ANG DIWATA NG ILOG-

PASIG
Kuwento ni Percival Campoamor Cruz

May awitin na hindi mawawala sa alaala ng mga Tagalog sapagkat ang magandang
himig at titik ay nakahuhumaling, at ang pag-iibigan ng taong-bayan at ng Ilog-Pasig
ay hindi magmamaliw.

Kung gabing ang buwan

sa langit ay nakadungaw;
Tila ginigising ng habagat
sa kanyang pagtulog sa tubig;

Ang isang larawang puti at busilak,

Na lugay ang buhok na animo'y agos;
Ito ang Mutya ng Pasig,
Ito ang Mutya ng Pasig.

Sa kanyang pagsiklot a maputing bula,

Kasabay ang awit, asabay ang tula;

Dati akong Paraluman,

Sa Kaharian ng pag-ibig,
Ang pag-ibig nang mamatay,
Naglaho rin ang kaharian.

Ang lakas ko ay nalipat,

Sa puso't dibdib ng lahat;
Kung nais ninyong akoy mabuhay,
Pag-ibig ko'y inyong ibigay.

(MUTYA NG PASIG,
Music by Nicanor Abelardo,
Lyrics by Deogracias del Rosario,
http://www.youtube.com/watch?v=wF6-i-ROnXU)

Ang Ilog-Pasig ay tila asuling ahas na mahinahong gumagapang, buhay na likha ng

Katalagahan; tabang at maligamgam na tubig sa pagmumula sa Look ng Laguna at
nagiging malamig at maalat pagsasanib sa tubig-dagat ng Look ng Maynila. Sa
paglalakbay nito ay sumasagi ang kasariwaan sa mga tuyot na pampangin ng
maraming nayon.

Sa Ilog-Pasig nagkakaroon ng kabuhayan ang mga taga-nayon, at ganoon din ang mga
taga-lungsod. Ang Ilog-Pasig ang tampisawan at paliguan sa madaling araw ng mga
nag-gagandahang dilag na sa oras na iyon ay maaari pang ikubli sa kadiliman ang
kanilang pagpapasariwa sa katawan. Sa bandang tanghali naman ay sa Ilog-Pasig
naglalaba ng damit ang mga maybahay, sa pook na batuhin, na maaaring gamitan ng
palu-palo ang mga damit. Ito rin ang lagusan ng mga maginoo ng bukid at mga
mangingisda na naghahangad na mabilis na marating ang bukid o dagat.

Sa Ilog-Pasig naglalaro ang mga bata. Sa tuwing Tag-init, dito lumulundag ang mga
nagmumurang binata, matapos na maisagawa ng arbolaryo ang pagpapatunay sa
kanilang pagka-lalaki. Tuwing Mayo, dito dumaraan ang prusisyon ng mga kasko at
lunday na ang sakay ay mga peregrinos a papuntang Antipolo upang doon ay
magbigay dangal sa Birhen ng Kapayapaan at atiwasay na Paglalakbay. (Ang Birhen
na maitim ang kulay, sinasabing dinala sa ilipinas ng isang galyon na nagmula sa
Mehico. Dumaan ang galyon sa isang napakalakas na bagyo ngunit hindi nasalanta
ang mga sakay at matiwasay na nakarating sa pampangin ng Maynila. Ang
pagkakaligtas ng mg biyahero ay ipinalalagay na bunga ng pagtangkilik ng Birhen.)

Ang Ilog-Pasig ang daanan ng kalakal dito namamangka ang mga negosyante na
inihahatid ang kanilang kalakal sa ibat ibang panig ng malaking lalawigan na kung
tawagin noon ay Montalban; kabilang na dito ang mga Intsik at Bombay na
matagumpay sa ikinabubuhay nila. Silay nagtatamasa ng mabuting pagtatangkilik ng
mga taong-bayan at sanhi nito ay itinuring nang bayan na rin nila ang Bayan na Nasa
Biyaya ng Ilog-Pasig. Nagdadala sila mula sa Tsina ng mga pinggang porselana, mga
alahas na yari sa mga pambihirang bato, at sari-saring gamot na galing sa mga
halaman; at mula sa Bombay ay inilalako ang payong, mga telang pangbestida o pang-
barong Tagalog, at mga pabango.

Isa si Don Ramon sa maraming nabubuhay sa pagtataguyod ng Ilog-Pasig. Siya ang

may malaking bahay na bato sa tuktok ng isang burol sa may bunganga ng Ilog, sa
dako ng Taytay. Tanyag ang kahusayan ni Don Ramon sa pangangalakal. Mula sa
Maynila ay nagdadala siya ng mga tela at balat. Sa Taytay ay pinangangasiwaan niya
ang isang malaking patahian at burdahan ng mga bestida, alampay, panyolito at belo.
Doon tinatahi ang mga tela hanggang sa ito ay maging kasuotang pambabae,
panglalaki, o pambata man. Sa isa pang pagawaan ay doon naman ginagawang
sapatos at tsinelas ang mga balat ng baka at kalabaw. Mula sa Taytay ay nagdadala si
Don Ramon ng mga nayari nang damit at sapatos, bukod pa sa mga bakyang yari sa
kahoy at sari-saring punung-kahoy at kalamay na gawa sa bigas o kasaba at ang mga
itoy ibinabagsak sa Maynila.

Nakaririwasa si Don Ramon at iginagalang ng madla. Maraming nakakikilala sa kasko

niya na sa tuwing daraan ito sa Ilog-Pasig ay kumakaway ng pagbati sa kanya ang
mga taong nasa pampang.

May anak na dalaga si Don Ramon na nagngangalang, Clarita. Nang bata pa ay laging
kasama sa kasko ni Don Ramon si Clarita sapagkat inihahatid siya sa isang kolehiyo
ng mga madre sa may Quiapo. Nakikita siyang naglalaro sa kasko habang ito ay
mabagal na umuusad sa tubig. Nakamasid sa kanya nang palagian ang ama at ang
inang si, Donya Josefa, at pati na ang isang yaya na laging puti ang suot na bestida.

Naging dalaga na si Clarita at nagpatuloy ang pagsama niya sa kasko sapagkat

patuloy din ang kanyang pag-aaral sa Maynila. Kagila-gilalas ang gandi ni Clarita.
Nag-aagaw itim at puti ang kanyang kutis, palibhasa ay may halong Kastila ang dugo
ni Don Ramon. Si Donya Josefa naman ay likas na taga-Cainta, may kaitiman ang
balat at kulutin ang buhok. Nakuha ni Clarita sa ama ang makikinang na mga mata,
ang ilong na matangos at ang pisnging tila porselana sa kakinisan. Sa ina galing ang
nag-aagaw itim na kulay ng balat, ang kuluting buhok at ang kaakit-akit na hugis ng
katawan.

Matalino si Clarita, isa siya sa pangunahing kolehiyala ng La Concordia. Mahilig siya

sa musika; mahilig sa kanta at nag-mamay-ari ng isang tinig na animoy tinig ng
anghel. Isang pambihirang hiyas si Clarita! Dangal at ligaya ng kanyang mga
magulang. Kaligayahan ng mga kasambahay at mga kawani ng kanyang ama sa
pagawaan. Adhika ng mga lalaking nakasisilay sa kanyang ganda habang dumaraan
ang kasko, habang nakaupo siyang tila prinsesa sa kanyang luklukan sa loob ng
malaking kasko.

Lingid sa kaalaman ng mga magulang niya, si Clarita pala ay umiibig sa isang

lalaking ka-edad niya at taga-Maynila. Nagkilala sila sa La Concordia, minsang
nagkaroon ng paligsahan sa pag-awit. Si Ruben, mahusay sa pagtugtog ng gitara, ang
nag-akompanya kay Clarita. Bukod dito ay sunud-sunod ang mga pagtatanghal ng
mga palatuntunang pang-musika sa auditorium ng kolehiyo. Napalapit ang kanilang
mga damdamin sa dahilang kapuwa sila mahilig at magaling sa musika. Ang malimit
na pagkikita upang mag-ensayo ay nauwi sa pagkakaibigang umusbong sa isang tunay
na pag-ibig.

Ito ang unang pag-ibig na naranasan ng dalawang nilalang na maituturing na wala

pang malay sa mga kaparaanan sa Mundo ni Kupido, pag-iibigang inililihim,
ikinukubli sa madla; ngunit sa katotohanan, ay inilalantad ng kanilang di maitagong
kaligayan, sigla at pananabik. Sa pagitan ng pag-eensayo, ang mga musikero ay
nagkakaroon ng maiikling panahon upang makapagpahinga. Ang dalaway nauupo sa
isang sulok ng bulwagan at nagbubulungan at naghahagikhikan -nalilibang sa mga
kuwentuhan at mumunting lihim ng mga batang umiibig.

Samantalang ang La Concordia ay paaralang natatangi sa mga babae, ang Letran, na

pinapasukan ni Ruben ay natatanging pang-lalaki lamang. Ang kapuwa eskwela ay
pinamamahalaan ng mga madre at pari. Pinagbabawal nila na ang mga estudyanteng
babae at lalaki ay magkasama habang silay nasa loob ng paaralan, maliban na lamang
kung may mga proyekto o palatuntunan gaya ng kinabibilangan nina Clarita at Ruben
na may kinalaman sa pagtatanghal ng galing sa musika.

Bagamat bawal ang magkita ang babae at lalaki sa loob ng eskwela ay nakahahanap
ng paraan ang dalawa upang sila ay magkaroon ng kahit na maiigsing panahon ng
pagkakadaupang-palad. Malimit silang nagtatagpo sa ibaba ng burol sa likod ng
eskwela na kung saan may lilim ang isang malaking punong mangga.

Nagdadala si Clarita ng mga kakaning galing sa Binangonan puto

o kalamay na may latik. At si Ruben naman ay may baong kanin at ulam na luto ng
kanyang ina. At silay nagsasalo ng pananghalian sa lilim ng punong mangga.
Pagkakain ay mamamahinga ang dalawa, hihiga sa damuhan na magkahawak ang mga
kamay, at panonoorin ang mga mapuputing ulap na lumulutang sa kalangitan.

Minsan ay may dala-dalang alaala si Clarita para kay Ruben na isang umuusbong pa
lamang na tanim na sampaguita na ipinunla sa isang maliit na paso. Ruben,sabi
niya, ito ang paborito kong bulaklak. Itanim mo sa inyong bakuran at palaguin.
Masisiyahan ka sa kanyang halimuyak at sa tuwing makikita mo ito at malalanghap
ang bango ay maaalala mo ako.

Nagpapalitan ng alaala ang dalawa, bukod pa sa mga liham ng pag-iibig na sa

kanilang pag-iisa ay masususing binabasa at ninamnam ang nilalamang masasarap na
pangungusap ng pag-ibig. Minsan ay isinabit ni Ruben sa leeg ni Clarita ang isang
kuwintas na yari sa ginto na may nakasabit na kurus. Clarita, ang kuwintas ay gawa
ng aking amang mag-aalahas. Alam niyang iyan ay iaalay ko sa iyo kung kayat
pinag-ukulan niya ang paggawa niyan ng may naiibang pagsisikap. Iyay may bendita
rin ni Padre Jose at iyong magiging kaligtasan kung hahantong ka sa ano mang
panganib. pahayag ni Ruben na lipos ng pagmamahal.

Di pa nakatikim ang dalawa ng kaligayahan at kasiglahan na maidudulot lamang ng

unang pag-ibig. Ang bawat araw ng pagkikita ay pinananabikan; at bawat araw na
liliipas ay kinikipkip sa isipan na tila kalipunan ng mga mamahaling hiyas.

Gawi ng magkaibigan na maglakad mula sa eskwela patungo sa daungan ng mga

kasko sa may simbahan ng Quiapo, kapag papauwi na si Clarita. Bagamat silay
nagkikita nang halos araw-araw, ang tuwing pagpapaalaman sa hapon, ay lipos ng
kalungkutan at pananabakik sa muling pagkikita.

Maghihintay ako sa iyo bukas, Clarita. Mabuting paglalakbay pauwi, matulog ka

nang mahimbing; magkikita tayo sa ating panaginip, masayang pamamaalam ng
binata. At hinihinntay niyang makasakay sa kasko ng ama ang pinipintuhong
paraluman at hindi tumitinag sa kinatatayuan hanggang sa magsimulang lumakad ang
kasko.

Bukod kay Ruben ay may iba pang mga binata ang naghahangad sa pansin man
lamang ng magandang dilag. Katulad nina Joselito at Mariano.

Si Joselito ay kompositor at mahusay sa pagtugtog ng piyano. Ang kanyang tahanan

ay nakatayo sa may pampang ng Ilog-Pasig sa dako ng Buwayang-Bato. Mula sa
kanyang durungawan ay natatanaw ni Joselito ang Ilog at ang mga bangka at kasko na
nagsisidaan doon. Lagi niyang inaasam-asam na matunghan ang kasko ni Don Ramon
at ang magandang nilalang na nakasakay doon. Umiibig siya kay Clarita bagamat
hindi siya nakikilala nito.

Sa kabilang dako ng pampang sa may Pandakan ay doon naman naninirahan si

Mariano, manunugtog ng biyolin at isang dalubhasa sa mga halaman. Ang kanyang
bakuran ay punung-puno ng mga magagandang halaman at bulaklaking tanim, katulad
ng rosas, gumamela, at sampaguita. Mula sa Ilog ay matatanaw ang bakod ng
bulaklak na pumapaligid sa lupa ni Mariano.

Nagpapaligsahan ang dalawang alagad ng sining sa pagtawag ng pansin ni Clarita.

Sa tuwing daraan sa Ilog-Pasig ang kasko ni Don Ramon na sakay ang magandang
binibini ay nagpapakitang gilas si Joselito at si Mariano. Sa dako ng Ilog-Pasig sa may
lupa ni Joselito ay maririning ang napakatamis na himig ng sonata na nagmumula sa
mga teklada ng piyano at malalantik na daliri ng mahusay na piyanista.

Sa kabilang dako ng ilog, sa may lupa ni Mariano, ay kahanga-hanga ang masayang

himig ng isang allegro na nanggagaling sa biyolin ng binata. Makikita siya sa may
pampang ng ilog na pina-aawit ang kanyang biyolin habang ang katawan ay
sumasayaw sa kunday ng musika.
Minsang dumaan ang kasko sa gabi ay nagpakawala si Joselito ng
dalawampung kalapating may turo at ang mga kalapatiy naglaglag ng mga bulaklak
nang pangibabawan ang kasko. Ang ginawa naman ni Mariano nang dumaan ang
kasko sa harapan ng kanyang lupa ay nagpalutang sa tubig ng limampung maliliit na
bangkang lata na may kandilang nakailaw ang bawat isa, na sa paningin ay animong
isang pulutong ng alitaptap na kumukutitap sa dilim.

Nagpaligsahan din ang dalawa sa pagpapadla sa bahay na bato ni Don Ramon ng mga
tula, liham, bulaklak, prutas, pagkain, mamahaling tela, at kahi't na maliit na hiyas -
alay na lahat kay Clarita.

Nababaliw ang mga lalaking ito! hindi mapigilan ni Don Ramon

ang magalit. Kailan sila titigil sa paglabag sa ating katahimikan? Hindi ba
nila alam na apatnapung araw nang wala si Clarita? sabi pa niya sa asawa. (May
paniniwala ang mga Pilipino na ang kaluluwa ng taong namamatay ay nananatili sa
lupa hanggang sa ika-apatnapung araw; na pagdating ng panahong iyon ay saka
lamang lumilisan ito patungo sa walang hanggan.)

Pangarap ni Clarita na siyay maging guro sa musika at nang maturuan niya ang mga
bata sa Taytay at Binangonan na umawit o tumugtog ng alin mang instrumento ng
musika. Ang ama at ina naman ay nangangarap na si Clarita ang magmamana sa
bahay na bato at sa negosyo nila, ang makapagpapatuloy sa pagtatangkilik ng mga
kawani at sa pagpapaunlad ng kanilang kalakal.

Nabuwag ang lahat ng pangarap na nasabi na tila baga gumuhong

kastilyong-buhangin. Isang gabi ay nagkalagnat si Clarita nang napakataas na grado at
pagsapit ng umaga ay wala nang buhay ang hinagangaan ng balana. Iba-iba ang
naging kuru-kuro ng mga nakaalam sa pagkamatay ni Clarita. May nakakagat daw na
lamok kay Clarita at siyay dinapuan ng malarya. Nakainom daw siya ng tubig na
hindi kalinisan ang uri at kumalat ang mikrobyo sa kanyang katawan. Natuyuan daw
ng pawis sa likod at nagkaroon ng pulmonya. Maging ano man ang dahilan ay di na
inibig ni Don Ramon na malaman pa. Wala nang magagawa ang ganoong pagtitiyak;
di na maibabalik ang buhay ng kanyang pinakamamahal na anak.

Araw-araw ay naghihintay sa may tulay ang lalaking wagas ang pag-ibig kay Clarita.
Sa tuwing dadaan ang kasko ay nakikita nina Joselito at Mariano si Clarita at
ipinatutungkol sa dilag ang sari-saring handog, mapansin lamang sila. Datapuwat
sino ang nakikita nilang nakaupo sa kanyang silyon sa kasko na nakasuot ng puting
damit na manipis ang kayo at sa panahong umiihip ang hangin ay nakikita nilang
nililipad ng hangin ang kanyang nakalugay na buhok? Gayong, wala na si Clarita sa
mundong ito, at ang tanging naiwan niya ay ang alaala ng Diwata ng Pasig.

Killjoy si Al Saymer
Maikling kuwento ni Percival Campoamor Cruz

Ang pitumput pitong taong gulang na matandang lalaki ay masayang nagbihis,

pagkatapos ay naupo sa kanyang kotse at pinaandar ang sasakyan papunta sa Dodgers
Stadium.

Nag-iisa na lamang na namumuhay si Alberto. Ipinagpatuloy niya ang paninirahan sa

kanyang bahay sa siyudad ng Los Angeles kahit na wala na ang asawa,
sumakabilang-buhay na siya. Iyon ang kanyang naging tahanan mulat sapul pa nang
kakakasal pa lamang niya sa asawa, humigit-kumulang na mga apatnaput limang taon
na ang nakalilipas.

May isa siyang anak na lalaki na bihira na niyang makita. Siyay sa East Coast
naninirahan at abala sa trabaho at sa pag-aasikaso sa kanyang sariling familia. Kung
masusunod ang anak, ang makabubuti ay manirahan ang ama sa isang retirement
home, at nang siya ay may makakasamang ibang tao. Doon ay may mga caregivers na
titingin sa kanyang pangangailangan. Ngunit ang ibig ni Alberto ay mamuhay nang
malaya at batay sa kanyang paniniwalang kaya niyang magsarili.

Malusog ang pangangatawan ni Alberto. Nakapagmamaneho pa nga siya. Ngunit

siyay malilimutin na.

Noong buhay pa ang asawa, malimit na nababahala ang asawa sapagkat maraming
nalilimutan si Alberto.

Nalilimutang mag-flush ng toilet pagkagamit nito. Nalilimutang patayin ang apoy sa

stove kahit na natuyo na ang pinakukulong tubig para sa kape.

Minsan ay paalis si Alberto. Lumabas na ng bahay. Wala pang tatlong minuto ay

bumalik nalimutan daw niya ang kanyang susi ng awto. Pinulot ang susi at lumabas
na muli. Maya-maya ay bumalik na naman. Nalimutan daw niya ang salamin sa mata.

Hindi naman sila masyadong nagkakaiba ng asawa. Ang asawa ay malilimutin din.
Ang pagiging malilimutin ay kapuwa nila itinuring na bahagi ng pagtanda, natural
lamang na mangyari, at di maiiwasan.

Malimit ay sinasabi ng babae Ay, Alberto, kung hindi nakakabit iyang sa iyo,
malamang ay malilimutan mo rin kung saan mo inilagay.

Abogado si Alberto noong araw, bago siya mag-retire. Matalas ang kanyang isip at
mahusay siya sa pagsasalita at pagpapaliwanag. Karamihan ng kaso niya sa korte ay
panalo.

Kamakailan ay nagwagi ng premyo si Alberto sa pa-contest ng isang radio station.

Ang lucky caller ay magwawagi ng libreng ticket sa isang Dodgers baseball game.
May dagdag pa na free dinner for two and hotel accommodation sa Hotel
Bounaventure. Pipili ang radio station ng isa pang winner na makaka-date ng lucky
caller sa dinner at sa pagkakaroon ng aliw sa gabing nabanggit.

Sapagkat si Alberto ay isa nang balo, walang masama na siya ay makakilala at

makipagkita sa isang babae.

Di nakikita ni Alberto ang kanyang magiging ka-date, ngunit batay sa paglalarawan

ng radio announcer, ang magiging ka-date ay bata at maganda.

Siya si Tara, tatlumput walong taong gulang, isang dibursiyada, real estate ang
profesion, maganda, at mahilig sa baseball.

Sabi ng radio announcer: Hey, Alberto, arent you a very lucky man. This lady on the
phone, who will be your date on baseball night, described herself as voluptuous. Are
you excited?

Sagot ni Alberto, Well, who wouldnt be? Im a fun person, she's a fun person. Well
see what happens.

Sabi naman ni Tara, Alberto, you sound like a very interesting man. Im excited to
meet you at the baseball game and the dinner date.

Nagmamaneho ang matandang lalaki ng kanyang awto patungo sa Dodgers Stadium.

Sinundan niya ang direksyon papunta sa Freeway I-5. Sumampa siya sa freeway at
sinundan ang lane papunta sa nasabing lugar. Marami nang beses na siya ay
nakapunta sa Dodgers upang manood ng baseball. Kabisado niya ang daan papunta
doon.

Karaniwan ay makinis ang kalsada at mabilis ang daloy ng traffic sa freeway. Noong
oras na iyon, biglang naging baku-bako ang daan. May nagaganap na road
construction. Hindi inaasahan ni Alberto na madaraanan niya ang isang road
construction. May mga cones o harang sa daan kung kayat kinailangang bumago siya
ng lane. Mabilis pa rin ang takbo ng awto niya at ng ibang awto. Hinihintay niya na
magpakita ang sign na ibinabalita ang exit patungo sa Dodgers Stadium. Walang sign
na lumilitaw. Alam niya na malayo na siya. Lagpas na sa Dodgers exit. Ngunit
kinailangang sumunod siya sa daloy ng traffic.

Sa kasusunod sa lane ay napunta siya sa isang pasikip na pasikip na daan. Bumagal

ang takbo ng traffic. Maya-maya ay napunta na siya sa loob ng isang palengke,
katulad ng mga palengke sa Mexico at sa Filipinas. Maraming taong nagtitinda at
taong namimili na nakahambalang sa daan. Binagalan niya ang paandar sa awto at ang
ibig na lamang niyang gawin ay humanap ng mahihintuan at nang makapagtanong
kung nasasaan na ba siya.

May nakita siyang mahihintuan. Huminto siya at bumaba sa awto. Tila siya nalilito at
kinakabahan. Umupo siya sa isang upuang bakal na nasa gilid ng daan.

Umupo siya roon nang kung ilang minuto na tila nakatingin sa malayo at wala sa
sarili.

Maya-maya ay may lumapit na babae na nagtanong, Mama, kailangan ba ninyo ng

tulong?

Oo, sabi ng matandang lalaki.

Naliligaw ako.

Saan kayo papunta?

Di ko matandaan.

Ano pong pangalan ninyo.

Hindi ko matandaan.

Samantala sa pinag-usapan nilang waiting area sa Dodgers Stadium ay naghintay at

naghintay si Tara, hanggang sa magsimula na ang laro. Nang magsimula na ang
baseball game ay pumasok na si Tara sa stadium na nag-iisa at nag-iisip kung bakit
hindi dumating si Alberto.
Magpinsan
Ni Amado V. Hernandez

"Magandang araw po." Pamimintana ni Ligaya sa kanilang durungawan ay isang

liham ang inihagis sa kanya ng tagahatid sulat na nagbigay ng "magandang
araw." Marahan niyang ginupit ang isang dulo ng sobre, tiningnan, nangunot ang noo
at saka napahalakhak ng malakas.

"Ha, ha, ha. Nasisira yata ang ulo ni Nestor!" ang nasabing tatawa-tawa.

Ang totoo ay hindi sukat akalain ni Ligayang makapangangahas si Nestor na

magpapahayag sa kanya ng pag-ibig. Silang dalawa ay magpinsan. Makipagsintahan
siya kay Nestor ay walang salang magiging bukang-bibig ng madla na sila ang
magpinsang "nagpipisan." Kay laking kahihiyan, marahil! At saka si Nestor, ayon sa
kanya, ay hindi pa naman tunay na binata kundi bago pa lamang nagbibinata. Kailan
lamang ay nakaputot na salawal at ni hindi makuhang ayusin ang buhok. Noon
lamang mga nakararaang taon ay lagi silang magkasama sa paglalaro. Madalas pa
siyang ipinamimitas ni Nestor ng sari-saring bungang-kahoy sa kanilang bakuran na
pagkatapos ay pinagsasalunan nilang dalawa. Kung tanghaling tapat ay madalas silang
makagalitan tuloy ng kanyang ina dahil sa hindi nila makuhang matulog at nalilibang
sa paglalaro ng sintak sa puno ng hagdan. Ganon na lamang ang sarap ng kanilang
matalik na pagsasama na wala silang iniwan sa tunay na magkapatid. Kaya lamang
sila nagkahiwalay ay nang ipasok na siya sa kolehiyo. Nagkaiyakan pa silang matagal
dahil sa pangambang makalimot ang isa't-isa. Awang-awa siya kay Nestor.

Ngunit noo'y mga batang musmos pa lamang sila halos. Marami ng araw at taon ang
nakalipas. Nang kanyang lisanin ang kolehiyo ay magdadalaga na siya. Sa dahon ng
kanyang alaala ay malabo na ang titik ng panahon. Nagdaan ang masayang kabataan
nila ni Nestor na hindi na niya ganoon nagugunita. Nang magkita sila ng kanyang
pinsang binata, pagkaraan ng isang mahabang panahon ng pagkakahiwalay, ay
nagkahiyaan sila, kung bakit, at hindi nakuhang magbatian. Si Nestor ay nasilaw sa
kanyang kisig at ganda, samantalang siya naman ay nanibago kay Nestor. Binata na
pala ito! Ang nasabi sa kanyang sarili. Buhat noon, kung sila'y magkasalubong ay
tumutungo siya upang mailagan ang mata ng kanyang pinsang binata at si Nestor
naman ay lumilihis ng daan dahil sa malaking pagkaumid at pag-aalang-alang sa
kanyang pinsang dalaga.
Kaya ganoon na lamang ang panggilalas ni Ligaya ng tanggapin niya ang sulat ni
Nestor.

"Marunong na palang lumigaw ang pilyong yaon," ang wika pang nakangiti.

Ipinalagay niyang si Nestor ay nahihibang. Dili kaya'y nagbibiro. Kaya hindi

pinansin ang liham ng binata. Saka ang pag-ibig ay hindi pa rin naman nagigising sa
kayang puso.

Pagkaraan ng mahigit na dalawang linggo ay nagsisi si Nestor kung bakit siya

nakapagtapat pa kay Ligaya. Wala nga namang unang pagsisisi. Ngayon na lamang
niya nakurong malayo siyang ibigin ng kanyang magandang pinsan. Si Ligaya ay
tanyag na tanyag sa mga lipunan, mula ng lumabas sa kolehiyo, samantalang siya'y
palad ng makadalo sa isang piging minsan sa isang buwan. Maraming maginoo
at hombres de profesion na nangingibig kay Ligaya at siya'y isang estudyante pa
lamang na pinakakain at pinaghihirapan ng kanyang ama. Isa nga naman palang
kabaliwan ang kanyang pag-ibig. Lalong nag-ibayo ang kanyang pagkakimi sa harap
ni Ligaya. Kung minsang sila'y nagkakatagpo sa isang sayawan o piging ay hindi
niya magawang sumulyap man lamang sa mukha ng kanyang pinsang dalaga, habang
yao'y ngingiti-ngiti at parang ikinasisiyang-loob ang makitang siya'y labis na
nagugulumihanan.

Nguni't ano ang kanyang gagawin? Siya ay lalaki at lalaking may puso. Ang tibok ng
puso ay makapangyarihan. At hindi maaaring pigilin, lalong mahirap at hindi
mangyayaring limutin niya si Ligaya. Si Ligaya ay inibig na niya at minahal,
sinundan-sundan ng paningin at pinintuho ng buong kaluluwa mula pa sa kanilang
kabataaan. Ang isang bagay na naukit sa diwa at napunla sa puso sa panahon ng
kamusmusan, ay hindi na malilimot at mamamatay sa habang panahon. Ang mga
alaala ng ating kabataan ay siyang matamis sa lahat, sariwa sa lahat at mahal sa
lahat. Talagang si Nestor ay hindi nakalimot kay Ligaya. Ewan nga lamang niya
kung bakit naparam na sa isip ng dalagang yaon ang kanilang kahapong lipus sa
kaningningan ng mga murang guni-guni at masamyo sa pabango ng kawalang-
malay. Wala nang masakit na alalahanin na gaya ng mga alaalang nagbabalik sa
gunam-gunam ni Nestor. Ngayon siya'y nasa gitna ng luha at lungkot.

Nang hindi nagtamo ng tugon ang ikalimang sulat ni Nestor kay Ligaya, ay niyari sa
loob ng binata na hindi na siya muli pang susulat sa pinsang walang puso. Naisip
niyang sayang lamang ang panahon at pagod nang magpakabaliw sa isang bagay na
tila hindi matatamo. Ang pag-ibig ay may dalawang hanggahan: luwalhati at
pagtitiis. Yamang sa pagtitiis siya itinalaga ng tadhana ay tila kabaitan ang sumang-
ayon sa gunita ng palad. May araw ding mabibihis ang kanyang pagdurusa. Sadyang
ang alin mang pangarap na mahalaga at dakila ay hindi natutupad sa iisang
gabi. Kinakailangang maglamay at magpakasakit, magbata at lumuha.

Pinag-ibayo ni Nestor ang pagsisikap sa pag-aaral. Kung siya'y makatapos na ng

karera, sa paano't paano man ay hindi na kahiya-hiyang mangibig kahit kanino. Ang
titulo ay isang kalasag na malaki ang nagagawa. Kung wala mang paglingap si
Ligaya sa kanya ngayon baka kung siya ay isang doktor na ay malamuyot din ang
puso at mabagbag ang kalooban ng pinsang walang awa. Kaya nagsunog ng kilay si
Nestor.

Samantalang si Ligaya ay patuloy sa kanyang pagkabulaklak ng lipunan. Kung sa

bagay ay hindi naman siya katulad ng ibang dalagang pag natatanyag na sa gitna ng
palalong sosyedad ay nagkakaroon ng marungis na batik ang iwing dangal at ang
angking kabanguha'y napagsasamantalahan ng ilang mapagsamantala. Si Ligaya ay
hindi gayon. Habang siya ay napapasa-itaas ay lalo siyang nagpapakalinis, lalong
pinag-iibayo ang kanyang kababaang-loob, at katamisan ng ugali, lalong sinikap na
siya'y maging karapat-dapat sa mata ng sambayanang nakapako sa kanyang mga
kilos.

Pagkaraan pa ng tatlong mahahabang panahon ay nagtapos din si Nestor sa pagka-

manggagamot. Isang batang-batang manggagamot na nginingitian ng pag-asa at
pinatatapang ng lalong matatamis na pangarap. Datapwat kung ano ang tagumpay
ngayon ni Nestor ay siya namang kabiguan ni Ligaya. Dahil sa malabis na
pagpupuyat gabi-gabi sa kung saan-saang sayawang idinaraos ng gayo't ganitong
samahan at kapisanan, bukod pa sa panonood ng mga dulaan at sine, ang murang
katawan ni Ligaya ay hindi nakatagal. Siya'y lumura ng dugo at unti-unting
nangayayat. Dahan-dahang nalanta ang rosas sa kanyang dalawang pisngi at
naglamlam ang langit sa kanyang mata.

Nang mabalitaan ni Nestor ang kaawa-awang kalagayan ni Ligaya ay dali-daling

inihandog ang kanyang tulong. Ang pinsang dalaga ay tumalima naman sa kanyang
mga tagubilin. Ang buong panahon at pagsisikap ni Nestor ay inukol na lahat sa
pagpapagaling ng karamdaman ng kanyang minamahal.

"Malulunasan mo pa kayo ako, Nestor?" ang tanong sa kanya minsan ng maysakit.

"Oo, gagaling ka, pagagalingin kita, aalagaan kita," ang masuyong sagot ni Nestor.

Isang matamlay na ngiti ang itinugon ng dalaga. May apat na buwan na si Ligaya sa
kanyang cottage sa mataas na siyudad ng Baguio . Ang sariwa at malinis na simoy ng
hangin, ang mabibiyaya at katangi-tanging singaw na nagmumula sa pusod ng mga
bundok at ang mabuting paraan ng panggagamot ni Nestor ay siyang nagkatulong-
tulong upang lubusang bumuti ang karamdaman ng paralumang maysakit. May
dalawang buwan pa lamang si Ligaya sa itaas ng Baguio ay tumigil na ang paglura ng
dugo, sumunod ang pagkapawi ng ubo sa gabi at sa umaga. Nanumbalik din ang
dating mapulang kulay sa kanyang mukha at nanauli ang bulas ng kanyang katawan.

Isang malamig na gabing ang buwan ay parang nakabitin sa langit na mangasul-

ngasul, si Nestor at si Ligaya ay mapayapang nangakaluklok sa dalawang silyon sa
lilim ng mayayabong na puno ng isang puno.

"Salamat sa iyo, Nestor," anang binibiro, "utang ko sa iyo ang aking buhay. Ano kaya
ang maibabayad ko sa iyong kagandahang-loob?"

"Ligaya," anang binata naman. "Pinagaling ko ang iyong sakit sa tulong ng

Maykapal. Datapuwa't ang karamdaman ko ay hindi mo pa nalulunasan hanggang
ngayon."

"Anong karamdaman mo?"

"Ang karamdaman ng aking puso."

" Aba , si Nestor, hindi mo pa ba nalilimot ang bagay na iyan?"

"Kailan man ay hindi! Ang aking pag-ibig ay malala kaysa dati, Ligaya, lalong
malubha."

"Ano ang sasabihin sa atin ng tao? Magpinsan tayo'y..."

"Sa pagsinta ay walang magpinsan, " ang putol ni Nestor. "Lalong mabuti sapagka't
iisa ang dugong nananalaytay sa ating mga ugat, iisa ang ating damdamin, iisa ang
ating puso. At bakit natin pakikinggan ang sasabihin ng tao? Ang dila ng tao'y
talagang makasalanan at hindi marunong humatol. Alalahanin mo ang ating kabataan,
ang pagmamahalan natin noong tayo'y mga batang musmos. Hindi ka ba
nanghihinayang sa lahat ng yaon kung ikaw o ako, ngayong kita'y may gulang nang
ganap, ay mapasaibang kamay at mapasaibang dibdib?"

"Ngunit".

"Huwag ka ng magdahilan, Ligaya. Sabihin mo na sa aking ako'y minamahal

mo. Ang laman ng iyong puso ay nakasulat sa iyong mga mata, kaya huwag mo na
sanang susian ang iyong bibig.
Hindi na nakuhang magmatuwid ni Ligaya. Ang katotohanan ay matagal na rin
siyang umiibig nang lihim kay Nestor at malaon na ring nanariwa sa kanyang puso
ang matamis na alaala ng kanilang kabataang yumao.

Bago sila naghiwalay ng gabing yaon ay pinabaunan muna niya si Nestor ng isang
matamis na halik at inabutan ng isang bulaklak ngeverlasting.

"Hayan ang aking pag-ibig."

"Pag-aralan mo sanang mahalin."

Nabalitaan na lamang ng lahat sa kahanga-hangang siyudad na rin ng malamig na

Baguio idinaos ang luna de miel ni Ligaya at ni Nestor.

Saranggola
Ni Efren R. Abueg

Rading, Paquito, Nelson pakinggan ninyo ang kwentong ito. May isang lalaki,
walong taong gulang. Humiling siya sa kanyang ama ng isang guryon.

Anak, ibibili kita ng kawayan at papel. Gumawa ka na lamang ng saranggola, wika

ng ama.

Hindi ako marunong, Tatay, anang batang lalaki.

Madali yan. Tuturuan kita, sabi ng ama at tinapik sa balikat ang anak.

Bumili nga ito ng papel at kawayan at tinuruang gumawa ng saranggola ang anak.

Tatay ibili mo ako ng guryon, sabi uli ng bata sa ama.

Anak, pag-aralan mo na lamang mapalipad ang saranggola nang mataas. Madadaig

mo ang taas at tagal ng lipad ng guryon!

Nainis ang bata sa kanyang ama.

Kinakantyawan ako sa bukid, Tatay, anang bata. Anak daw ako ng may-ari ng
kaisa-isang istasyon ng gasolina sa bayan bakit daw kay liit ng saranggola ko!

Nagtawa ang ama at tinapik na naman sa balikat ang anak.

Tinuruan nga ng ama ang bata ng higit na mataas na pagpapalipad ng saranggola, pati
na ang pagpapatagal niyon sa kalawakan. Nalagpasan nga ng saranggola niya ang
ilang guryon. Ang iba namang guryon na lumipad nang pagkataas-taas ay nalagutan
ng tali at nagsibagsak, bali-bali ang mga tadyang, wasak-wasak.

Minsan sa pagpapataas ng lipad ng kanyang saranggola, napatid ang tali niyon.

Umalagwa ang saranggola. Hinabol nilang mag-ama iyon at nakita nilang nakasampid
sa isang balag.

Tingnan mohindi nasira, nagmamalaking wika ng ama. Kung guryon yan,

nawasak na dahil sa laki. Kaya tandaan mo, ang taas at tagal ng pagpapalipad ng
saranggola ay nasa husay, ingat at tiyaga. Ang malaki ay madali ngang tumaas, pero
kapag nasa itaas na, mahirap patagalin doon at kung bumagsak, laging nawawasak.

Nakalimutan na ng batang iyon ang tungkol sa saranggola nang maging katorse anyos
siya. May iba na siyang hilig; damit, sapatos, malaking baon sa eskwela, pagsama-
sama sa mga kaibigan.

Anak dalawang sapatos lamang ang gagamitin mo sa pasukang ito. Kung masira,
saka na papalitan. Magtitipid ka rin sa damit at huwag kang gasta nang gasta. Hindi
madaling kitain ang salapi, pagunita ng kanyang ama.

Kawawa nga ako, Tatay, katwiran ng bata. Anak ako ng tanging may-ari ng
istasyon ng gasoline at machine shop sa bayan natin, pero ang itsura ko parang anak
ng pobre.

Disente ka naman, a. Malinis ang damit mo, husto ka sa mga gamit sa eskwela at
husto ka rin sa pagkain. Hindi dapat sobra sa mga pangangailangan ang isang
kabataang tulad mo. Hindi natututuhan ang pagtitipid.

Hindi naunawaan ng bata ang paliwanag ng ama at nagkaroon siya ng hinanakit dito.
Tinipid siya sa lahat ng bagay, hinigpitan sa pagsama-sama sa mga kabarkada at
madalas, pinatatao sa istasyon ng gasolina at pinatutulong sa machine shop kung araw
na walang klase.

Pinahihirapan talaga ako ng Tatay, puno ng hinanakit ang tinig na pagsusumbong

ng bata sa ina. Kaisa-isa pa naman akong anak, ang turing niya sa akin parang
ampon!

Hindi totoo ang sinabi mo, anak, malumanay na sansala ng kanyang ina sa
paghihinanakit niya sa ama. Alam mo mataas ang pangarap niya para sa iyo.

Bakit? Ano ang gusto niya para sa akin?

Ibig niyang maging mahusay kang inhinyero.

Hindi na kumibo ang bata at hindi rin napawi ang hinanakit niya sa ama. Gayunman,
hindi siya makapaghimagsik dito. Iginagalang niya ito at pati ang kanyang ina.

Nang labingwalo na siya napagkaisahan ng kanyang mga barkada na kumuha sila ng

commerce.

Mabuti yon. Magsama-sama tayo sa isang unibersidad, mungkahi ng isa sa limang

magkakaibigan.

Pumayag siya. Ngunit nang kausapin niya ang ama, tumutol ito.

Inoobserbahan kita, anak. Hindi mo hilig ang commerce. Palagay ko mechanical

engineering ang bagay sa iyo. Tanungin mo ang iyong ina.

Masama man ang loob, sumangguni pa rin siya sa ina.

Hindi sa kinakampihan ko ang iyong ama, anak. Pero sa tingin ko.engineering nga
ang bagay sa iyo. May machine shop tayosino ba ang magmamana niyon kundi
ikaw?

Nasunod ang kanyang ama at napilitan siyang tumiwalag sa kanyang barkada. Napag-
isa siya sa pag-aaral sa lunsod at ngayong binata na siya, hindi na hinanakit kundi
paghihimagsik sa ama ang kanyang nadarama.

Ayoko nang mag-aral, Inay, sabi niya sa kanyang ina nang dalawin siya nito sa
dormitoryo. Tipid, pagtitiis, kahihiyan lamang ang dinaranas ko rito. Bakit ako
ginaganoon ni Itay? Gusto ba niya akong pahirapan?

Pinayapa ng kanyang ina ang kanyang kalooban.

Magtiwala ka sa amin, anak. Wala kaming gagawin ng iyong ama kundi makabubuti
sa iyong hinaharap.

Makabubuti ba sa akin ang magmukhang basahan at magdildil ng asin?

Makabubuting matuto kang magtiis. Pagkatapos mo naman ng pag-aaral at

magtagumpay ka sa hanapbuhay, magiging magaan sa iyo ang lahat.

Bakit kailangan ko pang magtagumpay? Hindi bat ipamamana ninyo sa akin ni Itay
ang ating kabuhayan?

Totoo iyan, anakpero paano mo mapauunlad ang ating kabuhayan kung hindi mo
alam ang mga hirap sa pagtatayo niyan?

Hindi maintindihan ng binata ang sinabi ng kanyang ina, subalit naisip niyang
makapagtitiis pa siya. Isinubsob na lamang niya ang ulo sa pag-aaral.

Nakatapos naman ng inhinyerya ang binata. Hindi siya pangunahin sa klase, ngunit sa
pagsusulit sa gobyerno, nakabilang siya sa nangungunang unang dalawampu.

Ngayon anakbibigyan kita ng limampung libong piso. Gamitin mo sa

paghahanapbuhay, sabi ng kanyang ama nang makuha na niya ang lisensiya bilang
mechanical engineer.

Namangha siya.

Akala koako na ang hahawak ng ating machine shop pagkatapos ko ng pag-aaral,

nawika niya sa ama.

Bata pa ako, anak. Kaya ko pang mag-asikaso ng hanapbuhay na iyan. Saka ibig ko,
magpundar ka ng sariling negosyo.

Bakit pa, Itay? Mayroon na tayong negosyo.

Mabuti na yong makatindig ka sa sarili mong mga paa.

Tinanggap niya ang halagang ipinagkaloob ng ama. Humiwalay na rin siya ng tirahan
sa mga magulang.

Alam kong malaki ang hinanakit mo sa iyong ama. Gayunman, ibig kong isaisip
mong, ang kinabukasan mo ang lagi niyang inaalala.
Ngunit may lason na sa kanyang isip. Hindi na siya nanininwala sa sinabi ng kanyang
ina. Naging lubos ang paghihimagsik niya sa kanyang ama.

Nagtayo siya ng isang machine shop sa dulo ng kanilang bayan. Agad-agad siyang
pinagsadya ng kanyang ama.

Bakit hindi pa sa ikatlong bayan ka nagtayo ng machine shop? Magkukumpetensiya

pa tayo rito.

Akala ko bay bahala na ako sa buhay ko, Itay?

Natigilan ang kanyang ama. Saka napapailing, nag-iwan pa ito ng salita bago lumisan.

Kung sa bagaymabuting magturo ang karanasan!

May isang taon ding nagtiyaga ang binata sa pamamahala ng kanyang maliit na
machine shop sa dulong bayan. Kakaunti ang kanyang parokyano dahil higit na
malaki ang machine shop ng kanyang ama at mahusay ang mga tauhan nito.
Nagkautang tuloy siya ng labindalawang libo sa mga kinukunan niya ng materyales.
Nang hindi siya makabayad, inilit ang mga makinang kanyang ginagamit.

Nabigyan na kita ng pang-umpisang puhunan. Hindi ka sumunod sa mungkahi ko na

umiwas sa kumpetisyon. Subukin mo namang maghanap ng puhunan sa sarili mong
pagsisikap.

Noon nagsiklab ang binata. Nakalimutan niya ang paggalang sa mga magulang.
Dumabog siya sa harap ng ama.

Ano kayong klaseng ama? Bakit ninyo natitiis ang inyong anak? Kasiyahan ba
ninyong makitang nahihirapan ako?

Ibig kong matutuhan mo ang lahat ng nangyayari sa buhay na ito. Hindi madali ang
mabuhay sa mundo, anak.

Hindi ba kaya may mga magulang ay para gumaan ang buhay ng mga anak?

Ang ikagagaan ng buhay ng mga anak ay wala sa mga magulang kundi nasa
mga itinuturo nila sa mga ito.

Nagkahiwalay ng landas ang mag-ama. Naglayas ang binata nang hindi man lamang
nagpaalam kahit sa ina. Nagpalipat-lipat sa kung saan-saang trabaho hanggang
pagkaraan ng limang taon, nakaipon siya ng sampung libong piso at nakabili ng maliit
na machine shop. Kumuntrata siya ng paggawa ng tambutso sa isang auto assembler
at kumita siya nang malaki. Sa loob ng tatlong taon, gumawa na rin ang machine shop
niya ng mga partes ng kotse.

Ang dugo ay dugo, anang kasabihan, kaya dinadalaw ang lalaki ng kanyang may edad
nang ina. Isang araw, dumating ito sa kanilang bahay, gaya ng dati may pasalubong sa
tatlong apong lalaki.

Ibig ng Itay mong makita ang kanyang mga apo, pero hindi siya makadalaw dahil sa
hinanakit mo, sabi ng kanyang ina.

Kinalimutan ko na, Inay, na nagakaroon ako ng ama!

Umiyak ang kanyang ina.

Kung gayon baka hindi na kayo magkita, anak! nawika nito bago umalis.

Sa tindi ng hinanakit, hindi pa rin niya binigyang-halaga ang bulalas na iyon ng

kanyang ina. Nagpakagumon siya sa trabaho, naghanap pa ng mga bagong kontrata
hanggang sa loob pa ng dalawang taon, kilala na ang kanyang machine shop sa Pasay.
Isang araw, hindi niya dinatnan ang kanyang asawa at tatlong anak sa bahay.

Nasaan sila? usig niya sa katulong.

Umuwi ho uli sa probinsya. Patawirin daw ho ang inyong ama!

Umuwi uli? Bakit, lagi ba sila roon?

Tumango ang tinanong na katulong.

May dalawang ulit na hong regular silang nagpupunta roon. Dinadalaw ang inyong
matanda.

May poot na sumiklab sa kanyang dibdib. Nanlambot siya sa galit. Ngunit sa

pagkaunawang patawirin ang kanyang ama, nagbalik sa kanyang isip ang masasayang
sandali sa piling nito. Nagunita niya ang pagpapalipad nila ng saranggola.

Wala sa laki ng saranggola ang pagpapalipad at pagpapatagal niyon sa itaas, nasa

husay, tiyaga at ingat iyan!
Magdamag siyang hindi mapalagay. Lagi niyang naiisip ang sinabing iyon ng
kanyang ama. Kinabukasan, sakay ng kanyang kotse, nagbalik siya sa bayang
sinilangan.

Patay na siya! bulalas ng kanyang asawang umiyak sa kanyang dibdib.

May nabugnos na moog sa kanyang puso. Nahalinhan ng pagsisisi ang hinanakit.

Nilapitan niya ang ina at sa pagkakayakap dito, umiyak siya nang marahan, kasamang
nagdadalamhati ang lahat ng himaymay ng kanyang laman.

Huwag kang umiyak namatay siyang walang hinanakit sa iyo. Anas ng kanyang
ina.

Wa-walang hinanakit?

Oo, anak dahil natupad na ang pangarap niya. Nasa itaas ka na. At sabi niya sa
akin, pati sa asawa mo nakatitiyak siya na makapananatili ka roon.

Nang lapitan niya ang kabaong ng ama at tunghayan ang mga labi nito, parang
lumundag ang kanyang puso at humalik sa pisngi ng yumao. Kasunod niyon, nagunita
na naman niya ang pagpapalipad nila ng saranggola.

Wala sa laki ng saranggola ang pagpapalipad at pagpapatagal niyon sa itaas. Hayaan

mo tuturuan kita! paliwanag na ama.

Rading, Paquito, Nelsontandaan ninyo ang kwentong iyan. Kwento yan

namin ng inyong namatay na lolo. Kwento naming dalawa.