DIPLOMSKI RAD

Tema:
Tajna i zaštita tajnosti

Mentor: Student:
Prof. dr Joko Dragojlović Emil Karastanović

Sokolac, 2017.godine
 Sadržaj

I UVOD .............................................................................................................................. 3
II TAJNA I ZAŠTITA TAJNOSTI – POJAM I OPŠTE KARAKTERISTIKE ....... 5
1. Pojam i opšte karakteristike tajni ................................................................................ 5
1.1. Vrste tajni i stepeni tajnosti.................................................................................. 6
1.2. Državna tajna ....................................................................................................... 7
1.3. Službena tajna ..................................................................................................... 8
1.4. Vojna tajna ........................................................................................................... 9
1.5. Poslovna tajna ................................................................................................... 10
1.6. Profesionalna tajna ............................................................................................ 11
2. POSTUPAK ODREĐIVANJA TAJNOSTI PODATAKA ...................................... 11
3. Mjere i postupci za zaštitu tajnih podataka ............................................................. 13
3.1. Izvor i načini otkrivanja tajnih podataka .......................................................... 13
3.2. Mjere zaštite tajnih podataka ............................................................................ 14
3.3. Prijem, otvaranje i dostavljanje tajnih podataka ................................................ 16
3.4. Internet špijunaža u kontekstu zaštite tajnosti ................................................... 17
3.5. Mjere i subjekti u zaštiti tajnosti ........................................................................ 18
3.6. Zaštita tajni od unutrašnjih nosilaca ugrožavanja ............................................. 19
3.7. Zaštita tajni od spoljašnjih nosilaca ugrožavanja............................................... 20
3.8. Upravljanje ljudskim resursima u oblasti bezbjednosti i zaštite tajnosti ........... 21
III OBLICI ŠPIJUNAŽE U KONTEKSTU TAJNE I ZAŠTITE TAJNOSTI ......... 23
1. Oblici špijunaže ........................................................................................................ 23
1.1. Stvaranje obavještajne službe u kontekstu prikuplanja tajnih podataka ............ 25
1.2. Stupanje u stranu vojnu službu ......................................................................... 25
1.3. Pribavljane tajnih podataka ili dokumenata ...................................................... 25
2. Pojam i cilj tajni i tajnih informacija ....................................................................... 25
2.1. Pojam poslovne informacije i mjere zaštite ..................................................... 28
2.2. Kako se dolazi do informacija ........................................................................... 29
2.3. Proces prikupljanja informacija ......................................................................... 29
3. Metode i tehnike saznanja tajni................................................................................. 30
ZAKLJUČAK ................................................................................................................. 35
LITERATURA ................................................................................................................ 37

2
I UVOD

Obavještajna aktivnost, bez obzira na pravce djelovanja (političke, vojne,

ekonomske) je tokom razvoja ljudske civilizacije bila predmet brojnih rasprava
istraživača koji su nastojali da objasne tu pojavu i daju naučno određenje. Iako je ovo
veoma važan segment ljudske djelatnosti, nauka je u istome bila skromno prisutna.
Osnovna preokupacija svih koji učestvuju u bilo kojoj obavještajonj aktivnosti je da se
ista uspješno izvede i da ne bude dostupna saznanju drugih, posebno ne široj javnosti.
Samim tim, "skrivanjem od drugih", ova aktivnost, "skriva se i od nauke", jer da bi nešto
postalo predmet naučnog istraživanja, mora biti prije svega javno manifestovano. Ovakvo
shvatanje je karakteristično i prihvatljivo kada se posmatra period razvoja ljudske
civilizacije do XX vijeka, kada su obaveštajne aktivnosti bile ograničene kako po obimu,
tako i po broju učesnika, a pažnja nauke bila usmjerena na druga, vjerovatno u tom
periodu, važnija pitanja.

Kroz ovaj rad objašnjen je pojam tajni, kao i podjela tajni na javne i privatne.
Tajnom sesmatra svaki podatak koji je poznat samo određenom broju osoba i kao takav
se ne smijeprenositi dalje. Obvezu čuvanja javnih tajni imaju državna tijela, tijela jedinica
lokalne ipodručne (regionalne) samouprave, pravne osobe s javnim ovlašćenjima te
pravne i fizičkeosobe koje ostvare pristup tajnim podacima (državna tajna, vojna tajna,
službena tajna, poslovna tajna).

Privatne tajne su rezultat bliskog odnosa i ličnog povjerenja međuosobama

(profesionalna tajna, lična tajna).

Iako je stupanjem na snagu Zakona o tajnosti podataka prestao da važi Zakon o

zaštiti tajnosti podataka iz tog Zakona i dalje važeodredbe glave 8. i 9. ZZTP-a kojima
se uređuju poslovna i profesionalna tajna. Obzirom da seZakonom o tajnosti podataka
utvrđuje pojam klasifikovanih i neklasifikovanih podataka, testepeni tajnosti, ali ne i
vrste tajni, unutar ovoga rada koristiti će se definicije i podjele tajniiz Zakona o zaštiti
tajnosti podataka.

Prema Zakonu o zaštiti tajnosti podataka, državna, vojna, službena i poslovna

tajna obuhvatajupodatke koji su prikupljeni i koji se koriste za potrebe tijela javne vlasti,
a koji suzakonom, drugim propisima ili opštim aktom nadležnog tijela donesenim na
temelju zakonaproglašene tajnima (javne tajne). Zakon se primjenjuje na sva tijela
državnoga sistema, uključujućijedinice lokalne i područne samouprave, pravne osobe s
javnim ovlašćenjima, kao i nafizičke i pravne osobe (firme) koje u poslovanju s državnim
tijelima ostvaruju pristup tajnimpodacima.

3
 Profesionalna i lična tajna po svojoj strukturi su privatne tajne jer predstavljaju
obliktajne koja se doznaje bavljenjem svojim pozivom i rezultat je bliskog odnosa i
povjerenjameđu osobama. Takođe, Zakonom je propisano da bez obzira na koji se način
tajna saznala,svako ju je dužan čuvati.

4
 II TAJNA I ZAŠTITA TAJNOSTI – POJAM I OPŠTE KARAKTERISTIKE

1. Pojam i opšte karakteristike tajni

Tajna je ono što se nikomu ne smije reći, ono što mora ostati skriveno, ono što se
taji,skriva, što se ne priča, ne objavljuje (državna tajna; poslovna tajna; službena tajna;
vojna tajna).
Tajnim podatkom smatra se svaki podatak koji je prema posebnom zakonu
određen kao klasifikovan podatak.1Tajnom se smatra podatak koji je poznat ikoji smije
biti poznat samo određenom krugu osoba, pri čemu postoje određene društvenenorme
koje brane iznošenje takvih podataka izvan tog kruga osoba.2Alen Rajkoističe važnost
predmeta tajnosti podataka koje se odnosi na utvrđivanje crte razgraničenjaizmeđu
interesa građana za saznavanjem podataka (“pravo znati”) i opšteg interesa za
držanjemodređenih informacija u tajnosti.3
Profesor Andreja Savić ističe, da prilikom mnogih pokušaja da se pronađe
precizna definicija tajne uvjek su iskrsavali novi elementi, različiti od postojećih, jer je
tajna uvjek posmatrana sa različitih aspekata. U najširem smislu i najopštijem značenju,
pod ovim pojmom podrazumjevamo sve ono što je nepoznato.4
Sva dosadašnja izučavanja pojma tajne polaze sa stanovišta da je moguće govoriti
o dvije osnovne vrste tajni:
- apsolutnoj (opštoj) tajni nepoznatoj svima (tajne nauke, prirode i sl.) i
- relativnoj, koja predstavlja nepoznanicu samo za nekoga (određeni krug
ljudi, neko društvo itd.).
Relativna tajna je produkt različitih interesa pojedinaca, grupa i ljudskih
zajednica, odnosno rezultat je određenih društvenih odnosa. Nastala je kao izraz potrebe
da se saznanja, informacije ili podaci jedne klase, društvene zajednice ili njenog elementa
koji im obezbjeđuju prednost u odnosu na druge, ali i štite interesi, sačuvaju u tajnosti.
Pojam tajne može se razmatrati sa sociološkog, filozofskog i krivično-pravnog
aspekta. Mi ćemo razmatrati samo pojam tajne sa krivično-pravnog aspekta, koji
podrazumjeva samo one podatke o činjenicama, sredstvima i postupcima za čije je
odavanje obelodanjivanje predviđena krivična sankcija protiv učinioca takvog djela.5

1
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 3.
2
Zabel, B. Poslovna tajna, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1970. godine, str. 15.
3
Rajko, A., Tajni podaci, Politička misao, Vol XXXIV, (1997.), br. , str. 5.
4
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-BAR, Bar, 2010.godine, str. 249-
250.
5
Isto, str. 251.

5
 Po ovom zakonu dužni su da postupaju državni organi, organi državne uprave,
organi jedinica lokalne samouprave i druga pravna lica kojima je povjereno vršenje
javnih ovlašćenja (u daljem tekstu: organi), kao i pravna i fizička lica koja vrše nabavku
roba i usluga i izvođenje radova(u daljem tekstu: organizacije), kada u vršenju zakonom
utvrđenih poslova, odnosno izvršavanju ugovorenog posla saznaju za tajne podatke.6

Tajni podaci su podaci čijim bi otkrivanjem nepozvanom licu nastupile ili mogle
nastupiti štetne posljedice za bezbjednost Crne Gore ili za njene političke ili ekonomske
interese, a odnose se na:7

1) odbranu;
2) javnu bezbjednost;
3) inostrane poslove;
4) obavještajnu i bezbjednosnu djelatnost državnih organa Crne Gore;
5) naučne, istraživačke, tehnološke, ekonomske i finansijske interese države
u oblastima odbrane, javne bezbjednosti, inostranih poslova i obavještajne i
bezbjednosne djelatnosti državnih organa Crne Gore i
6) sisteme, uređaje, projekte i planove u oblastima odbrane, javne
bezbjednosti, inostranih poslova i obavještajne i bezbjednosne djelatnosti
državnih organa Crne Gore.
Tajni podaci se određuju pod uslovima i na način propisan ovim zakonom.

1.1. Vrste tajni i stepeni tajnosti

Našim krivičnim zakonom definisano je više vrsta relativnih tajni, koje su

određene i dele se na: lične, poslovne, službene, vojne i državne tajne i tajne pisama i
pošiljki. Međutim, ako se tajna razmatra kao kategorija od interesa za bezbjednost onda
bi se moglo zaključiti da je to krivičnopravna kategorija, a njeni oblici su vojna, službena
i državna tajna.

Pod pojmom tajne podrazumjevaju se podaci koji su oglašeni tajnim, a odnose se

na dokumenta, borbena i druga materijalna sredstva, mjere i aktivnosti i druge činjenice,
čije bi otkrivanje moglo nanjeti štetu odbrani i bezbjednost i zemlje. To je jedna opšta
definicija koja ne određuje koliko su pojedini dokumenti, sredstva, objekti i dr., važni za
odbranu i bezbjednost zemlje, jer svi podaci nemaju isti značaj. Međutim, njihovo
otkrivanje zbog značaja koji imaju ne izaziva iste štetne posledice. Bliže kriterijume o
tome koji su podaci posebno značajni za odbranu i bezbjednost zemlje donose nadležni

6
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 4.
7
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 5.

6
organi naše zemlje. U odnosu na tajne u vezi sa odbranom za djelokrug rada državnih
organa i organizacija koja se bave pitanjima odbrane postoje: državna i službena tajna.8

U načelu ove tajne možemo podijeliti u dvije veće grupe, a to su javne i privatne
tajne.Javne tajne odnose se na podatke koje su prema propisanim uslovima dužna čuvati
državna tijela, tijela jedinica lokalne i područne (regionalne) samouprave, pravne osobe s
javnimovlašćenjima te fizičke osobe koje ostvare pristup kvalifikovanim i
nekvalifikovanim podacima. Ujavne tajne ubrajamo državnu tajnu, vojnu tajnu, službenu
tajnu te poslovnu tajnu. Privatnetajne obuhvataju podatke koje je jedna osoba saznala od
druge na temelju bliskog odnosa iličnog povjerenja,9a dijele se na lične i profesionalne.

1.2. Državna tajna

Državnu tajnu čine oni podaci kojima se štite najvitalniji interesi društva u cjelini,
posebno u odnosu prema drugim državama. Ovi podaci mogu biti političke, ekonomske,
bezbjednosne ili vojne prirode.10

Tako državnu tajnu predstavljaju podaci o vojnim i policijskim snagama i

njihovim planovima i pripremama za upotrebu u miru i u ratu za koje se procjenom
utvrdi da bi njihovim otkrivanjem mogle da nastupe štetne posledice za odbranu i
bezbjednost zemlje. Stoga su veoma strogi kriterijumi za određivanje i čuvanje ovih
podataka koji su proglašeni državnom tajnom, a mjere za njihovu zaštitu su rigorozne i
sveobuhvatne.
To su:11
- vojno-strategijske studije i procjene na kojima se zasnivaju zamisli,
planovi i konkretna rješenja upotrebe,
- ratni planovi,
- planovi pripravnosti i uzbunjivanja,
- plan mobilizacijskog razvoja Vojske, MUP-a, naređenja za izradu i
izvodi iz tog plana,
- planovi uređenja teritorije,
- organizacija, planovi i sredstva za kriptografsku zaštitu i propisane
norme i postupci za njeno sprovođenje,
- objekti od posebnog značaja za odbranu zemlje,
- ešeloniranje ratnih materijalnih rezervi i

8
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, bar, 2010.godine, str. 249.
9
Jovanović, Lj., Lekarska tajna, Beograd, 1959.godine, str. 44.
10
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 250-251.
11
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, Fakultet za pravne i poslovne studije,
Novi Sad 2006.godine, str. 251.

7
 - procjene i akcije obaveštajnih organa i organa bezbjednost i, koje su od
posebnog značaja za bezbjednost i odbranu zemlje.

1.3.Službena tajna

Zakonom o zaštiti tajnoisti12 utvrđen je pojam službene tajne koji se odnosi na

podatke koji suzakonom, drugim propisom, opštim aktom ili aktom nadležnog tijela
donesenim na temeljuzakona proglašeni službenom tajnom.

Dužnost čuvanja službene tajne i poštovanja privatnosti propisana je članom 21.

Zakonao državnim službenicima kojim je utvrđeno da je državni službenik dužan kao
tajnu čuvati sve podatke koje je saznao u toku postupka o strankama i njihovim pravima,
obvezama i pravnim interesima, sukladno zakonu. Takođe, dužan je čuvati i službenu ili
drugu tajnuutvrđenu zakonom ili drugim propisom. Obveza čuvanja službene ili druge
tajne traje i poprestanku službe, a najduže pet godina od prestanka službe, ako posebnim
zakonom nijedrukčije utvrđeno. Čelnik državnog tijela može službenika osloboditi
obaveze čuvanja službeneili druge tajne u sudskom ili upravnom postupku, ako se radi o
podacima bez kojih utom postupku nije moguće utvrditi činjenično stanje i donijeti
zakonitu odluku (Zakon održavnim službenicima).13

Prema mišljenju profesora Andreje Savića, službenu tajnu predstavljaju podaci

koji su zakonom, drugim propisom, opštim aktom ili odlukom nadležnog organa
proglašeni službenom tajnom, kao i podaci čije bi odavanje zbog njihove važnosti
očigledno moglo da izazove teže štetne posledice za službu.14

Službenu tajnu predstavljaju podaci od značaja za odbranu, čijim bi otkrivanjem

nepozvanom licu mogle da nastupe štetne posledice za bezbjednost i odbranu zemlje.

Za svaki podatak koji predstavlja službenu tajnu, u zavisnosti od njenog značaja,

određuje se jedan od sledećih stepena tajnosti strogo poverljivo, poverljivo ili interno.
To su:
- podaci o šifri,
- mjere, radnje, podaci i izvori informisanja čije bi odavanje bilo štetno
po opšti interes bezbjednost i zemlje, kao i za obavljanje službenih
zadataka,

12
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 6.
13
Zakon o državnim službenicima i namještenicima"Službeni list Crne Gore, broj 39/2011"od 4.8.2011.
god.
14
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, Bar, 2010.godine, str. 251.

8
 - planovi i crteži telefonskih, parovodnih i vodovodnih instalacija i
- podaci i izjave koje su predsednik suda ili ovlašćeni radnik označili kao
službenu tajnu.

1.4. Vojna tajna

Vojnu tajnu čine podaci o oružanim snagama, njenim planovima i pripremama,

sredstvima naoružanja i vojne opreme, vojnim objektima i postrojenjima i svi podaci koji
se odnose na njenu djelatnost, za koje se procjeni da bi njihovo otkrivanje moglo izazvati
štetne posledice za odbranu zemlje. Vojnu tajnu čine podaci koji su Zakonom, propisima,
opštim aktima ili odlukom nadležnog organa, proglašeni vojnom tajnom, odnosno čije bi
odavanje zbog njihove važnosti moglo izazvati teže štetne posledice za OS i njihove
pripreme za odbranu.15
Značaj tajnosti pojedinih podataka određuje se procjenom štetnosti posledica koje
bi mogle nastupiti. Zbog toga se državna tajna ne stepenuje (bliže), već se stepenuju
službena i vojna tajna.
Ako dokument sadrži podatke koji se mogu označiti različitim stepenima tajnosti,
ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka dužno je da svaki podatak označi
odgovarajućim stepenom tajnosti:16
- strogo poverljivi,
- poverljivi i
- interni.
Strogo poverljivi su oni podaci za koje se procjeni da su naročito značajni za
oružane snage, a čijim bi oticanjem nastale štetne posledice po njihove pripreme za
odbranu zemlje. To su:17
- organizacija i formacija ratnih jedinica,
- mobilizacijska dokumenta,
- poslovi stalnih operativnih dežurstava,
- izveštaji i analize o borbenoj gotovosti,
- analize moralnog stanja,
- grupni raspored, brojno stanje i vatrena moć jedinica i naoružanja,
- vojni i drugi objekti od posebnog značaja za odbranu i
- obaveštajni i kontraobaveštajni poslovi koji nisu određeni kao državna tajna i
drugi.
Poverljivi su oni podaci čijim bi odavanjem nepozvanim licima mogle nastupiti
štetne posledice za izvršenje zadataka jedinice ili ustanove oružanih snaga, a to su:18

15
Isto, str. 252.
16
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 4.
17
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, Bar, 2010.godine, str. 252.

9
 - formacije mirnodopskih komandi, jedinica i ustanova,
- brojno stanje jedinica i ustanova,
- mirnodopska lokacija jedinica,
- pojedini propisi, pravila, instrukcije i slično,
- analize, izveštaji o obuci i vaspitanju i
- moralno stanje i kadrovski poslovi.
Interni su oni podaci koji su namenjeni za službene potrebe licima na službi u
oružanim snagama. Njihovim otkrivanjem ne bi nastale neke bitne posledice za
bezbjednost i odbranu zemlje. Stepen tajnosti treba da upozori ove korisnike na njegovu
važnost, način postupanja (čuvanje, zaštitu i sl.) i na posledice koje mogu uslijediti
njihovim otkrivanjem, odavanjem sadržaja nepozvanom licu.
Stepen tajnosti nemaju podaci koji se odnose na zakonska prava, obaveze ili
odgovornosti vojnih lica i pripadnika policije i dokumenta koja se mogu upotrebljavati u
upravnom postupku i pravnom saobraćaju, tj. koja su namenska ili mogu biti dostupna
široj javnosti.

1.5. Poslovna tajna

Poslovnu tajnu predstavljaju podaci proglašeni zakonom, drugim propisom,

opštim aktom ili odlukom nadležnog organa i podacima koji kao takvi, nisu određeni, ali
čije bi odavanje zbog njihove važnosti, moglo očigledno da izazove teže štetne posledice
za privredu.19
Poslovna tajna predstavlja način postupanja, poslovnu praksu, “know-how” ili
neku druguinformaciju koja pomaže poslovnim subjektima da se utrkaju s
konkurencijom.20Poslodavac će posebnim opštim aktom, kao autonomnim izvornom
radnog i poslovnogprava, urediti pitanja poslovne tajne.21
Zakonom o tajnosti podataka propisano je da poslovnu tajnu označava svaki
podatak koji je kaoposlovna tajna utvrđen zakonom, drugim propisom ili opštim aktom
trgovačkom društva,ustanove ili druge pravne osobe. Takav podatak može predstavljati
proizvodnu tajnu, rezultateistraživačkog ili konstrukcijskog rada te druge podatke zbog
čijeg bi saopštavanja ne ovlaštenoj osobi mogle nastupiti štetne posljedice za njene
ekonomske interese.Opštim aktom se ne može utvrditi da se poslovanje pravne osobe
smatra poslovnom tajnom,niti se poslovnom tajnom mogu smatrati podaci čije
saopštavanje nije protivno interesima tepravne osobe. Takođe, poslovnu tajnu ne mogu

18
Isto, str. 252.
19
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 253.
20
Zlatović, D. Zaštita poslovne tajne i povjerljivih podataka u radnom odnosu prema novom hrvatskom
radnom pravu, Sveleučilište u Šibeniku, 2011.godine, str, 45.
21
Buklijaš, B., Zaštita tajnosti podataka u radnom odnosu, U: Zbornik radova, Pravo na tajnost podataka,
Novalja-Split, 2008.godine, str. 38-39.

10
predstavljati podaci koji su od značenja zaposlovno povezivanje pravnih osoba, niti
podaci koji se odnose na zaštićeno tehničko unapređenje,otkriće ili pronalazak.22

1.6. Profesionalna tajna

Zakonom o tajnosti podatakapropisano je da profesionalnu tajnu predstavljaju podatci o

ličnom ili porodičnom životu stranaka koje saznaju sveštena lica, advokati, zdravstveni i
socijalni radnici i druge službene osobe u obavljanju svog poziva. Zaštita profesionalne
tajne je od ličnog
značenja s obzirom na lično pravo na privatnost, jer njeno otkrivanje vrijeđa nečijepravo
na privatnost.23Bez obzira na način saznanja tajnih podataka ili sticanjamogućnosti uvida
u tajne podatke, svako je dužan čuvati državnu, vojnu, službenu, poslovnu ili
profesionalnu tajnu.24

2. POSTUPAK ODREĐIVANJA TAJNOSTI PODATAKA

Proces određivanja tajnosti podatka obuhvata određivanje stepena tajnosti i načina

prestanka tajnosti podatka, kao i označavanje tajnog podatka.Podatak se može označiti
tajnim ako je to neophodno u demokratskom društvu i ako je interes iz člana 3 stav 1
ovog zakona značajniji od interesa za slobodnim pristupom informacijama.
Ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka obrazloženim rješenjem
označava podatak tajnim i određuje stepen njegove tajnosti.
Ako dokument sadrži podatke koji se mogu označiti različitim stepenima tajnosti,
ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka dužno je da svaki podatak označi
odgovarajućim stepenom tajnosti.

Tajnom podatku iz člana 3 ovog zakona, određuje se jedan od sljedećih stepena

tajnosti:25
1) „STROGO TAJNO“;
2) „TAJNO“;
3) „POVJERLJIVO“ i
4) „INTERNO“.

Osnov za određivanje stepena tajnosti podatka predstavlja sadržaj tajnog podatka i

njegov značaj za bezbjednost Crne Gore ili za njene političke ili ekonomske interese.

22
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 7.
23
Gavella, N., Osobna prava – 1. dio, Zagreb, 2000.godine, str. 22.
24
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 8.
25
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 3-6.

11
 Stepen „STROGO TAJNO“ se određuje za podatke čije otkrivanje bi ugrozilo ili
nanijelo neotklonjive štetne posljedice za bezbjednost i interese Crne Gore.
Stepen „TAJNO“ se određuje za podatke čijim bi otkrivanjem mogle nastupiti
teže štetne posljedice za bezbjednost i interese Crne Gore.
Stepen „POVJERLJIVO“ se određuje za podatke čijim bi otkrivanjem mogle
nastupiti štetne posljedice za bezbjednost i interese Crne Gore.
Stepen „INTERNO“ se određuje za podatke čijim bi otkrivanjem nastupile štetne
posljedice za ostvarivanje funkcije organa.
Prilikom označavanja stepena tajnosti podatka, odnosno dokumenta, a naročito
podatka namijenjenog za saradnju sa obavještajnim, odbrambenim ili bezbjednosnim
institucijama drugih država, međunarodnih i regionalnih organizacija, oznake stepena
tajnosti iz člana 11 ovog zakona, mogu se koristiti i na engleskom jeziku.26
Ovlašćena lica za određivanje stepena tajnosti podataka »STROGO TAJNO« su:
Predsjednik Crne Gore, predsjednik Skupštine Crne Gore, predsjednik i članovi Vlade
Crne Gore, starješina organa uprave nadležnog za poslove policije, direktor Agencije za
nacionalnu bezbjednost (u daljem tekstu: Agencija),27 Vrhovni državni tužilac i
Predsjednik Vrhovnog suda.

Ovlašćena lica za određivanje stepena tajnosti podataka »TAJNO«,

»POVJERLJIVO« i »INTERNO« su starješine organa iz člana 2 ovog zakona, odnosno
lica koja on odredi.
Obaveza određivanja tajnosti i stepena tajnosti podatka nastaje u času stvaranja ili
saznanja za taj podatak, odnosno u času preduzimanja pripremnih radnji za stvaranje tog
podatka.
Zaposleni u organu i organizaciji su obavezni da, u okviru svojih ovlašćenja,
procijene bezbjednosni značaj podatka koji je u njihovom posjedu i predlože ovlašćenom
licu određivanje stepena tajnosti tog podatka.28
Ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka, prilikom određivanja
stepena tajnosti, obavezno je da cijeni moguće štetne posljedice za bezbjednost države ili
druge njene interese. Ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka, prilikom
određivanja stepena tajnosti, određuje i način prestanka tajnosti određivanjem datuma,
događaja čijim nastankom prestaje tajnost ili vremena čijim istekom prestaje tajnost
podatka. Ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka može ukinuti tajnost
podatka prije isteka vremena iz stava 1 ovog člana.29

26
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 5.
27
Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost ("Sl. list RCG", br. 28/05 od 05.05.2005, "Sl. list Crne
Gore", br. 86/09 od 25.12.2009 i 20/11 od 15.04.2011)
28
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 5.
29
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 5.

12
 Podatak čiju tajnost treba zaštititi u skladu sa ovim zakonom, može nastati
međusobnim povezivanjem dva ili više podataka koji nijesu određeni kao tajni. U slučaju
iz stava 1 ovog člana, ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka je obavezno
da odredi njegov stepen tajnosti. Ako samo manji dio podatka iz stava 1 ovog člana,
zahtijeva zaštitu tajnosti ovlašćeno lice za određivanje stepena tajnosti podatka je
obavezno da izdvoji taj dio podatka i da mu odredi stepen tajnosti. Kada se iz sadržaja
tajnog podatka ne može odrediti način prestanka tajnosti podatka, njegova tajnost
prestaje istekom vremena poslije kojeg arhivska građa postaje dostupna za korišćenje, u
skladu sa propisima o arhivskoj djelatnosti.

Stepen tajnosti podatka može biti promijenjen. Promjena stepena tajnosti podatka
se može odnositi na čitav podatak ili dio podatka koji je označen kao tajan. Promjenu
stepena tajnosti može izvršiti samo ovlašćeno lice koje je odredilo stepen tajnosti
podatka. Ovlašćeno lice iz stava 3 ovog člana, obavezno je da o izvršenoj promjeni
obavijesti sve organe i organizacije koji koriste taj podatak.
Tajni podatak mora biti označen:30
1) stepenom tajnosti;
2) načinom prestanka tajnosti;
3) podacima o licu ovlašćenom za određivanje stepena tajnosti (u daljem tekstu:
ovlašćeno lice) i
4) podacima o organu čije je ovlašćeno lice odredilo tajnost podatka.
Izuzetno od stava 1 ovog člana, podatak se smatra tajnim ako je označen samo
stepenom tajnosti. Način i postupak označavanja tajnosti podatka propisuje Vlada Crne
Gore.31

3. Mjere i postupci za zaštitu tajnih podataka

3.1. Izvor i načini otkrivanja tajnih podataka

Najčešći izvor i načini otkrivanja tajnih podataka jesu: dokumenta, sredstva

javnog informisanja, sredstva veze, tajno prikupljanje podataka i neoprezni i neodgovorni
razgovori.
Dokumenta kao izvor podataka. Dokumenta su svi pisani, štampani, crtani ili
snimani materijali koji sadrže određene tajne podatke. Predmet su interesa stranih
obaveštajnih službi koje do njih dolaze neposrednim putem (uvidom, krađom i
presnimavanjem), sticajem okolnosti (gubljenjem, neopreznim razgovorima i sl.) i

30
Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost ("Sl. list RCG", br. 28/05 od 05.05.2005, "Sl. list Crne
Gore", br. 86/09 od 25.12.2009 i 20/11 od 15.04.2011)
31
Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine, str. 5.

13
planskim prikupljanjem podataka pomoću agenture. U zavisnosti od značaja podataka
koji su sadržani u njima, dokumenta mogu predstavljati državnu, službenu ili vojnu
tajnu.32
Sredstva javnog informisanja. Tim sredstvima obaveštajne službe mogu
prikupljati podatke vojnog karaktera, jer se u štampi i na televiziji, pojavljuju članci i
emisije koje govore o vojnoj i bezbednosnoj problematici i aktivnostima subjekata
odbrane i bezbjednost i. Otuda potreba za preduzimanjem mjera selektivne publikacije
podataka od značaja za bezbjednost , ali ne i apsolutne zabrane, jer je poželjno i zakonom
dozvoljeno neophodno informisanje javnosti. Zbog toga je objavljivanje podataka
regulisano propisima, predviđenim i dogovorenim formama. Procjenom se utvrđuje koji
podaci mogu u javnosti postići najveći efekat informisanja, a da pri tom bude najmanje
štete.
Sredstva veze. U prikupljanju značajnih podataka o bezbednosnoj problematici
savremene obaveštajne službe obilato koriste tehničku nesavršenost sredstava veze i
greške njihovih poslužilaca. Za prikupljanje podataka upotrebljavaju se raznovrsni i
najsavremeniji elektronski uređaji, radi utvrđivanja lokacija i prisluškivanja.33
Tajno prikupljanje podataka je značajan i nezaobilazan izvor informacija. U
praksi se koristi prikupljanje podataka agenturom.
Neoprezni i neodgovorni razgovori. Sklonost ljudi hvalisanju, alkoholu,
brbljivosti, olakom sklapanju poznanstva jeste glavni uzrok otkrivanja podataka ovim
načinom. Iako je takvo odavanje tajnih podataka, u načelu nesvjesno, to učinioca ne
oslobađa krivične ili disciplinske odgovornosti.
Stoga je potrebno da se o bezbjednosnim i vojnim pitanjima i problemima ne
govori na javnim mjestima i pred nepozvanim licima.

3.2. Mjere zaštite tajnih podataka

Pri izradi planova, projekata, studija, izveštaja, analiza, statističkih obrada i sl.
dokumenata, nosilac određenog zadatka dužan je da preuzme odgovarajuće obavezne i
posebne mjere zaštite.

Obavezne mjere zaštite obuhvataju:34

- procjenjivanje značaja dokumenata, utvrđivanje vrste i stepena njihove

tajnosti i određivanje načina na koji će se štititi,

32
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 253.
33
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 253-254.
34
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 253-255.

14
 - izbor i određivanje lica za rad na dokumentima, kao i lica koja mogu biti
upoznata s tajnim podacima (obim, uslovi i način upoznavanja),
- određivanje prostorija za obradu, korišćenje i čuvanje dokumenata, kao i
uslova pod kojima ovlašćena lica mogu raditi na tajnim dokumentima i
upotrebljavati ih u službi,
- zabranu iznošenja tajnih dokumenata izvan određenih prostorija i
određivanje uslova pod kojima se mogu iznositi,
- zabranu pristupa nepozvanim licima u prostorije određene za rad i
čuvanje tajnih dokumenata,
- zabranu snimanja i skiciranja tajnih dokumenata i unošenja aparata za
snimanje u određene prostorije,
- određivanje načina i sredstava kojima se mogu prenositi tajni podaci,
- određivanje i primjena mjera fizičke i tehničke zaštite,
- vođenje potrebne evidencije o tajnim dokumentima,
- zabranu publikovanja tajnih podataka iz dokumenata bez odobrenja
ovlašćenog lica i
- kontrolu naređenih i propisanih mjera zaštite.
Posebne mjere preduzimaju se za zaštitu dokumenata koji predstavljaju državnu
ili vojnu tajnu strogo poverljivog stepena.
One obuhvataju:
- vođenje posebne evidencije o podacima državne tajne, o licima koja su
sa tim upoznata i o licima kojima su podaci dati na korišćenje,
- uzimanje pismenih izjava, tj. čuvanje tajnosti njihovog sadržaja od svih
lica koja rade ili upotrebljavaju ta dokumenta,
- određivanje tajnih (šifrovanih) naziva dokumenata pod kojima će se
voditi poslovi i dokumentacija, kao i primjenu mjera kriptozaštite pri
prenosu podataka sredstvima veze,
- određivanje broja primjeraka i lica kojima se dostavljaju i nadležnog
lica za odobravanje, umnožavanje ili pravljenje izvoda,
- čuvanje dokumenata u čeličnim kasama i zaštitu prostorija mjerama
fizičke i tehničke zaštite,
- prenošenje dokumenata kurirom, i to pod obaveznom oružanom
pratnjom i odgovarajućom tehničkom zaštitom sredstava za prenos
dokumenata,
- pismenu primopredaju dužnosti između lica koja rukuju tim
dokumentima i lica koja ta dokumenta čuvaju,
- komisijsko uništenje skica, koncepata, indiga, matrica i drugih
pomoćnih materijala korišćenih u radu na tim dokumentima.

15
 Osim navedenih mjera određuje se i ko će raditi na dokumentu, u koliko primjera
ka će se raditi, kome se dostavlja itd.35
Za svaki konkretan dokument, u zavisnosti od njegovog značaja i tajnosti,
određivaće se i konkretne mjere .

3.3. Prijem, otvaranje i dostavljanje tajnih podataka

Pošiljke (pisma i drugi akti i paketi) koji sadrže tajne podatke primaju se na
određenom radnom mjestu u organu za opšte administrativne poslove.
Van radnog vremena i u dane kada se ne radi pošiljke prima dežurni, odnosno šef
smjene dežurne službe i s njima postupa prema uputstvu za rad dežurnog, koje donosi
nadležni starešina.
Lice koje prima pošiljku provjerava na koga se pošiljka odnosi i da li je omot u
ispravnom stanju. Za pošiljku koja se dostavlja uz potvrdu prijema, provjerava i da li se
djelovodni broj, vrsta i stepen tajnosti na omotu slažu sa podacima upisanim u
odgovarajuće evidencije.36
Kada se ustanovi da je omot pošiljke toliko oštećen da postoji sumnja u
neovlašćeno otvaranje, lice koje pošiljku prima i lice koje je predaje utvrđuju stanje
omota zapisnički. Lice koje je oštećenu pošiljku primilo, uz podnošenje zapisnika,
upoznaje pretpostavljenog starješinu o stanju primljene pošiljke.
Sva akta sa tajnim podacima odmah po prijemu evidentiraju se ažurno, tačno,
čitko i uredno.
Sve pošiljke otvara starješina organa ukoliko za to ne odredi drugo lice.
Izuzetno, pošiljku adresovanu na ličnost, otvara naslovljena ličnost koja postupa u
skladu sa propisom ako je riječ o službenoj pošiljci.
Prilikom otvaranja koverta (omota) treba provjeriti da li se adresa i brojevi akata
slažu sa adresama i brojevima na koverti (omotu). Svi nedostaci koji se odnose na
sadržinu pošiljke (nedostaje akt ili prilog, akt bez otiska pečata ili potpisa) konstatuju se u
kratkoj zabelješci na aktu, a o uočenom nedostatku sa pošiljaocem se raspravlja
najkraćim putem.
Akta i druge pošiljke s tajnim podacima otpremaju se iz kancelarije istog dana
kada su i zavedene, a najkasnije sledećeg radnog dana.
Pošiljke označene sa „državna tajna“ ili službena tajna, odnosno vojna tajna,
„strogo poverljivo“ dostavljaju se korisnicima uz otpremnu i dostavnu knjigu gde se vodi
tačna evidencija o kretanju tih pošiljki.

35
Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-Bar, 2010.godine, str. 253-255.
36
Zlatović, D. Zaštita poslovne tajne i povjerljivih podataka u radnom odnosu prema novom hrvatskom
radnom pravu, Veleučilište u Šibeniku, 2011.godine, str. 56.

16
 Koverti (omoti) u kojima se otpremaju pošiljke s tajnim podacima moraju biti od
čvrstog i neprovidnog papira, na spojevima se osiguravaju (na sredini i uglovima)
otiskom pečata, a preko otiska se stavlja providna lepljiva traka.
Prilikom prenošenja podataka označenih kao „državna tajna“ određuje se način
bezbjednosnog prenošenja, naoružana pratnja, odgovarajuća zaštita tehničkim sredstvima
i vrsta prevoznog sredstva.

3.4. Internet špijunaža u kontekstu zaštite tajnosti

Svi podaci koji se prenose putem neke mreže, bilo da je to e-mail poruka,
telefonski razgovor ili faks, podložni su prisluškivanju. Zapadne zemlje, predvođene
Amerikom, izgradile su čitav sistem za špijuniranje država Istočnog bloka i Pacifika.
Jedan od tih špijunskih sistema, nazvan ECHELON, nastao je kao posledica zajedničkog
napora saveznika tokom Drugog svjetskog rata da se dešifruju neprijateljske poruke. Iako
je u početku imao vojni karakter, ECHELON se vrlo brzo preorijentisao na civilnu
špijunažu vlada, organizacija, kompanija, partija itd. Osnivači i učesnici u njegovom
razvoju su Amerika, Velika Britanija, Kanada, Novi Zeland i Australija. U svakoj od ovih
država postoji centar („agencija”) za prikupljanje podataka iz „stanica” koje čine grupe
superkompjutera (zvanih ECHELON Dictionaries) opremljenih ogromnim rečnicima.37

Sistem dobija ogromnu masu podataka preko čitavog lanca uređaja za „snimanje”
pri čemu svaki uređaj kontroliše prenos putem satelita, radio-komunikacija ili kablova.
ECHELON superkompjuteri analiziraju „plen” i tragaju za ključnim riječima (imena,
nazivi firmi, gradovi...), bez obzira ko je pošiljalac ili primalac poruke. Svaki kompjuter
ima listu ključnih riječi svoje „agencije” (to jest države na čijoj se teritoriji nalazi) ali i
listu riječi ostalih „agencija”. Ako naiđe na riječ neke druge „agencije”, kompjuter
automatski šalje uhvaćenu poruku kompjuteru odgovarajuće „agencije” i nastavlja
analizu, čuvajuci samo poruke koje se odnose na „agenciju” kojoj pripada. Tajne službe
ovih pet država redovno dodaju nove ključne riječi.

Prvu komponentu ECHELON sistema čine stanice za analizu komunikacija

prenjetih satelitom Intelsat. Ovaj satelit koriste skoro sve veće svjetske telefonske
kompanije. Čitava mreža Intelsat satelita postavljena je iznad ekvatora i obezbeđuje
istovremenu upotrebu desetine hiljada telefonskih, e-mail i faks komunikacionih kanala.
Dvije stanice za „prisluškivanje” Intelsata su u Americi i po jedna u Velikoj Britaniji,
Australiji i Novom Zelandu.

37
Savić, A., Nacionalna bezbjednost, Obavještajne službe, Policijska akademija, Beograd, 2007.godine, str
84-87.

17
 Drugu komponentu sistema čine stanice za analizu komunikacija koje prenose
drugi (ne Intelsat) sateliti, između kojih su naravno i ruski. Stanice su u Velikoj Britaniji,
Australiji, Kanadi (zaduženi za Latinsku Ameriku), Nemačkoj i Japanu. Konačnu
komponentu sistema ECHELON čine stanice za analizu „zemaljskih” komunikacija koje
se prenose putem podmorskih kablova i mikrotalasnom (linkovskom) mrežom.

Postoje neki predlozi kojim bi Evropa mogla da se brani od špijuniranja od strane

Amerike, a to su:

1. Neophodno je uspostaviti demokratske procedure kontrole cjelokupne

tehnologije za elektronsku špijunažu. Potrebno je definisati način obeštećenja
oštećenih organizacija, kompanija ili privatnih lica u slučaju zloupotrebe te
tehnologije. Procedure kontrole moraju precizno definisati ciljeve špijuniranja,
razloge zašto su oni odabrani i način razmjene i analize prikupljenih informacija.
Ove procedure moraju biti javno dokumentovane i obrazložene.

2. Sva buduća tehnologija korišćena u špijunske svrhe biće podložna istim

procedurama kontrole kao već postojeća.

3. Evropski Parlament bi trebalo da odbije predlog SAD da sve privatne poruke

koje se prenose Internetom budu na uvidu američkim špijunskim agencijama (US
Intelligence Agencies). Parlament bi trebalo da dobro prouči nove metode
šifrovanja podataka, kontrole procedura za šifrovanje i moguće eventualne
posledice. U svakom slučaju, potrebno je zaštititi evropske državljane i kompanije
od neovlašćenog špijuniranja agencija koje sarađuju sa konkurentskim
multinacionalnim kompanijama.

4. Parlament će zahtjevati detaljan izveštaj o posledicama špijuniranja evropskih

telekomunikacija od strane NSA (National Security Agency), posebno u odnosu
na ustavnu zaštitu privatnosti svih lica i na političku, kulturnu i ekonomsku
autonomiju evropskih država.

3.5. Mjere i subjekti u zaštiti tajnosti

Posle definisanja termmina ekonomska špijunaže i sa etičkog i sa čisto poslovnog

aspekta, neophodno je utvrditi i ostalu preostalu kariku u lancu, a to je poslovna tajna.38

38
Kahler, M. (2004), "Economic Security in an Era of Globalisation: Definition and Provision", Pacific
Review, Vol. 17(4), 485-502. Ovaj članak kritički posmatra ekonomsku bezbjednost u današnjem
globalnom svjetu. Između ostalog ispituje da li u doba globalizacije pitanja ekonomske bezbjednosti mogu

18
 Rječ tajna podrazumjeva skup znanja i informacija koje su dostupne samo
određenom, užem krugu pojedinaca. Posednici tajne ne smiju ove informacije i znanja da
otkriju drugim licima.

Poslovna tajna se definiše kaočinjenice u vezi sa poslovanjem privredne

organizacije koje su posebno važne sa gledišta poslovanja te organizacije ili sa gledišta
privrede il zajednice u cjelini, a koje mogu biti poznate samo ograničenom krugu lica.
Poslovne tajne dakle obuhvataju one vrste informacija i znanja na koje firma ima
svojinsko pravo, koje moralno i zakonski može da štiti i po istom osnovu odbija da
otkrije. Svako interesovanje konkurenata za poslovnu tajnu smatra se povredom poslovne
etike, a može biti i krivično djelo kažnjivo predviđenim krivičnim zakonom. Ukoliko
diplomata bude uhvaćen u nedozvoljenom pribavljanju poslovne tajne posledice mogu
biti različite (zavisno od važnosti otkrivene tajne i nanjete štete) – od upućivanja
protestne note MIP-u države iz koje diplomata dolazi, poziva ambasadora na razgovor u
MIP države prijema, a diplomata može biti i protjeran iz zemlje službovanja (u slučaju
ponavljanja greške).39

3.6. Zaštita tajni od unutrašnjih nosilaca ugrožavanja

Moderan pristup poslovnoj špijunaži (business intelligence) tvrdi da je klasična

industrijska špijunaža mrtva. Nema više potrebe za specijalno obučenim tajnim agentima
naoružanim mikrokamerama i prislušnim aparatima, sve su informacije legalno dostupne
onome ko zaista želi da ih pronađe. Provjerite koliko su, legalno ili ne, dostupne vaše.40

Prvo je pitanje da li svi zaposleni uopšte znaju šta smatrate poslovnom tajnom.
Naravno da su to ponude, ugovori, finansijski pokazatelji, razvojni i investicioni planovi,
tehnološki postupci i recepture. Međutim, poslovna tajna bi trebalo da bude i ko su vaši
klijenti, šta i koliko naručuju od vas, ko su vam dobavljači, šta i koliko naručujete od njih
i koliko ste zadovoljni jednima i drugima. Ili na primer, kakve ste interne procedure i
radne postupke razvili, koje imate baze podataka, koje su vaše cjene koštanja u odnosu na
prodajne cjene i kako radite interne kalkulacije. Čak i naoko bezazlene informacije mogu
vašoj konkurenciji da odaju puno - spremate se za nabavku nekog specijalizovanog
softvera ili zapošljavate nekoliko novih ljudi određene struke - znači, kod vas se nešto
događa. Ili razvijate novi proizvod i širite poslovanje ili su vas iz nekih razloga napustili

biti identifikovana kao specifično nacionalna i uz to upozorava na razmišljanja da globalizacija samo

donosi veću ekonomsku nesigurnost za nacionalne države i regione.
39
Milenko A. Perović, ETIKA, Grafomedija, Novi Sad, 2001. godine, str. 62.
40
http://www.whitehouse.gov/ecom/ Daje detaljan uvid u politiku ekonomske bezbjednosti Bijele kuće,
(pristupljeno: 18.06.2017.godine)

19
ključni saradnici (upravo se zato neke firme odlučuju da ostanu anonimne i angažuju
agencije za pronalaženje kadrova).

Dovoljno je da se upitate koje biste informacije vi rado saznali o vašoj

konkurenciji pa da zaključite šta sve nikako ne biste hteli da ona sazna o vama. Možda
mislite kako se čuvanje informacija podrazumjeva, kako vaši zaposleni sve to znaju sami
od sebe. Uostalom, svaki od njih se obavezao na čuvanje poslovne tajne kod potpisivanja
ugovora o radu, zar ne? Nažalost, svakodnevni radni i životni izazovi stavljaju vaše
zaposlene u iskušenje, a odavanje povjerljivih informacija često uopšte nije namjerno.41

Nikako nemojte zaboraviti važnost pitanja koliko su vaši ljudi zadovoljni

primanjima i ostalim beneficijama. Teško da možete sve svoje zaposlene da plaćate više
nego što neko može jednog od njih da potplati i sazna ono što želi. Ipak, ako su vaši ljudi
prisiljeni da rade dodatne poslove po podne i vikendom, povećava se mogućnost
spontanog odliva informacija. Zadovoljstvo radnim mjestom, podizanje svjesti i osećanja
pripadnosti firmi važna su brana tom i takvom odlivu.

Jedna od važnijih stvari je i koje su informacije dostupne na internetu. Ako

pregledate poslovne web stranice, uočićete različite pristupe. Na stranicama nekih firmi
nalazi se mnoštvo ličnih podataka, a druge su potpuno netransparentne - samo kratko o
istorijatu firme, uopšteno izražena vizija, misija i politika kvaliteta (imaju je drugi, pa su i
oni stavili nešto), informacije o proizvodima i uslugama koje nude i kontakt podaci
sektora prodaje. Ono što je na internetu dostupnije je nego ono što je napisano na zidu
glavne železničke stanice. Da li baš morate da stavite tačne podatke o vašim klijentima,
ko su vam saradnici i koje ste nove mašine nabavili? Šta ćete staviti na svoje web
stranice zavisi i od toga koliko ste veliki ili koliko ste mali. I koliko se sigurno osjećate.42

3.7. Zaštita tajni od spoljašnjih nosilaca ugrožavanja

Protivmjere kompanije proizilaze iz slabosti:

• Operativne protivmjere (upoznavanje zaposlenih sa postojanjem prijetnji i

njihova obuka; klasifikovanje informacija na one koje su «povjerljive»; stroga uputstva o
informacijama koje se mogu iznositi u javnost, po sektorima PR, Marketing, Prodaja;

41
http://www.globalpolicy.org/socecon/un/reformindex.htm Rad Foruma o globalnoj politici o
Ekonomskom i socijalnom vijeću (ECOSOC); glavnom tijelu UN-a koje koordinira ekonomski i socijalni
rad organizacije, (pristupljeno: 18.06.2017.godine)
42
Ako ste veliki, možete sebi da dozvolite više podataka. Ako ste mali, pokušajte da izgledate veći
skrivajući se iza opštih podataka i neutralnih naziva - sektor prodaje, sektor marketinga i sektor servisa,
iako iza svega toga stoji možda samo jedna osoba. Ali to je već neka druga tema.

20
izvještaji o osobama sa kojima se stupa u kontakt i provjera boniteta potencijalnih
poslovnih partnera; odvojene telefonske linije za važne poslovne razgovore itd.)

• Fizičke protivmjere (svakodnevno zaključavanje kancelarija, stolova;

instaliranje šifri na važnim računarima (serverima); postavljanje video uređaja;
zapošljavanje dobro obučenih ljudi za posao obezbjeđenja)

• Kadrovske protivmjere (provjera diplome o obrazovanju; provjera postojanja

policijskog dosijea; uvođenje polaganja psiho-testova; uvođenje intervjua sa
zaposlenima; kategorizacija zaposlenih jer ne mogu svi imati pristup važnim
informacijama)

• Tehničke protivmjere (instalacija antivirus programa; kontrola pristupa

programima i računarima; izbor pouzdanog partnera za servisiranje računarskih mreža).

3.8. Upravljanje ljudskim resursima u oblasti bezbjednosti i zaštite

tajnosti

Sintagmom upravljanje ljudskim resursima označava se upravljačka funkcija koju čini

skup upravljačkih aktivnosti usmjerenih prema zaposlenima i njihovim potencijalima.
Njome se objedinjuju svakodnevne upravljačke aktivnosti u oblasti zapošljavanja,
razvoja, nagrađivanja i motivisanja zaposlenih.

Upravljanje ljudskim resursima može se shvatiti i kao poslovna filozofija, kojom

se trasira humaniji odnos prema ljudima u procesu rada. Zaposleni se sve manje tretira
kao objekt više kao subjekt upravljačkog procesa. U tom smislu, omogućava da
participira u oblikovanju vizije, projektom strategije i definisanju ciljeva
organizacije.

Kada je u pitanju državni sektor bezbjednosti, pravni osnov za ostvarivanje

upravljanja ljudskim resursima nalazi se u Zakonu državnim službenicima43 u
kome se propisuje da o pravima dužnostima državnog službenika odlučuje nadležni
rukovodioc. Konkretko, za ostvarenje ove uloge bezbjednosnog menadžmenta, i drugim
starješinama stoje na raspolaganju zakonska ovlašćenjau osnovu kojihdonose mnoštvo
najrazličitijih odluka kojima ispunjava ova uloga bezbjednosnog menadžmenta.44
Ova uloga bezbjednosnog menadžmenta sve više dobija na značaju mada se ima u vidu
da se u i u oblasti bezbjednosti uviđa nezamjenljiva uloga ljudskih resursa i važnost koju oni

43
Zakon o državnim službenicima i namještenicima"Službeni list Crne Gore, broj 39/2011"od 4.8.2011.
god.
44
Momčilo Talijan, Miroslav Talijan, Opšti i bezbednosni menadzment, VŠUP Banja Luka, 2011.godine,
str. 199-200.

21
imaju za ostvarivanje bezbjednosnih poslova i usluga i uspješan rad svake bezbjednosne
institucije.
Inače, upravlanje ljudskim resursima u istoimenoj teoriji koja čini novu vrstu
menadžmenta sagledava se kao proces sledećih aktivnosti;
 analiza posla;
 planiranje ljudskih resursa;
 regrutovanje ljudskih resursa;
 selekcija ljudskih resursa;
 socijalizacija i orijentacija zaposlenih;
 obuka i usavršavanje zaposlenih;
 procjena učinka zaposlenih;
 unapređenja, premeštaji, degradiranjai razrješenja zaposlenih, i
 bezbjednost i zaštita zaposlenih

22
III OBLICI ŠPIJUNAŽE U KONTEKSTU TAJNE I ZAŠTITE TAJNOSTI

Špijunaža vodi porijeklo iz vojne špijunaže, tako da je špijuniranje zabilježeno još

1500 godine prije n.e. kada je Mojsije odabrao 12 špijuna i poslao ih u drugu zemlju sa
zadatkom da razgledaju zemlju, narod da li je jak ili slab, koliko ih ima, da li su dobri ili
zli, kakvi su gradovi da li su utvrđeni ili ne (po Starom zavjetu, Biblija). Dolaskom
Hitlera na vlast i stvaranjem nacističke Njemačke, počinje veliki uspon ratne a samim tim
i industrijske špijunaže. Primjenjuje se načelo «totalne špijunaže» koje glasi: Nema
podatka koji nije važan, nema mjesta koje nije interesantno i za špijuna su sposobni svi
djeca, odrasli, vojnici, seljaci, intelektualci. Posle drugog svjetskog rata dolazi do
usavršavanja industrijske špijunaže. U ilegalnom istraživanju konkurentskih aktivnosti na
meti su visoke tehnologije, industrija naoružanja, elektronika, informacione tehnologije,
farmaceutska, svemirski programi, automobilska industrija itd.

U vrijeme velike konkurencije i stalnih inovacija, posjedovanje prave informacije

u pravo vrijeme osigurava kompaniji vodeći položaj na tržištu i stvara održivu
konkurentsku prednost. Otvara se i mogućnost stvaranja velike baze podataka sa ciljem
održavanja i povećavanja tržišnog učešća, kao i profita. Bitno je u pravo vrijeme otkriti
šta konkurenti rade i šta namjeravaju raditi. U tu svrhu pribjegava se ekonomskoj
(industrijskoj) špijunaži. Razlog je jednostavan. Poslovna špijunaža iziskuje mnogo
manje troškove nego što je potrebno za ulaganje u sektor istraživanja i razvoja, štedi na
angažovanju specijalizovanih stručnih kadrova i smanjuje tehnološki jaz u odnosu na
konkurenciju. Prikupljanje informacija je korisna djelatnost u mnogim oblastima
poslovanja. U svakom slučaju ono je od vitalnog značaja za procese uspješnog donošenja
odluka. Može se sprovoditi sakupljanjem informacija različitim metodama i iz različitih
izvora. Metode i izvori se, kao i sakupljanje podataka, razmatraju zajedno sa procesima
realizovanja poslevne špijunaže. Osim toga, od značaja je i poznavanje vrsta i metoda
konkurentske špijunaže.

1. Oblici špijunaže

Postoje osnovni i posebni oblici krivičnog djela špijunaže.

23
 Osnovni oblik špijunaže sastoji se u saopštavanju, predaji ili činjenju dostupnim
stranoj državi, stranoj organizaciji ili licu koje im služi, tajnih vojnih ili službenih
podataka ili dokumenata.45

 Glavna obeležja osnovnog oblika krivičnog djela špijunaže su: radnja izvršenja,
karakter podataka i elemenat inostranosti.
 Radnja izvršenja sastoji se u saopštavanju, predaji ili činjenju dostupnih tajnih
podataka ili dokumenata.
 Saopštenje je dostavljanje sadržaja tajnih podataka. Može biti učinjeno usmeno,
pismeno ili korišćenjem sredstava komunikacije.

Pod predajom se podrazumjeva dostavljanje dokumenata sa poverljivim

sadržajem suprotnoj strani. Najčešći način saopštavanja su mikrofilmovi, kompjuteri,
sateliti, razni oblici šifrovane predaje podataka. Objekat radnje krivičnog djela špijunaže
predstavljaju državni, vojni ili službeni podaci ili dokumenti koji predstavljaju državnu,
vojnu i službenu tajnu.

Tajnama se smatraju oni podaci koji su zakonom ili opštim aktom nadležnog
organa donesenim na osnovu zakona proglašeni takvom tajnom, a otkrivanje koje bi
nastupilo imalo bi štetne posledice za nacionalnu bezbjednost ili nacionalni interes. Da bi
saopštavanje ili predaja podataka predstavljala krivično djelo špijunaže neophodno je da
se oni predaju stranoj državi, stranoj organizaciji ili licu koje im služi. Stranom državom
smatra se svaka strana zemlja bez obzira u kakvim diplomatskim odnosima je sa našom
zemljom. Strana organizacija je svaka organizacija inostranog porijekla, bez obzira da li
se nalazi u inostranstvu ili našoj zemlji. Lica koja imaju službe (agenti) su lica koja
djeluju za interese odredjene strane države ili organizacije.

Posebni oblici obuhvataju:46

1 .Stvaranje obaveštajne službe za stranu državu ili organizaciju;

2. Stupanje u stranu obaveštajnu službu;

3. Pribavljanje tajnih podataka ili dokumenata u namjeri njihovog saopštavanja ili

predaji stranoj državi.

45
Bošković, M., Privredno kazneno pravo, „SP-PRINT“ Novi Sad, 2007.godine, str. 183.
46
Isto, str. 185.

24
 1.1. Stvaranje obavještajne službe u kontekstu prikuplanja tajnih
podataka

Stvaranje obavještajne službe u našoj zemlji i rukovođenje tom službom se sastoji

u stvaranju stranih agenata u našoj zemlji sa ciljem prikupljanja poverljivih podataka za
zainteresovane strane države ili organizacije. Rukovođenje ovom službom obuhvata
aktivnosti organizacionog karaktera, koordinaciju aktivnosti službe, njeno povezivanje sa
centrima van zemlje.

1.2. Stupanje u stranu vojnu službu

Stupanje u stranu vojnu službu, prikupljanje podataka za nju ili pomaganje njenog
rada na drugi način, obuhvata djela koja se sastoje u obavljanju važnih poslova za
obaveštajnu službu.

Pomaganje obavještajne službe podrazumjeva npr. ustupanje prostorije,

prikrivanje špijuna i špijunskog materijala, održavanje veze medju članovima službe.

1.3. Pribavljane tajnih podataka ili dokumenata

Pribavljanje tajnih podataka ili dokumenata u namjeri njihovog saopštavanja

obuhvata proces kada se povjerljivi podaci ili dokumenti saopšte ili predaju nepoželjnoj
adresi. Posledice se sastoje u ugrožavanju bezbednosti zemlje, zvršilac djela može biti
svako lice.

Djelo ne mora biti samo politički motivisano, može se raditi i o pobudama iz

koristoljuba. Posebno je značajno osnivanje udruženja i nabavljanje sredstava za njegovo
vršenje te pružanje pomoći učiniocu krivičnog djela.

2. Pojam i cilj tajni i tajnih informacija

Na početku se mora reći da treba razlikovati legalno i ilegalno prikupljanje

informacija za potrebe poslovodstva korporativnih sistema. Naravno, u praksi
postoje zastupljena oba načina prikupljanja informacija. Metode koje se pri tome
koriste razlikuju se, između ostalog i u tome što kad se radi o ilegalnom prikupljanju
govorimo o neetičkom i kriminalnom tajnom prikupljanju dok kod legalnog to nije
slučaj. Naravno, ilegalno prikupljanje je skopčano sa agresivnošću i sa kršenjem
zakona i normalne poslovne etike i može se loše završiti po „špijune" i njihove
poslodavce. U lieraturi se za suštinu pojma poslovna špijunaža mogu naći različiti

25
termini kao što su konkurentska špijunaža, korporativna šttijunaža i drugi. U
stvarnosti ovi termini se odnose na iste procese ili proizvode. 47

Poslovna špijunaža predstavlja skup dobro planiranih i veoma stručno izvedenih

aktivnosti u cilju pribavljanja povjerljivih ekonomskih informacija, koje su od koristi za
poslovne projekte firme ili zaštitu ekonomskih interesa svoje države. U suštini
ekonomska ili poslovna špijunaža znači nelegalno prikupljanje ekonomskih
(industrijskih) podataka i informacija, koje konkurentske firme čuvaju u tajnosti. U tu
svrhu koriste se sredstva kao što su zapošljavanje svojih ljudi u konkurentskim
kompanijama, angažovanje specijalizovanih agencija, korišćenje diplomatskih
predstavnika u inostranim zemljama gde kompanija ima poslovne interese itd.48

Krajnji cilj firme koja kreće u ekonomsku špijunažu jeste doći do poslovne tajne.
Poslovna tajna se može definisati kao skup dokumenata i podataka čije saopštavanje
trećem licu može nanjeti štetu poslovnim interesima i poslovnom ugledu kompanije.
Poslovna tajna se određuje opštim aktima i određenim propisima preduzeća, i sa sobom
nosi krivičnu odgovornost u slučaju odavanja.

U praksi, najčešće se kao poslovne tajne sreću originalni proizvodni postupci,

nove tehnologije, sastojci specifičnih proizvoda, poslovni ugovori sa klijentima i njihov
sadržaj, know – how, sastav i kvalitet menadžmenta. Značajan vid poslovne tajne je
proizvodna tajna. Proizvodna tajna podrazumijeva svaku šemu, formulu, izum ili
informaciju koja se primjenjuje u poslovanju i time stiče konkurentska prednost nad
kompanijama iz istih ili sličnih djelatnosti koje ih ne znaju i ne primjenjuju.

Svi zaposleni u kompaniji dužni su da čuvaju poslovnu tajnu za vrijeme radnog

odnosa u kompaniji i posle njegovog prestanka. Poslovna tajna se može otkriti samo na
opravdani zahtjev ovlašćenih osoba i nadležnih organa i to mogu uraditi osobe koje su
ovlašćene opštim aktima preduzeća.

Informacija koja predstavlja interes pri sakupljanju i analizi podataka u poslovnoj

špijunaži:49

A) Informacije komercijalne sadržine:

 podaci o konkurenciji, njihove slabe strane;

47
Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-Bar, 2007.godine, str.
218.
48
Petković Todor, „Poslovna špijunaža i ekonomsko ratovanje“, Beograd, 2006.godina, str. 89.
49
Petrović Z., „Ekonomska špijunaža“, Beograd, 2005. godina, str. 67.

26
  podaci o dobavljačima;
 podaci o tržištu;
 uslovi finansijskog poslovanja;
 tehnološke tajne;
 mjere koje preduzima konkurencija prema svojim protivnicima;
 podaci o potencijalnim partnerima, provjera njihovog poštenja;
 informacija o mjestu čuvanja tereta, vremenu i maršruti prevoza;
 otkrivanje osjetljivih odnosa među saradnicima;
 otkrivanje lica pogodnih za vrbovanje putem otkupa, ucjene ili na drugi način;
 veze i mogućnosti rukovodstva;
 utvrđivanje kruga stalnih posetilaca.

B) Informacije lične prirode:

 izvori prihoda
 pravi odnosi prema ovim ili onim društvenim dogadjajima, prema vladajućim
strukturama;
 način ličnog života rukovodioca i članova njegove porodice;
 raspored i mjesta susreta – poslovnih i ličnih;
 podaci o veličini finansijskog blagostanja;
 informacija o ljudskim slabostima;
 opasne sklonosti;
 štetna seksualna orijentacija;
 podaci o prijateljima, prijateljicama, mjestima odmora, putanjama kretanja;
 informacije o mjestima čuvanja dragocjenosti;
 adresa prebivališta;
 bračna nevjerstva;
 problemi izmedju roditelja i djece

Stara izreka u kojoj se kaže daje znanje moć, je tačna. Bolje poznavanje tržišta i
svoje konkurencije u okviru toga tržišta može da pruži komparativnu prednost.
U nekim slučajevima, posjedovanje znanja može da bude jedina prednost koju
neko preduzeće ima. Da bi bilo uspješno i u okviru bilo kog tržišta preduzeće mora da
se razlikuje od ostalih konkurenata. Mora da proizvodi bolje proizvode, pruža bolje
usluge, ponudi niže cjene, ili da smanji troškove proizvodnje. Korištenje
kvalitetne špijuiaže može da pomogne preduzeću da razvije prednost u bilo kom od
pomenutih oblasti. Znanje jedino pruža prednost ukoliko se na pravi način koristi.
Poznavanje i razumjevanje konkurenata i tržišta je neophodno na putu da se
postane uspešno preduzeće. Bez takvog znanja i razumjevanja kompanija može da

27
bude uspješna na kratak period, ali taj uspjeh se neće dugo održati. Poznavanje tržišta i
konkurencije je posebno važno u procesu dugoročnog strategijskog planiranja. 50

2.1. Pojamposlovneinformacije i mjere zaštite

U drugom izdanju Vebsterovog rečnika informacija se definišekao znanje
koje se saopštava i prima, a odnosi se na tačno određenu činjenicu ili okoliost. U
nastavku, informacija je definisana kao znanje do koga se dolazi kroz učenje,
komunikaciju , istraživanje itd.

U eri elektronskih i digitalnih uređaja, ljudi i preduzeća su preplavljeni

informacijama. Više nego u bilo koje drugo vreme kroz ljudsku istoriju, informacije su
sada u izobilju dostupne sve većem broju ljudi, preduzećima, vladama i raznim
institucijama. Postoji mnogo informacija i to zadatak u pogledu korišćenja tih
informacijama čini toliko kompleksnim, da se uvode nove discipline kao što je na
primer rukovođenje znanjem. Rukovođenje znanjemje relativno nova disciplina koja
traga za boljim rukovođenjem, koje je sadržano unutar preduzeća, organizacija ili
njenih ljudi. Rukovođenje znanjem se koristi da se pomogne preduzeću da se snađe u
tome šta zna i u tome ko šta zna.51

Upravo zbog toga što postoji tako mnogo informacija. teško je odrediti koje
informacije su korisne, a koje nisu. Štaviše, korisne informacije se gube u moru
raznih dostupnih informacija. Praktično, ukoliko je informacija potrebna, ali nije
dostupna onda kada je potrebna, može da bude beskorisna.

Informacija je sama po sebi korisna, bilo da jeste ili nije špijunaža. Činjenice
i procjene mogu samo da budu interesantpe, ali kada se činjenice iskombinuju sa
drugim podacima, plasiraju u određeni kontekst, i analiziraju, može se povećati
vrijednost tih infor-macija. Takva informacija može da postane korisna sa aspekta
korišćenja špijunaže.

Informacija, ukoliko nije analizirana u okviru tačno odrsđenog konteksta i

primjenjena na određenu situaciju ili stanje, ne mora da dostigne svoju punu
vrijednost ili potencijal. Stečena inoformacija o nekome ili nečemu, kada se analizira
može da proizvede mnogo koris-niji proizvod koji može da da odgovore na piitanja
koja su do tada bila bez odgovora. Ukoliko se to dogodi, takav proizvod ima
vrijednost. Ovaj proizvod js špijunaža. U kontekstu poslovanja, posjedovanje više

Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-Bar, 2007.godine, str. 219.
50

51
Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-Bar, 2007.godine, str.
219-220.

28
znanja o određenom predmetu, odluci ili problemu, stvara veće šanse za donošenje
boljih odluka u rukovođenju korporacijom.

2.2. Kakosedolazidoinformacija

Informacije ne padaju same od sebe nekom u krilo. Ustvari, mogu da padnu u

krilo ukoliko se uzme u obzir koliko su dapas prisutne, ali generalno gledajući to nije
slučaj, posebno sa korisnim informacijama. Informacije je potrebno steći i razviti.
Prikupljanje infor-macija, je ujedno i jednostavno i kompleksno. Prikupljanje
informacija iz javnih izvora, kao što su npr. novine ili literatura, zahtjeva samo njihovu
kupovinu ili pozajmljivanje, a potom traženje korisnih informacija, kroz sadržaj ovih
medija. Ovo je proces koji zahtjeva vrijeme ali je zato jednostavan. Osim toga, većina
informacija koje su dostupne mogu da budu neodređene i uopštene i nedovoljno
precizne da bi zadovoljile nečije potrebe.52

Da bi se došlo do određenih korisnih podataka, obično se zahtjeva korišćenje

posebnih izvora. Postoje dostupni izvori koji su visoko kvalifikovani u posjedovanju
velikih količina podataka. Ovi izvori su u osnovi fokusirani na uzak spektar predmeta.
Tako na primjer, ukolikose traži pouzdanost informacija, može da bude korisno, pa čak i
neophodno, da se pronađe izvor koji posjeduje ove podatke.

Kada se traga za informacijama, potrebno je znati vrstu informacije koja je

potrebna. Pošto je danas dostupno mnogo informacija skoro trenutno, određivanje
vrste informacije koja je potrebna, a ptotom njeno spajanje sa izvorom koji bi mogao
da pruži tu informaciju, je efikasan i jednostavan pristup. Na primjer, kada se traže
informacije o preduzećima koja se nalaze na listi berze, dobro mjesto sa kojeg bi
trebalo startovati je broker na berzi ili komisija berze. I jedan i drugi posjeduju ili
imaju pristup mnogim informacijama o preduzećima koja se nalaze na berzi.

Kada se traga za informacijama u vezi poslovanja, postoje dva mjesta sa kojih

treba da otpočne potraga. Prvo je unutrašnje, interno, u okviru preduzeća, a drugo
eksterno, bilo koji izvor izvan toga preduzeća, a njih ima mnogo.

2.3. Procesprikupljanjainformacija

Kao dio sistemskog pristupa prikupljanju informacija, proces prikupljanja mora

da bude dobro definisan. Uspostavljanje procesa treba da bude dobro smišljeno, sa tačno
definisanim ciljevima i tačno postavljenjim pravilima djelovanja. Osim toga podrška
izvrš-nog rukovodstva je nephodna iz sljedećih razloga:

52
Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-Bar, 2007.godine, str.
220-221.

29
 Kredibilitet i prepoznatljivost: procesi prikupljanja informacija, da bi bili
upsješni, moraju da imaju veze sa ljudima koji ih primaju i koriste. Saznanje da
organizacija ima punu podršku izvršnog rukovodstva je osnova za kredibilitet. Konačno,
izvršno rukovodstvo je recipijent proizvoda koje je sprovela organizacija za poslovnu
špijunažu. Proizvod (informacija) se koristi da se uobliče kratkoročni i dugoročni
poslovni planovi preduzeća.Ukoliko se planovi, koji su podneseni na osnovu špijunaže,
uspješno imple-mentiraju, izvršno rukovodstvo ima korist, kao i čitava kompanija .
Angažovanje izvora: izvršno rukovodstvo odlučuje o tome da li da angažuje ili ne
angažuje izvore u procesima špijunaže. Da bi rukovodstvo angažovalo izvore mora da
bude ubjeđeno da će se ta investicija vratiti. Gledano na kratkoročni period , ograničeni
razultatimogu biti prihvatljivi. Gledano dugoročno, kvantitativni rezultati su mjerilo
uspjeha i to je ono što će se tražiti..
Odgovornost: uspjeh ili neuspjeh u pogledu špijunaže uvjek je
vezan za rukovodstvo. Ukoliko su nastojanja špijunaže uspješna i ako ona efektivno
podržava ciljeve preduzeća, rukovodstvo će biti zadovoljno i imaće od toga korist.
Ukoliko nije uspješno, rukovodstvo će biti nezadovoljno i vjerovatno će napraviti u tim
procesima neke promjene prije nego što ga eliminiše. Ukoliko procesi špijunaže
neproizvode rezultate, reakcija rukovodstva na to bi trebala da bude da promjeni proces, a
ne da ga eliminiše. Pravilno implementirani procesi špijunaže mogu da doprinesu
nastojanjima preduzeća u pogledu budućeg poslovanja.53

3. Metode i tehnike saznanja tajni

1. Slanje upita firmi ili nadležnom ekonomskom udruženju ili resoru.

Ovo je prilika da se diplomata zvanično predstavi i pokaže svoju kompetentnost. Na ovaj

način dobijaju se informacij iz prve ruke, tačne, sveže i provjerene. To je široko
korišćena tehnika za legalno prikupljanje ekonomskih informacija.54

2. Razgovor na zahtjev (zakazani razgovor)

Može ga zatražiti ekonomski diplomata putem službi ambsade, ili rjeđe direktno sa
određenim kompetetnim sagovornikom iz firme ili resora koji ga interesuje. Zakazanom
razgovoru može prisustvovati i zvanični zapisničar. Prilikom ovog razgovora diplomata
ima priliku da uspostavi trajnije, kolegijalne odnose sa sagovornikom i ostvari poverenje
na osnovu koga može dobiti i više od zvaničnih informacija.

53
Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-Bar, 2007.godine, str. 227.
54
Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“, Beograd, 2003. godina, str. 98.

30
3. Poslovni susret

Podrazumjeva kraći, neformalni, često slučajni susret. Vješt ekonomski diplomta mudro
koristi ovu priliku da bez najavljene teme i zakazanog razgovora dođe do vrijednih
informacija. Poslovni susret može biti prilika za zakazivanje zvaničnog i pripremljenog
razgovora.55

4. Diplomatski (poslovni) ručak

Zakazuje se posredstvom službe protokola ili direktno (ukoliko dobro poznajete

sagovornika). Ovaj susret podrazumjeva poštovanje protokolarnih pravila, ali ima i
izvjesnu dozu prisnosti i neposrednosti među sagovornicima. Teškoća, ali i draž ove
tehnike jeste što se uvjek “mora nešto prodati, da bi se zauzvrat kupilo”. zato je poznata
izreka da u diplomatiji nema besplatnog poslovnog ručka.

5. Diplomatska (poslovna) večera

Ova tehnika se od prethodne razlikuje ne samo po vremenu održavanja, već i po drugim

okolnostima i detaljima. Poslovnu večeru diplomata obično organizuje u svom domu za
veći broj zvanica koje dolaze u pratnji svojih supruga. Svečane toalete, osećaj završetka
napornog radnog dana i brojnost prisutnih gostiju otežavaju posao prikupljanja
informacija u ovim okolnostima, ali se pruža mogućnost za “slobodno” ćaskanje i nešto
ležerniji pristup sagovornicima.

6. Diplomatski prijem

Česta praksa masovnijih susreta diplomata jesu diplomatski prijemi koje ambasade
organizuju različitim povodima (državni praznici, jubileji i sl.) To je prilika da se na
jednom mjestu sretne veliki broj diplomata, potencijalnih sagovornika, a iskusni
diplomata vješto koristi i ovu prilku za prikupljanje ekonomskih informacija.56

7. Protokolarna posjeta fabrici (ili regionu)

Cilj ove aktivnost diplomate je upoznavanje sa ekonomskom stvarnošću jedne zemlje.

Posjetu organizuje protokolarna služba zemlje prijema, i to u regionima ili firmama koji
su najrazvijenije, najreprezentativnije i najznačajnije sa ekonomskog, kulturnog ili
istorijskog stanovišta. Ovu priliku diplomata može da iskoristi da vidi ili čuje i ono što
organizator nije planirao.

Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“, Beograd, 2003. godina, str. 96.
55

Više u: Dragojlović, J., Osnovi diplomatije i diplomatski protokol, Visoka škola za uslužni biznis, Istočno
56

Sarajevo-Sokolac, 2015.

31
8. Posjeta fabrici ili regionu po sopstvenom izboru

Osim posjeta koje organizuju službe u zemlji prijema, diplomata može i sam zatražiti da
posjeti neku fabriku, region, grad ili neki drugi privredni ili industrijski lokalitet koji
smatra posebno interesantnim. Zatražena posjeta se obično ne odbija, a onda se brižljivo
priprema (bezbjednost i druge organizacione mjere)

9. Posjeta privrednoj izložbi ili sajmu

Ovo je odlična prilika za ekonomskog diplomatu da na jednom mjestu vidi glavne

izložene proizvode i proizvodne programe kompanije zemlje u kojoj službuje, da se
uvjeri u njihov kavlitet, da prikupi podatke o proizvodnim rezultatima i prospekte
njihovih firmi. Takođe, brojini susreti sa značajnim privrednicima mogu da budu prvi
korak ka uspostavljanju različitih izvoznih i drugih poslovnih aranžmana između dveju
zemalja.57

10. Posjeta delegacije jedne firme zemlji prijema

Finalizaciju procesa prikupljanja ekonomskih informacija predstavljaju konkretni

poslovni poduhvati između dvije firme ili dvije zemlje. Posle niza pregovora,
istraživanja, sortiranja, analize i razmjene ekonomskih informacija, posjeta delegacije
jedne zemlje dolazi kao kruna obostranih napora.

11. Neoficijelni razgovor (intervju) ekonomskog diplomate sa zaposlenim iz firme

Razgovori sa zaposlenima u nekoj firmi omogućava ekonomskom diplomati da do

informacija dođe neposredno, bez zvaničnih “filtera” i ulepšavanja situacije. Diplomata
se brižljivo priprema i za ovu vrstu prikupljanja nformaca: izbor sagovornika, priprema
tema i pitanja, pogodnog mjesta i vremena sastanka itd. Tehnika nezvaničnih razgovora
nije u principu nelagalna, ali mnoge zemlje ne gledaju blagonaklono na ovakve aktivnosti
stranih diplomata, iako na to podstiču svoje diplomate shvatajući moguću vrijednost
ovako dobijenih informacija.

12. Pretraživanje Web sajtova firmi ili zemlje na Internetu

Ova tehnika iziskuje od ekonomskog diplomatu vještinu pronalaženja Potrebnih

informacija koje se na Internetu nalaze. Diplomata mora da zna kako da do informacija
dođe brzo, ali i da njihovom analizom i razvrstavanjem bude siguran u njihovu
autentičnost, tačnost i aktuelnost. Zvanične informacije kompanije i zemlje objavljuju u
okviru svojih Internet prezentacija, ali se po pravilu povjerljivi (a time najzanimljiviji i

57
Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“, Beograd, 2003. godina, str. 97.

32
najvažniji) podaci mogu otkriti tek po ulasku u kompjuterske baze podataka i druge
brižljivo čuvane sisteme za skladištenje važnih informacija (poslovnih tajni).

13. Angažovanje (plaćanje) posrednika za pribavljanje ekonomskih informacija

Ekonomski diplomata koristi ostvarene kontakte i poznanstva da bi njihovim

angažovanje došao do povjerljivih informacija. Angažovani posrednici su dobro obučeni,
pripremljeni povjerljivi saradnici koji znaju gdje mogu doći do pravih informacija, a da
pri tom ne budu otkriveni. Stoga, diplomata mora biti dodatno oprezan u obavljanju ovih
poslova koje predstavlju zonu rizika u njegovim Aktivnostima.

14. Potkupljivanje funkcionera firme ili zemlje

Ovo je kalsična šema ekonomsko-obaveštajnog rada sa Plaćenom “krticom”

unutar određene firme, koja redovno dostavlja poverljive ekonomske informacije stranom
diplomati i za to biva plaćana. Potkupljivanje funkcionera je delikatna operacija koja
zahtjeva maksimalnu opreznost diplomate koji se u slučaju otkrivanja nelegalnih
aktivnosti izlaže opasnosti da iz te zemlje bude proteran, a za otkrivenog informatora
predviđene su stroge sankcije prema krivičnom zakonu te zemlje.

15. Razgovor sa otpuštenim ili “prebjeglim” kadrovima firme ili zemlje

Ovo je manje riskantan, ali takođe neprihvatljiv metod za zemlju prijema.

Ekonomski diplomata koristi situaciju i od otpuštenih radnika nastoji da izvuče što više
informacija – razlozima za njihovo otpuštanje, ali i o poslovnim rezultatima i planovima.
U situaciji kada je bez stalnog prihoda informator rado prihvata izvjesnu materijalnu
nadoknadu za pružene informacije. Manjkavost ove metode je što je teško održati
diskreciju u slučaju kada otpušteni radnik ne mari za posledice, dok diplomata teži da
razgovor sa otpuštenim li pregeglim kadorvima ostane daleko od očiju javnosti,
ukovodilaca i vlasnika firme, kao i vlasti zemlje prijema.

16. Kupovina tajnih dokumenata

Tehnika prikupljanja informacija kupovinom tajnih dokumenata je najrizičnija i

najdelikatnija aktivnost diplomate. Prilikom izvođenja ove dobro organizovane aktivnosti
neophodno je provjeriti validnost dokumenata i izbjeći moguće provokacije i
nameštaljke. Vješt ekonomski diplomnata mora da izbjegne obostrano kompromitovanje i
oštre sankcije koje bi uslijedile.58

17. Razgovor sa ekonomskim diplomatom iz druge zemlje

58
Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“, Beograd, 2003. godina, str. 98.

33
 Ovo je sasvim legalna i veoma česta tehnika koji ekonomski diplomata koristi
skoro svakodnevno u prikupljanju ekonomskih informacija. U zvanični i nezvaničnim
kontaktima sa kolegama iz drugih, obično prijateljskih zemalja, diplomata dolazi do
informacija na elegantan, diplomatski uobičajen način. Slabost ove tehnike je što su
informacije do kojih se dolazi uglavnom zvanične, javne, a ne može se doći do bog zna
kakvih poverljivih informacija.

18. Sinteza na bazi prikupljenih saznanja

Kruna rada ekonomskog diplomate na prikupljanju ekonomskih informacija

predstavlja ova tehnika, koja podrazumjeva svestrano poznavanje problema i cjelokupne
situacije neke firme ili privrede jedne zemlje. U izvještaju koji podnosi diplomata nastoji
da na bazi prikupljenih informacija i ličnog iskustva u analitičko-sintetičkoj formi obradi
i predstavi stanje kompanije koja ga interesuje ili zemlje službovanja. Koristeći ovu
tehniku diplomata pokazuje i svoju profesionalnu zrelost i spremnost da se suoči i sa
najozbiljnijm zadacima u diplomatskoj službi.59

59
Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“, Beograd, 2003. godina, str. 99.

34
ZAKLJUČAK

Na osnovu prethodno iznjetog u ovom radu, možemo konstatovati da špijunaža

sve više uzima maha. Svi svjetski, najsavremeniji, informacioni sistemi su podložni
“upadima”, pa se da zaključiti da nema ni jednog sigurnosnog sistema za koji se može
tvrditi da je potpuno siguran. Privredni subjekti moraju špijunažu prihvatiti kao realnost i
nastojati da svoje informacije što bolje sačuvaju od ,,znatiželjnih” očiju. U protivnom, će
njihovi napori, u svakodnevnom poslovanju i razvoju novih proizvoda, biti uzaludni a
njihovi prodori u nova poslovna područja i na nova tržišta onemogućeni. Upravo su i
prethodno objašnjene metode i specifičnosti špijunaže imale za cilj razgraničenje
pojmova špijunaže.
Kao protiv teža poslovnoj špijunaži, brojne kompanije kao Motorola i Intel, su
uvele sopstvene obaveštajne jedinice, proučavaju konkurenciju i sprječavaju špijunažu od
strane konkurencije. Niču i pojedinačne obaveštajne kompanije, koje su angažovale bivše
operativce iz CIA i KGB-a. Ko god da obavlja obaveštajne poslove, bile to
specijalizovane kompanije, korporacije, vlade država, pravila su ista. Nikome nije
dopušteno da radi ono što je neetično da bi postigao svoj cilj. Ali šta tačno nije etično nije
uvjek jasno na ovom novom području koje se brzo razvija na polju ETIKE.
Mnoge kompanije moraju imati formulisane elemente ili cjelu poslovnu strategiju.
To podrazumjeva da je njihovo preduzetništvo našlo svoje mjesto u realnosti tržišta.
Elementi strategije su proizvod, cjena, mjesto, kanali distribucije, promocija. Koncept
biznisa podrazumjeva izgradnju ovakvih dvosmjernih lanaca vrijednosti kroz dugoročne
odnose između kompanije, kupaca, dobavljača, lokalne zajednice. U savremenim
uslovima poslovanje podrazumjeva velike troškove u izgradnji relacija sa kupcima,
izgradnji marke proizvoda, kao i reklamne i promocione troškove. Za realizaciju ovakve
strategije poslovanja zahtjeva se veliki napor u planiranju i veliki pritisak u prodaji, kao i
povlačenje proizvoda i prije nego što proizvodi postanu zastareli kako bi se održala
prednost u odnosu na konkurente.
Ekonomske informacije su uvijek bile dio vojnih i političkih obaveštajnih
aktivnosti i podaci kao što su količina proizvedenih, izvezenih dobara, resursi, uvoz i
tehnološka razvijenost neke zemlje su klasični obavještajni podaci. Postoji strah od

35
klasične industrijske špijunaže koja prevazilazi okvire ekonomskog informacionog
sistema jer je prije svega fokusiran na ključne trehnološke odrednice koje znače
prednosti uštede godina istraživanja i mnogo novca.
Svaka država svojim zakonskim propisima jamči zaštitu određenih podataka ili
određenihsaznanja o nečemu. Svako je dužan čuvati bilo koju od ovih tajni i to bez obzira
na načinsaznanja tajnih podataka ili sticanja mogućnosti uvida u tajne podatke.

36
LITERATURA

 Bošković, M., Privredno kazneno pravo, „SP-PRINT“ Novi Sad, 2007. godine.
 Buklijaš, B., Zaštita tajnosti podataka u radnom odnosu, U: Zbornik radova, Pravo
na tajnost podataka, Novalja-Split, 2008.godine.
 Gavella, N., Osobna prava – 1. dio, Zagreb, 2000.godine.
 Dragojlović, J., Krivično pravo - opšti deo, Visoka škola za uslužni biznis,
Istočno Sarajevo-Sokolac, 2015. godine
 Dragojlović, J., Osnovi diplomatije i diplomatski protokol, Visoka škola za
uslužni biznis, Istočno Sarajevo-Sokolac, 2015. godine.
 Jovanović, Lj., Lekarska tajna, Beograd, 1959.godine.
 Kahler, M. (2004), "Economic Security in an Era of Globalisation: Definition and
Provision", Pacific Review, Vol. 17(4), 485-502.
 Milenko A. Perović, ETIKA, Grafomedija, Novi Sad, 2001. godine.
 Momčilo Talijan, Miroslav Talijan, Opšti i bezbednosni menadzment, VŠUP
Banja Luka, 2011.godine.
 Petković Todor, „Poslovna špijunaža i ekonomsko ratovanje“, Beograd, 2006.
godine.
 Petrović Z., „Ekonomska špijunaža“, Beograd, 2005. godina.
 Rajko, A., Tajni podaci, Politička misao, Vol XXXIV, (1997.).
 Ričard T. De Džordž, POSLOVNA ETIKA, 5. izdanje, IP „Filip Višnjić“,
Beograd, 2003. godine.
 Savić, Andreja, Ljubomir, Stajić, Osnovi civilne bezbednosti, FPM-BAR, Bar,
2010.godine.
 Stajić, Lj., Mandić, G., Daničić, M., Sistem zaštite imovine i poslovanja, FPM-
Bar, 2007. godine.
 Zlatović, D. Zaštita poslovne tajne i povjerljivih podataka u radnom odnosu
prema novom hrvatskom radnom pravu, Sveleučilište u Šibeniku, 2011.godine.
 Zabel, B. Poslovna tajna, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1970. godine.

Zakoni i Internet izvori

 Vlada Crne Gore, Zakon o tajnosti podataka, Podgorica, januar 2008. godine
 Zakon o državnim službenicima i namještenicima"Službeni list Crne Gore, broj
39/2011"od 4.8.2011. god.
 Zakona o Agenciji za nacionalnu bezbjednost ("Sl. list RCG", br. 28/05 od

37
 05.05.2005, "Sl. list Crne Gore", br. 86/09 od 25.12.2009 i 20/11 od 15.04.2011)
 www.globalpolicy.org/socecon/un/reformindex.htm Rad Foruma o globalnoj
politici o Ekonomskom i socijalnom vijeću (ECOSOC); glavnom tijelu UN-a koje
koordinira ekonomski i socijalni rad organizacije, (pristupljeno:
18.06.2017.godine)
 www.whitehouse.gov/ecom/ Daje detaljan uvid u politiku ekonomske
bezbjednosti Bijele kuće, (pristupljeno: 18.06.2017.godine)

38