Buku Teks PKA T5

KURIKULUM BERSEPADU SEKOLAH MENENGAH
PENGAJIAN
KEJURUTERAAN AWAM
Tingkatan 5
Penulis
Ismail bin Yusof

Abdul Aziz bin Abu Bakar
Abd. Aziz bin Abd. Latiff
Editor
Hamidah binti Ahmad

Azrina binti Md. Zain
Pereka Bentuk dan Ilustrasi
Nurmaisarah binti Nasaruddin
Dewan Bahasa dan Pustaka

Kuala Lumpur
2012
PENGAJIAN KEJURUTERAAN AWAM Tingkatan 5

09
KPM-2
7-01
01
80
-IS 10
2
BN 9 78 9 8 3 4 6
KK 6008-12211-01080-3101
ISBN 978-983-46-1080-7
Cetakan Pertama 2012
Dewan Bahasa dan Pustaka 2012
Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi, dan isi
kandungan buku ini dalam apa juga bentuk dan dengan cara apa jua sama ada secara elektronik, fotokopi,
mekanik, rakaman, atau cara lain sebelum mendapat izin bertulis daripada Ketua Pengarah, Dewan Bahasa
dan Pustaka, Peti Surat 10803, 50926 Kuala Lumpur, Malaysia. Perundingan tertakluk kepada perkiraan
royalti atau honorarium.
Penerbit:
Dewan Bahasa dan Pustaka
Jalan Dewan Bahasa
50460 Kuala Lumpur
Tel: 03-21481011 Faks: 03-21481969
Laman Web: www.dbp.gov.my
Reka Letak dan Atur Huruf:

Genggaman Emas Enterprise
Muka Taip Teks: Times New Roman

Saiz Taip Teks: 11/13 poin
Dicetak oleh:
Penghargaan
Kami ingin merakamkan ucapan ribuan terima kasih kepada pihak yang berikut,
terutamanya kepada mereka yang menyumbang dari segi idea, nasihat dan dorongan
serta kerjasama yang diberikan dalam menerbitkan buku teks Pengajian Kejuruteraan
Awam Tingkatan 5 ini.
1. Panel Jawatankuasa Peningkatan Mutu Dewan Bahasa dan Pustaka
Ir Ishak bin Arshad
Dr. Roszilah binti Abdul Hamid
Encik Mohd. Effendi bin Jamlos
2. Penyelaras Projek Bahagian Buku Teks Kementerian Pelajaran Malaysia
Encik Karmillin bin Karim
3. Penyelaras Aspek Penerbitan Teknikal, BBT, KPM
Puan Norhaflinda binti Mohd. Sahabuddin
Puan Roslina binti Mohd. Nor
4. Jabatan Kerja Raya
5. Indah Water Konsortium Berhad
6. Puncak Niaga
7. SMT Cheras, Kuala Lumpur

Kandungan
Pendahuluan ix
UNIT 1 STRUKTUR KEJURUTERAAN AWAM

Objektif 1
1.1 Pengenalan 3
1.1.1 Definisi Struktur 3
1.1.2 Beban
1.2 Jenis Struktur 4

1.2.1 Struktur Jisim 4
1.2.2 Struktur Kerangka 4
1.3 Definisi, Fungsi dan Konsep Binaan Komponen Struktur

dalam Bangunan 5
1.3.1 Asas 5
1.3.2 Tiang 11
1.3.3 Rasuk 12
1.3.4 Lantai 17
1.3.5 Dinding 20
1.3.6 Tangga 22
1.3.7 Bumbung 28
1.4 Daya di dalam Rasuk Disokong Mudah 32

1.4.1 Bentuk Beban yang Bertindak 33
1.4.2 Pengiraan Daya Tindak Balas, Daya Ricih dan Momen Lentur 36
Rumusan dan Latihan 56
UNIT 2 SUMBER DAN BEKALAN AIR

Objektif 63
2.1 Pengenalan 65
2.1.1
Keperluan Air 65
2.1.2
Kitaran Hidrologi 66
2.2 Sumber Bekalan Air 67
2.2.1
Air Permukaan 67
2.2.2
Air Bumi 67
iv
Kandungan
2.3 Pengambilan Air ke Loji Rawatan Air 69

2.3.1 Pengambilan Air Permukaan 69
2.3.2 Pengambilan Air Bumi 71
2.4 Olahan Air 73
2.4.1 Jenis Bendasing dalam Air 73
2.4.2 Tujuan Olahan Air 73
2.4.3 Proses Olahan Air 74
2.4.4 Kualiti Air 86
2.5 Pengagihan Air 86
2.5.1 Penyimpanan Air 86
2.5.2 Kaedah Agihan 88
2.5.3 Sistem Perpaipan 91
2.5.4 Faktor Kehilangan Turus dalam Paip 93
2.6 Komponen Paip Utama 95
2.6.1
Fungsi Injap 95
2.7 Aliran Bendalir 99
2.7.1 Jenis Aliran 99
2.7.2 Aliran di dalam Paip 100
UNIT 3 SISTEM PEMBERSIHAN
Objektif 109
3.1 Pengenalan 111
3.2 Sistem Pembetungan Najis dan Air Sisa 114

3.2.1 Paip Lekapan 117
3.2.2 Paip Salir 121
3.2.3 Lurang dan Kebuk Pemeriksaan 136
3.2.4 Pembetung Awam 140
3.3 Rawatan Kumbahan 143

3.3.1 Pengenalan 143
3.3.2 Kaedah Rawatan 144

v
Kandungan
UNIT 4 ATUR CARA KONTRAK DAN TAKSIRAN
Objektif 165
4.1 Pengenalan 167

4.2 Tender 168
4.2.1 Jenis Tender 168
4.2.2 Dokumen Tender 173
4.2.3 Proses Tender 178
4.2.4 Sebab Tender Ditolak atau Gagal 183
4.3 Kontrak 184
4.3.1
Tujuan Kontrak 184
4.3.2
Prinsip-prinsip Asas Kontrak 185
4.3.3
Jenis-jenis Kontrak 186
4.4 Taksiran 189
4.4.1 Kaedah dan Unit Pengukuran 189
4.4.2 Jenis-jenis Kos 195
4.4.3 Membina Kadar Kos 199
4.4.4 Kaedah Taksiran 207
4.4.5 Kaedah Senarai Kuantiti 210
Lampiran 231
Panduan Jawapan 237
Daftar Kata Istilah 240
Glosari 242
Senarai Rujukan 244
Indeks 245
vi
Pendahuluan
Buku Teks Pengajian Kejuruteraan Awam Tingkatan 5 ini merangkumi empat komponen
dalam bidang Kejuruteraan Awam, iaitu Struktur Kejuruteraan Awam; Sumber dan
Bekalan Air; Sistem Pembersihan; dan Atur Cara Kontrak dan Taksiran. Empat komponen
Kejuruteraan Awam ini merupakan mata pelajaran elektif KBSM yang ditawarkan kepada
murid tingkatan lima di sekolah menengah teknik Kementerian Pelajaran Malaysia.
Buku Pengajian Kejuruteraan Awam Tingkatan 5 ini telah disusun supaya memenuhi
kehendak Sukatan Pelajaran Pengajian Kejuruteraan Awam. Unit Pertama membincang dan
mendedahkan murid kepada prinsip pembinaan struktur seperti asas, rasuk, tiang, tangga dan
bumbung serta analisis daya yang bertindak di dalam rasuk disokong mudah. Dalam unit
kedua, murid diberi pendedahan ke arah pemahaman konsep, teori dan prinsip asas sumber
air, olahan air, pengagihan air dan paip bekalan air. Dalam unit ketiga, tumpuan diberikan
kepada pemahaman prinsip asas sistem pembetungan, sistem paip pembersihan dan rawatan
kumbahan. Unit keempat membincangkan prinsip asas kontrak dan tawaran serta penyediaan
taksiran dalam projek Kejuruteraan Awam.
Persembahan buku teks ini berjaya mempelbagaikan penyampaian isi pelajaran secara
teks, rajah, gambar foto, ikon, aktiviti dan aneka soalan dalam format yang menarik minat
murid. Setiap ikon menekankan maksud tersendiri. Keterangan ikon-ikon tersebut adalah
seperti berikut:
NOTA
Melampirkan maklumat tambahan untuk mengukuhkan lagi sesuatu tajuk yang dibincangkan.
PENTING
Menyampaikan peringatan kepada murid tentang sesuatu topik.
FIKIRKAN
Mengajak murid berfikir sejenak di samping mengasah pemikiran murid untuk mengupas
kenyataan yang diutarakan di samping menanamkan sifat ingin menguasai ilmu.
TAHUKAH ANDA
Mendedahkan ilmu dan pengetahuan berkaitan Kejuruteraan Awam kepada murid.
vii
AKTIVITI
Menguji kefahaman murid dengan meminta mereka mempraktikkan segala teori yang dipelajari
berkaitan dengan Kejuruteraan Awam di luar bilik darjah.
LAMAN WEB
Memberikan maklumat yang diperlukan oleh murid supaya dapat melayari Internet melalui
laman web yang dicadangkan.
SELEMBAR SEJARAH
Memberi maklumat berkaitan sejarah Kejuruteraan Awam kepada murid.
Susunan dan persembahan buku ini diharap dapat memantapkan pengetahuan serta
meningkatkan minat murid dalam bidang kejuruteraan awam. Latihan yang pelbagai disediakan
pada akhir setiap unit bertujuan menguji kefahaman murid dan menilai tahap pencapaian
pengajaran dan pelajaran. Satu senarai istilah utama untuk setiap unit disenaraikan dan
dilengkapi dengan terjemahannya dalam bahasa Inggeris. Nilai murni seperti sifat menghargai
persekitaran, mengamalkan kebersihan dalam kehidupan, bertanggungjawab, bekerjasama,
cinta akan ilmu dan semangat untuk berkhidmat kepada masyarakat dan negara sentiasa
diterapkan dalam buku teks ini.
Secara keseluruhan, persembahan dan kandungan buku teks ini mampu menjadi
pemangkin ke arah membina minat yang mendalam terhadap bidang Kejuruteraan Awam.
Buku teks ini merupakan buku yang mudah difahami, mempunyai kandungan yang menarik
dengan tujuannya memenuhi keperluan pelajar.
viii
UNIT STRUKTUR KEJURUTERAAN
AWAM
OBJEKTIF UNIT 1
Menyatakan definisi struktur.

Menyatakan jenis beban.
Menyatakan jenis struktur.
Menerangkan jenis beban.
Menerangkan jenis struktur.
Menyatakan definisi setiap komponen struktur.
Menyatakan jenis setiap komponen struktur.
Menerangkan fungsi setiap komponen struktur.
Menghuraikan konsep binaan setiap komponen struktur
dalam bangunan.
Menyatakan jenis daya yang bertindak ke atas rasuk
disokong mudah.
Menjelaskan beban titik dan beban teragih seragam.
Menerangkan daya tindak balas, daya ricih dan momen
lentur.
Mengira daya tindak balas, daya ricih dan momen lentur.
Melukis gambar rajah daya ricih dan gambar rajah momen
lentur.
1.1
Pengenalan
FIKIRKAN
Struktur membantu manusia agar dapat menjalani kehidupan
dengan selesa. Contoh struktur ialah rumah yang menjadi tempat Cuba berikan contoh-contoh
berlindung daripada hujan dan panas, jambatan yang membolehkan struktur yang boleh dilihat
manusia menyeberang sungai dan empangan yang menakung air di sekeliling kamu.
untuk kegunaan manusia.
Di Malaysia, terdapat banyak binaan struktur yang menjadi mercu
tanda negara. Struktur itu bukan sahaja dibina untuk tujuan fungsinya,
malah menjadi tarikan kepada pelancong asing mengunjungi negara
kita. Contoh struktur tersebut ialah Masjid Putrajaya, Menara
Berkembar Petronas, Jambatan Pulau Pinang dan Empangan Kenyir.
Di dunia pula, terdapat banyak struktur yang menjadi mercu tanda
seperti Tembok Besar China, Piramid di Mesir, Taj Mahal di India dan
Menara Eiffel di Perancis. Gambar foto 1.1(a) dan Gambar foto 1.1(b)
menunjukkan Masjid Putrajaya dan Menara Eiffel.
Gambar foto 1.1 (a)
Masjid Putrajaya
1.1.1
Definisi Struktur
Struktur ialah satu binaan kejuruteraan yang menanggung beban

mati dan beban kenaan tanpa mengalami perubahan bentuk yang
ketara di samping dapat memenuhi fungsinya.
1.1.2
Jenis Beban
Beban yang bertindak ke atas struktur boleh dibahagikan kepada

dua jenis seperti berikut:
I. Beban Mati
Gambar foto 1.1 (b)
Beban mati ialah beban yang terhasil disebabkan oleh jisim struktur Menara Eiffel
atau komponen struktur itu sendiri. Beban mati mempunyai ciri-ciri
berikut:
a. Nilainya tetap dan mudah ditentukan melalui ketumpatan
dan dimensi (saiz). NOTA
b. Kedudukan tempat tindakannya tetap.
Beban mati juga dikenali
Contoh beban mati ialah berat rasuk, berat dinding dan berat lantai. sebagai beban diri, manakala
beban kenaan pula dikenali
II. Beban Kenaan sebagai beban hidup.
Beban kenaan ialah beban yang bertindak ke atas komponen struktur.

Beban kenaan mempunyai ciri-ciri berikut:

3
UNIT 1
a. Nilainya berubah-ubah. Oleh itu, nilainya boleh dianggarkan sahaja.
FIKIRKAN
b. Kedudukan tempat tindakannya berubah-ubah.
Bolehkah kamu fikirkan
contoh beban kenaan yang Contoh beban kenaan ialah perabot yang terdapat di atas lantai
lain?
dalam sebuah bilik, kenderaan yang melalui sebuah jambatan dan
berat air dalam sebuah empangan.
1.2
Jenis Struktur
TAHUKAH ANDA
Tembok gabion juga ialah

struktur jisim.
Struktur boleh dibahagikan kepada dua jenis, iaitu struktur jisim dan
struktur kerangka.
1.2.1
Struktur Jisim
Struktur jenis ini bergantung kepada jisimnya untuk berfungsi

menanggung beban. Contohnya, empangan tanah atau empangan
timbus batuan yang dapat menanggung beban air yang tinggi kerana
jisimnya yang besar. Gambar foto 1.2 menunjukkan empangan
timbus batuan.
Gambar foto 1.2
Empangan timbus batuan 1.2.2
Struktur Kerangka
NOTA
Struktur kerangka ialah struktur yang dibina mengikut komponen
Tunggul tiang juga dikenali tertentu. Satu komponen yang menerima beban akan memindahkan
sebagai pangkal tiang. beban tersebut kepada komponen lain sehinggalah kepada komponen
yang paling bawah mengikut bentuk geometrinya. Contohnya,
perhatikan susunan buku yang
kasau terletak di atas meja. Beban
akibat buku tersebut ditanggung
rasuk
bumbung
oleh permukaan meja, manakala
tiang lantai permukaan meja pula ditanggung
atas oleh kaki meja. Beban buku akan
rasuk
dipindahkan ke lantai melalui kaki
lantai
rasuk bawah meja. Contoh struktur kerangka
bumi padu yang lebih besar ialah jambatan atau
bangunan. Rajah 1.1 menunjukkan
asas
tangga rangka sebuah bangunan.
tunggul tiang
beban diagihkan ke lapisan

tanah yang stabil
Rajah 1.1 Rangka sebuah bangunan
STRUKTUR KEJURUTERAAN AWAM

4
UNIT 1
1.3
Definisi, Fungsi dan Konsep Binaan
Komponen Struktur dalam Bangunan
Bangunan terdiri daripada beberapa anggota atau komponen. Jadual 1.1

menunjukkan komponen-komponen lazim yang terdapat dalam sebuah
bangunan bertingkat serta fungsinya. Contoh komponen struktur
ditunjukkan pada Lampiran I(a) dan Lampiran I(b).
Jadual 1.1 Komponen struktur dalam bangunan serta fungsinya

Komponen Struktur Fungsi
Menerima dan mengagihkan beban bangunan kepada tanah
Asas
di bawahnya.
Menerima beban daripada rasuk dan memindahkannya kepada asas
Tiang
bangunan.
Rasuk Menerima beban daripada lantai dan memindahkannya kepada tiang.
Menerima beban kenaan secara langsung dan memindahkannya
Lantai
kepada rasuk.
Menanggung beban daripada komponen struktur atas dan
memindahkannya kepada asas (bagi dinding menanggung beban).
Dinding
Melindungi bangunan daripada kesan cuaca.
Membahagi bangunan kepada ruang atau bilik.
Tangga Menghubungkan dua aras yang berlainan dalam bangunan.

Melindungi bangunan daripada kesan cuaca seperti hujan dan panas
matahari.
Bumbung
Menanggung beban salji bagi bangunan di negara-negara empat
musim.
1.3.1
Asas
Asas merupakan komponen bangunan yang terletak paling bawah dan

biasanya tidak kelihatan kerana terletak di bawah aras bumi. Fungsi
utama asas adalah untuk menerima dan memindahkan beban ke tanah di
bawahnya. Asas yang baik dapat mengelakkan enapan yang berlebihan dan
seterusnya mengekalkan keadaan bangunan yang ditanggungnya.
AKTIVITI
nota
nota
nota
iti
tiv
ak
Anda boleh mendapatkan pelan bangunan yang telah dibina daripada pihak tertentu seperti Jabatan
Kerja Raya (Cawangan Bangunan), pihak berkuasa dan perunding. Kenal pasti komponen struktur yang
terdapat dalam bangunan tersebut.

5
UNIT 1
Asas terdiri daripada beberapa jenis seperti Jadual 1.2:
Jadual 1.2 Kategori Asas
Asas cetek Asas dalam

Asas pad Asas cerucuk
Asas jalur
Asas rakit
I. Asas Pad
Gambar foto 1.3 Asas pad digunakan pada bangunan yang mempunyai struktur
Asas pad kerangka bertiang. Pada kebiasaannya, asas pad digunakan pada
bangunan yang tidak melebihi empat tingkat.
Reka bentuk asas pad bergantung kepada beban yang ditanggung
NOTA (beban bangunan) dan keupayaan galas tanah (kekuatan tanah). Kos
yang ekonomik dan praktikal perlu diambil kira semasa mereka
Keupayaan galas tanah
ialah kemampuan tanah bentuk asas pad. Gambar foto 1.3 menunjukkan asas pad dan Rajah 1.2
menerima dan menanggung menunjukkan keratan rentas asas pad.
beban dengan selamat tanpa
enapan atau kegagalan.
Lebar asas = L
tetulang utama
Tebal asas = T
Unjuran asas = U
tiang
Kedalaman asas = D 300 mm
Nilai T 150mm aras bumi
Nilai U T
Nilai D ialah 1500 D 3000 mm
pencekak
tungul U
D
NOTA tiang
Bahan untuk lapisan kedap tetulang melintang T

boleh terdiri daripada pasir
tetulang membujur
atau campuran simen dan
pasir dengan nisbah simen lapisan kedap (50 mm)
pasir 1:9. Lapisan kedap L
juga dikenali sebagai lean
concrete. Rajah 1.2 Keratan rentas asas pad

6
UNIT 1
Asas pad biasanya dibina daripada konkrit bertetulang. Nisbah
campuran konkrit yang biasa digunakan ialah 1:2:4 (simen:batu NOTA
baur halus:batu baur kasar). Tetulang keluli digunakan dalam Pasir dikenali sebagai
pembinaan asas pad untuk mengukuhkan asas serta mengurangkan batu baur halus, dan batu
ketebalan asas tersebut. Jenis tetulang keluli yang biasa digunakan kelikir dikenali sebagai
batu baur kasar.
ialah tetulang keluli tegangan tinggi.
II. Asas Jalur

NOTA
Terdapat bangunan yang tidak mempunyai tiang tetapi menggunakan
Jika terdapat dua tiang
dinding yang bertindak mengagihkan beban daripada komponen- yang berdekatan, dua asas
komponen lain kepada asas bangunan. Oleh sebab dinding merupakan pad boleh dicantumkan
komponen yang panjang, maka asas yang dibina di bawah dinding agar pembinaannya lebih
mudah dan lebih ekonomik.
juga mestilah sama panjang. Asas di bawah dinding ini dinamakan Asas ini dinamakan asas
asas jalur. pad bergabung.
Asas jalur dibina daripada konkrit bertetulang. Nisbah campuran
konkrit yang biasa digunakan ialah 1:2:4. Asas jalur boleh dibahagikan
kepada tiga jenis, iaitu:
a. Asas jalur biasa

b. Asas jalur lebar
c. Asas jalur dalam
Jadual 1.3 menunjukkan jenis asas jalur dan kegunaannya,

manakala Rajah 1.3 menunjukkan jenis asas jalur.
Jadual 1.3 Jenis asas jalur dan kegunaannya
Jenis Asas Jalur Kegunaan
Sesuai digunakan pada tanah yang berkeupayaan galas

Asas Jalur Biasa
tinggi dan tidak jelekit, seperti tanah berbatu kelikir.
Sesuai digunakan pada tanah jelekit, seperti tanah

Asas Jalur Dalam berkelodak atau tanah liat yang cenderung mengembang
dan mengecut mengikut kandungan lembapannya.
Sesuai digunakan pada tanah yang berkeupayaan galas

Asas Jalur Lebar rendah, seperti tanah liat lembut. Sesuai juga digunakan
di kawasan yang ditambak.

7
UNIT 1
Asas jalur biasa U = T Asas jalur dalam U T
<
lapisan kalis
lapisan lembap
kalis lembap 150 mm
150 mm
aras bumi U
aras bumi
U
T
T
Asas jalur lebar U T

<
lapisan kalis
lembap
150 mm
aras bumi
Rajah 1.3 Jenis asas jalur
III. Asas Rakit
Asas rakit diperlukan bagi tanah yang berkeupayaan galas rendah

dan cenderung mengenap secara tidak sekata apabila dikenakan
beban. Jika asas pad atau asas jalur dibina, luas asas pad atau
lebar asas jalur menjadi besar dan hampir meliputi seluruh luas
tapak bangunan. Tambahan pula, enapan yang tidak sekata akan
menyebabkan keretakan pada komponen-komponen bangunan.
Oleh itu, papak konkrit lebih sesuai dibina sebagai asas bangunan
itu. Papak jenis ini dinamakan asas rakit. Jadual 1.4 menunjukkan
jenis asas rakit dan kesesuaian penggunaanya. Asas rakit boleh
dibina dalam beberapa jenis, iaitu:
a. Asas rakit papak padu

b. Asas rakit rasuk dan papak
c. Asas rakit bersel

8
UNIT 1
Jadual 1.4 Jenis asas rakit dan kesesuaian penggunaannya
Jenis Kesesuaian Penggunaan
Sesuai digunakan bagi bangunan yang tidak melebihi dua tingkat
Papak Padu apabila beban yang dikenakan ke atas asas adalah rendah. Oleh itu,
tebal papak yang tidak melebihi 300 mm sudah memadai.
Sekiranya beban bangunan terlalu besar hingga memerlukan
Rasuk dan Papak ketebalan papak melebihi 300 mm, maka asas rasuk dan papak
lebih sesuai dibina.
Sesuai digunakan pada tanah yang longgar atau tanah yang
cenderung mengenap secara tidak sekata, seperti tanah bekas
Bersel
tapak lombong yang dikambus. Tebal keseluruhan asas yang dibina
mungkin mencapai 1 m atau lebih.
a. Asas rakit papak padu

Asas rakit papak padu dibina daripada konkrit bertetulang pada
keseluruhan tapak bangunan yang hendak didirikan. Ketebalan
papak bergantung kepada beban yang ditanggung dan keupayaan
galas tanah di tapak bina. Papak diperkukuh dengan tetulang pada
kedua-dua hala. Lebih banyak tetulang diperlukan di bawah tiang NOTA
atau dinding yang menanggung beban. Ketebalan maksimum papak Cerucuk ditanam di bawah
asas rakit papak padu untuk
ialah 300 mm. Papak yang lebih tebal adalah tidak ekonomik untuk menanggung beban yang
dibina. Rajah 1.4 (a) menunjukkan asas rakit papak padu. lebih tinggi. Asas ini dipanggil
asas rakit bercerucuk.
b. Asas rakit rasuk dan papak
Asas rakit rasuk dan papak diperlukan apabila ketebalan asas rakit
papak padu yang hendak dibina melebihi 300 mm. Papak rakit
konkrit bertetulang dibina di atas tanah, manakala rasuk dibina di
atas papak tersebut pada kedudukan yang tertentu. Rajah 1.4(b)
menunjukkan asas rakit rasuk dan papak.

Asas rakit bersel dibina pada tanah longgar dan cenderung mengenap
dengan tidak sekata, seperti tanah bekas lombong dan sebagainya.
Bagi jenis tanah ini papak yang dibina mungkin mencapai ketebalan
melebihi 1m. Oleh itu, pembinaan asas rakit jenis bersel adalah
lebih baik.
Asas ini terdiri daripada papak padu yang dibina di bahagian
bawah. Kemudian dinding konkrit bertetulang dibina dalam kedua-
dua hala di atas papak padu tersebut. Akhir sekali, papak padu kedua
dibina di atas dinding dua hala tersebut.

9
UNIT 1
Rajah 1.4 (c) menunjukkan asas rakit bersel geronggang. Asas bersel
mempunyai ketegaran yang tinggi dan lebih ekonomik berbanding
dengan satu papak padu yang sama tebal dan sama tegar.
tetulang permulaan untuk tiang tetulang permulaan untuk tiang

papak konkrit bertetulang papak konkrit bertetulang
rasuk konkrit
tunggul konkrit bertetulang
y1 setinggi 75mm
lapisan y1
kedap tiang konkrit
bertetulang di atas lapisan
a. Asas rakit papak padu pertemuan dinding kedap
papak konkrit b. Asas rakit rasuk

bertetulang dan papak
y2
dinding konkrit
bertetulang dalam
dua hala
y1 = 300 mm lapisan kedap
y2 = 700 - 1000 mm
Rajah 1.4 Jenis asas rakit
FIKIRKAN IV. Asas Cerucuk

Cuba terangkan bagaimanakah
asas cerucuk geseran Asas cerucuk digunakan apabila beban bangunan terlalu besar atau
menanggung beban?
lapisan tanah atas di tapak binaan berkeupayaan galas rendah. Oleh
itu, beban bangunan terpaksa dipindahkan kepada lapisan tanah
kukuh yang terletak jauh di dalam tanah.
Asas cerucuk boleh dibahagikan kepada dua jenis dan bergantung
kepada cara beban dipindahkan dari bangunan ke lapisan tanah,
seperti ditunjukkan pada Jadual 1.5.
Jadual 1.5 Jenis asas cerucuk dan kegunaannya
Jenis cerucuk Pernyataan
a. Cerucuk geseran beban Cerucuk geseran bergantung sepenuhnya
kepada geseran yang terjadi di antara cerucuk
dan tanah di sekelilingnya. Oleh itu, cerucuk
daya geseran perlu mempunyai permukaan yang
geseran kasar dan tanah pula daripada jenis yang
tanah bergeseran tinggi. Contohnya, cerucuk konkrit
di dalam tanah pasir padat.
lapisan tanah kukuh

10
UNIT 1
sambungan Jadual 1.5
Jenis cerucuk Pernyataan
b. Cerucuk galas hujung Cerucuk galas hujung pula memindahkan beban
beban bangunan terus kepada lapisan kukuh yang
terdapat di dalam tanah. Oleh itu, cerucuk jenis
ini perlu ditanam atau dibina hingga ke lapisan
tanah kukuh di bawahnya.
Bahan yang padam digunakan sebagai
cerucuk ialah konkrit bertetulang, keluli dan kayu.
Cerucuk boleh bertindak secara bersendirian
atau secara berkumpulan. Biasanya, kumpulan
lapisan tanah kukuh cerucuk digunakan dan tukup cerucuk dibina.
jarak di antara
cerucuk
tiang konkrit
bertetulang
A A tukup
cerucuk tetulang
tetulang
utama konkrit
cerucuk
konkrit
a. Pelan b. Keratan A-A bertetulang
Rajah 1.6 Kumpulan cerucuk kotak

acuan
1.3.2 Tiang
Tiang ialah komponen struktur yang dibina pugak untuk menanggung Rajah 1.7 Konsep binaan tiang
beban. Tiang berfungsi untuk menerima beban daripada rasuk dan bumbung tunggal konkrit bertetulang
untuk diagihkan ke asas. Tiang terbahagi kepada dua jenis, iaitu:
I. Tiang tunggal
II. Tiang jinjang
I. Tiang Tunggal
Tiang tunggal dibina secara berasingan daripada dinding. Tiang ini

direka bentuk bagi menerima beban yang tinggi. Biasanya tiang ini
adalah daripada jenis tiang konkrit bertetulang. Tiang tunggal boleh
juga dibina daripada keluli, bata dan kayu. Rajah 1.7 menunjukkan
prinsip pembinaan tiang tunggal konkrit bertetulang. Gambar foto 1.4
menunjukkan tiang tunggal. Gambar foto 1.4 Tiang tunggal

11
UNIT 1
II. Tiang Jinjang
Tiang jinjang ialah tiang yang dibina daripada batu-bata. Biasanya

tiang ini akan dibina bersekali dengan tembok bata. Tiang jinjang
tidak menerima beban yang tinggi dan tiang ini cuma berfungsi
untuk mengukuhkan binaan tembok yang panjang. Cara membina
tiang jinjang adalah dengan menyediakan lapisan asas sebelum
bata diikat bagi membentuk tiang yang dikehendaki. Gambar
Gambar foto 1.5 foto 1.5 menunjukkan tiang jinjang dalam pembinaan. Rajah 1.8
Tiang jinjang dalam menunjukkan prinsip pembinaan tiang jinjang dalam ikatan Flemish.
pembinaan
a. Ketebalan 450 mm (2 bata) b. Ketebalan 338 mm (1 bata)
Rajah 1.8 Tiang jinjang dalam ikatan Flemish
1.3.3 Rasuk
Rasuk ialah satu komponen struktur mengufuk dalam sesebuah

bangunan. Beban yang ditanggung oleh rasuk ialah beban yang
diterima dari lantai dan beban bangunan, seperti beban bumbung
dan dinding.
Empat jenis rasuk sahaja yang akan dibincangkan dalam unit
ini, iaitu:
I. Rasuk disokong mudah

II. Rasuk julur
III. Rasuk selanjar
IV. Rasuk hujung terikat

12
UNIT 1
a. Rasuk disokong mudah b. Rasuk julur
A B A
c. Rasuk selanjar d. Rasuk hujung terikat

A B C D A B
Rajah 1.9 Jenis-jenis rasuk
Rasuk boleh dikelaskan mengikut cara rasuk itu disokong.

Rajah 1.9 menunjukkan jenis-jenis rasuk. Jenis-jenis sokong,
pergerakan dan putaran yang dibenarkan, dan jenis daya yang
bertindak ditunjukkan dalam Jadual 1.6.
Jadual 1.6 Jenis-jenis sokong

Pergerakan yang Jenis Daya yang
Jenis Sokong
Dibenarkan Bertindak
Rola Pergerakan mengufuk A
A
Putaran pada titik A RAy
Rola A A
Pergerakan mengufuk
Putaran pada titik A RAy
Pin A RAx
Putaran pada titik A
RAy
Hujung terikat
Tiada pergerakan dan putaran RAx
pada titik A dibenarkan MA

RAy
I. Rasuk Disokong Mudah
Rasuk yang disokong dengan pin pada satu hujung dan disokong oleh
rola pada hujung yang satu lagi dikenali sebagai rasuk disokong mudah.
TAHUKAH ANDA
Apabila dikenakan beban, rasuk akan melentur seperti yang
ditunjukkan pada Rajah 1.10. Bahagian permukaan bawah rasuk Konkrit tidak dapat menahan
tegasan tegangan yang
akan mengalami tegasan tegangan, manakala bahagian permukaan tinggi.
atas rasuk akan mengalami tegasan mampatan seperti Rajah 1.10(a).
Keretakan akan berlaku apabila tegasan tegangan melebihi had yang
mampu ditanggung oleh rasuk. Tetulang utama diperlukan bagi
rasuk konkrit untuk meningkatkan keupayaan tegasan tegangan
rasuk seperti Rajah 1.10 (b). Rajah 1.11 menunjukkan kedudukan
tetulang utama dalam rasuk disokong mudah.

13
UNIT 1
a. Tegasan dalam rasuk (Rasuk Disokong Mudah) b. Kedudukan tetulang utama
P
P tetulang utama
A B A B
Mampatan
Tegangan
Rajah 1.10 Lenturan rasuk disokong mudah
tetulang ricih
Y
keratan Y-Y
Y
tiang pencekak tiang
tetulang utama
Rajah 1.11 Kedudukan tetulang utama dalam rasuk disokong mudah

NOTA
Tetulang utama ialah tetulang II. Rasuk Julur

yang menanggung tegasan
tegangan.
Rasuk julur terikat pada satu hujungnya, manakala hujung yang satu
lagi tidak disokong. Hujung ini bebas bergerak apabila dikenakan
beban. Rajah 1.12 menunjukkan rasuk julur.
a. Tegasan dalam rasuk (Rasuk Julur) b. Kedudukan tetulang utama
P P
Tegangan
Mampatan
A c. Tetulang utama
A B
B tetulang utama
Rajah 1.12 Lenturan rasuk julur
Apabila beban dikenakan pada hujung bebas, rasuk akan

melentur seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.12 (a). Permukaan
atas rasuk akan mengalami tegasan tegangan, manakala permukaan
bawah rasuk akan mengalami tegasan mampatan. Bagi rasuk julur,
tetulang utama diperlukan pada bahagian atas permukaan rasuk
seperti Rajah 1.12 (b). Rajah 1.13 menunjukkan keratan rentas rasuk
julur. Gambar foto 1.6 menunjukkan rasuk julur.
Gambar foto 1.6

Rasuk julur

14
UNIT 1
tetulang utama
x Y Z
tetulang
ricih
x Y Z
tiang
pencekak
keratan keratan keratan
X-X Y-Y Z-Z
Rajah 1.13 Keratan rentas rasuk julur
III. Rasuk Selanjar
Rasuk selanjar disokong sekurang-kurangnya pada tiga tempat.

Rajah 1.14 (a) menunjukkan satu rasuk selanjar.
A B C D
Rajah 1.14 (a) Rasuk selanjar
NOTA
P P P
Rentang ialah panjang rasuk
antara dua sokong.
Tegangan
Mampatan Mampatan
Tegangan
A B C D
Rajah 1.14 (b) Tegasan dalam rasuk selanjar apabila
dikenakan beban
Apabila rasuk ini dikenakan beban, bahagian tengah rentang

akan mengalami lenturan maksimum seperti pada Rajah 1.14 (b). Hal
ini bermakna permukaan bawah rasuk mengalami tegasan tegangan,
manakala permukaan atas rasuk mengalami tegasan mampatan.
Bahagian rasuk di atas sokong pula akan meleding ke atas. Permukaan
atas rasuk pada sokong mengalami tegasan tegangan dan sebaliknya
permukaan bawah akan mengalami tegasan mampatan.
Apabila tegasan melampaui had, keretakan akan berlaku di
atas tempat-tempat yang mengalami tegasan tegangan, iaitu pada Gambar foto 1.7
permukaan bawah tengah rentang dan pada permukaan atas setiap Rasuk selanjar
sokong. Oleh itu, tetulang utama diperlukan pada bahagian-bahagian ini.
Gambar foto 1.7 menunjukkan rasuk selanjar. Rajah 1.15 menunjukkan
keratan rentas rasuk selanjar.

15
UNIT 1
X tetulang utama Y
tetulang
ricih
X pencekak Y
tiang tiang tiang tiang

keratan keratan
X-X Y-Y
Rajah 1.15 Keratan rentas rasuk selanjar
IV. Rasuk Hujung Terikat
Rasuk jenis ini disokong pada kedua-dua hujungnya oleh sokong

hujung terikat. Gambar foto 1.8 menunjukkan rasuk hujung terikat,
manakala Rajah 1.16 menunjukkan tegasan dalam rasuk hujung terikat.
Apabila dikenakan beban, rasuk akan melentur seperti
rasuk disokong mudah. Permukaan bawah rasuk di tengah
rentang akan mengalami tegasan tegangan. Oleh sebab kedua-
Gambar foto 1.8
Rasuk hujung terikat dua hujung rasuk diikat tegar, maka permukaan atas rasuk hampir
dengan sokong juga akan mengalami tegasan tegangan. Bagi rasuk
konkrit, tetulang utama diperlukan pada bahagian yang mengalami
tegangan bagi meningkatkan
P keupayaan tegasan tegangan
A B
+ve +ve rasuk tersebut. Rajah 1.17
ve ve
+ve M ampat
Tegangan
an
ve
menunjukkan keratan rentas
rasuk hujung terikat.
Rajah 1.16 Tegasan dalam rasuk hujung terikat
tetulang utama
X
tetulang
ricih
X
keratan pencekak
tiang tiang
X-X
Rajah 1.17 Keratan rentas rasuk hujung terikat
Aktiviti ini bertujuan menunjukkan tindak balas rasuk hujung terikat apabila dikenakan beban.
Anda memerlukan satu pembaris plastik. Pegang dengan kemas kedua-dua hujungnya seperti
yang ditunjukkan pada gambar foto. Kenakan beban dengan meminta rakan anda menekan
bahagian tengah rentang. Bincangkan bersama dengan guru anda cara rasuk bertindak balas.

16
UNIT 1
1.3.4
Lantai
Setiap bangunan mempunyai lantai yang diperbuat sama ada

daripada kayu, konkrit atau bahan lain yang sesuai. Lantai ialah
satu komponen struktur yang menerima beban daripada penghuni
bangunan, perabot dan beban lain. Lantai direka bentuk dengan
kukuh bagi menjamin keselamatan dan keselesaan para penghuninya.
Pemilihan bahan dalam pembinaan lantai boleh mempengaruhi
kekuatannya. Lantai terbahagi kepada dua jenis, iaitu:
I. Lantai bawah padu
II. Lantai atas
Jadual 1.7 menunjukkan perbezaan lantai bawah padu dan

lantai atas.
Jadual 1.7 Perbezaan lantai bawah padu dan lantai atas
Lantai ini disokong oleh tanah kerana dibina di atas tanah.
Lantai Bawah Padu Strukturnya terdiri daripada lapisan asas, lapisan kedap,
lapisan konkrit, membran kalis lembap, lapisan skrid dan
lapisan kemasan.
Strukturnya terdiri daripada lapisan konkrit bertetulang dan
lapisan kemasan.
Lantai Atas
Terdapat juga lantai atas yang dibina dengan menggunakan
bahan seperti keluli, kayu dan lain-lain.
I. Lantai Bawah Padu
Lantai ini dibina di atas tanah. Tanah berperanan sebagai penyokong

lantai. Lantai bawah padu terdiri daripada:
a. Lapisan asas batu pejal

b. Lapisan kedap
c. Lapisan konkrit
d. Membran kalis lembap
e. Lapisan skrid
f. Lapisan kemasan
Gambar foto 1.9
Gambar foto 1.9 menunjukkan lantai bawah padu konkrit. Lantai bawah padu konkrit
Rajah 1.18 menunjukkan keratan rentas lantai bawah padu.

17
UNIT 1
lapisan kalis lembap a. Lapisan asas batu pejal
lapisan
kemasan (membran kalis lembap) Lapisan asas batu pejal diperlukan sebagai
50 mm lapisan skrid penyediaan bagi tapak yang rata dan
150 mm
100-150 mm lapisan kukuh semasa konkrit dituang. Lapisan itu
konkrit
50 mm lapisan kedap juga berperanan mengurangkan resapan
air yang akan melembapkan lapisan
150 mm lapisan asas
batu pejal konkrit. Aras lantai juga dapat ditinggikan
dengan adanya lapisan asas batu pejal ini.
asas konkrit Lapisan ini biasanya terdiri daripada batu
lapisan kedap
kelikir, pecahan bata dan pecahan konkrit
yang dipadatkan. Ketebalan lapisan ini
Rajah 1.18 Keratan rentas lantai bawah padu
biasanya antara 150 mm hingga 300 mm.
b. Lapisan kedap
Lapisan kedap dihamparkan di atas lapisan asas setebal 25 mm hingga 50 mm dan dipadatkan bagi
mendapat permukaan yang rata sebelum lapisan konkrit dibina. Lapisan ini boleh mengurangkan
pengaliran konkrit ke lapisan asas batu pejal. Bahan yang digunakan untuk lapisan ini terdiri
daripada pasir atau campuran simen dan pasir dengan nisbah simen pasir 1:9.
c. Lapisan konkrit
Lapisan konkrit setebal 100 mm hingga 150 mm dengan nisbah campuran 1:3:6 atau 1:2:4 akan
ditempatkan di atas lapisan kedap. Lapisan konkrit akan dituang setelah lapisan kedap diratakan
dan dipadatkan. Sebelum konkrit dituang, tetulang atau tetulang jejaring akan diletakkan di atas
penjarak untuk mencapai tahap minimum penutup konkrit di atas lapisan kedap. Tetulang akan
mengukuhkan lagi struktur lantai itu. Proses pemadatan perlu dilakukan dengan sempurna dan
diikuti dengan proses pengawetan.
d. Membran kalis lembap

NOTA Membran ini berfungsi menghalang penyerapan air ke
permukaan lantai. Undang-undang Kecil Bangunan Seragam
Lapisan kalis lembap dibina
pada dinding, manakala 1984: Fasal 84 telah menetapkan bahawa membran kalis lembap
membran kalis lembap hendaklah diletakkan pada tinggi tidak kurang daripada 150
dibina pada lantai bawah mm di atas permukaan tanah. Bahan yang biasanya digunakan
padu. Membran kalis lembap
juga diperlukan dalam
sebagai membran kalis lembap ialah minyak bitumen dan asfal
pembinaan turapan jalan mastik. Selain itu, terdapat bahan lain seperti poliuretana dan
raya untuk menghalang geotekstil yang digunakan sebagai membran kalis lembab.
pergerakan lembapan ke
permukaan jalan.
e. Lapisan skrid
Lapisan ini terdiri daripada lepaan mortar dengan nisbah
bancuhan 1:3 (simen:pasir) setebal 50 mm. Fungsinya adalah
untuk menutup membran kalis lembap atau sebagai kemasan
lantai jika tidak menggunakan lapisan kemasan lain.

18
UNIT 1
f. Lapisan kemasan
Lapisan kemasan lantai ialah lapisan yang teratas. Lapisan ini
mestilah mempunyai nilai estetika dan menarik sesuai dengan
fungsi lantai tersebut. Kemasan lantai bangunan moden boleh dibina
dengan menggunakan jubin seramik, terazo, mozek, marmar, parket
dan lain-lain. Selain itu, jubin PVC juga boleh digunakan sebagai
lapisan kemasan.
II. Lantai Atas
Kebanyakan bangunan menggunakan lantai konkrit bertetulang.

Namun begitu, terdapat juga bangunan yang menggunakan kayu
sebagai lantai atas. Lantai atas akan disokong oleh rasuk yang akan
menerima beban dari lantai dan mengagihkannya pada penyokong.
Sebagaimana yang kita ketahui, konkrit adalah kuat dari segi
mampatan dan lemah apabila mengalami tegangan. Oleh itu, tetulang
keluli diletakkan dalam papak untuk menambah kekuatan tegangan
konkrit. Nisbah bancuhan konkrit yang digunakan ialah 1:2:4.
Tetulang yang selalu digunakan adalah daripada jenis keluli
alah sederhana atau lebih dikenali sebagai tetulang keluli lembut Gambar foto 1.10
berdiameter 6 mm hingga 25 mm. Tetulang ini akan diletakkan Lantai atas konkrit
di kawasan yang mengalami tegasan tegangan. Selain tetulang keluli,
tetulang jejaring juga boleh digunakan.
Sebelum konkrit dituang, kotak acuan bagi lantai hendaklah
dipasang dan disangga oleh penyokong sementara. Selepas itu, NOTA
tetulang diletakkan di atas penjarak dan seterusnya konkrit dituang Penjarak yang biasanya
mengikut ketebalan reka bentuk dan dipadatkan. Kotak acuan boleh setebal 25 mm diletakkan
di bawah tetulang sebelum
dibuka seawal-awalnya pada hari ketujuh selepas konkrit dituang (rujuk bancuhan konkrit dituang ke
BS 8110:1985). Dalam tempoh itu, proses pengawetan hendaklah dalam kotak acuan.
dipatuhi. Gambar foto 1.10 menunjukkan lantai atas konkrit. Rajah 1.19
menunjukkan kaedah pembinaan lantai atas konkrit bertetulang.
a. Kaedah penggunaan tetulang keluli b. Kaedah penggunaan tetulang jejaring

150 mm papak konkrit
tetulang melintang
tetulang utama
hujung keluli
dibengkokkan
penjarak
dinding sekat
rasuk
kayu
dinding sementara tetulang jaring
penyokong kayu
untuk kotak acuan
Rajah 1.19 Kaedah pembinaan lantai atas konkrit bertetulang

19
UNIT 1
1.3.5
Dinding
FIKIRKAN Dinding direka bentuk sebagai komponen struktur yang dibina

pugak. Bahan binaan dinding ialah bata, konkrit, kayu, keluli ataupun
Dinding luar berfungsi
sebagai pelindung dan komposit. Dinding berfungsi untuk menanggung beban (dinding
biasanya terletak di sekeliling tanggung beban), dan memberi perlindungan daripada kesan cuaca
bangunan. Di manakah pula atau sebagai pembahagi ruang dan bilik dalam bangunan.
letaknya dinding pembahagi?
Dinding dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:
I. Dinding tanggung beban

II. Dinding panel
TAHUKAH ANDA III. Dinding monolit
Dinding tanggung beban
juga dikenali sebagai dinding I. Dinding Tanggung Beban
galas beban.
Dinding tanggung beban menanggung beban kenaan, seperti beban

daripada rasuk, lantai dan bumbung. Selain itu, dinding ini juga
menanggung beban mati, iaitu beratnya sendiri. Dinding tanggung
beban lazimnya dibina di atas asas jalur supaya beban dapat
diagihkan terus ke tanah di bawah asas.
Secara tradisi, dinding tanggung beban dibina dengan
menggunakan bata kejuruteraan. Namun demikian, dinding yang
dibina daripada konkrit sama ada konkrit pratuang atau konkrit
tuang di situ lebih meluas digunakan sekarang. Kebaikan dinding
tanggung beban ialah dinding ini tidak memerlukan tiang. Rajah
1.20 dan Gambar foto 1.11 menunjukkan contoh pembinaan dinding
tanggung beban konkrit di atas asas jalur.
dinding tanggung
beban
Gambar foto 1.11

lapisan asas jalur Dinding tanggung beban
kedap
Rajah 1.20 Dinding tanggung beban di atas asas jalur

20
UNIT 1
II. Dinding Panel
NOTA
Dinding jenis ini dibina daripada panel yang dipasang pada kerangka. Dinding tanpa tanggung
Dinding ini menanggung bebannya sendiri. Panel diperbuat daripada beban hanya menanggung
beratnya sendiri, contohnya
gipsum, kaca, bahan komposit dan kayu. Kerangka pula dibina dinding pembahagi. Dinding
daripada kayu, logam atau bahan komposit. Rajah 1.21 menunjukkan jenis ini tidak menanggung
konsep binaan dinding panel. beban.
panel
skru untuk
memasang
panel pada
kerangka
kerangka
panel
Rajah 1.21 Konsep binaan dinding panel Gambar foto 1.12
Dinding panel
III. Dinding Monolit
Dinding monolit ialah istilah yang diberikan kepada dinding

padu tunggal. Dinding ini terdiri daripada satu unit dinding tanpa
sambungan. Contohnya dinding konkrit yang dibina dalam tuangan
konkrit semasa basah dan mengeras menjadi satu dinding padu
yang pejal.
Terdapat juga dinding monolit konkrit pratuang. Dinding
jenis ini dibuat bersekali dengan bukaan untuk pintu atau tingkap
dalam satu tuangan. Apabila telah keras, dinding ini dibawa ke
tapak pembinaan untuk dipasang pada kedudukannya. Dinding
monolit boleh dibina sama ada berfungsi untuk menanggung beban
atau tidak. Dinding tanggung beban direka bentuk untuk
membawa beban pugak dan mengandungi tetulang. Rajah 1.22 dan
Gambar foto 1.13 menunjukkan dinding monolit. Gambar foto 1.13
Dinding monolit
keluli
penyambung
FIKIRKAN
Di manakah dinding monolit

boleh didapati?
Rajah 1.22 Dinding monolit

21
UNIT 1
1.3.6
Tangga
NOTA
Tangga ialah komponen struktur penghubung antara dua aras. Tangga
Garisan anjur atau garisan terdiri daripada anak tangga atau larian anak tangga dan berfungsi
curam ialah garisan yang untuk pergerakan dari satu aras lantai ke aras lantai yang lain.
menyambungkan hujung atas
setiap anak tangga. Garisan Tangga boleh dibina daripada pelbagai jenis bahan, seperti
ini selari dengan garisan kayu, keluli, bata atau konkrit atau gabungan bahan-bahan tersebut.
kecerunan tangga. Penggunaan tangga kayu biasanya terdapat di dalam rumah kediaman.
Lazimnya bagi bangunan awam pula, tangga yang diperbuat daripada
konkrit lebih popular kerana kegunaannya yang lasak.
Untuk memudahkan pemahaman tentang tangga selanjutnya,
beberapa istilah dan komponen binaan tangga diperkenalkan terlebih
NOTA
dahulu seperti ditunjukkan pada Rajah 1.23, iaitu:
Jeriji juga dikenali sebagai
kekisi. I. Larian tangga
II. Pelantar
III. Kecerunan
IV. Ruang kepala U = Jumlah jarak ufuk jejak
V. Susur tangan N = Jumlah ukuran naik
X = Ketinggian susur tangan
Y1 = Ruang kepala diukur
pugak
lantai tingkat atas Y2 = Ruang kepala diukur
serenjang
Y2 X
Y1
susur tangan
pelantar
N
jeriji
larian
tangga
garisan
kecerunan
anjur
Rajah 1.23 Komponen binaan tangga
Adakan lawatan ke bangunan jabatan kerajaan atau pusat membeli-belah. Kenal pasti jenis-jenis tangga
yang terdapat di dalam bangunan tersebut serta pastikan sama ada tangga yang dibina menepati prinsip
pembinaan tangga atau tidak.

22
UNIT 1
I. Prinsip Binaan Tangga
NOTA
a. Larian Formula untuk menentukan
larian tangga.
Larian terdiri daripada anak-anak tangga yang berturutan dari U + 2N = 550 mm hingga
aras bawah ke aras atas. Setiap larian tidak boleh melebihi 16 700 mm
anak tangga. Jika melebihi 16 anak tangga sebuah pelantar
U = Ukuran ufuk jejak
perlu dibina. Satu anak tangga terdiri daripada jejak dan naik. N = Ukuran naik
Ukuran ufuk jejak dan ukuran naik ditunjukkan pada Rajah 1.24.
230 mm
min.
jejak
90 mm maks.
naik
NOTA
Rajah 1.24 Ukuran ufuk jejak dan ukuran naik Undang-undang Kecil Bangunan
Seragam mensyaratkan:
Ukuran naik setiap anak
b. Pelantar tangga dan pelantar
hendaklah sentiasa sama.
Ukuran ufuk setiap jejak
Pelantar dibina di antara dua aras lantai dan menjadi penyambung hendaklah sentiasa sama.
di antara dua larian anak tangga. Pelantar berfungsi sebagai ruang
rehat sementara.
c. Kecerunan FIKIRKAN
Kecerunan tangga ialah sudut yang dibuat oleh satu larian tangga Apakah kesan sekiranya
dengan garis ufuk. Kecerunan tangga bagi rumah kediaman biasanya tangga dibina terlalu curam
tidak melebihi 42o, manakala kecerunan tangga untuk bangunan atau terlalu landai?
awam, seperti sekolah dan pejabat pula tidak melebihi 38o.

23
UNIT 1
d. Ruang kepala
Ruang kepala ialah ketinggian pugak atau jarak serenjang yang

diukur dari garisan anjur ke sebarang halangan di atas kepala,
contohnya lantai tingkat atas. Ukuran minimum ialah 2.0 m jika
ukuran ketinggian pugak digunakan atau 1.5 m sekiranya jarak
serenjang digunakan sebagai ukuran ruang kepala. Tujuan ruang
kepala adalah untuk memberikan ruang yang mencukupi bagi
pergerakan pengguna dan kerja mengangkut kelengkapan rumah,
seperti almari dan sebagainya.
e. Susur tangan
Susur tangan dipasang apabila ketinggian tangga melebihi 600 mm

atau tiga anak tangga. Biasanya susur tangan dibina daripada kayu
atau logam. Ketinggian susur tangan ialah 840 mm hingga 1000 mm
dari jejak anak tangga.
Anda disarankan membuat kajian tentang tangga-tangga yang terdapat di sekolah anda. Nyatakan
sama ada tangga yang dibina itu menepati kriteria yang telah ditetapkan atau tidak. Sediakan laporan
dengan memberikan penjelasan yang sesuai.
II. Jenis Tangga
Tangga boleh dibahagikan kepada empat jenis, iaitu:
a. Tangga larian lurus

b. Tangga suku pusingan
c. Tangga separuh pusingan
d. Tangga geometri
a. Tangga larian lurus
Tangga larian lurus mempunyai satu atau dua larian yang lurus dari
aras bawah hingga ke atas. Tangga ini boleh dibina tanpa pelantar
sekiranya bilangan anak tangga tidak melebihi 16. Jika bilangan
anak tangga melebihi 16, pelantar perlu dibina. Gambar foto 1.14
dan Rajah 1.25 menunjukkan tangga larian lurus.
Gambar foto 1.14
Tangga larian lurus

24
UNIT 1
pelantar
lantai atas
Rajah 1.25 Tangga larian lurus
b. Tangga suku pusingan

Tangga suku pusingan mempunyai dua larian, iaitu larian bawah dan
larian atas yang bersudut tepat pada pandangan pelan. Tangga ini
boleh dibina sama ada larian bawah lebih panjang daripada larian
atas atau sebaliknya. Kedua-dua larian tersebut dipisahkan oleh satu
pelantar kecil yang berbentuk segi empat sama. Ukuran pelantar ini
adalah sama dengan lebar tangga. Gambar foto 1.15 dan Rajah 1.26
menunjukkan tangga suku pusingan.
lantai atas
larian atas
pelantar
larian bawah
Gambar foto 1.15
Tangga suku pusingan
Rajah 1.26 Tangga suku pusingan

25
UNIT 1
c. Tangga separuh pusingan
Tangga separuh pusingan juga mempunyai dua larian dan satu

pelantar seperti tangga suku pusingan. Lazimnya, panjang larian atas
dan larian bawah adalah sama. Pelantarnya terletak di tengah-tengah
antara dua aras lantai berbentuk segi empat tepat. Anak tangga kedua-
dua larian kelihatan selari pada pandangan atas. Gambar foto 1.16 dan
Rajah 1.27 menunjukkan tangga separuh pusingan.
pelantar
lantai atas
larian atas
larian bawah
Gambar foto 1.16

Tangga separuh pusingan
Rajah 1.27 Tangga separuh pusingan
d. Tangga geometri
Tangga geometri mempunyai jejak anak tangga yang menirus

dari pandangan atas. Oleh yang demikian, dari sudut pandangan
ini, keseluruhan tangga akan kelihatan berbentuk bulat atau elips.
Gambar foto 1.17 dan Gambar foto 1.18 menunjukkan tangga elips.
a. Pandangan sisi b. Pandangan atas
lantai
atas
susur ruang kosong

tangan berbentuk elips
larian
Gambar foto 1.17

Tangga elips
Gambar foto 1.18 Tangga elips

26
UNIT 1
Tangga pilin ialah bentuk tangga geometri yang paling mudah.
Anak tangga pilin dibina pada keliling tiang atau ruang tengah TAHUKAH ANDA
berbentuk bulat dari pandangan atas. Oleh itu, tangga jenis ini Tangga pilin juga dikenali
menggunakan ruang yang minimum. Walau bagaimanapun, tangga sebagai tangga pusar.
ini hanya sesuai untuk kegunaan penghuni turun naik sahaja. Tangga
ini tidak sesuai untuk penghuni mengangkut perabot yang besar.
Gambar foto 1.19 dan Rajah 1.28 menunjukkan tangga pilin, manakala FIKIRKAN
Jadual 1.6 pula menunjukkan jenis, ciri-ciri dan lokasi tangga. Apakah fungsi tangga
geometri?
a. Pandangan sisi b. Pandangan atas

pelantar pelantar
tiang
susur
tiang tangan anak tangga
anak
tangga
Gambar foto 1.19 Tangga pilin

Rajah 1.28 Tangga pilin
Jadual 1.8 Jenis, ciri-ciri dan lokasi tangga
Jenis Tangga Ciri-ciri Lokasi Biasa

Larian anak tangga lurus pada pandangan Rumah kedai
atas. bertingkat.
Larian Lurus Pelantar dibina jika larian anak tangga
melebihi 16.
Dua larian anak tangga yang kelihatan Rumah kediaman dan

Suku bersudut tepat pada pandangan atas. bangunan awam.
Pusingan Terdapat satu pelantar yang berbentuk segi
empat sama.
Dua larian anak tangga yang selari tetapi Rumah kediaman dan
berlawanan arah pada pandangan atas. bangunan awam.
Separuh
Terdapat satu pelantar yang berbentuk segi
Pusingan
empat tepat.
Jejak anak tangga yang menirus dari Tangga elips terdapat

pandangan atas. di bangunan awam.
Geometri Anak tangga mengelilingi ruang terbuka
Tangga pilin terdapat
berbentuk elips atau mengelilingi tiang
di belakang bangunan
yang berbentuk bulat (tiang ruang terbuka).
bertingkat.

27
UNIT 1
1.3.7
Bumbung
Bumbung ialah komponen struktur bangunan yang paling atas. Fungsi

bumbung adalah untuk melindungi bangunan daripada kesan cuaca
FIKIRKAN
seperti hujan dan panas matahari. Bumbung terdiri daripada rangka
Cuba senaraikan jenis-jenis dan penutup bumbung. Rangka diperbuat daripada kayu, keluli
penutup bumbung selain
yang telah dinyatakan.
atau komposit. Fungsi rangka bumbung adalah untuk menyokong
penutup bumbung. Penutup bumbung pula terdiri daripada konkrit,
kepingan zink, aluminium, genting dan polikarbonat. Bumbung
terbahagi kepada dua kategori, iaitu:
I. Bumbung rata
II. Bumbung curam
I. Bumbung Rata
Semua bumbung yang mempunyai kecerunan tidak melebihi 10o

dikategorikan sebagai bumbung rata. Bumbung jenis ini selalunya
sesuai untuk bangunan yang besar seperti kompleks membeli-
belah dan rumah pangsa. Biasanya bumbung rata dibina dengan
menggunakan konkrit.
Cara pembinaannya hampir sama dengan pembinaan lantai
atas. Membran kalis lembap akan diletakkan pada bahagian atas
bumbung rata bagi mengelakkan air daripada meresap masuk ke
dalam bumbung.
Selain berfungsi melindungi bangunan daripada kesan
cuaca, bumbung juga boleh berfungsi sebagai tempat meletakkan
tangki air dan tempat meletakkan kenderaan. Rajah 1.29 dan
Gambar foto 1.20 menunjukkan bangunan berbumbung rata,
manakala Rajah 1.30 menunjukkan keratan bumbung rata.
Rajah 1.29
Bangunan berbumbung rata
lapisan lapisan lepa

lepa kalis air
kalis air 150 mm
dinding
bata
membran
papak kalis lembap skrid bercerun
Gambar foto 1.20 konkrit
Bangunan berbumbung rata
Rajah 1.30 Keratan bumbung rata

28
UNIT 1
NOTA
II. Bumbung Curam
Saiz alang bergantung
Bumbung curam ialah bumbung yang mempunyai kecerunan kepada jarak rentang
sokong ke sokong. Jadual
melebihi 10o dan biasanya dibina bagi memudahkan air hujan mengalir. di bawah menunjukkan saiz
Di luar negara pula bumbung curam dibina untuk mengelakkan salji alang yang diperlukan bagi
daripada berkumpul di atasnya. pelbagai jarak rentang.
Saiz Rentang
Bumbung curam lebih sesuai untuk bangunan kecil, seperti alang maksimum
rumah kediaman. Walau bagaimanapun, bumbung curam selalu juga (mm) (m)
digunakan untuk bangunan yang besar kerana nilai estetikanya yang 50 x 100 2.72
tinggi. Contohnya, Jabatan Perdana Menteri di Putrajaya dan Istana 50 x 125 3.79
Budaya. Bangunan-bangunan ini perlu mempunyai nilai estetika 50 x 150 4.04
yang tinggi kerana melambangkan seni bina negara. 50 x 175 4.70
Bumbung curam biasanya berbentuk simetri dengan 50 x 200 5.34
permukaannya mempunyai kecuraman yang sama dan condong ke 50 x 225 5.98
arah tulang perabung. Kaedah ini dikenali sebagai bumbung curam
ganding tertutup seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.31.
D = ukur dalam kasau

Pemotongan takuk mesti
tidak melebihi 1/3D
tulang perabung tanggam

takuk
lekap bajang
D
plat
dinding
paku
kasau
tumpu kasau
kasau
kasau kasau
alang pengikat
rentang
dinding dinding
Rajah 1.31 Contoh pembinaan bumbung curam ganding tertutup

29
UNIT 1
Dalam kaedah ini, kasau diletakkan berpasangan dan
diperkukuhkan dengan pemasangan alang pengikat pada kaki setiap
pasangan kasau. Saiz alang menentukan rentang maksimum dari
dinding ke dinding. Alang boleh dipakukan terus pada kasau atau
dipasang dengan menggunakan tanggam lekap bajang.
Kaedah lain pembinaan bumbung curam adalah dengan
menggunakan kerangka. Antara kerangka yang biasa digunakan
ialah kerangka tunjuk langit dan kekuda bumbung keluli atau kayu.
Gambar foto 1.21 menunjukkan contoh kerangka bumbung keluli.
Gambar foto 1.21

Kerangka bumbung keluli
Bumbung curam boleh dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:
a. Bumbung limas
b. Bumbung tibar layar
c. Bumbung pisang sesikat
SELEMBAR SEJARAH a. Bumbung limas

Kebanyakan rumah tradisional Binaan bumbung ini mempunyai empat penampang yang mencuram
di Malaysia menggunakan
bumbung curam. Hal ini
ke empat arah yang berlainan dan menghasilkan lima garisan
disebabkan iklim negara kita bumbung. Rajah 1.32 dan Gambar foto 1.22 menunjukkan bangunan
mempunyai taburan hujan berbumbung limas.
yang tinggi.
bumbung limas
Gambar foto 1.22

Rajah 1.32 Bangunan berbumbung limas Bangunan berbumbung limas
b. Bumbung tibar layar

Bumbung ini mengandungi dua penampang yang mencuram ke arah
yang berlawanan dan biasanya bermula dari puncak bumbung di
tengah-tengah bangunan. Bangunan sekolah banyak menggunakan
bumbung jenis ini. Rajah 1.33 dan Gambar foto 1.23 menunjukkan
bangunan berbumbung tibar layar.

30
UNIT 1
puncak bumbung bumbung tibar layar
Rajah 1.33 Bangunan berbumbung Gambar foto 1.23

tibar layar Bangunan berbumbung tibar layar
c. Bumbung pisang sesikat

Binaan bumbung ini adalah yang paling mudah dan ringkas. FIKIRKAN
Binaannya mempunyai permukaan yang mencuram ke satu arah
Fikirkan kebaikan dan
sahaja. Faktor estetika bangunan tidak diutamakan dan biasanya keburukan bumbung curam
dibina pada bahagian bangunan yang kecil. Contoh penggunaan berbanding bumbung rata.
bumbung jenis ini ialah pada anjung tempat letak kereta, beranda
dan juga sambungan ruang dapur. Rajah 1.34 dan Gambar foto 1.24
menunjukkan bangunan berbumbung pisang sesikat. Prinsip pembinaan
dan kaedah menyangga bumbung pisang sesikat pula ditunjukkan
pada Rajah 1.35.
Bumbung pisang
sesikat
Gambar foto 1.24

Bangunan berbumbung pisang sesikat
Rajah 1.34 Bangunan berbumbung pisang sesikat
beroti
kasau kasau
kasau
pendakap
sesangga sesangga plat dinding
kasau keluli bata paku dipaku terus
kepada
dinding
Rajah 1.35 Prinsip pembinaan dan kaedah menyangga
bumbung pisang sesikat
Cuba layari internet dan cari jenis-jenis bumbung bagi bangunan di luar negara. Bincangkan persamaan
dan perbezaan reka bentuk bumbung tersebut berbanding dengan bentuk-bentuk bumbung di Malaysia.

31
UNIT 1
Faktor Pemilihan Bumbung
Pemilihan jenis bumbung bergantung kepada faktor-faktor berikut:
a. Saiz bangunan
b. Bentuk bangunan
c. Nilai estetika
d. Ekonomi
FIKIRKAN a. Saiz bangunan
Bumbung curam sesuai dibina pada bangunan kecil, seperti rumah
Jika anda ingin membina
sebuah rumah, apakah jenis
kediaman dan sekolah, manakala bumbung rata yang kecuramannya
bumbung yang anda pilih? tidak lebih daripada 10o sesuai dibina pada bangunan bersaiz besar,
Mengapa? seperti pusat beli-belah dan bangunan pejabat.
b. Bentuk bangunan
Bangunan yang berbentuk ringkas seperti bentuk segi empat sesuai
menggunakan bumbung curam. Namun, bagi bangunan yang
berbentuk kompleks, bumbung rata lebih sesuai digunakan.
c. Nilai estetika
Pemilihan jenis bumbung boleh mempengaruhi nilai estetika
sesebuah bangunan. Pada kebiasaannya, bumbung curam
mempunyai nilai estetika yang lebih tinggi berbanding bumbung
rata. Bangunan-bangunan berprestij, seperti Muzium Negara, Balai
Seni Lukis Negara dan Perpustakaan Negara mempunyai bumbung
curam. Gambar foto 1.25 menunjukkan bumbung bangunan yang
bernilai estetika tinggi.
Gambar foto 1.25 d. Ekonomi
Bumbung bangunan yang
bernilai estetika tinggi Ekonomi merupakan faktor penting dalam pemilihan jenis bumbung.
Kos pembinaan dan penyelenggaraan perlu diambil kira dalam
pemilihan ini. Bumbung curam biasanya memakan belanja yang
lebih mahal pada peringkat pembinaan.
Terdapat juga faktor lain yang boleh mempengaruhi pemilihan
jenis bumbung seperti fungsi bangunan dan faktor cuaca.
1.4
TAHUKAH ANDA
Daya di dalam Rasuk
Beban ialah sejenis daya.
Disokong Mudah
Terdapat pelbagai jenis daya yang boleh bertindak ke atas rasuk
disokong mudah. Daya ini terhasil apabila beban dikenakan terhadap
rasuk itu. Bentuk beban yang biasa dikenakan ialah beban titik atau
beban tumpu, beban teragih seragam dan beban teragih tidak seragam.
Dalam bahagian ini, hanya beban titik dan beban teragih seragam
yang bertindak pada rasuk sokong mudah yang akan dibincangkan.

32
UNIT 1
1.4.1
Bentuk Beban yang Bertindak
Dalam analisis rasuk disokong mudah, hanya dua bentuk beban

yang dibincangkan, iaitu:
I. Beban titik
II. Beban teragih seragam
I. Beban Titik
a.
Beban titik atau beban tumpu ialah
bentuk beban yang paling mudah untuk
dianalisis. Beban ini merupakan beban
yang bertindak pada suatu keluasan P
yang amat kecil dan menghampiri satu
titik. Contoh beban titik yang paling b.
mudah ialah beban yang disangkutkan
pada penyangkuk beban seperti pada
Rajah 1.36 (a). Jumlah beban tersebut
bersamaan P dan bertindak di tengah
Rajah 1.36 Contoh beban titik
rentang rasuk seperti pada Rajah 1.36 (b).
CONTOH 1
Rajah 1.38 menunjukkan sebatang rasuk disokong mudah AB sepanjang

4 m menanggung beban titik 12 kN di tengah rentang.
a. 12 kN
A B
4m
b. 12 kN
A B
RAx
RAy RBy
2m 2m
Rajah 1.37

33
UNIT 1
II. Beban Teragih Seragam
Beban teragih seragam ialah beban yang bertindak seragam di

sepanjang rentang rasuk. Contoh beban teragih seragam yang paling
mudah ialah beban lantai yang bertindak ke atas sebatang rasuk.
Rajah 1.38 menunjukkan beban teragih seragam.
Dalam menganalisis daya tindak balas pada penyokong bagi
rasuk beban teragih seragam, beban seragam berkenaan boleh
NOTA
dianggap sebagai beban titik yang dikenakan pada tengah rentang.
Keamatan beban ialah ukuran Sekiranya beban teragih seragam bertindak di sepanjang rentang
nilai beban per unit panjang. rasuk, maka beban ini adalah setara dengan beban titik yang
bertindak di tengah rentang. Nilai beban titik itu ialah hasil darab
keamatan beban teragih (w) dengan panjang (L).
a.
Lantai
A B
Rasuk
b. w kN/m
A B
wL kN
c.
A B
RAx
L L
RAy 2 2 RBy
Rajah 1.38 Beban teragih seragam

34
UNIT 1
CONTOH 2
Sebatang rasuk AB sepanjang 4 m menanggung beban teragih seragam

3 kN/m sepanjang rentangnya seperti Rajah 1.39 (a).
a. w = 3 kN/m
A B
4m
b.
P = 12kN
A B
RAx
RAy 2m 2m RBy
Rajah 1.39
Beban teragih seragam w = 3 kN/m sepanjang L = 4 m memberikan kesan

yang sama pada rasuk seperti beban titik P yang bertindak di tengah rentang.
P = wL
= 3 kN/m 4 m
= 12 kN
P bertindak di pusat beban, di tengah rentang, iaitu 2 m dari A atau B

seperti Rajah 1.39 (b).

35
UNIT 1
1.4.2
Pengiraan Daya Tindak Balas, Daya
Ricih dan Momen Lentur
I. Pengiraan Daya Tindak Balas
Mengikut Hukum Newton, apabila satu jasad mengenakan daya ke

atas satu jasad yang lain, jasad kedua itu akan bertindak balas, iaitu
mengenakan daya yang sama nilainya tetapi berlawanan arah.
Rajah 1.40 menunjukkan tindak balas daya.
P Daya yang
dikenakan oleh kaki
meja terhadap lantai.
R Daya tindak balas P

P
oleh lantai terhadap
kaki meja. P P
R R
Rajah 1.40
R R Daya tindak balas lantai akibat
dikenakan beban oleh meja
Daya tindak balas perlu wujud supaya meja berada dalam

keseimbangan, iaitu:
Jumlah daya pugak bersamaan sifar, Fy = 0.
a. Pengiraan daya tindak balas beban titik
Rajah 1.41 (a) menunjukkan rasuk sokong mudah yang dikenakan

beban titik sebanyak 12kN. Dalam menganalisis daya-daya pada
rasuk, anda perlu melakarkan gambar rajah jasad bebas terlebih
dahulu untuk menunjukkan semua daya
a. 12 kN yang bertindak ke atas rasuk, iaitu beban
A B kenaan dan juga daya-daya tindak balas.
Rajah 1.41 (b) menunjukkan rajah jasad
4m bebas rasuk.
R as u k b erad a d al am k ead aan
keseimbangan. Untuk mengimbangi
b. 12 kN beban kenaan 12 kN, maka daya tindak
RAx A B balas akan wujud pada kedua-dua sokong.
Daya ini bertindak melawan beban yang
RAy 2m 2m RBy
ditanggung oleh rasuk.
Daya-daya tindak balas RAy dan RBy
Rajah 1.41 Rasuk disokong mudah dengan beban titik.
boleh ditentukan dengan menggunakan
prinsip momen.

36
UNIT 1
Langkah 1
Ambil momen di A,
Jumlah momen terhadap titik A ialah sifar, iaitu:
MA = 0
Atau, jumlah momen melawan jam adalah sama dengan jumlah
momen ikut jam.
M = M
Oleh itu, RBy 4 m = 12 kN 2 m
= 24 kNm
24 KNm
RBy =
4m
= 6 kN
Langkah 2
Daripada prinsip keseimbangan daya pula,
Jumlah daya dalam arah y ialah sifar, iaitu:
Fy = 0
Atau, jumlah daya yang bertindak pada arah pugak ke atas adalah
sama dengan jumlah daya yang bertindak pada arah pugak ke bawah,
iaitu:
F = F
y y
Oleh itu, RAy + RBy = 12 kN

RAy = 12 kN 6 kN
= 6 kN
Oleh sebab beban 12 kN bertindak di tengah-tengah rentang, maka sudah
semestinya beban tersebut ditanggung sama rata oleh kedua-dua sokong.
Langkah 3
Jumlah daya dalam arah x ialah sifar, iaitu:
Fx = 0
Atau, jumlah daya yang bertindak pada arah mengufuk ke kanan adalah
sama dengan jumlah daya yang bertindak pada arah mengufuk ke kiri.

Fx = Fx
Oleh itu, RAx = 0 kN
b. Pengiraan daya tindak balas beban teragih seragam
Dalam Contoh 2, anda telah mempelajari gambar rajah jasad bebas
rasuk yang menanggung beban teragih seragam adalah serupa
dengan gambar rajah jasad bebas rasuk yang menanggung beban titik
di tengah rentang (Rujuk Rajah 1.39). Oleh itu, kaedah pengiraan
daya tindak balas rasuk yang menanggung beban teragih seragam
adalah sama dengan kaedah pengiraan daya tindak balas rasuk yang
menanggung beban titik di tengah rentang.

37
UNIT 1
II. Daya Ricih dan Momen Lentur
NOTA
Daya ricih dalam sambungan

Daya ricih (V) dan momen lentur (M) adalah daya dalaman yang
rivet pada plat. teraruh dalam rasuk disokong mudah apabila dikenakan beban.
Beban yang melebihi had akan menyebabkan struktur gagal.
a. Sebelum berlaku kegagalan
rivet Kegagalan struktur boleh berlaku seperti berikut:
a. Melalui ricihan yang berlaku merentas keratan rasuk.
P
P Rajah 1.42 menunjukkan kegagalan ricih rasuk.
b. Melalui lenturan yang melampau. Rajah 1.43
b. Selepas berlaku kegagalan
menunjukkan kegagalan lenturan rasuk.
rivet
P
P
P P
A B
P
A B
P
Mampatan
A B Tegangan
rekahan
Rajah 1.42 Kegagalan ricih rasuk Rajah 1.43 Kegagalan lenturan rasuk
a. Daya ricih
Daya ricih ditakrifkan sebagai jumlah algebra beban-beban ke atas atau ke bawah titik (supaya
jumlah daya tersebut ialah sifar, iaitu mengekalkan keadaan keseimbangan pugak). Tandaan lazim
yang digunakan adalah seperti pada Rajah 1.44.
Gambar rajah daya ricih ialah gambar yang menunjukkan perubahan daya ricih di sepanjang rasuk.
ricihan positif ricihan negatif
Rajah 1.44 Tandaan lazim kegagalan ricih rasuk

38
UNIT 1
ii. Momen Lentur
Momen lentur pula boleh ditakrifkan sebagai jumlah momen daya-

daya luaran yang bertindak pada sebelah keratan (momen ini diambil
pada keratan tersebut).
Momen pada mana-mana keratan dikira dan ditentukan dengan
mengambil hasil darab magnitud daya-daya luaran (sama ada beban
atau daya tindak balas) dengan jarak serenjang antara daya dan
keratan tersebut.
Momen lentur maksimum berlaku pada titik apabila daya ricih
adalah sifar. Daya-daya tindak balas pada sokong perlulah ditentukan
terlebih dahulu sebelum daya ricih dan momen lentur dapat dikira.
Gambar rajah momen lentur menunjukkan perubahan momen
lentur di sepanjang rasuk. Tandaan lazim momen lentur ditunjukkan
pada Rajah 1.45.
a. Lenturan positif b. Lenturan negatif
Teg-ve
a n g an
M M M +ve
M am patan
M
P
P
M am patan
-ve
Teg+ve
angan
Rajah 1.45 Tandaan lazim kegagalan lenturan rasuk
CONTOH 3
Sebatang rasuk disokong mudah AB mempunyai rentang 4 m dan menanggung

beban 10 kN di tengah rentang C seperti pada Rajah 1.46. Kira daya tindak
balas pada sokong A dan B, daya ricih dan momen lentur pada rasuk dan
lukiskan gambar rajah daya ricih dan momen lentur rasuk.
10 kN
A C B
2m 2m
Rajah 1.46

39
UNIT 1
Penyelesaian
10 kN
A C B
RAx
RAy 2m 2m RBy
Tentukan nilai daya tindak balas RAx, RAy dan RBy;

Keseimbangan daya-daya;
Dalam arah x, Fx = 0, RAx = 0 (i)
Dalam arah y, Fy = 0, RAy + RBy 10 = 0
RAy + RBy = 10 kN (ii)
Keseimbangan momen
MA = 0 RBy (4) 10 (2) = 0
4 RBy 20 = 0

RBy = 5 kN

Gantikan RBy = 5 kN dalam (ii)
RAy + 5 kN = 10 kN
RAy = 5 kN
Gambar Rajah Jasad Bebas F (kN) V (kN) M (k Nm)

1. 0x2m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Nx = 0 5 Vx = 0
Mx 5x = 0
Mx Vx = 5
Mx = 5x
0 Nx Apabila
Vx x = 0, M0 = 0
5 kN x = 1, M1 = 5
x
x = 2, M2 = 10
2 2x4m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Mx Nx = 0 5 Vx 10 = 0 Mx + 10 ( x 2) 5 x = 0
10 kN
Vx= 5 10 Mx + 10 x 20 5 x = 0
0 Nx
Vx Vx = 5 Mx = 20 5 x
5 kN
Apabila
2m
x = 2, M2 = 10
x x = 4, M4 = 0

40
UNIT 1
Kaedah Alternatif
10 kN
A B
RAx
C
RAy 2m 2m RBy
Tentukan nilai tindak balas RAy dan RBy;
MA = 0 RBy (4) 10 (2) = 0

4 RBy = 20

R = 5 kN
By

Fy = Fy RBy + RAy = 10 kN
5 + RAy = 10kN
RAy = 5 kN
Menentukan daya ricih dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik A, C dan betul-
betul di kiri titik B;
i) Pada A;
VA = 5 VA = 5 kN
ii) Pada C;
VC = 5 10 VC = 5 kN
iii) Pada B;
VB = 5 10 VB = 5 kN
Menentukan momen lentur dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik

A, C dan betul-betul di kiri titik B;
i) Pada A;
MA = 5(0) MA= 0 kNm
ii) Pada C;
MC = 5(2) 10(0) MC= 10 kNm
iii) Pada B;
MB = 5(4) 10(2) + 5(0) MB = 0 kNm

41
UNIT 1
Gambar rajah daya ricih dan momen lentur:
10 kN
A C B
0 kN
5 kN 5 kN
2m
NOTA
4m
GDR = Gambar rajah
daya ricih
GML = Gambar rajah 5 5
momen lentur
+ve
GDR
0 0
(kN)
-ve
5 5
10
GML
(kNm) +ve
0 0
CONTOH 4
Sebatang rasuk AB sepanjang 4 m menanggung dua beban titik 20 kN di C dan 10 kN di

D seperti yang ditunjukkan pada Rajah 1.47. Kira tindak balas pada sokong A dan sokong
B, kira daya ricih dan momen lentur pada rasuk. Lukiskan gambar rajah daya ricih
dan gambar rajah momen lentur rasuk.
20 kN 10 kN
A C D B
1m 2m 1m
Rajah 1.47

42
UNIT 1
Penyelesaian
20 kN 10 kN
A C D B
RAx
RAy RBy
1m 2m 1m
Keseimbangan momen;
MA = 0 RBy (4) 10(3) 20(1) = 0
4 RBy 30 20 = 0
4 RBy = 50
50
RBy = 4

RBy = 12.5 kN (i)
Dalam arah x, Fx = 0 RAx = 0
Dalam arah y, Fy = 0, RAy + RBy 20 10 = 0

Gantikan RBy = 12.5 kN dalam (ii)
RAy + 12.5 = 30

RAy = 30 12.5
RAy = 17.5 kN
Gambar Rajah Jasad Bebas F (kN) V (kN) M (kNm)

1. 0x1m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Mx
Nx = 0 17.5 Vx = 0 Mx 17.5x = 0
0 Nx
Vx =17.5 Mx = 17.5x
Vx
17.5 kN Apabila
x x = 0, M0 = 0
x = 1, M1 = 17.5
2. 1x3m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
20 kN Mx
Nx = 0 17.5 20 Vx= 0 Mx + 20(x 1) 17.5x = 0
0 Nx Vx = 2.5 Mx + 20x 20 17.5x = 0
Vx Mx = 20 2.5x
17.5 kN Apabila
1m x = 1, M1 = 17.5
x = 3, M3 = 12.5
x

43
UNIT 1
3. 3x4m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
20 kN 10 kN Mx Nx = 0
17.5 20 10 Vx = 0 Mx + 10( x 3) + 20( x 1)
0 Nx 17.5 x = 0
Vx Vx = 12.5 Mx + 10 x 30 + 20 x 20
17.5 kN
17.5x = 0
1m
Mx = 50 12.5 x
3m
Apabila
x
x = 3, M3 = 12.5
x = 4, M4 = 0
20 kN 10 kN
A C D B
0
17.5 kN 12.5 kN
1m 2m 1m
17.5 17.5
+ve
GDR
0 0
(kN) 2.5
-ve
12.5 12.5
17.5
12.5
+ve
GML 0 0
(kNm)

44
UNIT 1
CONTOH 5
Sebatang rasuk disokong mudah AB, 4 m panjang dikenakan beban P kN di titik

C, 10 kN di titik D dan Q kN di titik E seperti Rajah 1.48. Tindak balas di A dan B
masing-masing didapati 15 kN dan 25 kN.
i. kirakan daya tindak balas pada sokong

ii. kira daya ricih dan momen lentur dalam rasuk
iii. lukis gambar rajah daya ricih dan momen lentur dalam rasuk.
P 10 kN Q
A B
RAx = 0
C D E
RAy = 15 kN RBy = 25 kN
1m 1m 1m 1m
Rajah 1.48
Penyelesaian:
Keseimbangan momen;
MA = 0 25(4) Q(3) 10(2) P(1) = 0
100 3Q 20 P = 0
P + 3Q = 80 (i)
Dalam arah x, Fx = 0, RAx = 0 kN

Dalam arah y, Fy = 0, 15 + 25 P 10 Q = 0
P + Q = 30 (ii)
Persamaan (i) (ii) 2Q = 50

Q = 25 kN
Gantikan Q = 25 kN dalam persamaan (ii)
P = 30 25
= 5 kN

45
UNIT 1
1. 0x1m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Mx Mx 15 x = 0
Nx = 0 15 Vx = 0
0 Nx Mx = 15 x
Vx = 15
Vx Apabila
15 kN
x = 0, M0 = 0
x
x = 1, M1 = 15
2 1x2m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
5 kN Mx Mx + 5( x 1) 15 x = 0
Nx = 0 15 5 Vx = 0
0 Nx Mx + 5 x 5 15 x = 0
Vx = 10
Vx Mx 10 x 5 =0
15 kN
Mx = 10 x + 5
1m
Apabila
x
x = 1, M1 = 15
x = 2, M2 = 25
3 2x3m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
5 kN 10 kN Mx Nx = 0 15 5 10 Vx= 0
Mx + 10( x 2) + 5( x 1) 15 x = 0
Vx = 0
0 Nx
Vx Mx + 10 x 20 + 5 x 5 15x = 0
15 kN
1m Mx = 25
2m Apabila
x = 2, M1 = 25
x x = 3, M3 = 25
4 3x4m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Nx = 0 15 5 10 25 Vx = 0
5 kN 10 kN 25 kN Mx Mx + 25( x 3) + 10( x 2) +
Vx = 25
0 Nx 5( x 1) 15 x = 0
Vx Mx + 25 x 75 + 10 x 20 +
15 kN
5x 5 15 x = 0
1m
Mx = 100 25 x
2m
Apabila
3m x = 3, M3 = 25
x x = 4, M4 = 0

46
UNIT 1
Kaedah Alternatif
P 10 kN Q
A B
0
C D E
RAy = 15 kN RBy = 25 kN
1m 1m 1m 1m
Penyelesaian:
MC = 0
M = M 15(1) + 10(1) + Q(2) = 25(3)

15 + 10 + 2Q = 75
2Q = 75 25
50
Q =
2
= 25 kN
Fy = Fy P + 10 + Q = 15 + 25
P = 15 + 25 10 25
P = 5 kN
Menentukan daya ricih dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik A, C, D dan E,
betul-betul di sebelah kiri titik B;
i) Pada A; VA = 15 kN VA = 15 kN
ii) Pada C; VC = 15 5 VC = 10 kN
iii) Pada D; VD = 15 5 10 VD = 0 kN
iv) Pada E; VE = 15 5 10 25 VE = 25 kN
v) Pada B; VB = 15 5 10 25 VB = 25 kN
Menentukan momen lentur dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik A, C, D dan E,
betul-betul di sebelah kiri titik B;
i) Pada A; MA = 15(0) MA = 0 kNm
ii) Pada C; MC = 15(1) 5(0) MC = 0 kNm
iii) Pada D; MD = 15(2) 5(1) 10(0) MD = 25 kNm
iv) Pada E; ME = 15(3) 5(2) 10(1) 25(0) ME = 25 kNm
v) Pada B; MB = 15(4) 5(3) 10(2) 25(1) + 25(0) MB = 0 kNm

47
UNIT 1
5 kN 10 kN 25 kN
A C D E B
0
15 kN 25 kN
1m 1m 1m 1m
15 15
10
+ve
GDR 0 0
(kN)
-ve
25 25
25 25
15
+ve
GML 0 0
(kNm)
CONTOH 6
Sebatang rasuk disokong mudah AB dengan rentang 5 m menanggung beban teragih
seragam 8 kN/m seperti pada Rajah 1.49.
i. Kirakan daya tindak balas pada sokong.
ii. Kira daya ricih dan momen lentur dalam rasuk.
iii. Lukis gambar rajah daya ricih dan momen lentur dalam rasuk.
8 kN / m
A B
5m
Rajah 1.49

48
UNIT 1
Penyelesaian
40 kN
A B
RAx
RAy RBy
2.5 m 2.5 m
P = wL
= 8 kN / m x 5 m
= 40 kN
Keseimbangan momen;
MA = 0 RBy (5) 40(2.5) = 0

5 RBy 100 = 0

5 RBy = 100

RBy = 20 kN (i)
Dalam arah x, Fx = 0, RAx = 0
Dalam arah y, Fy = 0, RAy + RBy 40 = 0
Gantikan RBy = 20 kN dalam (ii)

RAy + 20 = 40
RAy = 20 kN

1. 0x5m Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
x
Nx = 0 20 8x Vx = 0 Mx + 8x (x ) 20x = 0
2
8x2
8x Mx Vx = 20 8 x Mx + 8x2 20x = 0
2
Mx + 4x2 20x = 0
0 Nx Apabila
Vx x = 0, V0 = 20 Mx = 20x 4x2
20 kN x = 1, V1 = 12 Apabila
x x = 2, V2 = 4
2
x = 0, M0 = 0
x = 2.5, V2.5 = 0 x = 1, M1 = 16
x x = 3, V3 = 4 x = 2, M2 = 24
x = 4, V4 = 12 x = 2.5, M2.5 = 25
x = 5, V5 = 20 x = 3, M3 = 24
x = 4, M4 = 16
x = 5, M5 = 0

49
UNIT 1
Kaedah Alternatif
40 kN
A B
RAx
RAy RBy
2.5 m 2.5 m
Penyelesaian:
P = wL
= 8 kN / m x 5 m
= 40 kN
Nila RAy = RBy = 40
2
= 20 kN
Menentukan daya ricih dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik A dan di tengah rasuk,
dan betul-betul di sebelah kiri titik B;
i) Pada A;
VA = 20 kN VA = 20 kN
ii) Pada tengah rasuk (2.5 m);
V2.5 = 20 8(2.5) V2.5 = 0 kN
iii) Pada B;
VB = 20 8(5) VB = 20 kN
Menentukan momen lentur dalam rasuk betul-betul di sebelah kanan titik A, x =, 1 m, 2 m,

2.5 m, 3 m, dan 4 m; dan betul-betul di sebelah kiri titik B;
i) Pada A;
MA = 20(0) MA = 0 kNm
ii) Pada 1 m;
M1 = 20(1) 8(1)(0.5) = 20 4 M1 = 16 kNm
iii) Pada 2 m;
M2 = 20(2) 8(2)(1) = 40 16 M2 = 24 kNm
iv) Pada tengah rasuk (2.5 m);
M2.5 = 20(2.5) 8(2.5)(1.25) = 50 25 M2.5 = 25 kNm
v) Pada 3 m;
M3 = 20(3) 8(3)(1.5) = 60 36 M3 = 24 kNm
vi) Pada 4 m;
M4 = 20(4) 8(4)(2) = 80 64 M4 = 16 kNm
vii) Pada B;
MB = 20(5) 8(5)(2.5) = 100 100 MB = 0 kNm

50
UNIT 1
8 kN / m
A B
0
C
20 kN 20 kN
2.5 m
5m
20
+ve
GDR
0 0
(kN)
-ve
20
25
24 24
16 16
+ve
GML 0 0
(kNm)
CONTOH 7
Sebatang rasuk disokong mudah AB sepanjang L meter menanggung beban titik

P kN di tengah rentang seperti pada Rajah 1.50.
P kN
A B
L
2
L
Rajah 1.50

51
UNIT 1
Penyelesaian
P kN
A B
RAx
RAy L
RBy
2
L
Keseimbangan daya-daya:
Dalam arah x, Fx = 0, RAx = 0
Dalam arah y, Fy = 0, RAy + RBy P = 0
RAy + RBy = P (i)

Keseimbangan momen;
L
MA = 0, RBy L P ( = 0
(

2

PL
RBy L =

2
P
RBy = (ii)
2
Masukkan (ii) dalam (i), RAy + P = P
2
P
RAy =
2

1. L Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
0x m
2
Nx = 0 PV =0
Mx P x = 0
Mx 2 x
2
Mx = P x
0 Nx Vx = P 2
2
Vx Apabila
P kN x = 0, M0 = 0
2
x
x = P , M L = PL
2 2
4

52
UNIT 1
2. LxL Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
2 P P V = 0
Nx = 0 Mx + P( x L ) =
Px 0
2 x
2 2
Vx = P
P Mx 2
Mx + P x PL Px = 0
2 2
0 Nx
Vx Mx = P ( L x)
P kN 2
2
L
Apabila
2
x x = L , ML = PL
2 2 4
x = L, ML = 0
P kN
A B
0
P P
2 kN L L 2 kN
2 2
P P
2 2
+ve
GDR 0 0
(kN)
P -ve P
2 2
PL
4
+ve
GML
0 0
(kNm)

53
UNIT 1
CONTOH 8
Sebatang rasuk disokong mudah AB menanggung beban teragih seragam w kN/m di sepanjang
rentang berukuran L meter seperti pada Rajah 1.51.
w kN / m
A B
Rajah 1.51
Penyelesaian:
wL kN
A B
RAx
RAy L
RBy
2
L
Dalam arah x, Fx = 0 RAx = 0
Dalam arah y, Fy = 0, RAy + RBy - wL = 0

RAy + RBy = wL (i)
Keseimbangan momen;
L
MA = 0, RBy (L) wL( ) = 0
2

wL2
RBy (L) =0
2

wL
RBy = (ii)
2
wL
Masukkan (ii) dalam (i) RAy + = wL
2
wL
RAy =
2


54
UNIT 1
1. 0xL Fx = 0 Fy = 0 Mx = 0
Nx = 0 wL x wL
wx Mx wx Vx = 0 Mx + wx (x ) (x)
2 2 2
=0
0 Nx Vx =
wL
wx
Vx 2 Mx +
wx2 wLx
=0
wL 2 2
kN
2 Apabila wx
x Mx = ( L x)
x = 0, V0 =
wL 2
2 2
Apabila
x L x = 0, M0 = 0
x = , VL = 0
2 2
x = L, M L = 8
wL2
wL 2
x = , VL= 2
2
x = L, ML = 0
w kN / m
A B
0
wL wL
2 L L 2
2 2
wL
2
+ve
GDR
0 0
(kN)
-ve
wL
w L2 2
8
+ve
GML
0 0
(kNm)

55
UNIT 1
RUMUSAN
1. Struktur ialah suatu binaan kejuruteraan yang menanggung beban tanpa mengalami
perubahan bentuk yang ketara.
2. Beban yang bertindak ke atas sesuatu struktur terdiri daripada beban mati dan beban kenaan.
3. Struktur terbahagi kepada dua jenis, iaitu:
i) Struktur Jisim
Struktur yang bergantung kepada jisimnya yang besar untuk berfungsi menanggung
beban.
ii) Struktur Kerangka
Struktur yang dibina mengikut komponen. Satu komponen yang menerima beban
akan memindahkan beban tersebut kepada komponen lain.
4. Komponen bangunan terdiri daripada asas, rasuk, tiang, lantai, dinding, tangga dan
bumbung.
5. Kategori dan jenis asas diterangkan dalam rajah berikut:
Asas
Asas cetek Asas dalam
Asas pad Asas jalur Asas rakit Asas cerucuk
6. Rasuk menerima beban dari lantai, dinding dan bumbung serta memindahkannya ke tiang.
7. Tiang berfungsi menerima beban dari rasuk serta memindahkannya ke asas.
8. Fungsi utama asas adalah untuk menerima beban daripada tiang dan dinding serta
memindahkan beban tersebut ke tanah di bawahnya.
9. Tiang tunggal dibina secara berasingan dari dinding. Tiang ini direka bentuk untuk
menerima beban yang tinggi. Bahan binaannya adalah sama ada batu bongkah, bata,
konkrit, keluli atau komposit.
10. Tiang jinjang dibina sekali dengan dinding. Bahan binaan tiang ini biasanya bata. Tiang
jinjang tidak direka bentuk untuk menerima beban yang tinggi.
11. Pengelasan rasuk boleh dibuat mengikut cara rasuk itu disokong.
12. Rasuk disokong mudah ialah rasuk yang disokong dengan pin dan rola pada setiap
hujungnya.

56
UNIT 1
RUMUSAN
13. Rasuk julur ialah rasuk yang terikat pada satu hujung sahaja, manakala hujung yang lain
tidak terikat atau disokong serta bebas bergerak.
14. Rasuk selanjar ialah rasuk yang disokong mudah sekurang-kurangnya pada tiga sokong.
15. Rasuk hujung terikat disokong pada kedua-dua hujungnya oleh sokong hujung terikat.
16. Lantai bawah padu disokong di atas tanah. Strukturnya terdiri daripada lapisan asas,
lapisan kedap, lapisan konkrit, lapisan skrid, lapisan kemasan dan membran kalis lembap.
17. Lantai atas terdiri daripada lapisan konkrit bertetulang dan lapisan kemasan. Terdapat juga
lantai atas yang dibina dengan menggunakan keluli, kayu atau bahan komposit.
18. Fungsi dinding adalah untuk memberi perlindungan daripada kesan cuaca atau sebagai
pembahagi ruang atau bilik.
19. Rajah di bawah menunjukkan jenis-jenis dinding:
Dinding
Dinding tanggung beban Dinding panel Dinding monolit
20. Tangga ialah struktur penghubung di antara dua aras atau tingkat pada bangunan.
21. Jenis-jenis tangga boleh dirumuskan seperti rajah berikut:
Tangga
Tangga larian lurus Tangga suku pusingan Tangga separuh Tangga geometri
pusingan
Tangga pilin Tangga elips
22. Komponen binaan tangga terdiri daripada larian, anak tangga, pelantar, kecerunan, ruang
kepala dan susur tangan.
23. Bumbung menutup dan melindungi bangunan daripada kesan cuaca seperti hujan dan
panas.
24. Bumbung rata mempunyai kecerunan tidak melebihi 10o. Bumbung yang mempunyai
kecerunan melebihi 10o dikenali sebagai bumbung curam.

57
UNIT 1
RUMUSAN
25. Bumbung pisang sesikat, bumbung tibar layar dan bumbung limas tergolong dalam
bumbung curam.
26. Beban yang bertindak ke atas rasuk ialah beban titik, beban teragih seragam dan beban
teragih tidak seragam.
27. Daya tindak balas wujud pada sokong rasuk untuk mengekalkan keseimbangan sesuatu
rasuk. Prinsip keseimbangan daya dan momen digunakan untuk menentukan daya tindak
balas pada sokong rasuk.
28. Daya ricih dan momen lentur ialah daya dalaman yang teraruh dalam rasuk apabila
dikenakan beban.
LATIHAN
A. Isi tempat kosong dengan jawapan yang betul.
1. Secara amnya asas boleh dikategorikan kepada:
i. Asas .
ii. Asas .
2. Asas merupakan asas yang paling mudah dan biasanya dibina di bawah tiang.
3. Berat lantai atas akan diagihkan kepada .
4. Dinding dibina di atas asas jalur.
5. Dua (2) kategori bumbung ialah dan .
6. Bahan yang digunakan untuk mengelakkan daripada berlakunya resapan air pada
bumbung rata ialah .
7. Bumbung rata ialah bumbung yang mempunyai kecerunan kurang daripada
darjah.
8. Beban terbahagi kepada dua jenis, iaitu beban dan beban .
9. Struktur bergantung kepada jisimnya yang besar untuk berfungsi menanggung beban.
10. Struktur dibina mengikut komponen.
11. Dua contoh beban kenaan ialah dan .
12. Daya yang wujud pada sokong rasuk yang menanggung beban ialah daya .
13. Konkrit mempunyai kekuatan tegangan yang dan kekuatan mampatan yang .
14. Tempat yang memerlukan tetulang dalam komponen struktur konkrit bertetulang ialah
tempat yang mengalami .
15. diperlukan dalam pembinaan lantai bawah padu untuk menghalang penyerapan
air ke permukaan lantai.

58
UNIT 1
LATIHAN
B. Tandakan BETUL ( ) atau SALAH ( X ).

1. Meja merupakan salah satu contoh struktur kerangka.
2. Nilai beban mati sukar ditentukan.
3. Berat rasuk ialah contoh beban mati.
4. Struktur jisim biasanya berbentuk tinggi dan langsing.
5. Nilai dan lokasi tindakan beban kenaan sering berubah.
6. Fungsi bumbung adalah untuk melindungi bangunan daripada kesan cuaca.
7. Asas jalur dalam merupakan salah satu contoh asas dalam.
8. Asas boleh dikategorikan sebagai asas cetek dan asas dalam.
9. Asas jalur sesuai digunakan dalam pembinaan bangunan tinggi di tanah bekas
lombong.
10. Cerucuk geseran perlu dihentakkan sehingga ke lapisan tanah kukuh atau batu.
11. Kertas sesuai digunakan sebagai lapisan kalis lembap dalam pembinaan lantai
bawah padu.
12. Dinding panel terdiri daripada panel-panel yang dipasang pada kerangka.
13. Salah satu fungsi bumbung adalah untuk membahagikan bangunan pada ruang
atau bilik.
14. Tiang jinjang dapat mengukuhkan satu tembok bata yang panjang.
15. Tiada pergerakan yang dibenarkan pada hujung rasuk yang disokong mudah.
C. Soalan Aneka Pilihan

1. Beban-beban berikut ialah beban kenaan KECUALI
A. Beban angin sewaktu ribut
B. Beban air hujan di atas bumbung rata
C. Beban penghuni bilik
D. Beban diri
2. Asas berikut ialah asas cetek KECUALI

A. Asas pad
B. Asas jalur
C. Asas rakit
D. Asas cerucuk
3. Dalam pemilihan jenis asas yang sesuai perkara berikut perlu dipertimbangkan KECUALI
A. Beban bangunan
B. Nilai estetika asas
C. Jenis tanah di tapak bina
D. Keupayaan galas tanah

59
UNIT 1
LATIHAN
4. Antara asas yang berikut, yang manakah jenis asas rakit?

I. Asas lantai bawah padu
II. Asas papak dan rasuk
III. Asas bersel
IV. Asas pad bergabung
A. I & III B. II & IV C. I, II & III D. IV sahaja
5. Rasuk selanjar ialah rasuk yang mempunyai sekurang-kurangnya ... sokong.
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
6. Antara yang berikut, yang manakah rasuk disokong mudah?
A. B.
A B A B C B
C. D.
A B A
7. Berikut ialah jenis-jenis dinding KECUALI

A. Dinding galas beban
B. Dinding monolit
C. Dinding haba
D. Dinding panel
8. Pembinaan tangga adalah tertakluk kepada
A. Undang-undang Malaysia
B. Undang-undang Kecil Bangunan Seragam
C. Peraturan Am Kerajaan
D. Peraturan Jalan Raya
9. Antara tangga yang berikut, yang manakah mesti mempunyai pelantar?
I. Tangga larian lurus
II. Tangga suku pusingan
III. Tangga separuh pusingan
IV. Tangga geometri
A. I & III B. II & IV C. II & III D. I, II & III

60
UNIT 1
LATIHAN
10. Yang berikut ialah faktor yang mempengaruhi pemilihan jenis bumbung KECUALI
A. Ekonomik
B. Nilai estetika
C. Bentuk bangunan
D. Kegunaan bangunan
D. Soalan Berstruktur
1. Padankan jenis asas jalur dengan kegunaannya.
Jenis Asas Jalur Kegunaannya
A. Bangunan di atas tanah berkeupayaan galas rendah seperti

1. Asas Jalur Biasa
tanah lembah, tanah liat lembut atau tanah tambak.
B. Bangunan di atas tanah berkelodak atau tanah liat yang

2. Asas Jalur Lebar cenderung mengembang atau mengecut mengikut kandungan
lembapan.
C. Bangunan satu atau dua tingkat di atas tanah yang baik,

3. Asas Jalur Dalam
kukuh dan tidak mengecut seperti tanah batu kelikir.
2. Labelkan bahagian-bahagian tangga.
a.
X
b.
c. e.
N
d.
42o g.
f.
h.

61
UNIT 1
LATIHAN
E. Soalan Esei
1. Terangkan prinsip pembinaan asas pad konkrit bertetulang.
2. Nyatakan perbezaan antara lantai bawah padu dan lantai atas.
3. Huraikan prinsip yang perlu dipatuhi di dalam pembinaan tangga bangunan.
4. Terangkan prinsip pembinaan dinding panel.
5. Lakarkan dan labelkan tetulang yang terdapat di dalam rasuk julur.
6. Bincangkan faktor-faktor yang mempengaruhi pemilihan jenis bumbung bagi sesebuah
bangunan.
7. Tentukan tindak balas pada sokong dan lukis gambar rajah daya ricih dan momen lentur
pada Rajah S.7a hingga S.7d.
10 kN
A B
2m 3m
Rajah S.7a
4 kN 4 kN
A B
1m 1m 1m
Rajah S.7b
5 kN 5 kN 5 kN
A B
1m 3m
Rajah S.7c
3 kN / m
A B
4m
Rajah S.7d

62
UNIT 1
SUMBER DAN BEKALAN AIR
OBJEKTIF UNIT 2
Menyatakan keperluan air dalam kehidupan seharian.

Menyatakan kitaran hidrologi dan sumber bekalan air.
Menyatakan kaedah pengambilan air ke loji rawatan air.
Menerangkan kitaran hidrologi.
Menerangkan kaedah pengambilan air ke loji rawatan air.
Menyatakan jenis bendasing dalam air.
Menyatakan tujuan olahan air.
Menyatakan proses olahan air.
Menyatakan piawaian WHO untuk kualiti air.
Menerangkan kaedah dan menghuraikan setiap proses olahan air.
Menyatakan tujuan penyimpanan air dan tangki-tangki yang
digunakan untuk menyimpan air.
Menyatakan kaedah agihan air.
Menyatakan sistem perpaipan dan faktor-faktor kehilangan turus
di dalam paip.
Menerangkan kaedah pengagihan air.
Membandingkan sistem perpaipan.
Mengaitkan faktor kehilangan turus dengan kaedah agihan air.
Menyatakan komponen-komponen paip utama.
Menyatakan jenis-jenis aliran.
Menyatakan kadar aliran dalam paip, Q = Av.
Menerangkan fungsi setiap komponen dalam paip utama.
Menerangkan aliran lamina dan aliran gelora.
Membuat pengiraan kadar alir di dalam paip.
2.1
Pengenalan
TAHUKAH ANDA
Air ialah sumber semula jadi bumi yang paling berharga. Semua
benda hidup bergantung kepada air. Air meliputi 75 peratus daripada Manusia perlu minum lebih
permukaan bumi, dan badan manusia juga terdiri daripada 70 kurang 8 gelas (2 liter) air
sehari. Jumlah air yang
peratus air. Oleh yang demikian, air merupakan sumber yang mesti diminum oleh 28 juta penduduk
dilindungi daripada sebarang bentuk pencemaran. Dalam unit ini Malaysia ialah 56 000 000 liter
kita akan didedahkan kepada sumber-sumber, rawatan dan kaedah air sehari.
pengagihan air kepada keperluan domestik, industri, pertanian, jana
kuasa dan rekreasi.
TAHUKAH ANDA
2.1.1
Keperluan Air Secara purata keperluan
domestik air di Malaysia ialah
Semua hidupan di bumi seperti manusia, haiwan dan tumbuhan 300 liter sehari per orang.
Antara kegunaan air adalah
memerlukan air untuk terus hidup. Namun begitu, keperluan air untuk mandi, memasak,
adalah berbeza antara hidupan ini. Manusia memerlukan air bukan mencuci pakaian, menyiram
sahaja untuk hidup tetapi juga untuk melakukan pelbagai aktiviti tanaman dan lain-lain
keperluan domestik.
yang berkaitan dengan kehidupan, seperti aktiviti perindustrian,
pertanian, pengangkutan dan lain-lain lagi. Jadual 2.1 menunjukkan
keperluan air dan fungsinya.
Jadual 2.1 Jenis keperluan dan fungsi air
Jenis Keperluan Keterangan
1. Penyediaan makanan, minuman, membersihkan badan,

mencuci pakaian, kediaman, kenderaan, menyiram
Domestik
tanaman dan lain-lain.
2. Air untuk memadamkan api apabila berlaku kebakaran.
1. Bahan pemprosesan makanan, minuman, produk tekstil,

kertas dan sebagainya.
2. Bahan pendingin untuk sistem penyaman udara dan
menyejukkan bahagian-bahagian mesin atau jentera.
Industri
3. Sumber untuk menjanakan wap.
4. Bahan pembersih bagi komponen-komponen industri,
seperti mesin dan peralatan.
5. Bahantara pelupusan sisa industri.
Jana kuasa 1. Sumber untuk menjanakan wap sebagai bekalan tenaga.

2. Penjanaan kuasa elektrik melalui empangan hidro.

65
UNIT 2
Jenis Keperluan Keterangan
1. Membekalkan lembapan dalam tanah untuk keperluan tumbuhan

2. Menyejukkan tanah dan persekitaran supaya tumbuhan boleh
membesar dan mengeluarkan hasil yang baik
Pertanian 3. Melembutkan tanah supaya kerja pembajakan menjadi lebih mudah
4. Mengairi sesuatu projek pertanian supaya tumbuhan tidak terjejas
disebabkan musim kemarau pendek
5. Penternakan haiwan seperti lembu, kambing dan ayam untuk tujuan
perdagangan, iaitu pengeluaran produk daging, susu dan telur
1. Tasik buatan untuk aktiviti berkayak, berenang dan memancing

2. Taman tema air yang menggunakan air sebagai bahan utama dalam
Rekreasi aktiviti-aktiviti permainan seperti gelungsur air dan berenang
3. Tasik, sungai atau laut untuk memandu bot laju, permainan ski air
dan memancing
NOTA
Penyejatan ialah pertukaran 2.1.2
Kitaran Hidrologi
bentuk air daripada cecair kepada
wap.
Pemeluwapan ialah pertukaran Hidrologi ialah satu cabang sains yang mengkaji air dan kaitannya
bentuk air daripada wap kepada
cecair (pemeluwapan berlawanan
dengan bumi serta membincangkan sumber, kitaran, sifat dan
dengan penyejatan). hubungan air dengan persekitaran.
Curahan ialah proses pemindahan Kitaran hidrologi ditakrifkan sebagai proses kitaran air
air dari atmosfera ke permukaan yang berlaku dari permukaan bumi (iaitu tanah, laut, tasik dan
bumi dalam bentuk hujan, salji atau
hujan batu. sungai) ke atmosfera dan kembali semula ke bumi. Kitaran ini
Pintasan ialah air curahan (hujan) terjadi daripada proses semula jadi, iaitu apabila air tersejat dari
yang jatuh ke atas tumbuhan dan permukaan bumi lalu menjadi wap air. Seterusnya, wap air itu
terus menyejat dan kembali ke
atmosfera tanpa bersentuh dengan diangkut oleh angin ke atmosfera, dan kemudian disejukkan pada
bumi. aras tinggi dan terpeluwap melalui proses pemeluwapan menjadi
Sejat peluhan ialah kuantiti air titisan air yang membentuk awan atau kabus. Dalam keadaan
yang dipindahkan dari tanah
melalui proses perpeluhan
yang sesuai, titisan air akan menjadi bertambah besar sehingga
tumbuhan (iaitu melalui akar, tepu lalu turun semula ke permukaan bumi dalam bentuk curahan
batang, dahan, ranting seterusnya (hujan atau salji). Curahan akan mengalir ke dalam sungai, tasik
daun).
dan seterusnya ke lautan. Sebahagiannya akan menyusup ke
Penyusupan ialah proses
pengaliran air dari permukaan dalam bumi dan sebahagian lagi dipintas di atas tumbuhan (daun
tanah ke dalam tanah. dan batang) yang kemudiannya menyejat kembali ke atmosfera.
Air larian permukaan ialah air Air curahan yang menyusup ke dalam bumi sebahagiannya
yang mengalir di atas permukaan
bumi. Tasik, sungai dan saliran akan disedut oleh tumbuhan melalui akar dan dikembalikan ke
ialah perantara yang memindahkan atmosfera melalui proses sejat peluhan. Kitaran ini akan terus
air dari permukaan bumi ke laut. berlaku tanpa batasan bagi mengitarkan air untuk kegunaan hidup di
Terlalu banyak air larian permukaan
akan menyebabkan banjir. permukaan bumi. Rajah 2.1 menunjukkan proses kitaran hidrologi.

66
UNIT 2
salji dan ais pengangkutan wap
matahari
air ke daratan
pemeluwapan
pemeluwapan
air
lar
ian
curahan curahan
pe
rm
sejat peluhan wap air
uk
aa
pintasan
n
aras aliran air
bumi penyejatan
tasik/sungai
penyusupan
aras air bumi laut
Rajah 2.1 Kitaran hidrologi.
2.2
Sumber Bekalan air
Terdapat beberapa sumber bekalan air tetapi sumber bekalan utama
terbahagi kepada dua, iaitu:
a. Air permukaan
TAHUKAH ANDA
b. Air bumi
Air laut juga boleh digunakan
2.2.1 untuk tujuan domestik, industri
Air Permukaan
atau pertanian tetapi mestilah
melalui proses penyulingan.
Air permukaan ialah air yang terdapat di permukaan bumi seperti Proses ini bertujuan membuang
tasik semula jadi, tasik buatan (waduk), sungai dan kolam. Air ini garam dalam air laut untuk
kadangkala tercemar oleh aktiviti yang dijalankan oleh manusia. mendapat bekalan air tawar.
Banyak negara di kawasan
Oleh yang demikian, untuk menggunakannya, air ini perlulah kering seperti Arab Saudi
melalui proses olahan terlebih dahulu. Namun begitu, jika sumber menggunakan proses ini sebagai
air tidak tercemar seperti di hulu sungai atau di pergunungan, air ini sumber alternatif mereka.
boleh digunakan dengan proses olahan yang paling minimum.
2.2.2
Air Bumi
Air bumi ialah air yang terdapat di dalam tanah sama ada
berhampiran dengan permukaan atau jauh ke dalam tanah. Air bumi TAHUKAH ANDA
boleh dipam keluar dan dirawat untuk digunakan. Namun begitu, air
Semua air akan mengalir ke
bumi juga mudah tercemar jika permukaan atasnya dicemari dengan satu tempat yang dikenali
bahan toksik yang boleh meresap ke dalam tanah dan seterusnya sebagai kawasan tadahan air.
mencemari air. Oleh yang demikian, sumber air bumi penting untuk
dipelihara supaya boleh digunakan sebagai sumber alternatif jika air
permukaan didapati tercemar ataupun kering pada musim kemarau.
Jadual 2.2 menunjukkan sumber bekalan air.

67
UNIT 2
Jadual 2.2 Sumber bekalan air
Jenis Keterangan
Sungai ialah saluran semula jadi yang mengalirkan air permukaan yang
berpunca daripada hujan atau aliran air bumi. Sungai mempunyai aliran
Sungai
tinggi semasa musim hujan dan aliran rendah semasa musim kemarau.
Jika air sungai melimpahi tebing berlakulah banjir.
Tasik terbentuk apabila air bertakung secara semula jadi akibat aliran
Tasik dari tanah tinggi yang tersekat oleh topografi bumi. Biasanya tasik berair
tawar, namun begitu terdapat juga tasik yang berair masin.
Waduk ialah takungan air yang terhasil daripada pembinaan empangan.

Waduk juga dikenali sebagai tasik buatan manusia dan digunakan
Waduk
untuk membekalkan air ke kawasan pertanian. Air dihantar ke loji untuk
(Tasik
dirawat sebagai air bekalan. Waduk berfungsi sebagai penahan air
Buatan)
sewaktu musim hujan bagi mengelakkan kawasan di sebelah hilir sungai
mengalami banjir.
Mata air ialah punca air yang mengalir secara semula jadi di lereng-lereng
bukit. Mata air berpunca daripada pertemuan antara lapisan telap dengan
Mata Air
lapisan tidak telap apabila aras air bumi berada lebih tinggi daripada titik
pertemuan tersebut. Rajah 2.2(a) menunjukkan kejadian mata air.
Kolam penyusupan ialah kolam yang dibina untuk menakung air yang
mengalir dari terowong penyusupan. Terowong ini dibina di dalam tanah
Kolam atau bukit yang mempunyai dinding batu berliang. Air akan menyusup
Penyusupan melalui dinding batu berliang dan mengalir ke dalam kolam penyusupan
melalui alur aliran air yang disediakan di dalamnya. Rajah 2.2(b)
menunjukkan terowong penyusupan.
lapisan telap permukaan bumi

mata air
aras air bumi
aras air bumi
liang
penyusupan
lapisan tidak
telap alur aliran air
Rajah 2.2(a) Kejadian mata air Rajah 2.2(b) Terowong penyusupan

68
UNIT 2
2.3
Pengambilan Air ke Loji Rawatan Air
Kerja pengambilan air dilakukan setelah punca air dan titik

pengambilan yang sesuai dipilih. Pengambilan air terbahagi kepada
dua punca, iaitu:
a. Pengambilan air permukaan
b. Pengambilan air bumi
2.3.1
Pengambilan Air Permukaan
Tapak pengambilan air mestilah berada di kawasan yang mempunyai

kualiti air yang baik dan kuantiti yang mencukupi sepanjang masa.
Oleh yang demikian, tapak pengambilan air hendaklah jauh daripada
punca pencemaran. Tapak pengambilan juga mesti mempunyai
jalan masuk untuk memudahkan penyenggaraan peralatan dan
kemudahan lain. Pengambilan air permukaan terbahagi kepada dua
kaedah, iaitu:
I. Muka sauk
II. Pam
I. Muka Sauk NOTA
Sempak ialah empangan

Muka sauk ialah struktur pengambilan air yang dibina di tebing kecil yang dibina merentangi
sungai bagi tujuan
sungai atau tebing waduk. Struktur muka sauk hendaklah kukuh dan menaikkan aras air sungai
stabil supaya pergerakan air yang membawa pelbagai bendasing serta membuat pengukuran
terapung yang besar, seperti sisa-sisa penebangan kayu balak tidak kadar aliran sungai.
merosakkan struktur tersebut. Muka sauk diletakkan penyaring
kasar dan penyaring halus untuk memerangkap bendasing yang
terdapat di dalam sungai.
Air mengalir secara graviti ke dalam muka sauk ke kebuk
pengepaman. Air mentah seterusnya dipamkan dari kebuk
pengepaman ke loji rawatan air.
Pintu masuk air pada muka sauk hendaklah dibina cukup besar
supaya kuantiti air yang dipamkan mencukupi keperluan loji rawatan
air, dan boleh digunakan semasa aliran rendah, misalnya ketika
musim kemarau. Oleh itu, sempak perlu dibina bagi memastikan
air boleh dipam sepanjang masa melainkan apabila sungai tidak
mempunyai air langsung. Rajah 2.3 menunjukkan struktur muka Gambar foto 2.1
sauk pengambilan air dari sungai. Gambar foto 2.1 menunjukkan Muka sauk
muka sauk.

69
UNIT 2
kebuk pengepaman
penyaring kasar
paip
penghantar arah aliran aras air
pam
penyaring halus
Rajah 2.3 Struktur muka sauk
II. Pam
Pengambilan air secara terus melalui pam boleh dilakukan di

waduk. Air waduk tidak mengandungi kandungan bendasing yang
tinggi yang boleh merosakkan pam. Bendasing di dalam waduk
telah mendap ke dasar waduk kerana aliran air yang perlahan di
dalam waduk.
Untuk pengambilan terus dengan pam, beberapa pam serta paip
pengambilan yang saiznya bergantung kepada kadar pengambilan
dibina dan dipasangkan kepada struktur pengambilan. Air seterusnya
dihantar ke loji rawatan air. Rajah 2.4 menunjukkan pengambilan air
dari waduk secara graviti. Rajah 2.5 pula menunjukkan pengambilan
air secara pam.
paip
injap sluis
penghantaran
aliran ke loji
air mentah
rumah injap pam
empangan
paip
aras 1 struktur
pengambilan aras air
aras 2
aras 3
paip
pengepaman
paip penghantaran
Rajah 2.4 Pengambilan air dari
waduk secara graviti Rajah 2.5 Pengambilan air secara pam

70
UNIT 2
2.3.2
Pengambilan Air Bumi
NOTA
Air bumi adalah salah satu sumber air yang boleh digunakan untuk
membekalkan air. Pengambilan air bumi dibuat jika sumber air Akuifer ialah strata di bawah
permukaan sukar didapati ataupun air itu sudah teruk tercemar. permukaan bumi yang boleh
menampung air.
Pengambilan air bumi terbahagi kepada dua, iaitu:
I. Telaga cetek
II. Telaga tiub
NOTA
I. Telaga Cetek
Oksigen terlarut ialah
kandungan oksigen yang
Telaga cetek terdiri daripada telaga penyaring dan telaga batu kerikil terdapat di dalam air yang
padat seperti ditunjukkan pada Rajah 2.6. Pengambilan air dari membekalkan oksigen
telaga cetek hanya dilakukan di tempat yang tidak terdapat sumber kepada hidupan di dalam air,
air permukaan yang berkualiti. Lubang akan dikorek sehingga seperti ikan dan tumbuhan.
Oksigen larut ke dalam
sampai ke akuifer. Bahagian bawah selongsong yang terendam air melalui proses larutan
di dalam akuifer mempunyai liang-liang untuk memudahkan air daripada kocakan air atau
masuk ke dalam telaga. Selongsong kemudiannya dimasukkan ke aruhan daripada angin
ataupun udara.
dalam lubang.
Bahagian luar selongsong yang terletak di dalam akuifer pula
diletakkan batu-batu dan pasir bagi memudahkan pengaliran air.
Bahagian atas luar selongsong (atas aras air bumi) dikonkritkan
untuk menghindarkan air tercemar mengalir masuk ke dalam telaga NOTA
dan papak konkrit pula akan didirikan di atas permukaan bagi
Air mineral ialah air yang
mengelakkan air tercemar bertakung berhampiran telaga. dikeluarkan dari telaga tiub
dan mempunyai kualiti yang
Telaga Telaga batu baik. Air ini boleh terus
penyaring kerikil padat dibotolkan dan dipasarkan
setelah mendapat kebenaran
papak konkrit pihak berkuasa.
dinding
konkrit
aras air selongsong aras air NOTA
bumi bumi
Dinding bahagian bawah
selongsong mempunyai
batu liang. Bahagian ini perlu
penyaring kerikil dimasukkan di bawah aras
air bumi.
akuifer
liang
Rajah 2.6 Telaga cetek

71
UNIT 2
NOTA
Air boleh dipamkan dari telaga dan dihantar ke loji rawatan air,
seterusnya diagihkan kepada pengguna. Jumlah air yang diperlukan
Akuifer terkurung ialah strata akan menentukan jumlah telaga yang perlu dikorek di kawasan
yang terletak di antara dua
strata tidak telap air.
tersebut. Saiz telaga juga memainkan peranan bagi membekalkan
Telaga tiub di bawah permukaan kuantiti air yang dikehendaki.
bumi juga dikenali sebagai Sesetengah telaga terletak di kawasan yang air buminya tidak
telaga dalam. tercemar. Air yang dipam dari telaga ini boleh diagihkan atau
digunakan terus tanpa melalui proses rawatan kecuali dimasukkan
klorin dengan dos yang sesuai bagi memastikan air tersebut bebas
LAMAN WEB
daripada kuman. Untuk kegunaan industri bukan makanan biasanya
Anda boleh melayari laman air terus digunakan tanpa melalui proses rawatan. Rajah 2.7
web http://www.jmg.gov. menunjukkan jenis akuifer dan telaga.
my untuk mendapatkan
maklumat berkaitan
pengambilan air bumi.
aras permukaan tanah
telaga
tiub telaga cetek
aras air
bawah tanah
akuifer tak
terkurung
akuifer
terkurung
strata tidak telap air
Rajah 2.7 Jenis akuifer dan telaga
II. Telaga Tiub
Pembinaan telaga tiub memerlukan kos yang lebih tinggi. Air yang
dikeluarkan dari telaga tiub selalunya mempunyai kualiti yang baik
dan boleh terus digunakan.
Peralatan yang sesuai digunakan untuk mengorek sehingga
sampai ke akuifer terkurung yang mungkin terletak beratus meter ke
dalam tanah. Salur paip dengan saiz yang sesuai akan dimasukkan
ke dalam lubang yang dikorek untuk menjadikan telaga tiub.
Lubang yang dikorek mestilah tegak untuk memudahkan
kemasukan batang paip tersebut. Salur paip yang akan dimasukkan
ke dalam akuifer mestilah berliang untuk memudahkan air masuk
ke dalam telaga.

72
UNIT 2
Salur paip lain yang tidak berliang di atas aras akuifer akan
menahan kemasukan air dan bahan cemar lain ke dalam telaga. Salur TAHUKAH ANDA
paip tersebut seharusnya mempunyai diameter luar yang sama dengan Antara penyakit yang
diameter telaga supaya kedudukan tiub stabil dan kukuh di dalam tanah. disebarkan melalui air ialah
taun, tifoid, disentri dan
Dinding konkrit dibina untuk mengelakkan air cemar meresap cirit-birit.
masuk ke dalam telaga. Papak konkrit pula dibina di permukaan
tanah di sekeliling bahagian atas telaga bagi mengelakkan air
permukaan memasuki telaga.
2.4
Olahan Air
Air hendaklah diolah sebelum digunakan. Proses olahan bergantung
kepada sifat air mentah tersebut. Sifat air mentah boleh dibahagikan
kepada tiga kategori, iaitu sifat fizikal, sifat kimia dan sifat biologi.
Sifat-sifat yang dimiliki oleh air disebabkan oleh bendasing yang
terdapat di dalamnya.
2.4.1
Jenis Bendasing dalam Air
NOTA
Bendasing yang terdapat di air boleh dikategorikan kepada bendasing Sifat fizikal air mentah ialah
makro dan bendasing mikro. kandungan bendasing dalam
bentuk fizikal (boleh dilihat,
a. Bendasing makro dirasa dan berbau seperti
sampah, pasir, lumpur, daun,
Bendasing makro ialah bendasing kasar yang dapat dilihat. Contoh bangkai dan lain-lain) yang
bendasing makro yang terdapat di air ialah sampah sarap, ranting boleh mengubah rasa, warna,
bau dan menyebabkan
kayu, daun dan lain-lain. kekeruhan pada air. Kualiti
fizikal air boleh diukur dari
b. Bendasing mikro segi warna, kekeruhan, rasa,
bau, pepejal terampai dan
Bendasing mikro pula ialah bendasing halus yang tidak dapat pepejal terlarut.
dilihat oleh mata kasar. Contoh bendasing ialah kekeruhan yang Sifat kimia air mentah
disebabkan oleh zarah kelodak dan tanah yang dihanyutkan oleh air ialah kandungan bendasing
berbentuk kimia organik atau
sungai. Selain itu, pencemar air seperti bahan kimia dan bakteria tidak organik yang terdapat
juga merupakan bendasing mikro. di air.
Sifat biologi air mentah
ialah kandungan bendasing
2.4.2 dalam bentuk organisma
Tujuan Olahan Air
mikro yang terdiri daripada
bakteria, virus, fungus,
Sebelum boleh digunakan untuk kegunaan domestik dan industri, air alga, protozoa dan lain-
hendaklah diolah untuk menyingkirkan pencemaran yang disebabkan lain. Organisma mikro ialah
oleh bendasing makro dan bendasing mikro. Proses olahan juga organisma yang terdapat di
air yang tidak kelihatan oleh
bertujuan menghapuskan bahan kimia, bau, rasa dan warna yang mata kasar. Organisma itu
tidak menyenangkan di samping menghapuskan organisma seperti hanya boleh dilihat dengan
bantuan mikroskop.
bakteria dan virus yang boleh menyebabkan penyakit. Gambar foto 2.2
menunjukkan loji rawatan air.

73
UNIT 2
LAMAN WEB
Anda boleh melayari

laman web http://www.
puncakniaga.com.my untuk
mendapatkan maklumat
lanjut tentang olahan air.
Pengambilan dari
Sumber Air
Gambar foto 2.2 Loji olahan air
Penyaringan 2.4.3
Proses Olahan Air
Pengudaraan
Rajah 2.8 menunjukkan carta alir proses olahan air bermula
daripada proses pengambilan dari sumber air hingga ke penyesuaian
pH. Rajah 2.9 menunjukkan proses olahan air bermula daripada
Pembauran
pengambilan air dari muka sauk hingga ke simpanan air terawat di
Kimia dalam tangki simpanan untuk tujuan pengagihan. Proses olahan air
juga ditunjukkan pada Lampiran II (a) dan Lampiran II (b).
Pengentalan dan
Penggumpalan
pembauran pengentalan dan

kimia penggumpalan
pengudaraan
Pengenapan rumah
pam
muka enap cemar

sauk
Penapisan tangki
sungai
pengenapan
penyaringan kebuk kersik pemfluoridaan,

pembasmian
Pemfluoridaan kuman dan
paip air terawat penyesuaian pH penapisan
tangki
Pembasmian
Kuman
pam air terawat
tangki simpanan
Penyesuaian pH
Rajah 2.8 Carta alir proses Rajah 2.9 Proses olahan air
olahan air

74
UNIT 2
I. Penyaringan
Pintu air di muka sauk diletakkan penyaring untuk mencegah

bendasing terapung, seperti sampah sarap, dahan kayu, plastik,
tekstil, bangkai haiwan dan hidupan air daripada memasuki kebuk
pengepaman yang boleh merosakkan peralatan mengepam.
Penyaring kasar diletakkan untuk menyaring bendasing yang
besar saiznya. Penyaring kasar dibuat daripada bar-bar keluli
berdiameter 25 mm dan diletakkan berjarak 100 mm antara
satu sama lain dan dipasang condong 30o untuk memudahkan
pembersihannya. Pembersihan boleh dilakukan secara manual atau
mekanikal. Bendasing yang bersaiz besar akan tertahan di penyaring
ini. Rajah 2.10 menunjukkan penyaring kasar yang dipasang pada
muka sauk untuk tujuan seperti yang telah dibincangkan.
Penyaring halus pula dipasang selepas penyaring kasar untuk
menyaring bendasing yang lebih halus yang terlepas daripada
saringan penyaring kasar. Penyaring halus terdiri daripada jaring
yang dipasang supaya zarah-zarah yang bersaiz lebih 5 mm
disekat daripada memasuki sistem pengepaman. Gambar foto 2.3
menunjukkan penyaring halus.
Selepas proses penyaringan, air melalui proses pembuangan
kersik di dalam kebuk kersik. Kersik ialah batu-batu halus dan pasir
yang terdapat dalam air yang perlu dimendapkan terlebih dahulu di
dalam kebuk kersik. Kebuk kersik mempunyai saluran yang cukup
panjang bagi membenarkan batu halus dan pasir untuk mendap
sebelum sampai ke titik pengepaman.
a. pandangan atas
penyaring kasar
b. pandangan sisi
penyaring kasar
Gambar foto 2.3
arah aliran Penyaring halus
300
Rajah 2.10 Penyaring kasar

75
UNIT 2
Kandungan kersik yang tinggi akan menyebabkan kerosakan
NOTA pada pam dan seterusnya akan memerlukan kos yang tinggi untuk
Kersik ialah bahan yang tidak menyenggara pam-pam yang digunakan. Kebuk kersik dibersihkan
mudah hancur, contohnya secara manual atau mekanikal apabila terdapat banyak mendapan kersik.
pasir, batu kerikil, ranting
kayu, kaca dan bahan
organik seperti kulit telur dan
biji buah-buahan.
II Pengudaraan
Setelah pembuangan kersik dilaksanakan, air seterusnya melalui

proses pengudaraan yang bertujuan:
a. Meningkatkan kandungan oksigen terlarut dalam air,
b. Menambahkan rasa segar kepada air,
TAHUKAH ANDA c. Mengurangkan bau hidrogen sulfida dalam air, dan
Aliran gelora ialah zarah air d. Mengoksidakan bahan larut besi dan mangan kepada bentuk
yang mengalir deras dalam oksida besi dan mangan tidak larut. Bahan berbuku oksida
pelbagai arah. Aliran gelora yang terhasil akan dimendapkan melalui proses pemendapan.
boleh diwujudkan dengan cara:
kipas Terdapat banyak kaedah pengudaraan. Jadual 2.3 menunjukkan
pam
lompatan hidraul jenis pengudaraan air yang selalu digunakan di loji rawatan air,
flum venturi antaranya ialah:
a. Pengudaraan percik
b. Pengudaraan terjun
c. Pengudaraan dulang bertingkat
d. Pengudaraan resapan
Loji rawatan air akan menggunakan salah satu kaedah
pengudaraan yang sesuai.
Jadual 2.3 Jenis pengudaraan air
Jenis Keterangan
a. Pengudaraan Percik Air dipercikkan dari muncung ke atas dulang logam

muncung penyembur bertingkat. Air akan jatuh dari dulang atas ke dulang
bawah yang sama saiznya dari liang-liang yang
terdapat di atas dulang. Pengudaraan akan berlaku
dari percikan dan jatuhan bertingkat di dalam dulang.
air
mentah
dulang
bertingkat
berliang
air yang telah

diudarakan

76
UNIT 2
Jenis Keterangan
b. Pengudaraan Terjun
Air akan dialirkan melalui takungan bertangga
air mentah
dan air diudarakan melalui aliran gelora yang
air yang telah
diudarakan
terhasil daripada terjunan. Gambar foto 2.4
menunjukkan pengudaraan terjun.
takungan air
c. Pengudaraan Dulang Bertingkat Air mentah dipam melalui saluran paip tegak ke
air yang telah dulang kecil di bahagian yang paling atas. Air
dulang diudarakan akan jatuh ke atas dulang-dulang yang lebih besar
bertingkat dibawahnya secara berterusan. Gambar foto 2.5
menunjukkan pengudaraan dulang bertingkat.
Perudaraan air berlaku semasa air jatuh dari
dulang ke dulang.
air mentah takungan air
d. Pengudaraan Resapan Pengudaraan resapan dilakukan di dalam tangki.

Udara diresapkan melalui paip berliang yang
gelembung
udara
dibekalkan dengan udara mampat dan oksigen
akan terlarut ke dalam air apabila udara mampat
muncung dilepaskan melalui paip berliang tersebut.
resapan
udara
paip udara
takungan air
udara diresapkan
Gambar foto 2.4 Pengudaraan terjun Gambar foto 2.5 Pengudaraan dulang
bertingkat

77
UNIT 2
III. Pembauran Kimia
NOTA
Flum venturi ialah Bahan kimia dicampurkan kepada air mentah selepas proses
penggentingan pada saluran pengudaraan. Bahan kimia dicampurkan di dalam saluran yang
terbuka yang menyebabkan membawa air daripada proses pengudaraan ke proses pengentalan.
aliran gelora berlaku di
atasnya. Bahan pengental yang biasa digunakan ialah aluminium sulfat
Al2(SO4)3 atau alum, ferik klorida FeCl3 dan ferik sulfat Fe2(SO4)3.
Bahan kimia pengental dicampurkan di flum venturi. Aliran gelora
pada flum venturi akan memastikan bahan kimia bercampur
sepenuhnya di dalam air. Tujuan pembauran kimia adalah untuk
menyediakan agen pengentalan bagi memerangkap bendasing
mikro yang terdapat di air. Gambar foto 2.6 menunjukkan proses
pembauran kimia.
NOTA
Masa tahanan ialah masa Gambar foto 2.6 Proses pembauran kimia
yang diperlukan bagi sesuatu
isipadu air berada di dalam
sesebuah tangki atau bekas
IV. Pengentalan dan Penggumpalan
sebelum dikeluarkan.
Proses pengentalan ialah pembentukan bahan berbuku daripada
partikel halus yang melibatkan tindakan cas-cas negatif dan positif.
Pengentalan terjadi apabila ion-ion aluminium A12+ atau ion-ion
Fe2+ bercas positif dan partikel koloid yang bercas negatif saling
tarik menarik dan bercantum untuk membentuk bahan berbuku.
Proses pengentalan dan pengumpalan berlaku dalam sebuah
tangki bersesekat. Terdapat dua jenis tangki bersesekat iaitu:-
i. Tangki pengentalan dan pengumpalan hidrodinamik aliran
atas-bawah dan kiri-kanan.
ii. Tangki pengentalan dan pengumpalan mekanikal.
Alum (Aluminium sulfat) atau tawas bertindak sebagai agen

pengentalan yang membolehkan zarah-zarah halus seperti tanah liat,
koloid, gel dan emulsi bercantum dan membentuk bahan berbuku.
Bahan berbuku yang terbentuk seterusnya akan memerangkap
zarah-zarah kecil yang lain, membesar, semakin bertambah berat
dan seterusnya mendap ke dasar tangki.
Setelah bahan berbuku terbentuk, proses seterusnya ialah
proses penggumpalan. Penggumpalan ialah proses penyatuan
bahan berbuku halus yang terbentuk daripada proses pengentalan.

78
UNIT 2
Penggumpalan diperlukan bagi membentuk bahan berbuku yang
lebih besar dan berat supaya boleh dienapkan semasa proses NOTA
pengenapan nanti. Proses ini berlaku dalam keadaan aliran
Kedua-dua jenis tangki
menyeluruh yang perlahan dan masa tahanan tidak kurang daripada bersesekat mempunyai
30 minit. Untuk mendapatkan aliran menyeluruh dan masa tahanan fungsi yang sama, iaitu
yang diperlukan, air dialirkan melalui tangki pengentalan dan memberi masa pembentukan
penggumpalan hidrodinamik yang dipasang sesekat aliran atas- bahan berbuku supaya
bahan berbuku itu menjadi
bawah atau aliran kiri-kanan. Rajah 2.11 menunjukkan tangki lebih besar dan lebih
pengentalan dan penggumpalan hidrodinamik aliran atas-bawah. berat untuk memudahkan
Tangki pengentalan dan penggumpalan mekanikal menggunakan proses pengenapan di
dalam tangki pengenapan.
penggaul mekanikal yang diputar pada kelajuan rendah. Rajah 2.12 Pencampuran menyeluruh
menunjukkan tangki mengentalan dan penggumpalan mekanikal. juga boleh didapati dengan
menggunakan mekanikal
penggaul elektrik yang diputar perlahan untuk
mengelakkan bahan berbuku
sesekat penggaul perlahan yang terbentuk pecah kembali.
injap
berhenti
air mentah ke tangki pengenapan
kebuk pengentalan
dan penggumpalan
Rajah 2.11 Tangki pengentalan dan penggumpalan hidrodinamik

aliran atas-bawah
penggaul elektrik pemutar elektrik kelajuan rendah
injap
berhenti
air mentah ke tangki pengenapan
penggaul mekanikal
Rajah 2.12 Tangki pengentalan dan penggumpalan mekanikal

79
UNIT 2
Untuk menghasilkan pengentalan yang baik, nilai pH
hendaklah dalam julat 4.6 hingga 6.0. Pengentalan dipercepatkan
dengan kehadiran pepejal terampai yang boleh menjadi nukleus
(pusat) pembentukan bahan berbuku. Biasanya debu, tanah liat
halus dan silika teraktif dimasukkan ke dalam air untuk membantu
pembentukan bahan berbuku dan seterusnya pengentalan.
Pemilihan bahan pengental bergantung kepada kos, mudah
diperoleh, keberkesanannya, masa pembauran dan pengentalan serta
jenis kotoran yang hendak disingkirkan.
Selepas pembentukan bahan berbuku, air dialirkan ke
tangki pengenapan untuk proses pengenapan bahan berbuku
NOTA
yang terbentuk dalam proses pengentalan. Gambar foto 2.7
Selain daripada tangki menunjukkan pembentukan bahan berbuku dalam tangki pengentalan
pengenapan segi empat
aliran mendatar, terdapat dua
dan penggumpalan.
jenis lagi tangki pengenapan,
iaitu:
Tangki bulat aliran jejarian
Air mentah dari tangki
pengentalan dimasukkan
ke bahagian tengah tangki
dan mengalir ke tepi tangki.
Pepejal bahan berbuku
akan mengenap ke dasar
tangki yang membentuk
enap cemar dan
dibersihkan oleh pengikis
mekanikal dari semasa
ke semasa, iaitu apabila
ketebalan enap cemar Gambar foto 2.7 Pembentukan bahan berbuku
telah bertambah. dalam tangki pengentalan dan penggumpalan
Tangki aliran menaik
Tangki ini menggunakan
tiub pengenapan yang
dipasang sendeng pada V. Pengenapan
bahagian atas tangki.
Apabila air mengalir
melalui tiub pengenapan Tujuan proses ini adalah untuk mengurangkan pepejal terampai air.
tersebut, pepejal bahan Pepejal bahan berbuku yang terbentuk daripada proses pengentalan
berbuku akan mengenap
di dalam tiub. Air bersih
dan penggumpalan akan dienapkan oleh tarikan graviti. Saiz bahan
akan mengalir ke atas berbuku akan menentukan jangka masa yang diperlukan untuk
untuk masuk ke dalam pepejal tersebut mengenap ke dasar tangki. Jangka masa tahanan
saluran yang dipasangkan yang lebih lama diperlukan untuk bahan berbuku mengenap ke
di atas permukaan air untuk
disalurkan dan dihantar ke dasar tangki jika saiznya lebih kecil. Bahan berbuku yang mengenap
proses penapisan. akan membentuk enap cemar yang perlu dikeluarkan dari semasa ke
semasa supaya tidak menjejaskan isi padu tangki.
Tangki pengenapan terbahagi kepada dua, iaitu:
a. Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar satu tingkat
b. Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar dua tingkat

80
UNIT 2
a. Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar satu
tingkat
Tangki segi empat aliran mendatar satu tingkat lazim digunakan
kerana operasinya yang mudah dan berkesan. Air masuk melalui
paip dari satu hujung dan keluar di hujung yang satu lagi. Bahan
berbuku mendap ke bawah lalu membentuk enap cemar yang perlu
disingkirkan dari semasa ke semasa. Rajah 2.13 (a) menunjukkan
tangki pengenapan segi empat aliran mendatar satu tingkat.
injap kawalan saliran enap cemar
saluran air dirawat ke penapis

aras air
saluran
air masuk
arah dari tangki
aliran
pengentalan dan
air penggumpalan
disalurkan
ke penapis
enap cemar
enap cemar
dikeluarkan saluran enap cemar
Rajah 2.13 (a) Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar satu tingkat
b. Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar dua

tingkat
Untuk tangki jenis bertingkat, ruang dua tingkat membolehkan
panjang tangki dikurangkan tetapi masih mempunyai kesan
yang serupa. Bahan berbuku akan mengenap ke dasar tangki lalu
membentuk enap cemar yang perlu disingkirkan dari semasa
ke semasa dengan menggunakan pengikis enap cemar yang
dioperasikan secara mekanikal. Rajah 2.13 (b) menunjukkan tangki
pengenapan segi empat aliran mendatar dua tingkat.
injap kawalan saliran enap cemar
saluran air dirawat ke penapis

aras air
saluran
air masuk
air disalurkan pengenapan tingkat atas dari tangki
ke penapis
pengentalan dan
pengenapan tingkat bawah penggumpalan
enap cemar bukaan agihan

saluran enap emar
Rajah 2.13(b) Tangki pengenapan segi empat aliran mendatar dua tingkat

81
UNIT 2
Untuk operasi optimum, tangki pengenapan hendaklah
NOTA mempunyai ciri-ciri aliran yang tenang supaya pepejal bahan berbuku
Air yang telah melalui yang kecil mudah mengenap dan pepejal bahan berbuku yang telah
proses pengenapan masih mendap tidak terampai semula. Gambar foto 2.8 menunjukkan
mengandungi bahan-bahan tangki pengenapan, manakala Gambar foto 2.9 menunjukkan saluran
terampai halus dan mungkin
juga warna, bau dan bakteria.
keluar air dari tangki pengenapan.
Gambar foto 2.8 Tangki pengenapan Gambar foto 2.9 Saluran keluar
air dari tangki pengenapan
VI. Penapisan
Penapisan bertujuan menyingkirkan bahan terampai yang tidak

terenap semasa proses pengenapan. Proses ini dilakukan dengan
mengalirkan air dari tangki pengenapan melalui media penapis,
iaitu pasir atau bahan-bahan lain yang boleh memerangkap pepejal
terampai. Dua kaedah penapisan yang lazim digunakan dalam
rawatan air secara konvensional ialah:
a. Penapis pasir cepat
b. Penapis tekanan
a. Penapis Pasir Cepat

Penapis pasir cepat ialah penapis pasir yang menggunakan daya
graviti untuk mengalirkan air melaluinya. Penapis ini sangat popular
kerana keberkesanannya menuras air. Air ditapis pada kadar 5 10
meter padu per meter persegi per jam (m3/m2/jam). Media penapisnya
terdiri daripada lapisan pasir (60 80 mm tebal) dan batu kerikil
(40 70 mm tebal). Penapis ini juga mudah dikendalikan serta
memerlukan penyenggaraan yang minimum, iaitu media penapisnya
(pasir dan batu kerikil) perlu dibasuh apabila media penapis tersumbat
oleh kotoran. Rajah 2.14 menunjukkan penapis pasir cepat.

82
UNIT 2
tangki simpanan
air basuh
aras air semasa menapis

air daripada tangki
pengenapan
aras air semasa pembasuhan
kebuk
alur
masuk
paip air
pembasuh salur utama pasir batu kerikil
air yang ditapis
Rajah 2.14 Penapis pasir cepat
Pembersihan media penapis dilakukan dengan mengalirkan

campuran air dan udara secara bertentangan dengan arah aliran
tapisan. Proses ini dikenali sebagai proses basuhan balik. Dalam
proses ini campuran air dan udara dialirkan ke dalam tangki penapis
melalui bahagian bawah lapisan media penapis. Aliran air dan udara
akan menyebabkan kotoran tertanggal daripada media penapis dan
dialirkan keluar oleh air basuhan. Gambar foto 2.10 menunjukkan
pelepasan udara untuk menanggalkan kotoran dari media penapis
dan Gambar foto 2.11 menunjukkan air basuhan dari pelepasan
udara disalirkan keluar.
Gambar foto 2.10 Pelepasan Gambar foto 2.11 Air

udara untuk menanggalkan basuhan dari pelepasan udara
kotoran dari media penapis disalirkan keluar

83
UNIT 2
b. Penapis Tekanan
Penapis tekanan mempunyai susun atur yang sama seperti penapis
pasir cepat, tetapi dalam kaedah ini penapis dipasang di dalam
tangki kedap udara yang membolehkan tekanan dikenakan ke atas
air. Apabila dikenakan tekanan, kadar penapisan dapat ditingkatkan
sehingga 15 m3/m2/jam. Hal ini dapat meningkatkan pengeluaran
air tetapi kos operasi bertambah. Gambar foto 2.12 dan Rajah
Gambar foto 2.12
2.15 menunjukkan penapis tekanan pugak, manakala Rajah 2.16
Penapis tekanan pugak menunjukkan penapis tekanan ufuk.
saluran air
ruang pemeriksaan masuk
lurang
injap air masuk tangki
aras air kedap media
udara penapis muncung
air pelepas udara
mentah
pasir paip
pengagihan
batu ruang air udara
kerikil bersih
aliran air
basuhan
injap air
keluar
tapak konkrit paip air bersih
Rajah 2.15 Penapis tekanan pugak Rajah 2.16 Penapis tekanan ufuk
VII. Pemfluoridaan
Selepas proses penapisan, air akan dicampur fluorida bagi tujuan

mencegah kerosakan gigi kepada pengguna, terutama dalam
kalangan kanak-kanak. Kepekatan fluorida yang dibenarkan ialah
antara 0.6 0.8 mg/. Bahan kimia yang digunakan untuk tujuan ini
ialah sodium silikon fluorida (Na2SiF6).
VIII. Pembasmian Kuman
NOTA Selepas melalui proses penapisan, air masih belum boleh digunakan.
Hal ini demikian kerana, bakteria yang terdapat dalam air tidak
Serbuk mengandungi klorin
yang digunakan ialah sodium
dapat disingkirkan. Oleh itu, pembasmian kuman perlu dilakukan.
hipoklorit (NaOCl). Terdapat banyak cara membasmi kuman yang boleh dilakukan
kepada air. Namun, kaedah yang lazim digunakan di loji rawatan air
adalah dengan menggunakan klorin.

84
UNIT 2
Agen klorin atau sebatian klorin sama ada dalam bentuk pepejal, NOTA
cecair ataupun gas dimasukkan ke dalam air yang telah ditapis
mengikut dos yang ditentukan. Kandungan klorin dalam air
sebanyak 0.05 0.2 mg/
diperlukan untuk memastikan
pembasmian kuman tetap
berlaku jika terdapat kebocoran
dalam sistem penghantaran air
kepada pengguna.
NOTA
Biasanya dos klorin yang
dibenarkan dalam proses
Gambar foto 2.13 Tangki simpanan cecair klorin pembasmian kuman ialah
antara 1.0 3.0 miligram
per liter.
IX. Penyesuaian pH
Penyesuaian nilai pH perlu dilakukan bagi memastikan tahap

keasidan air agar selamat untuk diminum. Air yang berasid (nilai
pH rendah) akan menyebabkan kakisan kepada paip agihan. Oleh
yang demikian, penyesuaian pH perlu dilakukan kepada air untuk
mengelakkan kakisan dalam saluran paip. Kakisan kepada paip
penghantaran yang dibuat daripada logam akan menyebabkan Apakah bahan lain yang
sesuai digunakan untuk
kerosakan yang teruk kepada sistem paip dalam jangka masa panjang. membuat paip agihan bagi
Oleh itu, kakisan hendaklah dikawal supaya paip penghantaran mengelakkan kakisan?
boleh bertahan lebih lama dan menjimatkan kos operasi.
Apakah nilai pH bagi air
Kehadiran ion hidrogen dalam kepekatan yang tinggi akan yang telah dirawat?
menyebabkan air berasid dan seterusnya menyebabkan kadar
kakisan meningkat. Salah satu sebab kepekatan ion hidrogen yang
tinggi dalam air ialah kepekatan kandungan karbon dioksida terlarut
yang tinggi. Untuk mengatasi masalah ini, kapur terhidrat Ca(OH)2
dimasukkan mengikut nisbah tertentu untuk meneutralkannya.
Kapur terhidrat bertindak dengan karbon dioksida untuk membentuk
kalsium bikarbonat seperti berikut:
Ca(OH)2 + 2CO2 = Ca(HCO3)2
Guru bersama-sama murid melawat ke loji rawatan air. Perhati, lakar, catat dan rakamkan gambar semua
proses yang terlibat seperti yang diterangkan oleh wakil jurutera loji tersebut. Sila patuhi peraturan keselamatan
di loji rawatan air. Murid diminta menyediakan laporan yang ringkas berserta gambar selepas rawatan tersebut.

85
UNIT 2
2.4.4
Kualiti Air
LAMAN WEB Air yang telah dirawat hendaklah mencapai Piawaian Kualiti Air
Minuman yang telah ditetapkan di peringkat antarabangsa oleh
Anda boleh melayari laman
web http://www.who.int/ Pertubuhan Kesihatan Sedunia atau World Health Organisation
health-top-ics/drinking- (WHO). Semua parameter yang telah ditentukan dalam piawaian
water/en/ untuk mendapatkan hendaklah dipatuhi. Air minuman yang tidak mematuhi piawaian
maklumat lanjut tentang
piawaian air minuman. yang ditetapkan dianggap air yang tidak selamat.
Pematuhan kepada piawaian ditentukan dengan menguji
sampel air yang telah dirawat. Ujian air biasanya dijalankan di
Makmal Jabatan Kimia atau makmal-makmal swasta yang diiktiraf.
Antara parameter utama yang diuji ialah kandungan logam seperti
TAHUKAH ANDA
aluminium, arsenik, kadmium, merkuri, ferum dan kandungan kimia
Pertubuhan Kesihatan tak organik seperti ammonia, nitrat, nitrit, sulfat, klorida, bromat
Sedunia atau World Health
Organisation (WHO) yang dan lain-lain.
membuat polisi, peraturan
dan piawaian yang berkaitan 2.5
kesihatan penduduk dunia.
Pengagihan Air
Selepas dirawat, air akan disalurkan ke tangki-tangki simpanan
untuk diagihkan kepada pengguna. Sistem pengagihan amat penting
kerana melaluinya air diagihkan kepada pengguna dalam keadaan
bersih, selamat dan mencukupi.
FIKIRKAN
Senaraikan mineral yang 2.5.1

Penyimpanan Air
terdapat dalam sebotol air
mineral.
Apakah faktor yang I. Tujuan penyimpanan air
menyebabkan pengguna
menggunakan alat penapis
air di premis mereka? Tujuan penyimpanan air adalah untuk mengimbangi kadar alir yang
tidak seragam antara kadar permintaan dan bekalan. Jika tangki
simpanan tidak disediakan, paip akan mengalami tekanan tinggi
semasa permintaan rendah yang boleh mengakibatkan kerosakan
LAMAN WEB
kepada sistem paip agihan. Begitu juga apabila permintaan tinggi,
rangkaian paip mungkin tidak dapat membekalkan air secukupnya
web http://www.syabas. kerana tekanan menjadi terlalu rendah di dalam paip agihan.
com.my dan http://www.saj. Penggunaan tangki simpanan adalah sangat penting kerana
com.my untuk mendapatkan apabila permintaan tinggi, air akan dialirkan keluar dari tangki
maklumat lanjut berkenaan
sistem agihan air di negara kita. simpanan ke tempat pengagihan pada kadar yang diperlukan.
Pada waktu permintaan rendah, air akan mengalir memasuki
tangki simpanan untuk disimpan dan diagihkan kembali pada
waktu permintaan tinggi. Oleh yang demikian, penggunaan tangki
simpanan dapat membekalkan air pada kadar yang seragam dan
mengurangkan kerosakan dalam sistem agihan.

86
UNIT 2
II. Jenis tangki simpanan
Tangki simpanan juga dikenali sebagai tangki agihan, kerana selain

menyimpan air, tangki ini juga berfungsi mengagihkan air kepada
pengguna. Lazimnya, tangki simpanan diletakkan pada aras yang
lebih tinggi dari kawasan bekalan bagi memastikan tekanan yang
diperlukan untuk pengagihan mencukupi sehingga ke kawasan
yang paling jauh dari tangki simpanan. Tangki simpanan dibina
daripada pelbagai jenis bahan. Bahan-bahan yang biasa digunakan
untuk membina tangki ialah konkrit, keluli, kaca gentian dan plastik.
Jadual 2.4 menunjukkan jenis-jenis tangki simpanan.
Jadual 2.4 Jenis tangki simpanan
Jenis Tangki Fungsi
a. Tangki Simpanan Loji
Menyimpan air yang telah dirawat di loji

rawatan sebelum disalurkan untuk diagihkan
kepada pengguna melalui tangki pengimbang
dan tangki perkhidmatan
b. Tangki Pengimbang
Menerima bekalan air bersih dan

mengagihkan kepada satu atau beberapa
tangki perkhidmatan. Tangki pengimbang juga
perlu menyimpan bekalan air dalam kuantiti
yang banyak. Muatan minimum ialah 450 m3
dan maksimum 9000 m3

87
UNIT 2
Jenis Tangki Fungsi
c. Tangki Perkhidmatan
Tangki perkhidmatan ialah tangki

yang membekalkan air yang diterima
dari tangki pengimbang untuk
diagihkan kepada kawasan agihan
seperti kawasan perumahan atau
perindustrian. Terdapat pelbagai
bentuk tangki perkhidmatan seperti
bentuk cendawan, silinder dan segi
empat
Tangki bentuk Tangki bentuk Tangki segi
cendawan silinder empat
Perhatikan jenis-jenis tangki perkhidmatan yang anda temui. Kenal pasti jenis-jenis tangki tersebut. Lakar
bentuk dan catatkan jenis tangki.
2.5.2
Kaedah Agihan
Setelah melalui proses rawatan, air yang disimpan di dalam tangki

simpanan diagihkan melalui sistem agihan. Agihan air boleh dilakukan
dengan kaedah:
I. Graviti
II. Pam
NOTA
III. Pam dan takungan
Bahan yang biasa digunakan Berikut ialah ciri-ciri umum sistem agihan air:
untuk membuat paip
pengagihan ialah simen Sistem agihan air dapat membekalkan air bersih yang mencukupi.
asbestos, keluli dan HDPE. Sistem agihan hendaklah berkesan.
Sistem perpaipan mampu membekalkan air secara berterusan
dengan penyenggaraan yang minimum.
Bahan yang digunakan untuk paip agihan hendaklah tahan lasak
dan tidak mendatangkan kesan buruk jangka panjang kepada
pengguna.
Sistem agihan hendaklah ekonomik dari segi reka bentuk, susun
atur dan pembinaan.
Rajah 2.17 (a), (b) dan (c) menunjukkan kaedah agihan air kepada
pengguna. Jadual 2.5 menunjukkan kelebihan dan kekurangan bagi
setiap kaedah agihan air.

88
UNIT 2
a. Kaedah graviti
tangki simpanan/ tangki agihan

dari loji
rawatan air tangki
perkhidmatan
kawasan yang
aliran secara dibekalkan air
graviti
b. Kaedah pam
kawasan yang
dibekalkan air
aliran secara
pam
tangki simpanan/
tangki agihan pam air
dari loji
rawatan air
c. Kaedah pam dan takungan
tangki
perkhidmatan
kawasan yang
dibekalkan air
tangki simpanan/
dari loji tangki agihan pam air
rawatan air
Rajah 2.17 Kaedah agihan air kepada pengguna

89
UNIT 2
Jadual 2.5 Ciri, kelebihan dan kekurangan sistem perpaipan agihan air
Kaedah Ciri Kelebihan Kekurangan

Loji rawatan air terletak Tidak menggunakan Jika kawasan bekalan terletak
pada aras yang pam justeru terlalu rendah berbanding loji
lebih tinggi daripada menjimatkan kos rawatan air, tekanan di dalam
Graviti
kawasan bekalan operasi dari segi paip menjadi terlalu tinggi.

penggunaan elektrik Hal ini menjejaskan kaedah
dan penyenggaraan agihan dan menyebabkan paip
pam mudah rosak
Kawasan agihan Boleh membekalkan Bekalan air akan terputus
berada sama aras atau air ke kawasan yang apabila bekalan elektrik
lebih tinggi daripada lebih tinggi terputus
aras tangki simpanan Tekanan di dalam paip
Air dipamkan terus ke akan menjadi tinggi pada
kawasan agihan masa permintaan rendah
(waktu malam) dan akan
Pam
menyebabkan kerosakan paip

Sistem ini memerlukan kawalan
dan khidmat senggaraan yang
kerap bagi memastikan bekalan
air sentiasa berada pada tahap
optimum
Kos operasi tinggi untuk
penyenggaraan pam dan
sistem agihan
Sebahagian air dipam Sangat ekonomik Tiada kekurangan yang ketara
ke kawasan agihan kerana proses
dan sebahagiannya ke pengepaman
tangki perkhidmatan beroperasi pada
yang diletakkan kadar yang tetap.
di kawasan yang Pam yang
lebih tinggi daripada beroperasi pada
Pam dan Takungan
kawasan bekalan. kadar yang tetap

Air yang disimpan akan menghasilkan
di dalam tangki kecekapan yang
perkhidmatan akan tinggi serta kurang
diagihkan semasa kos penyenggaraan.
permintaan tinggi pada Kerosakan pada
waktu puncak. paip dan sistem
Pada masa permintaan agihan juga dapat
rendah (waktu malam), dikurangkan
air disimpan di dalam
tangki perkhidmatan
untuk diagihkan
pada waktu puncak
keesokan harinya

90
UNIT 2
2.5.3
Sistem Perpaipan
Bagi membekalkan air kepada pengguna, satu rangkaian paip perlu

dipasang bagi tujuan pengagihan. Rangkaian paip lazimnya ditanam
di dalam tanah bersebelahan jalan raya. Pemasangan paip dilakukan
di tepi jalan raya kerana tidak terdapat sebarang halangan di atasnya
dan juga dapat memudahkan kerja yang melibatkan pemasangan
dan senggaraan paip jika berlaku kerosakan. Oleh yang demikian
kos pengendalian dapat dikurangkan.
Terdapat beberapa jenis sistem rangkaian paip pengagihan air
yang digunakan. Pemilihan sistem perpaipan bergantung kepada
bentuk muka bumi kawasan agihan air. Kawasan agihan air
terbahagi kepada kawasan bandar, taman perumahan, perindustrian NOTA
dan kampung.
Sistem perpaipan terdiri daripada rangkaian paip dan injap, Pemilihan jenis sistem
perpaipan bagi sesebuah
iaitu: bandar atau taman
perumahan perlu mengambil
I. Paip utama kira faktor kos dan
Paip yang membawa bekalan air dari loji rawatan ke tangki keberkesanan pengagihan.
pengagihan atau terus ke kawasan agihan. Air boleh dihantar Dua atau lebih cantuman
ke kawasan agihan secara langsung tanpa melalui tangki sistem perpaipan boleh
simpanan sekiranya kedudukan loji rawatan lebih tinggi digunakan.
daripada kawasan agihan. Panjang paip utama bergantung
kepada jarak air yang perlu dibekalkan.
II. Paip cawangan
Paip yang disambungkan secara terus kepada paip utama untuk
pengagihan air ke kawasan industri atau taman perumahan.
III. Paip cabang
Cabang paip dari paip cawangan untuk mengagihkan air
secara individu ke sesebuah rumah, bangunan, kilang dan paip
bomba. Meter dipasangkan kepada paip ini bagi mengukur
kadar penggunaan air yang digunakan oleh pelanggan.
IV. Injap
Diperlukan untuk mengawal kadar aliran air, memberhentikan
aliran air, melepaskan udara yang terperangkap di dalam paip,
mengimbangi tekanan di dalam paip dan membuang kotoran
di dalam paip.
Antara sistem perpaipan yang digunakan ialah sistem hujung

mati, sistem grid dan sistem jejarian. Jadual 2.6 menunjukkan sistem
perpaipan agihan air serta kelebihan dan kekurangan.

91
UNIT 2
Jadual 2.6 Sistem perpaipan agihan air serta kelebihan dan kekurangan
Sistem Perpaipan Agihan Air Kelebihan Kekurangan
a. Sistem Hujung Mati Mudah dan murah Oleh sebab air hanya
pemasangannya mengalir satu hala, maka
Mudah membuat sambungan kerosakan pada satu
jika bekalan baharu diperlukan bahagian dalam sistem
ini akan menjejaskan
Kos pemasangan rendah bekalan air ke bahagian
kerana panjang paip adalah yang lain
paip utama
minimum jika dibandingkan
paip
dengan sistem lain Tekanan air tidak dapat
cawangan
ditingkatkan terutama
paip apabila air diperlukan
cabang semasa kebakaran
Enapan akan terkumpul
pada paip hujung
mati dan memerlukan
Contoh: Penempatan luar bandar
injap salir keluar untuk
membuang enapan
b. Sistem Grid Semua hujung paip disambung Kos pemasangan

antara satu sama lain yang tinggi dan sukar
Sesuai digunakan dalam direka bentuk kerana
paip utama
kawasan perumahan banyak menggunakan
paip batang paip, injap dan
cawangan Air mengalir dalam pelbagai sambungan
arah, tiada air tergenang
Bekalan tidak terputus apabila
penyenggaraan dilakukan
paip
cabang Tekanan sentiasa terkawal
Contoh: Penempatan taman
perumahan
c. Sistem Berjejarian Air diagihkan dari tangki Melibatkan kos yang

paip cawangan agihan dan perkhidmatan tinggi kerana perlu
paip utama secara berjejarian ke kawasan menyediakan banyak
bekalan. Oleh itu, bekalan tangki agihan dan injap
sentiasa diperoleh pada
tekanan yang tetap
Penyenggaraan pada satu
paip agihan tidak mengganggu
agihan air ke kawasan lain
paip
cabang
tangki perkhidmatan
Contoh: Penempatan taman perumahan

92
UNIT 2
2.5.4
Faktor Kehilangan Turus dalam Paip
Faktor-faktor kehilangan turus atau tenaga di dalam paip semasa

menyalurkan air untuk agihan kepada pengguna ialah:
I. Perbezaan saiz paip

II. Pertukaran arah aliran air
III. Geseran
IV. Perbezaan aras
I. Perbezaan Saiz Paip
Perbezaan saiz antara paip daripada besar kepada kecil atau daripada
kecil kepada besar akan menyebabkan kehilangan turus. Namun
begitu, kehilangan turus ini dikategorikan sebagai kehilangan
turus kecil. Rajah 2.18 menunjukkan pertukaran saiz paip yang
menyebabkan kehilangan turus tersebut.
a. Perubahan saiz paip daripada besar kepada kecil
b. Perubahan saiz paip daripada kecil kepada besar
Rajah 2.18 Pertukaran saiz paip yang menyebabkan kehilangan turus

93
UNIT 2
II. Pertukaran Arah Aliran Air
Pertukaran arah aliran di dalam paip akan menyebabkan kehilangan

turus. Walaupun kehilangan ini juga dikategorikan sebagai
kehilangan turus kecil, pertukaran arah yang banyak dalam sistem
paip agihan akan menyebabkan jumlah kehilangan turus menjadi
ketara. Rajah 2.19 menunjukkan contoh-contoh pertukaran arah
aliran yang terdapat dalam sistem paip agihan.
a. Siku 90o b. Siku 45o c. Siku T
Rajah 2.19 Contoh-contoh pertukaran arah aliran
III. Geseran
Kehilangan turus di dalam paip merupakan punca utama kehilangan

tenaga yang diakibatkan oleh geseran antara air dan permukaan
dalam paip. Istilah turus dalam unit ini disamakan dengan tenaga.
Oleh sebab terdapat kekasaran pada permukaan dalam paip, maka
geseran antara air dan permukaan dalam paip akan menukarkan
tenaga kepada tenaga haba. Oleh itu, tenaga yang terdapat dalam
aliran akan berkurangan dan faktor inilah yang menyumbang kepada
kehilangan tenaga di dalam paip.
Kehilangan turus disebabkan geseran ialah kehilangan tenaga
utama di dalam paip. Paip yang terlalu panjang akan menyebabkan
kehilangan turus yang tinggi dalam sistem paip, manakala paip
yang mempunyai diameter yang besar pula dapat mengurangkan
kehilangan turus.
IV. Perbezaan Aras
Apabila disalurkan dari tempat tinggi ke tempat yang lebih rendah

melalui paip agihan, air akan mengalami kehilangan turus disebabkan

94
UNIT 2
geseran, perbezaan saiz dan pertukaran arah. Jumlah kehilangan
turus tersebut adalah sama dengan perbezaan aras dari permukaan
air di dalam tangki ke titik paling rendah tempat pengagihan. Rajah 2.20
menunjukkan kehilangan turus yang dialami melalui perbezaan aras.
aras air
tangki
perkhidmatan
kehilangan turus
pada siku 45o
C D
kehilangan turus
pada siku 90o
kehilangan turus
E F B
disebabkan oleh
geseran dalam paip kehilangan turus disebabkan
oleh perubahan saiz paip
Rajah 2.20 Kehilangan turus melalui perbezaan arah, aras dan saiz
Jumlah kehilangan turus, H = (Kehilangan disebabkan oleh geseran di antara kedudukan B) +

(Kehilangan disebabkan oleh pertukaran arah dan aras di E) +
(Kehilangan turus disebabkan oleh pertukaran saiz di F)
2.6
Komponen Paip Utama
Komponen utama sistem perpaipan bekalan air ialah injap-injap

seperti injap berhenti, pili bomba dan injap pelepas udara.
2.6.1
Fungsi Injap
Fungsi utama injap adalah untuk mengawal kuantiti dan arah aliran.
Kebanyakan injap dibuka dan ditutup secara manual. Injap yang
bersaiz besar pula memerlukan kuasa elektrik atau sistem hidraulik
untuk pengoperasiannya.

95
UNIT 2
I. Injap Berhenti
Injap berhenti berfungsi memberhentikan aliran air di dalam paip.

TAHUKAH ANDA
Injap ini dipasangkan di seluruh sistem paip bagi membolehkan
Meter air juga merupakan sebahagian sistem paip diasingkan apabila kerja penyenggaraan atau
komponen paip utama. Meter pembaik pulih hendak dilakukan. Injap berhenti terdiri daripada dua
air penting untuk mengukur
kuantiti air. Penggunaan
jenis injap, iaitu:
meter air membolehkan Pihak a. Injap sluis
Berkuasa Air menganggar b. Injap get
bayaran bagi perkhidmatan
yang diberikan.
a. Injap Sluis
Injap sluis yang lazim digunakan ialah injap sluis berbibir. Injap
sluis berbibir hendaklah bertukup dan pusingan penutupan injap
mengikut arah jam. Injap ini dipasang pada jarak setiap 1.5 km dan juga
di persimpangan. Gambar foto 2.14 menunjukkan injap sluis berbibir.
Gambar foto 2.14 Injap sluis berbibir
b. Injap Get
Injap get mengandungi cakera yang bergerak ke atas dan ke bawah
pada sudut tepat mengikut arah aliran air. Pada keadaan terbuka
penuh, cakera disimpan di dalam tukup di atas paip, manakala dalam
keadaan tertutup, cakera diturunkan dan diketatkan ke dalam alur
cakera. Injap ini banyak digunakan untuk sistem paip dalam loji
rawatan air dan rumah pam. Gambar foto 2.15 menunjukkan injap get.
Gambar foto 2.15

Injap get

96
UNIT 2
II. Pili Bomba
Pili bomba merupakan kaedah utama untuk mendapatkan air bagi

memadamkan kebakaran. Terdapat dua jenis pili bomba yang
digunakan, iaitu:
a. Pili bomba sama rata yang terletak di bawah aras tanah
b. Pili bomba bertiang yang terletak di atas aras tanah
Dari segi penggunaan, pili bomba bertiang lebih mudah
digunakan dan dicari semasa berlaku kebakaran berbanding dengan
pili bomba sama rata yang diletakkan di dalam kebuk bata atau
kebuk besi tuang di bawah aras tanah. Lokasi pili sama rata mesti
ditandakan bagi memudahkan pencarian ketika berlaku kebakaran.
Gambar foto 2.16 (a) menunjukkan pili bomba bertiang dan Gambar
foto 2.16 (b) pili bomba sama rata.
a) Pili bomba bertiang b) Pili bomba sama rata
Gambar foto 2.16 Dua jenis pili bomba yang

digunakan untuk memadamkan kebakaran
III. Injap Pelepas Udara
Tujuan utama memasang injap pelepas udara adalah untuk melepaskan

udara yang mungkin terperangkap di dalam suatu bahagian paip,
terutama pada aras yang tinggi. Udara yang terkumpul di dalam
paip akan menghalang aliran dengan mengecilkan luas berkesan
keratan paip. Injap pelepas udara juga berfungsi membenarkan
udara masuk ke dalam paip apabila paip perlu dikosongkan. Hal ini

97
UNIT 2
dapat mengelakkan berlakunya keadaan hampagas dan seterusnya
merosakkan paip. Injap dipasang pada jarak 1 km antara satu sama
lain. Terdapat dua jenis injap pelepas udara, iaitu:
a. Injap pelepas udara orifis tunggal
b. Injap pelepas udara orifis berkembar
Gambar foto 2.17 (a) dan Gambar foto 2.17 (b) menunjukkan injap
pelepas udara orifis tunggal dan berkembar, manakala Gambar foto 2.18
pula menunjukkan pemasangan paip pelepas udara kepada paip.
Gambar foto 2.17 (a) Gambar foto 2.17 (b)

Injap pelepas udara Injap pelepas udara orifis
orifis tunggal berkembar
Gambar foto 2.18 Pemasangan injap pelepas

udara kepada paip

98
UNIT 2
2.7
Aliran Bendalir
Air yang mengalir di dalam paip mengalami kehilangan turus melalui

geseran dengan permukaan dalam paip dan sebab-sebab lain yang telah
dibincangkan sebelum ini. Dalam topik berikutnya, akan diterangkan
jenis-jenis aliran dan kiraan kadar alir yang melalui sesebuah paip.
2.7.1
Jenis Aliran
Aliran di dalam paip boleh dibahagikan kepada tiga jenis, iaitu:

I. Aliran lamina
II. Aliran gelora
III. Aliran peralihan
Jenis-jenis aliran dipengaruhi oleh halaju aliran, kelikatan dan
ketumpatan bendalir dan garis pusat paip. Namun, dalam unit ini
hanya membincangkan tentang aliran lamina dan aliran gelora.
I. Aliran Lamina
Aliran lamina ialah aliran kumin bendalir yang bergerak dalam satu
garisan yang selari antara satu sama lain. Halaju aliran ini sangat
perlahan. Rajah 2.21 menunjukkan gambaran aliran lamina.
Garisan selari
pergerakan kumin
Rajah 2.21 Aliran lamina di dalam paip
II. Aliran Gelora
Aliran gelora ialah aliran kumin bendalir yang memperoleh tenaga

kinetik yang tinggi dan teruja lalu bergerak dalam arah yang tidak
menentu. Kumin bendalir tidak lagi berada dalam arah pergerakan
yang teratur seperti yang ditunjukkan pada Rajah 2.22.

99
UNIT 2
Garisan
selari
berpecah
Rajah 2.22 Aliran gelora dalam paip
2.7.2
Aliran di dalam Paip
Kebanyakan aplikasi hidraulik dalam kejuruteraan awam melibatkan

pergerakan air di dalam paip (aliran di bawah tekanan). Bagi
mengukur isi padu air yang mengalir melepasi sesuatu titik bagi satu
NOTA unit masa yang ditentukan, istilah kadar alir digunakan.
Kadar aliran sungai (Q) ialah Kadar alir, Q diukur dengan menggunakan unit isi padu per unit
isi padu air yang mengalir
masa, iaitu meter padu per saat (m3/s) atau meter padu per minit
merentasi satu keratan
sungai dalam masa yang (m3/min) atau meter padu per jam (m3/jam).
ditentukan. Ukuran ini dibuat Halaju, v ialah ukuran yang penting dalam aliran. Halaju diukur
dalam sebutan unit meter dengan membandingkan masa yang diambil oleh satu jisim bendalir
padu per saat (m3/s), atau
meter padu per hari (m3/ melalui jarak tertentu. Halaju diukur dengan unit (m/s) atau (m/min)
hari) atau liter per saat (/s), atau (m/j).
atau liter per hari (/ hari). Kadar alir seperti yang diterangkan di atas mempunyai hubungan
dengan halaju dan luas keratan rentas aliran seperti berikut:
v m/s A m2
v=d/t
v = halaju aliran, m/s
d = sesaran, m
t = masa, s
Kadar alir = luas keratan rentas aliran x halaju aliran
Q=Axv
Q = kadar alir, m3/s
A = luas keratan aliran, m2
v = halaju aliran, m/s

100
UNIT 2
CONTOH 1
Kirakan kadar alir yang melalui sebatang paip bergaris pusat

100 mm mengalir penuh dengan halaju aliran 10 m/s.
A m2
D = 100 mm v = 10 m/s
Penyelesaian: [100 mm = 0.1 m]
Kadar alir = luas keratan rentas aliran halaju aliran
Q=Av
D2 2
Q= m 10 m/s
4
(0.1)2 2
Q= m 10 m/s = 0.079 m3/s
4
CONTOH 2
Kirakan garis pusat sebatang paip yang mengalirkan air 50 000 m3/hari
dengan halaju 5 m/s.
A m2
D Q = 50 000 m / hari
3
Penyelesaian:
Kadar alir = luas keratan rentas aliran halaju aliran
Q = A v (i)
Masukkan nilai Q = 50 000 m3/hari dan v = 5 m/s dalam persamaan (i)

50 000 m3 = D 5 m
2
24 60 60 s 4 s
5 50 000
D2 =
4 24(60)(60)

[ 24 50 60000 60 [ ms
3
4
D=
m2
5
s
= 0.384 m

101
UNIT 2
CONTOH 3
Rajah di bawah menunjukkan sebatang paip yang mengalirkan air dengan

kadar 0.079 m3/s dan halaju 10 m/s.
Hitung garis pusat D, paip itu.
Q = Av D2 = Ax4

A = Q
D2 = 0.0079 m x4
2
V
A = 0.079 m /s
3
10 m/s D = 0.01
2
A = 0.0079m2 D = 0.01
A = D
2 D = 0.1m
4
CONTOH 4
Rajah di bawah menunjukkan sebatang paip berdiameter 120 mm.
120 mm
Hitungkan kadar alir air yang melalui paip itu jika halaju air ialah 10 m/s.
Q =Av
Q = D x 10
2
4
Q = (0.12)2 x 10
4
Q = 0.11 m3/s

102
UNIT 2
RUMUSAN
1. Keperluan air untuk kesejahteraan hidup manusia di muka bumi adalah untuk aktiviti
domestik, industri, pertanian, jana kuasa dan rekreasi.
2. Kitaran hidrologi ialah proses kitaran air yang berlaku dan melibatkan penyejatan,
pemeluwapan, curahan, larian permukaan, air bumi, penyusupan, pintasan dan sejat peluhan.
3. Sumber bekalan air boleh didapati daripada sumber air permukaan seperti sungai, tasik dan
waduk, manakala air bumi seperti mata air dan kolam penyusupan.
4. Air bumi juga boleh diambil dengan menggunakan telaga cetek atau telaga tiub.
5. Air yang diambil daripada sumber air mestilah dirawat terlebih dahulu sebelum digunakan
untuk kegunaan domestik atau industri.
6. Proses olahan yang dijalankan di loji rawatan air bermula dengan pengambilan air daripada
sumber air melalui muka sauk dengan menggunakan pam atau aliran graviti.
7. Tujuan olahan air adalah untuk menyingkirkan bendasing makro dan bendasing mikro di
dalam air.
8. Proses olahan air melibatkan penyaringan, pengudaraan, pembauran kimia, pengentalan
dan penggumpalan, pengenapan, penapisan, pemfluoridaan, pembasmian kuman dan
penyesuaian pH.
9. Kualiti air yang telah dirawat hendaklah mematuhi piawaian WHO untuk air minuman.
10. Air yang telah dirawat dihantar ke tangki penyimpanan sebelum diagihkan kepada pengguna.
11. Agihan air kepada pengguna dilakukan dengan kaedah graviti, kaedah pam serta kaedah
pam dan takungan.
12. Sistem perpaipan terdiri daripada sistem hujung mati, sistem grid dan sistem berjejarian.
13. Kehilangan turus di dalam paip disebabkan oleh geseran, perbezaan saiz paip, pertukaran
arah dan perbezaan aras.
14. Komponen utama sistem paip agihan ialah injap berhenti, iaitu injap sluis dan injap get,
injap pelepas udara dan pili bomba.
15. Kadar alir di dalam paip boleh diukur dengan menggunakan formula Q = Av.
16. Jenis aliran di dalam paip ialah aliran lamina dan aliran gelora.
LATIHAN
1. Air meliputi peratus daripada permukaan bumi.

2. Manusia memerlukan air untuk keperluan , dan .
3. Hidrologi ialah satu cabang sains yang berkaitan dengan kitaran di atas muka bumi.

103
UNIT 2
LATIHAN
4. Kawasan yang mengumpulkan hujan dan mengalirkannya ke sungai terdekat dikenali
sebagai .
5. Air yang mengalir di dalam sungai dan air yang terdapat di dalam tasik dikenali sebagai
air .
6. Air dari sungai untuk tujuan rawatan diambil melalui satu struktur pengambilan yang
dikenali sebagai .
7. Air sungai yang diambil untuk tujuan rawatan mesti melalui proses saringan untuk
menyaring bendasing dan bendasing .
8. Air bumi dikeluarkan dari bumi melalui .
9. Tujuan klorin dimasukkan ke dalam air semasa proses olahan adalah untuk
menghapuskan di dalam air.
10. Nyatakan dua jenis tangki pengenapan dalam proses olahan air.
a.
b.
11. Agihan air bersih kepada pengguna boleh dilakukan melalui tiga jenis sistem perpaipan,
iaitu:
a.
b.
c.
12. Kehilangan tenaga utama di dalam paip disebabkan oleh .
13. Dua jenis injap digunakan untuk memberhentikan aliran di dalam paip, iaitu injap
dan injap .
14. Dua jenis aliran di dalam paip dikenali sebagai aliran dan aliran .
15. Nyatakan formula yang digunakan untuk mengukur kadar alir di dalam paip.
B. Tandakan BETUL ( ) atau SALAH ( X ).

1. Kawasan tadahan ialah kawasan tempat air hujan mengalir ke dalam tanah.
2. Penyejatan ialah pertukaran bentuk air daripada wap kepada cecair.
3. Penyusupan ialah proses pengaliran air dari permukaan tanah ke dalam tanah.
4. Sumber air permukaan terdiri daripada air sungai, tasik dan waduk.
5. Bekalan air yang didapati di pergunungan boleh digunakan tanpa melalui
proses olahan.
6. Air sungai yang diambil untuk tujuan bekalan air tidak perlu melalui proses
olahan.
7. Air yang didapati daripada sumber telaga tiub boleh digunakan terus setelah
dirawat dengan rawatan yang minimum.

104
UNIT 2
LATIHAN
8. Sifat air terbahagi kepada tiga kategori, iaitu sifat fizikal, kimia dan biologi.
9. Bendasing mikro ialah sampah sarap seperti ranting kayu, kertas, botol plastik
dan bangkai.
10. Fungsi pengudaraan adalah untuk menambah kandungan karbon dioksida dalam
air.
11. Kehilangan tenaga utama di dalam paip yang mengalirkan air disebabkan oleh
geseran antara air dan permukaan dalam paip.
12. Injap berhenti digunakan untuk memberhentikan aliran air di dalam paip supaya
kerja senggaraan boleh dilakukan.
13. Aliran lamina ialah aliran kumin bendalir yang bergerak dalam arah tidak seragam.
14. Injap berhenti terdiri daripada injap sluis dan injap get.

1. Antara berikut, aktiviti yang manakah paling banyak menyumbang kepada pencemaran air?
A. Aktiviti perindustrian C. Aktiviti riadah
B. Aktiviti pertanian D. Aktiviti bersukan
2. Bekalan air bersih diperlukan untuk kegunaan domestik kerana
A. Air bersih diperlukan untuk minuman, membasuh pakaian dan memasak
B. Air bersih diperlukan untuk membersihkan saliran perbandaran
C. Air bersih diperlukan untuk memadamkan api jika berlaku kebakaran
D. Air bersih diperlukan untuk pembuatan barang-barang keperluan harian
3. Air diperlukan dalam perindustrian untuk kegunaan berikut KECUALI
A. Sebagai bahan pemproses dalam pembuatan makanan, minuman, tekstil dan kertas
B. Sebagai bahan pendingin untuk menyejukkan udara
C. Untuk aktiviti berkayak, berenang dan permainan air
D Sebagai sumber bekalan wap untuk menjana tenaga
4. Kawasan tadahan air ialah kawasan yang sensitif dan hendaklah dipelihara daripada
pencemaran berikut KECUALI
A. Pencemaran disebabkan air sisa domestik yang dibuang terus ke dalam sungai
B. Pencemaran disebabkan sisa toksik daripada industri
C. Pencemaran udara
D. Pencemaran sisa pepejal
5. Dalam kitaran hidrologi, air curahan yang jatuh di atas tumbuhan terus menyejat dan kembali
ke atmosfera diistilahkan sebagai
A. Penyejatan C. Pintasan
B. Sejatpeluhan D. Penyusupan
6. Air dari telaga tiub boleh digunakan terus setelah dirawat secara minimum kerana
A. Air tidak tercemar C. Air separuh tercemar
B. Air sungai tercemar D. Airnya jernih

105
UNIT 2
LATIHAN
7. Penyaringan dan pembuangan kersik menyingkirkan

A Pencemar udara
B. Bakteria dan kelodak tanah
C. Sampah sarap dan pasir
D. Gas yang larut ke dalam air
8. Tujuan olahan air adalah seperti berikut KECUALI
A. Menyingkirkan bau dan warna
B. Menyingkirkan kuman dan organisma mikro
C. Menyingkirkan oksigen
D. Menyingkirkan bahan pencemar kimia
9. Proses pengentalan dan penggumpalan dalam olahan air melibatkan perkara berikut
KECUALI
A. Alum bertindak sebagai agen pengentalan zarah halus seperti tanah liat, koloid, dan
emulsi untuk bercantum dan membentuk bahan berbuku
B. Proses pengentalan melibatkan tarikan cas negatif dan cas positif yang bercantum
membentuk bahan berbuku
C. Proses penggumpalan ialah proses pencantuman bahan berbuku kecil menjadi bahan
berbuku yang lebih besar dan berat
D. Proses pengentalan dan penggumpalan berlaku dalam keadaan aliran yang deras dan
gelora
10. Sistem pam dan takungan ialah sistem yang paling berkesan kerana
A. Tidak menggunakan pam, justeru itu menjimatkan tenaga elektrik
B. Membekalkan air ke kawasan yang tinggi sahaja
C. Pam tidak digunakan sepanjang masa
D. Boleh mengagihkan air ke semua kawasan tanpa mengira kedudukan kawasan yang
tinggi atau rendah
1. Labelkan proses-proses a hingga e rajah kitaran hidrologi di bawah.
b.
a.
air
lar
ian
pe
rm
c. d. wap air
uk
aa
n
aras aliran air bumi e.

tasik/sungai
aras air bumi laut

106
UNIT 2
LATIHAN
2. Tuliskan proses-proses rawatan air pada rajah di bawah.
c. d. e.
b.
a.
sungai
g.
h.
paip air jernih f.
i.
tangki agihan
saluran air jernih
3. Lengkapkan rajah penapis pasir cepat di bawah.
e.
f.
a.
b. d.
c.

107
UNIT 2
LATIHAN
E. Soalan Esei
1. Huraikan proses penyaringan, pembuangan kersik dan pengudaraan dalam olahan air.
2. Dengan bantuan rajah, huraikan tiga kaedah pengudaraan air mentah.
3. Bincangkan proses pengentalan dan penggumpalan dalam olahan air.
4. Dalam proses pengenapan, terdapat dua jenis tangki pengenapan yang digunakan. Huraikan
proses pengenapan dalam kedua-dua tangki tersebut.
5. Huraikan proses penapisan air dengan menggunakan kaedah penapis pasir cepat.
6. Mengapakah air yang telah melalui proses olahan perlu dimasukkan klorin sebelum air
tersebut diagihkan kepada pengguna?
7. Nyatakan kelebihan dan kekurangan sistem perpaipan hujung mati, grid dan jejarian dengan
bantuan lakaran rajah.
8. Buat lakaran rajah untuk menunjukkan kaedah agihan air yang menggunakan sistem graviti,
sistem pam serta sistem pam dan takungan.
9. Nyatakan kelebihan dan kekurangan sistem graviti, sistem pam serta sistem pam dan
takungan.
10. Nyatakan dan huraikan empat unsur penting dalam sistem perpaipan.
11. Bincangkan faktor yang menyebabkan kehilangan turus (tenaga) di dalam paip.
12. Nyatakan jenis-jenis injap serta fungsinya dalam sistem agihan air.
13. Kirakan kadar alir melalui sebatang paip bergaris pusat 100 mm dengan halaju air dalam
paip ialah 10 m/s.
14. Jika 12 meter padu air dialirkan melalui sebatang paip bergaris pusat 50 cm dalam masa 7 saat,
kirakan kadar alir dan halaju air dalam paip tersebut.

108
UNIT 2
UNIT
3 SISTEM PEMBERSIHAN
OBJEKTIF UNIT 3
Menyatakan kepentingan sistem pembersihan.

Menyatakan fungsi dan ciri sistem paip lekapan, lurang, sistem
paip salir, kebuk pemeriksaan dan pembetung awam.
Menyatakan prinsip pemasangan paip salir.
Menyatakan jenis paip salir.
Menyatakan kaedah pembetung awam.
Menerangkan prinsip pemasangan paip salir.
Menerangkan ujian bagi paip salir.
Menerangkan fungsi lurang dan kebuk pemeriksaan.
Menerangkan kaedah saliran pembetung awam.
Mengenal pasti penggunaan lurang dan kebuk pemeriksaan.
Mengenal pasti kaedah saliran pembetung awam.
Menyatakan keperluan rawatan kumbahan.
Menyatakan kaedah rawatan kumbahan.
Menyatakan ciri tangki septik.
Menerangkan kaedah rawatan kumbahan.
Mengenal pasti penggunaan kaedah rawatan kumbahan.
3.1
Pengenalan
Sistem pembersihan merupakan satu sistem yang menyalirkan

kumbahan daripada bangunan ke loji rawatan kumbahan atau tangki
septik. Rawatan terhadap kumbahan akan dijalankan di loji rawatan SELEMBAR SEJARAH
atau tangki septik sebelum dilepaskan ke persekitaran. Sistem Bukti arkeologi telah
sanitasi yang berkesan diperlukan kerana sebahagian besar najis dan menunjukkan kewujudan
air sisa dari bangunan akan disalirkan ke persekitaran. Najis dan tandas curah serta sistem
air sisa yang tidak disalirkan dan dirawat dengan sempurna akan saliran najis yang diperbuat
daripada tanah liat penduduk
mencemarkan sumber air seperti air bumi, sungai dan kawasan Greek, 200 tahun sebelum
tadahan air. Masihi.
Najis dan air sisa perlu disalirkan dari bangunan ke tangki septik
atau loji rawatan kumbahan. Oleh itu, satu sistem paip saliran yang
terdiri daripada paip lekapan dan paip salir diperlukan. Rajah 3.1
menunjukkan sebahagian daripada sistem sanitasi dari bangunan.
jaring
paip bolong
paip salir air hujan
pembetung air sisa
pembetung air
permukaan
paip
lekapan
paip salir
kebuk pemeriksaan
lurang aras bumi
Rajah 3.1 Sistem sanitasi dari bangunan

111
UNIT 3
Sebagai rakyat kepada negara yang mempunyai wawasan,
FIKIRKAN jurutera awam perlu merancang dan melaksanakan sistem
Huraikan kesan kepada pembersihan dengan baik. Hal ini selaras dengan hasrat kerajaan
rakyat dan persekitaran jika menyediakan sistem sanitasi najis dan air sisa yang berkualiti bagi
sistem pembersihan mengekalkan dan memperbaiki lagi tahap kesihatan dan persekitaran.
tidak efisien.
Rajah 3.2 menunjukkan carta aliran najis dan air sisa melalui sistem
pembersihan untuk disalirkan semula ke persekitaran.
PENTING
Bangunan
Pemeliharaan kebersihan
air di sungai-sungai dalam
negara kita merupakan Najis dan air sisa
tanggungjawab bersama.
Lekapan najis Lekapan air sisa
Najis Air sisa
Paip pembersihan/
Sistem perpaipan
Loji rawatan kumbahan
Air yang telah dirawat
Persekitaran
Rajah 3.2 Carta aliran najis dan air sisa

LAMAN WEB
Anda boleh melayari laman Najis dan air sisa merupakan bahan buangan yang tercemar dari
web http://www.iwk.com.my
kawasan kediaman, komersial dan industri.
untuk mendapatkan maklumat
lanjut tentang sistem rawatan Najis dan air sisa juga dikenali sebagai kumbahan. Kumbahan
kumbahan di negara kita. sebahagian besarnya mengandungi air dan hanya sebahagian kecil
pepejal. Rajah 3.3 menunjukkan peratusan kandungan kumbahan.
SISTEM PEMBERSIHAN
112
UNIT 3
Kumbahan (Najis dan Air Sisa)
FIKIRKAN
Apakah bahan-bahan cemar

yang terdapat dalam kumbahan
dan mengapakah kumbahan
Air (99.9%) Pepejal (0.1%)
tidak boleh disalirkan terus ke
dalam sungai?
Rajah 3.3 Peratusan kandungan air dan pepejal dalam kumbahan
Najis dan air sisa yang tidak dirawat dengan sempurna akan
menyebabkan pencemaran kepada persekitaran. Pencemaran berlaku FIKIRKAN
apabila najis dan air sisa dibuang terus ke sungai tanpa melalui
sistem rawatan yang sempurna. Rajah 3.4 menunjukkan penyaliran Mengapakah kandungan
kumbahan banyak mengandungi
najis dan air sisa yang bermula dari bangunan ke sungai atau laut air sisa?
setelah dirawat di loji rawatan kumbahan.
Bangunan rumah
Lekapan sanitari
Paip lekapan dan

paip salir
Pembetung awam Tangki septik
Loji rawatan kumbahan
Sungai/laut
Rajah 3.4 Penyaliran najis dan air sisa dari bangunan ke sungai atau laut.

113
UNIT 3
3.2
Sistem Pembetungan Najis dan Air Sisa
Pengumpulan najis dan air sisa perlu dilakukan secara sistematik

dengan menggunakan lekapan sanitari. Lekapan sanitari ini dilengkapi
dengan tap air untuk tujuan bersuci. Lekapan sanitari terdiri daripada
lekapan najis dan lekapan air sisa. Jenis lekapan sanitari ditunjukkan
pada Rajah 3.5.
Lekapan Sanitari
Lekapan Najis Lekapan Air Sisa
Tandas Urinal Dulang Sinki Besen Tab Mandi

Pancuran Basuh
Tandas Tandas
Cangkung Duduk
Jenis Jenis Jenis

Magna Sitz Penjuru
Jenis Jenis Jenis

Papak Kandang Mangkuk
Rajah 3.5 Jenis lekapan sanitari dalam bangunan
I. Lekapan Najis
Lekapan najis dalam bangunan biasanya terdiri daripada:

a. Tandas
b. Urinal
SISTEM PEMBERSIHAN
114
UNIT 3
a. Tandas
i. Tandas duduk
ii. Tandas cangkung
Gambar foto 3.1 menunjukkan contoh tandas.
i. Tandas duduk ii. Tandas cangkung

Gambar foto 3.1 Contoh tandas
b. Urinal
i. Jenis papak
ii. Jenis kandang
iii. Jenis mangkuk
Gambar foto 3.2 menunjukkan contoh tiga jenis urinal.
i. Jenis papak ii. Jenis kandang iii. Jenis mangkuk

Gambar foto 3.2 Tiga jenis urinal
II. Lekapan Air sisa
Air sisa dari bangunan ditakrif sebagai air yang telah digunakan
tetapi tidak dicemari oleh air najis. Contohnya air basuhan hasil
daripada aktiviti seperti mencuci pakaian, berwuduk, mandi dan
mencuci pinggan mangkuk.
Lekapan air sisa terbahagi kepada empat jenis, iaitu:
a. Dulang pancuran
b. Tab mandi
c. Singki
d. Besen basuh

115
UNIT 3
Gambar foto 3.3 menunjukkan contoh dulang pancuran dan tab
mandi.
a. Dulang pancuran b. Tab mandi

Gambar foto 3.3 Dulang pancuran dan tab mandi
Gambar foto 3.4 pula menunjukkan contoh singki dan besen

basuh.
c. Singki d. Besen basuh

Gambar foto 3.4 Singki dan besen basuh.
Sistem pembetungan najis dan air sisa ialah suatu sistem saliran
yang menyalirkan najis dan air sisa dari lekapan sanitari ke loji
rawatan kumbahan.
Najis dan air sisa dari lekapan sanitari disalirkan melalui paip
lekapan sama ada secara berasingan atau secara gabungan. Kaedah
PENTING
penyaliran najis dan air sisa bergantung kepada jenis sistem paip
Pembuangan sampah seperti lekapan yang digunakan. Paip lekapan ialah paip yang membawa
sisa makanan dan tuala sama ada air sisa, najis atau gabungan kedua-duanya. Paip lekapan
wanita ke dalam mangkuk
najis dan air sisa ini terdiri daripada paip cabang, paip tumpu dan
tandas akan menjejaskan
sistem sanitasi. paip bolong. Paip bolong dipasang pada paip tumpu najis supaya
proses pengudaraan lancar.
Najis dan air sisa di dalam bangunan dikumpulkan dengan
menggunakan lekapan sanitari. Lekapan sanitari direka bentuk supaya
boleh menerima, mengumpulkan dan menyalirkan najis dan air
sisa. Lekapan air sisa terdiri daripada besen basuh, singki, dulang
pancuran dan tab mandi.
SISTEM PEMBERSIHAN
116
UNIT 3
Jadual 3.1 menunjukkan rangkaian paip dalam sistem
pembentungan najis dan air sisa.
Jadual 3.1 Rangkaian paip dalam sistem pembentungan najis dan air sisa
Sistem Paip Lekapan Sistem Paip Salir

i. Sistem dua paip i. Sistem berasingan
ii. Sistem satu paip ii. Sistem gabungan
iii. Sistem paip tumpu iii. Sistem berasingan separa
Paip lekapan merangkumi rangkaian paip yang dipasang pada

bangunan.
Paip salir ialah paip yang dipasang di bawah permukaan tanah,
yang bersambung dengan tangki septik atau pembetung awam.
3.2.1
Paip Lekapan
i. Fungsi dan ciri paip lekapan
Paip lekapan terdiri daripada tiga bahagian iaitu paip cabang, paip
tumpu dan paip bolong. Paip cabang ialah paip yang bermula LAMAN WEB
dari lekapan sanitari dan bersambung kepada paip tumpu. Paip

tumpu pula ialah paip yang dipasang secara pugak yang bertujuan web http://www.kpkt.gov.
memudahkan penyaliran najis dan air sisa, manakala paip bolong my untuk mendapatkan
berfungsi melepaskan udara termampat. Terdapat tiga sistem yang maklumat tentang Jabatan
digunakan dalam pemasangan paip lekapan najis dan air sisa, iaitu: Perkhidmatan Pembetungan,
Kementerian Perumahan dan
Kerajaan Tempatan.
a. Sistem dua paip
b. Sistem satu paip
c. Sistem paip tumpu
FIKIRKAN
a. Sistem Dua Paip Apakah faktor yang
mempengaruhi pemilihan
setiap sistem paip lekapan?
Sistem dua paip menggunakan dua paip tumpu, iaitu satu paip
tumpu najis dan satu paip tumpu air sisa. Kedua-dua paip tersebut
mempunyai sistem paip pengudaraan tersendiri. Paip tumpu najis
berfungsi menyalirkan najis dari mangkuk tandas dan urinal. Paip
NOTA
cabang dari lekapan najis bersambung kepada paip tumpu najis yang
berkeadaan tegak. Paip tumpu najis ini bersambung dengan paip salir Sistem dua paip ialah sistem
di bawah bangunan. paip yang terawal dan
digunakan secara meluas.

117
UNIT 3
Paip lekapan air sisa berfungsi menyalirkan air sisa seperti
air sabun dari dulang pancuran, besen basuh dan tab mandi. Paip
cabang dari lekapan air sisa bersambung kepada paip tumpu air sisa
yang berkeadaan tegak. Paip tumpu ini bersambung dengan paip
salir bawah tanah.
Sistem ini sesuai digunakan apabila lekapan najis terletak jauh
daripada lekapan air sisa. Contohnya bangunan sekolah, hospital
dan kilang. Rajah 3.6 menunjukkan sistem dua paip.
rasuk bumbung
paip bolong paip bolong
besen basuh
singki
tandas paip cabang
duduk tab mandi
lantai atas
paip tumpu paip tumpu

najis air sisa
besen basuh
tandas singki
duduk
dulang pancuran lantai bawah padu
paip salir
Rajah 3.6 Sistem dua paip
b. Sistem Satu Paip
Sistem satu paip merupakan sistem yang menggunakan hanya satu

paip untuk penyaliran najis dan air sisa. Dalam sistem ini, semua
lekapan sanitari disambungkan kepada satu paip sahaja. Sambungan
dilakukan melalui paip cabang. Satu paip tumpu bolong dipasang
SISTEM PEMBERSIHAN
118
UNIT 3
secara tegak serta bersambung kepada paip tumpu najis dan air sisa.
Paip tumpu bolong dipasang untuk melepaskan sebarang udara
termampat yang mungkin wujud di dasar paip tumpu najis dan air
sisa. Paip tumpu bolong disambungkan kepada lekapan sanitari
dengan menggunakan paip cabang bolong.
Salah satu ciri sistem sebatang paip ialah lekapan sanitari
hendaklah dekat dengan paip tumpu najis dan air sisa. Dalam keadaan
begini, paip cabang dari lekapan sanitari tidak perlu panjang. Oleh
sebab hanya satu paip tumpu najis dan air sisa digunakan, maka
pemasangan sistem satu paip lebih ekonomik dan mudah berbanding
dengan sistem dua paip.
Rajah 3.7 menunjukkan contoh pemasangan paip lekapan yang
menggunakan sistem satu paip dalam bangunan bertingkat, seperti
sekolah dan pejabat.
rasuk bumbung
paip bolong
paip cabang
bolong
besen basuh
tandas
duduk
lantai atas
paip cabang
paip tumpu
paip najis bolong
dan air sisa
tandas
lantai duduk
bawah padu
paip salir
Rajah 3.7 Sistem satu paip

119
UNIT 3
c. Sistem Paip Tumpu
NOTA
Sistem paip tumpu dinamakan Dalam sistem ini hanya satu paip yang digunakan. Sistem paip
juga sistem paip tumpu tunggal. tumpu juga berfungsi sebagai paip bolong. Lekapan sanitari yang
bersambung dengan paip cabang akan menyalirkan najis dan air sisa
melalui paip tumpu ke paip salir.
Sistem ini sesuai untuk bangunan bertingkat. Lekapan sanitari
perlu dipasang berdekatan dengan paip tumpu supaya tidak
memerlukan paip cabang yang panjang. Di samping itu, bunyi
daripada aliran kumbahan dalam paip dapat dikurangkan. Lekapan
sanitari perlu disambungkan ke paip tumpu secara berasingan.
Sistem paip tumpu mudah dipasang dan paling ekonomik berbanding
dengan sistem dua paip dan sistem satu paip. Rajah 3.8 menunjukkan
satu contoh pemasangan paip lekapan jenis sistem paip tumpu.
rasuk bumbung
paip bolong
singki
tab mandi tandas
duduk lantai atas
paip cabang
paip tumpu najis
dan air sisa
singki
tandas tab mandi
duduk lantai
bawah padu
paip salir
Rajah 3.8 Sistem paip tumpu
SISTEM PEMBERSIHAN
120
UNIT 3
Perbandingan Sistem Paip Lekapan
FIKIRKAN
Setiap sistem paip lekapan yang telah dibincangkan sebelum ini
Senaraikan kelebihan
mempunyai fungsi yang sama, iaitu menyalirkan najis dan air sisa dan kekurangan sistem
dari lekapan sanitari ke paip salir secara berkesan. Perbandingan paip lekapan selain yang
antara sistem dua paip, sistem satu paip dan sistem paip tumpu dinyatakan dalam Jadual 3.1.
dijelaskan dalam Jadual 3.1.
Jadual 3.1 Perbandingan sistem paip lekapan

Sistem Jenis Paip Kelebihan Kekurangan
Dua Paip Paip tumpu najis Penyaliran lebih berkesan Perlu dipasang dua
Paip tumpu air jenis paip
sisa Kerja pemasangan yang
rumit
Kos pemasangan dan
penyelenggaraan paling
tinggi
Satu Paip Paip tumpu najis Memerlukan satu paip utama Kerja pemasangan paip
dan air sisa sahaja bolong yang rumit
Paip bolong Kerja pemasangan lebih Memerlukan lebih
ringkas banyak paip cabang
Kos pemasangan dan bolong
penyelenggaraan kurang
daripada dua paip
Paip Paip tumpu najis Memerlukan satu paip tumpu Pengudaraan kurang
Tumpu dan air sisa Kos pemasangan dan lancar
tunggal penyelenggaraan paling
rendah
3.2.2 NOTA
Paip Salir
Setiap jenis paip salir perlu
Paip salir ialah paip yang dipasang di bawah tanah dan berfungsi disambungkan secara teliti
mengikut prosedur yang
menyalirkan najis dan air sisa serta air permukaan dari sesebuah disarankan oleh pihak
bangunan. Sistem paip salir mempunyai ciri-ciri dan kaedah pengilang yang membekalkan
pemasangan yang berbeza daripada sistem paip lekapan. Oleh paip berkenaan.
sebab kedudukannya yang berada di dalam tanah, maka paip salir
memerlukan bahan yang tahan lasak dan tahan kepada tekanan
kerana sentiasa terdedah kepada beban, terutama jika terdapat TAHUKAH ANDA
kenderaan yang lalu diatasnya. Kebanyakan paip salir yang dipasang uPVC = Unplasticised Polyviny
di dalam tanah untuk menyalirkan najis dan air sisa terdiri daripada Chloride Polivinil atau
Klorida Tanpa Plastik
paip tanah liat dan paip besi tuang. Paip yang diperbuat daripada
kaca gentian, konkrit dan uPVC juga digunakan.

121
UNIT 3
I. Fungsi dan Ciri Paip Salir
FIKIRKAN Najis dan air sisa dari dalam bangunan disalirkan ke paip salir melalui
paip lekapan. Selain menyalirkan najis dan air sisa daripada lekapan
Nyatakan masalah yang
mungkin berlaku sekiranya sanitari, paip salir juga berfungsi menyalirkan air permukaan yang
paip salir jenis tanah liat terdiri daripada air hujan yang turun di atas permukaan di sekeliling
dibina di bawah jalan. bangunan. Sistem paip salir terbahagi kepada tiga, iaitu:
TAHUKAH ANDA
a. Sistem berasingan
b. Sistem gabungan
Syal ialah sejenis batu c. Sistem berasingan separa
sedimentari yang terbentuk
daripada tanah liat dan
dikenakan tekanan tinggi.
a. Sistem berasingan
Sistem berasingan ialah sistem paip salir yang menggunakan dua

paip salir untuk menyalirkan najis, air sisa dan air permukaan ke
FIKIRKAN pembetung. Sebatang paip salir berfungsi menyalirkan najis dan
air sisa, manakala paip salir yang satu lagi berfungsi menyalirkan
Mengapakah paip besi tuang
tidak sesuai bagi tanah
air permukaan sahaja. Diameter paip salir yang digunakan dalam
berpaya dan tanah yang sistem berasingan adalah lebih kecil berbanding dengan diameter
mengandungi sulfat yang paip salir yang digunakan dalam sistem gabungan.
tinggi?
Najis dan air sisa dari lekapan sanitari dalam bangunan disalirkan
melalui paip salir yang dibina di bawah permukaan. Najis dan air
sisa tersebut disalirkan ke pembetung awam dan seterusnya ke loji
rawatan kumbahan. Paip salir yang kedua berfungsi menyalirkan air
FIKIRKAN permukaan ke pembetung untuk disalirkan terus ke sungai atau laut.
Mengapakah pemasangan Rajah 3.9 menunjukkan contoh sistem berasingan.
paip salir di bawah bangunan Sistem berasingan mempunyai kelebihan, terutama apabila
perlu dielakkan?
berlaku hujan lebat yang menyebabkan kuantiti air permukaan
bertambah. Perubahan jumlah isi padu kumbahan yang disalirkan
melalui paip salir tidak berlaku dengan ketara kerana air permukaan
disalirkan melalui paip salir yang berasingan. Namun begitu,
kekurangan sistem ini ialah kerja pembinaan dan pemasangan paip
lebih banyak.
SISTEM PEMBERSIHAN
122
UNIT 3
paip bolong
paip air hujan
paip najis dan air

sisa
titik jolok
paip salir air

paip salir najis permukaan
dan air sisa
lurang atau kebuk

pemeriksaan
ke pembetung
awam ke pembetung
Rajah 3.9 Sistem berasingan

NOTA
b. Sistem gabungan Paip salir yang ditanam
di dalam tanah
Sistem gabungan merupakan sistem yang menyalirkan najis, air berhampiran dengan pokok
sisa dan air permukaan melalui satu paip salir yang sama menuju ke berkemungkinan rosak
disebabkan oleh akar
pembetung awam. pokok itu.
Sistem gabungan perlu menggunakan paip salir berdiameter
lebih besar berbanding dengan paip salir sistem lain. Pembinaan
lebih mudah kerana semua paip bangunan disambungkan kepada FIKIRKAN
satu paip salir sahaja. Sistem gabungan menghadapi masalah apabila
Adakah sistem berasingan
digunakan di negara yang mempunyai kadar hujan yang tinggi, ini sesuai digunakan di
contohnya seperti negara-negara di Asia Tenggara. Apabila hujan Malaysia? Berikan sebab-
lebat, jumlah aliran kumbahan dan air permukaan berkemungkinan sebabnya.
terlalu tinggi. Oleh itu, loji rawatan kumbahan yang besar perlu
dibina bagi menampung kumbahan yang banyak. Rajah 3.10
menunjukkan contoh satu sistem gabungan yang digunakan dalam
kawasan sebuah bangunan.

123
UNIT 3
paip bolong
paip air hujan
titik jolok
paip najis dan

air sisa
paip salir najis, air sisa
dan air permukaan
lurang atau kebuk

pemeriksaan
ke pembetung awam
Rajah 3.10 Sistem gabungan
c. Sistem berasingan separa
Sistem berasingan separa merupakan sistem yang menggunakan

dua paip salir. Satu paip salir berfungsi menyalirkan najis dan air
sisa dari lekapan sanitari ke pembetung awam, manakala yang satu
lagi menyalirkan air permukaan dari kawasan sekeliling bangunan
ke pembetung air permukaan. Keunikan sistem ini ialah paip salir
NOTA air permukaan yang kedudukannya berhampiran dengan paip salir
Air permukaan juga dikenali
najis dan air sisa akan disambungkan terus ke paip salir najis dan
sebagai air larian. air sisa. Dengan cara ini, penggunaan paip dapat dikurangkan. Jika
dibandingkan dengan sistem berasingan, sistem berasingan separa
menggunakan paip salir air permukaan yang lebih pendek. Kos
pembinaan dapat dijimatkan kerana pengurangan kerja pemasangan,
penyambungan, penyokongan dan bilangan paip. Rajah 3.11
menunjukkan sistem berasingan separa untuk sebuah bangunan.
SISTEM PEMBERSIHAN
124
UNIT 3
paip bolong
paip hujan
titik jolok
paip najis dan air

paip air hujan sisa
paip salir najis

paip salir air dan air sisa
permukaan
lurang atau kebuk

ke pembetung pemeriksaan
awam
ke pembetung
Rajah 3.11 Sistem berasingan separa
A. Lakukan tinjauan di sekitar kawasan sekolah dan rumah untuk mendapat gambaran mengenai
sistem sanitasi.
B. Lakukan lawatan sambil belajar ke agensi Pihak Berkuasa Tempatan. Dapatkan maklumat serta
tulis laporan ringkas berserta gambar foto mengenai:
a. Sistem paip salir untuk bangunan persendirian

b. Sebab-sebab utama kerosakan paip salir
c. Kesan kerosakan paip salir kepada penghuni
C. Cuba anda jalankan kajian secara berkumpulan tentang sistem paip salir gabungan, berasingan
dan berasingan separa. Dapatkan maklumat berkenaan masalah pembetung tersumbat daripada
pihak pengurusan pembetungan yang berdekatan dengan sekolah anda. Bincangkan kelebihan
dan kekurangan dalam ketiga-tiga sistem paip salir tersebut. Persembahkan laporan anda dalam
bentuk gambar foto menggunakan perisian teknologi maklumat kepada kelas.

125
UNIT 3
II. Prinsip Pemasangan Paip Salir
Paip salir yang dibina perlulah berupaya menyalirkan kumbahan

dengan berkesan dan tahan lama. Oleh itu, prinsip pemasangan paip
hendaklah mematuhi piawaian yang ditetapkan.
a. Kualiti paip
Paip salir yang dipasang di bawah tanah sentiasa terdedah kepada

tekanan tanah disekelilingnya, tindak balas bahan kimia dalam
tanah, kesan perubahan suhu dan tekanan daripada beban kenderaan
yang mungkin lalu di atas tanah. Oleh itu, paip yang digunakan
hendaklah mempunyai ciri-ciri kekuatan dan ketahanlasakan yang
tinggi. Kekuatan dan ketahanlasakan paip salir bergantung kepada
mutu bahan paip.
Bahan paip yang berkualiti tinggi hendaklah digunakan untuk
memastikan sistem paip salir tahan lama. Jika prinsip ini dipatuhi, maka
sistem paip salir akan berupaya menyalirkan kumbahan secara efisien.
Pemasangan paip salir di dalam tanah hendaklah dilaksanakan
mengikut piawaian, peraturan dan undang-undang yang disediakan
oleh pihak berkuasa. Contohnya, paip salir hendaklah dipasang pada
kedalaman secukupnya. Tujuannya adalah untuk menghalang paip
salir daripada mengalami kerosakan jika terdapat objek yang berat di
atas permukaan tanah. Jika paip dibina di bawah jalan, penggunaan
paip besi tuang mungkin lebih sesuai daripada paip tanah liat.
Selain itu, kaedah penyambungan paip hendaklah dilakukan dengan
sempurna serta mematuhi kaedah sambungan yang telah ditetapkan
oleh pengeluar paip tersebut. Jadual 3.2 menunjukkan beberapa
jenis bahan paip salir, ciri-ciri dan kedudukan pemasangan.
SISTEM PEMBERSIHAN
126
UNIT 3
Jadual 3.2 Jenis bahan paip salir, ciri-ciri dan kedudukan pemasangan
Bahan Paip Ciri-ciri Kedudukan Pemasangan
Tanah Liat Tahan kakisan apabila Sesuai apabila kedudukan

dipasang dalam tanah biasa paip ditanam jauh dari
Mudah pecah apabila permukaan tanah atau
dikenakan beban tiada beban dikenakan
di atas permukaan tanah
Besi Tuang Kurang tahan kepada kakisan Sesuai apabila dikenakan

apabila tanah berasid beban tinggi pada
Memerlukan selaput enamel permukaan tanah
tahan kakisan jika persekitaran Sesuai ditanam cetek
berasid di bawah bangunan
Mampu menanggung beban Sesuai untuk tanah yang
tinggi berkeupayaan galas
rendah
Konkrit Tidak tahan kakisan Sesuai digunakan untuk

saiz besar
Sesuai untuk kawasan
yang terlindung
Paip PVC Tahan kakisan Sesuai dipasang di dalam

Boleh lentur apabila dikenakan dan di luar bangunan
beban
Mudah dipasang
Ringan
uPVC Mudah dibentuk Sesuai untuk tanah

Kurang penggunaan berkandungan kimia yang
penyambung tinggi
Paip Gentian Keanjalan tinggi Sesuai untuk tanah

Tahan kakisan berkeupayaan galas
rendah
Mudah dipasang, ringan dan
menjimatkan
Tidak tahan kepada pelarut
petrol, kimia dan lemak

127
UNIT 3
b. Kedap air
PENTING Pemasangan paip salir dianggap mencapai tahap pemasangan yang

baik jika paip salir berkeadaan kedap air. Kedap air bermaksud air
Kadar alir najis dan air sisa dari luar tidak dapat masuk ke dalam paip salir. Najis dan air sisa
yang tepat amat penting untuk
dikenal pasti kerana kadar alir
pula tidak boleh keluar dari paip salir. Hal ini demikian kerana,
itu dipengaruhi oleh saiz paip najis dan air sisa boleh mencemarkan tanah dan persekitaran. Paip
salir dan kecerunan paip salir. salir hendaklah dipasang oleh pekerja mahir bagi memastikan setiap
sambungan paip berada dalam keadaan kedap air.
c. Kecerunan
NOTA Kecerunan paip salir hendaklah mengikut cerun yang disarankan
dalam piawaian pemasangan. Hal ini dilakukan sedemikian
Kecerunan paip salir
hendaklah mematuhi
supaya pepejal dalam kumbahan tidak mengenap ke dasar paip
piawaian reka bentuk. lalu menyebabkan kumbahan tersekat atau paip tersumbat. Jika
Contohnya, jika diameter paip cerun paip salir terlalu landai, kumbahan akan mengalir dengan
100 mm, nilai cerun minimum
perlahan. Pepejal yang terkandung dalam kumbahan akan mendap
yang disarankan ialah 1
dalam 80. di dasar paip. Paip salir juga tidak boleh dipasang terlalu curam
untuk mengelakkan daripada mengorek tanah terlalu dalam ketika
memasang paip. Paip salir juga akan terkakis jika dibina terlalu
1
curam disebabkan kelajuan aliran kumbahan.
80 Kecerunan yang sesuai mengelakkan pepejal mendap di dalam
paip di samping dapat menjimatkan kos kerja pengorekan serta
mengelakkan paip terkakis.
d. Kelurusan
Penyaliran kumbahan akan lebih efisien jika paip disambung
dalam keadaan lurus dari satu titik ke satu titik yang lain. Liku
pada paip salir perlu dikurangkan dan hanya dibuat dalam keadaan
tertentu. Liku diperlukan apabila paip perlu dibengkokkan untuk
disambungkan kepada paip salir yang lain. Pemasangan paip secara
lurus juga mengurangkan kerja penyenggaraan.
e. Pengalihudaraan
Pengalihudaraan dalam paip salir diperlukan supaya sebarang gas
yang terhasil tidak terkumpul. Gas yang terkumpul di dalam paip
salir akan menyebabkan tekanan udara turun dan naik. Untuk
menghindarkan keadaan tekanan udara turun naik ini, proses
pengalihudaraan yang berkesan sangat diperlukan. Pengalihudaraan
ke atas paip salir dipastikan berlaku dengan memasang paip bolong
secara bersambung kepada hujung paip lekapan najis dan air sisa.
Jika sistem dua paip digunakan di dalam bangunan, satu paip bolong
dipasang bersambung kepada hujung paip tumpu najis dan satu paip
bolong lagi disambung kepada hujung paip tumpu air sisa. Dalam
SISTEM PEMBERSIHAN
128
UNIT 3
sistem satu paip, pengalihudaraan dilakukan dengan memasang satu
paip bolong kepada paip tumpu najis dan air sisa. Dalam sistem paip
tumpu pula, paip tumpu berfungsi sebagai paip bolong dengan syarat
paip tumpu mempunyai diameter yang cukup besar. Rajah 3.12
menunjukkan satu contoh pemasangan paip untuk pengalihudaraan.
Hujung paip tumpu bolong hendaklah dipasang di tempat yang
tinggi dan terbuka supaya terdedah kepada udara di luar bangunan.
paip
bolong
paip najis dan

air sisa
lurang
paip salir najis, air sisa

dan air permukaan
Takat ketinggian kepala paip bolong yang disarankan adalah

tidak kurang daripada 900 mm di atas sebarang tingkap atau
lubang udara bangunan, serta jarak 3 m dari mana-mana
cucur atap bangunan, tingkap atau lubang udara bangunan.
Bahagian atas paip bolong hendaklah ditutup dengan bebola
dawai bagi mengelakkan sampah masuk ke dalam paip.
Rajah 3.12 Contoh pengalihudaraan
f. Penyokongan
Paip salir dipasang di dalam tanah dan disokong oleh tanah yang
berada di bawah paip. Tanah yang menyokong paip tersebut perlu
diperkukuhkan atau diganti dengan bahan yang kuat, seperti bata
jika keupayaan galasnya rendah. Terdapat pelbagai kaedah untuk
penyokongan paip. Jenis penyokongan paip salir bergantung kepada
keadaan tanah dan kekuatan paip salir. Rajah 3.13 menunjukkan
satu kaedah penyokongan terhadap paip salir bawah tanah.

129
UNIT 3
permukaan tanah
pasir
paip salir
batu baur
bata/konkrit sambungan
Rajah 3.13 Contoh bahan penyokongan terhadap paip salir
III. Jenis Ujian Paip Salir
Kumbahan dapat disalirkan melalui paip salir dengan sempurna jika

ciri-ciri pemasangan yang disarankan oleh piawaian pemasangan
dipenuhi. Piawaian pemasangan biasanya diluluskan oleh pihak
berkuasa. Sebarang kerosakan seperti kebocoran atau halangan
kepada aliran perlu dikesan awal supaya pembaikan dapat dilakukan
sebelum paip salir ditimbus dengan tanah. Ujian perlu dijalankan
untuk memastikan sambungan pada paip salir sentiasa sempurna,
tidak bocor dan permukaan dalam paip berkeadaan lurus dan rata.
Ujian yang menjadi amalan ke atas paip salir boleh dikategorikan
kepada:
a. Ujian untuk kedapan

b. Ujian untuk kelurusan
c. Ujian untuk kerataan sambungan
a. Ujian untuk kedapan
Tahap kedapan pada paip salir boleh ditentukan dengan tiga cara,
iaitu:
i. Ujian air
ii. Ujian asap
iii. Ujian tekanan (udara)
i. Ujian air
Ujian air bertujuan mengetahui aras kekedapan pada paip salir yang
baru siap dipasang. Keputusan yang diperoleh daripada ujian ini
akan menentukan kekedapan paip salir.
SISTEM PEMBERSIHAN
130
UNIT 3
Peralatan ujian
Peralatan yang digunakan ialah:

Paip penyambung aloi aluminium
Liku pelbagai saiz pilihan (100 mm, 150 mm, 225 mm)
Bipod untuk menyokong paip sambungan
Palam
Rajah 3.14 menunjukkan peralatan untuk ujian air. Peralatan itu

dipasang pada paip yang akan diuji seperti pada Rajah 3.15.
NOTA
Dalam ujian air, aras air yang

turun mungkin disebabkan
oleh:
Penyerapan
bipod untuk Perpeluhan
sokongan Udara terperangkap
paip Kebocoran
paip sementara
sementara
1.5 m
paip salir
liku aloi aluminium
Rajah 3.14 Peralatan untuk ujian air

131
UNIT 3
C
paip sementara
lurang B
1.5 m
lurang A
B
A
palam paip salir diisi dengan air

Rajah 3.15 Pemasangan peralatan ujian air
PROSEDUR UJIAN AIR
a. Buka penutup lurang A dan lurang B di hujung paip salir.

b. Sumbat hujung paip salir A secara kemas dengan palam supaya kedap air.
c. Pasang paip sementara C kepada hujung paip B.
d. Isikan air ke dalam paip C setinggi 1.5 m dari dasar paip salir dan tandakan.
e. Catatkan masa mula.
f. Catatkan perubahan aras air pada paip sementara C selepas satu jam.
g. Isikan air semula ke dalam paip sementara C hingga ke aras asal.
h. Catatkan aras air sekali lagi sekurang-kurangnya setelah 10 minit dan
bandingkan dengan aras asal.
i. Jika aras air berkurangan atau melebihi had yang dibenarkan, maka
pemasangan paip berkenaan dianggap gagal.
ii. Ujian asap
Ujian asap juga digunakan untuk mengesan kebocoran dalam paip

salir bawah tanah. Kebocoran dapat dikesan apabila asap kelihatan
keluar dari bahagian yang bocor. Rajah 3.16 menunjukkan kaedah
ujian asap.
Peralatan ujian

Pam asap
Palam
SISTEM PEMBERSIHAN
132
UNIT 3
mesin asap
lurang A
lurang B
B
A
palam
Rajah 3.16 Kaedah ujian asap
PROSEDUR UJIAN ASAP
a. Sumbat secara kemas hujung paip salir A dan paip salir B dengan palam.
b. Pasang mesin asap dan sambungkan pada palam yang menutupi hujung paip
salir A.
c. Asap dipam ke dalam paip salir melalui hujung paip salir A dengan menggunakan
mesin asap.
d. Jika paip bocor, gumpalan asap akan keluar pada bahagian yang bocor.
iii. Ujian tekanan (udara)
Ujian tekanan (udara) bertujuan menguji kebocoran ke atas paip salir. PENTING
1. Jika ujian tekanan (udara)
Peralatan ujian menunjukkan berlaku
kebocoran, ujian air atau
ujian asap perlu dilakukan
Peralatan ujian yang digunakan ialah: bagi mengesahkan
Tolok U kebocoran tersebut.
Mesin tekanan
2. Ujian tekanan (udara)
Palam ialah ujian yang sukar
untuk memastikan lokasi
Rajah 3.17 menunjukkan peralatan untuk ujian tekanan (udara), kebocoran atau punca
manakala Rajah 3.18 menunjukkan kaedah ujian tekanan (udara). kebocoran dalam paip salir
secara tepat.
kotak tiub getah
engsel
gelas tiub U
penutup
air kotak
tolok U
Rajah 3.17 Peralatan untuk ujian tekanan (udara)

133
UNIT 3
mesin tekanan
(udara)
tolok U
lurang B
lurang A
B
A
palam palam
Rajah 3.18 Kaedah ujian tekanan (udara)
PROSEDUR UJIAN TEKANAN (UDARA)
a. Catatkan diameter paip salir.

b. Sumbat secara kemas hujung paip salir A dengan palam yang telah disambung
dengan tiub getah kepada tolok tekanan U.
c. Sumbatkan hujung paip salir B secara kemas dengan palam.
d. Pamkan udara masuk ke dalam paip salir dengan menggunakan pam pada
hujung paip salir A.
e. Teruskan pengepaman sehingga bacaan tolok mencapai turus 100 mm.
f. Hentikan pengepaman apabila turus mencapai 100 mm.
g. Rekodkan masa untuk tekanan tolok turun dari hujung 100 mm ke 75 mm.
h. Bandingkan masa penurunan tekanan tolok dengan masa penurunan yang
dicatatkan dalam piawaian yang ditetapkan.
i. Jika bacaan tolok turun dari 100 mm ke aras lebih rendah daripada 75 mm
dalam masa lebih pantas daripada masa yang ditetapkan dalam jadual, paip
salir itu bocor.
b. Ujian untuk kelurusan
Ujian ini menggunakan prinsip pembalikan cahaya oleh cermin.

Rajah 3.19 menunjukkan kaedah ujian untuk kelurusan. Ujian ini
dikenali sebagai ujian cermin dan cahaya.
Peralatan ujian

Cermin
Lampu suluh
SISTEM PEMBERSIHAN
134
UNIT 3
pemerhati
lurang A
lurang B
B
A
cermin garisan cahaya

lampu suluh
Rajah 3.19 Kaedah ujian untuk kelurusan
PROSEDUR UJIAN CERMIN DAN CAHAYA
a. Tentukan kedudukan hujung paip salir yang akan diuji berada di antara dua
lurang, lurang A dan lurang B.
b. Buka penutup lurang atau kebuk pemeriksaan.
c. Letakkan cermin dalam keadaan condong di hujung paip salir ke lurang B.
d. Nyalakan lampu suluh ke arah cermin dari hujung paip salir dalam lurang A.
e. Perhatikan bentuk imej cahaya pada cermin.
f. Jika imej berbentuk penuh, tandanya cahaya tidak dihalang, maka paip
berkeadaan lurus. Jika sebaliknya, iaitu imej tidak berbentuk penuh, paip
berkeadaan bengkok.
c. Ujian untuk kerataan sambungan (ujian bebola)
Ujian kerataan sambungan bertujuan menguji kerataan pada

sambungan paip salir.
Peralatan ujian
Peralatan yang digunakan ialah bebola berdiameter 13 mm.

135
UNIT 3
PROSEDUR UJIAN BEBOLA
a. Tentukan kedudukan hujung paip salir yang akan diuji berada di antara dua
lurang.
b. Buka penutup lurang atau kebuk pemeriksaan.
c. Masukkan bebola pada hujung paip salir yang paling tinggi. Biarkan bebola
bergolek secara bebas ke arah hujung paip salir yang rendah.
d. Perhatikan jika bebola bergolek keluar di hujung paip salir yang lebih rendah,
maka permukaan sambungan dianggap rata. Jika bebola tersangkut di dalam
paip salir, terdapat permukaan sambungan yang tidak rata.
3.2.3 Lurang dan Kebuk Pemeriksaan
Lurang dan kebuk pemeriksaan ialah ruang atau lubang yang

dibina pada bahagian tertentu di atas paip salir atau pembetung dan
mempunyai penutup yang boleh dibuka. Lurang ini mempunyai saiz
yang cukup besar untuk membolehkan penyenggara memasukinya.
Saiz kebuk pemeriksaan lebih kecil daripada saiz lurang dan
kedalamannya kurang daripada 1.0 m. Kebuk pemeriksaan ini tidak
boleh dimasuki oleh penyenggara.
Fungsi lurang dan kebuk pemeriksaan adalah bagi memudahkan
kerja memeriksa, menguji, membersihkan dan mengambil sampel
air. Lurang dan kebuk pemeriksaan dibina secara sistematik pada
beberapa lokasi di sepanjang paip salir atau pembetung. Kebuk
pemeriksaan biasanya terdapat pada sistem paip salir berhampiran
rumah. Hal ini demikian kerana, kebuk pemeriksaan sesuai
digunakan dalam sistem paip salir yang dipasang secara cetek di
bawah permukaan tanah. Rajah 3.20 menunjukkan lakaran bentuk
kebuk pemeriksaan, dan Gambar foto 3.4 menunjukkan kebuk
pemeriksaan.
Gambar foto 3.4 Kebuk pemeriksaan
SISTEM PEMBERSIHAN
136
UNIT 3
penutup besi
paip salir
dinding bata
aliran air sisa

dan najis
paip salir
Rajah 3.20 Kebuk pemeriksaan
NOTA
Lurang hendaklah berkeadaan baik dan tidak bocor. Untuk Gas yang meresap keluar
mencegah kebocoran, permukaan dinding sebelah dalam dilepa dari penutup lurang atau
kebuk pemeriksaan
dengan mortar. Kadangkala mortar dibancuh bersama-sama dengan merupakan gas yang boleh
bahan kalis air. mencemarkan persekitaran
Lurang boleh dibina dengan menggunakan bata, konkrit dan berbahaya kepada
kesihatan.
pratuang atau plastik. Struktur lurang biasanya terdiri daripada
struktur segi empat atau silinder. Lantai lurang dibina daripada
konkrit, dan tembok atau dinding diperbuat daripada bata.
Gambar foto 3.5 menunjukkan lurang.
Lurang dan kebuk pemeriksaan mempunyai pelbagai saiz.
Permukaan atas lurang dan kebuk pemeriksaan perlu ditutup.
Penutup lurang dibuat daripada bahan seperti kepingan besi atau
papak konkrit pratuang. Penutup lurang dan kebuk pemeriksaan
mestilah kedap udara supaya gas tidak boleh keluar. Rajah 3.21
menunjukkan pandangan lakaran sebuah lurang dan Rajah 3.22
menunjukkan keratan lurang yang diperbuat daripada bata dengan
penutup besi. Paip salir yang terletak di lantai lurang biasanya dibina
daripada jenis paip tembikar berbentuk separuh bulat. Gambar foto 3.5 Lurang

137
UNIT 3
penutup penutup
besi
tangga
paip salir
dinding
bata
tangga dinding
paip salir
aliran
air sisa tapak
dan konkrit
paip salir najis
Rajah 3.21 Lakaran sebuah lurang Rajah 3.22 Pandangan keratan rentas lurang
Jadual 3.3 menunjukkan jenis, pemasangan dan ciri lurang

yang lazim digunakan.
Jadual 3.3 Jenis, pemasangan dan ciri-ciri lurang
Jenis Pemasangan Ketahanan Bahan
Bata Kerja lebih rumit Tahan lama Bata dan simen

Kualiti pembinaan Risiko kebocoran Mortar
yang tinggi
Konkrit Mudah Tahan lasak Konkrit

Pratuang Cepat Tidak tahan asid
Plastik Ringan Tahan lasak HDPE

Senang Tahan lama uPVC
Cepat Kalis air
Lokasi pemasangan lurang dan kebuk pemeriksaan adalah

di tempat:
NOTA a. Perubahan arah paip salir
HDPE = High Density
b. Persimpangan paip salir
Polyethytene c. Perubahan cerun
uPVC = Unplasticised d. Perubahan saiz paip salir
Polyvinyl Chloride
Selain daripada itu, lurang dan kebuk pemeriksaan juga perlu
dibina sekiranya talian paip salir terlalu panjang.
SISTEM PEMBERSIHAN
138
UNIT 3
Rajah 3.23 menunjukkan kedudukan lurang atau kebuk
pemeriksaan dalam sistem paip salir.
perubahan
arah
persimpangan
paip salir FIKIRKAN
paip saliran Perbuatan membuang
rumah sampah ke dalam lurang
dan kebuk pemeriksaan
mungkin akan menyebabkan
pelbagai kesan buruk. Cuba
lurang atau kebuk anda fikirkan kesan-kesan
pemeriksaan tersebut.
pembetung awam
Rajah 3.23 Kedudukan lurang dan kebuk pemeriksaan
Susun atur sistem paip salir mempengaruhi bilangan lurang

dan kebuk pemeriksaan. Paip hendaklah dipasang secara lurus.
Sebarang pertukaran arah dan perubahan cerun paip salir hendaklah
diminimumkan. Pembengkokan yang sedikit masih boleh diterima
selagi tidak menimbulkan halangan kepada aliran kumbahan.
Kecerunan paip salir hendaklah sekata dan perubahan cerun tidak
digalakkan. Rajah 3.24 menunjukkan kedudukan keratan rentas
lurang pada perubahan cerun.
penutup lurang
lurang
lurang
paip salir
Rajah 3.24 Keratan rentas kedudukan lurang di kawasan yang

mempunyai perubahan cerun

139
UNIT 3
3.2.4
Pembetung Awam
Penyaliran najis, air sisa dan air permukaan dari bangunan

memerlukan sistem pembetungan yang berkesan. Pembetung awam
dibina bagi menyalirkan kumbahan ke loji rawatan kumbahan.
Pembetung awam merupakan rangkaian paip di bawah tanah
yang menyambungkan paip salir dari kawasan kediaman ke loji
rawatan kumbahan. Pembinaan pembetung awam merupakan satu
aspek yang penting dalam menyediakan infrastruktur perumahan,
pusat perniagaan atau industri. Kumbahan dari rumah atau kilang
disalirkan ke pembetung awam melalui paip salir. Jika sistem
pembetung awam tidak berkesan, air kumbahan yang mengalir
keluar akan menjejaskan kesihatan, dan persekitaran awam.
Kebocoran pembetung awam akan mengakibatkan hakisan tanah
dan pencemaran alam sekitar. Jika dibiarkan berterusan, keadaan ini
akan menyebabkan bangunan mendap.
Pemilik bangunan bertanggungjawab menyediakan paip salir
dalam kawasan bangunan yang boleh disambungkan kepada
pembetung awam yang berada di luar kawasan bangunan.
Rajah 3.25 menunjukkan cara paip salir disambungkan dari rumah
ke pembetung awam.
pagar longkang
jalan
kebuk
pemeriksaan atau
lurang kumbahan
paip salir
pembetung
awam
Rajah 3.25 Cara paip salir disambungkan dari rumah ke pembetung awam
SISTEM PEMBERSIHAN
140
UNIT 3
Terdapat dua jenis kaedah pembetung awam, iaitu:
I. Kaedah berasingan
II. Kaedah bergabung TAHUKAH ANDA
Kamera televisyen lingkaran

I. Kaedah Berasingan tertutup boleh digunakan
untuk mengesan paip
pembetung yang pecah
Kaedah berasingan menggunakan dua pembetung untuk menyalirkan atau tersumbat.
kumbahan dan air permukaan. Dalam kaedah ini, satu pembetung
akan menerima najis dan air sisa dari paip dan menyalirkannya ke
loji rawatan kumbahan. Sementara itu, pembetung kedua menerima
air permukaan dari bangunan dan sekitarnya seterusnya disalirkan
ke sungai atau laut. Rajah 3.26 menunjukkan pembetung awam
kaedah berasingan.
paip air hujan

titik jolok
paip bolong dan

paip lekapan
rumah
paip salir air
permukaan
paip salir najis dan

air sisa
lurang atau kebuk

pemeriksaan
ke loji rawatan kumbahan
ke sungai atau laut
pembetung awam pembetung
Rajah 3.26 Pembetung awam kaedah berasingan

141
UNIT 3
II. Kaedah Bergabung
Kaedah bergabung menggunakan satu pembetung tunggal. Dalam

kaedah ini, pembetung akan menerima najis, air sisa dan air
permukaan dari paip salir dan disalirkan ke loji rawatan kumbahan.
Diameter pembetung bagi kaedah bergabung lebih besar kerana isi
NOTA padu kumbahan meningkat pada musim hujan akibat pertambahan
Kaedah bergabung tidak air permukaan. Rajah 3.27 menunjukkan pembetung awam kaedah
sesuai dilaksanakan di bergabung.
Malaysia kerana negara kita Jika kaedah bergabung digunakan, pertambahan isi padu air
menerima taburan hujan
yang tinggi. hujan akan menyebabkan limpahan kumbahan berlaku di lurang dan
kebuk pemeriksaan. Limpahan kumbahan ini akan mencemarkan
persekitaran.
Kos pembinaan dan pemasangan pembetung awam bagi
NOTA kaedah bergabung adalah lebih rendah berbanding dengan kaedah
Di negara-negara yang
berasingan kerana menggunakan satu paip sahaja.
menerima taburan hujan Jadual 3.4 menunjukkan perbezaan antara kaedah berasingan
yang rendah, air hujan dari dan kaedah bergabung.
bangunan dan air larian
permukaan disalirkan ke
pembetung awam yang sama.
titik jolok
paip air hujan
rumah paip bolong dan paip
lekapan
paip salir air sisa, air

permukaan dan najis
lurang atau kebuk

pemeriksaan
pembetung awam
Rajah 3.27 Pembetung awam kaedah bergabung
SISTEM PEMBERSIHAN
142
UNIT 3
Jadual 3.4 Perbezaan antara kaedah berasingan dan kaedah bergabung
Kaedah Berasingan Kaedah Bergabung
Menggunakan dua pembetung. Menggunakan satu pembetung.
Aliran kumbahan dan air permukaan Aliran kumbahan dan air permukaan
disalirkan secara berasingan. disalirkan secara bergabung.
Kos pemasangan pembetung lebih Kos pemasangan pembetung lebih

mahal. murah.
Air kumbahan yang disalirkan ke loji Air kumbahan yang disalirkan ke loji
rawatan kumbahan adalah sedikit. rawatan kumbahan lebih banyak.
Tidak berlaku limpahan kumbahan Kemungkinan berlaku limpahan

pada waktu hujan. kumbahan akibat menerima isi padu
hujan yang berlebihan.
Diameter pembetung lebih kecil. Diameter pembetung lebih besar.

Sesuai digunakan di negara yang Sesuai digunakan di negara yang
menerima taburan hujan yang tinggi. menerima taburan hujan yang rendah.
3.3
Rawatan Kumbahan
3.3.1
Pengenalan
TAHUKAH ANDA
Kumbahan ialah air buangan yang terdiri daripada najis dan air
sisa dari rumah, premis industri dan pertanian. Kumbahan boleh Kumbahan industri yang
dikategorikan kepada tiga jenis, iaitu: disalirkan terus ke sungai
tanpa dirawat akan
a. Kumbahan domestik: Kumbahan yang berasal dari rumah mencemarkan sungai yang
kediaman, bangunan awam dan pusat komersial. merupakan sumber air utama
b. Kumbahan pertanian: Kumbahan yang dihasilkan oleh untuk kegunaan domestik,
pertanian dan industri.
aktiviti-aktiviti pertanian dan penternakan.
c. Kumbahan industri: Kumbahan yang dihasilkan oleh
aktiviti-aktiviti perindustrian.
Kumbahan mengandungi bahan-bahan pencemar. Jika dibiarkan

terus mengalir ke longkang atau saliran berhampiran, bahan-bahan
ini akan menyebabkan pencemaran kepada alam sekitar. Oleh yang
demikian, kumbahan mestilah dirawat terlebih dahulu sebelum
boleh disalirkan ke longkang, sungai atau laut.

143
UNIT 3
Kandungan kumbahan domestik dan kumbahan pertanian
lazimnya terdiri daripada bahan-bahan organik dalam bentuk pepejal
atau cecair dan perlu dirawat. Kumbahan industri pula mengandungi
sebatian-sebatian kimia yang digunakan untuk proses pembuatan
barangan industri. Sebatian ini amat berbahaya. Oleh itu, kumbahan
industri mesti melalui proses rawatan khusus sebelum disalirkan ke
kawasan persekitaran. Rajah 3.28 menunjukkan aliran kumbahan
domestik ke loji rawatan kumbahan sebelum disalirkan ke sungai.
kawasan domestik
tebing sungai
saluran
kumbahan
loji rawatan sungai
kumbahan
air yang telah
dirawat
Rajah 3.28 Aliran kumbahan domestik ke loji rawatan
3.3.2 Kaedah Rawatan
Terdapat dua kaedah rawatan kumbahan, iaitu:
I. Tangki septik
II. Loji rawatan kumbahan
SISTEM PEMBERSIHAN
144
UNIT 3
I. Tangki Septik NOTA
Mikrob ialah organisma mikro

Tangki septik merupakan suatu struktur yang dibina di dalam tanah. yang tidak dapat dilihat dengan
Tangki septik berfungsi untuk merawat kumbahan domestik. Bab ini mata kasar. Alat bantuan
akan membincangkan berkenaan tangki septik dari aspek: seperti mikroskop diperlukan
untuk melihat mikrob.
a) Ciri-ciri pembinaan tangki septik
b) Kaedah rawatan tangki septik
a) Ciri-ciri pembinaan tangki septik

Tangki septik yang dibina mempunyai ciri-ciri yang tersendiri. Hal

ini adalah penting agar kumbahan yang diterima dapat dirawat pada Gambar mikrob
kecekapan yang optimum. Ciri-ciri pembinaan tangki septik ialah:
i. Tangki septik dibina menggunakan bahan binaan yang TAHUKAH ANDA
berkualiti.
ii. Saiz tangki septik bergantung kepada isi padu kumbahan yang Kolifom ialah sejenis bakteria
yang terdapat di dalam najis
diterima. manusia dan haiwan. Najis
iii. Tangki septik mempunyai paip alur masuk, paip alur keluar yang dibuang terus ke sungai
dan paip pengudaraan. akan menyebabkan air
sungai tercemar dan boleh
iv. Tangki septik terdiri daripada satu, dua atau tiga kebuk. menyebarkan penyakit.
Pemilihan bilangan kebuk bergantung kepada jumlah masa
tahanan yang diperlukan bagi tujuan rawatan.
b) Kaedah rawatan tangki septik NOTA
Influen ialah kumbahan yang

Tangki septik akan merawat kumbahan yang diterima pada belum dirawat dan disalirkan
kecekapan yang optimum. Berikut merupakan kaedah rawatan ke dalam tangki septik/loji
kumbahan menggunakan tangki septik: rawatan kumbahan. Efluen
i. Kumbahan yang diterima akan mendap ke dasar tangki septik. ialah kumbahan yang telah
dirawat dan dikeluarkan dari
Mendapan ini akan membentuk tangki septik/loji rawatan
lapisan enap cemar. kumbahan. Efluen boleh
disalirkan terus ke parit,
ii. Tangki septik terbahagi kepada sungai dan sebagainya.
tiga lapisan iaitu lapisan kekam,
lapisan tengah dan lapisan enap
penutup
cemar. paip
iii. Proses penguraian berlaku pengudaraan
secara anaerob (tanpa Oksigen). influen lapisan kekam
Penguraian dilakukan oleh dari efluen ke
bakteria anaerob. rumah saliran terbuka
iv. Kumbahan yang telah dirawat perlu paip alur paip alur
dilupuskan di tapak penyerapan. masuk keluar
aras
v. Kecekapan tangki septik merawat maksimum
enap
kumbahan hanyalah sekitar 50%. enap cemar
Rajah 3.29 menunjukkan tangki septik. cemar
Rajah 3.29 Tangki septik

145
UNIT 3
Di dalam tangki septik terdapat tiga zon atau lapisan, iaitu:
NOTA
Proses aerob (berudara)

a. Lapisan kekam
ialah proses penguraian Lapisan ini mengandungi sisa seperti buih sabun, minyak
bahan pencemar organik
kepada bentuk yang tidak masak, gris dan bahan-bahan lain yang tidak tenggelam.
cemar (air dan karbon Kekam menjadi tempat pembiakan bakteria anaerob. Kekam
dioksida) oleh bakteria perlu dikekalkan di dalam tangki bagi memastikan bakteria
dengan bantuan oksigen.
anaerob membiak secara maksimum.
Proses anaerob (tidak
berudara) ialah proses
penguraian bahan pencemar b. Lapisan tengah (zon tengah)
organik oleh bakteria
tanpa menggunakan Zon tengah mengandungi pepejal terampai dan bakteria.
oksigen. Proses ini akan Pepejal yang terampai diuraikan oleh tindakan bakteria di
menghasilkan gas metana lapisan tengah sehingga disalirkan keluar dari tangki septik.
(gas mudah terbakar) serta
gas-gas lain di samping air
Zon tengah ini mesti mempunyai masa tahanan yang mencukupi
dan karbon dioksida. supaya semua bahan cemar dapat diuraikan sepenuhnya.
Rajah 3.30 menunjukkan pelupusan efluen ke tapak penyerapan.
FIKIRKAN
Adakah tangki septik sesuai
untuk digunakan bagi
sebuah bangunan 10 tingkat
yang mempunyai bilangan
penghuni melebihi 1000
orang? Nyatakan sebabnya.
Rajah 3.30 Pelupusan efluen ke tapak penyerapan
SISTEM PEMBERSIHAN
146
UNIT 3
c. Lapisan enap cemar
NOTA
Di bahagian bawah tangki ialah lapisan enap cemar yang
terdiri daripada pepejal yang boleh diuraikan oleh bakteria Bakteria ialah mikroorganisma
dan sebahagiannya tidak boleh diuraikan. Pepejal yang tidak yang menjadi agen aktif dalam
merawat bahan cemar untuk
terurai akan berkumpul di lapisan ini dan lama-kelamaan akan kumbahan. Bakteria akan
menebal ke aras maksimum dan perlu dikeluarkan. Jika tidak menguraikan bahan cemar
dikeluarkan, lapisan ini akan menjejaskan kecekapan tangki kepada bentuk yang tidak
untuk merawat kumbahan. cemar.
Tangki septik merawat sebahagian sahaja daripada bahan

cemar yang terdapat di dalam kumbahan, iaitu sekitar 50
peratus kecekapan. Efluen tangki septik selalunya berwarna NOTA
kelabu serta mengandungi pepejal terampai dan patogen. Oleh
yang demikian, efluen dari tangki septik memerlukan rawatan Patogen ialah bakteria
lanjutan sebelum disalirkan dan disebarkan ke dalam tanah. yang mungkin terdapat
dalam kumbahan. Patogen
Efluen boleh disalirkan ke tapak penyerapan atau disalirkan menyebabkan penyakit
terus ke dalam longkang. Di dalam longkang efluen itu mendapat seperti taun, demam tifoid,
masa tahanan yang cukup supaya kualiti efluen ditingkatkan batuk kering dan cirit-birit.
melalui tindakan bakteria. Rajah 3.31 menunjukkan pelan
kedudukan tangki septik untuk sebuah rumah. Jadual 3.5 pula
menerangkan kelebihan dan kekurangan tangki septik.
Jadual 3.5 Kelebihan dan kekurangan tangki septik
Kelebihan Kekurangan
1. Boleh merawat isi padu 1. Tiada kecekapan yang
kumbahan yang kecil tinggi untuk merawat
2. Boleh merawat kumbahan kumbahan
dari satu rumah dan tidak 2. Kurang sesuai bagi
memerlukan kos yang bilangan rumah yang
tinggi untuk pembinaan dan banyak
penyenggaraan
PELAN TAPAK
Tangki
Septik
Kumbahan yang dirawat menggunakan tangki septik MH=lurang / kebuk

tidak perlu melalui proses penyaringan dan pembuangan pemeriksaan
kersik. Selepas dirawat dalam tangki septik, kumbahan
Rajah 3.31 Pelan kedudukan
dilupuskan di tapak penyerapan.
tangki septik untuk sebuah
rumah

147
UNIT 3
II. Loji Rawatan Kumbahan
NOTA
Tapak pelupusan juga dikenali Terdapat pelbagai jenis loji rawatan kumbahan yang digunakan
sebagai tapak pengeringan. seperti ditunjukkan dalam Lampiran III (b). Namun, unit ini hanya
akan membincangkan beberapa loji rawatan kumbahan dan kaedah
rawatan, iaitu:
a. Kolam penstabilan sisa
b. Lagun berudara
NOTA c. Enap cemar teraktif
Masa tahanan ialah masa
d. Turas cucur
bagi satu unit isi padu e. Penyentuh biologi berputar
kumbahan ditahan dalam
kolam supaya bakteria dapat Umumnya, rawatan kumbahan akan bermula dengan
menguraikan bahan cemar
pada tahap maksimum. penyaringan, pembuangan kersik, penguraian bahan cemar dalam
Masa tahanan minimum loji rawatan kumbahan dan berakhir di tapak pengeringan.
untuk tangki septik adalah
selama 24 jam.
a. Kolam penstabilan sisa
Kolam penstabilan sisa yang juga dikenali sebagai kolam

pengoksidaan merupakan sebuah atau beberapa buah kolam yang
cetek dan direka bentuk untuk merawat kumbahan domestik.
Kolam penstabilan sisa memerlukan kawasan yang luas bagi
menampung jumlah isi padu kumbahan air sisa yang perlu dirawat.
NOTA Keadaan ini perlu kerana kolam memerlukan permukaan lebar bagi
Proses fakultatif ialah proses
memudahkan oksigen larut ke dalam air melalui proses aruhan
penguraian menggunakan angin secara semula jadi. Oksigen ialah komponen utama proses
rawatan aerob (berudara) dan penguraian kumbahan oleh bakteria aerob.
anaerob (tidak berudara). Terdapat tiga proses rawatan yang berlaku di dalam kolam
penstabilan sisa bergantung kepada aras kedalaman kolam tersebut,
iaitu:
i. Proses aerob - 0.5 m hingga 1 m.
NOTA
ii. Proses fakultatif - 1 m hingga 2 m
Rawatan primer ialah iii. Proses anerob - 2 m hingga 4 m
rawatan utama dalam proses
penguraian kumbahan.
Rawatan sekunder ialah Kolam penstabilan sisa boleh digunakan sebagai rawatan primer
rawatan lanjutan yang atau rawatan sekunder. Untuk rawatan primer, kolam penstabilan sisa
diperlukan untuk menguraikan dianggap telah bertindak sepenuhnya dalam penguraian kumbahan
baki bahan pencemar yang
tidak dapat diuraikan oleh dan efluennya telah mencapai tahap kualiti yang dikehendaki.
rawatan primer. Hal ini boleh dicapai dengan mereka bentuk kolam dengan saiz
dan masa tahanan yang optimum supaya penguraian kumbahan
mencapai tahap keupayaan sekurang-kurangnya 90 peratus. Kolam
penstabilan sisa juga berfungsi sebagai rawatan sekunder untuk
merawat efluen dari lagun berudara atau enap cemar teraktif.
SISTEM PEMBERSIHAN
148
UNIT 3
KOLAM PENSTABILAN SISA
Proses Aerob Proses Fakultatif Proses Anaerob

Kedalaman kolam dari Kedalaman kolam dari Kedalaman kolam dari
permukaan bagi proses permukaan bagi proses permukaan bagi proses
aerob ialah 0.5 1.0 m. fakultatif ialah 1.0 2.0 m. anaerob ialah 2.0 4.0 m.
Proses ini hanya Proses adalah campuran Proses anaerob berlaku di
menggunakan bakteria aerob dan anaerob. dasar kolam sahaja.
aerob. Proses anaerob tidak
Tidak berbau. begitu ketara. Oleh itu,
tidak berbau.
Rajah 3.33 Proses dan ciri-ciri kolam penstabilan sisa.
Proses rawatan bermula dengan bahan organik diuraikan terlebih

dahulu oleh bakteria aerob yang menghasilkan karbon dioksida dan PENTING
bahan bukan organik yang berbentuk nitrogen dan fosforus. Bahan
Fotosintesis ialah proses
bukan organik ini kemudiannya digunakan oleh alga dan tumbuhan di semula jadi yang berlaku pada
dalam kolam untuk proses fotosintesis. Oksigen ini boleh digunakan tumbuhan dengan kehadiran
oleh bakteria aerob untuk proses penguraian bahan organik yang cahaya dan karbon dioksida.
Salah satu hasil proses
juga merupakan bahan pencemar dalam kumbahan. Bekalan utama fotosintesis ialah oksigen.
oksigen didapati daripada aruhan angin di atas permukaan kolam seperti
yang ditunjukkan pada Rajah 3.33. Gambar foto 3.6 menunjukkan
kolam penstabilan sisa.
pengudaraan oleh aruhan angin untuk bekalan oksigen
proses aerob Proses aerob

influen proses fakultatif
Proses fakultatif
Proses anaerob
proses anaerob efluen
lapisan
enap cemar
Rajah 3.33 Pengudaraan kolam penstabilan sisa

149
UNIT 3
Gambar foto 3.6 Kolam penstabilan sisa
Di dasar kolam penstabilan sisa, terdapat lapisan enap cemar

yang juga melalui proses penguraian. Bahan organik dalam lapisan
ini diuraikan oleh bakteria anaerob seperti yang terdapat di dalam
tangki septik yang telah dibincangkan sebelum ini.
Masa yang diambil oleh suatu isi padu kumbahan berada dalam
kolam dari titik masuk ke titik keluar adalah antara 10 hari hingga
50 hari bergantung kepada kadar aliran kumbahan dan kepekatan
kumbahan yang disalirkan masuk. Kumbahan yang lebih pekat
memerlukan masa tahanan yang lebih lama.
Jadual 3.6 menerangkan kelebihan dan kekurangan kolam
penstabilan sisa.
Jadual 3.6 Kelebihan dan kekurangan kolam penstabilan sisa
1. Mudah disenggara dan tidak memerlukan 1. Tidak boleh merawat kumbahan industri
pekerja yang mempunyai kemahiran yang mempunyai kepekatan yang tinggi.
teknikal yang tinggi. 2. Memerlukan kawasan tanah yang luas.
2. Tahap keupayaan rawatan mencapai 3. Tidak sesuai dibina di kawasan bandar
sehingga 90 peratus. kerana kos tanah yang tinggi.
Adakan lawatan bersama guru anda ke salah satu taman perumahan yang menggunakan kolam
penstabilan sisa untuk merawat kumbahan. Bincangkan dalam kumpulan dan buat satu laporan tentang
sistem rawatan kumbahan tersebut.
SISTEM PEMBERSIHAN
150
UNIT 3
b. Lagun berudara
LAMAN WEB
Lagun berudara berfungsi merawat kumbahan dengan menggunakan
kolam yang mempunyai luas permukaan yang lebih kecil berbanding web http://www.kpkt.gov.
dengan kolam penstabilan sisa. Kolam ini juga lebih dalam, iaitu my/buletin/peka2-99/loji.
antara 3 meter hingga 5 meter. Pengudaraan untuk lagun berudara ini html untuk mendapatkan
dilakukan dengan dua cara, iaitu sama ada dengan kaedah kocakan maklumat berkenaan loji
rawatan air sisa.
permukaan atau peresap udara di dasar lagun. Tujuan pengudaraan
adalah untuk mengampaikan pepejal yang mengandungi bakteria
dalam kumbahan. Selain itu, pengudaraan juga bertujuan untuk
melarutkan dan menguraikan bahan organik secara pengudaraan.
Rajah 3.34 menunjukkan contoh lagun berudara.
pengocak
kolam penjernihan
influen
efluen
lagun berudara
enap cemar dikeluarkan
Rajah 3.34 Lagun berudara
Pepejal yang mengandungi bakteria diampaikan oleh pengocak

permukaan atau peresap udara di dasar lagun. Pengampaian pepejal FIKIRKAN
akan mengagihkan bakteria secara seragam dalam kumbahan yang Nyatakan kelebihan lagun
membolehkan bakteria memerangkap dan menguraikan bahan berudara berbanding dengan
organik dan berupaya menyingkirkan sehingga 90 peratus bahan kolam penstabilan sisa.
cemar dalam kumbahan dengan masa tahanan 2 hari hingga 6 hari.
Efluen dari lagun berudara disalirkan dan ditahan untuk rawatan
sekunder dengan menggunakan kolam penjernihan. Rawatan
sekunder bertujuan menyingkirkan pepejal terampai yang terdapat
dalam efluen. Efluen akan dilepaskan terus ke dalam saluran air
berhampiran setelah melalui rawatan di dalam kolam penjernihan.
Gambar foto 3.7 menunjukkan contoh lagun berudara dan Jadual 3.7
menerangkan kelebihan dan kekurangan lagun berudara.

151
UNIT 3
Gambar foto 3.7 Lagun berudara
Jadual 3.7 Kelebihan dan kekurangan lagun berudara

1. Merawat lebih banyak isi padu 1. Memerlukan kos penyenggaraan
kumbahan. yang tinggi.
2. Memerlukan kawasan tanah yang 2. Memerlukan tenaga pekerja yang
kecil. mempunyai kemahiran teknikal
3. Memerlukan masa tahanan yang untuk penyenggaraan peralatan
pendek. mekanikal dan elektrikal.
Anda dicadangkan membuat lawatan ke pusat rawatan kumbahan. Sila buat laporan bertulis
berserta gambar mengenai perkara-perkara yang anda lihat.
c. Enap cemar teraktif
Enap cemar teraktif ialah suatu kaedah rawatan kumbahan aerob.

Bakteria dalam bentuk pepejal diampaikan di dalam kumbahan lalu
bertindak menguraikan bahan organik dengan bantuan oksigen.
Sistem enap cemar teraktif mengandungi tangki rawatan enap cemar
teraktif dan tangki penjernihan serta tapak pelupusan.
Tangki rawatan enap cemar teraktif selalunya berbentuk segi
empat tetapi terdapat juga yang berbentuk bulat. Udara atau oksigen
boleh dibekalkan ke dalam tangki rawatan enap cemar teraktif
melalui dua cara, iaitu:
i. Menggunakan pengocak pada permukaan tangki
ii. Menggunakan peresap udara pada bahagian bawah tangki
SISTEM PEMBERSIHAN
152
UNIT 3
Rajah 3.35 menunjukkan kaedah rawatan enap cemar teraktif
dengan menggunakan pengocak pada permukaan tangki, manakala
Gambar foto 3.8 menunjukkan tangki rawatan enap cemar teraktif.
pengocak
tangki penjernihan
efluen
influen
tangki enap
lagun berudara
cemar teraktif
enap cemar dikitar

semula (20 30%) enap cemar dikeluarkan
Rajah 3.35 Kaedah rawatan enap cemar teraktif
Dalam sistem ini, kumbahan dari kawasan perumahan dan

lain-lain yang masuk ke dalam tangki rawatan enap cemar teraktif
dicampurkan dengan sedikit enap cemar (20 30 peratus) yang
dikitar semula dari tangki rawatan sekunder seperti pada Rajah 3.36.
Enap cemar yang dikitarkan semula ke dalam tangki rawatan enap
cemar teraktif dinamakan enap cemar teraktif kerana enap cemar
ini mengandungi bakteria atau mikrob yang telah menyesuaikan
diri dengan iklim kumbahan. Enap cemar ini menguraikan bahan
organik dengan lebih aktif lagi. Bakteria aerob menguraikan bahan
organik di dalam tangki rawatan enap cemar teraktif kepada bentuk
yang lebih mudah, iaitu air dan karbon dioksida. Dengan kadar
kitaran semula 30 peratus daripada jumlah enap cemar di dalam
tangki penjernihan ke dalam tangki rawatan enap cemar teraktif,
proses enap cemar teraktif ini boleh dijalankan berterusan. Gambar foto 3.8
Lazimnya, masa tahanan yang pendek, iaitu lapan jam hingga Tangki rawatan enap cemar
teraktif
12 jam sahaja diperlukan untuk rawatan enap cemar teraktif. Bekalan
oksigen yang mencukupi akan menentukan kecekapan sistem enap
cemar teraktif, iaitu keupayaan menyingkirkan bahan cemar dalam FIKIRKAN
kumbahan. Secara umumnya, sistem ini boleh menyingkirkan 85
Mengapakah 20 30 peratus
peratus hingga 95 peratus bahan cemar dalam kumbahan. Jadual 3.8 enap cemar dari tangki
menerangkan kelebihan dan kekurangan kaedah rawatan enap cemar penjernihan dikitar semula
teraktif. ke dalam tangki enap cemar
teraktif?

153
UNIT 3
Jadual 3.8 Kelebihan dan kekurangan kaedah rawatan enap cemar teraktif
1. Kaedah rawatan yang lebih cekap 1. Kos pengendalian tinggi disebabkan

kerana enap cemar yang dihasilkan oleh penggunaan tenaga elektrik
dikitar semula bagi membantu rawatan untuk pengoperasian pengocak atau
seterusnya. peresap udara.
2. Tidak memerlukan kawasan yang luas 2. Memerlukan pekerja yang
untuk pembinaannya. mempunyai kemahiran teknikal untuk
3. Masa tahanan yang singkat penyenggaraan peralatan mekanikal
membolehkan saiz tangki dikecilkan. dan elektrikal.
d. Turas cucur
NOTA
Turas cucur ialah kaedah rawatan kumbahan aerob. Kumbahan
Turas cucur juga dikenali disiramkan di atas permukaan media penuras dan mengalir ke
sebagai turas menitis. bawah melalui celah-celah media penuras. Bakteria yang membiak
dan menyelaputi media penuras memerangkap dan menguraikan
bahan organik yang terdapat dalam kumbahan apabila kumbahan
mengalir melaluinya.
FIKIRKAN Turas cucur terdiri daripada sebuah tangki bulat yang
Mengapakah turas cucur mengandungi media penuras, seperti batu kelikir atau media sintetik
mempunyai bentuk yang daripada plastik yang berukuran 50 mm hingga 100 mm. Saiz media
bulat? yang disarankan ini dapat mengelakkan media penuras tersumbat.
Lapisan media ini mempunyai ketebalan 2 meter hingga 3 meter.
Media penuras yang baik mempunyai ciri-ciri berikut:
a. Nisbah luas permukaan kepada isi padu (luas permukaan

per isi padu) yang tinggi untuk pembiakan maksimum
bakteria,
b. Saiz liang antara media yang mencukupi supaya bakteria
mendapat bekalan oksigen yang mencukupi,
c. Permukaan yang kasar supaya selaput bakteria dapat
melekat dengan baik dan tidak mudah tertanggal atau
terlucut, dan
d. Kosnya murah, tahan lama, tidak mudah serpih dan tidak
mudah tersumbat.
SISTEM PEMBERSIHAN
154
UNIT 3
Turas cucur memerlukan alat untuk menyiramkan kumbahan
di atas permukaan media penuras secara seragam. Alat ini dikenali
sebagai lengan penyebar. Bilangan lengan penyebar ditentukan oleh
isi padu kumbahan yang hendak disiramkan atau diagihkan. Di
atas lengan penyebar dipasangkan nozel yang dapat menyiramkan
kumbahan ke atas permukaan media penuras. Biasanya terdapat dua
atau lebih lengan penyebar. Lengan penyebar dipasangkan dengan
menggunakan struktur khas yang berpusing supaya penyiraman
kumbahan di atas permukaan media penuras berlaku pada kadar
yang ditetapkan.
Dalam proses rawatan, selaput bakteria yang melekat dan
membiak di atas permukaan media penuras memerangkap dan
menguraikan bahan organik yang terdapat dalam kumbahan untuk
dijadikan makanan. Apabila bahan organik diuraikan, selaput akan
menjadi lebih tebal kerana pembiakan bakteria yang berlaku. Selaput
akhirnya terlucut dari lekatan ke atas media dan disalirkan keluar
bersama-sama kumbahan yang telah dirawat. Kumbahan dikeluarkan
melalui lantai tangki turas yang berliang dan dikumpulkan serta
dialirkan ke tangki pengenapan bagi menyingkirkan pepejal
terampai yang terhasil dari media penuras. Kecekapan turas cucur
adalah antara 50 peratus hingga 90 peratus. Rajah 3.36 menunjukkan
keratan rentas turas cucur dan Gambar foto 3.9 menunjukkan
penyiraman kumbahan melalui lengan penyebar ke atas permukaan
media penuras. Jadual 3.9 menerangkan kelebihan dan kekurangan
kaedah turas cucur.
kumbahan
lengan kumbahan menitis

media penuras penyebar melalui media penuras
paip influen
efluen pengudaraan
Rajah 3.36 Keratan rentas turas cucur

155
UNIT 3
Gambar foto 3.9 Penyiraman kumbahan melalui
lengan penyebar
Jadual 3.9 Kelebihan dan kekurangan kaedah turas cucur
1. Sangat sesuai digunakan untuk merawat 1. Mudah tersumbat jika selaput
kumbahan domestik. bertambah apabila bakteria
2. Memerlukan kawasan pembinaan yang membiak dengan cepat.
kecil. 2. Memerlukan pekerja yang
3. Sesuai digunakan di kawasan bandar. mempunyai kemahiran teknikal
untuk penyenggaraan operasi
peralatan mekanikal dan elektrikal.
Secara berkumpulan bina sebuah model loji turas cucur dengan menggunakan sebuah tin susu yang
diisi dengan batu kelikir. Gunakanlah kebijaksanaan kumpulan anda untuk mendapatkan satu model
lengkap dengan menggunakan bahan terpakai yang mudah diperoleh di sekeliling anda. Selain tin
susu tersebut, alatan lain yang perlu digunakan ialah:
a. Kepala cucuran mandi

b. Tin susu untuk dijadikan tangki rawatan
c. Paip
d. Injap
e. Penyambung paip
f. Batu kelikir
SISTEM PEMBERSIHAN
156
UNIT 3
e. Penyentuh biologi berputar (RBC)
Penyentuh biologi berputar ialah kaedah rawatan kumbahan yang
menggunakan bakteria aerob dan fakultatif. Bakteria yang dibiakkan
di atas permukaan cakera berputar menyentuh kumbahan dan
menyerap serta menguraikan bahan organik di dalamnya. Rajah 3.37
menunjukkan kaedah rawatan penyentuh biologi berputar.
penyentuh biologi berputar
tangki penjernihan
influen
efluen
enap
cemar
enap cemar
dikeluarkan
Rajah 3.37 Kaedah rawatan penyentuh biologi berputar
Penyentuh biologi berputar terdiri daripada bahagian berikut, iaitu:

FIKIRKAN
a. Cakera-cakera bulat diperbuat daripada plastik atau Nyatakan kelebihan dan
bahan-bahan lain yang tahan karat dan tahan lama. kekurangan penyentuh
b. Batang aci dipasangkan pada cakera bulat untuk putaran. biologi berputar selain
daripada yang disebutkan
c. Motor tahan lasak diperlukan untuk memutarkan aci dalam jadual.
pada halaju rendah, iaitu dua putaran hingga empat
putaran per minit.
d. Tangki untuk menakung kumbahan.
Bakteria atau mikrob membiak di atas permukaan cakera yang

berputar, dengan 40 peratus daripada bahagiannya tenggelam dalam
kumbahan. Pembiakan mikrob berlaku apabila mikrob yang terdapat
dalam kumbahan terlekat pada cakera semasa cakera berputar dan
tenggelam dalam kumbahan. Mikrob yang terlekat pada cakera
akan terus membiak sehingga membentuk lapisan yang mempunyai
ketebalan 2 mm hingga 4 mm. Mikrob menguraikan organik dalam
kumbahan untuk dijadikan makanan dengan mendapat bekalan
oksigen apabila cakera bersentuh dengan udara. Daripada bekalan
makanan yang berterusan, mikrob di atas cakera akan terus membiak
dan ketebalannya akan bertambah. Apabila mencapai tahap ketebalan
maksimum, mikrob yang berlebihan akan terlucut dari cakera dan
jatuh ke dalam tangki takungan seterusnya disingkirkan ke dalam
tangki penjernihan.

157
UNIT 3
Kecekapan sistem ini juga bergantung kepada kadar bebanan
hidraulik dan masa tahanan. Beberapa buah penyentuh biologi
berputar boleh disusun secara selari untuk merawat kuantiti
kumbahan yang banyak. Gambar foto 3.10 menunjukkan penyentuh
biologi berputar, manakala Jadual 3.10 menunjukkan kelebihan dan
kekurangan penyentuh biologi berputar.
Rujuk Lampiran III (b) bagi menunjukkan proses rawatan
kumbahan.
Gambar foto 3.10 Penyentuh biologi berputar
Jadual 3.10 Kelebihan dan kekurangan penyentuh biologi berputar
1. Kelajuan putaran boleh diubah untuk 1. Kecekapan akan berkurangan jika

menyesuaikan tahap rawatan yang diperlukan. suhu kumbahan menurun.
2. Masa tahanan minimum, iaitu antara 3 jam 2. Memerlukan pekerja yang
hingga 6 jam. mempunyai kemahiran teknikal untuk
3. Boleh menyingkirkan sehingga 95 peratus penyenggaraan dan operasi peralatan
bahan cemar dalam kumbahan. mekanikal dan elektrikal.
4. Tidak memerlukan penyenggaraan yang kerap

kerana putaran yang perlahan menyebabkan
kerosakan pada tahap yang minimum.
SISTEM PEMBERSIHAN
158
UNIT 3
RUMUSAN
1. Sistem pembersihan ialah sistem yang menyalirkan najis dan air sisa dari lekapan sanitari
ke tangki septik atau ke loji rawatan kumbahan.
2. Najis dan air sisa disalirkan secara sistematik dan terkawal melalui sistem paip lekapan
dan sistem paip salir.
3. Sistem paip lekapan terbahagi kepada sistem dua paip, sistem satu paip dan sistem paip
tumpu.
4. Sistem paip salir terdiri daripada sistem berasingan, sistem gabungan dan sistem berasingan
separa.
5. Setiap paip salir yang dipasang perlu memenuhi prinsip pemasangan, iaitu menggunakan
bahan paip bermutu, kedap air, mempunyai cerun yang mencukupi, paip berkeadaan lurus,
membenarkan pengudaraan berlaku dengan sempurna dan penyokongan yang kuat.
6. Ujian ke atas paip salir terdiri daripada ujian untuk kedapan, ujian untuk kelurusan dan
ujian untuk kerataan sambungan.
7. Lurang dan kebuk pemeriksaan dibina bertujuan untuk memudahkan kerja pemeriksaan,
pengujian, pengambilan sampel dan pembersihan paip salir.
8. Pembetung awam menyalirkan kumbahan dari rangkaian paip salir bawah tanah ke loji
rawatan kumbahan. Sistem ini terdiri daripada kaedah berasingan dan kaedah bergabung.
9. Kumbahan terdiri daripada bahan organik dan bukan organik dari rumah kediaman yang
boleh mencemarkan alam sekitar jika dibiarkan mengalir ke dalam longkang atau sungai
berhampiran tanpa dirawat.
10. Kumbahan boleh dirawat dengan menggunakan tangki septik atau loji rawatan kumbahan.
Terdapat pelbagai jenis loji rawatan seperti kolam penstabilan sisa, lagun berudara, enap
cemar teraktif, turas cucur dan penyentuh biologi berputar.
11. Carta aliran sistem rawatan kumbahan adalah seperti berikut:
Kumbahan
domestik
Pengumpulan
Loji rawatan
Tangki septik Rawatan
kumbahan
Pelupusan efluen
Sungai

159
UNIT 3
LATIHAN
1. Paip yang menyalirkan atau membawa kumbahan dari lekapan sanitari ke paip tumpu najis
atau paip tumpu air sisa dikenali sebagai .
2. Paip najis, paip air sisa atau paip bolong yang dipasang secara tegak dikenali sebagai ____
3. berfungsi mengurangkan perbezaan tekanan udara turun naik dalam paip tumpu
najis dan paip tumpu air sisa.
4. Paip di dalam bangunan yang menyalirkan najis atau air sisa dikenali sebagai .
5. Sistem paip pembetung yang dimiliki dan disenggarakan oleh pihak berkuasa dikenali
sebagai .
6. Paip salir yang menyalirkan kumbahan dari dalam bangunan dan air permukaan dari kawasan
bangunan dikenali sebagai sistem paip salir .
7. Keadaan paip salir yang dibina di bawah permukaan tanah memerlukan pemeriksaan dan
penyenggaraan. Dua jenis lubang yang dibina untuk tujuan tersebut ialah dan .
8. Kumbahan ialah dan .
B. Tandakan BETUL ( ) atau SALAH (X).

1. Kumbahan boleh mencemarkan alam sekeliling.
2. Kumbahan yang melalui proses anaerob berbau busuk dan berwarna hitam.
3. Sistem dua paip memerlukan lekapan najis, seperti urinal, mangkuk tandas
duduk dan singki yang disambungkan ke paip lekapan najis.
4. Sistem satu paip ialah sistem apabila lekapan air sisa, seperti besen dan
singki disambungkan kepada paip lekapan air sisa.
5. Sistem dua paip memerlukan satu paip bolong untuk setiap paip tumpu
lekapan air sisa dan paip lekapan tumpu najis.
6. Sistem satu paip tidak memerlukan pemasangan paip bolong.
7. Sistem paip tumpu memerlukan pemasangan paip bolong.
8. Sistem paip tumpu dan sistem satu paip menggabungkan najis dan air sisa
di dalam satu paip lekapan tumpu yang dipasang secara pugak.
9. Saiz lurang lebih kecil daripada saiz kebuk pemeriksaan.
10. Air permukaan terdiri daripada air hujan yang turun dari bumbung bangunan
dan air hujan yang ditadah di atas permukaan di sekeliling bangunan.
11. Konkrit pratuang sesuai digunakan untuk pembinaan lurang.
SISTEM PEMBERSIHAN
160
UNIT 3
LATIHAN
12. Paip lekapan dipasang bersambung kepada pembetung awam.
13. Penggunaan paip bengkok tidak digalakkan dalam paip salir.
14. Pembetung awam disenggarakan oleh pihak berkuasa tempatan.

1. Lurang disediakan di tempat-tempat berikut, KECUALI
A. Paip salir bertukar arah
B. Paip salir berubah cerun
C. Simpang apabila paip salir bertemu pembetung awam
D. Berhampiran tangki septik
2. Satu daripada ciri pembetung awam berasingan ialah

A. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara berasingan melalui dua pembetung
B. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara bersama dalam satu pembetung yang besar
C. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara bersama dalam satu pembetung ke sungai
D. Memerlukan hanya satu pembetung
3. Satu daripada ciri pembetung awam bergabung ialah

A. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara berasingan melalui dua
pembetung
B. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara bersama dalam satu pembetung
yang besar ke loji rawatan kumbahan
C. Menyalirkan kumbahan dan air permukaan secara bersama dalam satu pembetung ke
sungai
D. Memerlukan hanya dua pembetung

4. Perbezaan antara paip tumpu dengan paip cabang ialah
A. Paip tumpu dipasang secara pugak, manakala paip cabang dipasang secara mengufuk
B. Paip tumpu dan paip cabang sama saiz
C. Paip tumpu dan paip cabang sentiasa memerlukan pemasangan paip bolong
D. Paip tumpu hendaklah sentiasa lebih panjang daripada paip cabang
5. Ujian yang paling berkesan untuk mengesan kebocoran paip ialah

A. Ujian asap
B. Ujian tekanan udara
C. Ujian air
D. Ujian untuk kerataan sambungan
6. Ujian untuk kerataan sambungan sesuai dilakukan bagi tujuan

A. Mengesan kebocoran paip
B. Mengesan kerataan pada sambungan luar paip
C. Mengesan kerataan pada sambungan dalam paip
D. Mengesan lokasi aliran kumbahan tersekat

161
UNIT 3
7. Pembetung awam kaedah bergabung mempunyai ciri-ciri berikut KECUALI
A. Dua pembetung
B. Satu pembetung
C. Limpahan mudah berlaku jika hujan lebat
D. Isi padu aliran lebih tinggi dalam satu pembetung

8. Pembetung awam kaedah berasingan lebih sesuai digunakan kerana
A. Kos pemasangan pembetung lebih rendah
B. Diameter pembetung lebih besar diperlukan bagi menampung air kumbahan
C. Diameter pembetung lebih kecil diperlukan bagi menampung air kumbahan
D. Pembetung awam berasingan menyebabkan banjir kilat
9. Kumbahan domestik mengandungi

A. Bahan organik
B. Bahan konkrit
C. Bahan plastik dan sampah-sarap
D. Tanah liat
10. Apakah yang dimaksudkan dengan mikrob?

A. Binatang ternakan
B. Binatang liar
C. Organisma mikro dalam kumbahan
D. Bahan toksik dalam kumbahan
11. Apakah nama khas bagi kuman yang membawa penyakit?

A. Pentagon
B. Patogen
C. Oksigen
D. Homogen
12. Rawatan kumbahan boleh dilakukan dengan menggunakan kaedah-kaedah rawatan seperti
berikut, KECUALI
A. Kolam penstabilan sisa
B. Lagun berudara
C. Turas cucur
D. Tangki udara
13. Perkara berikut adalah benar untuk tangki septik, KECUALI

A. Tangki septik ialah kaedah rawatan kumbahan yang sesuai digunakan untuk rumah
individu dan komuniti kecil
B. Tangki septik sangat rumit pengendaliannya dan memerlukan kos yang tinggi
C. Tangki septik diperbuat daripada bahan konkrit dan ditanam di dalam tanah
D. Efluen dari tangki septik disalurkan ke dalam tanah untuk melalui proses rawatan lanjutan
seterusnya boleh menyuburkan tanah
SISTEM PEMBERSIHAN
162
UNIT 3
LATIHAN
a. Namakan sistem paip yang ditunjukkan pada Rajah S1.
b. Labelkan a hingga h dalam sistem sanitasi yang ditunjukkan pada Rajah S1.
c. Berikan kekurangan yang terdapat pada sistem paip yang ditunjukkan pada Rajah S1.
d. Terangkan fungsi bahagian (f).
a.
b.
c.
d.
e.
f.
g.
h.
Rajah S1 Sistem paip pembersihan di dalam rumah kediaman

163
UNIT 3
LATIHAN
E. Soalan Esei
1. Senaraikan perbezaan antara pembetung kaedah bergabung dengan pembetung kaedah

berasingan.
2. Berdasarkan soalan 1, kaedah manakah paling sesuai digunakan di Malaysia. Berikan

alasan-alasan kamu.
3. Mengapakah paip salir dipasang di bawah permukaan tanah? Bincangkan ciri-ciri yang
perlu ada pada paip salir bagi menghalang kerosakan.
4. Terangkan dengan jelas proses yang terlibat dalam rawatan kumbahan yang menggunakan
kolam penstabilan sisa.
5. Nyatakan kepentingan masa tahanan dalam proses rawatan kumbahan yang menggunakan
lagun berudara.
6. Mengapakah mikrob perlu terampai dalam kumbahan dan perlu dibekalkan dengan oksigen
yang secukupnya?
7. Dengan bantuan lakaran, terangkan cara turas cucur beroperasi merawat kumbahan.
8. Nyatakan sebab sebahagian enap cemar dari tangki penjernihan dikitar semula ke dalam
tangki enap cemar teraktif bagi rawatan kumbahan yang menggunakan kaedah enap cemar
teraktif.
9. Penyentuh biologi berputar ialah kaedah rawatan yang efektif untuk merawat kumbahan.
Terangkan fungsi cakera yang terdapat dalam sistem rawatan tersebut.
SISTEM PEMBERSIHAN
164
UNIT 3
ATUR CARA KONTRAK DAN
TAKSIRAN
OBJEKTIF UNIT 4
Menyatakan maksud tender, kontrak dan taksiran.

Menyatakan jenis tender.
Menyatakan maksud dokumen tender.
Menyatakan proses tender.
Menyatakan prinsip asas kontrak.
Menyatakan jenis kontrak.
Menerangkan jenis tender.
Menerangkan kandungan dokumen tender.
Menerangkan proses tender.
Menerangkan jenis kontrak.
Menghuraikan proses tender dan penerimaan.
Menghuraikan sebab-sebab tender ditolak.
Menyatakan kaedah dan unit pengukuran.
Menyatakan jenis kos.
Menyatakan maksud kadar kos.
Menyatakan kaedah taksiran.
Menyatakan kaedah senarai kuantiti.
Menerangkan kaedah dan unit pengukuran.
Menerangkan jenis kos.
Menerangkan kaedah membina kadar kos.
Menerangkan kaedah taksiran.
Menerangkan kaedah senarai kuantiti.
Membina kadar kos.
Menganggar kos menggunakan kaedah senarai kuantiti untuk
substruktur.
ATUR CARA KONTRAK DAN TAKSIRAN
166
UNIT 4
4.1
Pengenalan
Atur cara kontrak dan taksiran merupakan suatu bidang ilmu yang
penting dalam kejuruteraan awam. Pengetahuan tentang atur cara
kontrak dan taksiran diperlukan oleh klien, kontraktor dan perunding NOTA
dalam proses pelaksanaan projek.
Atur cara kontrak dan taksiran melibatkan pemaju atau klien, Kontraktor ialah pengusaha,
syarikat atau individu yang
perunding dan kontraktor. Klien ialah pemberi cadangan projek menjalinkan kontrak dengan
dan pengeluar modal. Kontraktor bertindak sebagai pelaksana bagi klien. Perunding pula terdiri
merealisasikan sesuatu cadangan projek dan mendapat upah serta daripada arkitek, jurutera
keuntungan. Perunding merangkumi ahli profesional dalam bidang awam, jurutera mekanikal
dan elektrikal, juruukur
teknikal dan kejuruteraan yang memberi nasihat kepada klien. bahan, juruukur tanah dan
Jadual 4.1 menerangkan peranan setiap pihak yang terlibat dalam pegawai perancang bandar.
proses melaksanakan atur cara kontrak dan taksiran.
Jadual 4.1 Pihak-pihak yang terlibat dalam atur cara kontrak dan taksiran
Mewujudkan projek, memilih kontraktor, dan menikmati

Klien keuntungan atau menanggung kerugian.
Merancang, mereka bentuk, menyediakan dokumen

tawaran, menasihati perkara yang berkaitan dengan
Perunding kontrak, menyelia pelaksanaan kontrak dan mengurus
kontrak.
Melaksanakan projek pembinaan berpandukan lukisan

Kontraktor kerja dan spesifikasi kerja.
Klien memilih kontraktor untuk menyiapkan sesebuah projek NOTA

berdasarkan kelayakan kontraktor dan harga tender yang dipersetujui
oleh kedua-dua pihak. Harga tender atau kos keseluruhan projek Klien bererti pemilik projek.
Dalam banyak kes klien ialah
dihitung secara taksiran. pemaju sesebuah projek
Persetujuan untuk melaksanakan sesebuah projek antara klien pembinaan. Klien boleh
dan kontraktor memerlukan dokumen perjanjian atau kontrak. tergolong daripada orang
perseorangan, syarikat pemaju
Kontrak sangat penting kepada klien, kontraktor dan perunding perumahan, badan kerajaan
kerana di dalamnya dinyatakan syarat-syarat perjanjian yang telah atau badan berkanun.
dipersetujui sebelum memulakan projek.

167
UNIT 4
4.2
Tender
PENTING Tender ialah pernyataan daripada klien bertujuan memberikan

maklumat tentang cadangan projek kepada kontraktor. Tender boleh
Klien, perunding dan kontraktor diberikan secara pertandingan atau perundingan. Melalui tender
berperanan secara bersama klien dapat memilih kontraktor yang paling layak bagi melaksanakan
melibatkan diri dalam proses
pembinaan. Kecekapan
projek yang dicadangkan.
dan daya keluaran industri
pembinaan bergantung kepada
ikatan kerjasama ketiga-tiga
pihak ini. Ciri-ciri berkerjasama, 4.2.1
bertanggungjawab, mengurus Jenis Tender
dengan baik dan gigih dalam
menyelesaikan masalah adalah
antara beberapa prinsip yang Tender dalam industri pembinaan di negara kita, terbahagi kepada:
boleh membantu menjayakan I. Tender Terbuka
pelaksanaan projek. II. Tender Terhad
III. Tender Terpilih
IV. Tender Perundingan
V. Tender Prakelayakan
I. Tender Terbuka
Tender terbuka ialah jenis tender yang dipelawa kepada semua

kontraktor yang layak mengambil bahagian. Kebiasaannya,
kontraktor yang menawarkan harga yang berpatutan berdasarkan
anggaran kos klien akan dipilih. Klien akan mengiklankan notis
tender dalam media bercetak dan elektronik bagi mempelawa
kontraktor membuat tawaran harga atas projek yang dicadangkan.
PENTING
Kontraktor membuat tawaran harga berdasarkan jumlah
Dalam industri pembinaan, anggaran kos pembinaan yang perlu dilaksanakan. Sekiranya ramai
tender juga dikenali dengan kontraktor yang menyertai tender, klien akan membuat pemilihan
istilah tawaran.
kontraktor yang layak berdasarkan kriteria yang telah ditetapkan.
PENTING
Antara kandungan dokumen

kontrak ialah syarat yang
dipersetujui dan perlu dipatuhi
oleh klien dan kontraktor.

168
UNIT 4
II. Tender Terhad
NOTA
Tender terhad dikeluarkan oleh klien kepada kontraktor yang berada Pihak yang mengeluarkan
dalam kelas kelayakan yang dinyatakan dalam kenyataan tawaran. tender ialah pemaju atau klien.
Kelas kelayakan kontraktor diperoleh semasa syarikat kontraktor Pihak yang dipelawa ialah
kontraktor atau pemborong.
didaftarkan. Kontraktor perlu mendaftarkan syarikatnya dengan
Pusat Khidmat Kontraktor (PKK) atau Lembaga Pembangunan
Industri Pembinaan (CIDB). Kelas kelayakan kontraktor diberikan
oleh PKK berasaskan kepada beberapa syarat seperti had kewangan LAMAN WEB
syarikat, pengalaman dan kakitangan profesional. Kontraktor yang Anda boleh melayari laman
telah mendaftar layak memasuki tawaran projek kerajaan berdasarkan web www.kkr.gov.my;
www.pkk.kkr.gov.my dan
had kewangan atau kelas kelayakan sewaktu pendaftaran ini. Dalam www.cidb.gov.my untuk
tawaran terhad, klien mempelawakan tender secara terbuka tetapi mendapat maklumat tentang
terhad kepada kontraktor dalam kelas tertentu, misalnya kontraktor fungsi setiap organisasi
kelas C bagi projek bernilai RM2 000 001 hingga RM5 000 000 seperti dalam industri pembinaan.
yang ditunjukkan dalam Jadual 4.2.
Jadual 4.2 Kelas pendaftaran kontraktor mengikut kelayakan kewangan
Pusat Khidmat Kontraktor (PKK) Lembaga Pembangunan Industri Binaan

(CIDB)
Kelas Had Kewangan (RM) Kelas Had Kewangan (RM)
A 10 000 001 ke atas G7 tiada had
B 5 000 001 ke 10 000 000 G6 tidak melebihi 10 000 000
C 2 000 001 ke 5 000 000 G5 tidak melebihi 5 000 000
D 500 001 ke 2 000 000 G4 tidak melebihi 3 000 000
G3 tidak melebihi 1 000 000
E 200 001 ke 500 000 G2 tidak melebihi 500 000
F 200 000 ke bawah G1 tidak melebihi 200 000
* Kelas dan had kewangan dipinda dari semasa ke semasa
III. Tender Terpilih

FIKIRKAN
Tender terpilih hanya dipelawa kepada beberapa kontraktor
yang telah dipilih oleh klien. Klien biasanya memilih kontraktor Apakah perbezaan utama
untuk menyertai tender terpilih dalam kalangan kontraktor yang antara tender terhad dan
tender terpilih?
mempunyai kepakaran dan pengalaman yang luas dalam sesuatu
bidang kerja. Persaingan merebut tender hanya berlaku dalam
kalangan kontraktor yang dipilih menyertai tender.

169
UNIT 4
Kumpulkan contoh iklan tender terbuka dan iklan tender terhad daripada media cetak. Bincangkan ciri-
ciri yang membezakan kedua-dua jenis iklan tender ini.
IV. Tender Perundingan

NOTA
Dalam tender perundingan, Terdapat projek yang mempunyai ciri kerja yang rumit dan sukar
terdapat kemungkinan klien sedangkan klien belum dapat menentukan skop kerja bagi projek
menerima harga tender yang
pada peringkat awal. Dalam keadaan ini, klien boleh memilih untuk
tinggi daripada kontraktor
kerana kurang persaingan. menggunakan tender perundingan.
Tender perundingan ialah tawaran yang dipelawakan kepada
kontraktor yang telah dikenal pasti oleh klien dengan berpandukan
faktor kepakaran, pengalaman dan rekod kerja lepas yang baik.
Klien akan memilih kontraktor berdasarkan faktor di atas dan borang
NOTA tender akan diberikan kepada kontraktor.
Projek kerajaan Antara kebaikan tender perundingan ialah kontraktor yang telah
kebanyakannya ditawarkan
kepada kontraktor yang
menyiapkan projek jenis yang serupa dengan sempurna sebelum
berdaftar dengan Pusat ini, boleh diberikan tender baru secara rundingan terus dengan
Khidmat Kontraktor dan kontraktor tersebut atas syarat yang sama. Hal ini dapat menjimatkan
Lembaga Pembangunan masa pemilihan kontraktor.
Industri Pembinaan atau
Construction Industry
Development Board (CIDB).
V. Tender Prakelayakan
Iklan tender prakelayakan dibuat oleh klien sebelum tender projek

NOTA dikeluarkan. Kontraktor yang layak dikehendaki mengisi borang
Tender prakelayakan yang prakelayakan.
pernah dilaksanakan di Penilaian tender dibuat berdasarkan syarat yang ditentukan
Malaysia melibatkan projek oleh klien. Tujuannya supaya klien mengetahui latar belakang,
seperti pembinaan Lapangan
Terbang Antarabangsa Kuala
keupayaan, rekod kerja lepas dan kedudukan kewangan kontraktor.
Lumpur di Sepang, Selangor Antara syarat yang perlu dimiliki oleh kontraktor yang ingin
(KLIA). memasuki tender ini ialah pengalaman yang luas, kemahiran dalam
bidang berkaitan dengan projek, kepakaran dalam kerja, mempunyai
modal kewangan yang mencukupi dan mahir dalam teknologi
pembinaan tertentu.
FIKIRKAN Tender prakelayakan dibuat untuk projek pembinaan yang
Mengapakah klien dan mempunyai ciri pembinaan yang kompleks serta memerlukan
kontraktor perlu mengetahui
anggaran kos projek
kepakaran khusus. Tender prakelayakan bertujuan memastikan
pembinaan sebelum kontrak hanya kontraktor yang layak dipelawa memasuki tender.
dimeterai?

170
UNIT 4
Jadual 4.3 Kelebihan dan kekurangan setiap jenis tender
Jenis Tender Kelebihan Keburukan
1. Memberi peluang kepada 1. Proses penyediaan tawaran

kontraktor yang baharu mengambil masa yang
mendaftar atau yang tiada lama. Oleh itu, tidak sesuai
pengalaman. untuk kerja yang perlu
2. Klien dapat memilih harga disiapkan segera.
tawaran yang sesuai dan 2. Risiko yang tinggi terhadap
munasabah. penerimaan tender yang
Tender Terbuka 3. Sesuai untuk kos pembinaan menawarkan harga
yang rendah atau sederhana, terendah yang tidak
bentuk pembinaan tidak munasabah.
sukar dan tidak memerlukan 3. Tiada galakan terhadap
pengalaman atau kepakaran penggunaan peralatan dan
yang khusus. teknologi terkini.
4. Kesukaran dalam proses
pemilihan kontraktor.
1. Persaingan untuk mendapat 1. Kontraktor berpengalaman

tender lebih adil kerana daripada kelas lain tidak
kontraktor hanya perlu berpeluang memasuki
bersaing dengan kontraktor tender.
Tender Terhad yang sama kelas atau sama 2. Kurang persaingan kerana
kategori dengannya. kontraktor dalam kelas
2. Klien akan memperoleh hasil lain tidak layak menyertai
kerja yang berkualiti. tender.
1. Jumlah yang menyertai 1. Bilangan tender yang

tawaran lebih kecil, maka dipelawa adalah terhad dan
proses pemilihan lebih cepat. menutup peluang kepada
2. Sesuai digunakan untuk kontraktor yang tidak
mendapat khidmat kontraktor terpilih.
yang pakar dalam bidang 2. Kemungkinan berlaku
khusus untuk sesuatu projek. pakatan harga tender dalam
kalangan kontraktor yang
Tender Terpilih terpilih.
3. Kontraktor baharu yang
belum berpengalaman tidak
mendapat peluang untuk
memasuki tender.
4. Kemungkinan harga tender
lebih tinggi berbanding
dengan tender terhad.

171
UNIT 4
Sambungan Jadual 4.3
Jenis Tender Kelebihan Keburukan
1. Kontraktor yang terpilih 1. Menutup peluang kontraktor

menyertai tender mempunyai lain yang tidak dipelawa
kemampuan menjalankan secara perundingan oleh
projek dengan hasil kerja klien.
yang berkualiti. 2. Persaingan tender sangat
2. Kontraktor yang mempunyai terhad.
pengalaman dan kemahiran 3. Perundingan harga
tertentu sahaja yang mengambil masa yang
akan menyertai tawaran panjang sebelum harga
Tender Perundingan perundingan. tender diputuskan.
3. Proses tender menjadi lebih 4. Harga tender
mudah dan cepat kerana berkemungkinan lebih tinggi
tidak perlu pengiklanan. daripada tender jenis lain.
4. Sesuai untuk mendapat
khidmat kontraktor yang
pakar dalam bidang khusus
untuk sesuatu projek yang
besar.
1. Klien dapat memilih 1. Memerlukan proses

kontraktor yang paling layak. saringan dan kos
2. Memperoleh kontraktor pengiklanan pada peringkat
yang berkelayakan dari segi prakelayakan. Oleh itu
pengalaman, keupayaan dan proses pemilihan kontraktor
Tender Prakelayakan rekod kerja lepas yang baik menjadi lebih panjang.
kerana telah melalui proses 2. Harga tender
saringan pada peringkat berkemungkinan menjadi
prakelayakan. lebih tinggi kerana bilangan
kontraktor yang layak
adalah sedikit bilangannya.

172
UNIT 4
4.2.2
Dokumen Tender
Iklan tender ialah
pemberitahuan yang
Dokumen tender ialah dokumen yang mengandungi semua dipamerkan melalui media
cetak atau media elektronik.
maklumat yang diperlukan oleh kontraktor bagi mentaksirkan harga
projek yang ditawarkan. Dokumen tender mengandungi beberapa
perkara yang tersenarai seperti berikut:
i. Borang tender
ii. Spesifikasi piawaian kerja
iii. Senarai kuantiti Dokumen tender juga dikenali
sebagai dokumen tawaran.
iv. Lukisan kerja
v. Jadual kadar harga
vi. Surat setuju terima
Jadual 4.4 menerangkan secara ringkas fungsi dan kandungan Lukisan kerja membolehkan
setiap dokumen yang terdapat dalam dokumen tender, dan Jadual 4.5 kontraktor, memahami
pula menunjukkan contoh senarai kuantiti. dan mengenal pasti kerja
yang perlu dilaksanakan
Gambar foto 4.1 menunjukkan contoh dokumen tender, untuk membuat taksiran
manakala Rajah 4.1 menunjukkan contoh surat setuju terima. harga. Lukisan kerja
Gambar foto 4.2 menunjukkan contoh borang tender. mengandungi lukisan reka
bentuk, lukisan struktur dan
Rajah 4.2 menunjukkan contoh lukisan struktur dalam dokumen lukisan perkhidmatan.
tender.
Jadual 4.6 pula menunjukkan contoh Jadual Kadar Harga.
C ON TOH
Gambar foto 4.1 Rajah 4.1 Contoh

Dokumen tender surat setuju terima

173
UNIT 4
Jadual 4.4 Fungsi dan perincian kandungan setiap dokumen dalam dokumen tender
Kandungan
Keterangan Fungsi
Dokumen Tender
Borang perlu diisi dan Sebagai tanda menyertai
ditandatangani oleh kontraktor. tender untuk penilaian dan
Borang Tender Kontraktor perlu menyatakan pemilihan kontraktor.
harga tender dan tempoh siap
kerja.
Keterangan tentang kerja yang Maklumat yang menjelaskan
akan dilaksanakan. kepada kontraktor tentang
Kualiti bahan binaan yang spesifikasi kerja dan bahan
Spesifikasi
dikehendaki oleh klien. yang berkaitan dengan
Piawaian Kerja
Kaedah menjalankan kerja. kontrak yang ditawarkan.
Tahap kualiti kerja yang perlu
dicapai oleh kontraktor.
Mengandungi senarai kuantiti Membantu dan memudahkan

bahan dan kerja yang kontraktor untuk membuat
diperlukan untuk menyiapkan pengiraan anggaran kos upah
Senarai Kuantiti projek. (Rujuk Jadual 4.8 yang kerja, jumlah kos bahan dan
menunjukkan contoh senarai jumlah harga tender.
kuantiti).
Mengandungi lukisan kerja Membantu dan memudahkan

bagi tender. kontraktor membuat pengiraan
anggaran kos upah dan kos
Lukisan Kerja bahan.
Membantu kontraktor
merancang kaedah kerja yang
akan dilakukan.
Mengandungi senarai kadar Membantu dan memudahkan

harga bagi setiap kerja yang kontraktor membuat pengiraan
Jadual Kadar Harga akan dilakukan oleh kontraktor anggaran kos.
(Jadual 4.9). Digunakan untuk pengiraan
kos kerja tambahan.
Surat yang dihantar oleh klien Sebagai tanda kontrak telah
kepada kontraktor yang berjaya diterima dan dipersetujui oleh
Surat Setuju Terima dalam tender, dan kontraktor klien dan kontraktor.
mengesahkan penerimaan
tender tersebut (Rajah 4.1).
Borang yang ditandatangani Sebagai perjanjian antara
Borang Kontrak oleh klien dan kontraktor klien dan kontraktor yang sah
setelah tender disetuju terima. di sisi undang-undang.

174
UNIT 4
Jadual 4.5 Contoh senarai kuantiti
PROJEK CADANGAN MEMBINA SEKOLAH RENDAH TIGA TINGKAT

Kadar Jumlah
Butiran Keterangan Kerja Unit Kuantiti
RM Sen RM Sen
1. KERJA TANAH
a. Menggali tanah atas, purata m2 6
100 mm tebal termasuk
mengangkut dan membuang
2. TETULANG ROD KELULI
SEDERHANA
a. Rod 12 mm garis pusat di dalam kg 89
pangkal tiang
b. Rod 8 mm ditto sebagai pengikat kg 58
c. Kotak bentuk kayu tidak m2 105
berketam 13 mm tebal pada sisi
pangkal tiang
3. KERJA BATA
a. 225 mm tebal dinding bata m2 45
daripada bata biasa, diikat
dengan mortar (1:3)
NOTA
Ditto ialah istilah yang

digunakan bagi memaklumkan
bahawa maklumat yang
dinyatakan sama dengan
maklumat sebelumnya.
Gambar foto 4.2 Borang tender

175
UNIT 4
Jadual 4.6 Contoh Jadual Kadar Harga
Contoh A KADAR UPAH PEKERJA DAN HARGA BAHAN BINAAN
Semua kadar harga untuk kerja binaan yang terkandung dalam jadual ini adalah
berdasarkan kepada upah pekerja dan harga bahan-bahan berikut:
KADAR UPAH PEKERJA UNIT HARGA

1. Penerap bata Hari RM50.00
2. Tukang batu Hari RM50.00
3. Tukang kayu Hari RM45.00
4. Tukang besi Hari RM45.00
5. Tukang lepa Hari RM60.00
6. Tukang jubin Hari RM55.00
7. Tukang paip Hari RM45.00
8. Tukang cat Hari RM48.00
9. Tukang bumbung Hari RM50.00
10. Pemasang genting Hari RM45.00
11. Tukang kaca Hari RM50.00
12. Tukang saliran Hari RM46.00
13. Pengendali jentera Hari RM55.00
14. Pekerja am Hari RM33.00
Contoh B KADAR UPAH KERJA
MEMBUANG TANAH UNIT HARGA
1. Membuang tanah sejauh lebih m 3

RM 5.87
daripada 100 meter tetapi tidak lebih
250 meter (manual)
2. Sda lebih 250 meter tetapi tidak lebih m3 RM12.20

500 meter (dengan lori)
3. Sda lebih 500 meter tetapi tidak lebih m3 RM12.39

750 meter (dengan lori)
4. Sda lebih dari 750 meter tetapi tidak m3 RM12.58

lebih daripada 1000 meter (dengan lori)
KADAR UPAH KERJA

Tanah yang digunakan untuk menimbus hendaklah bersih tanpa tanah baja dan
diperoleh daripada penggalian tersebut atau digali di tapak bina itu. Sekiranya
tanah ini terpaksa diimport ke tapak bina, maka harganya akan dikira seperti item
membuang tanah di atas.
Kerja menimbus dalam penggalian tanah telah diambil kira dalam kadar harga
penggalian dan tidak akan dibayar secara berasingan.
Harga bagi menimbus tanah hendaklah termasuk harga menggali, membawa,
menghampar, meratakan dan memadatkan sebagaimana yang dikehendaki.
UNIT HARGA
1. Timbusan tanah yang diperoleh dari tapak m3 RM10.05

bina
2. PEKERJA SAHAJA untuk merapikan tebing m2 RM 1.54
atau benteng

176
UNIT 4
KADAR HARGA BAHAN-BAHAN (Harga dari kilang sekitar Kuala Lumpur dan Contoh C
Petaling Jaya)
BAHAN UNIT HARGA
1. Simen 50 kg / kampit RM 10.00

2. Pasir m3 RM 17.00
3. 38 mm batu baur (Granite) m3 RM 35.00
4. 38 mm batu baur (Limestone) m3 RM 34.00
9. 25 mm diameter bar keluli sederhana keras tan RM1100.00
13. Kepingan Jejaring No. A6 m2 RM 4.00
14. Kepingan Jejaring No. B5 m2 RM 5.50
17. Kepingan Jejaring No. C5 m2 RM 3.70
BAHAGIAN KEJURUTERAAN SML & STRUKTUR

CAWANGAN STRUKTUR DAN KEJURUTERAAN PAKAR
JABATAN KERJA RAYA MALAYSIA
2Y1614 Pengarah:
Unit Bahagian:
Jurutera:
Dilukis oleh:
9R10200 Disemaak oleh:
Projek:
CADANGAN MEMBINA
SEKOLAH RENDAH TIGA TINGKAT
2Y1615
Perkara:
2000 PELAN RASUK
No Lukisan:
IP(SS-01)PN/32(SP)900/3/LG/1(19)
Rajah 4.2 Contoh lukisan struktur dalam dokumen tender

177
UNIT 4
4.2.3 Proses Tender
NOTA
Dalam jabatan kerajaan,

projek yang melebihi nilai
tertentu sahaja yang akan Proses tender merupakan tatacara tawaran dijalankan dari awal
diiklankan. Contohnya hingga akhir dan melibatkan langkah-langkah berikut, iaitu:
RM200 000 ke atas.
I. Iklan tender
II. Jemputan tender
III. Pemilihan tender
IV. Penerimaan tender
I. Iklan Tender
Iklan tender merupakan kenyataan yang dikeluarkan oleh klien untuk

mempelawa kontraktor menyertai tender bagi melaksanakan projek
NOTA yang telah dirancang. Iklan tender dilakukan dengan mempamerkan
kenyataan tender dalam media cetak atau media elektronik. Dalam
Lawatan tapak merupakan kenyataan tender dinyatakan nama projek yang ditawarkan, kelas
lawatan ke tapak cadangan
projek oleh kontraktor yang kontraktor, kepala dan sub serta perkara-perkara lain yang berkaitan
berhasrat menyertai tender. dengan projek yang ditawarkan. Masa dan tempat mengambil
Lawatan tapak memberikan borang tender serta tarikh tender ditutup juga dinyatakan dalam
peluang kepada kontraktor
mendapat gambaran jelas
iklan tender. Terdapat tiga jenis iklan tender, iaitu:
tentang persekitaran tapak
cadangan projek. a. Iklan tender terbuka
b. Iklan tender terhad
c. Iklan tender prakelayakan
Iklan tender terbuka dilakukan untuk mendapat persaingan yang

maksimum kerana peluang menyertai tender tidak terhad kepada
jumlah kontraktor.
Iklan tender terhad dikeluarkan untuk mempelawa kontraktor
daripada kelas-kelas tertentu sahaja.
NOTA Iklan tender prakelayakan pula dikeluarkan untuk mempelawa
kontraktor yang berkelayakan sahaja bagi menyertai tender.
Kenyataan tender dikenali Rajah 4.3, Rajah 4.4 dan Rajah 4.5 menunjukkan contoh iklan
juga sebagai kenyataan
tawaran. Pengiklan tender
tender terbuka, iklan tender prakelayakan dan iklan tender terhad.
boleh dilihat dalam laman
web http://www.jkr.gov.my

178
UNIT 4
Nama
projek
H
H TO
TO N
Tarikh tutup
tender
N O
O C
C
Rajah 4.3 Contoh iklan tender terbuka Rajah 4.4 Contoh iklan tender prakelayakan
Rajah 4.5 Contoh iklan tender terhad

179
UNIT 4
II. Jemputan Tender
Jemputan tender merangkumi proses pengiklanan di media

cetak atau media elektronik, dan pengambilan dokumen tender.
Kontraktor perlu mendapatkan dokumen tender dalam tempoh yang
ditetapkan oleh klien. Dokumen ini hendaklah dilengkapkan dengan
merujuk kepada dokumen meja tender. Setelah dilengkapkan,
NOTA
dokumen tersebut hendaklah dimasukkan ke dalam peti tender yang
disediakan oleh klien sebelum tarikh tutup tender seperti yang telah
D o k u m e n m e j a t e n d e r
dinyatakan dalam iklan.
ialah dokumen yang lebih
lengkap daripada dokumen III. Pemilihan Tender
tender yang dijual kepada
kontraktor. Dokumen ini
dipamerkan semasa tender Sebaik sahaja tender ditutup, peti tender akan dibuka dengan
diiklankan dan diletakkan
didalam bilik khas di disaksikan oleh sekurang-kurangnya dua orang pegawai dan
pejabat klien untuk rujukan seorang daripadanya hendaklah berjawatan profesional atau
kontraktor daripada kumpulan pengurusan. Jawatankuasa Pembuka Tender
Dokumen tender dimasukkan
ke dalam sampul surat dan
akan menomborkan dokumen tender yang diterima dan mengisi
nama tender ditulis di luar Borang Pembukaan Tender dengan nama kontraktor, harga tender
sampul surat berkenaan. dan tempoh siap. Harga tender akan disenaraikan dalam Borang
Dokumen tender tersebut Pembukaan Tender mengikut harga tertinggi hingga terendah.
dimasukkan ke dalam peti
tender yang dinyatakan oleh Borang Pembukaan Tender dan dokumen tender diserahkan
klien dalam iklan tender. kepada Panel Penilai Tender yang bertanggungjawab menilai
Peti tender digunakan untuk setiap dokumen tender yang diterima. Dokumen tender yang telah
me masukkan dokumen
tender yang dihantar oleh
diterima akan disemak dan dianalisis. Setelah dianalisis, Panel
pihak kontraktor. Peti ini Penilai Tawaran ini menyediakan laporan dan memberi cadangan
merupakan sebuah bekas untuk mempertimbangkan kontraktor yang layak dipilih. Laporan
atau peti berkunci yang
ini dibentangkan kepada Lembaga Perolehan atau Lembaga Tender
ditandakan dengan nombor
tender, nama projek, tarikh untuk membuat pemilihan kontrator. Penilaian terhadap tawaran
dan masa tender ditutup. kerja dijalankan dalam dua peringkat, iaitu:
a. Penilaian peringkat pertama

b. Penilaian peringkat kedua

180
UNIT 4
a. Penilaian peringkat pertama
Penilaian peringkat pertama dilakukan atas tawaran terendah

sehingga beberapa tawaran dalam lingkungan harga yang munasabah.
Pada peringkat ini tawaran perlu memenuhi kriteria berikut:
i. Kesempurnaan tender
Tender mesti lengkap dan bebas daripada aspek kecacatan
dari segi undang-undang. Tawaran hendaklah sempurna
dan munasabah serta mematuhi peraturan tender.
ii. Kedudukan kewangan yang memuaskan
Kontraktor hendaklah mengemukakan bukti bahawa
mereka mempunyai status kewangan yang mencukupi
untuk melaksanakan projek.
iii. Prestasi kerja semasa yang memuaskan
Kontraktor mempunyai rekod kerja lepas yang tidak
memuaskan seperti gagal menyiapkan projek atau
menghadapi tindakan penamatan projek tidak layak
dipertimbangkan.
Kontraktor yang tidak mematuhi kriteria di atas akan gagal

dalam penilaian peringkat pertama dan tidak disenarai pendek untuk
penilaian peringkat kedua.
b. Penilaian peringkat kedua

LAMAN WEB
Penilaian peringkat kedua hanya dibuat atas beberapa tawaran yang
lulus penilaian peringkat pertama. Kriteria berikut digunakan bagi Anda boleh melayari laman
web http://www.kkr.gov.my
menentukan tawaran yang paling layak untuk dipertimbangkan: untuk mendapatkan maklumat
lanjut tentang proses tender.
i. Harga tender
Harga tawaran yang dikemukakan oleh kontraktor akan
dibandingkan dengan anggaran jabatan yang terlebih
dahulu dipastikan kewajarannya.
ii. Pengalaman
Pengalaman merupakan aspek penting untuk dinilai dalam
peringkat kedua. Jika harga tawaran yang dinyatakan
oleh kontraktor adalah rendah, kontraktor perlu memiliki
rekod kerja yang cemerlang dalam menyiapkan projek
serupa sebelum ini.

181
UNIT 4
NOTA
iii. Prestasi projek semasa
Projek semasa ialah projek lain yang belum disahkan
Tugas dan kuasa ahli
siap pada tarikh tutup tawaran. Prestasi projek semasa
lembaga tender jabatan/ kontraktor akan dikategorikan seperti berikut:
agensi terdiri daripada
peringkat-peringkat berikut: Cemerlang - Pencapaian kemajuan sebenar melebihi
Lembaga Tender
Peringkat Persekutuan jadual perancangan.
Lembaga Tender Memuaskan - Pencapaian kemajuan sebenar menepati
Peringkat Negeri jadual perancangan.
Lembaga Tender
Peringkat Daerah
Setiap projek pembinaan
Penilaian prestasi kerja semasa hendaklah berdasarkan laporan
memerlukan sejumlah daripada Pegawai Penguasa atau Jurutera yang menyelia projek
kakitangan teknikal yang tersebut.
cukup supaya projek boleh
dilaksanakan dengan
sempurna. Jumlah minimum iv. Kakitangan teknikal
kakitangan teknikal ini Faktor ini dinilai berasaskan kepada bilangan kakitangan
dinamakan Anggaran teknikal yang mencukupi berbanding dengan bilangan
Keperluan Minimum
kakitangan teknikal. Anggaran Keperluan Minimum kakitangan teknikal yang
perlu untuk menjalankan projek dengan memuaskan.
v. Jentera, loji, kuari dan kilang

Kontraktor yang mempunyai kuari, jentera dan sebagainya
akan mendapat pertimbangan utama dalam pemilihan tender.
Kesemua analisis dan penilaian di atas akan dimasukkan dalam

laporan tender untuk dikemukakan kepada Panel Penilaian Tawaran
untuk pemilihan.
IV. Penerimaan Tender
Sejurus proses pemilihan tender selesai, surat penerimaan tender

akan dikeluarkan oleh klien kepada kontraktor yang berjaya. Surat
ini mengandungi butir-butir tentang kontrak, harga tender, tarikh
mula dan tarikh siap projek, jumlah bon pelaksanaan serta polisi
insurans yang perlu diambil.
Kontraktor tersebut perlu menyerahkan semula surat setuju
terima yang telah ditandatangani kepada klien dalam tempoh yang
ditetapkan. Selepas itu, perjanjian atau kontrak akan ditandatangani
oleh kontraktor dan klien mengikut syarat-syarat yang telah
dinyatakan dalam dokumen tender.
Rajah 4.6 menunjukkan carta alir proses tender yang
dipraktikkan dalam projek pembinaan.

182
UNIT 4
Mengenal Pasti Projek
Memilih Jenis Tender
Terbuka Terhad Terpilih Perundingan Prakelayakan
Menyediakan Menyediakan Memilih kontraktor Pelawaan Menyediakan

dokumen dokumen untuk tujuan melalui notis dokumen tender
tender tender penawaran tender prakelayakan
Mempelawa Penerimaan Mengiklankan tender

tender kepada maklum balas dan pemberian
kontraktor terpilih tender borang prakelayakan
Mengiklankan Menerima, Pemilihan dan Mempelawa tender

Mengiklankan meneliti dan
tender pemberian kepada beberapa
tender menganugerahkan
terhad borang tender kontraktor yang terpilih
tender
Menerima dan meneliti tender
Memilih
Menganugerah tender
Rajah 4.6 Carta alir proses tender
4.2.4
Sebab Tender Ditolak atau Gagal
Terdapat beberapa sebab sesuatu tender ditolak. Antaranya ialah:

a. Kontraktor mengemukakan harga tender yang terlalu tinggi,
menyebabkan klien terpaksa membayar kos yang melebihi
peruntukan kewangan projek.
b. Kontraktor mengemukakan harga tender yang terlalu rendah
dan berkemungkinan projek yang dihasilkan tidak berkualiti.
c. Kontraktor yang masih dalam proses menyiapkan projek lain
yang diterimanya lebih awal. Oleh itu, jika ditawarkan kontraktor
tidak dapat memberikan tumpuan sepenuhnya kepada kontrak
yang baharu disebabkan kemampuan kewangan, pekerja, loji
dan alatan yang terbatas.

183
UNIT 4
d. Kontraktor yang mempunyai rekod kerja yang tidak memuaskan
FIKIRKAN dalam projek terdahulu.
Antara syarat untuk e. Kontraktor tidak mematuhi syarat dalam tawaran, misalnya
mendapatkan kontrak
kerajaan ialah kontraktor tidak menghadiri lawatan tapak.
perlu mendaftarkan
syarikatnya dengan PKK f. Kontraktor menyertai tender yang tidak diperuntukkan dalam
dan CIDB. Apakah tujuan kelasnya, misalnya kontraktor kelas A memasuki tawaran
syarat ini diwajibkan? untuk projek kelas B.
g. Kontraktor tidak mengisi butiran yang lengkap dan tepat seperti
yang dikehendaki dalam dokumen tender.
NOTA
h. Kontraktor yang diragui kemampuan kewangan dan tenaga
Sebilangan besar klien tidak kerjanya.
mempunyai kepakaran untuk
menyelia sesuatu projek
pembinaan. Oleh itu, mereka
boleh melantik perunding
yang berpengalaman supaya 4.3
projek berjalan dengan Kontrak
lancar.
Kontrak ialah perjanjian antara klien dan kontraktor apabila klien

bersetuju melantik kontraktor melaksanakan projeknya. Antara isi
kontrak ialah persetujuan kontraktor menyiapkan projek pembinaan
dengan sempurna mengikut lukisan kerja dan spesifikasi kerja,
kos yang dianggarkan dan tempoh penyiapan yang dipersetujui
oleh klien. Klien bersetuju membuat bayaran kepada kontraktor
berdasarkan persetujuan dalam dokumen kontrak.
4.3.1
Tujuan Kontrak
Tujuan kontrak adalah untuk memeterai perjanjian antara klien

dan kontraktor supaya lebih jelas dalam bentuk dokumen. Kontrak
tersebut perlu mengandungi kewajiban klien dan kontraktor yang
akan dijadikan rujukan sekiranya berlaku pertikaian.
Perunding yang dilantik bertanggungjawab mengurus dan
memastikan pelaksanaan projek mengikut skop kerja, spesifikasi
kerja, tempoh dan kos yang telah dipersetujui dalam kontrak. Rajah 4.7
menunjukkan hubungan antara klien, kontraktor dan perunding.

184
UNIT 4
Kontrak Klien
Kontraktor
Perunding
Projek
Rajah 4.7 Hubungan antara klien, kontraktor dan perunding
4.3.2
Prinsip-prinsip Asas Kontrak
Kontrak dikira sah apabila wujud tawaran daripada klien dan

penerimaan tawaran oleh kontraktor. Tawaran boleh terbatal apabila
tempoh sah penerimaan tawaran tamat, atau klien membatalkan
tawaran, atau kontraktor menolak tawaran.
Prinsip kontrak dibuat berdasarkan kepada Akta Kontrak 1950
(Pindaan 1974). Jadual 4.7 menerangkan prinsip asas kontrak secara
ringkas.
Jadual 4.7 Prinsip asas kontrak
Prinsip Keterangan
Klien dan kontraktor mempunyai hasrat mewujudkan hubungan

Hasrat secara jujur, amanah dan ikhlas serta tidak akan melanggar
segala syarat yang ditetapkan dalam kontrak.
Klien menyatakan hasratnya serta mempelawa kontraktor

Tawaran
melaksanakan projek yang telah dirancang.
Cadangan oleh klien diterima oleh kontraktor seperti yang

Penerimaan
dinyatakan dalam kontrak yang sah di sisi undang-undang.

185
UNIT 4
4.3.3
Jenis-jenis Kontrak
Dalam kejuruteraan awam, terdapat pelbagai jenis projek. Setiap

projek memerlukan kepakaran dalam bidang perancangan,
pengurusan dan pelaksanaan.
Projek melibatkan firma perunding, kontraktor, pembekal,
kerajaan dan klien yang menjadi penaja projek. Untuk mengatasi
pelbagai kerumitan yang mungkin timbul dalam menyiapkan
sesuatu projek, beberapa jenis kontrak boleh digunakan. Rajah 4.8
menunjukkan jenis kontrak yang digunakan dalam industri pembinaan.
Kontrak Kos Pembayaran Balik Kontrak Berdasarkan Kuantiti
Jenis-jenis
Kontrak
Kontrak Gumpalan Kontrak Reka dan Bina
Rajah 4.8 Jenis-jenis kontrak

186
UNIT 4
I. Kontrak Gumpalan (Lump Sum)
Kontrak Gumpalan (lump sum) ialah kontrak yang dilaksanakan

oleh kontraktor berdasarkan kerja yang telah ditunjukkan dalam
lukisan atau skop kerja. Pembayaran untuk kerja yang telah siap
dibuat berdasarkan sesuatu jumlah harga yang telah ditetapkan.
Kontraktor bertanggungjawab menilai semua kos yang akan
dibelanjakan dalam memenuhi keperluan kerja yang telah ditetapkan
oleh klien. Pembayaran mungkin dilaksanakan secara pukal atau
secara berperingkat, bergantung kepada saiz kerja. Pembayaran
untuk Kontrak Gumpalan juga boleh dilaksanakan berdasarkan
spesifikasi piawaian kerja dan lukisan atau berasaskan senarai
kuantiti dan lukisan. Kontrak Gumpalan digunakan dalam projek
pembinaan kecil seperti pembinaan longkang, pagar dan bangunan kecil. NOTA
Gumpalan bermaksud
II. Kontrak Ukur dan Nilai (Measure and Value) gabungan item yang
dijumlahkan kepada satu
nilai keseluruhan tanpa
Kontrak Ukur dan Nilai merupakan kontrak yang termeterai Borang Senarai Kuantiti.
berdasarkan kuantiti kerja yang telah siap. Kuantiti kerja ini ialah Item ialah keterangan
kuantiti kerja semasa yang diukur dan dinilai bagi mengira jumlah operasi kerja dan kuantiti
pembayaran. Penilaian dan pengukuran kuantiti kerja dibuat secara bahan binaan yang
disenaraikan dalam jadual
senarai kuantiti. senarai kuantiti.
Item wang kos prima ialah
Kaedah Kos Pembayaran Balik item yang terdapat dalam
senarai kuantiti yang skop
Kaedah kos pembayaran balik merupakan kaedah pembayaran kerja atau kuantitinya tidak
diketahui semasa tender
kos sebenar kerja berserta yuran pengurusan oleh klien dipanggil. Hanya anggaran
kepada kontraktor. Umumnya kaedah pembayaran ini boleh kos yang diletakkan
dilaksanakan melalui: senarai kuantiti.
Wang kos prima ditambah yuran tetap

Wang kos prima ditambah nilai peratus yuran yang
ditetapkan daripada kos pembinaan sebenar
Wang kos prima ditambah yuran sasaran
Wang kos prima melibatkan kos bahan, kos upah pekerja serta
kos loji dan alatan. Yuran tetap merupakan bayaran yang telah
dipersetujui oleh klien dan kontraktor sebelum menandatangani
kontrak. Nilai peratus yuran yang ditetapkan dikira daripada jumlah
kos pembinaan sebenar. Kontraktor akan mendapat imbuhan yang
besar sekiranya kos pembinaan sebenar tinggi. Yuran sasaran
pula merupakan bayaran tambahan kepada kontraktor sekiranya
kontraktor dapat menyiapkan pembinaan dengan lebih cepat daripada
masa yang telah ditetapkan serta memuaskan. Kadar bayaran
tambahan ini mestilah dipersetujui sebelum kontrak ditandatangani.

187
UNIT 4
III. Kontrak Reka dan Bina
FIKIRKAN Kontrak Reka dan Bina dilaksanakan apabila klien menyerahkan

Dalam sebuah projek tanggungjawab sepenuhnya kepada kontraktor untuk merancang,
pembinaan yang mereka bentuk dan mengurus kontrak. Kontraktor dipilih
menggunakan Kontrak berdasarkan kemampuannya mengemukakan cadangan lengkap
Reka dan Bina, kerosakan
telah berlaku kepada binaan tentang cara pelaksanaan projek yang menepati kehendak klien.
sebelum projek disiapkan. Cadangan ini mengandungi reka bentuk, kaedah pembinaan, kos
Siapakah yang perlu membaiki terperinci dan syarat pembayaran. Melalui kontrak ini, penglibatan
kerosakan itu?
klien secara terus mengenai perkara-perkara teknikal, kawalan kos,
pengurusan dan pembinaan sangat kurang.
Kontraktor yang menyertai Kontrak Reka dan Bina secara
persaingan terpaksa mengeluarkan perbelanjaan besar bagi
menyediakan reka bentuk yang memenuhi kehendak klien. Tawaran
yang dikemukakan oleh kontraktor perlu mentafsirkan kehendak
klien secara terperinci.
Kaedah pembayaran kepada kontraktor adalah secara sama ada
bayaran kerja tetap, bayaran ganti kos atau bayaran secara perundingan.
Dalam Kontrak Reka dan Bina, kontraktor mempunyai
kebebasan memilih reka bentuk yang sesuai serta melaksanakan
pembinaan mengikut reka bentuk berkenaan. Kontrak Reka dan
Bina banyak dilaksanakan ke atas projek seperti pembinaan lebuh
raya. Melalui kontrak ini, kontraktor melantik perunding untuk
mereka bentuk projek. Kontraktor perlu memastikan kos pembinaan
tidak melebihi harga tender yang telah dipersetujui oleh klien.
Contoh projek yang menggunakan Kontrak Reka dan Bina ialah
projek KLIA.
Klien Kontrak
Kontraktor
Projek Perunding
Rajah 4.9 Carta alir Kontrak Reka dan Bina

188
UNIT 4
Cuba anda layari laman web beberapa agensi kerajaan seperti Jabatan Kerja Raya dan Kementerian
Pelajaran Malaysia. Dapatkan salinan iklan tender projek daripada halaman web berkenaan.
Bincangkan dalam kumpulan anda tentang jenis kontrak yang digunakan dalam setiap tawaran yang
telah anda peroleh.
4.4
Taksiran
Taksiran ialah anggaran kos projek yang disediakan oleh NOTA

juruukur bahan. Anggaran kos projek in meliputi kos bahan, Kiraan terperinci anggaran
kos upah pekerja, kos loji dan alatan serta kos pengurusan dan kos sesebuah projek
keuntungan. Taksiran disediakan dalam dua peringkat. Peringkat pembinaan dilakukan oleh
pertama dibuat ketika projek masih dalam peringkat cadangan. juruukur bahan.
Taksiran pada peringkat ini dinamakan taksiran prakontrak.

Taksiran prakontrak ialah taksiran secara kasar. Sekiranya
taksiran prakontrak kurang daripada peruntukan, projek boleh
FIKIRKAN
diteruskan ke peringkat perancangan yang lebih terperinci.
Ta k s i r a n p e r i n g k a t k e d u a p u l a i a l a h t a k s i r a n Sekiranya anggaran kos
pascakontrak, iaitu taksiran setelah kontrak dianugerahkan lebih rendah daripada
kepada kontraktor yang dipilih sehingga projek siap dan kos sebenar sewaktu
pelaksanaan projek, adakah
semua pembayaran dijelaskan. klien mendapat keuntungan?
4.4.1 Kaedah dan Unit Pengukuran
Pengukuran ialah proses menentu dan mengira kuantiti kerja dan

bahan dari lukisan kerja kemudian mencatatkannya dalam borang
ukur kuantiti bagi setiap item. Penilaian ini digunakan untuk
mendapatkan kuantiti item dalam unit yang ditentukan.

189
UNIT 4
Kaedah pengukuran adalah seperti berikut:
I. Linear
NOTA
II. Keluasan
Selain unit metrik, unit III. Isi padu
imperial seperti kaki, inci, ela
dan paun masih digunakan.
IV. Berat
V. Bilangan
Jadual 4.8 menunjukkan kaedah pengukuran dan keterangannya.
Jadual 4.8 Kaedah pengukuran dan keterangan

Kaedah Keterangan Unit Simbol
Pelbagai item yang diukur secara linear. Meter m
Linear Digunakan untuk item yang mempunyai keratan rentas.
Taksiran harga item dilakukan berdasarkan ukuran linear
seperti panjang paip, panjang asas dan longkang.
Merupakan ukuran ke atas item seperti permukaan turapan, Meter m2

Keluasan lepaan, dinding bata, kawasan pembersihan tapak, kotak persegi
acuan dan sebagainya.
Ukuran yang perlu diambil dan dicatatkan ialah panjang dan
lebar, lebar dan dalam, atau panjang dan tinggi.
Melibatkan item seperti penggalian tanah untuk asas, konkrit Meter m3

untuk rasuk, lantai dan sebagainya. padu
Perimeter yang diambil ukurannya ialah panjang, lebar dan
Isipadu dalam bagi item.
Binaan berbentuk piramid, kon, bebola, silinder dan
sebagainya memerlukan ukuran berdasarkan rumus
matematik untuk mengira isi padu.
D i g u n a k a n a p a b i l a i t e m b e n d a d i t a k s i r k a n Kilogram kg
Berat berdasarkan berat. atau
Digunakan ke atas item seperti tetulang keluli yang dipasang tan tan
dalam struktur konkrit bertetulang. metrik
Digunakan ke atas item kompleks yang sukar dipecahkan Bilangan bil

kepada komponen kecil untuk ditaksirkan harganya.
Bilangan Item berkenaan termasuk pemasangan elektrik seperti
soket lampu, poin kipas, poin alat penyaman udara, pintu,
tingkap, tanda lalu lintas dan konkrit siap tuang.

190
UNIT 4
Institut Juruukur Bahan Malaysia telah menyediakan panduan
pengukuran yang seragam berdasarkan Kaedah Mengukur Piawai.
Contoh senarai unit ukuran yang digunakan bagi beberapa item
terdapat dalam Jadual 4.9.
Jadual 4.9 Contoh senarai unit ukuran bagi item

Item Kaedah Pengukuran Unit Ukuran
Penggalian parit untuk asas isi padu m3
Konkrit untuk asas, tunggul tiang, tiang dan rasuk isi padu m3
Lapisan kedap keluasan m2
Lepaan keluasan m2
Kerja bata untuk dinding bata keluasan m2
Paip bekalan air linear m
Pemasangan paip bilangan bil
Soket lampu bilangan bil
Kaca tingkap keluasan m2
Bebendul jalan linear m
Tetulang keluli berat kg
Pintu siap pakai bilangan bil
Ukuran Berat
Ukuran berat digunakan dalam ukuran timbangan item seperti
tetulang, keluli, jejaring besi dan lain-lain. Unit ukuran berat ialah
kilogram (kg). Jadual 4.10 (a) menunjukkan kaedah kiraan panjang
tetulang dan Jadual 4.10 (b) menunjukkan senarai contoh berat NOTA
tetulang bagi pelbagai diameter. Jadual 4.10 (c) pula menunjukkan Penggunaan unit ukuran
panduan mengukur tetulang keluli. yang tepat seharusnya
diamalkan dalam kerja
Jadual 4.10 (a) Kaedah kiraan panjang tetulang pengukuran supaya
taksiran dibuat lebih tepat.
Jenis Tetulang Cangkuk (h) Bengkok (n) Simbol
Tetulang Keluli 12 d 8d R atau M.S.
Lembut
NOTA
Tetulang Keluli 15 d 9.5 d Y atau H.Y.
Tegangan Tinggi Ukur lilit bulatan = 2j
Luas bulatan = j2
j = jejari
Jadual 4.10 (b) Senarai contoh berat tetulang bagi pelbagai = 3.142
diameter
Diameter Tetulang (mm) kg/m
10 0.616
12 0.888 NOTA
16 1.579 Piawaian reka bentuk
20 2.466 menyatakan berat besi
25 3.854 tetulang berdasarkan diameter
32 6.313 tetulang.

191
UNIT 4
Jadual 4.10 (c) Panduan mengukur tetulang keluli
Maksud istilah dalam Bentuk Tetulang Keluli Jumlah Panjang
ukuran berat tetulang:
M.S. = Mild Steel A A
H.Y. =High Yield
A = panjang bahagian
memanjang
h A+h
A
tetulang
h = panjang bahagian
cangkuk h h A + 2h
n = panjang bahagian A
bengkok
d = diameter tetulang n A+n
A
n n A + 2n
A
I. Contoh-contoh pengiraan ukuran item

CONTOH 1
Ukuran Linear
Tapak letak kenderaan yang akan diturap seperti pada Rajah 4.10. Longkang
perlu dibina mengelilingi sempadan kawasan ABCDEFA. Kirakan panjang
longkang yang diperlukan.
F E D
25 m
A B C
25 m 25 m 15 m
Rajah 4.10
Penyelesaian
Panjang longkang AB, BC = 25 m + 25 m = 50.00 m

(15 + 25 ) m
Panjang longkang CD = = 29.15
2 2
m
Panjang longkang DE, EF = 15 m + 25 m = 40.00 m
1
Panjang longkang FA = x 2 x x 25 m = 39.28 m
4
Jumlah panjang longkang
(AB + BC + CD + DE + EF + FA) = 158.43 m

192
UNIT 4
CONTOH 2
Ukuran Keluasan
12.80 m 25.60 m
23.20 m
A B C
Rajah 4.11
Rajah 4.11 menunjukkan pelan tapak pembinaan yang perlu

dibersihkan. Kirakan keluasan kawasan tersebut.
Penyelesaian
Luas kawasan A =
1 x 12.80 m x 23.20 m = 148.50 m2
2
Luas kawasan B = 25.60 m x 23.20 m = 593.92 m2
1
Luas kawasan C
(
x x 23.20 m2
=
2 ( = 211.39 m2
2 2
Luas keseluruhan tapak A + B + C = 953.81 m2
CONTOH 3
Ukuran Isi Padu
Rajah 1.42 menunjukkan penggalian parit untuk pembinaan asas
jalur bangunan. Tentukan isi padu penggalian parit tersebut.
14.20 m
1.20 m
0.75 m
Rajah 4.12
Penyelesaian
Isi padu penggalian parit = Panjang x Lebar x Tinggi
= 14.20 m x 0.75 m x 1.20 m
Jumlah isi padu penggalian parit = 12.78 m3

193
UNIT 4
CONTOH 4
Ukuran Berat
Rajah 4.13 menunjukkan keratan memanjang rasuk bertetulang

keluli. Hitungkan jumlah berat tetulang keluli R 12 dalam rasuk
itu.
Maklumat penting
Panjang rasuk = 3000 mm
Tebal penutup konkrit = 30 mm
Panjang cangkuk = 12 (d)
Berat tetulang R 12 = 0.888 kg/m
2R12 30 mm
A 30 mm
30 mm 30 mm
3000 mm Keratan A-A

A
2 R 12
diameter
tetulang keluli lembut
bilangan
Rajah 4.13
Penyelesaian
Panjang setiap batang tetulang = panjang rasuk 2 (tebal penutup
konkrit) + 2 (panjang cangkuk)
NOTA
Ketebalan penutup konkrit = 3000 mm 2 (30) mm + 2 [12(12)] mm
ditentukan menurut = 3000 mm 60 mm + 288 mm
piawaian reka bentuk konkrit = 3228 mm
bertetulang dan nilainya
dinyatakan dalam lukisan
= 3.228 m
struktur berkenaan.
Berat tetulang jenis R 12 : 0.888 kg/m
Berat 4 batang tetulang = 4 x 3.228 m x 0.888 kg/m
= 11.47 kg
CONTOH 5
Ukuran Bilangan
Rajah 4.14 menunjukkan contoh pelan pendawaian elektrik di

dalam bangunan. Berpandukan Jadual 4.11, nyatakan bilangan suis
satu hala, kipas siling, lampu glob, soket keluar 13A dan lampu
candelier yang terdapat di dalam bangunan itu.

194
UNIT 4
Sambungan Contoh 5
Ruang tamu
Jadual 4.11 Simbol
Dapur
Bil. Simbol Keterangan
1 Suis satu hala
2 Suis dua hala
3 Soket keluar 13A
4 Lampu pendarflour tunggal

Bilik 1
5. Lampu glob
Bilik 2 6. Lampu candelier

Tandas
7. Kipas siling
Rajah 4.14
8. Kipas dinding
9. Kipas ekzos
Penyelesaian 10. Papan fius agihan
11. Poin pemanas air

Suis satu hala = 11 buah
Kipas siling = 3 buah 12. Unit kawalan pemasak
Lampu glob = 5 buah 13 Soket talian telefon

Soket keluar 13A = 6 buah 14. Soket antena TV
Lampu candelier = 2 buah
4.4.2
Jenis-jenis Kos
Item yang telah diukur perlu ditentukan harganya untuk mendapatkan

jumlah anggaran kos yang diperlukan bagi sesuatu pembinaan.
Proses ini dilakukan dengan membuat kiraan bagi mendapatkan kos
seunit item. Setiap kos item dibahagikan kepada:
I. Kos bahan
II. Kos upah NOTA
III. Kos loji dan alatan
Kos penghantaran ialah
IV. Kos pengurusan dan keuntungan kos pembayaran upah
pengangkutan ke tapak
I. Kos Bahan bina. Kos penyimpanan ialah
kos untuk sewaan ruang
simpanan bahan, manakala
Kos bahan seperti bata, genting, kaca, besi, simen dan pasir berbeza kos pembaziran mengambil
dari semasa ke semasa dan dari suatu tempat ke suatu tempat. Ketika kira kerosakan bahan.
membuat anggaran kos bahan, harga yang digunakan hendaklah
mengikut harga pasaran terkini dan harga bahan di lokasi pembinaan.

195
UNIT 4
Apabila menentukan kos bahan, kos lain yang perlu diambil
NOTA kira ialah kos asal bahan, kos penghantaran, kos penyimpanan dan
Ketebalan dinding bata ialah kos pembaziran.
225 mm.
II. Kos Upah
Kos upah merupakan bayaran upah atau gaji kepada pekerja setelah
FIKIRKAN
kerja disempurnakan. Contohnya, penerap bata akan dibayar upah
Syarikat perlu mendaftarkan apabila kerja penerapan bata selesai dalam jangka masa yang
pekerja dengan CIDB bagi
tujuan mendapatkan kad dipersetujui. Dalam industri pembinaan, pekerja dikelaskan kepada
hijau (green card). Apakah dua, iaitu:
kad hijau dan fungsinya?
a. Pekerja mahir
Pekerja yang mahir melakukan sesuatu kerja dalam bidangnya,
contohnya tukang besi, tukang kayu dan penerap bata.
b. Pekerja am
Pekerja yang melakukan kerja selain daripada kerja mahir,
seperti mengangkut tanah, membuang tanah dan membersihkan
kawasan.
FIKIRKAN
Setiap pekerja dalam projek Kadar bayaran yang diberi berbeza mengikut kemahiran pekerja.
pembinaan perlu didaftarkan Pekerja mahir akan menerima upah lebih tinggi daripada pekerja am.
mengikut bidang masing-
Penentuan nilai upah bergantung kepada pemalar pekerja. Pemalar
masing dengan CIDB. Apakah
tujuan pendaftaran ini? pekerja adalah purata masa yang diambil oleh seseorang pekerja
untuk menyiapkan sesuatu unit kerja. Jadual 4.12 menunjukkan
contoh pemalar pekerja untuk kerja penggalian tanah secara manual.
Jadual 4.14 menunjukkan contoh pemalar pekerja bagi kerja konkrit
meliputi kerja menggaul, membawa, menuang dan memadat konkrit.
Jadual 4.14 pula menunjukkan contoh pemalar pekerja bagi kerja bata.
Jadual 4.12 Contoh pemalar pekerja untuk kerja penggalian tanah secara manual
Keterangan Kerja Penggalian Pemalar Pekerja
Menggali tanah atas 1.50 jam/m2
Menggali parit 2.00 jam/m3
Membuang keluar tanah 1.75 jam/m3
Menimbus semula dan memadat 1.75 jam/m3
Mengangkut dan membuang lebihan tanah 1.50 jam/m3

196
UNIT 4
Jadual 4.13 Contoh pemalar Jadual 4.14 Contoh pemalar pekerja
pekerja bagi kerja konkrit bagi kerja bata
Keterangan Kerja Manual Mesin Keterangan Kerja Pekerja Am Penerap Bata
(jam/m3) (jam/m3) (jam/m2) (jam/m2)
Asas 5.00 2.00 Dinding bata setebal 1.25 2.50
Lantai bawah 4.00 2.20 225 mm bata
Lantai atas 6.00 4.00 Dinding bata setebal 0.75 1.50
Tiang/rasuk 7.75 5.50 113 mm bata
III. Kos Loji dan Alatan
Kos loji dan alatan merangkumi kos sewa dan kos kendalian loji
dan alatan. Projek pembinaan memerlukan penggunaan loji dan
alatan supaya kerja dapat dilaksanakan dengan berkesan dan
cepat. Kontraktor boleh membeli atau menyewa loji dan alatan
seperti berikut:
a. Loji dan alatan tidak berjentera, contohnya perancah, tangga,

kereta sorong dan baldi.
b. Loji dan alatan berjentera, contohnya lori, jentolak, mesin
penggaul konkrit dan mesin penggetar konkrit.
IV. Kos Pengurusan dan Keuntungan
Kos pengurusan merupakan pelbagai jenis pembayaran yang

berkaitan dengan urusan sesebuah syarikat kontraktor. Kos LAMAN WEB
pengurusan termasuk:
web http://www.kwsp.gov.my
a. Gaji kakitangan pengurusan, caruman KWSP, PERKESO, sewa dan http://www.perkeso.my
pejabat, bengkel dan ruang. untuk mendapatkan maklumat
b. Kos dan susut nilai alatan pejabat. lanjut tentang caruman pekerja.
c. Bayaran bil elektrik, bil air, bil telefon berkaitan dengan operasi
pejabat dan bengkel.
d. Kos kelengkapan pejabat dan bengkel serta pembelian alat tulis.
e. Elaun ahli lembaga pengarah syarikat.
NOTA
Amalan yang biasa dilakukan ialah kos pengurusan dan Caruman Kumpulan Wang
keuntungan dikira secara membuat tambahan dalam peratus ke atas Simpanan Pekerja (KWSP) dan
bayaran Pertubuhan Kebajikan
jumlah kos bahan, kos upah, kos loji dan alatan. Contohnya, jika
dan Sosial Pekerja (PERKESO)
kontraktor menginginkan keuntungan sebanyak 10 peratus, dan merupakan caruman pekerja
kos pengurusan sebanyak 10 peratus, maka kos pengurusan dan yang diwajibkan kepada majikan.
keuntungan ialah 20 peratus (10 peratus + 10 peratus = 20 peratus).
Peratus ini ditambahkan kepada kos bahan, kos upah serta kos loji
dan alatan.

197
UNIT 4
Pengiraan kos bahan, upah, loji dan alatan serta pengurusan
dan keuntungan perlu mengambil kira pelbagai faktor seperti yang
ditunjukkan dalam Jadual 4.15.
Jadual 4.15 Jenis-jenis kos
Jenis Kos Asas Penilaian Kos Faktor Pengiraan
Kos bahan sentiasa berubah

mengikut pasaran semasa.
Harga bahan. Kos bahan berbeza antara lokasi.
Kos penghantaran. Tempat penyimpanan bahan
Bahan
Kos penyimpanan. diperlukan untuk keselamatan dan
Kos pembaziran. menghindarkan kerosakan.
Pembaziran bahan
sentiasa berlaku.
Kadar pembayaran upah

berbeza mengikut kemahiran
Kos pembayaran upah bagi dan jenis kerja.
kerja yang telah siap.
Upah Kadar upah berubah mengikut
Upah berkadar kepada pekerja keadaan semasa dan lokasi.
mahir dan pekerja am.
Kiraan upah berasaskan kepada
pemalar pekerja.
Contoh loji yang digunakan ialah

loji berjentera seperti kren, lori,
Harga asal loji, nilai faedah ke
jentolak dan pembancuh konkrit.
Loji dan atas hutang dan usia loji.
Upah pemandu dan pekerja.
Alatan Kos sewa loji.
Kos sewa dan kos senggaraan
Kos pengendalian loji.
seperti penggunaan minyak dan
lain-lain.
Pembayaran gaji kakitangan

pengurusan, sewa pejabat,
cukai, sewa beli mesin, insurans
Pengurusan dan elaun.
Kos pengurusan syarikat dan
dan Pembayaran bil perkhidmatan
keuntungan.
Keuntungan alatan tidak berjentera dan
alatan tangan.
Modal dan susut nilai
alatan pejabat.

198
UNIT 4
4.4.3
Membina Kadar Kos
Membina kadar kos ialah melakukan kiraan untuk mendapatkan kos

seunit item yang telah disenaraikan.
I. Membina Kadar Kos Kerja Penggalian
Terdapat dua cara kerja penggalian yang dijalankan di tapak bina

dan bergantung kepada isi padu tanah yang hendak digali serta
kerumitan kerja yang dihadapi:
a. Kerja penggalian secara manual

Menggunakan peralatan tangan seperti cangkul dan penyodok.
Sesuai untuk kerja kecil dan di tempat yang sempit.
b. Kerja penggalian dengan jentera

Menggunakan jentera seperti traktor, jentolak, jengkaut dan
jengkorek. Sesuai untuk kerja pengorekan yang besar dan luas. NOTA
Harga bahan, kos upah, kos loji

Apabila tanah digali dan dibuang ke tempat yang lain, isi padu dan alatan berubah mengikut
tanah tersebut telah bertambah daripada isi padu asalnya disebabkan pasaran semasa.
pengembangan tanah. Oleh itu, faktor pertambahan isi padu
hendaklah diambil kira semasa membina kadar kos kerja penggalian.
Peratus pertambahan isi padu tanah berbeza-beza mengikut jenis
tanah yang digali. Contoh peratus pertambahan isi padu selepas
kerja penggalian adalah seperti yang ditunjukkan dalam Jadual 4.16.
Jadual 4.16 Contoh peratus tambahan isi padu tanah selepas

kerja penggalian
Jenis Tambahan (%)
Tanah liat 10
Tanah pasir 20
Batu kelikir 50

199
UNIT 4
Pengiraan kos kerja penggalian tanah hendaklah mengambil kira
kerja berikut:
a. Menggali
b. Mengangkut dan membuang tanah yang telah digali
c. Menimbus semula dan memadat
d. Membina penahan peparitan sementara pada sisi penggalian
sekiranya perlu
Unit ukuran bagi penggalian tanah ialah meter padu, tetapi bagi
kerja penggalian tanah atas tidak melebihi 100 mm dalam, unitnya
ialah meter persegi.
CONTOH 1
Bina kadar kos bagi kerja penggalian tanah pasir secara manual
seperti berikut:
Menggali parit secara manual untuk asas jalur bermula dari aras
tanah asal, tidak melebihi 1.50 m dalam serta mengangkut dan
membuang tanah yang digali; purata jarak 50 m dari tapak.
Maklumat penting
Menggali parit tidak lebih daripada 1.5 m 2.00 jam/m3

dalam
Memunggah keluar tanah 1.75 jam/m3
Mengangkut dan membuang tanah jarak 1.50 jam/m3
50 m dari tapak
Isi padu tanah bertambah selepas digali 20%
Upah menggali parit sehari (8 jam) RM40.00
Kos pengurusan dan keuntungan 20%
Penyelesaian
Menggali parit tidak lebih daripada 1.5 m 2.00 jam/m3
dalam
Memunggah keluar tanah 1.75 jam/m3
Mengangkut dan membuang tanah jarak 1.50 jam/m3
50 m dari tapak
Tambahan isi padu tanah
= 20 x 1.50 jam/m3 0.30 jam/m3
100
Jumlah pemalar kerja 5.55 jam/m3

200
UNIT 4
Sambungan Contoh 1
i. Kos upah
x RM 40.00
= 5.55 jam / m =
3
RM27.75 / m3
8 jam
ii. Kos pengurusan dan keuntungan
20
= x RM27.75 / m3 = RM5.55 / m3
100
Jumlah kadar kos kerja penggalian parit

bagi setiap 1 m3 = RM27.75 + RM5.55 = RM33.30
II. Membina Kadar Kos Kerja Konkrit
Terdapat dua cara membancuh konkrit berdasarkan keperluan dan

kuantiti konkrit yang dibancuh:
a. Membancuh konkrit secara manual
Menggunakan peralatan ringan seperti cangkul, penyodok dan
baldi. Sesuai untuk kuantiti yang kecil.
b. Membancuh konkrit dengan menggunakan mesin
Menggunakan mesin penggaul konkrit. Sesuai untuk kuantiti
kerja yang sederhana.
CONTOH 2
Bina kadar kos kerja konkrit yang digaul secara manual seperti
berikut:
Konkrit (1:2:4 batu baur 20 mm) untuk rasuk bumi; diangkat dan
dituang ke dalam acuan (unit m3)
Maklumat penting
1 m3 simen = 28.4 kampit

Harga sekampit simen = RM10.00
Harga 1 m3 pasir = RM15.00
Harga 1 m3 batu baur kasar = RM25.00
Upah seorang pekerja untuk 1 hari (8 jam) = RM40.00
Pemalar pekerja untuk menggaul, membawa, = 7.75 jam/ m3
menuang dan memadatkan konkrit

201
UNIT 4
Sambungan Contoh 2
Jumlah isi padu konkrit perlu ditambah = 50%

berpunca daripada faktor pengecutan,
pembaziran dan pemampatan konkrit
Kos pengurusan dan keuntungan = 20%
Upah pekerja menggaul, membawa, menuang
dan memadatkan konkrit ke dalam kotak
acuan sehari (8 jam) = RM40.00
Penyelesaian
1. Kos bahan
1 m3 simen 28.4 kampit RM 10.00 = RM284.00
2 m3 pasir RM 15.00 = RM30.00
4 m3 batu RM 25.00 = RM100.00
7 m3 bahan konkrit = RM414.00
Jumlah isi padu konkrit perlu ditambah
pembaziran dan pemampatan konkrit = 50%
50 RM414.00
= RM207.00
100
Jumlah kos bahan bagi 7 m3 konkrit, = RM621.00
Oleh itu, 1 m3 konkrit = RM621.00 = RM88.71 / m3

7m3
2. Kos upah
Kos upah menggaul, membawa, menuang
dan memadatkan 1m3 konkrit
7.75 jam / m3 RM 40.00 = RM38.75 / m3
8 jam
Jumlah kos bahan + kos upah

RM88.71 + RM38.75 = RM127.46 / m3
3. Kos pengurusan dan keuntungan

20 = RM25.49 / m3
RM127.46
100
Kadar kos 1 m3 kerja konkrit secara manual
RM127.46 + RM25.49 = RM152.95

202
UNIT 4
CONTOH 3
Bina kadar kos kerja konkrit yang digaul dengan mesin penggaul
konkrit seperti berikut:
Konkrit (1:2:4 batu baur 20 mm) digaul dengan mesin; untuk

lantai bawah. (unit m3)
Maklumat penting

Pemalar pekerja untuk yang membawa,
menuang dan menggetar konkrit = 2.20 jam / m3
Kos sewa mesin penggaul untuk 8 jam
bekerja = RM12.00
Daya pengeluaran mesin penggaul konkrit = 4 m3/ jam
Bilangan pengendali mesin = 2 orang
berpunca dari faktor pengecutan, pembaziran
dan pemampatan konkrit = 50%
Kos pengurusan dan keuntungan = 20%
Minyak diesel digunakan dalam sehari = 6 liter
Kos minyak diesel = RM0.70 / liter
Minyak pelincir digunakan dalam sehari = 0.25 liter
Kos minyak pelincir = RM6.00 / liter
Penyelesaian
1. Kos bahan
1 m3 simen x 28.4 kampit x RM10.00 = RM284.00
2 m3 pasir x RM15.00 = RM 30.00
4 m3 batu baur kasar x RM25.00 = RM100.00
Kos bagi 7 m3 bahan konkrit = RM414.00

203
UNIT 4
Sambungan Contoh 3
pembaziran dan pemampatan konkrit = 50%
50
x RM414.00 = RM207.00
100
Jumlah kos bahan bagi 7 m3 konkrit = RM621.00
Oleh itu, kos bagi 1 m3 konkrit
RM621.00 = RM88.71
7
2. Kos upah
1 orang pekerja bekerja selama 8 jam

untuk menggaul, membawa, menuang dan
memadatkan konkrit
1 m3 konkrit = 2.20 jam / m RM 70.00
3
= RM 19.25
8 jam
3. Kos loji dan alatan
Kos kendalian
2 orang pengendali mesin penggaul

konkrit bekerja selama 8 jam sehari
= 2 x RM70.00 = RM140.00
6 liter minyak diesel digunakan dalam
sehari pada harga RM0.70/liter = RM4.20
0.25 liter minyak pelincir digunakan
dalam sehari pada harga RM6.00/liter = RM1.50
Jumlah kos kendalian = RM145.70
Kos loji dan alatan bagi sehari = RM 12.00

= Kos sewa + Kos kendalian = RM145.70
RM157.70
Kos loji dan alatan untuk 1 jam

RM157.70 = RM19.71
8
Daya pengeluaran mesin penggaul konkrit
RM19.71
ialah 4 m3 / jam = 4
Oleh itu kos loji dan alatan untuk
pengeluaran 1 m3 konkrit = RM4.93

204
UNIT 4
Sambungan Contoh 3
Jumlah kos bahan, kos upah serta kos loji

dan alatan bagi setiap 1 m3 konkrit RM88.71
+ RM19.25
+ RM 4.93
RM112.89
20 RM112.89
= = RM22.58
100
Oleh itu kos 1 m3 kerja konkrit = RM135.47
III. Membina Kadar Kos Kerja Bata NOTA
Konkrit yang telah siap

Kerja bata dikira dengan menggunakan unit meter persegi dengan dibancuh perlu diangkut
menyatakan ketebalan dinding tersebut. Unit harga untuk satu meter dan dituang ke dalam kotak
acuan. Pekerja diperlukan
persegi kerja bata dikira berdasarkan kepada perkara berikut: untuk melaksanakan kerja ini.
a. Bahan, iaitu bata dan mortar
b. Upah pekerja
c. Keuntungan dan pengurusan
CONTOH 4
Kirakan kadar kos mortar untuk kerja mengikat bata. Mortar yang
digunakan ialah nisbah simen dan pasir bersamaan 1:3.
Maklumat penting

pembaziran dan pemampatan konkrit = 33.33%

205
UNIT 4
Sambungan Contoh 4
Penyelesaian
1 m3 simen x 28.4 kampit x RM10.00 = RM284.00

3 m3 pasir x RM15.00 = RM 45.00
4 m3 mortar = RM329.00
Tambahan 33.33% (Jumlah isi padu konkrit
perlu ditambah berpunca daripada faktor
pengecutan, pembaziran dan pemampatan
33.33 = RM109.66
konkrit) = 329.00
100
Jumlah kos 4 m3 mortar ditambah 33.33% = RM329.00
+ RM109.60
= RM438.66
RM438.66
Kos 1 m3 simen mortar = = RM109.66
4
CONTOH 5
Kirakan kos kerja bata bagi dinding bata setebal 113 mm diikat
dengan simen mortar 1:3.
Maklumat penting
Harga 1 ketul bata = RM0.50

Bata yang diperlukan untuk dinding bata
= 60 ketul
setebal 113 mm
Pembaziran bata = 5%
Mortar yang diperlukan untuk 1 m2 kerja bata = 0.035 m3
Kos per m3 simen mortar 1:3 = RM109.66
Pemalar pekerja bagi penerap bata = 1.50 j/m2
Pemalar pekerja bagi pekerja am = 0.75 j/m2
Upah penerap bata sehari = RM50.00
Upah pekerja am sehari = RM33.00
Penyelesaian
1. Kos Bahan
a. Kos mortar
1 m3 mortar = RM109.66
0.035 mortar yang diperlukan / m2
= 0.035 x RM109.66 = RM3.84

206
UNIT 4
Sambungan Contoh 5
b. Kos bata
60 ketul bata x RM 0.50 = RM30.00

Tambah 5% kos pembaziran
5
x RM30.00 = RM1.50
100
Kos bata = RM31.50
Kos mortar + Kos bata
RM3.84 + RM31.50 = RM35.34
2. Kos upah pekerja

Upah penerap bata
1.50 jam / m3 RM50.00 = RM9.38
8 jam
Upah pekerja am
0.75 jam / m3 RM33.00 = RM3.09
8 jam
Kos upah pekerja RM9.38 + RM3.09 = RM12.47

Jumlah kadar kos
Kos bahan + Kos upah pekerja
RM35.34 + RM12.47 = RM47.81

20
47.81 = RM9.56
100
Kadar kos kerja bata setebal 113 mm
per m2 RM47.81 + RM9.56 = RM57.37
4.4.4 Kaedah Taksiran
Secara amnya, terdapat lima kaedah penyediaan taksiran ke atas

sesebuah projek pembinaan. Kaedah tersebut ialah:
I. Isi padu
II. Keluasan lantai
III. Penilaian unit
IV. Nilai kuantiti hampir
V. Senarai kuantiti

207
UNIT 4
I. Isi padu
Kaedah isi padu merupakan kaedah taksiran bangunan berasaskan

kepada ukuran panjang, lebar dan tinggi bangunan. Cara mendapatkan
isi padu bangunan ialah dengan mendarabkan panjang, lebar dan
tinggi bangunan. Untuk mendapatkan harga anggaran kasar projek
bangunan, kadar harga per meter padu diperoleh berdasarkan harga
bangunan sedia ada. Kadar harga per meter padu didarab dengan isi
padu bangunan yang bakal dibina bagi mendapatkan harga anggaran
kasar bangunan yang akan dibina.
II. Keluasan Lantai
Kaedah keluasan lantai menggunakan ukuran untuk menghitung

kos bangunan. Pelan daripada lukisan kerja diperlukan untuk
mendapatkan ukuran panjang dan lebar lantai bangunan cadangan.
Keluasan lantai diperoleh dengan mendarab ukuran panjang lantai
dengan lebar lantai bangunan. Ukuran panjang dan lebar sebenar
lantai bangunan hendaklah diukur dari permukaan luar dinding.
Untuk mendapatkan harga anggaran kasar bagi projek bangunan
tersebut, kadar harga per meter persegi diketahui berdasarkan harga
bagi bangunan yang sedia ada. Kadar harga per meter persegi
didarabkan dengan luas bangunan baharu. Cara pembinaan dan reka
bentuk bangunan yang akan dibina hendaklah hampir sama dengan
bangunan yang sedia ada. Harga taksiran yang diperoleh tidak tepat
tetapi masih boleh digunakan untuk taksiran awal kerana tidak
melibatkan banyak masa.
Harga taksiran yang diperoleh merupakan harga pembinaan
bangunan sahaja. Hal ini bermakna, kerja pembinaan yang lain
seperti kerja mekanikal elektrik dan kerja luar bangunan dan
lain-lain (pagar, jalan, parit, landskap) perlulah dikira berasingan
dan dicampurkan dengan harga keluasan lantai bangunan untuk
mendapatkan jumlah harga bangunan tersebut.
III. Penilaian Unit
Kaedah penilaian unit dilakukan dengan menggunakan bilangan unit

alat kelengkapan yang akan ditempatkan atau bilangan pengguna
yang akan menduduki bangunan yang akan dibina. Contohnya,
jika bangunan sekolah akan dibina, unit yang bakal dikira ialah
bilangan kerusi atau meja. Bangunan hospital menggunakan unit
bilangan katil pesakit. Setiap unit alatan diberikan kos per unit
yang berasaskan kepada kos bangunan sedia ada. Harga anggaran

208
UNIT 4
bangunan cadangan dikira dengan mendarabkan kos per unit
dengan jumlah unit alat kelengkapan yang ditempatkan dalam
bangunan cadangan.
Kaedah ini sesuai digunakan apabila sesuatu projek cadangan
diketahui jumlah unit alat kelengkapan dan bilangan pengguna serta
kos per unit bagi bangunan sedia ada telah diketahui.
CONTOH
Sebuah sekolah yang telah siap dua tahun dahulu dinilaikan

sebanyak RM4.5 juta dan bangunan sekolah mampu menampung
sebanyak 1500 murid. Sebuah sekolah baharu yang serupa
dengan sekolah itu sedang dirancang untuk dibina. Sekolah
baharu akan menampung seramai 2500 murid. Tentukan harga
sekolah baharu dengan menggunakan kaedah penilaian unit.
Penyelesaian
Unit meja sekolah sedia wujud digunakan untuk kiraan

anggaran kos projek sekolah baharu.
Nilai unit meja dalam

sekolah sedia wujud = RM 4 500 000

1500
= RM3000
Oleh itu, perbezaan anggaran kos bangunan disebabkan oleh

perbezaan bilangan unit meja sahaja.
Maka, taksiran kos sekolah baharu = RM3000 x 2500
= RM7 500 000
IV. Kuantiti Nilai Hampir
Kaedah kuantiti nilai hampir ialah kaedah yang hampir sama dengan
kaedah senarai kuantiti. Kaedah ini dilakukan dengan cara mengenal
pasti item, menentukan kuantiti dan seterusnya mengira kos item,
secara kasar berdasarkan lukisan kerja. Contohnya, dalam kerja
pembinaan dinding bata, taksiran kos pembinaan diperoleh dengan
menghitung kos berdasarkan item berikut:

209
UNIT 4
i. Kerja penggalian parit tidak melebihi 1.50 m dan dikira bagi
setiap meter padu.
ii. Kerja-kerja konkrit untuk asas termasuk kayu untuk kotak acuan,
papan penyokong dan tetulang dikira bagi setiap meter padu.
iii. Dinding bata termasuk lepaan dan cat dikira bagi setiap
meter persegi.
V. Senarai Kuantiti
Kaedah senarai kuantiti ialah cara paling baik dan tepat berbanding
dengan cara anggaran lain. Juruukur bahan mengeluarkan kuantiti
item yang telah diukur daripada lukisan-lukisan kerja dengan tepat.
Item tersebut dikumpulkan dalam bentuk bilangan dan dibahagikan
kepada pecahan-pecahan tajuk yang tertentu. Seterusnya, senarai
item dikumpulkan jumlah ukurannya. Jumlah ukuran item ini
didarab pula dengan harga unit item bagi mendapatkan anggaran
jumlah kos projek.
4.4.5 Kaedah Senarai Kuantiti
Langkah-langkah menyediakan senarai kuantiti adalah seperti

yang berikut:
I. Mentafsir lukisan
II. Mengukur dan mengeluarkan kuantiti
III. Mengumpulkan kuantiti
IV. Menganggar kos
I. Mentafsir Lukisan
Jenis lukisan yang diperlukan dalam sesebuah projek pembinaan,

mestilah merangkumi aspek reka bentuk, struktur dan perkhidmatan.
Seseorang juruukur bahan perlu mempunyai kemampuan untuk
memahami, mentafsir dan menghubungkaitkan lukisan tersebut dengan
tepat supaya kuantiti bahan dapat dianggarkan dan operasi kerja
boleh dikenal pasti. Antara jenis lukisan yang perlu ditafsirkan ialah:
a. Lukisan reka bentuk

b. Lukisan struktur
c. Lukisan perkhidmatan

210
UNIT 4
a. Lukisan reka bentuk
Lukisan reka bentuk ialah lukisan yang berkaitan dengan reka

bentuk sesebuah bangunan. Lukisan ini termasuklah pelan, keratan
dan pandangan sisi bangunan cadangan. Rajah 4.15 menunjukkan
contoh lukisan reka bentuk.
BILIK AIR 2
RUANG DAPUR BILIK TIDUR 1

(JUBIN) (PARKET)
Jubin untuk lantai dan dinding RUANG MAKAN
(JUBIN)
Dinding bata berlepa 150 mm tebal
Gerbang konkrit bertetulang BILIK AIR
Tingkap ram kaca boleh laras dengan
rangka kayu keras dan bar keselamatan RUANG TAMU
TEMPAT (JUBIN)
LETAK
KERETA BILIK TIDUR 3 BILIK TIDUR 2
(JUBIN) (PARKET) (PARKET)
Pintu panel kayu keras

Tiang konkrit bertetulang
diameter 300 mm
Pintu cermin gelangsar kembar
tiga rangka aluminium TERES
(JUBIN)
Longkang konkrit separuh bulatan
250 mm lebar
Jerjak tiang konkrit pasang siap
a. Pelan Lantai 800 mm tinggi lengkap dengan
pemegang
b. Pandangan Hadapan
Rajah 4.15 Contoh lukisan reka bentuk bangunan
b. Lukisan struktur
Lukisan struktur menunjukkan bahagian bangunan yang menanggung
beban seperti asas, kerangka, lantai dan struktur bumbung. Lukisan
ini mengandungi maklumat khusus yang berkaitan dengan komponen
struktur binaan tersebut seperti spesifikasi konkrit dan tetulang.
Lukisan struktur juga menunjukkan perisian asas, saiz rasuk, saiz
tiang dan lain-lain komponen struktur. Rajah 4.16 menunjukkan
contoh lukisan struktur bangunan.

211
UNIT 4
225 x 350 rasuk bumi
D 1500mm 300 x 300 pangkal tiang
300 250 tetulang keluli

50 mm lapisan kedap
(lean concrete)
saiz asas
Rajah 4.16 Contoh lukisan struktur asas bangunan
c. Lukisan perkhidmatan
Lukisan perkhidmatan memberikan perincian tentang pemasangan

perkhidmatan yang diperlukan dalam sesuatu projek. Beberapa
jenis sistem perkhidmatan yang diperlukan bagi sesuatu bangunan
ialah sistem bekalan elektrik, sistem bekalan air, sistem sanitasi,
sistem penyaman udara dan sistem telekomunikasi. Rajah 4.17
menunjukkan contoh lukisan perkhidmatan sistem bekalan air.
Ruang dapur
Bilik air
Petunjuk:
Air sejuk
Air panas
Bilik
Rajah 4.17 Contoh lukisan perkhidmatan sistem bekalan air

212
UNIT 4
II. Mengukur dan Mengeluarkan Kuantiti
Mengukur dan menentukan kuantiti ialah proses mengukur,

menjumlahkan dan mendarab dimensi item dan operasi kerja
yang terlibat dengan menggunakan Borang Ukur Kuantiti. Borang
Ukur Kuantiti terbahagi kepada dua bahagian, dan setiap bahagian
mengandungi empat ruang. Ruang berkenaan ialah ruang mendarab
(A), ruang ukuran (B), ruang jumlah (C) dan ruang keterangan kerja
(D). Rajah 4.18 menunjukkan contoh Borang Ukur Kuantiti.
PROJEK:............................................................................................
A B C D A B C D
Rajah 4.18 Contoh Borang Ukur Kuantiti
Ruang mendarab digunakan untuk mencatatkan angka yang

perlu didarab berdasarkan bilangan item yang berulang, misalnya
empat tetulang keluli lembut.
Ruang ukuran mencatatkan ukuran item, misalnya ukuran luas
ialah panjang dan lebar; ukuran isi padu ialah panjang, lebar dan tinggi.
Ruang menjumlah mencatatkan jumlah seperti jumlah ukuran
linear, luas, isipadu dan bilangan item.
Ruang keterangan kerja mencatatkan secara ringkas dan padat
keterangan operasi kerja bagi item yang diukur.
Dalam contoh-contoh berikut ditunjukkan beberapa kaedah catatan
ukuran dan keterangan kerja bagi item dalam Borang Ukur Kuantiti.

213
UNIT 4
a. Ukuran linear
Dalam kaedah mencatatkan item yang mempunyai unit ukuran

linear hanya ukuran panjang yang dicatatkan pada ruang ukuran.
Jumlah panjang dicatatkan pada ruang jumlah, manakala tebal dan
lebar dicatatkan dan dinyatakan bersama keterangan kerja pada
ruang keterangan kerja.
Contoh:
100 mm 50 mm tebal kayu bergergaji yang telah diawet untuk
kasau bumbung panjangnya 2.50 m dicatatkan seperti di bawah:
100 mm 50 mm tebal kayu bergergaji

2.50
yang telah diawet untuk kasau bumbung
2.50
b. Ukuran keluasan
Kaedah mencatatkan ukuran keluasan ialah mencatatkan panjang

dan lebar item pada ruang ukuran. Luas dicatatkan pada ruang
menjumlah. Ukuran tebal dicatatkan bersama keterangan kerja
dalam ruang keterangan kerja.
Contoh:
Lepaan untuk lantai konkrit panjang 4.50 m dan lebar 3.65 m. Tebal
lepaan mortar dan pasir ialah 30 mm dicatatkan seperti di bawah:
4.50 m
3.65 m
30 mm tebal lepaan mortar dan

pasir di atas lantai konkrit
4.50
3.65
16.43

214
UNIT 4
c. Ukuran isi padu
Kaedah mencatat isi padu digunakan untuk mengukur isi padu kerja,
contohnya kerja penggalian tanah untuk asas, parit, ruang bawah
tanah dan lain-lain. Ukuran panjang, lebar dan dalam dicatatkan NOTA
pada ruang ukuran. Nilai isi padu dicatatkan pada ruang menjumlah.
Contoh item yang menggunakan
Contoh: ukuran luas ialah kerja
penggalian tanah atas, kotak
acuan dan konkrit alas.
Penggalian parit untuk asas jalur berukuran 20.00 m panjang, 0.60
m lebar dan 1.20 m dalam dicatatkan seperti di bawah:
NOTA
Ukuran isi padu hendaklah
dicatat mengikut turutan:
panjang
lebar
tinggi
Penggalian parit untuk asas jalur bermula dalam/ tebal
20.50
0.60 dari aras yang disediakan tidak melebihi
1.20 1.50 m dlm, menimbus semula tanah
dan memadatkannya, mengangkut dan
14.40 membuang lebihan tanah, purata jarak 50 m
dari tapak
d. Ukuran berat NOTA

Dalam penulisan keterangan
Item seperti tetulang keluli dicatat dalam ukuran berat. Panjang keluli kerja, penggunaan huruf
lembut dicatatkan pada ruang ukuran. Jumlahnya didarab dengan ringkas dibenarkan,
contohnya:
berat per meter tetulang dan dicatatkan pada ruang keterangan panjang = pjg
kerja. Diameter dan jenis tetulang juga dicatatkan pada ruang tebal = tbl
keterangan kerja. dalam = dlm
keluli tegangan tinggi = hy
keluli lembut = ms
Contoh:
Kaedah mencatat berat bagi tetulang keluli tegangan tinggi yang

panjangnya 7 m dan berdiameter 32 mm adalah seperti berikut:

215
UNIT 4
7
7 32 mm diameter tetulang keluli hy di dalam tiang
x 6.313 kg / m = 44.191 kg
e. Ukuran bilangan
Item untuk lampu, kipas siling, singki dan lain-lain dicatatkan dalam
ukuran bilangan di ruang ukuran.
Contoh:
Kaedah mencatatkan lima kipas siling adalah seperti di bawah:
5 Kipas siling seperti yang diterangkan dalam spesifikasi
III. Mengumpulkan Kuantiti
Mengumpulkan kuantiti ialah melakukan kerja mengabstrak, iaitu

memindahkan segala ukuran dan keterangan kerja daripada Borang
Ukur Kuantiti ke dalam Borang Abstrak. Tujuan mengabstrak
adalah untuk membahagi serta mengumpulkan segala butiran dan
keterangan kerja mengikut tajuk kecil dan kuantitinya dibundarkan.
Contoh catatan dalam Borang Abstrak adalah seperti pada Rajah 4.19.

216
UNIT 4
Penggalian parit untuk asas jalur bermula dari aras yang disediakan, tidak melebihi 1.50 m
dalam, menimbus semula tanah dan memadatkannya; mengangkut dan membuang
lebihan tanah, purata jarak 50 m dari tapak.
unit (m3) muka surat (dari Borang Ukur Kuantiti)

14.40 1
14.40 14 m3 (kepada nombor bulat yang hampir)
Rajah 4.19 Contoh catatan dalam Borang Abstrak
IV. Menganggar Kos
Selepas kerja mengabstrak dilakukan, keterangan kerja, unit dan

kuantiti kerja dicatatkan ke dalam Borang Senarai Kuantiti untuk
menganggar kos. Catatan daripada Borang Abstrak pada contoh di
atas dicatatkan dalam Borang Senarai Kuantiti seperti Rajah 4.20.
PROJEK:
Kadar Jumlah
Butiran Keterangan Kerja Unit Kuantiti
RM Sen RM Sen
A Penggalian parit untuk asas jalur m3 14
bermula dari aras yang disediakan,
tidak melebihi 1.50 m dalam,
menimbus semula tanah dan
memadatkannya; mengangkut dan
membuang lebihan tanah, purata
jarak 50 m dari tapak
Rajah 4.20 Contoh Borang Senarai Kuantiti

217
UNIT 4
CONTOH TAKSIRAN
Rajah 4.19 menunjukkan pelan dan keratan asas jalur yang akan dibina bagi sebuah
makmal komputer. Anggarkan kos pembinaan asas jalur tersebut termasuk dinding
bata sehingga aras permukaan bumi.
Maklumat penting
Kadar kos: menggali tanah atas = RM2.40 / m2

menggali parit = RM12.50 / m2
lapisan kedap = RM1.20 / m2
konkrit untuk asas = RM120.47 / m2
dinding bata = RM112.20 / m2
20 000
Dinding bata
10 000
Tepi Asas jalur
A
a. Pelan asas jalur
Aras bumi
225 mm tebal dinding

bata diikat dengan mortar
(1:3) 900
Asas jalur Konkrit padu
(1:3:6 batu baur 40 mm)
225
Panjang dan lebar diukur dari

50 mm lapisan kedap
tengah ke tengah (centre to
600 (lean concrete)
centre).
b. Keratan A-A
Rajah 4.21 Pelan dan keratan rentas asas jalur

218
UNIT 4
Penyelesaian:
Anggaran kos kerja pembinaan asas jalur dilakukan dalam empat peringkat berikut:
a. Menyenaraikan kerja yang perlu diukur
b. Menentukan kuantiti dengan menggunakan Borang Ukur Kuantiti
c. Mengumpulkan kuantiti dengan menggunakan Borang Abstrak
d. Menganggarkan kos dengan menggunakan Borang Senarai Kuantiti
a. Menyenaraikan kerja-kerja yang perlu diukur untuk pembinaan asas jalur
PROJEK : CADANGAN MEMBINA MAKMAL KOMPUTER
Kerja yang akan diukur

a. Penggalian tanah atas
b. Penggalian parit
c. Lapisan kedap
d. Konkrit untuk asas
e. Dinding bata

219
UNIT 4
b. Mengeluarkan kuantiti dengan menggunakan Borang Ukur Kuantiti.
PROJEK: CADANGAN MEMBINA MAKMAL KOMPUTER
a. Penggalian tanah c. Lapisan kedap

atas
60.00 50 mm tebal lapisan kedap
Luas kawasan
0.60 (1:9) untuk bahagian
= panjang x lebar
36.00 bawah asas jalur
Panjang = 20 000
(+) d. Konkrit untuk asas
Lebar asas jalur,
1 Panjang asas jalur

2/ /600 = 600
2 2/20 000 = 40 000

= 20 600 2/10 000 = 20 000
Lebar = 10 000 = 60 000
(+)
1 Lebar = 600
= 600
2/ /600 Tebal = 225
2
= 10 600
20.60 Menggali tanah atas 60.00 Konkrit padu (1:3:6 batu

10.60 100 mm tebal bermula 0.60 baur 40 mm) untuk asas
218.36 dari aras tanah, 0.23 jalur dituang ke dalam parit
mengangkut dan 8.28
membuang lebihan
tanah purata jarak 50 m
dari tapak
b. Penggalian parit e. Dinding bata
Panjang asas jalur: Tinggi dinding = 900

2/20 000 = 40 000
2/10 000 = 20 000
60 000
Dalam asas jalur
asas ke aras
tanah = 900
60.00 225 mm tebal dinding
asas = 225
0.90 bata daripada jenis bata
lapisan kedap
54.00 biasa, diikat dengan
pasir = 50
mortar (1:3)
1175
(-) tanah atas 100
Penggalian
tanah = 1075
Menggali parit untuk

60.00 asas jalur bermula dari
0.60 aras yang disediakan
1.08 tidak melebihi 1:50
m dalam; menimbus
38.88 semula, memadat;
membuang lebihan 2
tanah; purata jarak 50 m
dari tapak

220
UNIT 4
c. Mengumpulkan kuantiti bagi pembinaan asas jalur dengan menggunakan
Borang Abstrak
Menggali tanah atas, 100 mm tebal bermula dari aras tanah, mengangkut dan membuang
tanah lebihan purata jarak 50 m dari tapak
unit (m2) muka surat

218.36 2
218.36 218 m2
Menggali parit untuk asas jalur bermula dari aras yang disediakan, tidak melebihi
1.50 m dalam; menimbus semula dan memadatkan, mengangkut dan membuang
lebihan tanah, purata jarak 50 m dari tapak

38.88 2
38.88 39 m3
50 mm tebal lapisan kedap (1:9) untuk bahagian bawah asas jalur


36.00 2
36.00 36 m2
Konkrit padu (1:3:6 batu baur 40 mm) untuk asas jalur


8.28 2
8.28 8 m3
225 mm tebal dinding bata, daripada bata biasa, diikat dengan mortar (1:3)

54.00 2
54.00 54 m2

221
UNIT 4
d. Menganggarkan kos pembinaan asas jalur dengan menggunakan Borang Senarai
Kuantiti.
PROJEK: CADANGAN MEMBINA MAKMAL KOMPUTER
Butiran Keterangan Kerja Unit Kuantiti Kadar Jumlah

RM Sen RM Sen
A Kerja tanah
Menggali tanah atas, m2 218 2 40 523 20
100 mm dalam bermula
dari aras tanah,
mengangkut dan
membuang lebihan tanah
purata jarak 50 m dari
tapak
B Menggali parit untuk asas m3 39 12 50 487 50

jalur, bermula dari aras
tanah, tidak melebihi
1.50 m dalam; menimbus
semula, memadatkan,
mengangkut dan
membuang lebihan
tanah, purata jarak 50 m
dari tapak
C Kerja lapisan kedap

50 mm tebal lapisan m2 36 1 20 43 20
kedap untuk bahagian
bawah asas jalur
D Kerja konkrit
Konkrit padu (1:3:6-batu m3 8 120 47 963 76
baur 40 mm) untuk asas
jalur
E Kerja bata
225 mm tebal dinding m2 54 112 20 6058 80
bata dari bata biasa
diikat dengan mortar
(1:3)
JUMLAH KOS 8076 46

222
UNIT 4
RUMUSAN
1. Tiga peneraju utama yang terlibat dalam sebarang projek pembinaan ialah klien, perunding dan
kontraktor.
2. Tender merupakan pernyataan daripada klien dengan tujuan memberikan maklumat tentang
cadangan projek kepada kontraktor.
3. Kontrak merupakan perjanjian yang terjalin antara klien dengan kontraktor apabila klien
bersetuju melantik kontraktor untuk melaksanakan projeknya.
4. Taksiran merupakan proses menyediakan anggaran kos projek sesebuah pembinaan yang akan
ditanggung oleh klien.
5. Tender terdiri daripada tender terbuka, tender terhad, tender terpilih, tender perundingan dan
tender prakelayakan.
6. Dokumen tender mengandungi beberapa dokumen, seperti borang tender, borang penerimaan
serta maklumat yang berkaitan dengan projek, seperti spesifikasi piawaian kerja, jadual kadar
harga, lukisan kerja dan senarai kuantiti.
7. Proses tender melibatkan beberapa peringkat, antaranya pengiklanan tender, pelawaan atau
jemputan tender, pemilihan dan penerimaan tender.
8. Kontrak terbahagi kepada beberapa jenis, iaitu kontrak gumpalan, kontrak ukur dan nilai, kontrak
kos pembayaran ganti dan kontrak Reka dan Bina.
9. Proses tender memerlukan kontraktor menghantar dokumen tender dan klien menjalankan
pemilihan daripada sejumlah tender yang diterima. Seterusnya, klien memberitahu kontraktor
yang terpilih tentang anugerah tender, diikuti dengan menjalinkan kontrak.
10. Penerimaan tender dibuat berdasarkan beberapa kriteria, seperti mematuhi syarat tender, harga
tender, pengalaman, rekod kerja dan modal kewangan.
11. Tender ditolak apabila kontraktor tidak memenuhi syarat tender, harga tender tinggi, rekod kerja
buruk, tiada pengalaman, tidak cukup modal, tidak mengisi borang tender secara lengkap atau
disebabkan oleh sebarang keraguan atas kontraktor.
12. Kaedah pengukuran item dalam kebanyakan kes dilakukan secara ukuran linear, keluasan, isi
padu, berat dan bilangan.
13. Jenis kos dalam taksiran termasuk kos bahan, kos upah, kos loji dan peralatan serta kos
pengurusan dan keuntungan.
14. Membina kadar kos merupakan proses melakukan kiraan untuk mendapat kos setiap item dengan
mengambil kira faktor kos bahan, kos upah, kos loji serta kos pengurusan dan keuntungan.
15. Kaedah taksiran atas kos pembinaan terbahagi kepada lima, iaitu kaedah isi padu, kaedah
keluasan lantai, kaedah penilaian unit, kaedah nilai kuantiti hampir dan kaedah senarai kuantiti.
16. Kaedah senarai kuantiti merupakan kaedah taksiran kos projek pembinaan secara menyediakan
senarai item daripada pelan projek, menyediakan jadual kerja yang berkaitan dengan item,
memasukkan semuanya ke dalam Borang Senarai Kuantiti dan seterusnya menganggar kos projek.

223
UNIT 4
LATIHAN
1. Pihak yang mengeluarkan tawaran ke atas projek dikenali sebagai .

2. Petender ialah istilah lain untuk .
3. Senarai harga bagi setiap kerja yang bakal dilakukan oleh kontraktor dinyatakan dalam
.
4. Tiga jenis kontrak yang digunakan dalam projek pembinaan ialah:
1.
2.
3.
5. Lima kaedah taksiran ke atas projek pembinaan ialah:
1.
2.
3.
4.
5.
6. Jenis kos terbahagi kepada empat, iaitu:
1.
2.
3.
4.
7. Kontrak ialah apabila satu pihak bersetuju menerima tender daripada satu pihak lain.
8. Tender perundingan dan tender terpilih mempunyai persamaan kerana kedua-duanya tidak
perlu .
9. Anggaran kos yang dibuat untuk mengetahui jumlah kos sesuatu projek pembinaan yang akan
ditanggung oleh klien dikenali sebagai .
10. Unit ukuran item untuk siling ialah .
B. Nyatakan Betul ( ) atau Salah (X ).
1. Satu sebab tender ditolak ialah kontraktor sedang menyiapkan sebuah projek yang
lain.
2. Kaedah taksiran pembinaan bangunan tidak termasuk kaedah isi padu bangunan.
3. Jenis tender terdiri daripada tender terbuka, tender terpilih, tender terhad, tender
perundingan dan tender prakelayakan.
4. Fungsi borang tender yang telah disempurnakan oleh kontraktor adalah sebagai tanda
menyertai tender.
5. Jadual kadar harga mengandungi senarai harga bagi setiap kerja yang bakal dilakukan
oleh kontraktor.

224
UNIT 4
LATIHAN
6. Senarai kuantiti berfungsi memudahkan kontraktor menyiapkan anggaran kos ke
atas upah kerja dan jumlah harga bahan.
7. Tender terhad tidak perlu diiklankan.
8. Pemilihan tender merangkumi proses membuka tender, menganalisis tender dan
menilai tender daripada kontraktor.
9. Kontrak reka dan bina sesuai digunakan dalam projek bernilai RM100 000
ke bawah bertujuan mendapatkan kontraktor kelas F yang berwibawa.
10. Tender terbuka dan tender terhad menggalakkan persaingan yang sihat.
11. Iklan diperlukan dalam tender prakelayakan.
12. Pakatan harga boleh dilakukan oleh kontraktor dalam tender terpilih.

1. Tender terhad mempunyai salah satu daripada ciri berikut, iaitu:
A. Terbuka kepada semua kontraktor
B. Terbuka kepada kontraktor kelas F sahaja
C. Tidak perlu pengiklanan
D. Terhad kepada kontraktor dalam kelas tertentu sahaja
2. Tender berikut perlu diiklankan KECUALI
A. Tender perundingan
B. Tender prakelayakan
C. Tender terhad
D. Tender terbuka
3. Tender terpilih mempunyai kebaikan berikut, iaitu:
A. Mengutamakan kontraktor yang dikenali sebagai telah berjasa kepada klien
B. Kontraktor telah dikenal pasti berkelayakan dari segi kepakaran, kewangan, loji dan
peralatan
C. Memerlukan iklan tetapi secara kecil-kecilan
D. Membantu usahawan yang baru menjadi kontraktor
4. Taksiran diperlukan oleh pihak berikut, iaitu
A. Kontraktor
B. Pekerja mahir
C. Arkitek
D. Pihak berkuasa tempatan
5. Fungsi lembaga penilaian tender dalam jabatan kerajaan adalah untuk
A. Mengelakkan tender termurah daripada terpilih
B. Menapis kontraktor yang terbaik supaya diberi kontrak
C. Menilai dan memilih tender paling murah sahaja untuk dianugerahkan tender
D. Menilai dan memilih tender terbaik berdasarkan harga, prestasi dan keupayaan kontraktor

225
UNIT 4
LATIHAN
6. Taksiran diperlukan selepas kontrak dianugerahkan kerana

A. Anggaran kos tepat diperlukan oleh kontraktor
B. Membina dokumen kontrak yang lebih jelas untuk dimeterai
C. Mengelakkan perselisihan dan pertikaian harga antara klien dengan kontraktor
D. Membolehkan klien mengawal kos projek
7. Kontrak dalam atur cara kontrak dan taksiran ditakrifkan sebagai

A. Perjanjian yang dijalin antara satu pihak yang bersetuju menerima tender daripada
satu pihak lain
B. Perjanjian yang dijalin antara satu pihak yang bersetuju menerima tender daripada,
dua pihak lain
C. Perjanjian yang dijalin antara dua pihak yang bersetuju menerima tender daripada
satu pihak lain
D. Persetujuan menerima tender daripada pelbagai pihak
8. Pihak yang mengikat kontrak dalam projek pembinaan terdiri daripada

A. Klien dengan kontraktor
B. Klien dengan perunding
C. Perunding dengan kontraktor
D. Klien dengan perunding dan kontraktor
9. Kontrak senarai kuantiti mempunyai kelemahan berikut, iaitu:

A. Kuantiti kerja boleh diubah semasa pembinaan tanpa menjejaskan kontrak asal
B. Kontraktor dibayar atas kerja yang dilakukan
C. Penilaian tender berdasarkan kepada jumlah harga tawaran
D. Pelawaan tender hanya boleh dilakukan setelah siap lukisan dan senarai kuantiti yang
lengkap
10. Senarai kuantiti digunakan dalam tiga perkara berikut, KECUALI

A. Mempelawa tender
B. Menyediakan bayaran kemajuan
C. Menilai pindaan kontrak
D. Memesan dan membeli bahan-bahan
11. Borang kontrak merupakan

A. Borang yang digunakan oleh kontraktor untuk meletakkan harga tender
B. Borang yang digunakan oleh kontraktor untuk meletakkan harga pada tender serta
tempoh penyiapan kerja
C. Borang yang digunakan oleh klien sebagai persetujuan menerima tender kontraktor
D. Borang permohonan untuk memilih kontraktor lain yang layak untuk dianugerahkan
kontrak
12. Kenyataan tender TIDAK mengandungi maklumat berikut, iaitu:

A. Nama klien
B. Jenis projek
C. Lokasi projek
D. Harga projek

226
UNIT 4
13. Tender prakelayakan perlu melalui proses berikut, iaitu:
A. Saringan kontraktor pada peringkat prakelayakan
B. Perundingan untuk menentukan kelayakan
C. Pertandingan harga tertinggi
D. Pertandingan berdasarkan senarai kuantiti
14. Borang ukur kuantiti mengandungi tiga ruang berikut, KECUALI

A. Ruang mendarab
B. Ruang ukuran
C. Ruang jumlah
D. Ruang senarai kuantiti
15. Kos yang perlu diambil kira semasa membina kadar kos bagi kerja penggalian parit secara
manual ialah:
A. Kos bahan + kos upah
B. Kos bahan + kos upah + kos pengurusan dan keuntungan
C. Kos upah + kos pengurusan dan keuntungan
D. Kos bahan + kos upah + kos loji dan alatan
16. Kos yang perlu diambil kira semasa membina kadar kos kerja bata ialah
A. Kos bahan + kos upah + kos pengurusan dan keuntungan
B. Kos bahan + kos upah
C. Kos bahan + kos upah + kos loji dan alatan
D. Kos bahan + kos pengurusan dan keuntungan
1. Jadual 4. S1 menunjukkan senarai sebahagian item bagi suatu projek pembinaan. Lengkapkan
jadual tersebut dengan mengisikan unit ukuran item yang disenaraikan.
Jadual 4. S1 Senarai item
Bil. Item Unit Ukuran

1. Konkrit untuk asas
2. Paip pengudaraan
3. Kipas siling
4. Tetulang keluli lembut
5. Tanah permukaan 100 mm tebal
6. Dinding bata termasuk lepaan dan cat kedua-dua
permukaan

227
UNIT 4
LATIHAN
2. Jadual 4. S2 menunjukkan maklumat penting untuk pembinaan kadar kos. Berdasarkan

maklumat tersebut, hitungkan kadar kos pembinaan dinding bata setebal 113 mm yang
diikat dengan mortar (1:3).
Jadual 4. S2 Maklumat penting untuk membina kadar kos

Maklumat penting
1 m simen
3
= 28.4 kampit
Harga 1 m pasir
3
= RM25.00
Jumlah isi padu konkrit perlu ditambah berpunca = 33.33%
daripada faktor pengecutan, pembaziran dan
pemampatan konkrit
Harga 1 ketul bata = RM0.20
Simen mortar yang digunakan untuk 1 m kerja bata 3
= 0.035 m3
Pemalar penerap bata = 1.25 jam/ m2
Pemalar pekerja am = 0.625 jam/ m2
Upah penerap bata sehari = RM70.00
Upah pekerja am sehari = RM50.00
Pengurusan dan keuntungan = 20%
3. Jadual 4. S3 menunjukkan maklumat penting untuk pembinaan kadar kos. Berdasarkan

maklumat tersebut, hitungkan kadar kos kerja konkrit padu (1:2:4 batu baur 20 mm)
untuk rasuk tetulang yang digaul secara manual.
Jadual 4. S3 Maklumat penting untuk membina kadar kos
Maklumat penting
1 m simen
3
= 28.4 kampit
Pemalar pekerja untuk menggaul, membawa,
menuang dan memadatkan konkrit = 7.75 jam/ m3
Penambahan isi padu yang ditambah berpunca
daripada faktor pengecutan, pembaziran dan = 50%
pemampatan konkrit
Pengurusan dan keuntungan = 20%

228
UNIT 4
LATIHAN
4. Rajah 4. S4 menunjukkan lukisan keratan rentas asas jalur dan dinding bata. Panjang
dinding ialah 7.50 m. Berdasarkan maklumat dan rajah di bawah, keluarkan kuantiti bagi:
a. Penggalian tanah atas,
b. Penggalian parit untuk asas jalur.
Dinding bata
225 mm tebal
650
Asas jalur
150
50 mm lapisan
kedap (lean
concrete) 450
Rajah 4. S4 Keratan rentas asas jalur dan dinding bata
5. Selesaikan:
a. Kirakan kos upah pekerja bagi kerja konkrit dengan menggunakan mesin penggaul konkrit.
Maklumat:
Pemalar pekerja = 2.75 jam/ m3
Upah pekerja sehari (8 jam) = RM 60.00
b. Nyatakan kos yang diambil kira selain kos upah bagi kerja konkrit.
E. Soalan Esei
1. Nyatakan perbezaan antara Kontrak Gumpalan dengan Kontrak Reka dan Bina. Bincangkan
kelebihan dan kelemahan kedua-dua jenis kontrak tersebut.
2. Senaraikan sebab-sebab tender tidak layak dianugerahkan kontrak. Bagaimanakah cara
mengelakkan supaya tender tidak ditolak?
3. Huraikan atau huraikan faedah penggunaan tender terbuka dengan tender perundingan.
4. Huraikan atau huraikan sebab-sebab atur cara kontrak dan taksiran diperlukan dalam
kejuruteraan awam.

229
UNIT 4
LATIHAN
5. Rajah 4. S5 menunjukkan pelan substruktur sebuah bangunan setingkat dan keratan A-A
menunjukkan butiran untuk asas jalur dan tembok bata. Berdasarkan maklumat yang diberi
dalam rajah itu, tentukan kuantiti bagi kerja substruktur berikut:
a. Penggalian tanah atas 100 mm tebal

b. Penggalian parit
c. 50 mm tebal lapisan kedap (lean concrete)
d. Asas konkrit
e. Dinding bata
3000
A A 3600
3000
8500
750
225
50 mm lapisan kedap
(lean concrete) 600
Keratan A-A
Rajah 4.S5 Pelan dan keratan rentas substruktur

sebuah bangunan setingkat

230
UNIT 4
Lampiran I (a)
CONTOH KOMPONEN STRUKTUR
Asas pad
Rasuk bumi
(Pemasangan acuan dan
tetulang)
Rasuk bumi
Tiang

231
Lampiran I (b)
CONTOH KOMPONEN STRUKTUR
Tangga Papak padu

(Pemasangan tetulang jejaring)
Dinding
Rasuk lantai atas dan rasuk bumbung Kerangka bumbung

232
Lampiran II (a)
PROSES OLAHAN AIR
Muka sauk Penyaringan
Pembauran kimia
Pengudaraan terjun
Pembentukan gumpalan

233
Lampiran II (b)
PROSES OLAHAN AIR
Pembasmian kuman
Tangki pengenapan
Tangki simpanan loji Penyesuaian PH
Tangki pengimbang
Tangki perkhidmatan

234
Lampiran III (a)
JENIS-JENIS LOJI RAWATAN KUMBAHAN
Pengudaraan berterusan Lagun berudara
Kolam penstabilan sisa Penyentuh biologi berputar
Sistem IDEA Tangki imhoff

235
Lampiran III (b)
PROSES RAWATAN KUMBAHAN
Kumbahan disalir masuk Proses penyaringan Proses pembuangan kersik

Pengudaraan berlanjutan
Kolam penjernihan
Ke sungai/laut Ke tapak pelupusan

236
Panduan Jawapan
STRUKTUR
UNIT 1 KEJURUTERAAN AWAM
UNIT 2 SUMBER DAN BEKALAN AIR
BAHAGIAN A BAHAGIAN A
1. i. cetek ii. dalam 1. 75%

2. pad, tiang 2. domestik, industri, pertanian
3. rasuk 3. air
4. tanggung beban 4. kawasan tadahan
5. bumbung rata, bumbung curam 5. permukaan
6. fel bitumen 6. muka sauk
7. sepuluh 7. makro, mikro
8. mati, kenaan 8. telaga
9. jisim 9. kuman
10. kerangka 10. tangki pengenapan aliran mendatar setingkat,
11. beban angin, beban penghuni tangki pengenapan aliran mendatar dua tingkat
12. tindak balas 11. hujung mati, grid, berjejarian
13. rendah, tinggi 12. geseran
14. tegasan tegangan 13. sluis, get
15. membran kalis lembap 14. lamina, gelora
15. Q = Av
BAHAGIAN B
BAHAGIAN B
1. Betul. 2. Salah 3. Betul 4. Salah 5. Betul
6. Betul 7. Salah 8. Betul 9. Salah 10. Salah 1. Salah 2. Salah 3. Betul 4. Betul 5. Betul
11. Salah 12. Betul 13. Salah 14. Betul 15. Salah 6. Salah 7. Betul 8. Betul 9. Salah 10. Salah
11. Betul 12. Betul 13. Salah 14. Betul
BAHAGIAN C
BAHAGIAN C
1. D 2. D 3. B 4. C 5. C
6. A 7. C 8. B 9. D 10. D 1. A 2. A 3. C 4. C 5. C
6. A 7. C 8. C 9. D 10. C
BAHAGIAN D
BAHAGIAN D
1. 1. C 2. A 3. B
1. a. pemeluwapan b. pengangkutan wap
2. a. Ruang kepala diukur pugak dari garisan anjur c. sejat peluhan d. curahan
b. Ruang kepala diukur serenjang dari garisan anjur e. penyejatan f. penyusupan
c. Pelantar d. Susur tangan
e. Jeriji f. Jumlah jarak ufuk 2. a. penyaringan b. pengudaraan
g. Jejak h. Naik i. Anjur c. pembauran kimia d. pengentalan & penggumpalan
e. pengenapan f. penapisan
BAHAGIAN E g. pemfluoridaan & h. pembasmian kuman
i. penyesuaian pH
3. a. air daripada tangki pengenapan b. paip air pembasuh

c. air yang ditapis d. batu kerikil
e. tangki simpanan air basuh f. aras air semasa
menapis
BAHAGIAN E
1. - Penyaringan ialah proses pembuangan bendasing makro dalam

air melalui penyaring kasar dan penyaring halus.
- Pembuangan kersik ialah proses mengasingkan batu-batu halus
dan pasir yang telah dimendapkan di dasar kebuk kersik. Jika tidak
dibuang, kersik akan merosakkan pam.
- Pengudaraan ialah proses menambah kandungan oksigen
dalam air dengan tujuan menambahkan rasa segar kepada
air, menghilangkan bau dan mengoksidakan bahan larut besi
dan mangan kepada bahan tidak larut.
2. Tiga kaedah pengudaraan air mentah:
- pengudaraan terjun
- pengudaraan percik
- pengudaraan resapan
3. Pengentalan ialah proses pembentukan partikel halus kepada bahan
berbuku.
Penggumpalan ialah proses penyatuan bahan berbuku halus kepada bahan
berbuku yang lebih besar dan berat.
4. Proses pengenapan ialah proses mengurangkan pepejal terampai dalam
air. Pepejal bahan berbuku yang terbentuk semasa proses pengentalan dan
penggumpalan dienapkan ke dasar tangki.
5. Air disalirkan ke dalam tangki penapisan. Penapis pasir cepat mempunyai
dua lapisan media penuras, iaitu pasir dan batu kelikil. Bahan terampai akan
terperangkap pada media penuras.

237
Panduan Jawapan
6. Air yang telah melalui proses penapisan sudah dianggap bersih daripada BAHAGIAN D
bahan terampai tetapi masih tidak selamat untuk digunakan kerana dikhuatiri
mengandungi kuman. Klorin dimasukkan mengikut dos yang dibenarkan untuk a. Sistem Satu Paip
menghapuskan kuman yang masih terdapat dalam air. b. a. Paip tumpu bolong b. Besin basuh
7. Perbandingan sistem agihan air secara hujung mati, grid dan jejarian. c. Tab mandi d. Paip tumpu najis & air sisa
8. Lakaran kaedah agihan air yang menggunakan sistem graviti, pam serta pam e. Paip cabang f. Kebuk pemeriksaan
dan takungan. g. Liku h. Paip salir
9. Kelebihan dan kekurangan sistem agihan air. c. 1. Perlu banyak paip cabang bolong.
10. Empat unsur penting dalam sistem perpaipan ialah: 2. Rumit untuk dipasang.
- paip utama d. Digunakan untuk kerja pembersihan dan senggaraan.
- paip cawangan
- paip cabang BAHAGIAN E
- injap
11. Perkara-perkara yang menyebabkan kehilangan turus di dalam paip: 1. Kaedah berasingan
- kehilangan turus disebabkan perbezaan saiz paip - Mempunyai dua sistem paip.
- Kehilangan turus disebabkan pertukaran arah aliran - Aliran kumbahan dan air permukaan disalirkan secara
- Kehilangan turus disebabkan geseran berasingan.
- Kehilangan turus disebabkan perbezaan aras. - Kos pemasangan paip lebih mahal.
12. Jenis-jenis injap serta fungsi masing-masing: - Air kumbahan yang disalirkan ke loji rawatan adalah sedikit.
- Injap berhenti fungsinya ialah memberhentikan aliran dalam paip - Jarang berlaku limpahan pada waktu hujan.
- Pili bomba fungsinya ialah menyediakan air untuk memadam kebakaran. - Diameter paip lebih kecil.
- Injap pelepas udara fungsinya ialah melepaskan udara yang Kaedah bergabung
terperangkap di dalam paip dan membenarkan udara masuk ke dalam paip - Mempunyai satu sistem paip.
apabila paip dikosongkan. - Aliran kumbahan dan air permukaan disalirkan secara
13. bergabung.
D2 = (0.1)2
Luas keratan paip, A = - Kos pemasangan paip lebih murah.
4 4
= 7.85 x 10-3 m2 - Air kumbahan yang disalirkan ke loji rawatan lebih banyak.
- Kerap berlaku limpahan pada waktu hujan.
Kadar alir, Q = A x v - Diameter paip lebih besar.
= (7.85 x 10-3) m2 x 10 m/s 2. Kaedah berasingan lebih sesuai. Di Malaysia hujan lebat. Sistem
= 0.0785 m3/s berasingan mengelakkan limpahan air kumbahan dan air hujan.
= 0.08 m3/s
3. Pemasangan di bawah tanah bertujuan supaya paip salir boleh
14. Kadar alir, Q = Isipadu aliran disambungkan kepada paip pembetung awam dengan lebih
masa mudah. Tiada sekatan oleh bangunan dan terlindung daripada
12 m3 pemandangan. Ciri mutu, kecerunan, kedap air, kelurusan,
= penyokongan, pengalihudaraan.
7s
Q = 1.71 m3/s 4. Rawatan kumbahan bermula dengan kumbahan dialirkan ke
Garis pusat paip D = 50 cm = 0.5 m dalam kolam. Bahan organik yang terdapat di dalam kumbahan
D2 diuraikan oleh bakteria berudara dan bahan bukan organik
Luas keratan paip, A = berbentuk nitrogen dan fosforus.
4
= 0.196 m2 5. Masa tahanan adalah tempoh suatu isi padu kumbahan ditahan
di dalam kolam supaya bakteria dapat menguraikan bahan cemar
Q 1.71 m3/s
Halaju, v = = yang terdapat di dalam kumbahan pada tahap maksimum.
A
0.196 m
2
6. Mikrob perlu terampai di dalam kumbahan supaya dapat
= 8.72 m/s disebarkan ke seluruh isi padu kumbahan untuk menguraikan
= 80 liter/saat
bahan cemar. Jika tidak terampai, mikrob akan berada pada
15. Garis pusat paip D1 = 300 mm = 0.3 m bahagian bawah dan akan menguraikan bahan cemar pada
Garis pusat paip D2 = 200 mm = 0.2 m bahagian tersebut sahaja.
Kadar Alir, Q = 1.5 m3/s
Halaju air, v = Q/A 7. Kumbahan disiramkan ke atas media penuras secara seragam
Halaju air untuk melalui nozel yang dipasangkan kepada lengan penyebar.
garis pusat D1, v1 = Q/A Lengan penyebar dipasangkan kepada struktur khas yang
Halaju air untuk garis pusat D, v = Q/A berputar supaya lengan penyebar dapat menyiramkan serta
(0.3)2 mengagihkan kumbahan ke atas media penuras secara
Luas A, = = 0.07 m2
4 seragam. Apabila kumbahan bersentuh dengan media penuras,
Q 1.5 m3/s selaput bakteria yang terdapat di atas media penuras akan
Halaju v, = = memerangkap dan menguraikan bahan organik yang terdapat

A 0.07 m3
= 21.43 m/s di dalam kumbahan. Selaput di atas media penuras makin lama
akan menjadi lebih tebal dan akhirnya akan tertanggal dari media
UNIT 3 SISTEM SANITASI penuras dan dialirkan keluar bersama kumbahan yang telah
dirawat. Kumbahan dikeluarkan melalui lantai tangki turas yang
berliang dan dialirkan ke tangki pengenapan bagi menyingkirkan
BAHAGIAN A pepejal terampai yang terhasil dari media penuras.
1. paip cabang 2. paip tumpu 8. Enap cemar yang dikitar semula dari tangki penjernihan adalah
3. paip tumpu bolong 4. paip salir enap cemar yang mengandungi mikrob yang telah menyesuaikan
5. pembetung awam 6. bergabung diri dengan iklim kumbahan. Apabila dikitar semula ke
7. lurang, kebuk pemeriksaan 8. najis & air sisa tangki rawatan enap cemar mikrob ini terus dapat bertindak
9. besi tuang menguraikan bahan cemar berbanding dengan mikrob baru yang
memerlukan masa untuk menyesuaikan diri.
BAHAGIAN B 9. Fungsi cakera dalam RBC adalah untuk menempatkan mikrob di
atas permukaan cakera dan apabila cakera berputar, sebahagian
1. Betul 2. Betul 3. Betul 4. Salah 5. Salah permukaan cakera tenggelam ke dalam kumbahan. Apabila
6. Betul 7. Salah 8. Salah 9. Betul 10. Salah tenggelam di dalam kumbahan, mikrob akan memerangkap bahan
11. Betul 12. Betul 13. Salah 14. Betul 15. Salah cemar dan seterusnya menguraikan bahan cemar tersebut secara
aerob apabila bahagian cakera tersebut terdedah kepada udara
BAHAGIAN C setelah keluar dari kumbahan.
1. D 2. A 3. B 4. A 5. C 6. C
7. B 8. C 9. A 10. C 11. B 12. D 13. B

238
Panduan Jawapan
ATUR CARA KONTRAK
UNIT 4 DAN TAKSIRAN
2. Sebab-sebab tender ditolak
BAHAGIAN A
- harga tender tidak wajar
1. klien 2. kontraktor
- masih dalam proses menyiapkan projek lain
3. jadual kadar harga
- kecekapan rendah
4. i. Gumpalan ii. Ukur dan Nilai
- tidak berdaftar dengan CIDB/PKK
iii. Reka dan Bina
- menyertai tender dalam kelas yang tidak layak
5. i. Isi padu ii. Keluasan Lantai
- kemampuan kewangan diragui klien
iii. Penilaian Unit iv. Nilai Kuantiti Hampir
Cara mengelak daripada penolakan tender
v. Senarai Kuantiti
- harga penawaran yang wajar
6. i. Bahan ii. Upah
- kecekapan tinggi
iii. Loji dan Alatan iv. Pengurusan & Keuntungan
- memenuhi syarat pendaftaran
7. perjanjian yang dimeterai
- menyertai tender dalam kelas yang layak dimasuki
8. pengiklanan
- mempunyai kewangan yang kukuh
9. taksiran
10. meter persegi
3. Faedah tender terbuka dan tender perundingan.
Tender terbuka - Peluang luas terbuka
BAHAGIAN B
kepada semua kontraktor
1. Betul 2. Salah 3. Betul 4. Betul 5. Betul
- Tender yang terendah
6. Betul 7. Salah 8. Betul 9. Salah 10. Salah
diperoleh
11. Betul 12. Betul 13.Betul
Tender perundingan - Boleh mendapat kontraktor
yang berkemampuan
BAHAGIAN C
- Proses tender mudah
1. D 2. A 3. B 4. A 5. D 6. C 7. A
4. Atur cara kontrak dan taksiran diperlukan kerana:
8. A 9. D 10. D 11. D 12. D 13. A 14. D
- menjamin kepentingan klien, kontraktor dan perunding dipelihara
15. C 16. A
oleh undang-undang negara
BAHAGIAN D - membantu menyelesaikan pertikaian
1. i. meter padu ii. bilangan - menyediakan prosedur yang seragam dalam kejuruteraan awam,
iii. bilangan iv. kg melicinkan pelaksanaan projek
v. meter persegi vi. meter persegi - memudahkan proses membuat anggaran kos, memudahkan
proses pengurusan, perancangan dan pembayaran kos.
2. 1m3 simen mortar = RM 5.84
5. Penggalian tanah atas
kos bahan (simen mortar + bata) = RM 7.90
kos upah = RM 14.85
20% pengurusan + keuntungan = RM 4.55
jumlah kos = RM 27.30
3. Kos bahan = RM 111.60
kos upah = RM 38.75
20% pengurusan & keuntungan = RM 150.35
Jumlah kos = RM 180.42
4. Penggalian tanah atas = 7.73 m x 0.45 m Luas kawasan A = 7.35 m x 3.75 m = 27.56 m2
= 3.48 m2 Luas kawasan B = 6.25 m x 3.75 m = 23.48 m2
Penggalian parit untuk asas jalur = 7.73 m x 0.45 m x 0.75 m
= 2.61 m3 Penggalian parit = 30.20 m x 0.75 m x 0.93 m
5. a) 1m3 konkrit = 2.75 jam/ m3 RM 60.00 untuk asas jalur = 21.60 m3
8 jam
= RM 20.63 Asas konkrit = 30.20 m x 0.75 m x 0.23 m
b) i) kos bahan = 5.21 m3
ii) kos loji dan keuntungan
iii) kos pengurusan dan keuntungan Lapisan kedap = 30.20 m x 0.75 m
BAHAGIAN E (lean concrete) = 22.65 m2
Perbezaan antara kontrak putar kunci dengan kontrak gumpalan seperti berikut:
1. Dinding bata = 30.20 m xm
Kontrak gumpalan Kontrak reka dan bina
= 22.65 m2
Kontraktor menjalankan kerja
berdasarkan lukisan atau skop Kontraktor bertanggungjawab
skop kerja kerja yang disediakan oleh klien. sepenuhnya terhadap kerja yang
Pembayaran kepada kontraktor diserahkan oleh klien.
sejumlah harga tetap.
pembayaran Jumlah pembayaran secara Pembayaran kepada kontraktor
kepada gumpalan memudahkan proses dibuat secara bayaran kerja tetap,
kontraktor pembayaran kontrak. atau secara perundingan.
Kontraktor perlu menjalankan kerja
dengan baik, jika berlaku sebarang Kontraktor bebas menentukan kaedah
kelebihan
kelemahan hasil daripada kerja, terbaik dan mengurangkan kos projek.
kontraktor menanggung kerugian.
Kontraktor memerlukan kepakaran
dan kemahiran untuk layak memenuhi
Klien perlu menyediakan lukisan syarat kontrak. Kontraktor terpaksa
kelemahan
atau skop kerja. berbelanja besar dalam menyediakan
cadangan reka bentuk yang memenuhi
kehendak klien.

239
Daftar Kata Istilah
STRUKTUR
UNIT 1 KEJURUTERAAN AWAM UNIT 2 SUMBER DAN BEKALAN AIR
asas pad pad foundation agihan air water distribution

asas jalur strip foundation air bumi ground water
asas rakit raft foundation air permukaan surface water
asas cetek shallow foundation aliran gelora turbulent flow
asas dalam deep foundation aliran lamina laminar flow
beban mati dead load bendasing impurities
beban kenaan applied load bendasing makro macro impurities
beban titik point load bendasing mikro micro impurities
beban teragih seragam uniformly-distributed cucian balik back washing
load curahan precipitation
bumbung limas hip roof injap berhenti stop valve
bumbung tibar layar gable roof injap get gate valve
bumbung pisang sesikat lean-to roof injap pelepas udara air releasing valve
bumbung rata flat roof injap sluis sluice valve
cerucuk geseran friction pile kadar aliran flow rate
cerucuk galas hujung end-bearing pile kehilangan turus head loss
daya ricih shear force kehilangan turus kecil minor head loss
dinding tanggung beban load-bearing wall kehilangan turus utama major head loss
dinding panel panel wall kitaran hidrologi hydrology cycle
dinding monolit monolithic wall mangan manganese
gambar rajah mata air water spring
jasad bebas free body diagram oksigen terlarut dissolved oxygen
jejak tread olahan air water treatment
kemasan lantai floor finishing paip agihan distribution pipe
lantai atas suspended floor paip cabang branch pipe
membran kalis lembap damp proof paip cawangan sub-branch pipe
membrane paip perkhidmatan service pipe
membran kalis air water proof paip utama main pipe
membrane pembasmian kuman chlorination
momen lentur bending moment pembauran kimia chemical mixing
naik riser pembuangan kersik grit removal
pelantar platform/landing pemeluwapan condensation
papak slab penapis pasir cepat rapid sand filter
papak padu slab ground floor penapis tekanan pressure filter
rasuk disokong mudah simply-supported pemfluoridaan fluoride addition
beam pengenapan sedimentation
rasuk julur cantilever beam pengentalan flocculation
rasuk selanjar continuous beam penggumpalan coagulation
rasuk hujung terikat fixed-end beam pengudaraan aeration
ruang kepala head room pengudaraan dulang
struktur jisim mass structure bertingkat multiple tray aeration
struktur kerangka framed structure pengudaraan percik spray aeration
susur tangan hand rail pengudaraan resapan diffuse aeration
tangga pilin/pusar spiral stairs pengudaraan terjun diffuse aeration
tetulang reinforcement penyaring halus fine screen
tetulang jejaring wire mesh penyaring kasar course screen
tiang tunggal solitary column penyaringan screening
tiang jinjang slender column penyejatan evaporation
tindak balas reaction penyusupan infiltration
tukup cerucuk pile cap piawaian WHO WHO standard
tunggul tiang stump pili bomba fire hydrant
rawatan treatment
sejatpeluhan evaporation

240
Daftar Kata Istilah
sifat biologi biological pemampat udara air compressor
characteristics pembetung sewer
sifat fizikal physical pengocak stirrer
characteristics pengudaraan aeration
sifat kimia chemical penguraian bahan organik decomposition of
characteristics organics
simpanan air water storage penyentuh biologi berputar rotating biological
sistem berjejarian radial system contactor
sistem grid grid system pepejal kumbahan sewage solids
sistem hujung mati dead end system pepejal terampai suspended solids
tangki gentian fibre tank peresap diffuser
tangki konkrit concrete tank rawatan primer primary treatment
tangki pengenapan sedimentation tank rawatan sekunder secondary treatment
tangki sesekat baffled tank sentuhan biologi biological contact
tangki silinder cylindrical tank tangki enapan sedimentation tank
telaga cetek shallow well tangki enapcemar teraktif activated sludge tank
telaga tiub tube well tangki septik septic tank
terowong susupan infiltration gallery turus cucur trickling filter
waduk reservoir
UNIT 3 SISTEM SANITASI

ATUR CARA KONTRAK
UNIT 4 DAN TAKSIRAN
aerob aerobic
air sisa waste water balasan response
anaerob anaerobic gumpalan lump sum
bakteria bacteria item item
efluen effluent kaedah pengukuran piawai standard method of
enap cemar sludge measurement client
enap cemar teraktif activated sludge klien client
fotosintesis photosynthesis kuantiti quantity
gas methana methane gas kontrak contract
hidrogen sulfida hydrogen sulphide kos prima prime cost
influen influent mengeluarkan kuantiti taking off
karbon dioksida carbon dioxide niat intent
kebuk chamber perunding consultant
kebuk pemeriksaan inspection chamber penentuan specification
kolam fakultatif facultative pond penerimaan acceptance
kolam pengoksidaan oxidation pond perundingan negotiation
kolam penstabilan sisa waste stabilisation prakelayakan prequalification
kumbahan sewage putar kunci turnkey
kumbahan domestik domestic sewage reka dan bina design and mild
kumbahan industri industrial sewage senarai kuantiti bill of quantities
kumbahan pertanian agricultural sewage taksiran estimating
lagun berudara aerated lagoon tawaran tender
lapisan kekam scum layer tetulang reinforcement
loji rawatan treatment plant perunding consultant
lurang manhole kadar rate
masa tahanan retention time keluli steel
media penuras filtering media
mikrob microbes
mikroskop microscope
oksigen oxygen
proses fakultatif facultative process
patogen pathogen

241
Glosari
Akuifer Lapisan tanah yang mengandungi air.
Aliran lamina Aliran apabila kumin bendalir bergerak dalam satu garisan yang selari antara
satu sama lain.
Aliran gelora Aliran apabila kumin bendalir bergerak dalam arah yang tidak menentu.
Keadaan ini berlaku kerana kumin mempunyai tenaga yang lebih tinggi.
Air bumi Air yang terdapat di dalam bumi sama ada berhampiran permukaan atau jauh
ke dalam bumi.
Air permukaan Air yang terdapat di atas permukaan bumi sama ada di dalam sungai, tasik
atau kolam.
Asas Komponen bangunan yang terletak paling bawah, biasanya tidak kelihatan
kerana tertanam di dalam tanah. Fungsi asas ialah untuk rnengagihkan beban
bangunan yang diterima dari komponen seperti tiang atau dinding kepada
tanah di bawahnya.
Bahan organik Bahan mudah reput hasil tindak balas oksigen di dalam air.
Beban Daya luaran yang bertindak ke atas struktur. Beban terdiri daripada beban mati
dan beban kenaan.
Bumbung Struktur bumbung terdiri daripada rangka dan penutup bumbung. Rangka
menanggung beban penutup bumbung.
CIDB Lembaga Pembangunan Industri Pembinaan (Construction Industry
Development Board merupakan badan pengurusan yang bertanggungjawab
terhadap pembangunan industri pembinaan negara.
Dinding Komponen struktur ini pugak dan memanjang dan boleh dibina sebagai
penanggung beban atau sebaliknya.
Efluen Kumbahan yang telah melalui proses rawatan dan telah mencapai piawaian
minimum untuk disalirkan ke persekitaran.
Enap cemar Bahan pepejal yang tidak terurai oleh tindakan bakteria. Contohnya ialah serat
yang terdapat pada sisa domestik.
Influen Kumbahan mentah yang masuk ke dalam tangki septik atau loji rawatan
kumbahan.
Injap Komponen paip yang boleh memberhentikan aliran air, mengurangkan tekanan
dan melepaskan udara yang terperangkap dalam air.
Item Bahan binaan atau operasi kerja yang diterangkan dalam kuantiti tertentu
mengikut unit tertentu untuk disenaraikan dalam senarai kuantiti.
Kaedah mengukur Suatu kaedah membuat ukuran item yang diseragamkan oleh Institut Juruukur
piawai Malaysia untuk kegunaan mentaksir kos pembinaan.
Kehilangan turus Kehilangan tenaga di dalam paip disebabkan oleh geseran, pertukaran arah
dan pertukaran saiz paip.
Kitaran Hidrologi Proses kitaran air yang berlaku dari permukaan bumi ke atmosfera dan kembali
semula ke bumi.
Kumbahan Air buangan yang terdiri daripada najis dan air sisa dari rumah, premis industri
dan pertanian.

242
Glosari
Lantai Komponen bangunan ini berbentuk papak dan menerima beban kenaan
secara terus.
Mengukur kuantiti Membuat ukuran item daripada lukisan yang berkaitan dengan projek untuk
mentaksir pembinaan projek.
Mengabstrak Memindahkan ukuran kuantiti item daripada Borang Ukur Kuantiti ke dalam
Borang Abstrak supaya mudah untuk dinilai kuantitinya.
Mikrob Organisma mikro yang melakukan penguraian kumbahan di dalam najis dan
air sisa antaranya ialah bakteria.
Muka sauk Struktur pengambilan air yang dibina di tebing sungai atau waduk bagi tujuan
pengambilan air mentah untuk rawatan di loji rawatan air.
Pembasmian kuman Penambahan klorin ke dalam air yang telah dirawat untuk memastikan air
yang sampai kepada pengguna selamat digunakan.
Pengentalan Pembentukan partikel halus kepada bahan berbuku yang melibatkan tindakan
cas-cas positif dan negatif.
Pengudaraan Proses menambah kandungan oksigen di dalam air melalui sama ada
pengudaraan percik, pengudaraan terjun, pengudaraan dulang bertingkat dan
pengudaraan resapan.
Pengenapan Bahan berbuku yang terbentuk semasa penggumpalan dan yang mengenap
ke dasar tangki.
Penggumpalan Proses penyatuan bahan berbuku halus yang terbentuk daripada proses
pengentalan kepada bahan berbuku yang lebih besar.
Pengagihan air Proses penghantaran air yang telah dirawat melalui kaedah-kaedah tertentu.
Pemfluoridaan Proses menambahkan fluorida ke dalam air yang bertujuan mencegah
kerosakan gigi.
Penapisan Proses memerangkap bahan berbuku halus yang tidak terenap di dalam
tangki pengenapan. Air dialirkan melalui media penapis dan bahan berbuku
halus akan terperangkap di dalam media penapis.
Penyaringan Pembuangan bendasing makro daripada air mentah melalui penyaring kasar
dan penyaring halus.
Penyesuaian pH Tindakan meneutralkan nilai pH air yang menjadi rendah (air berasid) akibat
kehadiran ion hidrogen yang tinggi di dalam air. Kandungan ion hidrogen yang
tinggi (air berasid) akan menyebabkan kadar kakisan yang tinggi di dalam paip
penghantaran, justeru akan menyebabkan kerosakan pada sistem paip dalam
jangka masa panjang.
Proses aerob Penguraian kumbahan oleh bakteria aerob dengan menggunakan oksigen.
Proses anaerob Penguraian kumbahan oleh bakteria anaerob tanpa menggunakan oksigen.
Proses fakultatif Penguraian kumbahan oleh bakteria aerob dan anaerob.
Rasuk Komponen struktur yang mengufuk dan biasanya menghubungkan dua tiang
Rasuk berfungsi menerima beban lantai dan mengagihkannya kepada tiang.

243
Glosari
Olahan air Dilakukan untuk menyingkirkan bahan cemar di dalam air supaya air boleh
diminum atau digunakan untuk kegunaan domestik atau industri. Proses
rawatan air termasuk penyaringan, pengudaraan, pembauran kimia,
pengentalan dan penggumpalan, pengenapan, penapisan, pemfluoridaan,
pembasmian kuman dan penyesuaian pH.
Sistem perpaipan Rangkaian paip agihan air yang terdiri daripada rangkaian paip utama, paip
cawangan dan paip cabang.
Struktur Binaan kejuruteraan yang menanggung beban sendiri dan beban kenaan
tanpa mengalami perubahan bentuk yang ketara.
Subkontraktor Syarikat atau individu yang mendapat kontrak untuk melaksanakan kerja di
bawah kontraktor utama.
Tangga Struktur yang menghubungkan dua aras dalam bangunan. Tangga boleh
dibina sama ada sebagai larian lurus, suku pusingan, separuh pusingan atau
berbentuk geometri.
Tangki septik Tangki yang dibina di dalam tanah mengikut spesifikasi tertentu untuk rawatan
kumbahan domestik.
Telaga cetek Telaga yang dibina di dalam tanah bagi tujuan mengeluarkan air bumi untuk
kegunaan domestik atau industri.
Telaga tiub Telaga yang dikorek tetapi tidak melepasi lapisan tidak telap air di dalam tanah
Tiang komponen struktur yang menegak. Tiang menerima beban bangunan dari rasuk
dan mengagihkannya kepada asas. Tiang terdiri daripada tiang tunggal dan
tiang jinjang.

244
Senarai Rujukan
Abdul Hakim bin Mohamed, 1996. Penyediaan Tapak. Dewan Bahasa dan Pustaka.
A.D. Packer, 1996. Building Measurement. Addison Wesiey, Longman Limited.
Allan Ashworth, 1998. Civil Engineering Contractual Procedures. Addison Wesley,
Longman Limited.
Droste R.L, 1997. Theory and Practice of Water and Wastewater Treatment. John
Willy & Sons.
Francis D.K Ching, 1989. Lakaran Binaan Bangunan. Dewan Bahasa dan Pustaka.
Hamidon bin Abdul Ralim, 1988. Asas Pembinaan Rumah. Dewan Bahasa dan
Pustaka.
Hammer M.J. & Hammer Jr. MJ.2001. Water and Waste Water Technology. Edisi ke-4.
Prentice Hall.
Ivor H. Seeley, 1998. Building Quantities Explained. Edisi ke-4. MacMillan Education
Ltd.
Nik Fuad Nik Abdullah. Bekalan Air, Pembetungan dan Pengairan. Penerbit USM.
Panel Penulis DBP, 1994. Pengajian Kejuruteraan Awam Tingkatan 4. Dewan Bahasa
dan Pustaka.
Panel Penulis DBP, 1994. Pengajian Kejuruteraan Awam Tingkatan 5. Dewan Bahasa,
dan Pustaka.
R. Chudley, 1987. Construction Technology. Vol. 1-3. Longman.
Rosli Abd. Rashid, 1996. Pengenalan Ukur Kuantiti Binaan 1. Dewan Bahasa dan
Pustaka dan Universiti Teknologi Malaysia.
Smethurst, G., 1992. Basic Water Treatment For Application Worldwide. Edisi ke-2.
Thomas Telford.
Syed R. Qasim et at., 2000. Water Works Engineering. Prentice Hall.

245
Indeks
air, 65 pisang sesikat, 32
bumi, 67,71,111 tibar layar, 31
fungsinya, 66 rata, 29
larian permukaan, 66
mata air, 68 cerucuk galas hujung, 11
mineral, 71 cucian balik, 83
permukaan, 67,69 curahan, 66
pengagihan, 65,86-95
kaedah rawatan, 88 daya, 32
sisa 111,116, 212 ricih, 38
sumbernya, 67, 68 ricih dan momen lentur, 36, 38, 39
asas, 5 jenisnya, 33
cetek, 6 pengiraan, 6-7
dalam, 6 dinding, 20-21
jalur, 6-7 monolit, 21
pad, 6 panel, 21
rakit, 6,8 tanggung beban, 20
cerucuk, 10 dokumen meja tender, 180
geseran, 11 dokumen tender, 167, 173-177
galas hujung, 11 efluen, 147,148,151
jalur, 7-8 enap cemar, 146
biasa, 7-8 teraktif, 148, 152-153
dalam, 7-8
kegunaannya, 7 flum venturi, 78
lebar, 7-8 fotosintesis, 149
asas rakit, 8
bersel, 8-9 gas metana, 146
kegunaannya, 9
papak padu, 8-9 halaju aliran, 100
rasuk dan papak, 8-9 hidrogen sulfida, 146
akuifer, 71-72 hidrologi, 66
terkurung, 72
aliran bendalir, 99-100 iklan, 178
aliran gelora, 78, 99 prakelayakan, 178
aliran lamina, 99 tender terbuka, 178
bahan pengental, 78, 80 terhad, 178
bakteria, 143 influen, 145
aerob, 146,148,150 injap, 93-94
berudara, 145 get, 93
beban, 3, 36 pelepas udara, 97
diri, 3 berhenti, 93
hidup, 3 sluis, 93
kenaan, 3-4, 36
mati, 3 kadar aliran, 100
teragih seragam, 34 kaedah agihan air, 88-90
titik, 33 berasingan, 141
bendasing makro, 73,78 bergabung, 142
bendasing mikro, 70,73,78 graviti, 88-89
borang ukur kuantiti, 213 pam, 88-89
bumbung, 28-31 pam dan takungan, 90
curam, 29 kaedah kocakan, 151
faktor pemilihan, 28 kaedah taksiran, 201-206
limas, 31 kaedah rawatan kumbahan, 143-157
nilai estetika, 28 kakisan, 85

246
Indeks
kecerunan paip, 128 masa tahanan, 77,146,148
kecerunan tangga, 23 definisi, 348
kehilangan turus, 93-94
kelas kelayakan, 169-170 mata air, 68
keluasan lantai, 208 item, 190
kelurusan paip, 128 membina kadar kos, 201-209
kersik,78,145 mikrob, 144,146,153
kitaran hidrologi, 66 momen lentur, 39
klien, 167, 178 muka sauk, 69
klorin, 84
dos yang dibenarkan, 84 najis dan air sisa, 111-116
kolam fakultatif, 148 nilai kuantiti hampir, 209
kolam penstabilan sisa, 148
kolam penyusupan, 68 oksigen terlarut, 71
komponen paip, 95
kontrak, 167-168, 184-189 paip 116
gumpalan, 187 besi tuang, 121-122
jenisnya, 186 . bolong, 116,129
kos pembayaran ganti, 187 lekapan, 116,117
prinsip asas, 185 salir, 117,121-125
reka dan bina, 188 tanah liat, 121-122
kontraktor, 167-168 tumpu najis, 116,117,129
kos, 195-198 pam, 70
kos bahan, 195 patogen, 147
jenisnya, 195 pelantar tangga, 23
loji dan peralatan, 197 pemaju, 167
pembayaran balik, 187 pemalar pekerja, 196
pengurusan dan keuntungan, 197 pemasangan paip salir, 126
upah, 196 ciri dan prinsipnya, 126
kualiti air, 86 pembasmian kuman, 84
kumbahan, 111, 141, 143, 145 pembauran kimia, 78
jenisnya, 143 pembetung awam, 140-143
pembetungan, 316
lagun berudara, 148, 151-156 pembuangan kersik, 75
lantai, 17-19 pemeluwapan, 66
atas, 17, 19 pemfluoridaan, 84
bawah, 17 pemilihan tawaran, 176
papak padu, 17 penapis, 80
lapisan asas batu pejal, 18 pasir cepat, 82
lapisan enap cemar, 146 tekanan, 84
lapisan kalis lembap, 18 penapisan, 82-84
lapisan kedap, 18 pengalihudaraan, 128
lapisan kekam, 146 pengambilan air, 69-72
lapisan kemasan, 19 pengenapan, 80-85
lapisan konkrit, 18 pengentalan, 78-80
lapisan skrid, 18 penggumpalan, 78
lapisan tengah, septik, 146 pengudaraan, 75-76
lekapan, 111, 114 dulang bertingkat, 76
lukisan perkhidmatan, 212 percik, 75
lukisan struktur, 211 resapan, 76
lukisan reka bentuk, 231 terjun, 75
lurang dan kebuk, 136-139 . penguraian anaerob, 145
binaannya, 133 penilaian unit, 208
tempat pemasangan, 138 penyaringan air, 75

247
Indeks
penyejatan, 66 sungai, 68
penyentuh biologi berputar, 157 tasik, 68
kecekapan, 158 waduk, 68
penyesuaian PH, 85 taksiran, 167-168,189-210
penyokongan, 129 pascakontrak, 189
peresap udara, 151 prakontrak, 189
perunding, 167,184 tangga, 22-28
pili bomba, 97 ciri dan jenisnya, 24-27
pintasan, 66 geometri, 26
proses aerob, 149 larian, 23
proses anaerob, 149 larian lurus, 24
proses fakultatif, 149 pilin, 27
separuh pusingan, 26
rasuk, 12-15 suku pusingan, 25
disokong mudah, 13 tangki pengentalan, 79
hujung terikat, 16 tangki septik, 107,145,147
julur, 14 dua kebuk, 145
selanjar, 15 tangki simpanan, 87
rawatan air, 73 jenis dan fungsinya, 87-88
prosesnya, 74 tasik buatan, 66, 68
tujuannya, 73 telaga cetek, 71
rawatan kumbahan, 143, 148-158 telaga dalam, 71
rawatan primer, 148 telaga tiub, 72
rawatan sekunder, 148,151 tender, 168
ruang kepala tangga, 24 definisi, 168-184
perundingan, 171
sebab tender ditolak, 183 prakelayakan, 172
sejatpeluhan, 66 terbuka, 168
sempak, 69 terhad, 169
selongsong, 71 terpilih, 170
senarai kuantiti, 210-222 tiang, 11-12
sistem berasingan, 122 jinjang, 12
paip salir, 122 tunggal, 11
pembetung awam, 141 topografi bumi, 68
sistem berasingan separa, 124 tukup, 96
sistem dua paip, 115-117 turas cucur, 154-156
sistem gabungan, 123
paip salir, 123 ujian paip salir, 130-136
pembetung awam, 142 asap, 132
sistem paip salir, 121-136 kedapan, 136
sistem paip tumpu, 120 kelurusan, 134
sistem perpaipan, 91-92 keratan sambungan, 135
sistem satu paip, 118,129 tekanan udara, 133
sokong,13 waduk, 68-70
jenisnya, 13 wang kos prima (WKP), 188-189
struktur, 3
jenisnya, 4 yuran sasaran, 188
jisim, 4 yuran tetap (YP), 188
kerangka, 4
komponen dan fungsinya, 5
sumber bekalan air, 67-68
susur tangan tangga, 24
syarat penilaian, 180-182
takrif, 113

248

Buku Teks PKA T5

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Buku Teks PKA T5

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KURIKULUM BERSEPADU SEKOLAH MENENGAH

Ismail bin Yusof

Hamidah binti Ahmad

Pereka Bentuk dan Ilustrasi

Nurmaisarah binti Nasaruddin

Dewan Bahasa dan Pustaka

PENGAJIAN KEJURUTERAAN AWAM Tingkatan 5

Reka Letak dan Atur Huruf:

Muka Taip Teks: Times New Roman

1. Panel Jawatankuasa Peningkatan Mutu Dewan Bahasa dan Pustaka

Ir Ishak bin Arshad

Dr. Roszilah binti Abdul Hamid

Encik Mohd. Effendi bin Jamlos

2. Penyelaras Projek Bahagian Buku Teks Kementerian Pelajaran Malaysia

Encik Karmillin bin Karim

3. Penyelaras Aspek Penerbitan Teknikal, BBT, KPM

Puan Norhaflinda binti Mohd. Sahabuddin

Puan Roslina binti Mohd. Nor

4. Jabatan Kerja Raya

5. Indah Water Konsortium Berhad

7. SMT Cheras, Kuala Lumpur

UNIT 1 STRUKTUR KEJURUTERAAN AWAM

1.2 Jenis Struktur 4

1.3 Definisi, Fungsi dan Konsep Binaan Komponen Struktur

1.4 Daya di dalam Rasuk Disokong Mudah 32

Rumusan dan Latihan 56

UNIT 2 SUMBER DAN BEKALAN AIR

2.3 Pengambilan Air ke Loji Rawatan Air 69

Rumusan dan Latihan 103

UNIT 3 SISTEM PEMBERSIHAN

3.1 Pengenalan 111

3.2 Sistem Pembetungan Najis dan Air Sisa 114

3.3 Rawatan Kumbahan 143

UNIT 4 ATUR CARA KONTRAK DAN TAKSIRAN

4.1 Pengenalan 167

Rumusan dan Latihan 223

Menyampaikan peringatan kepada murid tentang sesuatu topik.

Mendedahkan ilmu dan pengetahuan berkaitan Kejuruteraan Awam kepada murid.

Memberi maklumat berkaitan sejarah Kejuruteraan Awam kepada murid.

Menyatakan definisi struktur.

Struktur ialah satu binaan kejuruteraan yang menanggung beban

Beban yang bertindak ke atas struktur boleh dibahagikan kepada

Beban kenaan ialah beban yang bertindak ke atas komponen struktur.

PENGAJIAN KEJURUTERAAN AWAM Tingkatan 5

Tembok gabion juga ialah

Struktur jenis ini bergantung kepada jisimnya untuk berfungsi

beban diagihkan ke lapisan

Rajah 1.1 Rangka sebuah bangunan

STRUKTUR KEJURUTERAAN AWAM

Bangunan terdiri daripada beberapa anggota atau komponen. Jadual 1.1

Jadual 1.1 Komponen struktur dalam bangunan serta fungsinya

Tangga Menghubungkan dua aras yang berlainan dalam bangunan.

Asas merupakan komponen bangunan yang terletak paling bawah dan

PENGAJIAN KEJURUTERAAN AWAM Tingkatan 5

Asas cetek Asas dalam

Bahan untuk lapisan kedap tetulang melintang T

STRUKTUR KEJURUTERAAN AWAM

II. Asas Jalur

a. Asas jalur biasa

Jadual 1.3 menunjukkan jenis asas jalur dan kegunaannya,

Jadual 1.3 Jenis asas jalur dan kegunaannya

Jenis Asas Jalur Kegunaan

Sesuai digunakan pada tanah yang berkeupayaan galas

Sesuai digunakan pada tanah jelekit, seperti tanah