VISOKA POLJOPRIVREDNA ŠKOLA STRUKOVNIH STUDIJA

ŠABAC

ZAVRŠNI RAD

TEMA: MONITORING PESTICIDA U ZEMLJIŠTU

Mentor: Student:
Prof.dr Ljiljana Tanasić Suzana Milinković
br. ind. 37/5

ŠABAC, 2017.
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

SADRŽAJ:

1.0. UVOD .............................................................................................................. 3

2.0. ZAКONSКA OSNOVA ZA USPOSTAVLJANJE MONITORINGA

ZEMLJIŠTA ............................................................................................................... 4

2.1. MDK i zahtevi monitoring moraju uvek biti poznati ..................................... 7

3.0. ZEMLJIŠTE ..................................................................................................... 8

3.1. Zemljišta u Vojvodini ................................................................................... 9

4.0. PESTICIDI ..................................................................................................... 13

5.0. ZADATAК I CILJ RADA ............................................................................. 19

6.0. REZULTATI SA DISКUSIJOM ................................................................... 24

6.1. Ostaci herbicida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta ............................. 24

analiziranih tokom 2013. godine .......................................................................... 24

6.2. Ostaci fungicida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta analiziranim tokom

2013. godine ......................................................................................................... 29

6.3. Ostaci insekticida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta analiziranim

tokom 2013. godine .............................................................................................. 31

6.4. Ostaci pesticida u poljoprivrednom zemljištu iz organske proizvodnje ..... 33

ZAKLJUČAK ........................................................................................................... 33

LITERATURA ......................................................................................................... 34

Suzana Milinković 2
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

1.0. UVOD

Stroge kriterijume u pogledu proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane i

zaštite životne sredine moći će zadovoljiti samo racionalna upotreba pesticida.
Međutim, uz sve prednosti koje nam pružaju, sredstva za zaštitu bilja imaju i
čitav niz nedostataka, od čega je izuzetno značajan njihov negativan uticaj na
životnu sredinu. Rezidue pesticida koje su prisutne u zemljištu, vodi, vazduhu
i hrani mogu rezultovati štetnim efektima po ljudsko zdravlje i životnu
sredinu [1].

Zemljište je jedan od najvažnijih prirodnih resursa i neprocenjivo je

dobro celog čovečanstva. To je ograničeno i uništivo dobro. Sporo se
obrazuje, a u procesu destrukcije brzo se uništava. Ono je jedan od ključnih
ograničavajućih faktora biljne proizvodnje, zbog istovremenog delovanja dva
procesa i to povećanja potreba za hranom, sa jedne strane i smanjenja
površina poljoprivrednog zemljišta sa druge strane.

Proizvodni kapacitet zemljišta umanjuju procesi neprestanog smanjenja

i oštećenja poljoprivrednih površina [2]. Zemljišta koja se nalaze pod trajnim i
dominantnim uticajem čoveka nazivaju se antropogena zemljišta i bitno se
razlikuju od zemljišta kao prirodne tvorevine. Ono se u poljoprivrednom
iskorišćavanju redovno obrađuje, u njega se unose organska i mineralna
đubriva, kao i razna sredstva za zaštitu bilja [3].

Pesticidi koji se primenjuju direktno na zemljište mogu dospeti do

površinskih voda, mogu se ispirati do dubljih slojeva zemljišta, a mogu
dospeti i do podzemnih voda. Zagađenje zemljišta pesticidima predstavlja
problem koji zahteva sistematsko praćenje.

Suzana Milinković 3
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

2.0. ZAКONSКA OSNOVA ZA USPOSTAVLJANJE MONITORINGA

ZEMLJIŠTA

Uspostavljanje Sistematskog monitoringa zemljišta na prostoru Republike

Srbije ima zakonsku osnovu u Zakonu o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik
RS" br. 135/04) i Zakonu o izmenama i dopunama zakona o zaštiti životne sredine
(Službeni glasnik RS" br. 135/2004, 36/2009 član 22, 36/2009 - dr. zakon, 72/2009
- dr. zakon i 43/2011 - odluka US) i usklađeno je sa ciljevima postavljenim u
nacionalnim strategijama Nacionalni program zaštite životne sredine ("Službeni
glasnik RS" br. 12/10) i Nacionalnoj Strategiji održivog razvoja Republike Srbije
("Službeni glasnik RS" br. 57/08) i Akcionom planu za sprovođenje Strategije
održivog razvoja ("Službeni glasnik RS" br. 22/09 ). Član 69 Zakona o zaštiti
životne sredine definiše da Republika Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne
samouprave u okviru svoje nadležnosti utvrđene zakonom obezbeđuju kontinuiranu
kontrolu i praćenje stanja životne sredine (monitoring).

Monitoring je sastavni deo informacionog sistema životne sredine. Republika

Srbija, autonomna pokrajina i jedinica lokalne samouprave obezbeđuju finansijska
sredstva za obavljanje monitoringa. Član 70 definiše sadržinu i način vršenja
monitoringa. Monitoring se vrši sistematskim praćenjem vrednosti indikatora,
odnosno praćenjem negativnih uticaja na životnu sredinu, stanja životne sredine,
mera i aktivnosti koje se preduzimaju u cilju smanjenja negativnih uticaja i
podizanja nivoa kvaliteta životne sredine. Vlada utvrđuje kriterijume za određivanje
broja i rasporeda mernih mesta, mrežu mernih mesta, obim i učestalost merenja,
klasifikaciju pojava koje se prate, metodologiju rada i indikatore zagađenja životne
sredine i njihovog praćenja, rokove i način dostavljanja podataka, na osnovu
posebnih zakona. Član 71 definiše da monitoring može da obavlja i ovlašćena
organizacija ako ispunjava uslove u pogledu kadrova, opreme, prostora, akreditacije
za merenje datog parametra i SRPS standarda u oblasti uzorkovanja, merenja,
analiza i pouzdanosti podataka, u skladu sa zakonom. Zakon o zaštiti životne
sredine članom 22 definiše zaštitu zemljišta i njegovo održivo korišćenje.

Suzana Milinković 4
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Zaštita zemljišta ostvaruje se merama sistemskog praćenja kvaliteta

zemljišta, praćenjem indikatora za ocenu rizika od degradacije zemljišta, kao i
sprovođenjem remedijacionih programa za otklanjanje posledica kontaminacije i
degradacije zemljišnog prostora, bilo da se oni dešavaju prirodno ili da su
uzrokovani ljudskim aktivnostima. Na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine
Vlada Republike Srbije usvojila je Uredbu o programu sistemskog praćenja
kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i
metodologije za izradu remedijacionih programa ("Službeni glasnik RS" br. 88/10).
Uredba je usklađena sa preporukama datim u Predlogu Direktive EU (Proposal for a
Soil Framework Directive - COM(2006)232). Usvajanjem ove Uredbe obezbeđena
je osnova za donošenje programa sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta koji će
obuhvatiti uspostavljanje državne i lokalne mreže lokaliteta za praćenje kvaliteta
zemljišta i koji ne obuhvata poljoprivredna zemljišta.

Državna mreža lokaliteta uspostavlja se za praćenje kvaliteta zemljišta na

nivou Republike Srbije na lokalitetima na kojima je došlo ili može doći do
zagađenja zemljišta i koji su od posebnog interesa za Republiku Srbiju. Lokalna
mreža lokaliteta za praćenje kvaliteta uspostavlja se za praćenje kvaliteta zemljišta
na nivou autonomne pokrajine i jedinice lokalne samouprave. Lokalnu mrežu čine
dopunski lokaliteti koji se određuju na osnovu merenja ili postupaka procene, a za
koje nema podataka o nivou zagađujućih materija, u skladu sa svojim potrebama i
mogućnostima. Uredba o sadržini i načinu vođenja informacionog sistema zaštite
životne sredine, metodologiji, strukturi, zajedničkim osnovama, kategorijama i
nivoima sakupljanja podataka, kao i sadržini informacija o kojima se redovno i
obavezno obaveštava javnost ("Službeni glasnik RS" br. 112/09) dala je osnov za
donošenje Pravilnika o Nacionalnoj listi indikatora zaštite životne sredine
("Službeni glasnik RS" br. 37/11).

Nacionalna lista indikatora sadrži metodologiju sakupljanja podataka, način i

rokove dostavljanja podataka, informacija, indikatora i izveštaja u Informacioni
sistem. U Nacionalnoj listi indikatora nalazi se set indikatora za zemljište kojim se
sistematizuju informacije o stanju zemljišta, promenama načina korišćenja zemljišta

Suzana Milinković 5
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

i faktorima degradacije zemljišta. Imajući u vidu gore navedenu Uredbu kao i

podzakonske akte koji su iz nje proistekli, struktura izveštavanja o stanju zemljišta u
Republici Srbiji je adekvatno prilagođena kroz prikaz informacione piramide. Ova
piramida prikazuje tok kreiranja politike zaštite zemljišta, počevši od monitoringa
stanja, preko prikupljanja odgovarajućih parametara i podataka, radi izrade
indikatora stanja, koji se zatim koriste za izveštavanje o stanju zemljišta, odnosno
informisanje donosilaca odluka. Ovakav prikaz je zapravo osnova za budući
integralni sistem za monitoring i praćenje stanja životne sredine (Slika 1).

Sliкa 1. Model izveštavanja o stanju zemljišta

Izbor indikatora za ocenu rizika od degradacije zemljišta vrši na bazi

očekivanog stanja ili rezultata prethodnih istraživanja. Indikatori za ocenu rizika od
degradacije se ocenjuju na osnovu opštih elemenata za ocenu rizika od degradacije
zemljišta koji su dati u Zakonu.

Stepen ugroženosti zemljišta od hemijskog zagađenja određuje se na osnovu

graničnih i remedijacionih vrednosti zagađujućih materija datih u prilogu Uredbe..

Suzana Milinković 6
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

2.1. MDK i zahtevi monitoring moraju uvek biti poznati

Zahtevi za pravilno izvođenje monitoringa mora da obuhvate sve uslove koji

proizilaze iz maksimalno dozvoljene koncentracije, MDK. Zato je uvek
preporučljivo uzimati u obzir sledeće činjenice:

 zakonski i pravosnažni status zahteva za monitoring,

 ograničenja koja se tiču polutanta ili podataka o njima,
 mesto uzorkovanja i merenje,
 vreme potrebno za uzorkovanja i merenje,
 mogućnosti da se odrede detekcijoni limiti raspoložive metode za
monitoring,
 generalni pristup monitoringu u odnosu na stvarne potrebe,
 tehničke detalje o određenoj metodi za monitoring,
 mogućnostima samo-monitoringa od strane «potencijalnog zagađivača»,
 uslovima rada pod kojima se obavlja monitoring,
 procene ispunjenosti uslova za izvođenje određene procedure,
 obezbeđenje kvaliteta i kontrola kvaliteta (QA/QC),
 pripreme za određivanje i objavljivanje podataka o nedozvoljenim
emisijama.

Suzana Milinković 7
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

3.0. ZEMLJIŠTE

Zemljište predstavlja složenu tvorevinu koja se sastoji od tri faze: čvrste,

tečne i gasovite i četiri komponente: mineralne materije , organske materije, voda i
vazduh (Slika 2).

5%
25%
45%
Voda
Vazduh
Mineralna materija
25%
Organska materija

Slika 2. Sastav zemljišta

Čvrsta faza zemljišta ima veliki značaj za ishranu biljaka, jer se u njoj nalaze
rezerve hrane za biljake. Usled stalnog raspadanja minerala, te mineralizacije
organske materije biljnog porekla i mikroorganizama, hranljive materije prelaze u
zemljišni rastvor, odakle se usvajaju od strane biljke. Čvrsta faza zemljiša vezuje
hranljive materije dodate đubrivima sprečavajući njihovo ispiranje.

Tečna faza ili zemljišni rastvor, nalazi se u neprestanom uzajamnom odnosu

sa čvrstom fazom. Značaj ove faze je taj, što je to sredina iz koje se biljka snabdeva
hranom i vodom. Sastav tečne faze – zemljišnog rastvora je promenljiv i različit u
raznim godišnjim dobima, u toku dana, pa i u toku jednog časa.

Gasovita faza zemljišta nalazi se u uzajamnom odnosu, kako sa čvrstom

fazom, tako i sa zemljišnim rastvorom. Zemljišni vazduh pokriva čvste čestice
zemljišta i ispunjava pore među njima. Sastav gasovite faze je takođe promenljiv, a
naročito je promeljiv sadržaj CO2 [4].

Suzana Milinković 8
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Da bi zemljište imalo jednu od najvažnijih osobina – plodnost, neophodno je

da sadrži u određenim količinama sve tri faze i sve četiri komponente. Nedostatak
(ili previsok sadržaj) neke od njih (na primer vode, humusa) deluje nepovoljno na
osobine zemljišta i mogućnost uspevanja kulturnih biljaka i šumskog drveća.

Zemljište predstavlja jedan od najvažnijih resursa u proizvodnji hrane. Kao

ograničeno i uništivo dobro. U dugotrajnom procesu , pedogeneze ono se sa jedne
strane sporo obrazuje ali u procesu proizvodnje često vrlo brzo uništava i oštećuje,
odnosno degradira. Zemljišta obezbeđuju neophodan životni prostor za čoveka,
biljke i životinje, doprinose funkcionisanju i stabilnosti lanaca ishrane. Na njima se
podižu kuće, fabrike i razni infrastrukturni objekti, ona obezbeđuju diverzitet
organizama, utiču na globalne cikluse i ravnotežu na Zemlji i svedoci su – očevici
istorije čoveka. Stoga je razumljivo da se neprekidno ukazuje na značaj zemljišta
kao prirodnog resursa i njegovog očuvanja s jedne strane, kao i činjenicu da
zemljište sve više postaje žrtva tehnološkog razvoja.

Prema podacima za 2013. godinu na teritoriji Republike Srbije

poljoprivredno zemljište zauzima 65.9% od ukupne površine. Najnoviji, podaci
govore da je to 2017. godini, prvi put palo ispod 50%, odnosno na 49% , od ukupne
površine.

1. Zemljišta u Vojvodini

Najviše poljoprivrednog zemljišta koje se obrađuje je u Vojvodini. Ukupno

korišćeno poljoprivredno zemljište u Vojvodini je na površini od 1.608.896
hektara i samo mali deo ove pokrajne se ne obrađuje. Nažalost, to nije slučaj sa
ostatkom zemlje. Statistički gledano, u Srbiji se ne obrađuje 12,3 odsto
poljoprivrednog zemljišta, odnosno svaki osmi hektar. To je razlog što će rad pratiti
podatke koji su rađeni za poljoprivredno zemljište u Vojvodini.

Vojvodina pripada južnim delovima velike Panonske nizije. Sa svoje severne

strane se graniči sa Mađarskom, na severoistoku sa Rumunijom, na zapadu sa

Suzana Milinković 9
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Hrvatskom i na jugu sa Savom i Dunavom. U okviru pomenutih granica, ukupna

površina Vojvodine iznosi 21.506 km².

Vojvodina je izrazito zaravnjena nizija s nadmorskim visinama od 68 do 120

m. Iznad prostrane nizije, blago nagnute ka jugoistoku, izdižu se Fruška gora (538
m) i Vršačke planine (639 m). U hidrografskom pogledu, najznačajnije reke su
Dunav, Sava, Tisa i Tamiš. Sve četiri imaju međunarodni karakter. Prve tri su
plovne celom svojom dužinom kroz Vojvodinu. Sava, Tisa i Tamiš su pritoke
Dunava, koji svu vodu preko Đerdapske klisure odvodi u Crno more. Ove reke su
imale i imaju značajan učinak u morfološkom oblikovanju reljefa Vojvodine. Manje
značajni rečni tokovi su razvijeni na Fruškoj gori i Vršačkim planinama. To su
kratki rečni tokovi, koji se odlikuju povećanom erozijom u brdskim, odnosno
povećanom akumulacijom erodovanog materijala u ravničarskim delovima terena
[5].

Reljef Vojvodine je formiran dejstvom endogenih i egzogenih sila.

Posredstvom endogenih sila formirani su morfostrukturni oblici u reljefu, odnosno
stvorene su osnovne konture današnjeg reljefa. Morfostrukturni oblici reljefa su,
međutim, u velikoj meri egzogeno preoblikovani. Završni oblici reljefa Vojvodine
su rezultat periodičnog navejavanja lesa, erozionog rada padavina i reka kao i
akumulacije fluvijalnog materijala na rečnim terasama. U reljefu Vojvodine
razlikuju se sledeće geomorfološke celine: niskoplaninski oblici (Fruška Gora i
Vršačke planine), lesne zaravni (platoi), peščane zaravni (Subotičko-Horgoška i
Deliblatska peščara), lesne terase, aluvijalne terase i aluvijalne ravni

Les kao matični supstrat većine zemljišta u AP Vojvodini svojim

mineraloškim sastavom uslovljava njihovu plodnost u pojedinim elementima,
hranljivim za biljke. Plodnost zemljišta omogućuje povećanu produkciju prirodne
stepske vegetacije, odnosno povećanu sintezu humusa u zemljištu u odnosu na neke
druge matične supstrate (prvenstveno recentne aluvijalne nanose) [6].

Kao rezultat određene konstelacije pedogenetskih faktora i različitog

intenziteta njihovog delovanja javlja se raznoliki zemljišni pokrivač Vojvodine.

Suzana Milinković 10
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Heterogenost zemljišnog pokrivača se naročito javlja u Banatu i Sremu, dok je u

Bačkoj manje izražena [7]

Sa aspekta stepena pogodnosti za korišćenje u poljoprivredi (bonitet

zemljišta) zemljišni potencijal Pokrajine razvrstan je u osam bonitetnih klasa [5], pri
čemu prve četiri klase predstavljaju bolja zemljišta, a u klase od 5 – 8 uključeni su
prostori uglavnom nepogodni za obradu. Gledano Pokrajinu u celini, zastupljenost
zemljišta pogodnih za obradu je velika i iznosi 91% (černozemi, livadske crnice,
ritske crnice, fluvisoli) dok zastupljenost zemljišta koja su nepogodna za obradu
iznosi svega 9%. Vojvodina sa svojih 1,648.000ha obradivih površina predstavlja
poljoprivredni region od izuzetnog značaja. Prema načinu korišćenja zemljišta,
oranice i bašte zauzimaju 90% obradivog zemljišta AP Vojvodine (Statistički
godišnjak Srbije 2010), što je čini tipičnim regionom biljne proizvodnje.

Vojvodina poseduje visok potencijal za ratarsku poljoprivrednu proizvodnju

zahvaljujući kvalitetnom zemljištu, blagoj klimi, obilju vode i dugoj tradiciji. Prema
zastupljenosti pojedinih tipova zemljišta, čak 60% površine Vojvodine čini
černozem koji se po svojim fizičko-hemijskim svojstvima smatra idealnim
zemljištem za biljnu proizvodnju. Zatim slede drugi, veoma kvalitetni tipovi
zemljišta sa značajnim prostornim učešćem, kao što su ritska crnica (16%) i
aluvijalno zemljište (9%) [8].

Prilikom nastajanja černozema, dolazi do akumulacije humusa i formiranja

humusnog horizonta različite moćnosti. Potrebno je naglasiti da pojedine
sistematske jedinice černozema imaju smanjenu proizvodnu sposobnost, a u
njegovoj degradaciji na žalost, visok uticaj ima antropogeni faktor. Prema aktuelnoj
klasifikaciji zemljišta livadska crnica pripada tipu zemljišta černozem.

Gajnjače (Eutrični kambisol) u Sremu su pretežno poljoprivredna zemljišta

sa izraženom teksturnom diferencija unutar profila. Humusno - akumulativni
horizont se karakteriše veoma povoljnim vodno-vazdušnim režimom, kao rezultat
povoljnog odnosa krupnih, srednjih i finih pora. To su dobra ocedna i topla
zemljišta.Hemijska svojstva variraju u zavisnosti od intenziteta korišćenja, stepena

Suzana Milinković 11
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

erodiranosti, hemijskih svojstava matičnog supstrata, a i stepena razvoja. Sadržaj

humusa kod gajnjača je u intervalu od 2 do 5%, neutralne su do slabo kisele
hemijske reakcije i imaju visok kapacitet adsorbcije a od jona dominira Ca i Mg.
Gajnjače su pogodne za ratarsku, povrtarsku, voćarsku i vinogradarsku proizvodnju.

Aluvijalno zemljište (Fluvisol), nastaje taloženjem materijala različitog

mineraloškog i mehaničkog sastava poplavnim vodama reka. Nalaze se u prvoj,
priobalnoj zoni poloja. Izražena je slojevitost ovog zemljišta po dubini. Fluvisoli
srednjeg mehaničkog sastava, zbog svoje plodnosti i blizine vode za navodnjavanje,
predstavlja zemljišta visoke plodnosti, prvenstveno za povrtarsku proizvodnju.

Ritska crnica (Humoglej) zauzima znatne površine u dolinama velikih reka.

Izražena je visoka akumulacija humusa, što daje crnu boju zemljištu u vlažnom
stanju. Crnice su pretežno glinovitog mehaničkog sastava, što uzrokuje nepovoljne
vodne i fizičke osobine tokom većeg dela godine. Izražen je i pedogenetski proces
oglejavanja u zoni oscilacije nivoa podzemne vode. Ovo su potencijalno plodna
zemljišta, ali njihovu proizvodnu vrednost umanjuju loše vodne i fizičke osobine
koje prvenstveno utiču na obradu zemljišta.

Suzana Milinković 12
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

4.0. PESTICIDI

Pojavom prvih stalnih ljudskih naseobina, te razvojem poljoprivrede stvoreni

su uslovi za razmnožavanje velikog broja štetočina - od različitih virusa, bakterija,
gljivica do insekata, grinja, mekušaca, glodara. Stoga je čovek uvek bio prisiljen da
brani useve, zalihe hrane i druga materijalna dobra od štetočina. Od otkrivanja pa do
danas, pesticidi su nezaobilazni segment poljoprivredne proizvodnje, a u njihovom
razvoju teži se ka sintezi jedinjenja koja će imati potrebnu efikasnost i selektivnost,
dovoljnu dužinu zadržavanja na objektu i povoljne toksikološke i ekotoksikološke
karakteristike, kako bi imali što manji neželjeni uticaj na životnu sredinu u celini.

U poslednjih šezdeset godina ("hemijska revolucija" započela je nakon

Drugog svetskog rata) pesticidi su zajedno s veštačkim đubrivima postali
najtraženiji proizvodi u poljoprivredi. Većinu problema s kojima se susreću
uzgajivači biljaka i životinja rešavaju zahvaljujući hemijskoj industriji, koja danas
omogućuje kontrolu sveukupne poljoprivredne proizvodnje. Štetočine brzo razvijaju
otpornost na pesticide te ljudi sve više koriste novije pesticide, sa različitim
aktivnim materijama, kako bi se sprečila rezistentnost; čovek "još žanje samo ono
što mu štetočine ostave".

Pesticidi predstavljaju sredstva namenjena za sprečavanje, suzbijanje, ili

kontrolu štetnika zoogenog porekla (insekti, pregljevi, puževi, nematode, glodari)
uključujući i vektore humanih i animalnih bolesti. Isto tako pesticidima se
kontrolišu fitopatogeni mikroorganizmi, prouzrokovači biljnih bolesti, gljivičnog,
bakterijskog i viralnog porekla, kao i neželjeni vrste biljaka (korova), koji izazivaju
štete u vreme vegetacije, proizvodnje, prerade, skladištenja, transporta
poljoprivrednih kultura i namirnica [9].

Pod sredstvima za zaštitu bilja, smatraju se i proizvodi za zaštitu bilja koji se

koriste u organskoj proizvodnji i proizvodi za zaštitu bilja koji sadrže, odnosno koji
se sastoje od genetički modifikovanih organizama ili su dobijeni od njih, ako je
namerno uvođenje u životnu sredinu, stavljanje u promet ili tranzit tih organizama

Suzana Milinković 13
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

dozvoljen na osnovu procene rizika po životnu sredinu i zdravlje ljudi, u skladu sa

zakonom kojim se uređuju genetički modifikovani organizmi (Sl. Glasnik RS,
br.41/2009).

Za razliku od većine zagađujućih materija koje se u životnu sredinu unose

bez određenog cilja, pesticidi se unose sa namerom da pomognu čoveku,
povećanjem prinosa gajenih biljaka, zaštiti životne sredine u “borbi” protiv štetnih
mikroorganizama i brojnih štetočina [10]. Predstavljaju veoma značajnu grupu
agrohemikalija, pored koristi, donose sa sobom i neke neželjene posledice. U
sagledavanju ovih štetnih efekata, centralno mesto zauzima opasnost od zagađenja
životne sredine.

Pesticidi predstavljaju najvažnije zagađivače poljoprivrednog zemljišta i u

njega mogu dospeti direktim i indirektnim putem. Direktim putem kao posledice
kontrolisane, namerne primene, pri suzbijanju štetnih organizama u i na zemljištu
(zemljišnih insekata, pregljeva, nematoda, mikroorganizama, glodara, puževa,
korova). Ova primena sprovodi se različitim oblicima formulacija, pre i tokom
setve, setvenim materijalom, s mineralnim đubrivima, u vreme vegetacije i dr.

Indirektnim putem dospevanje se dešava zalivanjem, ili navodnjavanjem

vodom koja je kontaminirana pesticidima, površinskim i podzemnim vodama, kao i
spiranjem (slivanjem) sa tretiranih biljaka. U zemljište dospeva pesticid namenjen
biljkama u zavisnosti od veličine, površine, građe i vrste biljaka, afiniteta hemijskog
sredstva prema biljnoj površini, kao i tehnike primene. Osim toga, na površinu
zemljišta dospeva u biljci metabolisan, delom razgrađen pesticid; zatim, zanošenjem
(odbačajem) pri tretiranju susednih kultura, aviotretiranjem, strujom vetra,
atmosferilijama (kišom), slučajno i zlonamerno [9].

Raspodela pesticida u zemljištu zavisi od fizičko-hemijskih svojstava, kao

što su rastvorljivost, napon pare i hemijska stabilnost [11]. Na razgradnju pesticida
u zemljištu utiču tip zemljišta, njegova struktura, sadržaj gline i organske materije,
kao i pH zemljišta.

Suzana Milinković 14
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Sudbina pesticida u zemljištu određena je efektima različitih fizičko-

hemijskih i bioloških procesa koji prouzrokuju kretanje, iščezavanje i razgradnju
primenjenog hemijskog sredstva. Ovi procesi mogu da transformišu pesticid u
razgradne proizvode, manje ili veće otrovnosti od polaznog jedinjenja. Bez obzira
da li u zemljište dospevaju direktnom primenom ili na indirektan način, dalja
sudbina pesticida u ovom matriksu će zavisiti od međusobnog dejstva niza složenih
fizičko-hemijskih procesa. Ispitivanja u ovoj oblasti imaju za cilj, pre svega,
dobijanje podataka koji omogućavaju procenu opasnosti, tj. rizika od primene
pesticida. Na sudbinu pesticida u životnoj sredini utiču procesi koji se mogu
grupisati u tri celine:
1) ADSORPCIJA (vezivanje pesticida za mineralnu i organsku materiju
zemljišta)
2) DEGRADACIJA (hemijska, fotohemijska i mikrobiološka)
3) TRANSPORT (kretanje pesticida u životnoj sredini– isparavanje, ispiranje,
spiranje i usvajanje biljkama).

S obzirom da se detoksifikacioni mehanizmi, kao što su mobilnost,

degradacija (pre svega mikrobiološka) i usvajanje pesticida biljkama, tj. ciljanim
organizmima, odnose samo na slobodnu (nesorbovanu) frakciju molekula pesticida,
može se uzeti da je adsorpcija najvažniji proces koji određuje sudbinu pesticida u
zemljištu.

Slika 3. Procesi koji određuju sudbinu pesticida u

zemljištu
Suzana Milinković 15
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Adsorpcija je primarni proces kako zemljište zadržava pesticide i definiše se

kao akumulacija pesticida na površini tla. Adsorpcija pesticida u zemljištu zavisi od
hemijskih osobina pesticida (tj. rastvorljivosti u vodi, polariteta) i svojstva zemljišta
(tj. organske materije i sadržaja gline, pH vrednosti, propustljivosti). U zemljištu se
odvijaju dva sorpciona procesa: adsorpcija – vezivanje pesticida za čvrstu fazu
zemljišta i apsorpcija – vezivanje pesticida za tečnu fazu (zemljišni rastvor), koji
između ostalog sadrži i rastvorenu organsku materiju. Kako je većina pesticida
slabo isparljiva, kada se govori o adsorpciji ovih jedinjenja, uglavnom se misli na
adsorpciju iz tečne faze.

Adsorpcija molekula pesticida za zemljišne čestice, generalno usporava

kretanje ovih jedinjenja kroz zemljište. Stepen ovog usporavanja je pri tome najviše
izražen u zoni korenovog sistema, koji je najbogatiji organomineralnim koloidnim
kompleksom i zavisi od fizičko-hemijskih osobina zemljišta i osobina pesticidnog
jedinjenja.

Pod degradacijom pesticida se podrazumeva razgradnja molekula ovih

jedinjenja do koje dolazi usled hemijskih, fotohemijskih i mikrobioloških
transformacija. Ovaj pojam ne treba poistovećivati sa pojmom iščezavanja
(gubljenja) – [eng. dissipation] date supstance, koje može nastati kao rezultat
degradacije, isparavanja, ispiranja, spiranja i usvajanja drugim organizmima, a koji
se često koristi u situacijama kada nije moguće utvrditi koji procesi dovode do
smanjenja koncentracije osnovnog pesticidnog jedinjenja.

Kad se nakon primene nađe u zemljištu, pesticidno jedinjenje biva izloženo

brojnim fizičkim, hemijskim i biološkim procesima razgradnje koji zavise ne samo
od osobina jedinjenja, već i od čitavog niza drugih faktora, kao što su: fizičke,
hemijske i biološke karakteristika zemljišta i klimatski faktori [12]. Iščezavanje i
razgradnja pesticida je multifaktorijalni proces u kome se izmenom jednog ili više
činilaca ubrzava ili usporava iščezavanje i razgradnja. Iščezavanje pesticida na
površini zemljišta dešava se isparavanjem, kodestilacijom i fotorazgradnjom, a u
zemljištu mikrobiološkom, hemijskom razgradnjom, adsorpcijom i spiranjem.

Suzana Milinković 16
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

U procesima razgradnje pesticida u zemljištu značajnu ulogu imaju

mikroorganizmi, imajući u vidu da su sposobni da iz njihovih molekula koriste
biogene elemente i energiju za svoje fiziološke procese. S druge strane, pesticidi
koji su sami po sebi manje ili više toksične supstance, mogu štetno da deluju na
populacije mikroorganizma i da dovedu do zaustavljanja njihovog razvoja,
smanjenja brojnosti, osiromašenja taksonomskog sastava, stvaranja zajednica sa
nižim stepenom raznovrsnosti i smanjenom fiziološkom aktivnošću. Perzistentnost
pesticida je sposobnost zadržavanja u zemljištu (vodi, biljkama, životinjama) u
originalnom ili metabolisanom obliku.

Pesticidi u zemljištu mogu da se zadrže od nekoliko dana do više godina, što

zavisi od različitih činilaca. Idealni pesticid u pogledu perzistentnosti zadržava se u
zemljištu dovoljno dugo da bi se postigao željeni efekat i dovoljno kratko da bi se
štetne posledice na korisne organizme koji žive u ili na zemljištu (uključujući
čoveka, divljač, kvalitet i prinos navedene kulture) svele na što manju moguću
meru.

Faktori koji utiču na perzistentnost pesticida u zemljištu:

1) Hemijski faktori – strukturna stabilnost, isparljivost, rastvorljivost,

koncentracija, oblik formulacije;

2) Faktori biljke: a) vrste biljke, anatomsko morfološke karakteristike, priroda

useva; b) metabolička aktivnost: brzina usvajanja, brzina porasta,
translokacija, akumulacija (nagomilavanje);

3) Faktori zemljišta – tip zemljišta, struktura, sadržaj organskih materija, gline i

hranljivih jona, pH; metabolička aktivnost – zemljišni mikroorganizmi (vrsta
i brojnost), beskičmenjaci, slobodni zemljišni enzimi;

4) Faktori sredine – temperatura, padavine (vodeni talozi, sunčebo i UV

zračenje, kretanje vazduha).

Suzana Milinković 17
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Biološki poluvek razgradnje je vreme (u danima,mesecima ili godinama)

koje je potrebno da se razgradi 50% (odn. 50% zaostane) od inicijalno unete
količine; označava se kao RL50 (engl. residue life 50%, poluvek ostataka) ili DT50
(engl. disappearance time, 50%, vreme isčezavanja).

Usled intenzivne primene pesticida, njihovi ostaci su postali neizostavni deo

životne sredine, i danas se neretko detektuju u svim njenim segmentima, a zbog
načina i količine primene, naročito u zemljištu [13,14,15]. Što se tiče analitike
ostataka pesticida, ozbiljnija istraživanja u ovoj oblasti su počela sredinom XX
veka, kao odgovor na početak ere organskih pesticida. I danas, kao i u to prvo
vreme, kao „najkritičniji“ korak u procesu hemijske analize je priprema uzoraka,
koja se generalno sastoji iz tri stupnja:

1) ekstrakcije, koja za cilj ima „izvlačenje“ ciljanih analita iz matriksa uzorka i

njihovo prevođenje u medijum pogodan za dalju analizu;
2) koncentrovanja, odnosno povećanja koncentracije ekstrahovanih analita u
cilju povećanja osetljivosti analize i
3) prečišćavanja, odnosno izolovanja ciljanih analita od ostalih frakcija
matriksa uzorka koji su koekstrahovali i mogu da interferiraju sa analitima.

U zemljištu se mogu naći i vezani ostaci pesticida, koji se vezuju na

organsku materiju, ili glinu i teško se ekstrahuju. Problemi koji mogu nastati zbog
prisustva vezanih ostataka pesticida su: prenošenje pesticida u naredne kulture,
izazivanje fitotoksičnosti i uticaj na zemljišne mikroorganizme. Analiza zemljišta, u
cilju provere ostataka pesticida, najčešće se radi nakon primene perzistentnih
herbicida, koji mogu izazvati fitotoksičnost na narednoj kulturi u plodoredu.

Analize se rade i za potrebe sertifikovanja zemljišta za organsku proizvodnju,

ili sa ciljem sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, definisano Uredbom o
programu sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od
degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa (Sl. glasnik
RS, br. 88/2010).

Suzana Milinković 18
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu

i metodama za njihovo ispitivanje iz 1990. godine (Sl. Glasnik RS, br. 11/1990)
propisane su maksimalno dozvoljene količine opasnih i štetnih materija u zemljištu
do kojih dolazi ispuštanjem, ili nepravilnom upotrebom sredstava za zaštitu bilja i
mineralnih đubriva koje mogu da oštete ili promene proizvodnu sposobnost
poljoprivrednog zemljišta, ili kvalitet poljoprivrednih kultura.

5.0. ZADATAК I CILJ RADA

Cilj rada je da se ispita prisustvo 53 pesticidne aktivne materije u zemljištu iz

konvencionalne i organske poljoprivrede. Na osnovu dobijenih podataka o sadržaju
ostataka pesticida, uporediće se uticaj organskih i konvencionalnih sistema
poljoprivrede na kvalitet zemljišta. Analizom ostataka pesticida dobiće se uvid u
vrstu primenjenih sredstava za zaštitu bilja, odnosno utvrdiće se da li su se
proizvođači pridržavali principa dobre poljoprivredne prakse u primeni pesticida.
Takođe dobiće se uvid u opterećenost poljoprivrednog zemljišta pesticidima, koje
može uticati na povećan sadržaj ostataka u poljoprivrednim proizvodima.

Rezultati koji su sumirani u radu , dobijeni sui z ispitivanja vršenih na

Departmanu za fitomedicinu i zaštitu životne sredine, Poljoprivrednog fakulteta u
Novom Sadu.

Uzorci zemljišta koji su ispitivani su uzeti sa četiri lokaliteta: Novog

Slankamena, Rume, Inđije i Rivice, a iz organske proizvodnje sa lokaliteta Кisača i
Subotice.

Uzorkovano je poljoprivredno zemljište sloja od 0-30 cm za utvrđivanje

prisustva pesticida. Prikupljeno je ukupno 68 uzoraka zemljišta, 56 sa
konvencionalnih farmi i 12 uzoraka iz sertifikovane organske proizvodnje. Sondom
ili ašovom je sa proizvodne površine, po dijagonalama parcele, uzeto 20 poduzoraka
a od njih su napravljeni prosečni uzorci od 500 g. Uzorci su transportovani do
laboratorije i čuvani na -20°C do momenta analize .
Suzana Milinković 19
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Slika 4. Uzorkovanje zemljišta

U cilju provere prisustva pesticida, analizirano je 53 pesticidnih aktivnih

materija (Tabela 1), registrovanih za primenu u Republici Srbiji [16].

Tabela 1. Aktivne materije analizirane u uzorcima poljoprivrednog zemljišta s-

metolahlor ciprokonazol acetohlor iprodion

s-metolahlor ciprokonazol acetohlor iprodion

cikloat propikonazol kaptan izoksadifen-etil
kvizalofop-p-etil dinfenokonazol hlorotalonil laktofen
klomazon epoksikonazol cimoksanil metalaksil
terbutilazin tebukonazol dikamba oksikarboksin
nikosulfuron pirimetanil diflufenikan ukupni DDT
tifensulfuron- metil azoksostrobin etofumesat penkonazol
oksasulfuron trifloksistrobin famoksadon pendimetalin
metsulfuron-metil flusilazol fenitrotion propamokarb
rimsulfuron krezoksim-metil fenoksaprop-etil protiokonazol
amidosulfuron piriproksifen fluometuron trifluralin
jodosulfuron etoksazol flukvinkonazol
prosulfuron bifentrin flurohloridon
tritosulfuron hlorpirifo s folpet

Suzana Milinković 20
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Pesticidi iz zemljišta izdvojeni su modifikovanom QuEChERS metodom

EN15662. Pre analize sadržaja ostataka pesticida, uzorci su vazdušno osušeni,
samleveni i prosejani na situ od 2 mm. Izmereno je 10 g uzorka i preneseno u
polipropilensku kivetu od 50 ml, dodato je 3 ml dejonizovane vode i snažno
promućkano. U kivetu je dodato 10 ml acetonitrila sa 2% HCOOH i mućkano 1
min, zatim homogenizovano na vorteksu 1 min, posle čega je dodata puferska
smeša soli (Agilent QuEChERS extraction kits, Cat. No. 5982-5650-4 g MgSO4, 1
g NaCl, 1 g NaCitrat, 0,5 g dinatrijum citrate seskvihidrata). Ovako pripremljeni
uzorci su ponovo mućkani 1 min, mućkani na vorteksu još 1 min, ostavljeni u
ultrazvučnom kupatilu tokom 10 min i cetrifugirani 5 minuta na 4000 obrtaja/min.
Nakon ovog postupka izdvojile su se čvrsta i tečna, acetonitrilna faza. Odgovarajuća
zapremina je uparena do suvog u struji azota i rastvorena u acetonitrilu, odnosno u
acetonu u zavisnosti od načina dalje analize. Ekstrakt je profiltriran kroz 0,45 µm
membranski filter, prenesen u vial i analiziran.

Slika 5. Postupak ekstrakcije pesticida iz zemljišta

Suzana Milinković 21
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Analiza sadržaja ostataka izvedena je visokoperformantnom tečnom

hromatografijom HPLC sa DAD detektorom i gasnom hromatografijom u
kombinaciji sa masenom spektrometrijom.

Nivo ostataka sulfonilurea herbicida u poljoprivrednom zemljištu određen je

primenom HPLC/DAD. Uslovi hromatografskog određivanja su dati u tabeli 2.

Тabela 2. Uslovi određivanja HPLC/DAD

Mobilna faza Acetonitril
0,1% CH3COOH
Odnos mobilnih faza Gradijent ACN 52 – 47% tokom 10 min
Temperatura kolone 25 °C
Protok kroz kolonu 0,9 ml/min
Talasna dužina DAD detektora 230 nm
Injektivna zapremina 10 µl

Osnovni rastvori analiziranih pesticida pripremljeni su rastvaranjem

odgovarajuće količine analitičkih standarda u acetonitrilu. Mešavina standarda
pesticida koji su korišćeni prilikom validacije metode i određivanja nivoa rezidua
ovih jedinjenja u uzorcima zemljišta pripremljeni su od osnovnih rastvora. Za
određivanje ostataka u zemljištu korišćena je matriks-match kalibracija.

Odrđivanje sadržaja pesticida izuzimajući sulfoniluree, izvedena je gasnom

hromatografijom (Agilent Technologies GC-MS 7890 A Series) u kombinaciji sa
masenom spektrometrijom (5975C mass selective detector). Кorišćen je kolona HP
5 MS. Uslovi određivanja dati su u Tabeli 3.

Suzana Milinković 22
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Тabela 3. Uslovi određivanja GC-MS

GC uslovi određivanja
Inlet Splitless
Kolona HP 5 MS (30 m × 0.25 mm i.d.) (J &
W Scientific, USA)
Gas nosač Helijum sa konstantnim protokom
Temperaturni program 70 oC (2 min)
25 oC /min dо 150 oC (0 min)
3 oC / min dо 200 oC (0 min)
8 oC / min dо 280 oC (7 min)
Injektivna zaprenina 2 µl
MS uslovi određivanja
Mode Full scan/SIM
Interface temperature 250 ºC
Quad temperature 150 ºC

Analiza sadržaja ostataka izvedena je visokoperformantnom tečnom

hromatografijom HPLC sa DAD detektorom i gasnom hromatografijom (Agilent
Technologies GC-MS 7890 A Series) u kombinaciji sa masenom spektrometrijom
(5975C mass selective detector).

Suzana Milinković 23
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

6.0. REZULTATI SA DISКUSIJOM

Određivanje ostataka sulfonilurea herbicida je izdvedeno primenom

HPLC/DAD primenom matriks-match kalibracije. Кvalitativna analiza izvedena
je na osnovu retencionih vremena, a identifikacija komponenata u analiziranim
uzorcima postignuta je poređenjem UV-VIS spektara nepoznatog pika sa
spektrom referentnih standarda (Slika 6).

Slika 6. HPLC-DAD Agilent Technologies 1100 Series

6.1. Ostaci herbicida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta

analiziranih tokom 2013. godine

Od ukupno analiziranih 68 uzoraka poljoprivrednog zemljišta iz

konvencionalne proizvodnje na prisustvo 53 aktivne materije, utvrđeno je
prisustvo 14 herbicida, od čega su najzastupljeniji ostaci herbicida iz grupe
sulfonilurea, triazina, izoksazolidinona, hloracetanilida, tiokarbamata i fenoksi
herbicida (Grafik 1).

Suzana Milinković 24
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Grafikon 1. Zastupljenost ostataka herbicida u analiziranim uzorcima zemljišta

Od detektovanih herbicida, sadržaj jodosulfurona je bio najniži sa 0,005

mg/kg, dok je sadržaj kvizalofop-p-etila bio najviši sa 0,483 mg/kg (Tabela 4).

Tabela 4. Ostaci herbicida u zemljištu (mg/kg)

AKTIVNE MATERIJE VREDNOSTI
(MG/KG)
S-METOLAHLOR 0,083
CIKLOAT 0,134
KVIZALOFOP-P-ETIL 0,483
KLOMAZON 0,015
TERBUTILAZIN 0,213
NIKOSULFURON 0,100
TIFENSULFURON-METIL 0,141

OKSASULFURON 0,168
METSULFURON-METIL 0,005
RIMSULFURON 0,255
AMIDOSULFURON 0,075
JODOSULFURON 0,005
PROSULFURON 0,098
TRITOSULFURON 0,013

Suzana Milinković 25
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Prisustvo herbicida kvizalofop-p-etila kao i herbicida klomazona utvrđeno je

kod 3,2% uzoraka, cikloata kod 14%, s-metolahlora kod 15,2%, dok je prisustvo
terbutilazina, kao najzastupljenijeg herbicida, utvrđeno kod više od 30% uzoraka.

Terbutilazin je herbicid koji spada u grupu triazina. On, kao i ostali herbicidi
iz grupe triazola, deluje blokadom Hilove reakcije, što u osnovi ima za posledicu da
biljke koje su osetljive na ove herbicide vrlo brzo postaju bledožute, žute a zatim
poprimaju braon boju i na kraju se cela biljka suši. Terbutilazin se koristi suzbijanje
korova u velikom broju useva kao što su kukuruz, suncokret, pšenica, soja kao i za
suzbijanje korova u voćnjacima. Nakon zabrane atrazina povećala se upotreba
terbutilazina.

Grafikon 2. Zastupljenost ostataka herbicida u analiziranim uzorcima zemljišta

Herbicidi iz grupe sulfonilurea primenjuju se u usevima pšenice, kukuruza i

soje. Ostaci su utvrđeni kod 62,5% uzoraka zemljišta, dok je kod 37,5% njihov
sadržaj bio ispod limita detekcije, odnosno uzorci nisu sadržali ostatke ovih
jedinjenja (Grafik 2).

Takođe, velika primena sulfonilurea herbicida ogleda se u njihovoj

efikasnosti za suzbijanje širokog spektra korova, sposobnosti da zaustave i potisnu

Suzana Milinković 26
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

korove pri niskim koncentracijama primene, imaju nisku toksičnost za sisare.

uzorci bez
sulfonilurea
herbicida ili sa
sadržajem ispod
LOD
uzorci u kojim je
utvrđeno prisustvo
sulfonilurea
herbicida

Grafikon 3. Procenat uzoraka zemljišta pozitivnih na prisustvo sulfonilurea

herbicida

Posmatrajući zastupljenost ostataka sulfonilurea herbicida u analiziranim

uzorcima zemljišta, ostaci tifensulfuron-metila, herbicida koji se primenjuje za
suzbijanje širokolisnih korova u usevima kukuruza i soje, utvrđeni su u najvećem
broju analiziranih uzoraka zemljišta (21,3%). Ovi uzorci su prikupljeni krajem
oktobra meseca. Međutim, tifensulfuron estar i kiselina su potencijalno mobilni u
svim tipovima zemljišta i brzo se razgrađuju do ugljendioksida, čime je mogućnost
kontaminacije zemljišta ovim jedinjenjima pri preporučenoj primeni svedena na
minimum. Rezidue oksasulfurona, herbicida koji se primenjuje u soji, utvrđeni su
kod 10,2% analiziranih uzoraka poljoprivrednog zemljišta, pod usevom soje. U
značajnom procentu nađeni su i ostaci nikosulfurona (18,1%), herbicida sa
primenom u usevu kukuruza.

Ostaci herbicida koji se primenjuju u kombinaciji sa drugim jedinjenima,

amidosulfurona, prosulfurona i tritosulfurona, utvrđeni su kod svega 5,2%, odnosno
5,1% i 2,2% uzoraka, dok su ostaci jodosulfuron-metil-natrijuma, metsulfuron-
metila i rimsulfurona utvrđeni u malom procentu uzoraka. Ukupno posmatrano,
ostaci herbicida sa primenom u usevima pšenice i ječma utvrđeni su u znatno nižem
procentu, ili je njihov sadržaj bio ispod limita detekcije.

Suzana Milinković 27
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Obzirom na vreme uzorkovanja, kod 94,87% analiziranih uzoraka zemljišta,

nivo ostataka sufonilurea herbicida prelazio je vrednost od 0,05 mg/kg za koji je
utvrđeno da može uzrokovati fitotoksičnost kod osetljivih kultura (Grafik 4), a u čak
63% uzoraka utvrđeno je prisustvo ostataka više od jedne herbicidne aktivne
materije (Grafik 5).

5%

≤ 0,05 mg/kg
> 0,05 mg/kg
95%

Grafikon 4. Nivo ostataka sulfonilurea u analiziranim uzorcima zemljišta

37%

1
63%
>1

Grafikon 5. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka herbicida

analiziranih tokom 2013. godine

Suzana Milinković 28
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

6.2. Ostaci fungicida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta analiziranim

tokom 2013. godine

Od analiziranih uzoraka zemljišta iz konvencionalne proizvodnje na

prisustvo ostataka fungicida utvrđeno je prisustvo 10 različitih aktivnih materija, od
čega je pet iz grupe triazola: ciprokonazol, propikonazol, difenokonazol,
epoksikonazol i tebukonazol.

Od detektovanih fungicida sadržaj trifloksistrobina je bio najniži 0,008

mg/kg, dok je sadržaj difenokonazola bio najviši sa 1,788 mg/kg (Tabela 5).

Difenokonazol je fungicid koji deluje tako što nhibira procese demetilacije,

odnosno sintezu ergosterola u ćelijama gljive, te sprečava njihov razvoj. Primenjuje
se u velikom broju useva, pri čemu deo dospeva na zemljište što opravdava njegove
pozitivne nalaze u zemljištu. Primenjuje se za suzbijanje crne pegavosti kod
krompira, paradajza, zatim za suzbijanje čađave krastavosti kod voća (jabuke,
kruške). U kombinaciji sa drugim fungicidima koristi se i u usevima pšenice i
šećerne repe.

Tabela 5. Ostaci fungicida u zemljištu (mg/kg)

Aktivna materija Vrednost (mg/kg)

ciprokonazol 0,448
propikonazol 0,335
difenokonazol 1,788
epoksikonazol 0,24
tebukonazol 0,353
pirimetanil 0,015
azoksistrobin 0,025
trifluksiskrobin 0,008
flusilazol 0,545
krezoksim-metil 0,015

Suzana Milinković 29
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Grafikon 6. Zastupljenost ostataka fungicida u analiziranim uzorcima

zemljišta

Prisustvo propikonazola je utvrđeno kod 21% uzoraka, difenokonazola kod

više od 10% dok je prisustvo ciprokonazola i epoksikonazola utvrđeno kod manje
od 10% analiziranih uzoraka (Grafik 6).

Pored navedenih fungicida, utvrđeno je i prisustvo pirimetanila,

azoksistrobina, trifloksistrobina, flusilazola i krezoksim-metila (Grafik 6), od čega
je najzastupljeniji fungicid bio flusilazol, čije je prisustvo nađeno u skoro 40%
analiziranih uzoraka.

37%

1
63%
>1

Grafikon 7. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka fungicida u uzorcima

zemljišta analiziranim tokom 2013. godine
Ostaci jedne fungicidne aktivne materije utvrđeni su kod 37% uzoraka, dok

Suzana Milinković 30
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

je 63% bilo sa višestrukim detekcijama.

6.3. Ostaci insekticida u uzorcima poljoprivrednog zemljišta analiziranim

tokom 2013. godine

Od ukupno analiziranih ostataka zemljišta na prisustvo insekticida utvrđeno

je prisustvo 4 pesticida, i to piriproksifena, bifentrina, hlorpirifosa i etoksazola.

Od toga je sadržaj bifentrina bio najniži sa 0,038 mg/kg, dok je sadržaj

hlorpirifosa bio najviši sa 0,205 mg/kg (Tabela 6).

Hlorpirifos pripada grupi organofosfatnih jedinjenja. Ihibira enzime

acetilholinesteraze u ćelijama nervnog sistema insekata delujući svojim parama.
Primenjuje se u usevima pšenice, uljane repice, šećerne repe, kupusa, krompira, u
voćnjacima i vinogradima. On deluje na velik broj štetočina kao što su lisne vaši,
lisni mineri, jabukin i breskvin savijač, kruškina buva, grožđani moljac, žitni
bauljar, kupusar, repičin sjajnik, jabukin smotavac. Njagovu veliku upotrebu
opravdava visoka insekticidna i akaricidna aktivnost, širok spektar delovanja, mali
utrošak preparata po jedinici tretirane površine, niska perzistentnost u životnoj
sredini i razlaganje, brzi metabolizam u organizmu toplokrvnih organizama, a
takođe i mala hronična toksičnost.

Tabela 6. Ostaci insekticida u zemljištu (mg/kg)

Aktivna materija Vrednosti (mg/kg)

piriproksifen 0,07
etoksazol 0,075
bifentrin 0,038
hlorpirifos 0,205

Suzana Milinković 31
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

Grafikon 8. Zastupljenost ostataka insekticida u analiziranim uzorcima zemljišta

Prisustvo piriproksifena utvrđeno je kod manje o d 2 0 %uzo raka do k je

prisustvo ostaih insekticida utvrđeno kod manje od 10% analiziranih uzoraka.

40%

1
60%
>1

Grafikon 9. Pojedinačne i višestruke detekcije ostataka insekticida u uzorcima

zemljišta analiziranim tokom 2013. godine

Ostaci jedne insekticidne aktivne materije utvrđeni su kod 40% ispitanih

uzoraka zemljišta, dok je kod 60% utvrđeno prisustvo više od jedne aktivne
materije.

Suzana Milinković 32
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

6.4. Ostaci pesticida u poljoprivrednom zemljištu iz organske

proizvodnje

Od ukupno analiziranih 12 uzoraka poljoprivrednog zemljišta iz organske

proizvodnje na prisustvo 53 aktivne materije nisu nađeni ostaci pesticida, odnosno
njihov sadržaj se nalazio ispod limita detekcije.

ZAKLJUČAK

Na osnovu provere prisustva pesticida u zemljištu može se utvrditi i da li su

se proizvođači pridržavali principa dobre poljoprivredne prakse, prilikom izbora i
primene određenih sredstava za zaštitu bilja.

Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu

i metodama za njihovo ispitivanje iz 1990. godine (Sl. glasnik RS, br. 11/1990)
definisane su samo granične vrednosti ostataka atrazina i simazina u srednje teškim
i teškim zemljištima za proizvodnju poljoprivrednih kultura, a oni su Odlukom
Uprave za zaštitu bilja, Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede
Republike Srbije od 31.12.2007. godine zabranjeni za promet.

Takođe, Uredbom o programu sistematskog praćenja kvaliteta zemljišta,

indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologiji za izradu
remedijacionih programa (Sl.glasnik RS, br. 88/2010) definisane su granične
vrednosti za mali broj pesticida u zemljištu, kao što su: DDT/DDD/DDE; suma
aldrina; dieldrina i endrina; HCH jedinjenja; atrazin; karbaril; karbofuran; hlordan;
endosulfan; heptahlor; heptahlorepoksid; maneb; MCPA i organo kalajna jedinjenja.
Od navedenih pesticidnih aktivnih materija, ni jedna više nije u primeni u Republici
Srbiji, tako da nije bilo moguće uporediti nađene količine ostataka pesticida u
poljoprivrednom zemljištu sa graničnim vrednostima iz nekog Pravilnika.

Suzana Milinković 33
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

LITERATURA

1. R. S. Kookana, S. Baskaran and R. Naidu (1998): Pesticide fate and behaviour

in Australian soils in relation to contamination and management of soil and
water: a review, Australian Journal of Soil Research, 36(5) 715-764.
2. Molnar, I., Milošev, D. (1995): Agroekologija. Univerzitet u Novom Sadu.
Poljoprivredni fakultet.
3. Kljajić, N., Arsić, S., Mijajlović, N. (2014): Zemljište kao ekološi faktor
poljoprivredne proizvodnje. Projekat broj 46006: ‘’Održiva poljoprivreda i
ruralni razvoj u funkciji ostvarivanja strateških ciljeva Republike Srbije u okviru
dunavskog regiona", integralna i interdisciplinarna istraživanja (period 2011-
2014), Ministartsvo za prosvetu i nauku Republike Srbije.
4. Ubavić M., Bogdanović D., (2001): Agrohemija. Univerzitet u Novom Sadu,
Poljoprivredni fakultet.
5. Manojlović M., Bogdanović D., Lazić S., Nešić LJ.(2014) : Plodnost i
opterećenost zemljišta u pograničnom području. Univerzitet u Novom Sadu,
Poljoprivredni fakultet.
6. Sekulić P., Ninkov J., Hristov N., Vasin J., Šeremešić S., Zeremski-Škorić T.,
(2010): Sadržaj organske materije u zemljištima AP Vojvodine i mogućnost
korišćenja žetvenih ostataka kao obnovljivog izvora energije. Ratarstvo i
povrtarstvo. / Field Veg. Crop Res. 47 (2010) 591-598
7. Živković, B., Nejgebauer, K.V., Tanasijević, Đ., Miljković, N., Stojković, L.,
Drezgić, P. (1972). Zemljišta Vojvodine, Institut za poljoprivredna istraživanja,
Novi Sad.
8. Škorić A., Filipovski G., Ćirić M. (1985): Klasifikacija zemljišta Jugoslavije.
(knjiga 13) Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
9. Šovljanski, R., Lazić, S. (2007): Osnovi fitofarmacije. Univerzitet u Novom Sadu.
Poljoprivredni fakultet.
10. Stajkovac, J., Amidžić, B., Biočanin, J. (2009): Pesticidi i izvori zagađenja u
životnoj sredini i značaj remedijacije u sanaciji kontaminacije. 1st International
Conference ″ECOLOGICAL SAFETY IN POST -MODERN ENVIRONMENT″
26 -27. Jun 2009. Banja Luka, RS, BiH

Suzana Milinković 34
 Završni rad: Monitoring ostataka pesticide u zemljištu

11. Walker, C.H., Hopkin, S. P., Sibly, R.M., Peakall, D.B. (2006): Principles of
Ecotoxicology, Taylor &Francis, Boca Raton, London, New York.
12. Radivojević, LJ., Šantrić, LJ., Stanković-Kalezić, R. (2007): Pesticidi u
zemljištu: Delovanje na mikroorganizme. Pesticidi i fitomedicina, 22, p. 11-24.
13. Maggioni, S., Benfenati, E., Colosio, C., Moretto, A., Roots, O., Tasiopoulou, S.
and Visentin, S.: Food contamination control in European new member states
and associated candidate countries: data collected within the SAFEFOODNET
project. Journal of Environment Science and Health, Part B: Pesticides, Food
Contaminants and Agricultural Wastes, 44: 407-414, 2009.
14. Ðurović, R. andÐorđević, T.: Assessment of pesticide levels in plant products
from agricultural area of Belgrade, Serbia. Book of Abstracts 11th European
Meeting on Environmental Chemistry (EMEC 11), Portorož, Slovenia, 2010a, p.
91.
15. Marković, M., Cupać, S.,Ðurović, R., Milinović, J. and Kljajić, P.: Assessment
of heavy metal and pesticide levels in soil and plant products from agricultural
area of Belgrade, Serbia. Archives of Environmental Contamination and
Toxicology, 58: 341-351, 2010
16. Sekulić J., Jeličić S. (2013): Sredstva za zaštitu bilja u prometu u Srbiji 2013,
Društvo za zaštitu bilja Srbije, Biljni lekar.

Suzana Milinković 35