Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
Rozdzia XX
ROZPUSZCZALNIKI
I CIECZE SPECJALNE
Pod pojciem cieczy specjalnych lub inaczej cieczy technolo-
gicznych, naley rozumie wyodrbnione ciecze eksploatacyjne,
stosowane w przemyle do rnych celw, ktre nie mieszcz si q braku dziaania korozyjnego,
w pojciach: oleje smarne i oleje przemysowe.
Do cieczy specjalnych najczciej zalicza si nastpujce grupy
cieczy eksploatacyjnych:
q rozpuszczalniki, stanowice indywidualne zwizki chemiczne,
np.: heksan, toluen, etylobenzen, ksylen lub stanowice mie-
szaniny okrelonych grup wglowodorw, np.: rozpuszczalniki
aromatyczne, alifatyczne oraz inne mieszaniny zwizkw che-
micznych,
q benzyny, w tym: benzyny lakiernicze, benzyny ekstrakcyjne,
benzyny apteczne,
q nafty, w tym: nafty oczyszczone,
q rozpuszczalniki do farb drukarskich,
q ciecze do specjalnych technologii obrbki metali,
q noniki dla agrochemii,
q oleje fluksowe,
q zmywacze, plastyfikatory wglowodorowe i syntetyczne,
q oleje mineralne, w tym: oleje emulgujce, oleje procesowe, oleje
fluksowe i inne,
q olejowe noniki ciepa (ciecze grzewcze),
q oleje biae,
q natustki i inne.
Rozpuszczalnik substancja tworzca jednorodny ukad
(roztwr) z substancjami w niej rozpuszczonymi. W przypadku
jednorodnej mieszaniny dwch cieczy, jest to skadnik roztworu,
ktry znajduje si w nadmiarze.
Rozpuszczalniki s wan grup przemysowych cieczy specjal-
nych. Na og s to substancje cieke w warunkach stosowania,
przeznaczone do otrzymywania roztworw w wielu procesach
przemysowych, np.: przy sporzdzaniu mieszanin cieczy i cia
staych, ekstrakcji, mycia czci itp. Od rozpuszczalnikw, obok
odpowiednich do zastosowa waciwoci rozpuszczajcych, wy-
maga si wielu innych specyficznych waciwoci, zalenych od
stosowanego procesu lub innych przeznacze, ktre nie zawsze
jednoczenie s moliwe do spenienia. Dobr odpowiedniego
rozpuszczalnika jest cile uzaleniony od waciwoci substancji
rozpuszczanej i warunkw stosowania. W niektrych przypadkach,
ze wzgldu na zastosowania, spord rozpuszczalnikw, wyrnia
si: rozcieczalniki (diluenty), zmywacze i inne.
W zastosowaniach technicznych od rozpuszczalnikw wymaga
si midzy innymi:
q czystoci, klarownoci i odpowiedniej barwy (na og bezbarw-
noci),
q odpowiedniej lotnoci, z ma pozostaoci po odparowaniu,
q lepkoci odpowiedniej do zastosowa,
q dobrej stabilnoci chemicznej,
q braku reaktywnoci,
q braku palnoci lub wysokiej temperatury zaponu i samozaponu,
q bezwodnoci,
q stabilnych waciwoci fizycznych (wg specyfikacji),
q maej toksycznoci,
q biodegradowalnoci,
q moliwoci regeneracji,
q niskich kosztw uytkowania.
20.1 Klasyfikacja rozpuszczalnikw
Wyrnia si trzy podstawowe rodzaje rozpuszczalnikw:
q jonizujce (dysocjujce, elektrolityczne) ciecze polarne,
o duej wartoci staej dielektrycznej, zbudowane z czstek
o duym momencie dipolowym, suce gwnie do rozpusz-
czania zwizkw (substancji), ktre w roztworach tworz jony
(sole, kwasy, zasady i niektre inne). Przykadami rozpuszczalni-
kw jonizujcych mog by: woda (H2O), cieky amoniak (NH3),
cieky dwutlenek siarki (SO2) i wiele innych;
q niejonizujce (niedysocjujce, nieelektrolityczne) bdce
organicznymi cieczami niepolarnymi, o maej wartoci staej
dielektrycznej, w ich skad wchodz czsteczki zwizkw o ma-
ym momencie dipolowym. Najczciej s to zwizki organiczne
(ale nie tylko). Nie powoduj one dysocjacji elektrolitycznej roz-
puszczonych w nich substancji. Przykadami rozpuszczalnikw
niejonizujcych mog by wglowodory, np.: benzen, toluen,
ksylen i inne;
q porednie ciecze polarne, o porednich wartociach staej
dielektrycznej, zbudowane z czstek o porednim momencie
dipolowym, np.: alkohol metylowy, alkohol etylowy, eter diety-
lowy, octan etylu i inne.
W praktyce stosuje si liczne klasyfikacje rozpuszczalnikw, wg
rnych cech: fizycznych, chemicznych i uytkowych. Za podsta-
wowe mona uzna klasyfikacje wedug:
q cech fizycznych: gsto, temperatura wrzenia, temperatura za-
ponu, lepko, zdolno rozpuszczania okrelonych substancji,
temperatura krzepnicia lub krystalizacji i inne,
q budowy chemicznej i skadu chemicznego: wglowodory, estry,
etery, alkohole, ketony, oraz heterozwizki siarki, azotu, tlenu,
fosforu, chloru itp.,
q zastosowa w rnych dziedzinach przemysu: rozpuszczalniki
i rozcieczalniki lakiernicze, zmywacze, plastyfikatory, ciecze
technologiczne itp.,
q cech uytkowych, zwizanych z bezpieczestwem i ochron
rodowiska: niepalne, tworzce mieszaniny wybuchowe, tok-
syczne i nietoksyczne, biodegradowalne itp.
XX 1
 Tabela 20.1 Podstawowy podzia rozpuszczalnikw wg budowy chemicznej (we wzorach strukturalnych przedstawiajcych budow chemiczn
acuchw wglowodorowych pominito atomy wodoru, zwizane z atomami wgla)
Przykad
Klasa Grupa
Nazwa Wzr sumaryczny Budowa chemiczna
nparafiny nheptan C7H16 CCCCCCC
CCCCCC
iparafiny 2metyloheksan C7H16 I
C
olefiny 2penten C5H10 CC=CCC
alkiny 2pentyn C5H8 CC=CCC
CH2
/ \
Wglowodory CH2 CH2
nafteny cykloheksan C6H12 I I
CH2 CH2
\ /
CH2
aromatyczne toluen C7H8 C6H5 .CH3
terpeny pcymen C10H16
mieszaniny
inne benzyny
wglowodorw
alkohole etanol C2H6O CCOH
CCC
ketony aceton C3H7O \\
O
CCOCC
estry octan etylu C4H8O2 \\
O
CCOCC
Zawierajce tlen etery eter dietylowy C4H10O

HOCCOH
glikole glikol etylenowy C2H6O2

CH3 C=O
kwasy organiczne kwas octowy C2H4O2 I
OH
fenole fenol C6H6O C6H5 . OH
inne rozpuszczalniki rolinne tuszcze (glicerydy)
CCNCC
aminy alifatyczne dietyloamina C4H11NH |
H
C6H5 NH2
aminy aromatyczne anilina C6H7NH2

aminy cykliczne pirydyna C5H5N

N
CN=O
Inne heterozwizki nitrozwizki nitrometan CH3O2N \\
O
Cl
I
chlorowco
trichlorometan CHCl3 HCCl
pochodne
I
Cl
HCCH
II II
zwizki siarki tiofen C4H4S HC CH
\/
S
woda H2O HOH
Inne
ditlenek wgla CO2 O=C=O

20.2 Budowa chemiczna i podstawowe waciwoci roz-
puszczalnikw
O przydatnoci rozpuszczalnikw do okrelonych zastosowa
decyduje ich skad chemiczny budowa czstek zwizkw che-
micznych wchodzcych w ich skad, a w przypadku mieszanin,
take udzia poszczeglnych skadnikw w gotowym rozpusz-
czalniku.
Rozpuszczalniki znajduj szerokie zastosowanie w nastpuj-
cych procesach:
q do mycia i odtuszczania czci (elementw elektroniki i optyki,
detali metalowych po obrbce, czyszczenia tekstyliw itp.),

2 XX
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne

q jako rodki do ekstrakcji w wielu procesach stosowanych w prze- Podstawowe charakterystyki poszczeglnych grup rozpuszczal-
myle: spoywczym, farmaceutycznym, kosmetycznym itp., nikw oraz ich gwne zastosowania, przedstawiono w tabeli 20.2.
q jako surowce do otrzymywania innych wyrobw (farby, lakiery,
rodki adhezyjne, tworzywa sztuczne, elastomery itp.), 20.3 Metody bada rozpuszczalnikw i cieczy
q jako noniki: lekw, rodkw ochrony rolin itp. specjalnych
Z punktu widzenia budowy chemicznej rozpuszczalniki mog
by dzielone na rodzaje i grupy, wyszczeglnione w tabeli 20.1. Rozpuszczalniki i inne ciecze specjalne, w wielu przypadkach
Istnieje wiele innych podziaw wg budowy chemicznej zwizkw, s badane specjalnymi metodami i oceniane wg specyficznych
wchodzcych w skad rozpuszczalnika. wymaga. Ich charakterystyki wymagaj stosowania specjali-
Tabela 20.2 Podstawowe waciwoci i zastosowania poszczeglnych grup rozpuszczalnikw
Grupa Podstawowe waciwoci Gwne zastosowania jako rozpuszczalniki
Wglowodory nasycone, prostoacuchowe, o oglnym wzorze CnH2n+2.
n-parafiny, Wystpuj w ropie naftowej i gazie ziemnym, z ktrych s otrzymywane. Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny s stosowane po-
n-alkany Cechuje je bierno chemiczna. Parafiny o liczbie atomw wgla 514 s wszechnie jako bardzo dobre lotne rozpuszczalniki.
cieczami. Nietoksyczne.
Wglowodory nasycone o acuchach rozgazionych, oglnym wzorze
CnH2n+2. Obok n-parafin wystpuj w ropie naftowej i gazie ziemnym, z Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z innymi iparafi-
i-parafiny,
ktrych s otrzymywane. Cechuje je bierno chemiczna. i-Parafiny o licz- nami s stosowane powszechnie, jako bardzo dobre lotne
i-alkany
bie atomw wgla 4-15 s cieczami. Maj nisze temperatury krzepnicia rozpuszczalniki.
ni parafiny. Nietoksyczne.
Wglowodory nienasycone, z jednym wizaniem podwjnym, prostoa-
Ograniczone zastosowanie jako rozpuszczalniki, ze wzgl-
olefiny, cuchowe lub o acuchach rozgazionych, o oglnym wzorze CnH2n. S
du na du reaktywno. W niektrych rozpuszczalnikach
alkeny nietrwae, atwo ulegaj utlenianiu w miejscu podwjnego wizania. S
wystpuj jako zanieczyszczenia.
reaktywne oraz wykazuj skonno do polimeryzacji, tworzc ywice.
Wglowodory nienasycone, z jednym wizaniem potrjnym, prostoa-
Ograniczone zastosowanie jako rozpuszczalniki, ze wzgl-
cuchowe lub o acuchach rozgazionych, o oglnym wzorze CnH2n-2. S
alkiny du na du reaktywno. W niektrych rozpuszczalnikach
nietrwae, atwo ulegaj utlenieniu w miejscu potrjnego wizania. S
wystpuj jako zanieczyszczenia.
reaktywne oraz wykazuj skonno do polimeryzacji, tworzc ywice.
nafteny, Wglowodory nasycone, zawierajce w czsteczce przynajmniej jeden
Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z parafinami s
cykloparafiny, piercie wglowy, o oglnym wzorze CnH2n. Wystpuj w ropie naftowej,
stosowane powszechnie jako rozpuszczalniki.
cykloalkany z ktrej s otrzymywane. Cechuje je bierno chemiczna. Nietoksyczne.
Wglowodory piercieniowe, zawierajce w czsteczce przynajmniej
jeden piercie aromatyczny, o specyficznej budowie i waciwociach. Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z parafinami s
areny Mao reaktywne. Do piercienia aromatycznego mog by przyczone stosowane jako bardzo dobre rozpuszczalniki. Stosowanie
(aromaty) acuchy parafinowe, otrzymywane z ropy naftowej, uznawane jako aromatw i ich mieszanin z innymi wglowodorami, ze
szkodliwe. Najprostszy wglowodr aromatyczny benzen jest uznawa- wzgldu na toksyczno jest ograniczane.
ny jako kancerogenny i bardzo toksyczny.
Wglowodory nienasycone o oglnym wzorze (C10H16)n, gdzie: n = 1; 1,6;
2... oraz ich pochodne tlenowe (tzw. kamfory), gwnie otrzymywane rodki zapachowe i rozpuszczalniki. Terpeny s gwnym
terpeny z rolinnych olejkw eterycznych, ale rwnie w procesach syntezy. Wy- skadnikiem ter-pentyny, stosowanej jako rozpuszczalnik
rnia si wiele grup tego typu zwizkw. Nierozpuszczalne w wodzie, farb i lakie-rw oraz do innych celw.
natomiast dobrze rozpuszczane w wglowodorach, alkoholach, eterach.
Mieszanina wglowodorw parafinowych, naftenowych i aromatycz-
nych, otrzymywana jako frakcja ropy naftowej lub z innych procesw
przetwrczych. W zalenoci od przeznaczenia jest to frakcja, o zakresie
Rozpuszczalniki tuszczw, zmywacze, lotne skadniki farb
benzyna destylacji mieszczcych si w przedziale temperatur 30220 C. Do za-
i lakierw.
stosowa przemysowych czsto z benzyn s usuwane wglowodory
aromatyczne. Benzyny specjalne, o wskim zakresie destylacji s znane
jako: eter naftowy, benzyna apteczna, benzyna ekstrakcyjna i inne.
Mieszanina wglowodorw parafinowych, nafte-nowych i aromatycz-
nych, otrzymywana jako frakcja ropy naftowej. W zalenoci od prze-
Rozpuszczalniki tuszczw, zmywacze, lotny skadnik farb
nafta znaczenia jako frakcja, o zakresie destylacji mieszczcych si w przedziale
i lakierw.
temperatur 140360 C. Do zastosowa przemysowych, czsto z nafty

s usuwane wglowodory aromatyczne.

Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych, wglowodorw, w ktrych
do czsteczek parafin lub naftenw jest przyczona jedna lub wicej Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre
grup OH. Wyrnia si alkohole alifatyczne pochodne parafin oraz rozpuszczalniki, skadniki paliw silnikowych oraz jako
alkohole
alkohole aromatyczne pochodne aromatw. Maj charakterystyczny reagenty w przemyle chemicznym. Alkohol etylowy (eta-
zapach i smak. Wikszo alkoholi jest trujca. Maoczsteczkowe alkoho- nol) jest stosowany w skadzie rodkw spoywczych.
le s dobrze rozpuszczalne w wodzie.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, ktre w cz- Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre
ketony steczce zawieraj grup R1R2C=O. Ze wzgldu na rodzaj podstawnikw rozpuszczalniki (np. aceton), rodki zapachowe oraz jako
R1, R2, wyrnia si ketony alifatyczne i aromatyczne oraz mieszane. reagenty w przemyle chemicznym.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych, ktre w czsteczce zawiera-
j jedn lub wicej grup:
R1C = O
I Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre
O R2 rozpuszczalniki (np. octan etylu), rodki zapachowe
estry Pochodne kwasw organicznych i alkoholi i fenoli (estry organiczne) i smakowe, jako reagenty w przemyle chemicznym, jako
lub kwasw nieorganicznych i alkoholi lub fenoli (estry nieorganiczne). skadniki farb i lakierw oraz jako plastyfikatory, ostatnio
Otrzymywane w procesie estryfikacji, polegajcym na reakcji midzy take jako paliwa do silnikw diesla.
kwasami i alkoholami lub fenolami, poprzez odszczepienie czsteczki
wody. Wyrnia si monoestry, diestry, poliestry, w zalenoci od liczby
grup karboksylowych w czsteczce estru.

XX 3
 Tabela 20.2 Podstawowe waciwoci i zastosowania poszczeglnych grup rozpuszczalnikw (c.d ze strony XX-3)

Grupa Podstawowe waciwoci Gwne zastosowania jako rozpuszczalniki

Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w kt-
Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre
rych czsteczce jest przynajmniej jedna grupa COC. W przypadku
rozpuszczalniki (np. eter etylowy, anizol), rodki zapa-
etery wikszej liczby grup COC w czsteczce zwiazki takie s nazywane
chowe, skadniki olejw syntetycznych oraz jako skadniki
polieterami. S to substancje trwae, obojtne chemicznie o charaktery-
farb i lakierw.
stycznym zapachu.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, alkohole,
Szerokie zastosowanie w przemyle rozpuszczalniki (np.
w ktrych czsteczce s dwie grupy OH. Dobrze rozpuszczalne w wo-
glikole glikoletylowy), skadniki pynw chodzcych, olejw
dzie. Substancje otrzymywane z glikoli, stanowice produkty ich konden-
syntetycznych oraz farb i lakierw.
sacji, s nazywane poliglikolami.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych
czsteczce jest przynajmniej jedna grupa karboksylowa C=O
kwasy Ograniczone zastosowanie w przemyle jako rozpuszczal-
I
organiczne niki oraz jako skadniki rodkw spoywczych.
OH
Maoczsteczkowe kwasy organiczne s dobrze rozpuszczalne w wodzie.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych
Ze wzgldu na zapach i waciwoci trujce, bardzo ogra-
czsteczce do piercienia aromatycznego jest przyczona grupa OH.
fenole niczone zastosowanie jako skadniki rozpuszczalnikw
Niektre fenole s rozpuszczalne w wodzie, dobrze rozpuszczalne w alko-
oraz innych produktw (inhibitory utlenienia).
holach i eterach. Maj charakterystyczny zapach i s trujce.
Grupa zwizkw chemicznych, estrw glicerolu i kwasw organicznych Skadniki natuszczajce niektrych rodzajw rozpusz-
tuszcze (kwasw tuszczowych nasyconych lub nienasyconych) pochodzenia czalnikw, stosowane do wyrobu myde, wiec oraz jako
(glicerydy) zwierzcego (z du zawartoci kwasw nasyconych) lub rolinnego (z pokosty i w wielu innych zastosowaniach przemysowych
du zawartoci kwasw nienasyconych). i spoywczych.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych
czsteczce jest przynajmniej jedna grupa NH2. Wyrnia si aminy:
Ze wzgldu na zapach i waciwoci trujce, bardzo ogra-
alifatyczne, cykliczne, aromatyczne, w zalenoci od tego, do jakiego
aminy niczone zastosowanie jako skadniki rozpuszczalnikw
wglowodoru jest podstawiona grupa NH2. Sabo rozpuszczalne w wo-
oraz innych produktw (inhibitory utlenienia).
dzie lub w ogle nie rozpuszczalne; dobrze rozpuszczalne w niektrych
rozpuszczalnikach organicznych.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych W skadzie rozpuszczalnikw ograniczone zastosowanie
nitrozwizki
czsteczce jest przynajmniej jedna grupa nitrowa NO2. jako inhibitory korozji.
Doskonae rozpuszczalniki, o ograniczonym zastosowa-
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych
chlorowco- niu, ze wzgldu na reakcj z ozonem, w procesie tworze-
czsteczce jest przynajmniej jeden atom chlorowca (F, Cl, I). S to zwizki
pochodne nia tzw. dziury ozonowej. Skadniki pynw ganiczych
o maej reaktywnoci, nierozpuszczalne w wodzie.
oraz jako czynnik chodzcy w ukadach chodzenia.
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych
czsteczce jest przynajmniej jeden atom siarki (S). Wyrnia si wiele
Ograniczone zastosowanie w skadzie rozpuszczalnikw,
zwizki siarki grup zwizkw siarki: merkaptany (zawierajce grup (SH) disiarczki
jako inhibitory korozji.
zawierajce grup (CSSC) i wiele innych. Charakteryzuj si nie-
przyjemnym intensywnym zapachem. W wikszoci s trujce.
Stosowana jako rozpuszczalnik wielu substancji oraz jako
woda Substancja powszechnie wystpujca w przyrodzie. skadnik nowoczesnych rozpuszczalnikw (farby i lakiery)
oraz rodkw myjcych w postaci roztworw lub emulsji.
W normalnych warunkach jest to bezbarwny i bezwonny gaz, o gstoci
wzgldem powietrza 1,53. Temperatura sublimacji wynosi 78,5C, a tem-
W postaci nadkrytycznej jest stosowany jako nowocze-
peratura wrzenia (przy cinieniu 5,3 barw) 56,6C. Nie jest substancj
sny ekstrahent, rozpuszczalnik do farb i lakierw, rodek
toksyczn, lecz w duym steniu dziaa duszco, w rezultacie zmniejsze-
ditlenek wgla odtuszczajcy oraz zmywacz. W handlu jest dostarczany
nia stenia tlenu. Pod zwikszonym cinieniem dobrze rozpuszcza si
w postaci skroplonej (w butlach) lub w postaci staej jako
w wodzie (woda sodowa), czciowo tworzc kwas wglowy. Ditlenek
tzw. suchy ld.
wgla, przy odpowiednio wysokim cinieniu, przechodzi w tzw. stan
nadkrytyczny.

stycznych poj i terminw. Niektre waciwoci s oceniane tymi q temperatura palenia,

samymi metodami, ktre s stosowane w badaniach przetworw q temperatura zaponu w tyglu zakrytym,
naftowych. q temperatura pynicia,
q temperatura krystalizacji,
q temperatura mtnienia,
20.3.1 Podstawowe metody bada q dziaanie korodujce na metale,
q zawarto siarki,
Do oceny jakoci rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych, ktrych q wspczynnik zaamania wiata,
zasadniczymi skadnikami s wglowodory, stosuje si metody q napicie powierzchniowe,
znormalizowane, przeznaczone do bada paliw i innych przetwo- q napicie przebicia,
rw naftowych, s to midzy innymi: q zawarto wody,
q gsto w temperaturze 15C lub 20C, q zawarto zanieczyszcze mechanicznych,
q barwa, q wspczynnik zaamania wiata,
q wygld, q biodegradowalno,
q skad frakcyjny, q toksyczno.
q prno par, w rnych temperaturach,
q lepko kinematyczna w temperaturach: 40C i 100C, ale nie- 20.3.2 Specyficzne metody bada
kiedy i w innych,
q lepko dynamiczna, Specyficzne metody bada rozpuszczalnikw i cieczy specjal-
q temperatura zaponu w tyglu odkrytym, nych s stosowane gwnie do oceny:

4 XX
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
q zdolnoci do rozpuszczania,
q lotnoci,
q skadu chemicznego i zawartoci zanieczyszcze.
Parametry charakteryzujce zdolno do rozpuszczania
Parametry te maj zasadnicze znaczenie przy ocenie przydat-
noci rozpuszczalnika do okrelonych zastosowa, zaliczaj si do
nich:
Wskanik Bondinga (HBI) jest to parametr charakteryzujcy
energi wizania midzy czsteczkami rozpuszczalnika; energia ta
wynika z wizania wodorowego. Wartoci HBI s podawane w jed-
nostkach MPa0,5 lub (kaloria/cm3)0,5. Wizanie wodorowe (mostek
wodorowy) jest to specyficzne wizanie chemiczne wystpujce
wewntrz czsteczek lub pomidzy czsteczkami tego samego
rodzaju. W wizaniu tym uczestniczy proton pozbawiony elektro-
nw (zwizany z innym atomem) i inny atom elektroujemny, tj.
tlen, fluor, azot. W wyniku wiza wodorowych powstaj asocjaty,
np. czsteczki wody poczone w czsteczki podwjne, potrjne
itd. Wizanie wodorowe dotyczy gwnie rozpuszczalnikw tleno-
wych. Wglowodory nie tworz wiza wodorowych.
HBI jest jednym z parametrw rozpuszczalnoci, wykorzysty-
wanym do przewidywania zdolnoci do mieszania rozpuszczalnika
i substancji rozpuszczonej.
Wskanik rozpuszczalnoci Hansena (HSI) jest to jeden
z parametrw oceny rozpuszczalnikw, pod wzgldem zdolnoci
rozpuszczania. Parametr ten jest obliczany na podstawie fizycznych
waciwoci rozpuszczalnika (masa czsteczkowa, gsto, tempe- lub automatyczn. Zasadnicz cz rcznego aparatu do oznacza-
ratura wrzenia).
Wskanik rozpuszczalnoci Hansena jest stosowany do oceny
zdolnoci do rozpuszczania wszystkich typw rozpuszczalnikw;
jest szczeglnie przydatny do oceny zdolnoci rozpuszczania
przede wszystkim niepolarnych rozpuszczalnikw wglowodoro-
wych i naftowych. Im wiksza warto HSI, tym wiksza zdolno
rozpuszczania. Istnieje specjalna skala rozpuszczalnoci, oparta na
wskaniku rozpuszczalnoci Hansena.
Typowe wartoci dla wybranych grup rozpuszczalnikw, poda-
no poniej:
q parafiny i i-parafiny 7,4
q alkeny 7,6
q nafteny 7,8
q aromaty 8,5
q octany 8,7
q ketony 8,8
q glikol etylenowy 9,0
q alkohole 11,0
Parametr rozpuszczalnoci Hildebranda (HSP) jest to miara
si przycigania midzy czsteczkami rozpuszczalnika, ktre musz
zosta przezwycione podczas rozpuszczania polimeru lub innej
substancji. Moe on zosta obliczony na podstawie znajomoci
ciepa odparowania rozpuszczalnika.
Parametr rozpuszczalnoci Hildebranda jest uyteczny do prze-
widywania zdolnoci do mieszania rozpuszczalnika i substancji
rozpuszczonej. Na og jest stosowany wraz z innymi parametrami
rozpuszczalnoci (indeks wizania wodorowego, polarno czst-
kowa), podczas opracowywania map rozpuszczalnoci polimerw,
a take do oceny przydatnoci rozpuszczalnikw do ekstrakcji ole-
jw z nasion rolin.
Zostaa opracowana skala rozpuszczalnoci wg Hildebranda.
Jednostk, w ktrej podawane s wartoci tej skali jest: MPa0,5 lub
(kaloria/cm3)0,5. Wartoci parametru rozpuszczalnoci Hildebranda,
w (kaloriach/cm3)0,5, dla przykadowo wybranych rozpuszczalni-
kw, podano poniej:
q benzyna lakowa 7,80
q benzyna ekstrakcyjna 7,007,60
q rozpuszczalniki aromatyczne 8,708,90
q nafta oczyszczona (bez aromatw) 7,60
Wskanik kauri-butanol, punkt butanolowy (KBV lub KBI),
jest to znormalizowana miara zdolnoci rozpuszczania przez
rozpuszczalniki wglowodorowe. KBI jest wyraany jako objto
w mililitrach, rozpuszczalnika wglowodorowego, ktra w tem-
peraturze 25C, moe by dodana do wzorcowego roztworu y-
wicy kauri, rozpuszczonej w czystym n-butanolu (400g ywicy
w 2 000g butanolu), bez wypadnicia z roztworu ladw ywicy.
Oznaczanie jest wykonywane metod znormalizowan w ASTM
D 1133.
Skal KBV okrelaj dwa rozpuszczalniki wzorcowe:
q KBV = 40, dla mieszaniny 75/25 n-heptanu i toluenu,
q KBV = 105, dla czystego toluenu.
KBV jest bardzo wan cech rozpuszczalnika, definiujc jego
charakter. Im wiksza warto wskanika kauri-butanol, tym lepsza
oglna zdolno rozpuszczania. Wskanik kauri-butanol znajduje
zastosowanie do oceny rozpuszczalnoci rnych ywic i gum.
Zdolno rozpuszczania jest zalena od skadu rozpuszczalnika
i zwiksza si wraz z zwikszeniem zawartoci wglowodorw aro-
matycznych na og, im wiksza zawarto aromatw, tym wik-
sza warto KBV; KBV jest bardziej precyzyjny i lepiej charakteryzuje
rozpuszczalnik, ni punkt anilinowy.
Punkt anilinowy jest to najnisza temperatura, wyraana w: C,
F, K, w ktrej rwne objtoci aniliny i badanego produktu s ca-
kowicie mieszalne w warunkach znormalizowanych. Punkt anilino-
wy jest podstawowym parametrem charakteryzujcym zdolno
rozpuszczalnikw pod wzgldem zdolnoci rozpuszczania. Jest
stosowany gwnie w przypadku rozpuszczalnikw naftowych.
Oznaczanie punktu anilinowego jest wykonywane metod rczn
nia punktu anilinowego przedstawia rys. 4.70.
Wartoci punktu anilinowego (C) dla przykadowo wybranych
rozpuszczalnikw, podano poniej:
q toluen 9,
q rozpuszczalniki wglowodorowe 4181,
q rozpuszczalniki aromatyczne 916,
q benzyna lakowa 5667,
q benzyna ekstrakcyjna 5865,
q nafta oczyszczona z ma zawartoci aromatw 6478,
q parafinowe oleje mineralne 93117,
q plastyfikatory wglowodorowe na bazie aromatw 2545,
q plastyfikatory wglowodorowe z du zawartoci
aromatw 4277,
q plastyfikatory wglowodorowe z ma zawartoci
aromatw 110.
Znajomo punktu anilinowego pozwala przewidzie dziaanie
rozpuszczalnika na elastomery. Im niszy punkt anilinowy, tym
wiksza skonno rozpuszczalnika do spczniania gum.
W niektrych przypadkach jest oznaczany tzw. mieszany punkt
anilinowy (patrz p. 4.16).
Polarno czstkowa jest to parametr charakteryzujcy
oddziaywanie si midzyczsteczkowych w rozpuszczalniku. Po-
larno czstkowa jest obliczana na podstawie innych staych fi-
zycznych, podobnie jak staa dielektryczna, jest to miara udziau si
midzyczsteczkowych midzy dipolami. Jednostkami polarnoci
czstkowej s MPa0,5 lub (kaloria/cm3)0,5. Jest to jeden z parametrw
okrelajcych zdolno rozpuszczania, stosowany przy opracowy-
waniu skadu mieszaniny rozpuszczalnikw. Polarno czstkowa
wikszoci rozpuszczalnikw wglowodorowych wynosi zero.
Stopie rozcieczania jest to miara tolerancji roztworu nitro-
celulozy w aktywnym rozpuszczalniku, na dodatek innego rozpusz-
czalnika (diluenta).
W przemyle lakierniczym s stosowane trzy podstawowe
rodzaje rozpuszczalnikw: aktywne (estry i ketony), utajone (al-
kohole) i diluenty wglowodorowe. Stopie rozcieczania okrela
maksymaln ilo sabszego rozpuszczalnika (diluentu), wyraon
w %(m/m) lub %(V/V), zapewniajc zachowanie wymaganych
waciwoci uytkowych. Parametr ten jest stosowany wycznie
w przypadku rozpuszczalnikw stosowanych do rozpuszczania
nitrocelulozy. Stopie rozcieczania jest oznaczany metod znor-
malizowan.
XX 5
 Parametry charakteryzujce lotno
Obok parametrw stosowanych podczas kontroli lotnoci prze-
tworw naftowych, do oceny lotnoci rozpuszczalnikw s stoso-
wane metody specyficzne, do ktrych zalicza si:
Czas odparowania, jest to parametr charakteryzujcy zdol-
no rozpuszczalnika do odparowywania, okrelany czasem od-
parowania okrelonej iloci rozpuszczalnika z nasczonej bibuy
filtracyjnej. Czas odparowania jest wyraany w sekundach lub
w jednostkach wzgldnych, wtedy stosuje si rozpuszczalniki od-
niesienia: np. eter dietylowy = 1, octanu butylu = 1 albo trichloro-
etylen 1,1,1 (tri) = 1. Parametr ten jest stosowany do oceny czasu
odparowania rozpuszczalnika z powierzchni porowatych, takich
jak: tkaniny, pianki, papier itp.
Uwaga: Pobieranie prbek rozpuszczalnikw, bdcych mie-
szanin rnych zwizkw (np. benzyny, eteru naftowego i innych),
wymaga specjalnego sposobu pobierania tak, aby najbardziej lot-
ne skadniki nie ulegy odparowaniu.
Szybko parowania jest to parametr charakteryzujcy
zdolno rozpuszczalnika do odparowywania ze swobodnej po-
wierzchni, najczciej okrelany jako masa rozpuszczalnika, ktra
odparowuje w okrelonych warunkach cinienia i temperatury,
z jednostki powierzchni rozpuszczalnika, wyraany w kg/m2h. Ba-
danie szybkoci parowania najczciej jest wykonywane w dwch
znormalizowanych temperaturach:
q 30C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90 % destyluje do tempera-
tury poniej 125C,
q 80C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90 % destyluje do tempera-
tury powyej 125C.
Parametry charakteryzujce skad chemiczny i zawarto
zanieczyszcze
Barwa warstwy kwasowej jest to barwa wydzielonej warstwy
kwasowej, po kontaktowaniu (wstrzsaniu) rozpuszczalnika ze
stonym kwasem siarkowym, w znormalizowanych warunkach.
Jest to parametr stosowany do oceny zawartoci skadnikw, ule-
gajcych reakcji sulfonowania. Zabarwienie warstwy kwasowej jest
rezultatem tworzenia barwnych zwizkw chemicznych w reakcji
z kwasem siarkowym, stanowicych zanieczyszczenia rozpuszczal-
nikw na bazie: parafin (alkanw) oraz poszczeglnych aromatw
(np. toluenu), o wymaganej duej czystoci.
Metody chromatograficzne, s to analityczne metody rozdzia-
u na skadniki lub grupy skadnikw rozpuszczalnikw bdcych
mieszaninami. W chromatografii jest stosowane wiele rnych
technik pomiarowych:
q chromatografia gazowa (GC), gdzie faz ruchom jest gaz,
q chromatografia cieczowa (LC), gdzie faz ruchom jest
ciecz,
q chromatografia gazowo-cieczowa (GLC), gdzie faz ruchom
jest gaz lub ciecz,
q chromatografia kolumnowa gaz-ciao stae, zwana (GPC),
gdzie faz ruchom jest gaz lub ciecz, a faz sta - ciao stae,
q chromatografia cieczowa wysokosprawna (HPLC).
Istnieje wiele wyspecjalizowanych metod oznaczania, wikszo
z nich jest znormalizowana, gwnie ze wzgldu na zoono i r- nienasyconych w rozpuszczalniku, tym wiksza jego skonno do
norodno aparatury oraz technik pomiarowych.
Zastosowanie poszczeglnych metod chromatograficznych do
rozpuszczalnikw wglowodorowych:
q metodami GC s oznaczane najbardziej lotne skadniki, zawarte
w rozpuszczalnikach, np. wglowodory C3C4,
q metodami GLC: o, m, p, ksyleny, etylobenzen, i-pentan, n-
heksan, toluen, cykloheksan, metylocykloheksan, inne indywi-
dualne wglowodory oraz inne zwizki organiczne,
q metodami GPC: mieszaniny wglowodorw, np.: ksylen + etylo-
benzen, aromaty C8 i inne,
q metodami HPLC jest oznaczany skad grupowy rozpuszczalni-
kw naftowych, np. zawarto: wglowodorw nasyconych (pa-
rafin i naftenw) i aromatycznych, substancji polarnych, ywic
i innych.
6 XX
Metody chromatograficzne pozwalaj na precyzyjne oznacze-
nie zawartoci okrelonych skadnikw w rozpuszczalnikach, np.:
benzenu, wglowodorw aromatycznych i innych, uznawanych
za szkodliwe dla zdrowia, a take zawartoci indywidualnych w-
glowodorw oraz zanieczyszcze chemicznych, wystpujcych
w bardzo maych steniach.
Metodami chromatografii jest oznaczana zawarto wielopier-
cieniowych wglowodorw aromatycznych (WWA lub PAH).
S to wglowodory aromatyczne, zawierajce w czsteczce wi-
cej ni dwa skondensowane piercienie aromatyczne. Wystpuj
w wysokowrzcych frakcjach niektrych gatunkw ropy naftowej,
ale take powstaj w niektrych procesach przetwrczych ropy
naftowej. Niektre wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne
s uznawane za kancerogenne. Ich obecno w plastyfikatorach
naftowych, olejach biaych, wazelinach farmaceutycznych i niekt-
rych innych cieczach specjalnych jest niedopuszczalna, powyej
ustalonych limitw, regulowanych przepisami krajowymi lub mi-
dzynarodowymi (np. dyrektywy UE). Nale do nich:
q benzo (a) piren,
q benzo (a) antracen,
q benzo (b) fluoranten,
q benzo (k) fluoranten,
q benzo (j) fluoranten,
q dibenzo (a, h) antracen.
Czas odbarwiania roztworu nadmanganianu, prba Langa
jest to ocena jakociowa polegajca na okreleniu czasu, po ktrym
rozpuszczalnik na bazie alkoholi, zmieszany z wzorcowym roztwo-
rem nadmanganianu potasowego, w temperaturze 20C, osignie
zabarwienie specjalnego wzorca. Prb Langa stosuje si do oceny
ladowych zawartoci substancji, atwo ulegajcych utlenieniu, np.:
aldehydw, zwizkw nienasyconych i innych. Ich obecno w roz-
puszczalniku alkoholowym powoduje nieprzyjemny zapach, zmia-
n barwy, zwikszenie kwasowoci i wydzielanie osadw. Parametr
ten jest take stosowany do oceny jakoci takich rozpuszczalnikw,
jak: alkohole (etylowy, metylowy, propionowy itd.), ketony (aceton,
metyloetyloketon) i inne.
Liczba bromowa (LBr) jest to masa bromu (Br2), ktra w znor-
malizowanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 gramami
rozpuszczalnika, wyraana w mg Br2/100 g. Jest to parametr
podobny do liczby jodowej. Liczba bromowa jest parametrem,
okrelajcym zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczal-
niku. Im wiksza warto liczby bromowej, tym wiksza zawarto
zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku, tym wiksza jego
skonno do utleniania i tworzenia ywic. Zawarte w rozpuszczal-
niku zwizki nienasycone polimeryzuj, tworz ywice, pozostaj-
ce na powierzchni po cakowitym odparowaniu rozpuszczalnika,
a take zabarwiajce rozpuszczalnik i pogarszajce jego stabil-
no chemiczn.
Liczba jodowa (LJ) jest to masa jodu (J2), ktra w znormalizo-
wanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 g rozpuszczalnika,
wyraana w mg J2/100 g. Liczba jodowa jest parametrem, okrela-
jcym zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku. Im
wiksza warto liczby jodowej, tym wiksza zawarto zwizkw
utleniania i tworzenia ywic. W ostatnim czasie oznaczenie liczby
jodowej czsto jest zastpowane oznaczeniem liczby bromowej.
Przeliczenie liczby jodowej (LJ) na liczb bromow (LBr) mona
wykona stosujc wzr (20.1):
LBr [mg Br2/100g] = 0,6299 LJ [mg J2/100g] (20.1)
Liczba hydroksylowa, liczba acetylowa, zawarto grup
hydroksylowych jest to liczba miligramw wodorotlenku potaso-
wego (KOH), wyraona w mg KOH/g, niezbdna do zobojtnienia
kwasu octowego (CH3COOH), biorcego udzia reakcji acetylo-
wania, jest miar zawartoci grup wodorotlenowych (OH) lub
porednio zwizkw hydroksylowych w rozpuszczalniku. Liczba
hydroksylowa jest stosowana do oceny czystoci rozpuszczalnikw
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
o charakterze alkoholi lub porednio do oceny zawartoci grup
hydroksylowych w estrach.
Ocena organoleptyczna jest to metoda identyfikacji i oceny
jakoci rozpuszczalnikw, polegajca na porwnaniu prbek
rozpuszczalnika z wzorcem tego rozpuszczalnika. Metod t s
ocenianie takie parametry jakociowe rozpuszczalnikw, jak: wy-
gld, przezroczysto, zapach, barwa, zawarto zanieczyszcze
mechanicznych (osadw), a w przypadkach niektrych substancji
(np. alkohol etylowy), take smak. W wielu przypadkach, w do-
kumentach normatywnych podawany jest wygld na og jest
on oceniany wzrokowo poprzez porwnanie z opisem, zawartym
w dokumencie normatywnym lub specyfikacji.
Metody organoleptyczne s pomocne przy identyfikacji roz-
puszczalnikw i ocenie ich czystoci.
Pozostao po odparowaniu jest to ilo osadu, jaka pozo-
stanie po odparowaniu rozpuszczalnika i wysuszeniu pozostaoci,
w warunkach znormalizowanych, najczciej wyraana w %(m/m)
lub mg/100 ml. Skadnikami pozostaoci po odparowaniu s
zanieczyszczenia mechaniczne, ywice oraz niektre organiczne
pochodne metali. Pozostao po odparowaniu jest wanym para-
metrem, okrelajcym stan czystoci rozpuszczalnika. Substancje
pozostajce po odparowaniu rozpuszczalnika zanieczyszczaj po-
wierzchnie, z ktrymi rozpuszczalnik jest w kontakcie.
Pozostao po sulfonowaniu jest to ilo produktu, najcz-
ciej wyraana w %(V/V), jaka pozostanie po jego sulfonowaniu
98,61% kwasem siarkowym (H2SO4) w znormalizowanych warun-
kach. Reakcja sulfonowania polega na bezporednim wprowadze-
niu do czsteczki zwizku chemicznego grupy sulfonowej (SO3H)
poprzez dziaanie stonym kwasem siarkowym. Reakcja ta jest
charakterystyczna dla wglowodorw aromatycznych, ale wcho-
dz w ni rwnie inne reaktywne zwizki organiczne. Parafiny
i nafteny w warunkach oznaczania nie reaguj z kwasem siarko-
wym. Pozostao po sulfonowaniu jest miar zawartoci w roz-
puszczalniku parafin i naftenw lub zawartoci wglowodorw
aromatycznych i innych zwizkw reaktywnych, pogarszajcych
stabilno chemiczn produktu.
Polarne zanieczyszczenia s to zwizki chemiczne (substan-
cje), ktrych czsteczki wykazuj polaryzacj trwa lub zjawisko
polaryzacji indukowanej, polegajce na rozsuniciu adunkw
przeciwnych znakw (+, ) pod wpywem zewntrznego pola
elektrycznego, w rezultacie czego czstki staj si wzbudzonymi
dipolami, o pewnym momencie dipolowym. Zawarto skadnikw
polarnych w rozpuszczalnikach jest oznaczana metodami chroma-
tografii i najczciej wyraana w %(m/m). Substancje polarne s
uznawane za zanieczyszczenia rozpuszczalnikw. Obecno sub-
stancji polarnych, w niektrych rozpuszczalnikach naftowych i pla-
styfikatorach, np. stosowanych w procesach chemicznych, powo-
duje niewaciwy przebieg procesu. Skadniki polarne s rwnie
przyczyn powstawania ywic, w rozpuszczalnikach naftowych.
Test Doctora jest to metoda jakociowa wykrywania w rozpusz-
czalnikach i innych produktach naftowych reaktywnych zwizkw
siarki, takich jak siarkowodr, merkaptany i innych, poprzez reakcj
tych zwizkw z oowinem sodowym wobec kwiatu siarczanego1,
ktry w obecnoci tych zwizkw zmienia barw z jasnotej na
pomaraczow, brzow lub czarn. Siarkowodr oraz merkaptany
nadaj rozpuszczalnikom nieprzyjemny, odstrczajcy zapach i s
powodem pogorszenia jakoci: zmiany barwy, powstawania ywic
i korozji metali.
Zawarto grup karbonylowych jest to zawarto w roz-
puszczalniku zwizkw, zawierajcych w swoim skadzie grup
karbonylow (C=O), poczon z rodnikiem alifatycznym lub aro-
matycznym. Do ich oznaczania s stosowane metody chromato-
grafii oraz inne metody bazujce na specyficznych waciwociach
chemicznych lub fizycznych poszczeglnych skadnikw lub grup
skadnikw.
1 Kwiat siarczany zwyczajowa nazwa drobnokrystalicznej siarki, otrzymywanej
przez kondensacj par siarki podczas destylacji siarki surowej.
Zwizki chemiczne, zawierajce w czsteczce grup karbony-
low, w szczeglnoci aldehydy, stanowi szkodliwe zanieczysz-
czenie rozpuszczalnikw. Aldehydy s zwizkami reaktywnymi
i pogarszaj stabilno chemiczn rozpuszczalnikw, maj czsto
nieprzyjemny, ostry zapach i s szkodliwe dla czowieka.
Zawarto metali cikich jest to stenie w rozpuszczalniku
metali, potocznie zwanych cikimi, ze wzgldu na ich du mas
atomow, takich jak: kobalt (Co), mied (Cu), mangan (Mn), cynk
(Zn), kadm (Cd), elazo (Fe), wanad (V), chrom (Cr) i innych, kt-
rych obecno w cieczach specjalnych moe by spowodowana
zanieczyszczeniami, np. pochodzcymi z katalizatorw, z opako-
wa lub atmosfery itp. Zawarto metali cikich jest oznaczana
metodami spektrometrii absorpcji atomowej oraz spektrometrii
plazmowej.
W okrelonych przypadkach (np. plastyfikatory) oznaczanie
zawartoci metali cikich jest wykonywane po przefiltrowaniu
produktu przez sczek membranowy, o okrelonej rednicy porw.
W ten sposb jest oznaczana zawarto metali, tworzcych ze
skadnikami plastyfikatora zwizki chemiczne, ktre nie mog by
usunite w procesie produkcji wyrobw z tworzyw sztucznych.
Niektre zastosowania rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych
(np. przemys spoywczy, farmaceutyczny, kosmetyczny) wymaga-
j bardzo maych ste metali cikich, ze wzgldu na ich szkodli-
wo dla zdrowia. Metale cikie mog katalizowa procesy utle-
niania rozpuszczalnikw, co powoduje pogorszenie ich jakoci.
Zawarto nadtlenkw (liczba nadtlenkowa) jest to zawar-
to tlenu, zwizanego w postaci nadtlenkw, tj. zawierajcych
w czsteczce ugrupowanie atomw tlenu (-O-O-). Substancje te
s rezultatem reakcji czsteczek eterw z tlenem powietrza. Nad-
tlenki s substancjami inicjujcymi acuchowe reakcje utleniania.
Ich obecno w rozpuszczalniku moe powodowa pogorszenie
jakoci rozpuszczalnika podczas magazynowania i uytkowania.
Niektre nadtlenki s substancjami wybuchowymi. W celu zmniej-
szenia ryzyka powstawania nadtlenkw, do rozpuszczalnikw s
wprowadzane inhibitory utleniania.
W przypadkach niektrych rozpuszczalnikw i cieczy specjal-
nych, ze wzgldu na stosowane do ich produkcji technologie,
w ich skadzie mog wystpowa indywidualne zwizki chemicz-
ne, uznawane za niepodane ze wzgldu na szkodliwo dla
zdrowia lub rodowiska, bd zakcajce przebieg procesw tech-
nologicznych. Do oznaczania ich zawartoci niekiedy s stosowane
metody oparte o indywidualne reakcje chemiczne ze specyficzny-
mi reagentami.
20.4 Asortyment rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych
Rozpuszczalniki s stosowane w tych przypadkach, gdy wyst-
puj trudnoci w operowaniu produktem w jego naturalnym stanie
skupienia. S stosowane jako czynnik transportujcy lub jako ro-
dowisko reakcji.
W zalenoci od zastosowa, potrzeb i urzdze technologicz-
nych, dostpnych rodkw ochrony czowieka i rodowiska, od
rozpuszczalnikw naley wymaga:
q waciwej lotnoci,
q zdolnoci rozpuszczania, odpowiedniej do rozpuszczanej sub-
stancji,
q moliwie maej skonnoci do zapalania i palenia,
q odpowiedniej lepkoci,
q braku waciwoci toksycznych.
Wybr rozpuszczalnika do okrelonych zastosowa jest zawsze
kompromisem zalenym od:
q waciwoci rozpuszczanego materiau,
q wymaganej jakoci gotowego wyrobu,
q przepisw prawnych,
q ceny.
W asortymencie rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych wan
pozycj zajmuj ciecze wglowodorowe, otrzymywane gwnie
w rnych procesach zachowawczej i przetwrczej przerbki ropy
XX 7
 naftowej. TOTAL od wielu lat specjalizuje si w tej dziedzinie. Ofe-
ruje szeroki asortyment tego typu cieczy i ma liczce si w wiecie
osignicia, szczeglnie w obszarach: bezpieczestwa chemiczne-
go, ochrony czowieka i rodowiska.
Wglowodorowe rozpuszczalniki i ciecze specjalne znajduj bar-
dzo szerokie zastosowania w rnych dziedzinach przemysu, jako:
skadniki wyrobw finalnych:
q farb, lakierw, rodkw powierzchniowo-czynnych,
q klejw i substancji adhezyjnych,
q farb drukarskich,
q gum i tworzyw sztucznych;
rodki ekstrakcyjne:
q odtuszczanie metali, czyszczenie odziey,
q w przemyle spoywczym do ekstrakcji tuszczw,
q w kosmetyce i farmacji, do ekstrakcji olejkw eterycznych
i innych oleistych surowcw,
q w przemyle chemicznym w procesach ekstrakcji;
noniki rodkw aktywnych:
q w kosmetyce, np. jako aerozole,
q pestycydw, insektycydw i herbicydw,
q rodkw stosowanych w przemyle (np. rodkw smarnych),
q olejw do puczek wiertniczych;
ciecze wspomagajce procesy technologiczne:
q w procesach polimeryzacji,
q czynnik ekspandujcy;
cieke paliwa:
q nafty owietleniowe,
q oleje owietleniowe,
q paliwa do specjalnych piecw (np. w piekarnictwie)
oraz w wielu innych wspczesnych technologiach.
Badania marketingowe, przeprowadzone w Europie, zrealizo-
wane przez wyspecjalizowane agendy TOTAL, okreliy zapotrze-
bowanie poszczeglnych dziedzin przemysu na wglowodorowe
rozpuszczalniki i ciecze specjalne. Ilustruje to diagram, przedsta-
wiony na rys. 20.1.
20.5 Waciwoci i zastosowania rozpuszczalnikw i cie-
czy specjalnych
20.5.1 Benzyny ekstrakcyjne
Benzyny ekstrakcyjne s to lekkie frakcje ropy naftowej, o w-
skim zakresie temperatur destylacji, praktycznie nie zawierajce
wglowodorw aromatycznych i nienasyconych oraz zwizkw
siarki. S to bezbarwne, lotne ciecze, o charakterystycznym, przy-
jemnym zapachu wglowodorw parafinowych, otrzymywane
Rys. 20.1 Zapotrzebowanie na wglowodorowe rozpuszczalniki i ciecze specjal-
nych w poszczeglnych dziedzinach przemysu
1 przemys kosmetyczny, 2 przemys chemiczny, 3 farby i lakiery, 4 produkcja
gum i tworzyw sztucznych, 5 farmacja, 6 rodki adhezyjne, 7 farby drukarskie
8 agrochemia, 9 zastosowania domowe i do samochodw, 10 przemys
metalowy, 11 ekstrakcja do celw spoywczych, 12 pralnictwo, 13 pozostae
gazie przemysu.
8 XX
na drodze rektyfikacji i oczyszczania lekkich frakcji benzynowych,
pochodzcych z destylacji atmosferycznej ropy naftowej, a take
w produkty rektyfikacji lekkich frakcji benzynowych, otrzymywa-
nych w procesach wodorowych (hydrorafinacja, hydrokraking).
Wspczesne benzyny ekstrakcyjne, wysokiej jakoci, charakte-
ryzuj si nastpujcymi waciwociami:
q gsto w temperaturze 15C: 628735 kg/m3,
q zakres temperatur destylacji: 30170C,
q liczba atomw wgla w czsteczce: (C5C10),
q zawarto wglowodorw aromatycznych: 0,0010,5% (m/m),
q barwa wg skali Saybolta: 30,
q zawarto benzenu: 030 mg/kg (ppm),
q zawarto siarki: 02 mg/kg (ppm),
q temperatura zaponu, wg Abel: < 0C,
q czas odparowania, wg DIN 53170 (eter etylowy = 1): 18,
q prno par, wg Reida w temperaturze 20C: 501100 mbar,
q napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 1724 dyn/cm,
q wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,35851,4100,
q lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 0,41,0 mm2/s,
q punkt anilinowy: 5870C,
q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 77,70 (kaloria/cm3)0,5
q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 2735 ml.
Benzyny ekstrakcyjne znalazy liczne zastosowania przemysowe:
q ekstrakcja tuszczw,
q ekstrakcja olejkw aromatycznych, w przemyle farmaceutycz-
nym i kosmetycznym,
q odtuszczanie powierzchni w przemyle metalurgicznym i la-
kiernictwie,
q jako skadnik: klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw ad-
hezyjnych,
q w procesach produkcji wyrobw gumowych,
q w procesie spieniania (ekspandowania) polistyrenu,
q do otrzymywania aerozoli,
q w pralnictwie do wybarwiania plam,
q jako paliwo w piecach i palnikach katalitycznych,
q jako ciecz procesowa w przemyle chemicznym,
oraz w licznych zastosowaniach domowych i wielu innych dzie-
dzinach.
Wyrnia si trzy podstawowe grupy benzyn ekstrakcyjnych:
q o niskiej temperaturze wrzenia: 35100C,
q o redniej temperaturze wrzenia: 60115C,
q o wysokiej temperaturze wrzenia: 100175C.
20.5.2 Benzyny lakiernicze (lakowe)
Benzyny lakiernicze jest to frakcja ropy naftowej, o wskim
zakresie destylacji i zrnicowanej zawartoci wglowodorw
aromatycznych, praktycznie nie zawierajca wglowodorw niena-
syconych oraz zwizkw siarki. Gatunki benzyny lakierniczej rni
si zakresem destylacji i waciwociami zwizanymi z tym parame-
trem. S to bezbarwne, lotne ciecze, o charakterystycznym, przy-
jemnym zapachu wglowodorw parafinowych. S otrzymywane
na drodze rektyfikacji i oczyszczania odpo-
wiednich frakcji benzynowych, pochodzcych
z destylacji atmosferycznej ropy naftowej,
a take rektyfikacji lekkich frakcji benzyno-
wych, otrzymywanych w procesach wodoro-
wych (hydrorafinacja, hydrokraking itp.).
Wspczesne benzyny lakiernicze, wysokiej
jakoci, charakteryzuj si nastpujcymi wa-
ciwociami:
q gsto w temperaturze 15C:
740815 kg/m3,
q zakres temperatur destylacji: 130220C,
q liczba atomw wgla w czsteczce:
C9C12,
q zawarto wglowodorw aromatycznych:
0,0322,0% (m/m),
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
q barwa wg skali Saybolta: 30,
q zawarto benzenu: 1100 mg/kg (ppm),
q zawarto siarki: 010 mg/kg (ppm),
q temperatura zaponu: 2565C,
q czas odparowania wg DIN 53170 (eter etylowy = 1): 20200,
q prno par wg Reida w temperaturze 20C: 0,510 mbar,
q napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 2427 dyn/cm,
q wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,4001,470
q lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 0,92,0 mm2/s,
q punkt anilinowy: 5075C,
q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 7,57,90 (kaloria/cm3)0,5,
q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 3040 ml.
Benzyny lakiernicze znalazy zastosowanie w procesach:
q ekstrakcji tuszczw,
q ekstrakcji olejkw aromatycznych, w przemyle farmaceutycz-
nym i kosmetycznym,
q odtuszczania powierzchni w przemyle metalurgicznym i la-
kiernictwie,
q produkcji wyrobw gumowych,
q prania i wybawiania plam,
a take w licznych zastosowaniach domowych i wielu innych
dziedzinach oraz jako skadniki:
q klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw adhezyjnych,
q paliw do specjalnych piecw i palnikw katalitycznych,
q cieczy procesowych w przemyle chemicznym,
q aerozoli.
Benzyny lakiernicze jest to grupa wglowodorowych rozpusz-
czalnikw alifatycznych, otrzymywanych w procesach destylacji
i przetwrstwa ropy naftowej, w ktrych zawarto wglowodo-
rw aromatycznych jest zrnicowana, w zalenoci od wymaga
wynikajcych z zastosowa.
Wyrnia si trzy podstawowe grupy benzyn lakierniczych:
q tradycyjne,
q niskoaromatyczne,
q wskofrakcyjne.
20.5.3 Nafty oczyszczone
Nafty s to frakcje ropy naftowej, o wskim zakresie tempera-
tury destylacji i zrnicowanej wglowodorw aromatycznych, nie
zawierajca wglowodorw nienasyconych oraz zwizkw siarki.
Aktualnie najwiksze zastosowanie znajduj nafty oczyszczone,
z ktrych usunito: benzen, zwizki siarki, ywice i inne zwizki, na-
dajce te zabarwienie. Wyrnia si rwnie naft rafinowan, procesach szlifowania i honowania. Bezporednio przed zoeniem
ktra zostaa poddana specjalnym procesom rafinacji.
Gatunki nafty oczyszczonej rni si zakresem destylacji i wa-
ciwociami, zwizanymi z tym parametrem. S to bezbarwne,
lotne ciecze, o charakterystycznym zapachu wglowodorw. S
otrzymywane na drodze rektyfikacji i oczyszczania odpowiednich
frakcji naftowych, pochodzcych z destylacji atmosferycznej ropy
naftowej, a take rektyfikacji frakcji naftowych, otrzymywanych
z procesach wodorowych (hydrorafinacja, hydrokraking itp.).
Wyrnia si nafty tradycyjne, o duej zawartoci wglowodo-
rw aromatycznych, niskoaromatyczne oraz owietleniowe i stoso-
wane do celw domowych i grzewczych.
Wspczenie najczciej s stosowane nafty oczyszczone, cha-
rakteryzujce si nastpujcymi waciwociami:
q gsto w temperaturze 15C: 780815 kg/m3,
q zakres temperatur destylacji: 150300C,
q liczba atomw wgla w czsteczce: C10C15,
q zawarto wglowodorw aromatycznych: 0,0122,0% (m/m),
q barwa wg skali Saybolta: 2730,
q zawarto benzenu: 110 mg/kg (ppm),
q zawarto siarki: 110 mg/kg (ppm),
q temperatura zaponu: 6095C,
q czas odparowania, wg DIN 53170 (eter etylowy = 1):
5001000,
q prno par, wg Reida w temperaturze 20C: < 1 mbar,
Rys. 20.2 Zaleno czasu odtuszczania czci metalowych od temperatury proce-
su odtuszczania
q napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 2427 dyn/cm,
q wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,4301,490,
q lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 1,52,5 mm2/s,
q punkt anilinowy: 6075C,
q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 7,47,80 (kaloria/cm3)0,5,
q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 2535 ml.
Nastpujce zastosowania przemysowe naft oczyszczonych,
mona uzna za typowe:
q odtuszczanie powierzchni w przemyle metalurgicznym i la-
kiernictwie,
q nonik substancji aktywnych do konserwacji drewna,
q skadnik: klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw adhezyj-
nych,
q paliwo w lampach naftowych, piecach i palnikach katalitycznych,
q ciecz procesowa w przemyle chemicznym,
q usuwanie woskw, (rozkonserwowywanie)
oraz wiele innych zastosowa.
W zastosowaniach przemysowych do odtuszczania czci me-
talowych, istotnym parametrem jest czas odtuszczania. Zaley on
od skadu wglowodorowego rozpuszczalnika oraz temperatury
prowadzenia procesu odtuszczania, co przykadowo dla jednego
produktu, ilustruje rys. 20.2.
W ostatnim czasie, rozpuszczalniki typu naft oczyszczonych zna-
lazy zastosowanie do mycia czci (gwnie piercieni) oysk po
czci oyska, ich czci s myte w celu usunicia pozostaoci wi-
rw i cieczy obrbczych. Dotychczas do tych celw byy stosowane
odaromatyzowane, lekkie nafty lub rozpuszczalniki izoparafinowe.
W zwizku z wytycznymi Unii Europejskiej, dotyczcymi ogranicze-
nia lotnych frakcji wglowodorowych w atmosferze (VOC), obser-
wuje si trend do stosowania ciszych rozpuszczalnikw.
20.5.4 Rozpuszczalniki aromatyczne
Rozpuszczalniki aromatyczne s to poszczeglne wglowodo-
ry aromatyczne, jak: toluen CH3C6H5 oraz ksylen (CH3)2C6H4 lub
wskie frakcje, stanowice mieszaniny wglowodorw aroma-
tycznych, otrzymywanych w procesach ekstrakcji z destylowanych
frakcji ropy naftowej lub jako produkty specjalnych procesw prze-
twrczych frakcji ropy naftowej.
Wglowodory aromatyczne, najczciej s otrzymywane na
bazie wglowodorw aromatycznych, uzyskanych z destylacji
reformatw.
Rozpuszczalniki aromatyczne s uywane w wielu zastosowa-
niach, gdzie s wymagane bardzo dobre waciwoci rozpuszcza-
jce, charakteryzowane parametrami:
q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol),
q punkt anilinowy,
q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda,
XX 9
 q zawarto wglowodorw aromatycznych.
Wybr pomidzy rnymi gatunkami w du-
ym stopniu zaley od wymaganej podatnoci
do odparowania, charakteryzowanej parame-
trami:
q zakres destylacji,
q czas odparowania,
q prno par wg Reida.
Nastpujce zastosowania poszczeglnych
rozpuszczalnikw aromatycznych, ze wzgldu
na ich waciwoci, mona uzna za typowe:
TOLUEN zdolno do szybkiego odparo-
wania i doskonae waciwoci rozpuszczajce,
predysponuj go do zastosowa:
q farby (zwaszcza do znakowania drg),
q kleje i spoiwa,
q farby drukarskie,
q w przemyle chemicznym i farmaceutycz-
nym, jako: surowiec, rodowisko reakcji oraz
rozpuszczalnik.
KSYLEN gwne zastosowania obejmuj:
q farby (zwaszcza dla przemysu motoryzacyjnego), skadniki rodkw smarnych, przeznaczonych do zastosowa
q czyszczenie maszyn drukarskich i filcw drukarskich, w przemysach: farmaceutycznym, kosmetycznym i spoyw-
q rodki do konserwacji drewna, czym oraz jako paliwo do piecw katalitycznych.
q agrochemia.
Inne, charakteryzujce si wysz temperatur zaponu oraz 20.5.6 Plastyfikatory
duszym czasem odparowania, znajduj zastosowanie w nast-
pujcych obszarach: Plastyfikatory, zwane rwnie zmikczaczami, s to najczciej
q farby (gwnie do zastosowa przemysowych mao lotne ciecze, powodujce, e zawierajce je wieloczsteczko-
q jako rozcieczalniki, we tworzywa sztuczne, s bardziej mikkie, gitkie i plastyczne ni
q czyszczenie filcw drukarskich, produkty wyjciowe. Przy czym, wprowadzenie do tworzywa pla-
q czyszczenie maszyn, styfikatora nie zmienia chemicznego charakteru tworzywa.
q agrochemia, Jako plastyfikatory, obok ciekych wglowodorw, s stosowa-
q ekstrakcja tlenkw lantanowcw. ne estry kwasw organicznych i alkoholi.
TOTAL oferuje kompletn gam plastyfikatorw wglowodo-
20.5.5 Rozpuszczalniki izoparafinowe i cykloparafinowe rowych: parafinowych, naftenowych i aromatycznych, ktre mog
by stosowane midzy innymi do elastomerw typu: EPDM, kau-
Rozpuszczalniki izoparafinowe s to mieszaniny wglowodorw czukw butylowych i polibutadienowych, kauczukw naturalnych
izoparafinowych, o zrnicowanej zawartoci wgla w czsteczce. (NR), kauczukw styrenowo-butadienowych (SBR, NBR ) i innych.
Do tej grupy zalicza si rwnie metylocykloheksan, ktry jest w- Plastyfikatory powinna charakteryzowa maa zaleno lep-
glowodorem cykloparafinowym, o wzorze sumarycznym C7H14. koci od temperatury, co dla wysokiej jakoci przykadowo wy-
Rozpuszczalniki te s otrzymywane z naftowych frakcji wglo- branych plastyfikatorw, o rnych lepkociach, ilustruje wykres,
wodorowych lub na drodze syntezy z zastosowaniem specjalnych przedstawiony na rys. 20.3. Waciwo ta pozwala na otrzymywa-
procesw i katalizatorw. Poprzez odpowiednie oczyszczanie nie wyrobw z tworzyw sztucznych, ktre s elastyczne w szerokim
i warunki syntezy zapewnia si ma zawarto wglowodorw zakresie temperatury.
aromatycznych i siarki. Wan cech plastyfikatorw jest rwnie maa lotno w tem-
Rozpuszczalniki izoparafinowe charakteryzuj si nastpujcy- peraturach, w ktrych tworzywa s przetwarzane. Ta waciwo
mi zaletami: zwiksza bezpieczestwo poarowe i zmniejsza naraenia pra-
q brakiem, w skadzie, wglowodorw aromatycznych, w tym cownikw na dziaanie lotnych skadnikw plastyfikatorw. Na
cakowitym brakiem benzenu, rys. 20.4, przykadowo przedstawiono zaleno lotnoci wysokiej
q brakiem nieprzyjemnego zapachu,
q maym napiciem powierzchniowym i duym napiciem mi-
dzyfazowym,
q ma przewodnoci elektryczn,
q bardzo nisk temperatur pynicia.
S to rozpuszczalniki speniajce wymagania, stawiane przez
przemys farmaceutyczny, kosmetyczny i spoywczy.
Nastpujce zastosowania poszczeglnych tych rozpuszczalni-
kw, mona uzna za typowe:
aerozole, lotne rozcieczalniki do farb,
produkcja farb bezzapachowych na bazie ywic alkidowych,
woski, rodki czystoci do samochodw, myda przemysowe,
obrbka metali skrawaniem, rozpuszczalniki do celw domo-
wych,
toczenie i prasowanie, obrbka metali skrawaniem i elektro-
iskrowa,
ekstrakcja rud metali: uran, mied, nikiel, nonik rodkw aktyw- Rys. 20.4 Zaleno odparowalnoci plastyfikatorw od temperatury plastyfikato-
nych, rw jak na rys. 20.3

10 XX
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
jakoci przykadowo wybranych plastyfikatorw, o rnych lepko-
ciach, w funkcji temperatury.
20.5.7 Rozpuszczalniki do farb drukarskich
Jako rozpuszczalniki do farb drukarskich s stosowane rozpusz-
czalniki wglowodorowe, o specjalnie dobranym skadzie i wa-
ciwociach. Powinny si one charakteryzowa midzy innymi:
sabym zapachem i wysokim punktem anilinowym.
W gamie rozpuszczalnikw wglowodorowych, przeznaczo-
nych do farb drukarskich wystpuj zwykle dwa typy produktw:
q niskoaromatyczne, otrzymywane z frakcji oleju napdowego
poddanej gbokiej rafinacji wodorem, w celu zmniejszenia
zawartoci wglowodorw aromatycznych i zwizkw siarki, co
rwnie skutkuje eliminacj nieprzyjemnego zapachu; taki skad
pozwala na ich stosowanie do druku opakowa ywnoci,
q typu olejw, o podwyszonej lepkoci, przeznaczone do zasto-
sowa w skadzie nowoczesnych farb drukarskich (do szybkiego
druku gazet).
20.5.8 Oleje wiertnicze
Oleje wiertnicze s to ciecze, stosowane jako puczka wiertni-
cza lub skadnik puczki wiertniczej, podczas prac wiertniczych,
majcych na celu poszukiwanie z ropy i gazu ziemnego. Obok
olejw wiertniczych, jako puczka wiertnicza s stosowane: wodne
zawiesiny iw (puczka iowa) i bentonitw (puczka bentonitowa),
roztwory soli kuchennej (puczka solna), a take roztwory polime-
rw i wiele innych. Puczka wiertnicza podczas wiercenia jest poda-
wana na dno otworu i utrzymywana w cigej cyrkulacji.
Zadaniem puczki wiertniczej jest:
q wywieranie na ciany otworu cinienia, uniemoliwiajcego
wypyw pynw zoowych,
q wynoszenie zawiercin z dna otworu wiertniczego i oczyszczanie
widra,
q wytworzenie na ciankach otworu wiertniczego nieprzepusz-
czalnej warstwy osadu,
q smarowanie i chodzenie widra,
q zapobieganie korozji: widra, przewodw wiertniczych i rur
okadzinowych,
q zmniejszenie siy obciajcej przewd wiertniczy.
Ze wzgldu na ochron rodowiska, podczas wierce poszuki-
wawczych ropy i gazu ziemnego, powszechnie niegdy stosowane
puczki solne, coraz czciej s eliminowane. W to miejsce czsto s
stosowane puczki, w ktrych ciecz wiertnicz stanowi mineralny
olej wiertniczy.
Od olejw wiertniczych wymaga si nastpujcych waciwoci
eksploatacyjnych:
q odpowiednich waciwoci reologicznych (lepko, temperatura
pynicia), stosownie do warunkw atmosferycznych podczas
prac wiertniczych,
q maej prnoci par oraz moliwie wysokiej temperatury zapo-
nu, ze wzgldu na bezpieczestwo poarowe,
q braku oddziaywania na skr i oczy,
q braku kancerogennoci, w tym szczeglnie maej zawartoci
benzenu,
q w przypadku do zastosowa w pracach wiertniczych na morzu,
braku toksycznoci w stosunku do morskich organizmw y-
wych,
q biodegradowalnoci,
q odpornoci na wysokie cinienia i temperatur,
q braku korozyjnego oddziaywania na urzdzenia wiertnicze.
Typowo wystpuj dwa rodzaje olejw wiertniczych, oleje prze-
znaczone do:
wierce na morzu, nie zawieraj one benzenu i wglowodorw
aromatycznych, s szczeglnie przyjazne dla rodowiska,
klasyczne, do wierce na ldzie, o stosunkowo duej zawartoci
wglowodorw aromatycznych.
20.5.9 Oleje fluksowe
Olej fluksowy, zwany rwnie olejem zmikczajcym, jest to
mao lotna frakcja naftowa, stosowana do produkcji asfaltw fluk-
sowanych, tzn. takich, ktrych lepko jest zmniejszana poprzez
dodanie oleju mineralnego (fluksanta).
Fluksant ciecz dodawana do innej, celem zmniejszenia jej
lepkoci (patrz: PN ISO 1998-4 poz. 1.40.052).
TOTAL oferuje gam olejw fluksowych, zawierajcych lub nie
zawierajcych wglowodorw aromatycznych, przeznaczonych do
stosowania, w rnych rodzajach asfaltw.
Oleje fluksowe, nie zawierajce wglowodorw aromatycznych,
mimo gorszych waciwoci roztwarzania asfaltw, s powszechnie
stosowane w przypadkach, gdy jest niezbdna ochrona personelu
i rodowiska naturalnego.
20.5.10 Ciecze do mycia i odtuszczania
W przemyle metalowym, a take w innych dziedzinach prze-
mysu, niezbdne jest mycie lub odtuszczanie powierzchni. Proces
ten jest stosowany w przypadku koniecznoci usunicia pozostao-
ci cieczy obrbkowych, rodkw konserwacyjnych, a take innych
zanieczyszcze przed kolejnymi fazami obrbki mechanicznej,
lakierowania lub ostatecznej konserwacji wyrobu. Do tych celw
czsto s stosowane rozpuszczalniki wglowodorowe.
Od rozpuszczalnikw tego typu wymaga si:
q odpowiedniego skadu frakcyjnego, dostosowanego do dane-
go procesu,
q maej zawartoci wglowodorw aromatycznych, a w szcze-
glnoci benzenu, ze wzgldu na ochron rodowiska i trosk
o zdrowie personelu,
q maej zawartoci siarki i innych zwizkw chemicznych, mog-
cych wywoa korozj chemiczn metali,
q dobrych waciwoci myjcych,
q moliwie wysokiej temperatury zaponu,
q odpowiedniej lepkoci.
Stosowane rozpuszczalniki nie powinny one pozostawia ad-
nych osadw i nalotw na mytych lub odtuszczonych czciach.
Odtuszczone czci s podatne na korozj wskutek dziaania
czynnikw atmosferycznych, z tego wzgldu, czasami do cieczy
myjcych s wprowadzane odpowiednio dobrane inhibitory
korozji.
TOTAL oferuje bardzo wysokiej jakoci rozpuszczalniki do mycia
i odtuszczania. Jest to grupa niskoaromatycznych rozpuszczalni-
kw wglowodorowych, o zrnicowanym, stosownie do potrzeb,
zakresie destylacji, praktycznie nie zawierajcych benzenu i zwiz-
kw siarki. Odznaczaj si one brakiem toksycznoci i bardzo do-
brymi waciwociami myjcymi: (punkt butanolowy, w granicach:
20... 33), nie dziaaj one korozyjnie na metale.
Procesy mycia mog by realizowane w nastpujcych syste-
mach:
q na zimno, w specjalnych warunkach z urzdzeniami umoliwia-
jcymi filtracj i dekantacj rozpuszczalnika (rys. 20.5),
q na gorco, w specjalnych komorach wyposaonych w ukad
mycia rozpuszczalnikiem oraz w ukad pukania umytych czci
(rys. 20.6),
q na gorco, w specjalnych tunelach do mycia, wzdu ktrych
myte czci s przesuwane w koszach, wykonanych z siatki i ko-
lejno: myte, pukane i suszone (rys. 20.7).
Ciecze te rwnie mog by stosowane poprzez rczne pociera-
nie czci zwilonymi szmatkami, do mycia wannach, do zraszania
aerozolem lub w puczkach ultradwikowych.
Wyspecjalizowan grup rodkw czyszczcych s rozpuszczal-
niki emulgujce, przeznaczone gwnie do stosowania w przy-
padku zanieczyszczania morza wglowodorami. Dysperguj one
wglowodory w wodzie, co uatwia dziaanie bakterii i przypiesza
XX 11

Rys. 20.5 System mycia i odtuszczania czci metalowych, na zimno
1 prysznic do zraszania czci, 2 myte czci, 3 filtr, 4 pojemnik do dekantacji
rozpuszczalnika, 5 zbiornik rozpuszczalnika, 6 zawr spustowy
proces biodegradowania czynnika zanieczyszczajcego. Mona je
stosowa do spryskiwania skaonego obszaru morza z samolo-
tw lub odzi. Emulsje te mog take suy do mycia zbiornikw
chemikaliowcw, tankowcw i zbiornikw innych statkw, przed
zmian rodzaju transportowanej cieczy.
Ciecze te, s to zawiesiny nietoksycznych dyspergatorw w w-
glowodorowych cieczach bazowych, typu cikiego oleju napdo-
wego. Z wod morsk tworz one trwae emulsje. Zalecane ste-
nie rodka w wodzie wynosi 1 : 25. Od rodkw tych wymagana jest
biodegradowalno i nietoksyczno.
20.5.11 Agrochemia
Niektre rodki ochrony rolin wymagaj stosowania w postaci
rozpuszczonej lub zemulgowanej, w nonikach wglowodoro-
wych lub emulsjach wodno-olejowych. Ze wzgldw na ochron
rodowiska i czowieka, tego typu nonikom s stawiane specjalne
wymagania. Nie powinny one zawiera wglowodorw aromatycz-
nych, a w szczeglnoci benzenu oraz zwizkw siarki.
Rys. 20.6 System mycia i odtuszczania na gorco
1 komora do mycia czci, 2 wlot rozpuszczalnika, 3 pompa podajca rozpusz-
czalnik, 4 przewody odprowadzajce rozpuszczalnik, 5 zbiornik rozpuszczalni-
ka do mycia wstpnego, 6 zbiornik rozpuszczalnika do mycia kocowego, 7 filtr
12 XX
TOTAL oferuje trzy podstawowe typy wglowodorw, majcych
zastosowanie jako noniki rodkw ochrony rolin:
q noniki rodkw zwalczajcych grzyby, szczeglnie zalecane do
ochrony bananw, ale take ryu i kukurydzy,
q noniki pestycydw do zwalczania owadw i roztoczy w upra-
wach owocw cytrusowych,
q noniki herbicydw rodkw do zwalczania chwastw w upra-
wach.
Ponadto noniki olejowe s stosowane w takich preparatach
jak: rodek wspomagajcy do herbicydw, rodek do wiosennej
ochrony drzew owocowych, rodek antywirusowy (uprawy topoli),
rodek do zimowej ochrony drzew owocowych, nonik rodkw
aktywnych, wymagajcych bazy olejowej.
20.5.12 Lekkie oleje procesowe
W niektrych procesach, stosowanych w przemyle chemicz-
nym, jako rodowisko reakcji s stosowane lekkie wglowodory.
Wymaga si od nich:
q braku reaktywnoci z substratami i produktami reakcji,
q stosunkowo maej lepkoci,
q atwoci odparowania ze rodowiska reakcji,
q moliwie wysokiej temperatury zaponu,
q braku skadnikw toksycznych.
S to destylaty naftowe, o stosunkowo wskim zakresie de-
stylacji, z ktrych poprzez zastosowanie procesw wodorowych,
usunito: benzen, wglowodory aromatyczne oraz zwizki siarki.
Gwne zastosowania ich to noniki innych aktywnych substancji,
istotnych w prowadzonych procesach, takich jak:
q obrbka metali,
q produkcja wyrobw betonowych, jako rodek antyadhezyjny
lub nonik takich rodkw,
q jako nonik rodkw do konserwacji drewna.
Produkty tego typu ze wzgldu na nisk toksyczno spalin,
spenianie wymogw norm w tym zakresie, s szczeglnie re-
komendowane do stosowania w piecach katalitycznych, a take
w specjalnych urzdzeniach dymotwrczych (stawianie zason
dymnych).
S one take stosowane do opalania piecw w przemyle spo-
ywczym, w specjalnych urzdzeniach owietleniowych, a take
w innych urzdzeniach grzewczych, gdzie niewaciwy skad spalin
moe pogorszy jako wyrobw lub powietrza.
W szczeglnych przypadkach mog one rwnie by stosowane
jako cikie rozpuszczalniki wglowodorowe.
20.5.13 rednie oleje procesowe
rednie oleje procesowe jest to grupa olejw, otrzymywanych
przez gbok rafinacj wybranych cikich frakcji naftowych lub
produktw z hydrofinishingu, o zakresie destylacji 230C360C
oraz lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, z przedziau
2,210 mm2/s (ISO VG 2ISO VG 10). rednie oleje procesowe
s otrzymywane z frakcji rop parafinowych, naftenowych lub
mieszanych. S to bezbarwne lub jasnote oleiste ciecze, w skad
ktrych wchodz wglowodory parafinowe i naftenowe (tylko
wyjtkowo aromatyczne). W wikszoci nie zawieraj skadnikw,
uznawanych za szkodliwe dla czowieka i rodowiska, za ktre
uwaa si: wglowodory aromatyczne, a w szczeglnoci benzen,
olefiny, zwizki siarki i inne heterozwizki, substancje barwne oraz
ulegajce spopieleniu.
Angielska nazwa rednich olejw procesowych (mineral seal
oils) pochodzi od tranu foczego. Oleje takie byy kiedy stosowane
jako paliwo owietleniowe, w latarniach morskich oraz do wielu
innych zastosowa przemysowych. Tran foczy zosta zastpiony
przez gboko oczyszczone oleje mineralne, natomiast tradycyjna,
angielska nazwa pozostaa.
TOTAL oferuje gam tego typu rednich olejw procesowych
o zawartoci wglowodorw aromatycznych od 7%(m/m) do po-
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
Rys. 20.7 System mycia i odtuszczania na gorco w tunelu
1 obudowa tunelu, 2 transporter pojemnikw z odtuszczanymi czciami,
3 mycie, 4 pukanie, 5 suszenie
niej < 0,01 %(m/m) otrzymywanych w nowoczesnych procesach
wodorowych.
rednie oleje procesowe o niskiej zawartoci wglowodorw
aromatycznych charakteryzuj si bardzo dobr stabilnoci
termiczn i odpornoci na dziaanie promieni UV, wysok tem-
peratur zaponu i stosunkowo du lepkoci. Oleje te, zgodnie
z wymaganiami normy OECD 301F, s kwalifikowane jako biode-
gradowalne.
Nastpujce zastosowania rednich olejw procesowych, mo-
na uzna za typowe:
q obrbka elektroiskrowa metali, obrbka skrawaniem,
q odtuszczanie,
q skadnik rodkw smarnych,
q rodki antyadhezyjne do tworzyw sztucznych, przeznaczonych
do kontaktu z ywnoci (PCV, polistyren, poliamidy, melaminy),
q rodki antyadhezyjne do betonu,
q w przemyle papierniczym, tekstylnym, do uzdatniania wody,
w przemyle kosmetycznym i do rodkw ochrony osobistej,
q jako rodki do prowadzenia procesw polimeryzacji poliakrylo-
amidw w emulsjach odwrotnych,
q ze wzgldu na odporno na wysokie temperatury oraz brak
zmiany barwy, mog z powodzeniem zastpowa kosztowne
oleje silikonowe (stosowane w postaci emulsji),
q s one take z powodzeniem stosowane w skadzie emulsji
amonowych, stosowanych jako bezpieczne materiay wybu-
chowe,
q jako plastyfikatory do PCW (np. w tapetach).
Szczegln dziedzin zastosowa tych produktw jest obrbka
metali. S one stosowane zarwno do obrbki skrawaniem jak
i w procesach obrbki plastycznej i elektroerozyjnej, zwaszcza
w tych przypadkach, gdy od wyrobu wymaga si duej dokadno-
ci wymiarw, nietoksycznoci (wyroby dla przemysu farmaceu-
tycznego, kosmetycznego, spoywczego, zabawkarskiego itp.) oraz
ochrony rodowiska i pracownika. Podstaw zastosowa w tych
dziedzinach, obok bardzo dobrych waciwoci eksploatacyjnych,
s specyficzne waciwoci, do ktrych mona zaliczy:
q wysok czysto,
q ma zawarto wglowodorw aromatycznych w tym benzenu,
q brak zawartoci zwizkw siarki, co skutkuje brakiem dziaania
korozyjnego na metale,
q wysok temperatur zaponu w stosunku do lepkoci,
q ma lotno,
q brak szkodliwego oddziaywania na organizm czowieka w tym
na skr,
q brak zapachu,
q stabilno termiczn i oksydacyjn, co skutkuje brakiem wydzie-
lania osadw.
20.5.14 Oleje parafinowe biae
Oleje parafinowe biae, jest to grupa olejw otrzymywa-
nych przez gbok rafinacj wybranych, naftowych frakcji
olejowych lub produkty oczyszczania wodorem, o zakresie
destylacji powyej 200C i lepkoci kinematycznej w tempe-
raturze 40C z przedziau 1,8120 mm2/s (ISO VG 2ISO VG
100). S otrzymywane z frakcji rop parafinowych. Oleje biae
s to bezbarwne, oleiste ciecze, w skad ktrych wchodz
wglowodory parafinowe i w niewielkiej tylko iloci wglo-
wodory naftenowe. Nie zawieraj skadnikw, uznawanych
za szkodliwe dla czowieka i rodowiska, za ktre uwaa si:
wglowodory aromatyczne, a w szczeglnoci benzen, ole-
finy, zwizki siarki i inne heterozwizki, substancje barwne
oraz ulegajce spopieleniu.
Na szczegln uwag przy tych produktach zasuguje
bardzo maa zawarto wglowodorw aromatycznych
(wymagania <0,01% (m/m), w rzeczywistoci 0,003% (m/m),
praktycznie zerowa zawarto benzenu oraz siarki. Maa lotno,
stosunkowo wysoka temperatura zaponu, brak skadnikw tok-
sycznych w skadzie chemicznym olejw parafinowych TOTAL, gwa-
rantuj maksymalne bezpieczestwo podczas ich uytkowania.
Oleje parafinowe odznaczaj si wieloma specyficznymi i ko-
rzystnymi waciwociami, do ktrych naley zaliczy:
q brak dziaania toksycznego na organizmy ywe,
q brak niekorzystnego dziaania na rodowisko,
q brak zapachu i smaku,
q ma reaktywno chemiczn,
q ma lotno,
q stosunkowo wysok temperatur zaponu,
q stabilno barwy pod wpywem dziaania promieni sonecznych
i UV, co w odniesieniu do olejw zawierajcych 1% (m/m) w-
glowodorw aromatycznych, ilustruje rys. 20.8.
Nastpujce zastosowania olejw parafinowych mona uzna
za typowe:
q produkcja transporterw z tworzyw sztucznych, zwaszcza prze-
znaczonych do ywnoci,
q produkcja opakowa polietylenowych do rnych zastosowa,
q produkcja papieru i kartonw przeznaczonych do pakowania
ywnoci, kosmetykw i lekw,
q jako rodek gaszcy pian w rnych procesach,
q jako natustka w przemyle tekstylnym,
q jako skadnik rodkw smarnych, przeznaczonych do stosowa-
nia w przemysach: spoywczym, kosmetycznym i farmaceu-
tycznym.
W ostatnim okresie niektre z tych olejw znajduj zastosowa-
nie jako rozpuszczalniki do produkcji wiec zapachowych. Mog
one z powodzeniem zastpowa:
Rys. 20.8 Odporno na dziaanie wiata ultrafioletowego olejw parafinowych
1 olej o zawartoci wglowodorw aromatycznych 0,0001%), 2 olej o zawarto-
ci wglowodorw aromatycznych ok. 1% ,
A barwa jasnota, B powstawanie osadw
XX 13
 q glikol dipropylenowy (DIP),
q ftalan dietylu (DEP),
q glikol dietylenowy (DEG),
q mirystynian izopropylowy (MIP).
Zastosowanie ich podnosi kompatybilno rodkw zapacho-
wych z woskami, jednoczenie eliminujc zjawisko wydzielania ole-
ju (synereza). Pomagaj one take w uzyskiwaniu wiata o lepszej
jasnoci i przyjemniejszego dotyku wiec. Dodatkow zalet jest
tzw. efekt ssania, poprawiajcy dyfuzj rodkw zapachowych.
Wydzielon grup olejw biaych s oleje biae farmaceutyczne.
Jest to grupa olejw, otrzymywanych przez gbok rafinacj wy-
branych naftowych frakcji olejowych lub oczyszczonych wodorem,
o zakresie destylacji powyej 280C i lepkoci kinematycznej od-
powiedniej do zastosowa. Nie zawieraj skadnikw uznawanych
za szkodliwe dla czowieka; za takie uwaa si: wglowodory aro-
matyczne, a w szczeglnoci benzen, olefiny, zwizki siarki i inne
heterozwizki, substancje barwne oraz ulegajce spopieleniu.
Oleje biae farmaceutyczne s to bezbarwne oleiste ciecze,
w skad ktrych wchodz wglowodory parafinowe i naftenowe.
Przewaga jednej z tych grup wglowodorw w oleju determinuje
niektre jego waciwoci, zaley ona od gatunku ropy, z jakiej zo-
sta otrzymany olej oraz zastosowanych technologii oczyszczania.
Oleje otrzymywane z ropy parafinowej odznaczaj si mniejsz
gstoci i wysz temperatur pynicia, lepsz odpornoci ter- zamienno i czysto opakowa i instalacji. Zanieczyszczenie nie-
miczn i termooksydacyjn oraz lepszymi waciwociami smarny-
mi, ni oleje otrzymywane z ropy naftenowej.
S to ciecze hydrofobowe, bez smaku i zapachu. Wykazuj
odporno na procesy utleniania i dziaanie mikroorganizmw.
Nie zmieniaj barwy nawet pod wpywem promieni sonecznych
oraz podwyszonej temperatury. S biologicznie nieaktywne, nie
wywouj zmian chorobowych skry, nie s kancerogenne i muta-
genne.
Oleje biae znajduj szerokie zastosowanie w farmacji, przemy-
le farmaceutycznym, przemyle spoywczym, przetwrstwie two-
14 XX
rzyw sztucznych, przemyle opakowaniowym oraz w wielu innych
zastosowaniach, wszdzie tam gdzie istotny jest brak szkodliwego
oddziaywania na organizm czowieka.
Oleje biae farmaceutyczne powinny spenia ostre wymagania
farmakopei wszystkich krajw w ktrych s stosowane, wyma-
gania FDA, wymagania przemysu kosmetycznego - INCI, mie
odpowiednie rejestracje oraz by kompatybilne z tradycyjnymi
i syntetycznymi materiaami kosmetycznymi.
Oleje biae farmaceutyczne znajduj zastosowanie w nastpuj-
cych wyrobach przemysu kosmetycznego:
q ochrona skry (kremy, cieke wyroby kosmetyczne, olejki ko-
smetyczne),
q pielgnacja wosw (spraye do wosw, szampony),
q szminki,
q rodki do opalania.
20.6 Uytkowanie zbiornikw i pojemnikw do cieczy
specjalnych
Uytkowanie i eksploatacja rozpuszczalnikw i cieczy specjal-
nych, oferowanych przez TOTAL, moe by powodem pewnych
trudnoci eksploatacyjnych, magazynowych i transportowych.
Jednym z problemw, jaki czsto wystpuje u uytkownikw, jest
ktrych rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych innymi, moe by
powodem niewaciwego przebiegu procesw technologicznych,
niewaciwego skadu chemicznego wyrobw kocowych i wyni-
kajcych std strat finansowych. Z tego wzgldu, opakowaniom
i zbiornikom rodkw transportu, przeznaczonym do rozpuszczal-
nikw i cieczy specjalnych TOTAL stawia bardzo wysokie wymaga-
nia w zakresie ich czystoci. Z drugiej strony, na mycie i czyszczenie
zbiornikw i opakowa, rwnie s ponoszone due koszty. W nie-
ktrych przypadkach, niewielki dodatek innej cieczy nie wpywa na
waciwoci uytkowe.