Pangatlong Pangkat Search

Maikling Kasaysayan ng Panitikang

Kapampakangan: Awiting bayan at
Tulang Bayan
 Ano ang tawag sa
mga tao na
naninirahan sa
Pampanga?

Pangingisda- pangunahing kabuhayan

“Pampango” o “Kapampangan”-
wikang sinasalita ng mga
Kapampangan.

Ang “Pampango” o “Kapampangan”

ay miyembro ng Wikang Malayo-
Polynesia .

Ito ay may sariling ortograpiya at alpabeto.

 Kasaysayan ng Pampanga Search

• 1571 - mapasailalim sa mga Español ang Pampanga sa pamumuno ni

Martin de Goiti at nang ito ay maging lalawigan o alcaldia.
• 1574 - pag-aalsa ni Lumahong, na isang piratang Tsino. Dito, nasaksihan
ang paglaban ng mga Kapampangan sa panig ng mga Español.
• 1603 - tuluyang naging bahagi na ng sandatahang lakas ng mga Español
ang mga Kapampangan.
• 1597 - Dumating ang mga prayleng Agustino sa lalawigan. Lumaganap
ang relihiyong Katolisismo.
• 1650 - niyakap na ng karamihan ang Katolisismo. Save
• 1571- naganap ang kauna-unahang pag-aalsa ng mga Kapampangan. Sila
ang pinakaunang grupo na sumubok na mapalaya ang kanilang mga sarili
sa ilalim ng pamamahala ni Gobernador Heneral Don Sabiniano
Manrique de Lara . Cancel
 Kasaysayan ng Pampanga Search

• 1583- pumotok ang pag-aalsa nang tumindi ang kahirapan ng mga

Kapampangan dulot ng sapilitang pagtatrabaho at kagutuman .
• 1660- naganap ang isa na namang pag-aalsa sa pamumuno ni Francisco
Maniago na umabot hanggang 1896.
• Agosto 1897- itinatag ang kauna-unahang kuta ng Katipunan sa
Pampanga.
• 1896-1898- nakipag-alyansa na ang ilang Kapampangan sa iba pang
Pilipino. Sa lahat-lahat, naganap ang mga pag-aalasa ng mga
Kapampangan sa mga sumusunod na mga taon: 1571, 1585, 1645, 1660- Save
61 at 1898 .
• 1790- binuksan ang Maynila sa pandaigdigang kalakalan. Dahil dito,
lumaganap ang pagtatanim ng tubo sa Pampanga na isa sa mga “cash-
crop” ng Pilipinas noong panahong yaon
Cancel
Panitikang
Kapampangan
 Panitikang Kapampangan

• Duplo - isang patulang laro. Ito ay tagisan ng galing sa pagpapahayag sa pamamagitan ng tula at
kaalaman sa mga bagay na napapatungkol sa kultura.
• Sapatya - Ang pangalan nito ay mula sa salitang “tapatio” na tumutukoy sa isang Mehikanong
sayaw. Ito ay isinasayaw habang inaawit . Ito rin ay tagisan sa pagtula.
• Kurido o Corridor - nagsimula ang anyong ito sa pamamagitan ng pagsasalin ng mga corrido ng
Español sa Kapampangan. Ang mga corrido ay hango sa mga banyagang alamat at tula. Hindi ito
inaawit o sinasayaw . Nakatanggap ng labis na kritisismo ang anyong ito sapagkat ito raw ay
pawang panggagaya lamang ng mga banyagang akda. Gayunpaman, sinasabi na mas malaki ang
naging impluwensiya nito sa mga tao kaysa sa mga akdang panrelihiyon . Halimbawa nito ay ang
mga akdang “Conde Irlos” at “Aring Palmarin”.
• Moro-moro - ay isang melodrama na kinatatampukan ng mga Muslim at Kristiyanong tauhan. Ito ay
pataludtod at may musika.
 Panitikang Kapampangan
• Cumidya o Kumidya - nagmula sa kastilang “comedia”
• Kuriru - Hango sa kastilang “corrido”. Mayroon itong 12 o mas mababa sa 12 pantig bawat linya.
Isang halimbawa nito ay ang “Corrido King Bye nang Keralanan ning Prinsipe king Imperio Francia
ila ning Princesa Adriana king Kayaria’ning Antioquia” (Corrido tungkol sa Buhay ni Prinsipe Felix
ng Kaharian ng Espanya at ng Emperatris Valeriana ng Kaharian ng Persia).
• Pasion - Ito ay kilala rin sa tawag na “pabasa” . Isang akda ng pasion ang itinuturing na kauna-
unahang gawang naisalin sa Kapampangan. Ang pagsasalin ito ay ginawa ni Rev. P. Banda. Puni
naman ang tawag kung ang pasion ay ginagawa bilang isang pampublikong aktibidad.
• Cenaculo - ay itinuturing na mas mahalaga kaysa sa moro-moro. Binibigyang diin nito ang
makasaysayan at pangheograpiyang katotohan na taglay ng isang gawang pampanitikan. Ito ang
nagbigay-daan sa pagkakalikha ng zarzuelas dahil sa makukulay na kasuotang ginagamit dito.
 Panitikang Kapampangan

• Salubong - Isa pang mahalagang palabas na kaugnay sa cenaculo. Itinatampok nito ang kuwento ng
pagkikita ni Kristo at ni Inang Maria matapos ang muling pagkabuhay ng una. Tulad ng cenaculo, ito
rin ay makatotohanan.
• Liham- Hindi ito isang talaarawan o talambuhay . Maraming uri ng Kapampangang liham subalit
masasabi na hindi ito orihinal sa kanila.
• Dalit - tumutukoy sa mga pangkaraniwang awitin . Awit naman ang tawag sa isang metrikong akda
na hango sa mga kabalyerong romansa ng mga Español . Mga halimbawa nito ay ang “Kasulatang
Gintu” at “Napun Ngeni at Bukas” (Kahapon, Ngayon at Bukas) ni A. Tolentino.
• Potei o kikimut - Ito ay isang dulang gumagamit ng anino ng mga tauhang kahoy (“shadow play”).
 Goso- ito ay inaawit kasabay ng biyolin at tamburin tuwing gabi
bago ang araw ng Todos Los Santos (All Saint’s Day). Ito ay
nagtataglay ng tiyak na aral sa buhay at mabagal na tempo.

Apu kung makibale O grandowner of the house

Maki manuk lalam bale
Buri ke sang pakisabi
Daunan ke potang bengi.
E mu ne sa daraunan
Ing manuk kung pakamalan
Seli ke pang aduang dalan
Kang Marianung baritaklan.
With a hen under your dwelling
I request that tonight I shall get it
To offer fro All Soul’s Day.
Please don’t offer
The hen that I dearly love
I have just bought it for two hundred pesos
From worthless Mariano.
Awiting Bayan at
Tulang Bayan
Mga iba't-ibang uri ng awiting bayan at tulang bayan
 Panitikang Kapampangan: Awiting Bayan
• ATIN KU PUNG SINGSING - Maaaring ito ang pambansang himno ng Pampanga, dahil kilala sa
buong bansa ang malungkot na awiting ito—tungkol sa pangako ng isang batang babae na ibibigay
ang kanyang puso sa lalaking nakahanap ng nawawalang singsing. Ito ay isang halimbawa ng isang
'basultu', isang awit ng mga tao na kadalasang may alegorikal na tema. Ang “Atin Ku Pung
Singsing” ay nai-record ng maraming artista kabilang sina Nora Aunor at Freddie Aguilar, at
mayroong Tagalog version.
• ARO, KATIMYAS NA NITANG DALAGA - Tradisyon na sa lumang Pampanga para sa isang swain
na kumanta ng isang awiting harana sa layon ng kanyang pagmamahal sa panahon ng panliligaw.
Ang dramatikong kundiman na ito, ay inaawit mula sa pananaw ng isang binata habang natatanaw
niya ang kanyang tunay na pag-ibig mula sa malayo—si Isyang, anak ni Apung, na nabighani sa
kanyang kagandahan at magagandang galaw habang may bitbit na basket na puno ng mga bibingka
sa kanyang ulo.
 Panitikang Kapampangan: Awiting Bayan

• ATSING ROSING- Isa pang harana na kanta, kung saan itinaas ng mang-aawit ang 'Atsing Rosing'
sa pamamagitan ng pag-alok sa kanya ng kamangha-manghang iba't ibang mga regalo: isang
kuwintas ng mga bituin, isang kalahating buwan na korona, isang duyan na gawa sa mga ulap na
hawak ng isang asul na lubid na bahaghari. Ipinatawag ng mang-aawit ang mga bayaning sina Rizal
at Bonifacio upang bantayan ang magandang Rosing.

• DALUMDUM NING BENGI - Ang kantang harana na ito ay naiiba dahil ang mang-aawit ay hindi
tumutukoy sa pagnanais ng kanyang puso, ngunit sa halip, inilalarawan sa patula na mga termino ang
matinding sandali ng kanilang pagtatagpo sa gabi—ang pagbagsak ng ulan, maulap, walang bituin na
kalangitan—ang tanging liwanag ay ang ng kidlat.
 Panitikang Kapampangan: Awiting Bayan
• INYANG MALATI KU- Ang napakasikat na ‘basultu’ na ito ay napakaraming bersyon, lyrics-wise
—mula sa romantiko hanggang sa komiks (“Inyang malati ku, linub kung kutseru, sira ya'ing kalesa,
pile ya'ing kabayu”) . Maging ang beat ay kinakanta sa iba't ibang paraan—mula sa mabagal at
malungkot, hanggang sa patalbog at pagtaas. Ang bersyon na ito ay may mas nostalhik na
pakiramdam dito.
• O KAKA, O KAKA- Isa pang "basultu" na perpekto para sa pagsasayaw. Marami ring lola ang
kumanta nito bilang oyayi para patulugin ang kanilang mga ‘apos’. Tinatawag ng mang-aawit ang
atensyon ng isang kaibigan ("kaka") at pagkatapos ay nagpapatuloy na kantahin ang kanyang mga
obserbasyon sa kanya at sa mga bagay sa paligid niya, sa isang magaan, mapaglaro at mapanuksong
paraan.
• O YAN NA ING PAPEL- Ang “Oyan na ing Papel” ay may paulit-ulit na himig at maikling liriko na
nagbibigay ng direktiba kay Maring na mahuli ang isang pirasong papel na tinatangay ng hangin.
Ang papel na tinatangay ng hangin na naglalaman ng mga detalye ng kasal ni Pepings, kabilang ang
pagsakay sa isang hindi pa naayos na cart sa seremonya.
 Panitikang Kapampangan: Awiting Bayan

• O PATAG A BUNDUK- Isang mapaglarong kanta ng maraming kontradiksyon na nagsasabi tungkol

sa isang patag na bundok, isang puno na tumutubo na parang baging, isang puno ng saging na
tumutubo sa isang palayok ng bulaklak, monggo na kailangan ng sala-sala, isang puno ng mangga na
may santol, isang inahin na sisiw din. , at isang tandang na nangingitlog

• ONE DAY, MISAN A ALDO (one day, isang araw) - Ang aming pag-iibigan sa mga bagay na
Amerikano ay nagsimula kaagad-ang wika ay hindi hadlang. Nagsisimula ang narrative song na ito
sa fractured English, na agad na isinalin nang literal sa Kapampangan—sa mga nakakatuwang
epekto.

• SISINGLE, SISINGLE- isang dulang awit na inaawit kaayon ng larong may parehong pamagat, ang
pagkakaiba-iba ng 'talanan dutung'.
 Panitikang Kapampangan: Tulang Bayan

Pinaparangalan ang mga pinakamagagaling na makata na siyang nagbibigay inspirasyon sa iba pang
mamamayan na tangkain ang pagsulat sa lokal na wika.

• Nanu Iti – malayang taludturan

• Uran – onomatopea na tula
• King Kanakung Kinaul – 29 na linyang tula
• Bulung Dutung – 7 linyang tula na may irregular na bilang ng pantig
• Luklukan – may tatlong saknong na may mga irregular na bilang
• Salubong – may dalawangpu’t isang linyang tula
• Alang Pakiramdam – labing-apat na taludtod sa isang saknong
• Quing Panaung ita- iba’t ibang linya sa bawat saknong
• Impun - Malayang taludturan na may 28 linya at isang saknong lamang
• Ing Pangane- may limang saknong na iba’t ibang bilang ng taludtod
UNANG GRUPO NG MGA
MANUNULAT
nagsimula lamang ang pag-usbong ng patriotismo sa
Pampanga 20 taon lamang bagong naganap ang
rebolusyon ng 1896
 Ang Unang Kuwarto Ng Ika-20 Siglo

Ito ay tinaguriang Ginintuang Panahon ng Panitikang Kapampangan

Sa panahong ito sumikat ang zarzuela, ito ay isang dulang inaawit na may halong diyalogo.

1902 - lumaganap ito at pagdating ng halos lahat na ng bayan sa Pampanga ay may lokal na
grupong nagpapalabas ng zarzuela.

Setyembre 13, 1900 - ipinalabas ang kauna-unahang zarzuela sa wikang Kapampangan –

“Alang Dios”.
Mariano Proceso Pabalan-Byron - kauna-unahang sumulat ng komedya.

Mga kilalang manunulat sa panahong ito ay sina J.C. Soto, M.P. Byron, F.N. Galura, lahat ay
mula sa bayan ng Bacolor.

1907 at 1916 - ang simula ng peryodismo sa Pampanga. Ang mga kilalang peryodista noong
mga panahong ito ay sina J.C. Soto, F.N. Galura, Liongson, A. Tolentino, Z. Hilario, P.
Gozun at J.G. David.

1907 - ang kauna-unahang diyaryo na nailimbag na may pangalan na “Ing Emañgabiran” sa

ilalim ng patnugot na si V. Neri.

Ang mga Kapampangang diyaryo ay maaring isinulat sa Kapampangan o sa Español.

PANGALAWANG GRUPO NG
MGA MANUNULAT
Karamihan ng mga manunulat na kabilang sa grupong ito ay mula sa mga bayan Sexmoan at
Guagua tulad nina Jacinto at Aurelio Tolentino,F. Simpao, at M. Mercado.

1910 – 1930 - namayagpag sina Bacolor gaya nina Jose Gutierrez David, Eduardo Gutierrez
David, Z. Hilario, I. Gomez, at E. Joven na nagmula sa bayan ng Bacolor.

Sina Brigido Sibug, F. Bautista, Urbano Macapagal, S. Navarro Jr., C. Gwekoh, Agustin
Bustos-Zabala, C. Pineda, at E. Cunanan ay maibibilang din sa grupong ito.
PANGATLONG GRUPO NG
MGA MANUNULAT
Dekada 1940 - Mga tanyag na manunulat tulag nina Amado Yuzon, S. Punsalan, P.
Macapagal, R. Reyes, B. Navarro, S. Tumang, F. de Castro, at R. Talavera at pati na rin mga
manunulat ng zarzuela gaya nina J. Yonzon, B. Talao, S. Talao, at J. Gallardo.

1921 - 1941 - panahon na itinuturing na buhay na buhay ang panitikang

Kapampangan.Patriotismo ang karaniwang tema ng mga manunulat sa panahong ito.

Sa maikling kuwento, nangunguna diyan si J.F. Sanchez. Mayroon ding mga sanaysay kung
saan tanyag naman si S. M. Punsalan.

1942 - 1982 - kapansin-pansin ang pagkawala ang mga lirikong tula. Sa panahon ding ito,
ang zarzuela ay higit na itinuring bilang isang anyo ng libangan.
1977 - 1979 - kinakitaan ng muling pagkabuhay sa Panitikang Kapampangan.

1964 - naitayo ang Aguman Ding Talasulat Kapampangan o AGTAKA.

1921 - 1941 - maraming mga panulaang samahan din ang napasiyanan tulad ng “Munag-
Munag” (Bukang-liwayway), “Tagimpan Ning Talasulat” (Panaginip ng Manunulat),
“Sulu at Panyulat” (Liwanag at Panulat) – ang mga nabanggit ay nakabase sa Magalang,
Pampanga – “Aslag” (Sinag ng Araw) at “Lira Pampangueña” (Kapampangang Lira) – na
nakabase naman sa Tarlac. Nariyan din ang “Akademya ning Amanung Kapampangan”
(Academia Pampangueña de Artes y Letra).
Maraming
Salamat!