkin d,rnekleri saymadan ayrrmak igin kullanrlr. satrr bagrna
da konur, ortasma da...

SON SOZ
Noktalama imleri, anlaml aydrnlatmaya, tiimceye duygu ve anlam de$eri
katmaya yarar, demigtik. $unu da unutmayahm:
Noktalama imleri igin sralanan bu maddeler, genel kullamglarrn orta-
lamasrndan grkanlan kurallardrr. Id,er yazar,her zaman bu kurallarrn ger-
gevesi iginde kalmaz:. aydrnlatacalr anlama, tiimceye kataca$r duyguyu ve
sese gdre, imlerde az gok deligiklik yapabilir.

soru yerine iinlem, nokta yerine noktah virgtil tiimceye daha canh
duygu, daha ay&n anlam katryorsa kullanmak yerinde orur. s6ze stiriip
gitme tadr katmak igin ttimce sonundaki tek nokta yerine iig noktanrn
 NOKTALAMA IMLERI 569

kullamldrlr gdriiliir. Durgunun azrctk duraklamanm tiimceye ses giizelli$i

katacalrm diigiinerek kuralsrz virgtil kullananlar da var.
Bunlar, yazarlann <izel diigiince, anlayrg ve ahgkanhklanndan dolar.
Her geng yanctya, yazara, yazmak istelinde olanlara yakrgan da ;*clur :
OzeI iliigiince, anlayrg ve allgkanhklara rtefil ; kiiklegniS kurallara
uymaktrr.
 YAZIM KURALLARI
631. TEMEL KURALLAR:
1) Tiirkgenin yazrmrnda (irnlasrnda) ilke, dilin her sesini bir harfle yaz-
maktr. Buna g<ire seqilip ahnan, diizenlenen Ttirk alfabesi, genel kiiltiir Tiirk-
gesiyle konugmada kullanrlan biitiin sesleri gcistermektedir.
Heryazrmda iigetmen birlikte bulunur: Fonetik, etimoloji, gelenek.
Tiirk yazrmrnda da bu iiq temel etmenden:
a) Fonetik dndedir; (yani Tiirk yazrmr sesgildir.)
b) Bciyle olmakla birlikte dilbilgisi kurallanna ba$trrhk da biisbiitiin
gdzden kagrnlmlg clefildir.
c) Latin temelinden ahnan alfabemiz daha yeni sayrrrr. onun igin baqka
dillerin yazrmlannda hayli gtigli.iklere yol agan gelenefin etkisi bizde daha
baglamamrgtrr.
2) Genel Kiiltiir Tiirkgesi. yurdumuzda nice yiizyrllardan beri siiriip
gelen -
kiiltiir akrglarryla b6lgeaptzlanrun iist{inde yerlegmig bulunan, konuqma
dilidir ye yaztma ternel olan da budur. Bunun drgrnda kalan b<ilge a$rzian,
bilin aragtrrmalannda ya da oyun ve roman gibi yaprtlarda - konugturu-
lan kigilerin a$rzlarm belli etmek, yansrlamalar yapmak istenince yurtdu du
gcisterilebilir.
3) sesleri kendi harfleriyle yaznak ilkesi, s<izci.ik ktjklerinde, gd,vdelerin-
de oldulu gibi, gekimlerde de kabul edilmiqtir. yani riirkgede yaarrp da
okunmayan, sd,ylenip de yazrlmayan harf yoktur. Ancak:
a) Art arda gelen ayn sdzciiklerin son ya da dn seslerinde olan degi6me-
ler siizde kalrr; yazrmda gdsterilmez (bkz. n. 456 - yazihgr, 636-IIlc).
b) Geniq iinliilerle biten tabanlarda y'li eklerin ve takrlarrn etkileriyle
beliren darlagma olayr - tabanlarda de[iqikli[e yol agrnamak igin - yaztda
gdsterilmez. Yani sdylenigleri gelmiyecek, artyan, istiye istiye... olan eylem
ttirevlerinin yazlJrslan gelmeyecek, areyan, isteye isteye... olacaktrr (bkz. n"
635).
4) Tiirkge'nin kendi sesleri drqrnda olmakla birlikte genel kiiltiir dilinde,
bugiin de, kullamlmakta olan yabancr srizctiklerin birgo[unda ses ozellikleri
 YAZIM KURALLARI 571

vardlr. Bu yabancr ses dzelliklerini gostermek iizere iki im kabul e<lilmigtir:

(",').Buimlerden("):
a) Yaziqlan bir, s<iyleni;leri - uzunluk, krsahk bakrmrndan - ayn olan
s6zciiklerin diizgiin okunmalartnr sallamak iqin uzun iinliilerin izerinekonur
(bkz. n" 651-1): Ali - Ali, clem - dlem, Homit - Hdntit...
b; Damak seslerind*n k ile g'nin kuraldrlr sd,yleniglerini beliriir (bkz.
n' 651-II): Kdmil, siikfinet, rilzgdr...
Kesme imi (') i
de; sdzctik iqindeki ses kesintisini gristerir Ktn'rm (bkz.
n" 52,652).
Oz'Iiirkge scizciiklerde ve dilimizin rlinliller uyumuna gore defigrnelere
ulramrg yabancr kdkenli srizciiklerde bu irnler kullandmaz.
TURK ABECESI.
- 1.XI.1928 tarihli ve 1353 sayrh kanunla
.632.
kabul edilmig olan Tiirk abecesi 29 hafflidir (srralarr, briyiik ve kiigiik yazr-
hqlarr igin (bkz. n" 38.;.
633.BUYUK HARFLERIN KULLANTLTgT (bkz. n. 38):
l) Her ti.imcenin ilk harfi biiyiik yazitr. Tiimce rakam ya da bir imle
baglryorsa ilk harf biiyiik yazflmaz:
145 lira gdnderdim. (') iminin kullantld$t yerler igin 652. numaraya
baktntz.
2) Soru, iinlem ve qift nokta imleriyle biten tiimcelerden sonra baglayan
ti.imcelerin de ilk harfleri biiyiik yazitr. Bu imler tiimce sonlarndan baqka
yerlerde kullanrlmrqsa kendilerinden sonra gelen srizciikler biiyiik harfle
baglamaz.
3) Koguklarda her dizenin ilk harfi biiyiik olur.
4) 0zeladlar (insan, hayvan, gehir, kasaba, kciy, semt, mahalle, akarsu,
deniz, gdl, da!, ova, orman... adlarr) biiyiik harfle baqlar.
insan adlarrnln ayrl yazilan her scizcti$ii biiytik harfle baglar:
Mustafa Kernal, Teufik Fikret, Namtk Kental, Orhan, Seyim...
Soyadlarr da biiyiik harfle baqlar:
At atiirk, Q akmak, Tiim e r, D ern i r c io ! Iu, Siit g ii gi I I er ...
Hayvan adlarr: Tekir, Fmrltk, Minik, Psmuk...
Krta, memleket, bcilge adlarr:
Avrupa, Afrika, Tiirkiye, Almanya, Qin, Anadolu, Azerbaycan...
Kent adlan : Van, Kars, istanbul, Edirne, Sant...
Kasaba adlan: Tarsus, Ahlat, Silvan, Edremit, Diizce...
Kd,y adlarr: Karaviran. drencik, Akdo{an, Adaba{...
Semt adlart: Bahgelietler, Levent, Taksirn, Kqvaklrclere...
 572 DILBiLciSI

Malralle adlarr : Gedikpaqa, AIipaSa, Kanlrca...

Akarsu adlan: Scilrarya, Se1,hqn, I{rnlffmak, Frat...
Deniz adlan: Karudeniz, Akdetiiz, Mannara, pasifik...
Gcil adlarr: Van Gdlii, iznik G6tii, ...
Da$ adlan: Uluda!, Alada{, A{n,llew,rut, Erciyes"..
Ova adlarr: Qukurova, Lrluova, Akyan, Diizova...
Orman adlan: Kttraorman, Keklikpmar, So{onh, Topgant.,.
5) ozel insan adlarmi tanrtmava. y$ayan san srfatlan biiyiik harfie
baglar:
Diin Bay Turltsn'la Bayan sevim'i g\rcrtim, Ahmet vefik pasa,
$inasi
Efendi, Nctrnrk Kem{tl Bey, surtan cem, Ari onbtajr, Hasan
Qavus,
Yiizbay Engin, Albay eeth...
Bir ozel adla birlikte kullantlmayan bu san sfatlan:
Bir ozel adln yerini tutuyorsa biiyiik harfle;
Bir rizel ad yerine kullanrlmryorsa kiigiik harfle yazflr:
Dinleyin arkaclaqlar, onbay sdyledi: gimdi yiizbay gelecek, biraz
sonra cla Yarbav.
KarSdan diirt bayla be,S bayan geliyorctu.
Bir erin onbaqt, gav,q olmast igi, okuma yazma bilmesi gerekliclir.
6) ulus, din, mezhep, tadkat ve benzeri topluluklarrn adlan bireyleri
gri,sterse dahi
-
- biiytik harfle baglar:
Arap, italyan, islam., Muse,-i, Bekra.gi, Katolik..,
Bunlardan tiirlti eklerle tiiremig s<izctikler de biiyrik harfle baglar:
Tanzimat ga{mda baslayan Tiirkgilliik cktmr... Mel.tntet Akif Ersoy,
islantu bir sa.irdir. ilkel kavintieri protestanlastrmak... Bektagilik,
Tiirlcleqmek, islamla1mak...
7) Dil adlarr da dzel sayrLr ve biiyiik harfle baqlar:
Tilrkge, lngilizce. Arapga, Farsga, Japonca, Fince...
8) Kurum, kurul, dernek, makam ve ig yeri adla' da 6zel sayrhr ve ayrl
yazian her scizcii{ii biiyiik harfle baqlar:
Ttirkiye BWiik Millet Meclisi, Tiirk Dil Kunrmu,
Q,alrynca Bakanlt{r,
istanbul Erkek Lisesi, Ti)rkiye cumhuriyeti ziiaLt iankast. Lezzet
Lokantau, Esentepe Sineman,Arnek DdSeme Evi...
9) Betik, dergi, gazete... adlarr da biiyiik harfle baglar:
Tiirkge Sdzlilk, ealtkuqu, Safahat (betik);
Tiirk Dili, I,arltk, yeni Mecmua (dergi);
Cumhuriyet, Milliyet, vatan.,. (gazete).
 YAZIIT KURALLARI

I0) Yazr baghklarrnrn her sozcii[iiniin ilk harfi biiyiik ul*r:

Dilimizi Azbgtirme Qabalan, Ziracrtte Yeni Buluqlarm Onenzi...
1l) }d.ap:aza, diikkdn, fabrika... adlannrn ayn yazian her sdzciiii.i bir-
yi.ik harfle baqlar:
Beykaz Kundura Fabrikax, Kuru Yernisgi, Yabcutt:t ililler Okulu...
12) Betik, dergi, gazete adlarryla fabrika, cliikk6.n, ma$aza, kuruii'r.
kurul ve benzerleri yerlerin tabelalarrrun; hatta yazr baqhklarrnln- bakr;larr
gekmek, siishi gtistermek igin - biitiin halflerleri biiyiik olatiilir. Bu durumda
baplaqlar da, ilgegler de biiyiik harfle yazilr:

rrinxgAuiGuw ESASLART, yERti MALLAR pAZARr, $i$E

VE CAM FABNKASI, KARGA iNg TiTXi...
l3) Saygr gcistermek igin de biiyiik harf kullanrlrr:
Bunu Size, Biiyiik Elcili{inize sunuyorum.
14) Belli bir tarih g<isteren ay, giin adlarr her yerde biiyiik hafle batlsr:
3 Temmuz 1956 Cuma.28 Araltk, 1965 Sa/2...
Yanlartnda sayt olmadan kullanrlan ay, giin adlarrnin biiyiik harflerle
baqlamasr gerekmez; Her pazar kra gideriz. So$uklar, nroltk ayrnda baqlar.
15) Mektuplarda baghk yerini tutan eytiqlerin (hitaplann) her sozcirgir
biiyiik harfle baglar:
Sevgili Anneci$im; iH Gazi;m Kardesim...
16) Zaff iizerine yazian her sdzciik btiyiikle baqlar:
Orlmn Kutlu
Atatiirk Lisesi, Son ,Smf O{rencisi
Beyo{lu
istanbul
l7) Bi.itiin y:1d:zadlan dzeldir; biiyiik harfle baqlar:
tr/enils, Merih, Jiipiter, Neptiin, Ulk,r, Biiyiikayt, Kiigiikavt...
l8) Diinya, giineg, ay sozctikleri, gcikbilimle cografyada re benz-eii
konularda 6zel ad olarak kullanrkyorsa biryiik harfle; de[ilse kiigiik harfle
baglar:
Bir gezegen olan Diirya, Ctineg'in gevresinde ddner; Ay da Dilnya'nm...
Bu aksam gilneS battktan sonra ay do{du, dilry,a oydmlan&.
19) Krsaltmalar:
a) Makam, san ve cizel ad gristeriyorsa uyn yarrlanher stizcii$i.in yerine
bir biiyiik harf konur:
T.C. (TC), T.B.I[.M. (TBMM), P.T.T. (PTT), T.C.D.D. (TCDD)...
Bu akgam B. Orhan Tezel'le Bn. tilker Tezel konust|)orlordt.
 5/ T DTLBILGIS1

Krsaltmarar birkag_harfri ise yarnlz biri'ci

-:--^ rlbrrrvr
rrarfrer biiytik
v4-) yaziltr:
ist.'Aniversitesi praf. Dr. Tb. 8t.,..
b)
Maka'r, san, <iz,el ad gcistermeyen ve bu
de$elr{e ormayan sdzciikrerin
krsaltmalan kijqiik harfle yizit:
c. : cilt, s. : s{t!fa, vb. : ,-e benzeri, ve
burrun gibi, ve baskalart, m :
tnetre) bkz. : bakmtz...
Kullanrrmakta oran krsartmara'n hemen
hepsi yeni yazrmKriavuzunun
sonuna almmrgtr.

634. UNLTJLERIN UYUMUYLA iT,CiLi

VAZ'W KURALLARI:
Dilimizin sekiz iinliisii (a e r i o d u ii)
konuqma aygrtrndaki cirgenlerin
durumlarma gcire bciltimlere ayr.rtr, :
a) s.ylenirken dilin crurumuna ve sesin qrkrq
dze'isine gdre:
Kalln..iinhiler: a r o u,
Inceiinliiler: e i rj ii (bkz. n" 4Z-I).
b) Sciylenirken alt genenin agagr inip inmediline gcire:
Genigiinliiler: aeod,
iinliiler:
Dar r i u ii (bkz. n. 4Z-Ilj).
c) Dudai<lann durumuna gcre de i.inliiler
ikiye aynlrr:
Diiziinhiler: ae r i-
Yuvarlak iinli.iler: o o u ti (bkz. n" 42-III).
I' Biiyiik iinlii uyumu. Ttirkge scizciiklerde genel olarak,
kahn tinliiler, -ince iinliilerd.o ,o.rru cla ince
kahn iinlti-
l-"t{:].,"".a iinltiler gelir (bkz.
istanbul a*.dnn.vetiirlti nedenlerin, birer
hecelerini incelttili sdzciikler
bu kuraldan kaymlqlarcLr :
Kardeq, ehfla, enne, hangi, inan.,.
II. Kiigiik iinlii uyumu (.bkz. n" 44):
a) Dtiz iinltilerden sonra diiz iinriiler gelir.
Ancak ikinci hecereri b m v
harfleriyte baslayan s.zciiklerin r;irqogunda;;;
tr|i,:l*i- sonra u gel_
Kabuk, ya{nwr, kevun, gcvlt;, scvurmak,
pamuk,,.
b) Yuvarlak iinriilerden sonra ya genig diz, ya
ler gelir:
da dar yuvarrak iinlii_
Kolay, ddrder, iigiinci), gdriismek, kork u...
Unltiler uyumuyla ilgili kuraliar qciyle <jzetlenebilir
:
a I rinltilerinden sonra a r gelir, a,dan sonra u geldigi de olur.
el er
ou " au t'
au tt
eii )'
 YAZIM KURALLARI 5?5

Bu gizelge, o ii tinliilerinin, Tiirkge sozciikierde ancak birinci hecelerde

bulundu$unu gcistermektedir.
Yabancr dillerilen gelmig siizciiklerle bilegik sdzeiiklerde uynrn ararunaz.
III. Genel olarak ekler, sdzciiklerin son hecelerine uyarrar; ancak
"-yor, -ken, -ki, -leyino -(i)mtlrak" ekleri kalmhk, incelik y<iniinden de$i;mez
ve kurala Ltymaz. (bkz. n" zl8).

635. cENi$ uNrurERIN DARLASMAST:

-yor eki takilmca kok ya da gcivdelelin sonlanndaki a e genig iinliileri
darlagarak r i olur:
Anla-anlryor, dinle - din/iyor, ara - artyor...
Darlagan L:u iinliiler iki yuvarlak iinlii (o 6 u ii) arasrna diigerse yuvar-
laklagarak u ii olur:
Kokla - kok/iryor, sriyle - sriy/r.tyor, kutla - kuiluyor (bkz. n" 282-IlD...
Bunlardan ba,sfta yerlerde y'nin darlagtrrma etkisi yazr6a gcisterilrnez:
a) Eylem ve eylemsi ttiretmeye yarayan -e, -en, -ecek, -erek ekleri, iin-
liilerle biten gcivdelere gelince - Tiirkgede iki iinlu yan yana gelmeyece[i
iqin - aralanna y kaynaqtuma harfi girer. Bu kaynaqtrncr y (bkz. n" 4r; ken-
dinden tinceici genig iinliiy;iJ yalmz konugrnada darlagtrnr :

Sciyliye soy/rye. dinliy en, ar ty acak, bilm ryerek...

b) -ebilrnek, -edurmak... la kurulup bitigik yazilanyeterlik (bkz. n. 310),
ve siirerlik (bkz. n' 314) eylenilerinin gdvdelerine gelen y kaynagtrrma harfi
kendinden rinceki genig tinltileri konugmada darlagtirrr:
Din/iyebilme, bek/iyedursun.. .

Eylem tabanlalnrn defiiqmesini gerektiren y'nin bu darlagtrrma olayr

-gimdiki zaman kiplerinden bagka yerlerde - yazrya gegirilnez; bu yiizden
siiyleyigle yazhq arasrnda gciyle kiigilk bir ayrrlrk ofiaya grkar (bkz. n'631.y.
Bu olayr 9u sozciiklerde g<irelim:

Stizciifiin ash, Yaz116r Sdylenigio okunugu

ara-y-acak arayacak arryacak
bil-me-y-erek bilmeyerelc bilmiyerek
basla-y-an ba{ayan baslryan
anla-y-abilmek anlayabilntek anlryabilmek
tara-y-a-ma-y-acak tarayamayacak tartyamryacak
bekle-y-edursun bekleyedursun bekliyedursun
NOT.
- Demek ve yemek eylemlerinden bu eklerle tiireyen siizciiklerde
y'nin darlagtrrma etkisi yanda da gcirtiliir:
 ) IO
DTLBILGISI

Siizciifiin ash yazrlryr sbylenigi okunugu

ye-y-ecek yiyecek yiyecek
de-y-en diye't diyen
ye-y-ebilmek yiyebitmele yiyebilmek
de-y-emedi diyenzedi diyemedi.
Aga$rdaki durumlarda y''in dailagtrrma gcirevi konugmalarda da pek
sezilrnez (bkz. n' 631 l3.b):
Buyuru kiplerinde:
Bekleyin, dinleyiniz, ar amoytntz...
Idi, imis, ise ekeylernleriyle olan birlegmelerde:
Gorseydi, bileymig, arabaysa...
ite ilgeg ya dabaglacryla birlegmede:
Geceyle, stayla, anneyle, babayla...
Eylem tabaolanndan -ici ekiyle tiiremiq srfatlarda:
Dinleyici, atlayrct, okqayrcr, bileyici...
Ad gekimlerinde (bkz. n" 149):
Anneye, babay4 ablcya...

636. UNSUZLERLE IT-CiT-i YAZIM KURALLARI (bKZ. N.

5O):
I. Siireksiz yumugak harfler (b c d g) iki yerde bulunmaz:
l) scizciik sonlannda. Ancak sesteg s<izciiklerden birkagnrn anlam
ayrilrklanm gtistermek gere$iyle c ile d'nin sonda bulunduklarr
otur (bkz.
n' 50 /I-2):
At \bayvan) - ad (isim);
Hag (salip) - hac (kttsal yerleri ziyaret).
2) Siireksiz yumugak harfler, sert harflerden (9 f h k p s q t) sonra
da
gelmez c il g ile baqlayan ekler, sdzcrik sonlarmdaki
sert harflerle karqr-
laynca sertlesir:
Bu oluga iinsiizlerin benzeqmesi denir (bkz. n" 50-II;,
NoT. b harfiyle baglaya' ek olmadrgr igin sert harflerle karr<rlagmaz.
-
II. s<izciik sonlarrndaki siireksiz sert harfler (q k p t), iinlfilerle baglayan
bir ekle karqdagrnca yumugayarak srrasryla c g u atruiii
raar,.n" 5l):
AEap -
a{au, toprak - topra{r, kitap, kitaba, gegit - gegide...
Bu kurala uymayanlar:
a) Bir heceli birgok scizctik:
Ok - oku, kork - korkan, yat - yatry, ig - ige, sap - sap,..
 YAZIM KURALI,ARI s77

Tiirkge bir tek srizciik - ayrr anlamlarda * iki tiirlii sciylenip yaziryor:
Yarattn - Yaradqn (Tann).
b) Yabancr stizciiklerden birgo$unun sonlanndaki siireksiz sert harfler
yunlulamaz:
Merhamet, cumhuriyet, hukuk, agk, millet...
c) Seslerin birbirlerine etkileri ayrr yazilan s<izciiklerde de sezilir. Ula-
malar yiiziinden soyleyiq ve okunugta beliren bu de[igiklikler yazrda gciste-
rilrnez:
Kitap okumak, a{ag aln,ak, Ahmet a{l4yor...
NOT.
- S<izciik sonlarindaki k'nin yumugaymca $ oldogunu g<irdiik.
n'den sonra gelen k'ler yumu$aymca I de$il; g olur (bkz. n' 5l-not):

Qelenge, dengi, frangt, Felemengin... hatta:

Fisek, tiifek yumuqayncafise{i, tiife{i oldugu halde;
Figenk, tiifenk - fiqengi, tiifengi oluyor.
I[[. b'den dnce n gelmez. Soyleniqi n'ye benzeyenler m ileyaztlr:
Q emb er, ar, kumb a r a, g ar,S amb a, p e r q entb e, k ambur...
atnb
Bu kurala iki gegit scjzciik rymaz:
a) istanbul, Safranbclu gibi iki yer adr;
b) Bilegik sdzcrikler: Onbay, binbay, sonbahar...
IV. g ile biten Tiirkqe sdzciik yoktur. Ancak Batr dillerinden gelen
miting, Tiirkolag... gibi birkaq sd,zctik bu kuralm drqrndadrr.
V. I ile hig bir s6'zctik baglamaz. Bir hecelilerden bagka s$zciik sonuncla
da bulunmaz (bkz. n' 37 la).
637. EKEYLEM ve BENZERLERIYLE ilgili yAZIM kurailafl (bkz.
n" 358):
idi, imig, ise, iken ekeylerr, tiirevleriyle "ile" ilgeci ayn yaztlattilir; ken-
dilerinden <ince gelen sdzcrife bitigmeleri s<iyleniglerine daha uygun diigmek-
tedir. Bitiqmeleri gciyle olur:
a) Once gelen siizciiklerin son harfleri iinsiizse idi, imiS, ise, iken, ile
sozciiklerinin baglarrndaki i'ler dliger, kalan krsnnlar bitigerek tam bir ek
gibi uyuma ve benzeqme kurallanna gc5re deligir:
Giizeldi, okuyacakfi, bizdenmis, ahrsa, gelirken, arkadaqlarla...
Bunlardan -ken, ses uyumu kurahna gcire defigmez(bkz. n'43).

b) Unltilerle biten scizciiklerle bitigirken i'ler y olur:

Birinciydi, gelseymis, anlatltvsa, oradal,ken, arabayla, araba,.uyla,
yaluyla, or dusuyla, da{larryla...
s78 DILBiLGISI

638. iLGEeLERiN YAZiMT :

Gibi, beri, dolayr, deh, defin. igin, kadar siizciikleri ayn yaziltt:
Ta; gibi, diinden beri, bundan dolayr, Simdiye dek, bugiine de{in, sunun
igin, yiize kadqr...
. "ile" nin nasrl yazlaca{ryukarrda gciriildti (bkz. n. 98-I, 637).
639. SORU TAKISINiI.{ YAZIMT (bkz. n" 373-C):
Soru takrsr "mi?", uyum bakrmrndan kendinden 6nce gelen s<izciile
uynrakla birlikte bitigmez. "rr,i?" den sonra gelen takrlar kendisine bitigir:
Dinlediniz mi? istsnbul'a mr gideceksiniz? yazryor fftusuiluz? G\riir
miiydiim?.,
540. "de" BAGLACININ YAZIMI (bkz. n" 456):
Dilimizde iki tiirlii "de" vardrr:
l) Dururn takrsr olan :tle (bkz. n" 97 llI, 149; bitigir, uyuma ve harf
benzeqmesine grire degiqir. Bitigtigi scizci.iliin sonundaki vurguyu geker:
Evde, odada, a{agta, tashkta, yiizde beS, begte iki...
2) Ba{laq olan "deo' avn yazir (bkz. n" 456). Uyuma gore de[igir.
Harf benzegmesine gore de$igmez. Vurguyu qekmez:
Ben ele geldinr. ArkadaE da gelecck. Bugiin de gahSttk...

641. "ki" BAGLACININ YAZIN.{I (bkz. n.45g):

Dilimizde ayrr gcirevierde iiE "ki" vardrr:
1) Belirtme srfatr tiireten -ki (bkz. n" 1975;
a) -de durumundaki scizctiklere;
b) Zaman ve yer belirteglerine eklenir:
Evdeki, solrakt aki ; diinkii, y arutlci, yukartki...
2) Birinci tiirlii ad takrmlarrnda tiimlenenin yerini iutan ilgi adrh -ki
(bkz. n" 271):
Bizimk| Orhan'tnki, sizinki, komsununki...
3) Ballaq olan; yani birbiriyle ilgili tiimceleri ve tilrnce de[erli scizleri
ba$layan "ki"let ayn yaz:,Jlr (bkz. n' I 19-III, 459):
Hdk ol ki Huda mertebeni eyleye dli.
.*uhi x!T.)
.. .Atetilrk, bunlann hepsini, tqbiidir ki, isiterek biliyordu.
ATATURK'UN HASTALIdI (Ru$en Egref UnayrLn.)

"Tarihi yazan benim, yapan siz!" tntsratw stk stk tekrarlaru. yapan-
larm, ki sopa elindedir; yazanlann, ki kalemlefinden baska sirahrart
 YAZIM KURALLARI

yoktur, kavgalart da demokratik rejimler kuruluncaya kadar devam

edegelinistir
DuNyA 2g.rx.rg5g(Falih Rfkr Aray.)

Bu tig tiirlti "ki" de kendilerinden cince gelen srizciiklerin iinliilerine

uymazlar (bkz. n" 43). Yalmz zaman belirteglerine bitigen -ki, kiigiik uyuma
gd,re de$igerek -kii olur: Bugiinkil, diinkii,..

642. BiLE$if SOzCUKLENN yAzIMI. *- Tek bir kavramr karqr-

lamak iqin iki ya da daha gok scizciikten olugan bilegik sdzcirkler, daha gok,
bitiqik yaziltr. Bilegim, kaynagma ile olur. Kaynagmrg sayrlmak igin:
a) Gcivdeyi kuran siizciiklerden ikisinin ya da birisinin,
b) Scizliik anlammdan kaymrg olmasr,
fSdzliik anlamlarrndan biisbiitiin kaymamrg olmakla birlikte terim
olarak kullamlan gcivdeler de bilegik sayrhr, bitigik yazir).
c) Ses defigimine u$ramasr;
q) Sdzliik tiiriinden kaymasr gerekir.
Dilimizde bitigk yaalmasr gereken bilegik adlar gu bigimlerde kurul-
muglardrr (hkz. n" 240):
1) ikinci tiirlii ad takrmlan kaynagmrqtrr:
H an rmeli, k at r t rna{t, p az ar t e si, y iizb a S 6 kolb ay, Tep eb ay, S ar aybur-
nu, dilbilgisi, kuzukula{t, soyadt...
2) Srfat takrmlan kaynagmrgtrr:
a) 6zel adlardrr:
E skis e hir, B ingii l, Kd s emihal, Kar ag 61, Qukur ov a, Alt an, G az iant ep..,
b) Tiir adlan da qoktur:
Krkbay n, ktrkay ak, kabakulak, at ardamar, bilirki 5i...
c) Srfatlar da vardr:
Agtkgt)2, bosbo{az, birtaktm (kimseler )..,
3) Kiigiik tiimceler kaynaqmrgtrr:
imamb aytldt, kiilbas fi , serdenge gti, kugkonmaz...
4) iki eylem kaynagmrqtrr:
Dedikodu, ddngel, Vural,
5) Bk adla bir eylem tiirevi kaynagmrgtrr:
A{agkakan, karnryarrk, bastrbacak...
6) Bir heceli scizciikler, birer <inek gibi, scizciiklerin baqlarma gelerek
bilegik gcivdeler kurmugtur :
Aksu, akbsba, ilkbahar, sonbahar, baggavuS, tinsiiz...
7) iki ad kaynagmrgtrr. Hig bir ek ve takr almadan kaynagarak bilegen
bu scizciikler, bilegik adlar arasrnda en gok bakrglan gekmesi gerekenlerdir:
 DILBTLGISI

a) Qo[u yer adrdrr:

Qanakkale, Qimentepe, Gdztepe, Tepekdy, B ah ges ar ay, Hasankale,
Kumkapt, Adaba{, (Van Gtilii kryrsrnda bir kdy), Galatasaray...
b) Yer adr olmayan cizel adlar:
Demirkaztk (bir yrldu), Depegtiz (Dede Korkut kitabrnda bir tjzel
ad); Kay aalp (Osmanhlann dedesi), Timurt ag (Paga), Al t tnor du...
c) Tiir adlan da goktur:
Anneanne, b abaanne, siitnine, clisbudak, al t utkuyr uk (klS), kaynana,
kaynata, dilbilim, dedebaba (Bektagilerde), kolardu, dentiqbas,
baltabas (bir cins gemi), ilgiin, ilhanltk...
NOT. S<izciiklerden biri dbiiriintin cinsini, gegidini, tiiriinii belirten
-
sdz iibekleri, yeterince kaynagnadrklarr igin bilesik sayrlmaz, ayfl ayn ya-
ztlrt:
tiftik kegisi, kwrctk krym...
Yan kedisi,
8) Farsga "hene" ile bilegen sijzciikler iki tiirlii yaz:/rn:
Yatakhane, y emekhane, Sar aphane, buzhane, hapishane...
Genig diiz tinlii a ile biten
sdzci.iklerde hane'nin ha'sr, qok kez, diiger:
Hastone, pastane, eczene, postene...
9) Bilegik eylemlerden bitigik yaalmasr gerekenler:
a) Bir kurala ballanmadan anlamca kaynagmrg olanlar (bkz. n'
32e):
Elvermek, dngdrmek, var saymak...
b) Yeterlik eylemleri (-ebllmek'le kurulanlar) (bkz n" 3i0):
G l)r eb ilmek, y a z abildim, okuy a bi I ir, anl ayabi I e e ek ...

c) Tezlik eylemleri (-ivermek'le kurulanlar) (bkz n' 312):

Gelivermek, si)yleyiv e rmek, diisiivermek, anlat tverecek...
q) Yaklagma eylemleri (-eyazmak'la kurulanlar) (bkz. n' 316):
Diigeyazdtm,..
d) Siirerlik eylemleri (-ekalmak, -edurmak, -egehnek... le kurulan
eylemler) (bkz. n" 314):
Bakakal&, uyuyakalmtstm, bekleyedursun, olagelnzektedir...
10) Yardrmcr eylemlerle kurulanlar (bkz. no 322,323 vb):
Ad soylu sdzciiklerle bilegen yardrmcr eylemlerden -
yazrmlarr bakr-
mmdan - dnemli olanlar qunlardrr: Etnzek, eylen'tek, olmak...
a) Bileqme yiiziinden, ad soylu siizciiklerde bir ses de[iqmesi olmuyorsa
ayu yazin:
Yardm etmek, memnun oldum, birinci olacak, perisan eylemig..,
 YAZIM KURALLARI 5Bl

b) Bilegme y0zi.inden ad soylu sdzciiklerde bir ses de$iqmesi oluyorsa

bitigik yazitr. Ses defiqmesi iki tiirlii olur:
Bir ses artar: Hak - hakketmek, zan - zennederim, hi,c - hissolunurr...
Bir ses diiger: $iikilr - Siikret, zikir - zikralunan, seyir - seyredeliln...
643. SAYILARIN YMIMI:
a) Sayrlann her scizciilti aynyanfu:
On beS, yilz ott,tz bir, iki bin aln yiiz on sekiz, diirt milyon yiiz...
b) Bankalarla benzeri kurumlarda - araya bagka sayrlar sokuknasnt
<inlemek igin - hepsi bitigik yazldtr.
A gy iiz do k s anal t tbins e ki z y iiz y e t n tigdd r t I i r a.
c) Rakamlarla ekleri ve takilan araslna (') kesme irni konur (bkz. n'
652):
Gece saat 23'ten sonrA,6'yt 5 gege, saat 4,35'te... t478'den 469'u gtka-
ralmt.,. 195I' lilerin yokolmax...
9) Rakamlardan sonra konan (.) nokta, -(i)nci ekinin yerini tutar. Onun
iqin rakamlardan sonra -(i)nci yazdmasr gereksizdir.
644, 6ZEL ADLARIN YAZIMI:
1) Insanlann adlan ile soyadlarr niifus kiitii$tine gegmi$ bigimiyle
yanlr.
2) Yer adlan - iki ve daha gok scizciikten yaprlmrg olsa da * biti$ik ya-
ziltr:
B e ik t a S, Tunc e I i, S u I t an a h m: e t, $ e h z adeb a y, Kan ltk av ak, Rumel ihls ar,
S

Akdadmadeni, Gaziantep, $ebinkarahisar...

Qok sdzciiklii kigi adlanyla kurulan yer adlarmm her sdzcti$ti ayn
yazitr:
Gazi Mu,rtafa Kernal Paga Bulyartnda oturanlar,.. Ziya PagaCaddesinln
baSt...
Ancak <iteden beri bitigik yazrlagelenlerin yazrmlan de[igmemigtir:
IIay darpasa, Ko camustafap aSa, Sultanahmet, Yavuz selim, Ay aza{a,
Karacaahmet...
Ozel adlarrn yazumL de$igmez. Siireksiz sert harflerle (g k p t) biten 6zel
adlardan sonra iinli.i eklerin gelmesi - yanda - yumu$amayr gerektirmez:
a) Ahmet' e, in, Zonguldak' a, S eving' e...
Gaziant ep'
b) Ses diigmesi deyazrda gdsterilmez: Amtkabir'e.
Yanda gdsterilmeyen bu defiigiklik sdylenigte, okunngta kendini g<isterir.
Yukandaki dzel adlar griyle okunur, sdylenir:
 DILBILGISI

Ahmede, G aziant ebin, Zungulda{a, S ev ince, Anttkabr e.

".
3) Yabancr <izel adlarrn bizde s<iylendi[i gibi yazrlmasr esastrr:
Horneros, Pugkin, Qang Kay^qek, Burgiba...
Ancak Latin askndan alfabesi olan uluslarm ozel adlarrndan:
a) Bizde yerlegmig s<iylenigleri ve yazrhglarr olanrar Ttirkge sriylen-
dikleri gibi yazrlrr:
Felemenk, Isvigre, Napolyon, Lontlra, lskenr{er, Marsilya, Mi)nih,
l/is...
b) Bizde yerlegmiq yazrkqlarr olmayanlan, kendi dillerindeki yazrmla-
rryla yanp gerekiyorsa okunuglalrnr da ayraq iginde gdstermek uygun olur:
Corneille (Korney), Verlaine (Verlen), Loire (Luvar).."
Yazrhqlarlyla okunuqlarr sdzciiklerin bag harflerinde de ayrrlik , gcisteren
adlarrn okunuglarr da - ansiklopedilerde - alfabe srrasrnda ayfica gdsterilir.
Yanh olarak bir yerde gdrtilenlerden okunugu bilinmeyen yabancr dzel
adlar olduklarr gibi yazrlmaLdrr.
NoT.
- Yabancr <izel adlardan sonra gelen ekler, ta-krlar bunlarm
okunuglanna, sdyleniqlerine uyar:
Verlaine' e, Balz ac' tan, nin, O, Henry' yi, Corneille, de,,,
Go e t he'

4) 6zel adlarrn avn yazrlan her s6zciifiiniin ilk harfi biiyiik olur ftkz.
n' 633 l4).
645. PEKI$TIRMnLtr sOzCtiKLERiN yAzItuI.
- Srfatlarrn
lartna gelerek anlamlarmr pekitmeye yarayan <inek de$erli
bas-
heceler srfata
bitigir (bkz. n' 177):
Bembeyaz, kapkara, dosdo{ru, lertemiz, paramparga, sapasafrlam,
qrilgrylak...
646. YAKI$TIRMACA SOZ'LER aynyazrhr (bkz. n. 269 lt):
TaS maS, kapt ma1n, gigek migek,
biiyiik miiyiik...
Qocu{u saktn azarlayry mazarlamastn; ddviip mdvmesin...
647. TKILEMELERIN ve IT<IzTTMELERIN YAZIMT:
a; Ikilemeler ayn yazrltr (bkz. n" 177, 178, 185):
KaSa koSa geldim. Rahat rahat galryabilirsiniz. Teker teker, iiger iiger.,.

NOT. Durum belirteci olarak kullamlan bu ikileme tibeklerinin ara-

- konmaz.
larma virgi.il
b) ikizlemeler de ayrr yanfu (bkz. n. 185, 392-III):
Ev bark, goluk gocuk, kap kacak, eski pii,skil, ufak tefek, ite kaka,
oldum olasrya"..
 YAZIM KURALLARI

NOT,
- ikizlenen srizctiklerde ayn yazir; aralannavirgiil konmaz.
648. iKI TURLU SOYLENENLERIN YAZIMT, Kimi siizciiklerin
bir de$erdeki gift sdylenigleri yanda da gcisterilmigti: -
D6{mek - ddvmek, d{iinme - dviinme, gonca - konca, e{ri - i{ri, kiitle
-kitle, islim. - istim, zincir - zencir, yu{urmak-vo{urmtk, sahi/'e-
sayfa, harta - harita, dd{en - ddven, altkoymak - alakoymak, giike
- gdge, siidiin - siitiln...
Yeni Yazrm Krlavuzu'na g<ire her srizctik bir tek bigimde yazrhnahdrr.
Bu ikiz sciyleniglerden hangisinin yazrlmasr gerektifini kestirmek iqin
Yeni Yazrm Kr.lavuzu'na bakrlmafidrr.
64e. SES Du$MESiyLE it"cil-i yAzrM KURALLART:
I. iki heceli, ikinci hecelerinde dar iinlii bulunan cirgen adlarrndan:
Altn, adrz, burun, (,mltz, ha{tr, gd{iis, kartn...
scizciiklerinden sonra tiimleme takrlarr i , in gelince ikinci hecelerdeki dar
iinlfiler diiqer (bkz. n'41-Iil/1):
Alnt, a{zttttn, burnuna, otnze, ba{rtndan, gdfise, karnmt.,,
O{ul, kaym sd,zciikleri de b<iyledir: O{lu, o{lunun; kaynu,.
II. Devir-, ktvr-, gevir-, ayt-, styr-, sevur- eylem kcjklerinc -i, -ik -inti ve
-im tiiretme ekleriyle edilgenlik eki -il gelince ikinci hecelerdeki iinliiler
diiger (bkz. n" 4L-IIT l2):
Devrim, devrik, deyrilen, ktvrtm, gevrilmis, gettri, a1,rilmak. ayrtk, ayr4
ayrtm, styrildn, kavruko savruk, ayrmfi...
III. Arapgadan gelme sabr,fikir, Siikiir, zikir, as*... gibi iki heceli, ikinci
hecelerinde krsa dar iinlii bulunan s<izctiklerden sonra bir iinli.i qelince
hecenin iinliisti dtiqer (bkz. n'41-IT /3):
S abrtm tiikendi, fikr ini z, Siik r e, zikrinde, asrtn...
Obtr ses dfigmeleri igin 41. numaraya bakrmz.
650. iKi UNsUzre BA$LAYAN SOZCUKLER.-Tiirkqe sozciik-
ler, iki iinsiizle baglamaz. iki tinsiizle baglayan sci,zctiklerin hernen hepsi
Batt dillerinden gelmiqtir. $<iyle yazltr:
Tren, gram, tramvay, spor, trajedi...
Asknda iki iinsiizle baglayan kimi s<jzciiklerin Tiirk soyleyi;ine grire
yazrhglarr uygun gciriilmiigtiir (bkz. Yeni Yazrm Krlavuzu):
ls t asy on, i s t at istik, i s t al agmit, i s t al a k t ik, krlrrp.. .

651. DUZELTME (inceltme) iVfi (,r). yazlrnkurallarrna

-Yukarrdaki
ve dillimrzin ses di,izenine uymayan, Arapga ve Farsgadan gelme kimi s<iz-
ciiklerin diizgiin okunmalarrnr sallamak igin iki im kullanrlmaktadrr:
 sB4 DILBILGISI

l)
Diizeltme (inceltme) irni (n),
2) Kesme, koma imi ('); (bkz. n'651).
Bunlardan ao u iinliilerinin iizerlerine konan (a) diizeltme imi ba;hca
guralarda kullanrhr:
[. Eqyazrh olan:
Alem - 6lem, adet - ddet, Ali - Ali, Hamit, Hdmit, hala (babanLn krz
kardegi) - hald(boqlukl - hdld(heniiz, gimdiye dek)... gibi yabancr kaynakh
,tdzciiklerden uzun sciylenenleri ayrrt etmeye yarar.
II. 1" ) imi, a u kalm iinliilerinden ijnce geldikleri halde ince sdylenen
k g harflerini diizgiin, yani ince okutrnaya yarar (bkz. n. 52);
Kdtip, kdr, riizgdr, gdvur, siikit, yekfin, mefkfire...
c) Bu iki harfi (x< g) ince okutmak igin kendilerinden <ince gelen iinlii-
lerin iizerine ( a ) imini koyrnak gereksizdir: tr9tirak, idrak...
lII. Bugiin dilimizde iig tiirlii i vardrr:
l) iyelik (ad ttimlemeleri de tiimlenen) t aktsr: Tiirk askeri...
2) Durum takrsr (bkz. n" 95): Askeri gi)rdiim...
3) Arapga, Farsga s6zci.iklere gelerek onlan deEginlik anlamtnda srfat
yapan uzsn i:
Askeri. okullar, insani, vatatti, ilmi, gahsi, ahlaki, silthi...
NOT.
- Yabancr kaynakh
lendili de g<iriilmektedir:
bu uzun i'nin birkag Tiirkqe scizcii$e ek-
Armudi, samani...
IV. Aruzla yazrlmrq eski koguklarda <ilgtiyii belirtmek ve di.izgiin okun-
mayt sa$lamak igin uzun iinliiler iizerine de ( l imi konabilir. Bu durumlarda
"
uzatmalart belirtmek igin iinliilerin iizerine (-) gizgi de konmaktadrr; <iaha da
uygundur. (-) qizgi kullanmakl a yaz;,ntmann kural kesinlifi korunmug olur:
Sagma ey gtiz eqkten gdmlilmdeki odldra su
Kim bu denlfr dtttuSan cdlara kilncaz gdre su.
BaS e{meziz eddniye d"iinya-yt diln igin
Yukanda agrklanan durumlardan bagka yerlerde uzatmalan belirtmek
igin (")i.nini kullanmak gereksiz ve yersizdir:
$ayan, akibet, miizakere, sabit, daimc, bigare, sakin...
UYARI.
- $u durumlarda (n,l imi kullamlmaz:
1) k ve g iinsrizlerinden sonra, uzun a bulunan birkag Arapga sdzcii[ii,
ktsa sriylenigli egyazrlanndan ayrrt etmek igin (") inceltme iminden yarar-
lanamayrnca eski imld Krlavuza'nda bir uzun a yerine aa yaalmas, ,rygrn
gdriilmiigtii:
 YAZIM KURALLARI 585

Kaatil (oldiiren) - katil (rildtirme),

. Gaanp (zorla alan) - gasry (zorla alma)...
Yeni Yazrm Krlawzu'nda bu stizciiklerin aa ile yanlmalan yersiz
gdriilmiigtiir:
Katil, kastr, gasry yazflacak; okunuglan ve anlamlarr soziin geliginden
qrkarrlacaktrr.
2) YazlJtqlan ve uzun okunuglan bir; anlamlan ayn Arapga s<izciikler
(n) dtizeltme imiyle ayrrt edilmez:
Comr (tapnak) -cami (toplayan), sazri (ikinci) - sani (yaprct1...
3) Aynr kijkten gelen uzun sesli yabancr kcikenli s6zcrikleri de ayrrt
etmek igin birinin iizerine 1,t) imi konmaz:
Hafiz - haftza, saf - safdil...
652. KESME iMi ('). Bu im, ayrrt etme ve ayrrma gd,revlerinde kul-
larulabilir:
-
1) Sesteg sdzciiklerden kesintili sdylenenleri - yani bir tinliiden tince
geldigi halde onun hecesine girmeyen iinsiizleri - gostermek iqin:
Kurcn - Kur'en, tavan - tav'an; meri - mer'i, katt - kat't..,
2) Aldr$ eklerle baqkalanna beni.eyen sozciikleri ayrt etmek iqin de
(') imi kullanrlabilir:
Pala'nm - palan'm, defi - ctef i...
3) Ozel adlan:
a) -i, -er -de, -den durum takrlarrndan;
b) -(n)in, -(s)i tiimleme takrlarrndan;
c) -di, -migo -se, -im, -sinn -dir, -iz, -siniz, -dir ekeylemlerinden;
q) -(y)le baflacrndan ve -ler takrsrndan -gerektikge- ayrmaya yarar:
Roma' y a, Zonguldak' t an, Ankar a' nm Kavak ltdere' si, Ak soy' I a, M eh -
rne t' e... G ele n Ali' y miS ; Kay a' 1t s a, Tur gut' tur ... B dliik t eki A hm e t' ler i
Yiizbay istiyor.
NOT. 6zel adlar, -li, -siz, -ci,.. gibi yaplm eklerindenkesme imi ile
ayrimaz:
-
Bursah, Atatiirkgii, Nilsiz Mwr gtil olur, Tiirkliik..,
4) Rakamlarr eklerinden, takrlanndan ayrnr (bkz. n'643):
l9l9'dan bu yana... 1956'lilar. 115'ten 418'e kadsr'... Saat 24'te...
5) Bir harf, bir ek, bir takr kendinden sonra gelen ekten ve takrdan
(') kesme imiyle ayrdrr:
 DILBTLCISI

A'dan Z'ye dek... -en'le tiiremig stfutlar. l'nin incelidi, -di,li gegmi$
kipi...
6) Orremle belirtilmesi istenen scizciikler de eklerinden kesme imiyle
aynlabilir:
Bu konu, Kurultay'a sunulacak. $imdi dzne'yr inceleyecediz.
7) Stizciikten diigmtig bir harfin yerine de kesme imi (') konur:
Meydandaki baq igindir efser
Bag ver k'olastn bu olda server. ( - ki olasrn).
(geyh Galip XVIU.)

ASkrn beni mesteyledi

Alch gdnliim hast'eyledi. ( : hasta eyledi).
IF

Acep bu yerde var m'ala {: var mr ola)

$dyle garip bencileyin.
(Yunus Emre XYII.ilV.)
 DizlN
MADDE NUMARALARINA G6RE

a! 490 ad takrmlannda stizcrik diigmesi 155

abece 9,33,38,632 ad takrmlannda scizctiklerin yer
acaba 423 deligtirmesi 154
agrk egretileme s43 lI ad takmlannda ttmlenen takrsrmn
aQlk hece s72lr art arda gelmesi I59
aqlklama noktast (:) 621
ad
ad takrmlarrirda trimlenen takrsrmn
r39
dripmesi 160
AD, BELIRTEQ, SIFAT TURETEN ad takirnlannda uygunluk 152
EKLER III (s. 238) ad takrmlalmn qekimi 163
AD-EYLEM (s. 379) 379 ad takrmlannrn golullanmast 157
ad-eylemlerle kurulan onermeier 1,28 ad takrmlanmn ttmleme gdrevi 163
ad-eylemlerden yaprlan ulaqlar 402 AD TUMLEMESI (s. 158)
ADILLAR (s. 254)
ad tiuncesi 8612
adrllarrn gegitleri 253 ad tffmleg olur 100,150-[I
ADILLARIN GoREVLERI {s.269} 274 ad ve srfat kavramlarr 169
adkcikleri 55-1 AD VC SIFAT TURETEN EKLER
ADLAR (s. 146) II. eylemden (s.209)
adlarda erillik. digillik 145 AD TURETEN EKLER JII. (yans[-
adlarda pekigtirme l4g malardan) (s. 238)
adlarda tekillik golulluk l4O
aferin ! 519
adlarrn anlamlanna'gdre bciliimleri 146
aprz
adlann bdliimleri 140
17
ab!
adlann gekimleri M9
501

adlann durumlan ah nolaydr 4t4

149
akgam
adlarrn tiimcede g<irevleri 150
407lo
alabildi$ine 43l-V
adlarrn yazrmr 142
adlagm4 srfattrarrn ttimcede giirevleri 183
alfabe 9, 33,38, 632
ad nesne olur ' alfabelerin dogugu 9
130-II
ad cizne olur 9l
Ali gir Nevai 23
Allah kerim 4
4ls
AD. SIFAT, BEL|RTEC TURETEN ama, amma 477
EKLER I (ad soylulardan) (s. 195) -amak 205
ad takrmr 151 aman, amanln 5t7
ad takrmlarmda araya srizciik anadil 3 uyarr
girmesi 156 anadili 3"
ad takrmlannda im adillarr 268 Anadolu doyele$i 26
ad takmlannda kigi adrllan 257 Ana Ttrkge 20
ad takrmlannda siizciik gegitleri 153 ancak 445, 446
588 DILBiLGISI

ANLAMBILGISI (s.493) 76 14, 530 az iqlek eklerle ttiremig s<izctikler 232

anlambilgisinde bciliimler 533 AZLIK-COKLUK belirtegleri (s. 429)
anlamca balh cinermeler I 19-rI
ADEYLEMLER (s. 379) 379
anlamca kaynaqmrg bilegik eyiemler 329
bafirmsu <in.erme 117
anlamda getitlemeler 374
ba$rmsrz onermelerden bilegmig
anlamdag sdzciikler 546
tiimce ll5 12, l17vs.
anlam dpBi$meleri 375
baErnir dnerme 125
anlamr yansrtan adlar t4612
BAdI-AqLAR (s. 446) 453
A}ILAM KAYMASI (s. 373)
anlam kerteleri 1,76, 427, 428vs
ballama qizgisi 624-rI
anlamsz sdzciikler 234
baliama ulacr 391

anlatrm 531
baflama .ulacryla kurulan cinerme t3t
balh dnermeler 119
ANLATT$ BILGISi (s. 522) bagh dnermelerin eylemlerinde gekim 120
anlatrgm tinsel rrasr 553 bari 414
ansuln 407 lt baqka 173 13
apansrz 407 11 baqlama ulacr 349
aradnerme 127 baslama ulacr ile kurulan onerme 133
Arap alfabesi 13 baqlama <inermesi 135
Arapqa adlarda goEullama 603 Bafi Diyelefi 24
Arapga, Farsgadan gelen ballaqlar 470 bazen 472
Arapga tiiLrnlemeler 601 bazr bazr 417-V
ArapQa tiimlenmig stfat 6i3 bazr kere 417-V
ara sra 417 bazrsr 269lc
arasriz 1,27 bcdg so lt
argo 560 b'den cince n bulunmaz 50-tII,636-III
artgrl ulaglar 393 be! 508
artgrl ulagla kurulan <inerme 133 behemehal 413-II
artft 421 beklenmezlik eylemleri 320
axtma 41.IV BELGISIZ ADTLLAR (s. 265) 269
atuz 572
belgisiz srfatlar 1,73
asl sayrlar 172-I
asla 4r3-Irr, 426-rrlb BELIRTEQLER (S. 409) 406
agag yukart 435 belirteq ttimleeleri 99
a$1nma 4t-tv belirtili nesne 95-I
aqrnLk belirteqler 43t belirtili trimleme 152-rlt
a$rrhk bslirteglerinde kiigffltme 433 belirtisiz nesne 9s l2,ro7
belirtisiz tr"-rmleme 151-il
ATALARSoZU (s. Slt) 562
belirtme ortaglarryla kurulan
ATASOZLERI (s. S:t) dnerme 130
ATASoZU (s. 531) belirtrne srfatlarr .170
-at 603-rr-l /b belki 416,460-I
ay! 499 ben 254,255
aya 495 benzetilen s4214
ayak:uyak 576 benzetme
' 542
ayol 505 benzetme ilgeci s4212
ayra9 . 626 benzetme ilgegleri .441
az 431-Vr benzetmelik s42lt
Azer diyeleli 25 benzetme y6nri 54213
azrcrk 433 beriki 265
az igler ekler 23213 belirtme vurgusu 72
 DILBTLGISI 589

beg defa 4t7-IrI bitirme ulaglan 395

beyit 587 bitirme ulaglarr ile kurulau
bi (bD 605-II iinerme 133
bigim bilgisi 78 bitigken diller 612
biqimce bagh onermeler 119 biz 255;256
blgl 441-Leski bogumlanma 480
bildirme kipleri 283-l b6yle 257, 411-II
bile (baglae) 458 bu 171 la, 261
BILE$iK ADLAR (s.244) 244 bugun 407 lc
bilegik adlarda iyelik takrsrmn bugrinkti Trirkge 31-In
a$mmasl bugiiniiL:r Tiirkgesi 27
, 245
bundan dolayr 485
bileqik adlann gclullanrglan 242
bundan <itiirf 485
bileqik adlann durum takdannr
bununla birlikte 485
aLglan 243
bunun igin 485
bilegik adlarin tfimleme takllanm
bunun izerine 485
ahglan 244
bura 266
bileqik adlann yaahgr 241
buyuru kipi 282-IX
BiLE$iK EYLEMLER (s. 310) 307 biikiinhi diller 613
bilegik eylemlerin gekimi 330 biitiin t7312
BiLE$iK SiFATLAR (s.249) 241 buytik qizgi 624-l
bilcgik srfatlar (Farsga) 614
biiyiik harfler 38la
btiytrk harflerin kullanrl4r 633
BILESIK SOZCUKLER (s. 240) biiyiik iinlii uyumu 634-l
bileqik sdzciiklerde vurgu 238 cdg 636-1.2
bilegik s<izcriklerin yaamr 642 -ce 179-I,193
bilegik tumcede clnerme sayrsr lZ3 -ce, -cesine yaprh dutum belirteci 419
BILE$IK TUMCELER (s. 128) -cefiz 147
r2t
-cek 2AO
bileqik zamanll eylernler 361
-ce (ktigtiltme) t'r9-l
bilegik zamanh eylemlerde soru 373-VlI
cemi 603
bileqtirme 3|-III 14, 238 cem-i mtikesser
bin defa 603-IIL2
4L7-II
-ce (vurgusu) 65 l7.c
bir 173-not
-cesine
biraz 404
407 1i,433 lc
cr!d, crlah uyak
birgolu 269 lc -ci
577
190
birgok tn 13
-cik
bir daha 147,t79-II
4I7-IIL -cil
bir heceli diller 6 lL
t9t
-cileyin 407-m
birinci kiqi ZSO
-cin 192
birinci tiirlii ad takrmr 151-l gabucak 407lh
birkag 1.73 lt
birkagr eabuk 4O7lh
269 lc
bir kere daha Qahatayca 2212, 23
417-lII gargabuk
bir kez daha 4O7lh
417-IIl
birlik (iqteglikte) 9atl 331
353 lt gatr deligtirmd 336
birtakun 173 12
uir vakitler 407 lu QATI (nesnelerine giire) (s. 329) 332
bir yiiklem, geqitli birkag trimleg CATI (oznelerine giire) (s. 335)
alr I0l gekim eki 58-II
bir zamanlar 407 la gekim eklerinin gdrevleri 61
590 D1LBILGISI

Ceneel (E) 630 *der 339-not 2

grkak 48,49 -de tiimieci 97-II
gift nokta (:) ' 621 derhal 4O7 lb
-gin, -grin (ilgeg) M2 derleme 31-In 11

sizgi (-) 624 destan 585

ekpt 51 destur! 507
9olul 28t 12 -de; 194
goEul ad 140-llr 12 devrik tiimce 109
go!ullama 604 devrik tiimcenin anlatrm deleri 113
golul takrsmm bagka gdrevlerde kulla- deyim 559
mlmasr 141 deyim bigiminde eylemier 321
431-I deyim deferli baElaglar 485
90k
Qok anlamlthk 549 deyii, deyi 400-eski
gok az 432 -di 23a,282-1.
433 -di (hikAve) 358-I
9ok9a
gok iglek ekler 233 lr -di, -eli ulacr 394-Il
gok kez 417-lv -diEi gibi, -diEi kadar 398 lt
giinki, inkii 460-III -diEi halde, takdirde 385-V
-dagt 2s3-IV /eski.I -diSi iein 397
daha (tistfinlflk belirteci) 429 -dilince 396-I.eski
dah;a az, daha qok... 432 -dilinde ulacr 388-VIn
dahi 457 -di[i ortacr 388-I
-dak 233-IX -diSi vakit ulact 396-III
damak finsiizleri 49-r 13
-dik 231-385
dar tinliiler 42-II lb -diEi zaman ulacr 396-lII
97-11,149 -dikqe ulacr 396-I
'de
de ballacmur yaamt 640 -dik'le ortag 385

de (ba!1a9) 456 -dikte ulacr 388-IX.eski

-de (durum takrsr) 97-Il,t49 14
-dikten sonra ulacr 396-V
-de (kesir saydarl tiiretir) 17A-TV dil t
-de (tiiretme eki) 299
dil batramtndan insanlar tige aynlrr 234
dilbilgisinde boliimler 76
de (vurgu) 6s 12
dilbilgisi, dilbilim 5,557
de bir 407 le
deEginlik eki (i) 651-II
dilek kipleri 283-lI
deEil 359
dilek-koqul kipi 282-Yl[
dilek belirtegleri 414
deEil mi? 460-tx
395-I.eski
-di'li gegmip kipi (ekeylemin) 358-I
-de$n
14614
-di'li gegmiq zaman kipi 282-I
deligik anlamlt adlar
dillerde dzellik 559
-de ile tiiremig srfatlar 97-Tt,t96
dillerde zenginlik 30
-(de) ki 197
dillerin ana yurtlan 4
demek ki, demek 203. not, 460-XII
de mi 373-X\4 DiLLERiN CE$ITLENMELERI (S 19)
demin, demincek 4A7 lE DIL ve YAZI (s. I)
-den fagka, -den beri 451,-y.2 dil yaprst 6
-den dolayr, -den dttini 451-y.2 di mi ulacr 399
-den (durum takrsr) 97-rrr,t49ls -dir 358.III
denltr ' 441-eski -dir (gegiglilik eki) 339
-den iince 451-y.2 digil adlar 602-rI
-den sonra 45t-y.2 digil adlarrn golulu 603-ru-r /b
-c1en tiimleci 97.TTI disillik 145,602
 DTLBILGISI 591

digil sayilanlar 602-1II -ece$i ortacr 388-II

diqi 0nsiizleri 49-I 12 -ecek ile tiiremi; ortag 383
-ecek tiiretme eki 228
DIVAN Ko$uK BieiMLERi (s. 544)
-e9 233-W.
Divan yazrnr 566-II -e depin 407 /g.eski
Dilbilgisi 10 -e dek 407 /p.eski
diye 400
-edeL'le ttiremiq beiirtegler 216
diyelek 18
edilgen eylemler 345
diye ulact 400
edilgen - driniislii 351
diyin : diye 400-eski
edilgen eylemlerin kullamlgr 348
-diz 233-W
edilgenleriyle doniigleri ayrr
dize 567 12
eylemler 351
dizelerde trimce 109 12
edim 277
dize wrgusu 69
-e durmak 314
diziliqlerine gcire tiimceler 51
-e durum taktsr 97-I
DizlN (s. s8?)
-e durumu 149 13
Dolu Diyeleti ,, l)
-e -e yaprh ulag 39z-Itr
dolayt. 4st-Y 12 -e gelmek 314
dolayl tfrmlegler 97
-e gore 451-VI
ddniiglti ve igteq 3s4
eper 424
doniiqlii, edilgen 349,350
eEretileme 543
doniiglii eylemler 349
-e ile ttiremiq eylemler 304
ddniiqlii eylemlerin gati deligtirmesi 354 -(e) k 211
dua ve yemin sozciikleri 524 -e kadar 4s1-V lt
dudak tinstizleri 4e-r lt -e kalmak 314
duraklar 570 -e eki 221
durak (nokta) 617
-e kar$l 451-V.1
duruluk 82
EKEYIJM (s.344)
DURUM BELiRTEqLERi ekeylem gekim gizelgesi (s. 359)
(s. 419) 410 ekeylem (vurgu) 65 /5.d
durum takrlan 149 ekleylemin -di'li geqmb kipi 358,I
durum ulaglan 392 ekeylemin genig zaman kipi 358-III
durum nlaglanyla kurutran<inermeler 132 ekeylemin kogul kipi 358-rV
-durur : dir 358-III ekeylemin -miq'li geqmiq kipi 358-II
duygusal anlatrq 535 ekeylemlerde olumsuzluk 359
diin 178 la ekeylemlerde soru 372-VII
drinya, grineg, ay (yazrm) 633 118 ekeylemlerin gekimlenen kipleri 358
diiqme 41-II ekeylemlerin kullanthgr 360
dffpiiklti anlatmrlar 137 ekeylemle ilgili yaam kurallarr 637
diiz anlatr; 535 -e (kip eki) 282-VrI
dirzeltme imi (s. 583) 52,651 -ek * le 292-Th.
diiz tiimleg 95 ekler 5V
diiz iinliiler 42-IfIla eklerin qe$itleri 58
driz yazt 567 eklerin uyumu 634-lrr
-e 97-l eklerle ilgili bir cizellik (art arda
e! 492 gelmeyiq) 62
-e (istek kipi) 282-VII -el 233-l
-e (ttiretme eki) 221 elbet, elbette 473-l
-edilmek 311 -ele 301
-eceli gelmek 315 -(e)l ekiyle tiiremi$ eylemler 295
s92 DILBILGISI

.eli beri ulacr 394-l EYLEM riprsRi (s.275)

elverir ki 460-XI eylem kiplerinde anlam kaJlmasr 376
-"- : yim 282-VtI eylem kokleri {{ /t
-emeg 233-Vrl
EYLEMLER (s.271) 276
e mi? 49l-V
eylemlerde gatr 331,332 vs., 342 vs.
en 430
eylemlerde kigi 280
-en 225
eylemlerde kigi takrlan 284
-ende ulacr 402-tl
eylemlerde olumsuzluk 286
-(e)nek 212
eylemlerde soru 373-VI
-ene kadar 395-II
eylemlerde tekililik, 9o!u11uk 281
-en -ene ulacr 381
eylemlerin adr 278
-en'le triremig ortag 401
en flstfinltik belirteci
eylemlik 278
430
'er (tfuetme eki) 233-Xrfi EYLEMSILER (s. 378) 377,378
-er (iilegtirme) 172-ItI eylemsilerin gegitleri 378
-er ekiyle tiiremig eylemler 296 eylem trimcesi 86
-erek'li ulag 392-I EYLEM TURETEN EKLER (S. 302)
-erekten 392-1.9
eytigler (hitaplar) s23
er geg 407 lp eyvah 515
-eri 233-XIV -ez 233,trt
eril adlann golullan 603-III fakat 477
erillik 132,602 falan 26e ld
erillik, digillik 602 Farsgada golullama 604
erken 4O7lii Farsga bilegik sfatlar 6t4
ermek : imek 358-dip notu Farsga sfat takrmlannda uygunluk 609
-esi 229,282-Y eski.4 Farsga tiimlemeler
. 608
-es1ce 229 Farsga trimlemelerde Tiirkge
-esi gelmek 315 siizciiLkler 610
- -esi'li ortag 386 Farsgir tffmlenmig srfatlar 612
-esiye ulacr 395-III fazla 431-It
eski Ttrkge 20 fazlaca 433 la
eSanlamh scjzciiLkler 546 fevkalade 431-rII
esitlik belirteci 428 filan 26e lb
eqit iileler 108 Fin-Ugor dilleri 2e 11
etken eyiemler 3M 636-IV
etmek 323 gdh, gAhi 471-eski
ettirgen eylemler 340 gayet 431-r
-e tfimleci 97-l gazel 587
evet 418-I 217
ey! 494 gece 407 lO
EYLEM CEKiM QiZELGESi ge9 407 lo
(s. 362-363) -ceg, -gig 222
eylem gekim takrlarr kigi adrllanndan -geg ulacr 393-Leski i 1

geligmigtir gegiq kertelerinin artrrlmasr 340

285
gegiglenirken' deligen eylemler 34r
zaman
eylemde 279
gegigli eylemJer
zaman
eylemde 279
333
eylemek gegigli ve gegi;siz eylemlerin ayrt
325
edilmesi 335
EYLEMIN qATISI G. 329) geqigsiz - edilgen eylemler 348-II
EYLEMIN YAPr$ (s. 301) 289 gegigsiz eylemler 334
 DTLBILGISI 593

geqi$siz eyiemlerin qah hakaniye diyelefi 20,23

de!igtirmesi 336 hala 407 lr
gegmig zaman 279-T halbuki 460-IV
geh, gehi 471-eski halk koguk biqimleri 579
-gel 233-Ir halk yazrm s65-I
gelecek zaman 279-TTI hangi 270
gelecek zaman kipi 282-\v hani 437-Vfi
gelecek zaman kipinin eski harf 9,33
bigimleri 282-IY harflerle ilgili <izellikler 53
geligigtzel konugma 110 harikulade 431-II
-gen 215 hatta 473
gene 417-1, 464 hay! ' 498
genel kiilttir TiiLrkgesi 631 12 hayhay 4r8-I ls
geniq iinlii ekler 57 lt hayr 41 8-II
geni$ tinliiler 42llI-a hece 39
genig r.inhilerin darlagmast 635 hece geqitleri 573
genig zaman kipi 282-V hece olgrileri 571
569
genig zaman kipi (ekeylemin) 358-III .hece cilgiisti
genig zaman kiplerinde hece cilgiistinde duraklar 570
olumsuzluk 287 hele 465
gergek digiller 6A2-1 hemen 407 lr
gergekleme belirteci 418-l hernen qirndi 407 le
gergekten 213-vr hem...hem, hem de 481
gerek... gerek, gerekse 467 heniiz 407 lr
gereklik kipi 28241 hgpsi 269 lc
geri 408 her 173 lt
-gey 282-V.eski herhangi bir 173-not/b
gez 417-IV herkes 269
grtlak iinsiizii 4e-r 14 her nasrlsa 485
-gl 216 her vakit 407 ltr
gitli 98-III,441-I her zaman 407 lii
-cie 222 hey 494
-gil 233-II hey gidi 494-ll
g ile sozciik bitmez 636-Y hi9 413-rV
gimi 392-I.eski hig bir 173-r
-gin 214 hiq olmazsa, hig delilse 413-V
-gine 147-eski hitaplar 523
ciRi$ G. 1) -i 605-I,644-lII
girigik tiimce 126 -i (durum takrsr) tqe 12
gdkge yaztn s64 -i durumu 95,149
gdsterme ve tanttma belirteci 412 -i, (s)i (tiimlenen takrsr) 151
gdvde 59,60
lb, 279 -i (ler-i) t4t lb
g0ya ki, g0ya kim 460-XIII -i : efek 392-eski
grindffz 407 lo -i (tiiretme eki) 218
grineg, diinya, ay &anm) 633 118 -icek ulacr 393-I.eski /2
g ile sozctik baglamaz 636-v ici 207
ha! 389 191n 98,442, 402-rIl
ha bire! 492-V i9ffn 442
hadi, haydi 497 idi 358-1,362
hafta 407 l0 idi (yaamt) 637
 594 DILBTLGISI

ihtimal belirteci 614 -(i)n (edilgen) 34'r,3SO

-i, -i ulacr 392-III.eski -in (trimlenen takrsr) 257 14
-(i)k 213 -(i)n (ttimleyen takbr) 257 14
-ik ekiyle tiiremig eylemler 306 -in, -iniz ?57 t4
iken -'
392-Il lnceltme imi 1r; ;t;
iki grkakh harflerle ilgili yazrm -ince ulaor $t-I
kurallan 52 ince rinltiler 42-I lb
ikide bir 417-IV -inceye kadar (dek) ulacr 350
ikilemeler, ikizlemeler 185,177 -(i)nci n2-fi
ikilemelerin, ikizlemelerin yaamr 647 -(in)c 21s
ikinci kiqi 280 -in eki 223
ikinci tirhi ad talcmr 151-II -(i)nti 20B
iki nokta (:) 621 -in yapth belirteg 407 ln
iki olumsuz 87-It,359-rI l2 -ip dur- 31,4-Il
-ik + le 292-tV lb -ip yaprlr ulag 391
iki tl.tlii sdylenen scjzci.i&ler 648 -ip yaprh ulagla kurulan 6nerme 131
iki rlnsuzle ba;layan sdzcfrkler 650 -(i)r 2sj
-ik'le tflremiq eylemler 306 -ir n3-xrr
-il 345,346,351, (donfiglfr) not -(ir)ge 233-XVl
-il (triretme eki) 233_t -(i)r'ie triremig eylemler 297
ile (ba!lag) 453, yazm 637 tse. 258-IV,365,484
ilen 443-eski -lSer 282-lV.eski
-(il)ge 333-XII islamhla girigten <inceki Trirkge 31-1
ILcEQLER (s. 438) 440 Islamhla girigten sonraki Tiirkge 1-II
3

llgeglerin g6revleri istek kipi 282-VIt

450
ilgeglerle dbekleqmeler isteklenme eylemi 315
ilgeglerin yazmr
. 451
ister...ister,isterse 468
638
ikizlemelerin yaamr istiare 507
647
Ircl aorlr (s. 268) 271
-i9
.i9bu
206
ilgi addmrn gekimi 272 1?l-eski
-(i)li -iq (igteglik) 353
232
ilk6nce iglek ekler 232-2
407 lk
ilk sdzcri[der 3
igte 412
-ilti igteq-edilgea 354
208-not
-im iSteg eylemler
xa JJJ
-im (ekeylern) igteq eylemlerin gatr deligtirmesi 354
358-tII
-(i)m (trimlenen takrsr) 2s7
-(i)t (geei$lilik) JJ /
13
-im (trimleyen takrsr) -ivermek 312
2s7 13
-i yaprm eki 218
iu aonraRr G.262) 261 iyelik adrlr 273
im addlanmn gekimi 262 -(i)yor 282.TIT
imek 358-dip notu -iz (ekeylem) 3s8i-IU
imig 358-III,363 -iz (tiiretme eki) 172-V,201,233-III
imler 532 -iz:rniz:biz 286
-im : men 285 kaqa? 270
-imse 302 kadar (benzetme ilgeci) 42B
im srfatlarr 171 kadar legitlik betirteci) 441
-(i)msi 179.III kah...kah 47L
-(i)mtrak t79-1Y,634-tIl kaldr ki 460-Xry
-(iln (ditniislt) 349 Kaltn unlulef 42-T la
 DILBTLGISI 595

kalmlagm4 iyelik 159 kimse 269 if

kandan ? 437-IV.eski kip 282
kani ? 437-III. eski kiplerin bcihimii 283
kapah elretileme 543-2 -kir 300
kapah hece 391b,572-II kiqi 27612,280
kargrt anlamh s<izcrikler 547 rigi eouaRl (s. 25s)
karma ttimleme 156 kiqi adrllanmn gekimi 255
kaside s88 kigi adrllanmn kullamhgr 256
Kd$garh Mahmut 31-II kiqi adtllanyla kurulan ad takrmlannda
katmerli bileqik zaman 367 trimleyicinin drigmesi 259
katmerli gatr 354 -kiye 147-eski
katmerli edilgenlik 352 k'olmak 459-eski
katmerli iyelik 159
koma (') imi 652
katmerli olumsuzluk 87-rI,3s9-lI konulug anlamr s4o 11
katmerli trimlemeler t52-Y konugma aygrtr 34
kavuqtak 582 konuqma qegitleri 16
ka.vrth kafiye 576
konugma dili 16
kaynaqma 41-III konugmanrn saptanmasl 8
kaynaqmrq bilegik eylemler 313
kogma 581
kaynagmrq bilegik srfatlar 248 koguk 567 12
kaynagtuma harfleri 4t-I
-ken
KO$UK BTCiMLFRi (s. s42) s78
43 ,392-1t,634-III
ken (vurgusu) 56l5.q koguklar 578
kendi 2s3 koquklarda trimce 112
kendini, kendine, kendi kendine 349-not kogul belirteci 424
kendisine benz-etilen s42lt kogul bigimi 365
kesim s70 kogul kipi 282-VnI
kesin anlamh adlar 146-I kogul kipi (ekeylernin) 358-IV
kesinlik gegmig 282-T kogul rinermesi 135
kesinlik belirtegleri 413 koquntu 165
kesir sayrlan 172-tV krik, kok anlamt 59,60 1a,268
kesme imi (') 652 krik sozerikler 60
kegke 414 kokteq 583
kgl 52 kokteq diller 29
krlmak 326 kokte$ ttimleq 334
Krpgakga 22 Kdktiirk alfabesi 10
ktsa hece 573-l Kok Tiirkge 2"4

kisaltmalar 41-tII ! e,617

koqeli ayrag fuarantez) ([]) 627
12,633 1 19
ktsa tnliiler 45 KULLANI$ (s.500)
krs 407-O kullanrg anlamr 535 12, 449 12
krta 590 kullantq anlamma gore dilin dzellili 554
-ki 43,271,272,634-tII kuralh bitreqik eyiemler 308
ki (yazrmr) 4s9,641 kuralh bileqik srfatlar 249
ki ile ballanan rinermeler I 19-III kuralh tiimce 107
ki ile birlegmigler 460 kural gaqmazhlr '32
kim? 270 Kutadgu Bilik 11
kim (baglac) 459-eski Kuzey DiyeleSi 22
kimi? 95 Kuzey - DoEu DiyeleEi 21
kimi kez 417-V,462 kiisiik sizei (-) 624-IT.6s3
kimi, kimisi 269 lf ktigiik gizgi iminin kullanrlmasr 6s3
 596 DILBILGISI

ki-rquk harfler 38 -men 287

krig8k rinlii uyumu 634-rl men : im 285
kiigriltme adlarr 147 -menem : -men 2B7.III
ktigiiltme belirtegleri 4411 ls -men : -mezSin 287-ll
kriqriltme srfatlan 179 me (olumsuz eki) vurgu
kriltnr dili I05 qekmez 6515.a,286
-( )1 199 -mer 233-XV
lakin 477 mesela 422la
I-atil ternelinden alrnan l,eni -mesine, -meye 420
Trirk abecesi 14 mesnevi s96
-1e (vurgu) 60 /5.q -me + -mei 353 /8
le ekiyie ttiremig eylemler 292 -meye 420
len ekiyle triremig eylemler 293 -meye gorsiin eylemi 319
ler 621e, 140-IIr 12,1,41 -mez 227,382
ler'in baqka gorevlerde kullamhgr -mezem ' 287-II 12
leq ekiyle tiiremig eylemler -meziz 287-IV
leyin 43,407-1,634-rtr -mezlik 227
-1i 188 -mezli ortag 382
-1ik 187 mi? 37 3-9, 392(-di mi), yanmr 639
-lim 233-XXIn, 2821VII -mik 233-XXrI
mademki, madem 460-IX -mir 233-XVI
mahlas 587 -mi$ 226,282-rr
makta s87 -mig'li gegmig kipi (ekeylemin) 358-Ir
mani 580 -mig'li geqmig zaman kipi 282-Il
mastar 203-I,278 -mig'[i ortaq 384
matla 580 -mig (imiq) siiylenti 363
-n1e 202 mi ? vurgu qekmez 6s l5.b
mecaz anlamr 540-4 -miz:biz:iz 285
-mece 193-V, 233-VIn Mogolca 10 l2l)
Lr

-meden dnce (evvel) 396-not Muhakemet-til-li gateyn 3l-xv

-meden ulacr 396-IV muhammes 595
-medik 231 mukayyet kafiye 576-2
-medin : meden 396-IV.eski murabba 593
-me$e 392-l.eski mutlaka 413-tL
rneSer, melcr ki, melerse ' 479 miifret 603-l
-me ile tiiremig adlar, srfatlar 202 mriLrsel mecaz 545
-mek 203 mtiseddes 59s
-mekle 402-YLIl mtistezat 597
-mekle birlikte 402 -n (d<intiglii eki) 349
-mek * li 188-X -n (edileen eki) 346
-meklik 204 nasrl? 437-il
-ureksizin ulacr 402-Y nasd ki 400-IX
-rnekte idi, imiq 360-Il /1 ne? t74,270,437 -r
-mek iizere 392-L.eski ne bigim? 437-tV
me*le 292-V neden anlamh belirteg obekleri 425
-me1i 282-Vl nedenlik ilgeqleri 426
-me + li olmak 315-VI nedenlik ulact 397
-men : menenr 278-tII nedenlik ulacr <inermesi 134,397
-me mi? 287_l ne denlii 437-VII.eski
-men 195 ne diye 437-IV
 DILBILGiSi 597

ne? (soru belirteci) 270 oluir bitme eylemi 318

ne igin? 437-I onama belirteci 418-I
-(n)in 437-tII,151-I onamayg belirtegleri 418-I
ne (ni) ile biten eylemler 349-tll onomatope 234
-nek 212 ofa 266
ne kadar? 437.CII ORTACLAR. (s. 382) 380
ne...ne (aqrrhk belirteci) 324
ortaglann kullamhglarr 389
ne...ne (ba!1a9) 455
ortaqlarla kurulan onermbier 129
ne olursa olsun 413-V
nesne
'85 ortaglarrn ozneleri 387
oita hece yutumu 4t-It 13
nesne al4rna gcire eylemJer J3Z
ortak kokler 56
nesnede soru 373-CJt
oysa, oysaki 460-V
nesneyi bulmak igin 95
obekleqme 1,64
ne var ki 478
obekleqmiq adlar 246
neyi ? 95
obeklegmiq azlft-gokluk
11iCe 437-v a1)
belirteqleri
nigin ? 437-TII
-nil :n*il 352 oeErlasrrai$ EYLEMLFR (s. 319)
nitekim 460-X ribeklegmig srlatlar 251
niteleme belirtegleri 4tl ribeklegrniq yer, yon belirtegleri 449
niteleme srfatlan 167 ribtir 173 13
niteieme srfatlarrnda anlam af! 512
kerteleri 176 OI-eu G. 536) -s68
nitelikte eqitlik (isteglikte) 3sl /?
<ilgii kaLplart 574
nokta (.) 617
cilgiimlerne ulaqlal 398
NOKTALAMA iMr-ERi (s. 559) 615 once, onceieri 4A7 lk
noktalama imlerinin yanmva <inek s8 /r
glng1 616 onerme 84,109
noktalr gizgi (.-) 624-III iinerti 84, 135
noktah virgtil (;) 623 6Nsoz (s. vt
nolaydr 414 drnegin 407 ln.not,422 lb, 483
-nun (tiimleyen takrsr) 257-5..a cirnekseme 186
.o 171,245, 254 261,163 oteki, beriki 265
0! 000! 509 dtiirri 449
of! 511 riykiileme bigimi 362
OEuzca a1 <iyie 267,411-fi
oh! 503 6yle...ki 460-V
o kadar ki 428lb oyle ki 460-VIII
o1 171 oylesine...ki... 460-V[
olar 255 Ozbek Diyelifi, Ozbekge 23
olasrya 431 iIV Ozdeyiq 82,561
oldukga 396-r ozel ad 14A-I ll
oldurgan eylemler 336 cizel adlarur golullanmasr 1.43
olmak 324 ozel adlartn yazmr 644
olumlu 286 la iizel bilepik eylemler 309
olumlu sorularda evet 373-Q.Xr lt ozel bilegik eylemlerde gatr 31'1 , 355
olumlu sorularda hayrr 373-q,XI 11 rizne 91
olumlu ttmce 87 11 <izne ile yiiklemin kigi bakrmrndan
olumsuz 28612 uygunlu{u 94
olumsnz tiimce 87 12 ,ozne ile ytiklemin tekillik, gofulluk
 s98 DILBTLGISI

ozne ile yuklemin uygunlugu 92 serbest koquk 600

ciznelerde soru 372-Q 11 serbest artrkl (miistezat) 599
oznelerine g<ire eylemler 343 sert rinstizler 5l:},636-I,Ii
OzNErEniNr' GdzE EYLEMLER.TN sEsBiLGlSr (s. 32)
QATII.ARI (s. 33s) 342 ses dilinin dofugu 2
ses dii$mesi (yazrm) 649
ozne nasrl bulunur? 9t
sesin anlatrm giicri 1A
oznenin diiqmesi 136
paragraf ( I ) sesler, harfler 33
630
parantez seslerin bigimlenigi 35
1()) 626
seslerin ge$itleri 36
pek 431
pek.az, pek qok, pek fazia sesler, sesl€mmeler 33
432
pekigtirilrneli belirteg ses, soyleyiq 2
41,1-r lc
pekigtirmeli eylemler sesteg s6zciikler 548
178
pekiqtirmeli srfatlar ses ve soz bilgisi 7s 11,77
1'77
pekigtirmeli sozcriklerin yazrmr ses yolu 34
64s
pekiyi srfat 166
418-r-2lb
{ )r (eeeiqlilik eki) 338 SIFATEYLEM (s. 382) 380
-( )r (kip eki) 282-V srfat-eylemlerle kurulan <inermeler 129
-( )r (ttiretme eki) 227 SIFATLAR (s. 171)
-( )r'li ortaq 382
srfatlann ad yerinde kullanrlmasr 182
-ra 266
srfatlarrn anlatrm defieri 168
redif 575
-re (eylem ttireten) 303 SIFATLARIN BA$KA GOREVLERDE
-rek 179-V KULLANILMASI (s. 188)
rivayet bigimi 363 SIFAT TAKIMI (s. 185) 180
-( )r-mez ulacr 393-It srfat taktmlannm'belirtme gdrevi 181
rubai 591
SIFAT TURETEN EKLER I (s. 195)
sabah 407 l0 (ad soylulardan)
sa!ol 519
sakrn 521
SIFAT TURETEN EKLER II (S. 19?)
(eylemlerden)
samk gegmiq 282-tL
sanki 441-rII,460-II SIFAT TURETEN EKLER III G. 238)
san srfatlarr 175 (yansrmalardan)
satrr sonunda kiigiik gizgi 653 slranoktalar(....) 628
saygr gofulu 93-II. 257 srra rinermeler 118
sayrlarrn yazrmt 643 srra sayilan 172-II
sayr sfatlan 172 srzrcr harfler 53 14
saz ozanlart 628 -($i 2s7 l5.b
-se (ba!laq) 484 -si (kiiqiiltme) 179-III 13
-se (ise) 358-lV -si (tiiretme eki) 233-Y, 3O2
-se (kip eki) 282-YrII -sik 233-VI
-se (koqul bigimi) 36s -si1 199
-se (tiiretme) 302 simgeler 532
-se (wrgu) 65 l7.q -sin 282-lX
sebep anlamh belirteg irbekleri 425 -sin (ekeylem) 358-lII
-sek (tiiretme) 233-VI -sin : sen 285
-sel 1,99 -siniz (ekeylem) 258-III
selenli harfler . s314 -siniz : siz 285
semai 583 -siz 189
sen 254,255 v.s. siz 255,256
 DiLBiLGiSI 599

-slzn 407-h lt siireksiz iinsiizler 49-tI 12

siz : - siniz 285 srireksiz yumugak harflerle ilgili
sizler 256|c kural 50-I, 636-I
somut ad 140-rI /1 srirerlik eylemleri 314
sone 598 garkr 594
sonek s812 tayet 424
sonra 4071j qey 269
sonuglama eylemi 319 giddet vurgusu 72
soru Jtt qimdi 407 ls
gimdicik 407 ld,
SORU ADILLARI (s. 267) 270
gimdiki zaman 279-Il
soru imi (?) 313,6L9 pimdiki zaman kipi 282-IIt
soru slfatlarl 174 qimdilik 4A7le
soru taktsr 373-9 233.XTI
-sin
soru takrsmr kigi takrsrndan
give, konuqma qegitleri 1.5
sonra alanlar 373-g.YI !2.a,b
1.71
soru takrsmrn yaztltgr 373,639 $ol
qoyle 267,411-fi
soRU BELIRTECLERi (s. 436) 437 qriyle bdyle 43s
sorulu tfimcelerde yanrt 3?3-XI $u 171 tb,26t
soru trimcesi B7-III gu kadar var ki 478
soyadlarrnrn yazmt 6M ll gunun igin 485
soyda$ diller 29 9Ura 266
soyut ad 140-ll 12 qiiphe belirtesi 416
soy 54 gtiphesiz 413-r1
soylenceler 563 $tiphesiz (ouama belirtesi) 418-I lc
stiyleyi$ 15,75,5-56 -( )t 224
scizciile zamantn kazandrrdrlr ta 434
anlam 536,556 taban 278
scizciik 54,138 takr 57 lb,6t
scizctik drigmesi 136 takrsrz tiimleme 151-nt
s<izciik kaynaklarr 539 ta ki 460-XIV
tanltma belirteci 412
sozcuK KoKLERI G. 50
tarama 3t-rfi
scizctiklerde anlam kerteleri
12
540
tarih boyunca dilbilgisi 5
scizctiklerde erillik, diqillik 602
tarih boyunca Ttirk diyelekleri l9
sdzciiklerin deEi$meleri 550
tarz anlaml im sozciikleri 267
sozciiklerin yitigi, unutulugu 551
tasarr dnermesi 13s
sOzcUK TURLERi (s. 144) 441-l.eski,462
tek
scizciik ve biqim bilgisi 76 12
tek (dilek belirteci) 4t4
siizctik vurgusu 65
tekil ad 140-lII i I
siizde digiller 602'll 12
tekil eylem 397 11
sOzDiziMI (s. 75) 79 tekillik 397
sdigeligi, scizgelimi 422 lc tekillik, qoEulluk bakrmdan
srizltik anlamrm diiqiindtirmeyen uygunluk 93
adlar 146 13 eylemler
tek kiqili 348-II
siiziin toplum bilincine etkisi 555 tekrar 417-II
susma noktasr (...) 618 tekrarlanmrg s<izciiLklerin arastnda
strekli iinstizler 49'Il sofu 373-X
stireksiz sert harflerin yazrmr 636-II temel anlam 535 ll
streksiz sert harfleritr yumufamasl 5l temel kurallar (yaamda) 63L
 60t) DiI,BiLGiSI

temel $nerme 124 ttim serbest giirler 599-ir

-ter 339-r'tot 2 tiiremiq adlar 184-ll la
terci-i bent 589 tliremig eylemler 291
terim anlamr 54013 trirernig stfatlar 1 84-Ir /b
lerkib-i bent 589 ttiremig sijzctikler 54
tesniye 603-II ttiretme 3l-rrr/3,605
tezlik eylemi 312 tiir adr 140-r 12
tezlik eyleminde olumsuzluk 313
TURETME (s. t9s)
tezlik eyleminin pekiqmesi 312-IV
tlrnak (" ") Trirk abecesi 38, 632
625
-t. -(i)t (qatr eki) Tiirkqenin kaynagr 28
337
-ti 209 TURKQENIN TARiHeEsi vE
-ti (triretme eki) 235 zENGiNLidI6. Zt) 3l
-tik (tiiretrne eki) 233-XI
-tir (gatr eki) 339
TURKCENIN OZELLiKLERi (s. 527)
tiyin : diye 400-eski Trirkgenin yaprhq ilkeleri
TON (s. 71) TURKCENiN YAPISI VE
73
tonlama 73
DUNYA DILLERI ARA-
tonlu tinsiizler 4e-III 11
SINDAKi YERI (S. 11)
tonsuz iinsiizler 4e-rrr 12 Tiirk diibilgisinin gegmigi 5
topluluk adlan 144 Ttirk diyelekleri 19 vs.
topluluk sayrlarr 172-V Trirk kogu$u 565
tu! 514 Trirklerin kullandrlr bagka yazrlar L2
-tur - dir 358-III tiirkii 582
tuyuI 592 uf! 510
tiimce 80
trimce bilgisi, sozdizimi ULACLAR (s. 390) 390
7513
ulama 48,50
TUMCEDE]\T sozcuK DU$MEsi ulusal koguk bigimleri
13

(s. 140) 579

ulusumuzun kullandrlr'yazrlar 10
ttimcede ofelerin saytlarr 101 umarlm ki, umulur ki 415
tlimcede scizctik sayrsr 86 umunma bel.irtegleri 415
trimcede srizctiklerin diizeni 104 Ural-Altay dilleri 29
tiimceler anlamlanna gcire iige uyak 575
aynllr 87 uyak ttirleri 576
tiimcenin gcizrimlenmesi 114 Uygur alfabesi 1l
Uygurca
TUMcENIN 06srEnl (s. za) 20
uSrm (ahenk) vurgusu 70
tiimcenin 6!e olugu 126 uzak 408
tiimce vurgusu 68 uzun hece 573-II
trimlegler 96 uzun iinliiler 45
tiimleglerde soru 373-C.UI -li 454-eski
tiimleglerin yiiklem otu6u 103 -riben, ribeni, ribenin 391-eski
ttimleq nelerden olur 100 rig ayn yol (giirde) 566
tiimleme vurgusu 66 iig nokta 618
ttimlenmig srfatlar 250 iigrincri kigi 280
tiimlenen l5l vs. tigrincfl trirlii ad takrmlarr 1 51 -III
tiimlenmig sfatlar (Farsga) 612 iilegtirme belirtegleri 426
trimleyen, ttimleyici 151 vs. tilegtirme sayrlan 1,72-\I
ttimleyenin driqrnesi 259 finlem delerli scizler 525
 DILBILGlSI 601

iinlern imi (!) 620 yalng ttimce 116

UNlerr,nnn. g.479) 2, 4Bg

yahng uyak s76 lt
yahn durum 149
tinlemlerin tiimce degerinde
yalnrz (ba!1a9) 47s
kullanrglan 522
yalruz (ilgeg) 444
iinlern vurgusu 7l yamt belirtegleri 418
iinliiler 36l1 yanrtsu soru 373-XVII
rinltilerin briltimlenmesi 42
yani ioa

UNIU UYUMU (s. 44) 42, 634 yan onerme 125

{inltilerin uyumuyla ilgili yaam YAN ONERMELERiN GOREV-
kural!arr 567 LERi (s. 134)
UNsUnen (s. +g) 36 2,4s yanslna 2, z5+
yaprlanna gore eylemler 389
tinstizlerin benzegmesi 50-II
rinsrizlerin bciltimleri 49 YAPILARINA GORE
iinsfizlerle ilgili yazrm kurallan 50,636 TUMCEI-ER (s. 121) 115
-iip 392-I.eski yaprlarrna gore adlar 184
tirkiitme rinlemleri 518 yaprltqlarrna g<ire srfatlar 184
frstelik 474 yapun eki 58 /1
trstiinluk belirteci 429 yaprm eklerinin gdrevleri 59
iizere 402-yrr, 426
vah ! 502 YARDIMCI EYLEMLER (s, 321) 322
varol ! 519 yardrmcr cylem gcirevinde
varsa!r 584 kullamlanlar 327
var, yok 37t yardrmcr eylemlerde gatr 356,357
vay ! 500 yardrmcr eylemlerde soru 373-V
ve 454 yardrmcr eylemlerin olumsuzlarr 328
veya, veyahut 480 yarrm uyak 575 13
virgtil 454, 622 yar1n 407 lb
yaqa! yaqasrn! 519
VURGU (s. 62) 63
ya...ya, yahut 480
vurgu gekmeyen ekler 6s ls yaygrn elretileme 544
vurgu gegitleri 6464 yaz 406
-vuz 282-Vrr lb yaz 406l0
vfi 454-eski YAZI (s. 14)
ya! 496 yazr dili 16, 105
ya?' 282-Vtr yaak ! 516
YABANCI DIL KURALLARI YAZIM KURALLARI'(s. 570)
(s. 551) 601 YAZIN BiLGir,ERi (s. 533)
yabancr kurallarla tiiretmeler 605
yann yaptlannda devrik trimce 111
yabancr tiimlemeler yemin 'scizctikleri 524
606
ya da, yahbt 480 YENi KO$UK BICIMLERI (s. S+Z)
yahu! s04 yeni yazrn 560.III
yakrytrma 538 yer anlamh im adrllan 266
yakrqtrrmaca sriy'ler 527,646 YER, YON BELiRTECLERi
yaklaqma eylemi 3t6 (s.417) 408
yalmg adlar l84-Ila yeter ki 460-X
yalng eylemler 290 yeterlik eylemi 310
yahng srfatlar 184-r /b yeterlik eyleminin olumsuzu 311
yahng sdzciik 55 yrl 40610
 DILBILGISI

(*)
yrlclrz 629 l] yumtrgak iinstizler 49-II
J
-yim 282-VII
ll vouartar ii,nliiler 4Z-lIIlb \
yine 417-I,(baElac) 464 yiiktem
ll 83,84
I
vinelemeli evlemler 301 yftlemin diigmesi
ll 136 lb
I

yineleme belirtegleri a17 yffklemi tiimleyenler

ll 85 It
yinelenmig sdzcti&ler 411-III ll zaman 276,279 "fl
yok 37t,4li-fi 12 ll zaman adtan 407 lO
yok mu? 373-XIV ll ,u** belirtegleri
yoks4 466 zaman belirteglerinin yaprLglarr
407 d
ll 536
vokumsama (inkar) belirteci 418-II ll zamanm kazandrrdrgr aniam 473
-( )yor 43,282-Ifi,634-III ll zaman ulacr dnermesi 133
yorur, yiirtir 282-IIl ll zaman ulaglart 396
YON BELIRTECLERi (s. 417) 408 ll zengin uyak 57612
yuf! yuh! 513 ll zincirleme tffmleme I5B It
yukan 408 ll zincirleme tiimleme (Farsga) 6ll
yumugak g (!) 36 ll zira 469 j
I
T.D.K.I