Noli Me Tangere: Buod ng Bawat Kabanata 1-62

Kabanata 1
Ang Pagtitipon

Nakatakdang ganapin sa gabing iyon ang marangyang handaan sa tahanan ni

Don Santiago Delos Santos o mas kilala bilang si Kapitan Tiyago. Ang nasabing
handaan ay upang magsilbing pasalubong sa isang binatang kagagaling lamang sa
Europa, na hindi iba sa Kapitan sapagkat ito ay anak ng kanyang matalik na
kaibigan. Ang pagsalubong ay gaganapin sa kanyang bahay sa kalye ng Anluwage.
Napuno ng mga panauhin ang tahanan ni Kapitan Tiyago, sapagkat sa lugar na iyon,
isang malaking karangalan ang maging panauhin ng Kapitan. Kilala siya bilang taong
nabibilang sa mataas na lipunan at matulungin sa mga mahihirap. Si Tiya Isabel na
pinsan ng Kapitan ang taga-istima ng mga bisita, at sadyang magkakahiwalay ang
mga panauhing babae sa mga lalake. Nagpakahuling dumating ang ibang mga
panauhin, kabilang na sina Dr. de Espadaña at ang kabiyak nitong si Donya
Victorina. Sa lahat ng mga panauhin ng Kapitan, hindi nagpapahuli ang kinatawan ng
simbahan sa pangunguna nina Padre Sibyla, ang kura paroko ng Binundok; Si Padre
Damaso na sadyang magaslaw kumilos at magsalita; dalawang paisano; at si Tenyente
Guevarra, ang tenyente ng guardia civil. Bawat grupo ng mga panauhin ay may kani-
kaniyang paksa, isang pagkakataon upang ipagparangalan ang kani-kanilang
saloobin, humanap ng papuri, at makipag-tagisan ng kuro-kuro. Napag-usapan sa
gabing iyon ang tungkol sa mga Indio na walang iba kundi ang mga Pilipino; ang
tungkol sa pagkakatanggal ni Padre Damaso sa Parokya ng San Diego sa kabila ng
paninilbihan nito ng matagal na panahon; ang tungkol sa pulbura at armas,
monopolyo ng tabako at iba pa. Hindi na pinalagpas ni Pare Damaso ang
pagkakataon upang ihayag niya ang matinding panlilibak sa mga Indio, na ayon sa
kaniya ay mga hamak at mabababang uri ng nilalang. Gumawa naman ng paraan si
Pare Sybila na ibahin ang usapan at ito ay napadako sa pagkakatanggal ni Padre
Damaso bilang kura paroko sa loob ng 20 taon. Ayon kay Pare Damaso, hindi dapat
nakikialam ang hari ng Espanya sa pagpaparusa sa mga erehe sapagkat ito ang
nararapat. Ito naman ay tinutulan ng Tinyente at inilahad na ang nangyaring parusa
ay marapat lamang sa pananaw ng Kapitan Heneral. Ipinaliwanag din nito na ang
dahilan ng kanyang pagkakalipat ay sapagkat pinahukay nito ang bangkay ng isang
marangal na lalaki, na pinagbintangang erehe dahil lamang sa hindi pangungumpisal.
Ang bagay na ito ay nakapagpagalit ng lalo sa pari, lalo na nang maalala nito ang mga
nawaglit na mahahalagang kasulatan. Namagitan uli si Pari Sybila upang pakalmahin
ang mahahayap na pananalita ni Padre Damaso. Kalaunan ay lumawig muli ang
talakayan.

Kabanata 2
Si Crisostomo Ibarra

Dumating si Kapitan Tyago kasabay ang isang binata na halatang nagluluksa

ayon sa kasuotan. Binati ng Kapitan ang kanyang mga panauhin, at tulad ng
kaugalian, humalik siya sa kamay ng mga pari. Ang mga pari naman ay nabigla, lalo
na si Padre Damaso ng makilala nito na ang binata. Ipinakilala ni Kapitan Tiyago ang
kagalang galang na binata bilang anak ng kanyang nasirang kaibigan na si Don Rafael
Ibarra. Kadarating lamang ng binata mula pitong taon na pag-aaral nito sa Europa.
Kusang nagpakilala si Ibarra bilang Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin kasabay ng
pakikipag-kamay nito, isang kaugaliang natutunan niya sa bansang Alemanya.
Tumanggi naman na makipag-kamay si Padre Damaso at bagkus ay tinalikuran nito
ang binata. Lumapit ang Tinyente kay Ibarra at nagpasalamat ito sa ligtas niyang
pagdating. Pinuri rin nito ang kabaitan ng kanyang ama, na siyang nagpanatag sa
kalooban ng binata. Palihim naman ang pagsulyap ni Padre Damaso sa Tinyente na
tila ba nagbabanta. Dahilan upang tapusin ng Tinyente ang pakikipag-usap nito kay
Ibarra. Nang malapit na ang hapunan, inanyayahan ni Kapitan Tinong, sa
pananghalian kinabukasan si Ibarra. Si Kapitan Tinong ay malapit na kaibigan ni
Kapitan Tiyago at kaibigan din ng kanyang ama. Magalang na tumanggi ang binata
sapagkat patungo siya sa San Diego sa araw na iyon.
 Kabanata 3: Ang Hapunan

Nagtungo na ang mga panauhin sa hapag-kainan. Kanya-kanyang kilos at

nararamdaman ang mga panauhin, na kung panonoorin ay maihahalintulad sa isang
komedya. Si Padre Sibyla ay nasisiyahan, kabaligtaran naman ni Padre Damaso. Ito
ay walang pakundangang nagdadabog at nataamaan tuloy ang isang kadete. Hindi
naman ito pinansin ng Tinyente, bagkus ay masusing pinagmamasdan ang kulot na
buhok ni Donya Victorina. Hindi tuloy nito namalayan na natapakan na niya ang kola
ng saya nito, bagay na nakapag-painis sa Donya. Ang ibang bisita naman ay kanya-
kanya ng usapan at papuri sa masarap na handa ng Kapitan. Sapagkat ang
hapunang iyon ay pagsalubong sa pagdating ni Ibarra, karapat-dapat na siya ay
maupo sa kabisera. Pinagtalunan naman ng dalawang Pari kung sino ang dapat
maupo sa kabilang dulo ng kabisera. Ayon kay Padre Damaso, si Padre Sibyla ang
dapat maupo sapagkat siya ang kura sa lugar na iyon. Sinalungat naman ito ni Padre
Sybila at kinatwiran nito na si Padre Damaso ang padre kumpesor ng pamilya ni
Kapitan Tyago. Sa kalaunan, inialok ni Padre Sybila ang upuan sa Tinyente, na
tinanggihan naman ng huli. Inanyayahan naman ni Ibarra si Kapitan Tyago ngunit
magalang itong tumanggi bilang nakaugalian. Nang inihain na ang pagkain, hindi
sinasadyang napunta kay Padre Damaso ang hindi masasarap na bahagi ng manok;
bagkus ay mga leeg at pakpak ang laman ng kanyang tinola. Lalo itong nag-alburuto
sa mga pangyayari. Lingid sa kaalaman ng pari, ang espesyal na tinola ay para
lamang kay Ibarra. Kasabay ng kainan ang mahabang usapan. Nagbahagi ang binata
ng kanyang buhay, tulad ng pag-aaral sa Europa ng pitong taon, ang pagpunta sa
iba't ibang bansa at pag-aaral ng kasaysayan at pag-unlad ng mga bansang ito, ang
pagsasalita ng ibang wika, ang hindi paglimot sa kanyang bayan sa kabila ng
kaunlarang namasdan sa ibang bansa, at ang ang hindi pagkaka-alam sa tunay na
dahilan sa nangyari sa kanyang ama. Ang bagay na ito naman ang nagkumpirma sa
hinala ng Tinyente na wala ngang alam ang binata. Binanggit ni Ibarra na sa kanyang
mga bansang napuntahan, iisang antas lamang ang kabuhayan, pulitika at relihiyong
tinatamasa ng mga ito sapagkat pinahihintulutan ito ng sarili nilang kalayaan at
kakayanang pamahalaan ang kanilang sariling bansa. Binatikos naman ito ni Padre
Damaso at ininsulto ang binata na kahit paslit ay kaya itong matutunan; at ang
kanyang pagpunta sa Europa ay maliwanag na pag-aksaya ng salapi. Magalang
naman na tinanggap ni Ibarra ang salita ng pari at binanggit na lamang ang mga ala-
ala niya na si Padre Damaso ay karaniwan nang kasalo sa kanilang hapag-kainan at
malapit na kaibigan ng kanyang ama. Hindi naman nakakibo ang pari dahil sa mga
naging kaganapan sa pagitan nila ng ama ni Ibarra. Maagang nagpaalam si Ibarra ng
gabing iyon, kaya't hindi sila nagkita ni Maria Clara, ang dalagang anak ni Kapitan
Tyago. Nagpatuloy naman ng pag-alipusta si Padre Damaso sa binata. Isinulat naman
ni Ibarra sa pahayagan ng Estudios Coloniales ang kanyang mga obserbasyon sa
gabing iyon.

Kabanata 4 - Erehe at Pilibustero

Nagpalakad-lakad si Ibarra sa plasa ng Binondo at napagmasdan nitong sa

kabila ng matagal na panahon na pangingibang bansa, wala man lang pinagbago ang
kanyang bayan. Kung ano ang siya niyang iniwan, ay ito rin ang kanyang
natunghayan sa kanyang pagbabalik. Mababakas na ala man lang pinag-unlad ang
bayang iyon. Habang naglalakad ay nag-iisip din si Ibarra sa sinapit ng ama.
Sinundan siya ni Tinyente upang kwentuhan ng tungkol sa kanyang ama. Si Don
Rafael ay isa sa pinaka-mayaman sa bayan ng San Diego, matulungin at maraming
nagmamahal. Sa kabila ng kanyang kabaitan ay marami ring naiinggit dito, kabilang
na ang mga pari sa simbahan- sa pangunguna ni Padre Damaso. Dahil sa ganitong
sitwasyon, minabuti ng Don na hindi mangumpisal, bagay na lalong ikinagalit ng mga
pari. May isang Kastila doon na walang kaalam-alam, palaboy, at pinag-kakatuwaan
ng lahat. Hinirang ito ng Don bilang kulektor. Isang araw, hindi nakapag-pigil ang
kolektor sa mga batang nagtatawa sa kanya kaya't inakma niyang saktan ang mga
bata. Kumaripas ng takbo ang mga bata at ng hindi niya maabutan, binalibag niya ng
baton at tinamaan ang isa. Tumumba ang bata at walang awang pinagsisipa ito ng
artilyero. Nakita ito ni Don Rafael at inawat niya ang artilyero. Ayon sa mga sabi-sabi,
sinaktan ni Don Rafael ang Kastila hanggang sa kakapalag nito ay tumama ang ulo sa
malaking bato. Tinulungan ni Don Rafael ang bata, ang Kastila naman ay sumuka ng
dugo at natuluyang mamatay. Nagkaroon ng imbestigasyon ang mga guardia sibil,
ikinulong si Don Rafael at dito na naglabasan ang mga lihim niyang kaaway. Kabilang
sa mga paratang sa kanya ang pagiging erehe at pilibustero, pangangamkam ng
lupain at iba pang ilegal na paraan sa pagpapayaman, ang pagbabasa ng El Correo de
Ultramar at iba pang ipinagbabawal na babasahin, pagtatago ng mga sulat at larawan
mula sa isang binitay na pari, pakikipagkaibigan at pagkupkop sa mga tulisan at
pagsusuot ng Barong Tagalog. Ang dating mga kaibigan ng Don ay nangawala at
tumalikod sa kanya. Tanging si Tinyente Guevarra lamang ang naging kakampi ni
Don Rafael, sa kabila ng paniniwala ng taong bayan na ang Tinyente ay nasisiraan ng
bait. Si Tinyente rin ang humanap sa Kastilang abugado ayon na rin sa pakiusap ni
Don Rafael. Mahusay ang abugadong ito ngunit nagsulputan sa kung saan saan ang
kanyang mga kalaban hanggang ang kaso ay tumagal at naging masalimuot. At ang
masaklap ay hindi pa man tapos ang paglilitis, siya ay nakakulong na at nagdadanas
ng hirap sa loob ng rehas. Ang mga pangyayaring ito, kasabay ng hirap na
nararanasan ay labis na nakaapekto sa Don kung kayat ito ay nagkasakit. Tuluyan na
itong namatay sa loob ng bilangguan at ni wala man lang nakiramay na kapamilya o
kaibigan.

Kabanata 5- Isang Tala sa Gabing Madilim

Pumunta ng Maynila si Ibarra ng araw na iyon at nanuluyan sa Fonda deLala.

Sa kanyang silid ay nagmuni-muni ang binata tungkol sa sinapit ng ama. Kalaunan
ay napadako ang tingin nito sa durunguwan, at sa kabila ng ilog ay tanaw na tanaw
niya ang nagliliwanag na bahay ni Kapitan Tyago. Tila bagat naririnig pa niya ang
kasayahan sa loob ng bahay, ang kalansingan ng mga pinggan at kubyertos at tugtog
ng mga orkestra. Sa gabing iyon sa bahay ni Kapitan Tyago ay nagaganap uli ang
isang kasiyahan. Dumating ang nag-iisang anak nito na si Maria Clara, kung kaya't
sinalubong siya ng kanyang mga kaibigan, kababata, mga Kastila at paring malalapit
sa ama, mga Pilipino, Intsik, at militar. Ang lahat ay nakatuon ang paningin sa
kagandahan ni Maria Clara, na nakasuot ng isang marangyang kasuotan at
napapalamutian ng alahas na diyamante at ginto. Si Donya Victorina naman ay
matiyagang inaayos ang buhok ng dalaga. Si Padre Salvi na mahilig sa mga
magagandang dilag ay masayang masaya at kadaupang palad niya ang mga dalaga
roon. Lihim din ang kanyang paghanga sa kagandahan ni Maria Clara. Madaling
nakatulog si Ibarra ng gabing iyon, kabaligtaran naman ni Padre Salvi na hindi
dinalaw ng antok sapagkat hindi mawala sa kanyang isipan si Maria Clara.
 Kabanata 6- Si Kapitan Tyago

Si Kapitan Tyago na ngayon ay mahigit kumulang 35 taong gulang, ay nag-

iisang anak ng isang negosyante ng asukal sa bayan ng Malabon. Hindi siya pinag-
aral ng kanyang ama bagkus ay naging katulong at naturuan naman siya ng isang
paring dominiko. Itinuloy niya ang pangangalakal ng mamatay ang kanyang ama,
nakilala si Pial Alba mula sa bayan ng Sta. Cruz at sila ay nagpakasal. Kapwa
mahusay magpalakad ng negosyo kaya't sila ay natanyag bilang pinakamayaman
kayat sila ay nabibilang sa matataas na antas ng lipunan. Si Kapitan Tyago ay
mailalarawan bilang isang magandang lalaki, may morenong pangangatawan, pandak,
at bilugan ang mukha. Ang kanyang hitsura ay sinira ng pananabako at pag-nganga
nito. Naninilibihan siya bilang gobernadorcillo, at kasama sa kanyang paglilingkod ay
ang hamakin ang mga Pilipino at hayaan ang mga Kastila sa ganitong gawain.
Itinuturing din ng Kapitan na siya ay isa nang Kastila, at ang mga Pilipino ay Indio.
Sa paniniwala ng Kapitan, ang mga Kastila ay mararangal at karapat-dapat pag-
ukulan ng paggalang at pagpapahalaga. Kaibigan siya ng lahat ng mga may
kapangyarihan, lalong lalo na ang mga pari. Kung kaya't hindi mawawala ang
kanyang pangalan sa misa at padasal para bilhin ang langit. Nabibili niya ang
kabanalan at mga santo na kanyang maibigan. Ang kanyang silid ay punong-puno ng
mga dinadasalang katulad nina Sta, Lucia, San Pascual Bailon, San Antonio De
Padua, San Francisco De Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo,
Hesukristo at ang larawan ng Banal na Mag-anak (Hesus, Maria at Hosep). Sa
pagnenegosyo ni Kapitan Tyago ay nakabili siya ng maraming ari-arian, kabilang na
dito ang pagbili ng lupain sa San Diego. Ito ang naging daan upang makilala nila ang
kura doon na si Padre Damaso at ang pinakamayaman sa bayang iyon na si Don
Rafael Ibarra. Sa kabila ng magandang buhay na tinatamasa ng mag-asawa, sa loob
ng anim na taon ay hindi pa sila nagkaka-anak sa kabila ng walang humpay nilang
pamamanata. Pinayuhan sila ni Padre Damaso na mamanata sila sa Obando at
magsayaw si Pia Alba sa kapistahan ng San Pascual Bailon at Sta. Clara sa Nuestra
Senora De Salambao. Makalipas ang kaunting panahon ay nagdalantao nga si Pia
Alba, (sa panghahalay na rin ni Padre Damaso bagamat ang katotohanang ito ay
nailantad sa kalaunan). Ngunit ang babae ay naging masasakitin at tuluyang namatay
pagkatapos ito ay manganak. Pinangalanang Maria Clara ang bata at kinalinga ni Tiya
Isabel. Binusog din siya ng pagmamahal nina Kapitan Tyago at mga prayle. Lumaking
magkababata sina Ibarra at Maria Clara, pati na rin ng kanilang mga kaibigan.
Ipinasok ng kanyang ama mula sa udyok ng mga pari si Maria Clara sa kumbento ng
Sta Catalina ng ito ay maging katorse anyos. Pumunta naman si Ibarra sa Europa
upang mag-aral ng pagka-medisina. Si Kapitan Tyago at Don Rafael ay nagkasundong
ipakasal ang dalawa sa takdang panahon, bagay na indi naman tinutulan ng dalawa
sapagkat sila ay nag-iibigan.

Kabanata 7- Suyuan sa Asotea

Maaga pa lamang ng araw na iyon ay nakapagsimba na sina Maria at Tiya

Isabel. Pagkatapos mag-almusal ang mag-anak ay nagkanya-kanya na siya ng gawain.
Si Tiya Isabel ay naglinis ng bahay dahil sa mga kalat bunga ng hapunan ng
nakaraang gabi. Nagbuklat naman ng mga kasulatan tungkol sa kabuhayan si
Kapitan Tyago. Si Maria Clara ay nanahi habang kausap din ang ama upang malibang
ang sarili sapagkat ngayon ang araw ng kanilang pagkikita ni Ibarra, at siya ay hindi
mapakali sa pananabik na masilayan ang kanyang sinisinta. Napagpasyahan na siya
ay magbakasyon sa San Diego sapagkat nalalapit na ang pista doon. Pamaya-maya ay
dumating na si Ibarra at hindi maikakailang nataranta ang dalaga. Pumasok pa ito sa
silid at tinulungan naman siya ni Tiya Isabel na ayusin ang sarili. Lumabas rin ito at
nagkita ang dalawa sa bulwagan. Nagtama ang kanilang paningin at kapwa
nagkaroon ng kaligayahan sa kanilang mga mata. Nagtungo sila sa Asotea upang
makapag-sarili at makaiwas na rin sa alikabok na likha ng pagwawalis ni Tiya Isabel.
Masinsinang nag-usap ang dalawa tungkol sa kanilang nararamdaman, sa kanilang
mga sinumpaan sa isa't-isa, sa kanilang kamusmusan, sa kanilang naging tampuhan
at mabilis na pagbabati. Kapwa itinago ng dalawa ang mga ala-ala at bagay na
ibinigay nila sa isa't-isa: ang dahon ng sambong na inilagay ni Maria Clara sa
sumbrero ni Ibarra upang hindi ito mainitan, at ang sulat ni Ibarra kay Maria bago ito
tumulak papuntang Europa. Binasa ito ni Maria Clara sa katipan. Kabilang sa sulat
ang layunin ni Don Rafael na pag-aralin si Ibarra sa malayong lugar upang
makapaglingkod ng mataas na kalidad sa bayang sinilangan. Handa rin itong magtiis
na mawalay sa anak upang sa bandang huli ay maibigay nito sa bayan ang kanyang
hangarin. Dito natigilan si Ibarra dahil naalala nito na bukas ay undas at marami
siyang kailangang gawain. Nagpaalam na ang binata at pinagbilinan ni Kapitan Tyago
si Ibarra na sabihin sa kanyang katiwala na sila ay magbabakasyon doon. Hindi
naman mapigilan ni Maria na maluha dahil sa pangungulila kay Ibarra, kaya't
sinabihan siya ng kanyang ama na ipagtulos si Ibarra ng dalawang kandila at ialay sa
santo ng manlalakbay.”

Kabanata 9-Mga Suliranin Tungkol sa Bayan

Nakatakdang kuhanin ni Maria Clara ang kanyang kagamitan sa kumbento ng

araw na iyon. Hinihintay na lamang siya ni Tiya Isabel sa karwahe upang tuluyan na
silang makaalis ng siya namang pagdating ni Padre Damaso. Nalaman ng huli ang
kanilang pakay sa pag-alis at ito ay hindi minabuti ng pari. Bubulong bulong ito na
umakyat papunta sa bahay ng Kapitan. Sinalubong siya ng Kapitan at inabot nito ang
kamay upang magmano ngunit tinanggihan ito ng Pari. Bagkus ay sinabi kaagad nito
na ang pakay niya ay makausap ng sarilinan ang kapitan. Dito ay sinabi niya na hindi
dapat maglihim ng kahit ano pa man sa kanya si Kapitan sapagkat siya ang
pangalawang ama ni Maria Clara. Dapat na ring itigil ang pakikipagmabutihan ng
dalaga sa binatang si Ibarra. Sinabihan din nito na and Kapitan na hindi siya dapat
maghangad ng kabutihan para sa kanyang mga kaaway. Nakumbinsi ng pari ang
kapitan kaya't pagka-alis ng nito, pinatay ng Kapitan ang mga kandilang itinulos ni
Maria Clara para sa paglalakbay ni Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego. Sa kabilang
dako, nagtungo naman si Padre Sybila sa kumbento ng Dominikano sa Puerta de
Isabel II. Dinalaw niya ang matandang pari na may matinding sakit. Ibinalita niya dito
ang mga nakaraang kaganapan, katulad ng pang-aaway na ginawa ni Padre Damaso
sa bahay ni Kapitan Tyago. at ang pagpanig ng Tinyente diumano sa kapitan-heneral
at pakikipag-alyansa kay Padre Damaso. Nakipagpalitan din ng saloobin ang
matandang maysakit, at dito ay sinabi niya na ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng
pagkaubos nang kanilang mga kayamanan. Natututo na rin aniya ang mga Pilipino sa
paghawak ng ari-arian.
 Kabanata 10- Ang San Diego

Ang San Diego ay isang maalamat na bayan sa Pilipinas, matatagpuan sa

baybayin ng lawa at may malalawak na kabukiran. Ang ikinabubuhay ng mga tao sa
bayan na ito ay pagsasaka at dahil sa kakulangan sa edukasyon at kaalaman sa
pagnenegosyo, nalalamangan sila ng mga dayuhang tsino. Kung pagmamasdan ang
buong bayan mula sa ituktok ng simbahan, kapansin pansin dito ang isang gubat na
nasa kalagitnaan ng kabukiran. Katulad ng ibang bayan sa Pilipinas, pinamumunuan
ito ng simbahan at sunud-sunuran lamang ang pamahalaan dito. Si Padre Damaso
ang kura paroko sa simbahan na iyon bago ito mailipat sa ibang bayan dahil sa
ginawa nito kay Don Rafael Ibarra. Iilan lamang ang may mataas na tungkulin at
kinikilala sa bayang iyon, ang mga Kastila at ilang mayayamang Pilipino. Ayon sa
alamat, may isang matandang Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego, matatas
magtagalog at malalalim ang mga mata. Bumili siya ng gubat sa pook na iyon at
pinambayad ang kanyang mga ari-arian tulad ng damit, alahas at salapi. Hindi
nagtagal ay natagpuan ang matanda na nakabitin sa puno ng isang balete. Ang
pangyayaring ito ay naging sanhi ng pagkatakot ng mga tao doon kaya't sinunog ng
ilan ang mga damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas sa ilog.
Kalaunan, dumating ang anak ng matanda na nagngangalang Saturnino.
Pinagsikapan nitong sinupin ang mga naiwang ari-arian ng ama at nakapag-asawa ng
isang taga-Maynila. Dito rin sila nanirahan sa San Diego at nagkaroon ng isang
supling, si Don Rafael na siya namang ama ni Ibarra. Si Don Rafael ay kinagiliwan ng
mga magsasaka at dahil sa pagsusumikap nito, ang San Diego ay naging bayan mula
sa pagiging nayon. Kalaunan, ang pamumunong ito ni Don Rafael ay naging ugat ng
inggit at galit sa ilan niyang mga kaibigan.

Kabanata 11- Ang mga Makapangyarihan

Mabibilang lamang ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa

bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma at Italya sa mahigpit na agawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan
Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan. Bagamat si Don Rafael ang
pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at pinagkakautangan ng marami,
hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan sa bayang iyon. Si Kapitan
Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap na pagkain ay
walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon naman sa
pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa halagang
P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang
makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at
ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre
Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit
kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung
meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang
ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na
hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang
kanilang pakunwaring pagkakasunduan.

Kabanata 12- Araw ng mga Patay

Ang sementeryo ng San Diego ay matatagpuna sa isang malawak na palayan at

nababakuran ng lumang pader at kawayan. Masukal ang libingan at may malaking
krus na nakatirik sa kalagitnaan. Makipot ang daan patungo sa sementeryo, maputik
kapag tag-ulan at maalikabok naman kung tag-araw. Isang napakalakas na ulan ang
bumuhos ng gabing iyon, at dalawang tao ang abalang-abala sa paghuhukay sa isang
bahagi ng sementeryo. Ang isa ay batikang sepulturero at ang kanyang katulong ay
bago at hindi mapakali sa kanilang ginagawa. Hindi nito maitago ang pandidiri at
kinakalaban ang pagbaliktad ng sikmura sa pagdura at paghitit ng sigarilyo. Sinaway
ng batikang sepulturero ang kanyang kasama sa pagrereklamo nito at pinagpatuloy
ang paghuhukay hanggang sa maiahon ang bangkay. Sariwa pa kasi ang bangkay na
kanilang hinuhukay, sapagkat dalawampung araw pa lamang itong naililibing mula
ng mamatay. Sinusunod nila ang pinag-utos ni Padre Garrote, na walang iba kundi si
Padre Damaso, ang kura paroko ng panahong iyon; na ilipat ang bangkay sa libingan
ng mga Intsik. Ngunit dahil sa kabigatan ng bangkay at sa malakas na buhos ng ulan,
minarapat na lamang nila na itapong ito sa lawa. Mabibilang lamang ang mga tao na
kinikilalang makapangyarihan o casique sa bayan ng San Diego. Katulad ito ng Roma
at Italya sa mahigpit na agawan sa kapangyarihan sa pamumuno sa bayan. Hindi
kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tyago, at ilang namumuno sa pamahalaan.
Bagamat si Don Rafael ang pinakamayaman sa bayan, ang iginagalang ng lahat at
pinagkakautangan ng marami, hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng kapangyarihan
sa bayang iyon. Si Kapitan Tyago na may mga ari-arian din at kabilang sa mataas na
antas ng lipunan, sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng masasarap
na pagkain ay walang posisyon sa lipon ng mga makapangyarihan. Ang posisyon
naman sa pamahalaan tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa
halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkalde mayor. Sino ba talaga ang
makapangyarihan sa San Diego? Walang iba kundi ang kura paroko sa simbahan at
ang Alperes na siyang puno ng mga gwardiya sibil. Ang kura paroko na si Padre
Bernardo Salvi, ang batang pransiskano na mukhang masasakitin at siyang pumalit
kay Padre Damaso. Higit na may kabaitan ito kumpara kay Padre Damaso, kung
meron mang naging kabaitan ang huli. Ang Alperes naman ay lasinggero,
mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang mga tauhan. Nakapag-asawa ito ng
Pilipina, si Donya Consolacion, na mahilig magkolorete sa mukha. Dahil sa agawang
ito sa kapangyarihan ng dalawang Kastila, natural lamang na may palihim na
hidwaang nagaganap. Ngunit sa publikong lugar ay ipinapakita ng dalawa ang
kanilang pakunwaring pagkakasunduan.

Kabanata 13 - Mga Babala ng Bagyo

Dumating si Ibarra sa San Diego at kaagad na nagtungo sa sementaryo kasama

ang kanilang matandang katiwala. Agad nitong hinanap ang puntod ng ama na si Don
Rafael. Ayon sa kanyang katiwala, ang libingan ay tinamnan niya ng mga bulaklak ng
adelpa at sampaga. Nasalubong nina Ibarra ang sepulturero at tinanong nila ito ang
libingan ng kanyang ama. Pinagtapat naman ng sepulturero na itinapon ang bangkay
sa lawa dahil sa kabigatan nito at hindi na nailibing sa libingan ng mga Intsik, ang
bagay na pinag-utos ng kura paroko. Higit na ikinasindak ito ni Ibarra at ang
matandang katiwala ay napaiyak sa narinig. Sa matinding galit at poot ay iniwan ni
Ibarra ang kausap at ng makasalubong niya si Pari Salvi ay hindi nito napigilang
daluhungin ang pari. Humingi ng paliwanag si Ibarra sa pari kung bakit nagawa
nitong lapastanganin ang bangkay ng kanyang ama. Ipinaalam naman ng huli na ang
may kagagawan niyon ay si Padre Damaso.

Kabanata 14 - Si Tasyo, ang Baliw o ang Pilosopo

Nang araw na iyon ay dumalaw din sa libingan si Pilosopo Tasyo upang

hanapin ang puntod ng kanyang asawa. Si Don Anastacio ay kilala sa bansag na
Pilosopo Tasyo, kilala ng lahat ng tao sa San Diego sa kakaiba nitong personalidad.
Lagi itong laman ng lansangan at lakad ng lakad. Marami rin itong sinasabing
pananaw tungkol sa pulitika at lipunan, bagay na hindi nauunawaan ng karamihan
kayat tinawag nila itong baliw. Matalino ang matanda at matalinghaga kung manalita.
Galing siya sa isang mayamang pamilya at nag-aral ito sa unibersidad ng San Jose.
Pinahinto ito ng kanyang ina sa pag-aaral sa paniniwalang ang katalinuhan nito ang
magiging dahilan upang makalimutan ang Diyos. Minarapat din ng kanyang ina na
mag-pari na lamang ang binata, bagay ni sinuway naman ng Pilosopo at bagkus ay
nag-asawa na lamang. Pagkalipas ng isang taon ay nabiyudo ang Pilosopo at sa halip
na mag-asawang muli ay inilaan na lamang sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa
mapabayaan na nito ang minanang kabuhayan mula sa kanyang ina. Kapansin
pansin ang kakaibang kasiyahan sa mukha ni Pilosopo Tasyo sa kabila ng papadating
na unos at pagguhit ng matatalim na kidlat sa kalangitan. Matalinghaga rin ang
kanyang sagot sa mga taong nagtataka sa kanyang reaksyon, na ang bayo ang siyang
lilipol sa mga tao at hangad niya ang pagkakaroon ng delubyo na siyang lilinis sa
sanlibutan. Suhestyon din niya sa kapitan ang pagbili ng tagahuli ng kidlat imbes na
mga paputok at kwitis. Hindi rin nito sinang-ayunan ang pagpapatugtog ng mga
batingaw sapagkat mapanganib ito kapag kumukulog. Pinagtawanan naman siya ng
bawat makarinig. Tumuloy naman ang Pilosopo sa simbahan at doon ay naabutan
niya ang dalawang bata at sinabihan niya ito na kung maari ay umuwi sila sa
kanilang ina dahil ang huli ay naghanda ng isang espesyal na hapunan. Bagay na
bagamat natuwa ang mga bata ay tumanggi ang mga ito dahil na rin sa tungkulin sa
simbahan. Patuloy na naglakad lakad si Tasyo hanggang sa makarating sa bahay ni
Don Filipo at Aling Doray. Napag-usapan nila ang pagdating ni Ibarra sa bayan at
nabanggit ng Pilosopo na naramdaman niya ang paghihinagpis ni Ibarra ng malaman
ang sinapit ng kanyang ama. Sinabi rin nito na isa siya sa anim na taong
nakipaglibing sa ama nito. Napadako ang kanilang usapan patungkol sa purgatoryo,
isang bagay na hindi pinaniniwalaan ng Pilosopo at pinaniniwalaan naman ng
marami. Hindi man siya naniniwala dito ay nirerespeto naman niya ang pananaw ng
relihiyon na ito ay gabay upang ang tao ay mabuhay ng malinis. Kalaunan ay
nagpaalam na ang matanda at masiglang masiglang lumakad palayo sa gitna ng
matatalim na kidlat at dumadagundong na kulog.

Kabanata 15- Ang Mga Sakristan

Ang dalawang sakristan ay sina Crispin at Basilio, mga anak ni Sisa at siyang
kausap ni Pilosopo Tasyo sa simbahan. Hinabilin ng huli ang inihandang hapunan ng
kanilang ina. May matinding suliraning hinaharap ang dalawang musmos at ito ay
lubos na nagdudulot ng kawalang pag-asa sa magkapatid, lalo na kay Crispin, ang
nakababata sa dalawa. Pinagbintangan kasi siya ng Pari na nagnakaw ng dalawang
onsa o halagang P32.00. Ang sahod lamang nila ay dalawang piso sa isang buwan,
kung kayat hindi niya mababayaran ang nawawalang salapi, at ang pataw na multa
ng tatlong beses. Hiniling nito sa kanyang kuya na tulungan siyang bayaran ang
ibinibintang sa kanya ng pari, bagay naman na tinutulan ni Basilio dahil na rin sa
kailangan niya itong ibigay sa kanilang ina upang may makain. Nahiling tuloy ni
Crispin na mabuti pang lahat sila ay magkasakit. Nangulila din ang bata sa kanyang
ina, na kung ito ay kapiling nila tiyak niyang ipagtatanggol sila nito sa kalupitan ng
mga pari. Naisip rin niya na mabuti pa nga ay ninakaw na lang niya ang nawawalang
pera at ng sa gayon ay maibabalik pa niya ito at mamatay man siya sa palo ay may
maiiwan naman siya sa kanyang ina at kapatid. Nag-aalala naman si Basilio sa galit
ng ina kapag nalaman nito na napagbintangang magnanakaw ang kanyang kapatid.
Buo naman ang tiwala ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina na ginawa
niya iyon, dahil ipapakita niya ang maraming latay sa buo niyang katawan dahil sa
palo ng kura, pati ang bulsa niyang butas. Sasabihin rin niya na ang tangi niyang
pera ay isang kuwalta lamang na aginaldo sa kanya noong nakaraang pasko, at pati
ito ay pinag-interesan ng ganid na prayle. Bukod sa mga palong tinatamo ni Crispin,
gutom na gutom na rin siya sapagkat hindi na siya pinapakain mula ng siya ay
pagbintangan. Patuloy na nag-uusap ang magkapatid tungkol sa kanilang kalagayan
at hindi nila namalayan ang pagpanhik ng sakristan mayor. Narinig nito ang kanilang
pag-uusap at nagpupuyos ito sa galit. Pinagmulta niya si Basilio dahil daw sa salang
maling pagpapatugtog nito sa kampana. Sinabi naman nito kay Crispin na hindi siya
makakauwi hanggat hindi niya ibinabalik ang ninakaw na salapi. Tinangkang
mangatwiran ni Basilio, bagay na nakapagpahamak pa sa kanya sapagkat hindi siya
papauwiin hangang hindi ika-sampu ng gabi. Ang desisyon ng sakristan ay lubhang
mapanganib para kay Basilio sapagkat mahigpit na ipinapatupad ng guwardiya sibil
na bawal ng maglakad ang sinuman bago sumapit ang ika-siyam ng gabi. Pagkasabi
nito ay kinaladkad na ng sakristan si Crispin at hindi na magawang makiusap ni
Basilio sa pangamba at awa sa kapatid. Dinig na dinig nito ang pagpapalahaw at
daing ng kapatid dahil sa sakit na nararamdaman. Wala siyang magawa kundi ang
matulala at balutin ng matinding paghihinagpis, awa, at kawalang pag-asa na may
magawa siya para tulungan at baguhin ang kalagayan ng kapatid. Sa kabila ng
kamusmusan ng kaisipan ay tumindi ang pagnanais na makapag-araro sa bukid
upang maka-alis sa kalupitan ng simbahan. Kasabay ng pagtila ng ulan ay ang
pagpapatihulog ni Basilio mula sa bintana ng kampanaryo gamit ang lubid ng
kampana.

Kabanata 16- Si Sisa

Sa isang maliit na dampa sa labas ng bayan ay abalang abala si Sisa, ang

butihing ina nila Crispin at Basilio. Makikitang salat na salat siya sa kabuhayan, at
ang likas na ganda nito ay pinatanda ng panahon at pagdurusa. Nakapag-asawa siya
ng isang lalaking walang idinulot sa kanya kundi dalamhati. Gabi gabi itong
nagsusugal, iresponsable, tamad, at nagpapalaboy laboy sa lansangan. Wala itong
pakialam sa buhay nilang mag-iina, bagkus ay nakukuha pa siya nitong bugbugin
kapag ito ay umuuwi. Si Sisa naman ay patuloy na tinitiis na lamang ang ugali ng
kanyang asawa at patuloy pa rin niya itong minamahal na animoy ay diyos. Naghanda
ng masarap na hapunan si Sisa para sa kanyang mga anak. Bagay na hindi nila
madalas matikman sa kanilang buhay. Inihain niya ang paborito ng mga bata: tuyong
tawilis at sariwang kamatis para kay Crispin; at tapang baboy-damo at isang hita ng
patong bundok naman para kay Basilio, mula sa kagandahang loob ni Pilosopo Tasyo.
Sa kasamaang palad, ang naunang dumating ay ang kanyang asawa na walang
pakundangang inubos ang inihain niya para sa kanyang mga anak. Hindi man lang
nito itinanong ang kalagayan nilang mag-iina at bagkus ay inihabilin pa na bigyan
siya ng kwarta mula sa kita ng dalawang bata. Walang nagawa ang martir na si Sisa
kundi maghinagpis sa pag-ala-ala na wala na ang masarap na hapunan na inihanda
niya para sa kanyang mga anghel. Nagluto siyang muli upang kahit papaano ay may
makain ang mga bata pagdating nito mula sa simbahan. Makalipas ang matagal na
sandali at pagkainip sa paghihintay ay nakarinig siya ng malalakas na tawag mula
kay Basilio.

Kabanata 17- Si Basilio

Duguan si Basilio nang dumating ito sa kanilang tahanan. Pinagtapat nito sa

Ina na siya ay hinabol ng mga gwardiya sibil at nadaplisan ng bala sa ulo. Hindi nito
nagawang huminto sa paglalakad sa takot na ikulong at paglinisin sa kuwartel. Sinabi
rin nito sa ina na sabihing nahulog na lamang siya sa puno kaysa ipagtapat ang
tunay na nangyari. Napag-alaman din ni Sisa na napag-bintangan si Crispin na
nagnakaw ng dalawang onsa, at nabaghan ang puso ni Sisa dahil sa awa sa kanyang
anak. Lingid sa kanyang kaalaman ang mga parusang tinatamasa ni Crispin sa
kamay ng Sakristan. Nawalan naman ng gana si Basilio na kumain at bagkus ay nag-
alala ng todo sa kanyang ina ng malaman nito na dumating ang kanyang ama. Alam
kasi nito ang pambubugbog na ginagawa ng ama sa kanyang ina. Sa hinagpis at galit
ni Basilio ay naisambulat nito na mabuti pang mawala na ang kanyang ama at
mabuhay silang tatlo na lamang. Sa ganitong kalagayan ay mabubuhay pa sila ng
maayos, na siya namang pinagdamdam ni Sisa. Para sa kanya, sa kabila ng ugali ng
kanyang asawa ay mamarapatin pa rin niyang magkakasama silang lahat.
Nakatulugan ni Basilio ang kanyang mga alalahanin at pagod. Binangungot ito sa
kalagitnaan ng tulog sapagkat nakita niya sa kanyang panaginip ang pambubugbog
ng kura at sakristan mayor kay Crispin. Pinalo nila ng yantok si Crispin sa ulo
hanggang ito ay duguang humandusay sa lapag. Nagising si Basilio sa yugyog ng
kanyang ina, at pinagtapat na lamang niya ang pangarap niya para sa kanyang ina at
kapatid. Nais niyang huminto na sa pagsasakristan kasama ni Crispin, magpapastol
siya ng baka at kalabaw na pag-aari ni Ibarra, at pagsapit niya ng edad na kaya na
niyang mag-araro sa bukid, siya ay hihiling ng kapirasong lupa para sakahin.
Pauunlarin niya ang sakang iyon hanggang sa umunlad ang kanilang buhay. Pag-
aaralin din niya si Crispin kay Pilosopo Tasyo at ang kanyang ina ay hihinto na sa
pananahi. Bagamat nagpakita ng pagkatuwa ang kanyang ina, lihim naman itong
nasasaktan dahil hindi na sinama ni Basilio ang kanyang ama sa mga plano nito.

Kabanata 18- Mga Kaluluwang Naghihirap

Si Padre Salvi ay matamlay na nagdaos ng misa ng araw na iyon. Abala ang

mga matatanda sa bayan tungkol sa nalalapit na kapistahan habang naghihintay na
makausap ang Padre. Nais nilang malaman kung sino ang magmimisa, kung si Padre
Damaso ba or si Padre Martin o ang coordinator? Napag-usapan ng mga matatanda
ang tungkol sa pagbili ng indulgencia para sa kaligtasan ng mga namatay na kaanak
na patuloy na nagdurusa sa purgatoryo. Ang isang indulgencia ay katumbas ng
mahigit isang libong taon na kaligtasan mula sa pagdurusa sa purgatoryo. Sa
kanilang pagpapalitan ng kuro-kuro ay hindi nila namalayan ang pagdating ni Sisa.
May dalang handog si Sisa para sa mga prayle. Nag-ani siya ng mga sariwang gulay
mula sa kanyang mga tanim at pako na paborito ng kura. Tumuloy na si Sisa sa
kusina ng kumbento upang iayos ang kanyang mga dala. Hindi man lamang siya
pinansin ng mga sakristan at mga tauhan sa kumbento. Sa huli ay nakausap ni Sisa
ang tagapagluto. Napag-alaman niya na maysakit ang pari at hindi niya ito
makakausap. Nagimbal din siya sa nalaman na si Crispin ay tumakas kasama ng
kanyang isa pang anak pagkatapos nitong magnakaw ng dalawang onsa. Alam na ito
ng mga gwardiya sibil at kasalukuyan itong papunta sa kanilang bahay upang hulihin
ang kanyang mga anak. Tinuya rin siya nito na hindi niya naturuan ng kabutihang
asal ang magkapatid at higit sa lahat ay nagmana ang mga ito sa kanyang walang
kwentang asawa.

Kabanata 19-Mga Suliranin ng Isang Guro

Nagkita sa tabi ng lawa si Ibarra at ang guro sa San Diego. Itinuro ng huli kung
saan naitapon ang bangkay ng kanyang ama at isa si Tinyente Guevarra sa iilang
nakipaglibing. Isinalaysay ng butihing guro ang ginawang pagtulong ni Don Rafael sa
ikauunlad ng edukasyon at naitulong nito sa kanyang kapakanan. Si Don Rafael kasi
ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo nuong siya ay
nagsisimula pa lamang. Naisalaysay ng guro ang mga suliraning kinakaharap ng San
Diego tungkol sa edukasyon. Isa na dito ang kawalang ng panggastos para sa mga
kagamitan sa pag-aaral, ang kawalan ng silid aralan na akma upang makapag-aral ng
walang balakid ang mga bata, ang kakaibang pananaw ng mga pari sa paraan ng
pagtuturo, ang mga patakaran ng simbahan tungkol sa nilalaman ng kanyang mga
aralin, at ang kawalan ng pagkakaisa ng mga magulang ng mag-aaral at ng mga taong
may katungkulan. Ang mga libro ay nasusulat sa Kastila at kahit anong tyaga ng guro
na iaral sa kanyang mga estudyante ang nilalaman ng babasahin, pilit itong
pinanghihimasukan ni Padre Damaso. Madalas din itong mamalo at pagmumurahin
ang mga bata kapag nakarinig ito ng ingay mula sa tapat ng kwadra, kung saan nag-
aaral ang mga bata dahil nga sa walang silid-aralan. Ang mga magulang naman ay
pinapanigan ang mga pari tungkol sa pagpalo bilang epektibong paraan ng
pagdedesiplina at pagtuturo. Ang pakikialam ng Pari, at ang maraming mga balakid
sa pagtuturo ang naging sanhi upang magkasakit ang guro. At nang siya ay bumalik
upang magturong muli, higit pang nabawasan ang bilang ng kanyang mga mag-aaral.
Laking pasasalamat niya ng hindi na si Padre Damaso ang kura sa San Diego, kayat
minabuti niyang iangkop ang nilalaman ng mga aralin sa kalagayan ng kanyang mga
mag-aaral. Bagamat nagkaroon siya ng kalayaan para iangkop ang kanyang mga
aralin, higit pa ring pinahalagahan ng simbahan ang pagtuturo tungkol sa relihiyon.
Sa mga binanggit na ito ng guro, nangako naman si Ibarra na gagawin ang kanyang
makakaya upang matulungan ang guro at maiangat ang kalagayan ng edukasyon sa
bayan. Kanya itong babanggitin sa araw ng pulong sa paanyaya ni Tinyente Mayor.

Kabanata 20 – Ang Pulong sa Tribunal

Ang tribunal ang tanging bulwagan na nagsisilbing lugar para sa pagpupulong

at pag-uusap ng mga makapangyarihan at mayayaman sa bayan. Panauhin noong
araw na iyon sina Ibarra at ang guro. Nahahati ang mga nasa pulong sa dalawang
kinatawan o lapian: ang conserbador na siyang pangkat ng mga matatanda na
pinamumunuan ng Kabesa at ang liberal na binubuo naman ng mga kabataan sa
pamumuno ni Don Filipo. Ang mga paksa ng pagpupulong na iyon ay tungkol sa
gaganaping kapistahan labing-isang araw mula sa araw na iyon, mga programa at
aktibidad na gagawin para sa pista, at ang pagtatayo ng paaralan para sa bayan.
Sinamantala ng mga mayayaman sa bayan ang pulong na iyon upang
makapagtalumpati kahit na walang katuturan ang ibang mga pinagsasabi. Katulad na
lamang ni Kapitan Basilyo na nakalaban ni Don Rafael. Sinalungat naman ito ni Don
Filipo na nagmungkahi na bawat gawain ay dapat may talaan ng mga gastos. Dapat
din magpagawa ng isang malaking tanghalan sa plasa at magtanghal ng palatuntunan
tulad ng komedya sa loob ng isang linggo. Binanggit din ni Don Filipo ang
pagkakaroon din ng paputok upang maging lalong kasiya siya ang pista. Hindi naman
lahat ay sumang-ayon sa kanyang mungkahi. Nagbigay naman ng panukala ang
Kabesa na nagsabing marapat na tipirin ang pagdiriwang, dapay ay wala na ring
paputok at ang mga gaganap sa programa ay dapat mga taal na taga San Diego. Ang
sentro din ng pagtatanghal ay dapat mga sariling ugaling Pilipino. Walang bisa ang
mga panukalang inihandog ng magkabilang pangkat sapagkat nakapagdesisyon na
ang kura tungkol sa pista. Ang mga gagawin ay anim na prusisyon, tatlong sermon,
tatlong misa mayor at isang komedya.

Kabanata 21 – Mga Pagdurusa ni Sisa

Sa narinig mula sa kusinero ay kumaripas ng takbo si Sisa pauwi sa kanilang

bahay. Hindi mawala sa kanyang isipan ang mga pangitain na dadamputin ng mga
gwardiya sibil ang kanyang mga anak at ang bintang na pagnanakaw ng salapi ng
dalawang bata. Namataan niya ang mga gwardya sibil na papalayo sa kanilang bahay,
bagay na nakagaan sa kanyang takot sapagkat hindi nito kasama ang kanyang mga
anak. Nang magpang-abot sila ng gwadiya sibil sa daan, pilit siyang pinaamin na
ilabas ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang mga anak. Bingi ang mga gwardiya
sibil sa kanyang pagmamakaawa at pangangatwiran kung kaya't kinaladkad siya ng
mga ito papuntang kwartel. Hiyang- hiya si Sisa habang kinakaladkad ng mga
gwardiya sibil sa harap ng taong-bayan, lalo na ng sa oras na iyon ay natapat na
tapos na ang misa at ang mga tao ay kasalukuyang lumalabas ng simbahan. Lahat ay
napapatigil sa nagaganap na eksena sa lansangan at walang magawa si Sisa kundi
panghinaan ng loob at mag-iiyak. Pagdating sa kwartel ay inihagis siya ng mga ito at
nagsumiksik na lamang siya sa isang sulok. Bingi ang lahat sa kanyang pakiusap at
pagmamakaawa. Tanghali na ng pakawalan siya ng Alperes. Umuwi si Sisa sa
kanilang bahay at muling hinanap ang kanyang mga anak. Ngunit ala ni anino o tinig
ng mga bata kahit sa bakuran. Pumanhik muli siya ng bahay at namataan niya ang
punit na damit ni Basilio na may bahid ng dugo. Hindi niya matanggap ang nasilayan
at nilamon ng pighati ang kanyang katinuan. Nagpalaboy-laboy siya sa lansangan
habang sinasambit ang pangalan ng kanyang mga anak.

Kabanata 22 – Liwanag at Dilim

Ito ang araw ng pagdating ni Maria Clara at ni Tiya Isabel sa San Diego upang
mamalagi doon para sa pista ng bayan. Kumalat ang balita ng kanyang pagdating
sapagkat kinagigiliwan siya lahat ng mga tao doon. Kumalat din ang madalas na
pagkikita nila ni Ibarra, bagay na ikinagalit ni Padre Salvi. Napapansin naman ni
Maria Clara ang pagbabago ng kilos at mga titig nito tuwing siya ay kaharap. Plano ng
magkatipan na magkaroon ng piknik sa ilog kasama ang kanilang mga kaibigan.
Iminungkahi ni Maria Clara na huwag ng isama si Padre Salvi sapagkat siya ay
nababahala kapag ito ay nasa paligid niya. Hindi naman ito napagbigyan ni Ibarra
dahil sa hindi ito magandang tingnan. Habang nag-uusap ang dalawa ay dumating
naman si Padre Salvi kung kaya't nagpaalam na si Maria upang mamahinga.
Inimbitahan ni Ibarra si Padre sa piknik at kaagad naman itong sinang-ayunan ng
kura. Pagkalipas ng ilang oras ay umuwi na rin si Ibarra. Sa kanyang paglalakad ay
nakasalubong niya ang isang lalaking humihingi ng tulong. Pinaunlakan naman siya
ni Ibarra.

Kabanata 23 – Ang Piknik

Madaling araw pa lamang ay masigla ng nagsisigayakan ang mga kababaihan

at kabinataan para sa kasiyahan sa araw na iyon. Magkakasamang naglalakad ang
mga kababaihan, hiwalay sa kalalakihan. Kasama rin sa piknik na iyon ang mga
kawaksi at matatandang babae. Sasakay sila sa dalawang bangka habang
mangingisda sa ilog. Magkakasama ang matatalik na magkaibigan na sina Maria
Clara, Iday, Victorina, Neneng at Sinang sa isang bangka. Hindi mapigilan ang
kanilang mga tawanan at kwentuhan, bagay na nag-uudyok kay Tiya Isabel upang
sila ay sawayin. Makalipas ang ilang sandali ay nagkaroon ng butas ang bangkang
sinasakyan ng mga kalalakihan kung kaya't sila ay napalipat sa bangka ng mga
dalaga. Nagkaroon naman ng katahimikan sa panig ng mga dalaga sapagkat sila ay
inatake ng hiya. Si Elias naman ay patuloy lamang sa pagsagwan sa bangka. Upang
hindi mainip at maaliw ang lahat, umawit si Maria ng Kundiman at ang lahat ay
parang idinuyan sa awitin. Malapit ng maluto ang agahan, kung kaya't gumayak na
ang mga kalalakihan upang mangisda. Sa kasamaang palad, ni isang isda ay wala
silang nahuli sapagkat may buwayang naroroon. Nabahala ang mga kababaihan sa
paglitaw ng buwaya at lalo na ng nilundag ito ni Elias. Naglaban ang dalawa sa ilog,
ngunit higit na malakas ang buwaya. Kagyat namang lumundag si Ibarra sa tubig
upang tulungan si Elias. Napatigagal naman si Maria sa ginawang iyon ni Ibarra, at
tila ba tumigil na rin ang kanyang paghinga. Natalo naman ng dalawa ang buwaya at
nagpatuloy sila sa pangigisda hanggang sa sila ay makahuli ng sariwang isda.
Masayang nag-pananghalian ang mga magkakaibigan sa ilalim ng mga puno malapit
sa batisan.

Kabanata 24 – Sa Kagubatan

Maagang nakapagmisa si Padre Salvi at kaagad na nag-almusal, ngunit hindi

na nito tinapos ang pagkain at nagpunta na ito sa lugar ng piknik sakay ng karwahe.
Malayo pa ay pinahinto na niya ang karwahe upang sa gayon ay malayang
makapanood ng lihim sa mga kadalagahan. Hindi naman siya nabigo sa ninais na
mangyari, nakita nga niya ang mga dalaga at masayang pinagmamasdan ang mga
binti at sakong ng mga ito habang nagkakatuwaan. Pinigil na lamang ng pari ang
kanyang sarili na sundan pa ang mga ito kung kaya't hinanap na lamang niya ang
mga kalalakihan. Pagkapananghalian ay nag-usap-usap ang mga nagpiknik.
Nabanggit ni Padre Salvi na may tumampalasan kay Padre Damaso kaya't nagkasakit
ito. Nagkataon na dumating si Sisa at nais ni Ibarra na siya ay pakainin ngunit dala
ng pagkawala ng katinuan nito ay tumalilis itong papalayo sa pangkat. Nabanggit din
ang pagkawala ng mga anak ni Sisa, kung saan nagkaroon ng matinding pagtatalo
sina Don Filipo at Padre Salvi. Ikinatwiran ng una na higit pang pinahalagahan ang
dalawang onsa kaysa sa pagkawala ng mga bata. Pumagitna na sa Ibarra sa dalawa
upang hindi na umabot sa sakitan ang dalawa. Lumayo si Ibarra at nakiumpok sa
mga binata at dalagang naglalaro ng Gulong ng Kapalaran. Itinanong ni Ibarra sa
Gulong kung may mga katuparan ang kanyang binabalak. Natapat naman ang dais sa
sagot na pangarap lamang. Hindi ito sinang-ayunan ni Ibarra sapagkat mayroon na
siyang katibayan at pahintulot sa pagpapatayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra
ang kasulatan at ibinigay kay Maria Clara at Sinang. Dumating naman si Padre Salvi
at walang hudyat na pinunit nito ang aklat. Aniya, malaking kasalanan ang maniwala
sa nilalaman nito. Ikinainis naman ito ni Albino at isinagot sa kura na mas malaking
kasalanan ang kanyang pakikialam sa pag-aari ng iba. Lumayas naman kaagad ang
kura at padabog na bumalik ng kumbento. Makalipas ang ilang sandali ay dumating
naman ang mga gwardya sibil at sarhento. Hinahanap nila si Elias kay Ibarra
sapagkat ito ang nanakit kay Padre Damaso. Kinuwestyon din nila si Ibarra sa
pagkupkop niya kay Elias, bagay na sinalungat ni Ibarra at sinabing walang
karapatang kwestyunin ninuman ang kanyang desisyon kung sino ang nais niyang
imbitahin sa kanyang tahanan. Hinalughog ng gwardya sibil ang kagubatan ngunit
ala silang nakitang Elias.

Kabanata 25 – Sa Tahanan ng Pilosopo

Sinadya ni Ibarra si Pilosopo Tasyo sa kanyang tahanan upang humingi ng

payo tungkol sa paaralan na nais niya ipasimulan. Nadatnan niya itong abalang-abala
sa pagsusulat ng hieroglyphics sa wikang Tagalog. Napansin naman siya ng matanda
at siya ay inanyayahan nito. Binanggit ni Pilosopo na ang kanyang mga sinusulat ay
walang makakaunawa sa ngayon sapagkat ang mga susunod na henerasyon ang
tanging makauunawa ng kanyang saloobin. Ayon sa kanya, ang mga susunod na
salinlahi ay mga walang piring sa mata at gising sa nangyayari sa lipunan. Nabanggit
ni Ibarra na kahit siya ay dito ipinanganak at lumaki, ramdam niya na palagay ng
mga tao na siya ay dayuhan lamang. Kung kaya't kailangan niya ang payo ng
matanda sapagkat ito ay higit na kilala ng mga tao. Sumalungat naman si Pilosopo at
iminungkahi na dapat niyang isangguni ang kanyang mga binabalak sa mga
kinikilalang tao sa lipunan, katulad ng Kura. Magbigay man ng masasamang payo
ang mga makapangyarihan sa bayan, maipapakita naman ni Ibarra na ang kanyang
mga binabalak at ginagawa ay ayon sa pinagkasunduan ng mga makapangyarihang
tao sa bayan. Mainam pa na pakunwari na lamang siyang sumunod kaysa maging
kalaban pa niya ang mga iyon. Hindi naman ito lubos na sinang-ayunan ni Ibarra
sapagkat naniniwala siyang ang matuwid na layunin ay hindi na kailangang balutan
ng baluktot na gawain. Buo ang paniniwala ni Ibarra na sasang-ayunan siya ng
pamahalaan at ng mga tao sa bayan sapagkat ang kanyang ninanais ay ang
kapakanan ng nakararami. Hindi siya makumbinsi ni Pilosopo Tasyo na ang
kapangyarihan ng simbahan ay higit pa sa kakayahan ng pamahalaan. Lalo na ang
pagsasabi niya dito na kung nais niyang matupad ang kanyang mga balakin ay
marapat na yumuko muna siya sa mga may kapangyarihan kung ayaw niyang walang
mangyari sa kanyang mga balakin. Hindi matanggap ni Ibarra ang mga sinabi sa
kanya ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ang kanyang mga pananaw ay ideolohiyang liberal,
na kanyang nakamulatan sa pag-aaral sa Europa. Ang mga ganitong prinsipyo ay
hindi pa katanggap-tanggap sa simbahan na siyang nagmamay-ari ng lahat, pati ang
buhay ng mga tao sa kanilang nasasakupan. Inihalimbawa ni Pilosopo Tasyo ang
kalagayan ni Ibarra sa mga halaman: sa rosas na yumuyuko rin sa hangin kapag hitik
na ito sa mga bulaklak at kung hindi ito ay mababali lamang; at sa puno ng makopa
na kailangan pa niyang tukuran upang kumapit ang mga ugat nito sa lupa dahil kung
hindi niya ito gagawin ay ibubuwal lamang ito ng hangin. Ganito rin si Ibarra sa
kanyang pananaw. Isa siyang punong itatanim sa mabatong lupain na nagmula pa sa
bayan ng Europa- kailangan niya ng makakapitan at masasandalan. Aniya, hindi
kaduwagan ang pagyuko sa kapangyarihan, ang pagyuko at pag-iwas sa dumarating
na punlo, mas mainam iyon kaysa salubungin ang mga bala ng baril at tuluyan ng
hindi makabangon. Naglaro sa isipan ni Ibarra na paano kung hindi lubos ang
pagtulong ng simbahan sa kanyang mga balakin dahil na rin sa ang karunungan ay
kaagaw ng simbahan sa pagpapayaman at kung may maiiwan ba siyang legacy sa
kanyang mga binabalak para sa bayan. Binigyan naman siya ng inspirasyon ni
Pilosopo Tasyo sa pagsasabi nito na hindi man siya magtagumpay ay may uusbong na
pananim na siyang magpapatuloy ng kanyang mga nasimulan. Nagpaalam na si
Ibarra pagkapahayag nito kay Pilosopo Tasyo sa kanyang pakay sa kura.

Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista

Bisperas ng Pista ng San Diego tuwing ika-10 ng Nobyembre. At sa bisperas pa

lamang ng Pista ay nakahanda na ang lahat. Nagagayakan ang mga bahay ng
kanilang mga pinakagarbong palamuti, kurtina at iba't-ibang dekorasyon at pati na
mga minana at antigong kagamitan. Ang hapag-kainan naman ng mga mayayaman ay
punong-puno ng mga iba't-ibang masasarap na putahe, kakanin, panghimagas at mga
inangkat at mamahaling mga alak mula pa sa Europa. Inilalaan ang mga pagkaing ito
para sa lahat, kahit na taga-ibang bayan upang maging masaya ang kapistahan. Ang
bawat sulok ng bahay ay malinis at makintab, sadyang pinaghandaan at iginayak
para makita ng lahat. Maya't maya rin ang pagpapaputok ng kwitis, batingaw ng
kampana at tugtugan ng mga banda ng musiko. Ang plasa naman ng San Diego at
mga matataong lugar ay pinalamutian ng arkong kawayan, pati na rin ang harapan ng
simbahan na nilagyan ng tolda para sa prusisyon. May tanghalan din na nakalaan
para sa pagtatanghal ng komedya at iba pang palatuntunan. May partisipasyon sa
kasayahan ang mga mayayaman sa Sa Diego, tulad ni Kapitan Tiago at Kapitan
Joaquin, ang intsik na si Carlos, at iba pa. Si Padre Damaso naman ang nakalaang
magmisa sa umaga. Ang mga magsasaka at mahihirap ay iginayak ang kanilang mga
pinaka-mainam na ani upang ihandog sa mga may-ari ng kanilang bukirin.
Kasalukuyan namang tinatapos ang bahay-paaralan na pinapagawa ni Ibarra malapit
sa kanyang tahanan sa pamamatnubay ni Nol Juan. Sagot niyang lahat ang gastos
dito, at magalang na tinanggihan ang alok na tulong ng mga mayayaman at ng pari.
Ang bahay-paaralan na kanilang itinatayo ay katumbas ng mga paaralan sa Europa,
hiwalay ang mga babae sa lalaki, may lugar para sa pagtatanim ng puno at gulay,
may bodega at mayroon ding silid pang-disiplina sa mga batang mag-aaral. Marami
ang humanga sa kanyang ginawa ngunit marami din naman ang palihim niyang
naging kaaway.

Kabanata 27 – Sa Pagtatakipsilim

Sadyang hinigitan ni Kapitan Tyago ang paghahanda sa kapistahan sapagkat

ikinasisiya niya ang mabangong pagtanggap ng mga tao kay Ibarra na kanyang
mamanugangin, lalo na at kahit sa Maynila ay tanyag na tanyag ang binata. Sa
ganitong pagkakataon ay kasama siyang mapupuri sa mga pahayagan. Samu't saring
pagkain at inumin na inangkat pa mula sa ibang bansa ang nasa kanyang tahanan.
Pinasalubungan din niya si Maria ng mga kagamitang may mamahaling bato. Nagkita
sina Ibarra at Kapitan Tyago ng bandang hapon. Nagpa-alam naman si Maria na
mamasyal kasama ang mga kaibigan nitong dalaga, at kinumbida ng mga ito si Ibarra,
na pinaunlakan naman ng huli. Inanyayahan ni Kapitan si Ibarra na duon na
maghapunan sapagkat darating si Padre Damaso, na magalang namang tinanggihan
ni Ibarra. Lumakad na ang magkatipan kasama ang mga kadalagahan. Napadaan sila
sa kanilang kaibigan na si Simang at ito ay sumama rin sa kanila na mamasyal. Nang
marating nila ang liwasang bayan, sinalubong sila ng isang ketongin na
pinandidirihan ng lahat. Nahabag naman si Maria at binigay niya dito ang iniregalo ng
kanyang ama sa kabila ng pagtataka ng kanyang mga kasama. Lumapit naman ang
walang katinuan na si Sisa at kinausap ang ketongin. Itinuro nito ang kampanaryo at
sinabing anduon ang kanyang mga anak, at pagkasabi nito ay umalis ng pakanta-
kanta. Lumisan na rin ang ketong na dala ang bigay sa kanya ni Maria. Napag-isip
isip ni Maria na marami pala ang mga mahihirap at kapus-palad at iyon ay naging
lingid sa kanyang kaalaman

Kabanata 28 – Sulatan

Ang pagsusulatan ay isang kaugaliang Pilipino at ang paraan ng ligawan noong

kapanahunan ni Rizal. Buod. Katulad ng inaasahan, nalathala sa pahayagan sa
Maynila ang mga naganap sa kapistahan ng San Diego. Iniulat ang marangyang
kapistahan at mga tanyag na tao sa San Diego, pati na rin ang mga musiko, at mga
palatuntunang naganap. Kasama rin sa balita ang mga pari sa bayan, ang komedyang
naganap at mga mahuhusay nitong artista, na tanging mga Kastila lamang ang
nasiyahan sapagkat ang komedyang iyon ay idinaos sa wikang Kastila. Ang mga
Pilipino naman ay nasiyahan sa komedyang Tagalog. Hindi naman dumalo si Ibarra sa
mga palabas na iyon. Kinabukasan ay nagkaroon ng prusisyon para sa mga santo at
santa. Nagkaroon din ng misa na pinamunuan ni Padre Manuel Martin. Nagkaroon
din ng sayawan na pinangunahan ni Kapitan Tyago at Maria. Ikinayamot naman ito
ng huli. Sinulatan ni Maria si Ibarra sapagkat ilang araw na niya itong hindi nakikita.
Hiniling ng dalaga na siya ay dalawin at nagpaimbita ito na imbitahan siya ni Ibarra
sa pagpapasinaya ng binata ng bahay-paaralan.

Kabanata 29 – Ang Kapistahan

Umaga pa lamang ay handa na ang mga banda ng musiko upang magbigay saya at
salubungin ang kapistahan. Sinabayan pa ito ng tunog ng kampana at mga siklab at
pasabog ng paputok. Nagising ang mga tao sa bayan at nagsigayak na para makiisa.
Ang taumbayan ay naghanda ng kanilang pinakamainan na kasuotan at mga alahas.
Naghanda rin ng masasarap na pagkain ang bawat tahanan at hinahatak ang mga tao
upang tikman ang mga ito. Taliwas ito sa ikinilos ni Pilosopo Tasyo, sapagkat ayon sa
kaniya, paglulustay lamang ng pera at pakitang tao lamang ang pagsasaya sa araw na
ito. Marami ang dapat na higit pagkagustasan ng may kabuluhan at marami ang
hinaing ng bayan na hindi natutugunan. Sang-ayon si Don Filipo sa ganitong
pananaw ngunit ala siyang lakas ng loob upang salungatin ang pari. Sa simbahan ay
naghihintay na ang mga tao at mga tanyag na tao sa bayan. Si Padre Damaso naman
ay itinaon ang sarili na magkasakit upang higit na makakuha ng importansya mula sa
lahat. Inalaagaan siya ng taga-pangasiwa ng simbahan habng siya ay may sakit.
Sinumulan ang mahabang prusisyon ng iba't-ibang santo bandang alas otso ng
umaga. Kahit sa prusisyon ay ipinapakita ang pagkaka-iba ng antas o diskriminasyon
sa lipunan kahit na ang mga nagpuprusisyon ay mga ginggon. Natapos ang prusisyon
sa tapat ng bahay ni Kapitan Tyago, na inaabangan naman nila Maria Clara, Ibarra at
ilan pang mga Kastila.

Kabanata 30 – Sa Simbahan

Dito inilalarawan ni Jose Rizal ang kanyang pagtutol sa mapanlait at mahahayap na

ugali ng mga prayle noong panahong iyon. Bagamat siya ay tumatangkilik sa
relihiyon, hindi naman niya maatim ang mga kagaspangan ng pag-uugali ng mga
prayle. Inilalarawan din ang matapat na pagtangkilik ng mga Pilipino sa relihiyong
nakagisnan, kahit pa ang kapalit nito ay ang kanilang kabuhayan. Buod: Dinumog ng
lahat ang simbahan kung kaya't nagsiksikan ang mga tao sa kabila ng init at iyakan
ng mga bata. Bayad din ang misang iyon para sa kabanalan ng lahat sa halagang
P250. Ang paniniwala noon ay mas mabuti ng magbayad ng mahal sa misa kaysa sa
komedya sapagkat ang misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit, samantalang
impyerno naman sa komedya. Hindi naman sinimulan ang misa hanggat hindi
dumarating ang alkalde mayor. Sinadya naman ng alkalde na magpahuli, upang higit
na mapansin ng lahat. Nagsuot din ito ng limang medalya na sagisag ng kanyang
tungkulin. Nang siya ay dumating, naghanda na ang lahat upang makinig sa
pagmimisa ni Padre Damaso. Sinamantala naman ng Padre ang walang
pakundangang paglibak sa pari na nagmisa kahapon, si Padre Manuel Martin.
Ipinangalandakan ng mayabang na padre na higit siyang magaling magmisa kaysa
Kay Padre Martin. Hindi ito nagsimulang mag-sermon hanggat hindi ito tapos
makapag-mayabang.
 Kabanata 31 – Ang Sermon

Sinimulan ni Padre Damaso ang kanyang sermon mula sa isang sipi sa Bibliya at
nagsermon sa wikang Tagalog at Kastila. Ang kabuuan ng sermon ni Padre Damaso ay
pagpupuri sa mga banal na santo ng simbahan, ang dapat tularan na sina Haring
David, ang mapagwaging si Gideon, at si Roldan na isang tapat na mananampalataya;
at higit sa lahat ay ang panlilibak sa mga Pilipino na binibigkas sa wikang Kastila
kung kayat walang kamalay-malay ang nakararami sa kahulugan ng kanyang mga
sinasabi. Pinatutsadahan din ng Padre ang lahat ng tao na kanyang hindi gusto
upang ipahiya ang mga ito sa karamihan. Sapagkat karamihan ng mga tao doon ay
walang naiintindihan sa pinagsasasabi ng Padre, hindi nila napigilang antukin at
mapahikab, lalo na si Kapitan Tyago. Si Maria at Ibarra naman ay palihim na
nagsusulyapan at nangungusap ang kanilang mga mata. Sinimulan na din sa wakas
ni Padre Damaso ang misa sa wikang Tagalog. Dito ay walang pakundangan na
tinuligsa niya si Ibarra, bagamat hindi niya pinangalanan ang kanyang inaalipusta ay
mahahalata naman ng lahat na walang ibang pinatutunguhan ang kanyang mga
salita kundi si Ibarra lamang. Hindi naman na natuwa si Padre Salvi sa nagaganap
kung kaya't nagpakuliling na ito upang maging hudyat kay Padre Damaso na tapusin
na nito ang kanyang sermon. Ngunit nanatiling bingi ang mayabang na pari at
nagpatuloy pa ng kalahating oras sa walang kwentang sermon at pag-alipusta kay
Ibarra. Samantala, palihim naman na nakalapit si Elias kay Ibarra habang tuloy ang
misa. Binalaan ni Elias si Ibarra na mag-ingat at huwag lalapit sa bato na ibabaon sa
hukay sapagkat maaari niya itong ikamatay. Wala namang nakapansin sa pagdating
at pag-alis ni Elias.

Kabanata 32 – Ang Panghugos

Nagkaroon ng demonstrasyon ang taong dilaw kay Nol Juan patungkol sa paggamit ng
panghugos bago ganapin ang pagpapasinaya sa paaralan. Ang istrukturang ito ay may
walong metro ang taas at ang apat na haligi ay nakabaon sa ilalim ng lupa. Ang apat
na haligi naman ay nasasabitan ng malalaking lubid na sa tingin ay napakatibay ng
pagkakayari. Ipinagmalaki ng taong dilaw na ang ganitong paraan ay natutuhan pa
niya sa nuno ni Ibarra na si Don Saturnino. Ipinakita ng taong dilaw kung paano
itinataas at ibinababa ang batong malaki na siyang ibabaon sa hukay na
napapagitnaan ng apat na haligi. Hinangaan naman ito ni Nol Juan at pinuri rin ito
ng mga tao sa paligid. Dumating ang araw ng pagpapasinaya ng bahay-paaralan.
Pinaghandaan niya ang araw na iyon, naghanda din ang mga guro at mag-aaral ng
mga pagkain para sa mga panauhin. Mayroon ding mga banda ng musiko. Sinimulan
ni Padre Salvi ang pagbabasbas sa bahay-paaralan. Inilulan ang mga mahahalagang
kasulatan at relikya at iba pang mahahalagang bagay sa isang kahang bakal, na
ipinasok naman sa bumbong na yari sa tingga. Ang lubid ang nagko-kontrol sa bato,
na may hukay sa gitna kung saan ilalagay ang tingga. Hawak naman ng taong dilaw
ang lubid. Sinimulan ng Pari ang seremonya at nagsibabaan ang lahat ng
importanteng tao upang sumaksi. Isa si Elias sa mga taong naroroon upang sumaksi
sa okasyon. Hindi niya winala ang tingin sa taong dilaw. Hustong pagbaba ni Ibarra
upang maki-isa sa pagsaksi ay humulagpos ang lubid mula sa kalo at kasaba'y nito
ay ang pagkagiba ng balangkas. Ilang saglit ang lumipas at nasaksihan ng lahat na si
Ibarra ay nakatayo sa pagitan ng nasirang kalo at ng malaking bato. Ang taong dilaw
ang siyang namatay at hindi si Ibarra. Nais ng alkalde na ipahuli si Nol Juan ngunit
sinabi ni Ibarra na siya na ang bahala sa lahat.

Kabanata 33 – Malayang Kaisipan

Ang pagkakatuklas ni Elias tungkol sa balak na pagpatay ng taong dilaw kay

Ibarra. Nagkakilala rin sina Elias at Ibarra sa kabanatang ito. Matutunghayan ang
katalinuhan ni Elias sa kabila ng kawalan nito ng pormal na edukasyon. Palihim na
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra at sila ay nag-usap tungkol sa mga kaaway ni
Ibarra. Pinayuhan ni Elias si Ibarra na nagkalat ang kanyang mga kaaway kahit na
ang hangad niya ay kabutihan. Sinabi rin nito ang pagkatuklas niya sa balak ng taong
dilaw na patayin si Ibarra sa araw ng pagpapasinaya sa paaralan, bagamat mahiwatig
ang binitiwang salita ng taong dilaw sa taong kausap nito, "hindi kakanin ng isda ang
isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang ama". Palihim na sinubaybayan ni Elias ang taong
dilaw at napag-alaman nito na prinisinta nito ang sarili kay Nor Juan kahit maliit ang
sahod kapalit ng kanyang mga kaalaman. Nanghinayang naman si Ibarra sa
pagkawala ng taong dilaw sapagkat marami pa siyang matutuklasan kung ito ay
nabubuhay lamang. Bagay na sinalungat naman ito ni Elias sapagkat tiyak niyang
makakaligtas sa hukuman ang taong dilaw dahil sa kabulagan ng hustisya sa bayan.
Nagkaroon naman ng interes si Ibarra sa pagkato ni Elias sapagkat marami itong
nalalaman at ang kanyang mga kaisipan ay kakaiba sa karaniwang mamamayan.
Napako ang kanilang usapan tungkol sa paniniwala sa Diyos at hindi tinanggi ni Elias
na siya ay nawalan na ng tiwala. Kalaunan ay nagpaalam na rin si Elias at nangako
ng katapatan kay Ibarra.

Kabanata 34 – Ang Pananghalian

Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni Kapitan Tyago.

Magkakaharap na nananghali ang mga mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang
dulo ng hapag si Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa gawing
kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din sa hapag sina Kapitan Tyago,
iba pang mga kapitan ng bayan ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng
pamahalaan at mga kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan
sapagkat hindi pa dumarating si Padre Damaso. Habang kumakain ay nag-uusap-
usap ang mga nasa hapag. Napadako ang usapan sa hindi pagdating ni Padre
Damaso, ang kamang-mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga
kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung ano-ano pa. Pamaya-
maya ay dumating na si Padre Damaso at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra.
Sinimulan ng ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni Padre Damaso ang patutsada
kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde upang maiba ang usapan ngunit
lalong nagumalpas ang dila ng pari. Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na
lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre Damaso kayat inungkat ang nangyari sa
kanyang ama, bagay na hindi mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang
pari at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang katipan kung kaya't
bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na lamang ito.

Kabanata 35- Mga Usap-usapan

Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay naging mainit na usapan sa
buong bayan ng San Diego. Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat
ayon sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi lamang si Ibarra. Si
Kapitan Martin lamang ang tunay na nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat
walang sinuman ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang lalalapastanganin. Ang
mga matatandang babae sa bayan ay nahihintakutan na hindi panigan ang pari
sapagkat baka sila ay mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang nalugod
sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama. Ang mga magsasaka naman ay
nawawalan ng pag-asa na hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay
hindi pagkatuto ng kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa pag-aakalang
hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang na loob ang taong bayan sa ginawang
kabutihan at ng ama nito. Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat
laging ang tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at prayle ay may
pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na watak-watak kung kayat mananalo ang
mga pari. Kumalat ang usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si
Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.

Kabanata 36-Ang Unang Suliranin

Isinasaad sa kabanatang ito ng Noli me Tangere ang desisyon ng mga prayle na

paghiwalayin sina Ibarra at Maria Clara pagkaraang ma-exkomunikado ang binata.
Walang abisong dumating ang Kapitan Heneral sa bayan nila Kapitan Kapitan Tiyago
kayat naging abala ang lahat sa paghahanda upang maibigay ang nararapat na pag-
istima sa panauhin. May nalalabi pang oras upang makapag-gayak at ito ay
sinamantala ng lahat maliban kay Maria Clara. Si Maria Clara ay patuloy ang
pagtangis dahil sa pagbabawal ng ama nito na makipagkita kay Ibarra hanggat hindi
ito ekskomunikado. Naging walang silbi ang pang-aalo ni Tiya Isabel at Andeng sa
dalumhati ng dalaga. Sinabi ng tiyahin na maari silang sumulat sa Papa aty magbigay
ng malaking limos upang mapawalang bisa ang ipinataw sa binata. Si Andeng ay
nagprisintang makagagawa ng paraan upang magkausap ang magkatipan. Bumalik si
Kapitan Tyago mula sa kumbento at isiniwalat nito Kay Maria Clara ang desisyon ni
Padre Damaso na sirain ang nakatakdang pakikipag-isang dibdib nito kay Ibarra. Si
Padre Sibyla ay nag-utos naman na bawal nang tanggapin sa kanilang tahanan ang
binata, at ang utang ng kapitan na limampung libong piso ay hindi rin dapat bayaran,
o ang kapalit nito ay kamatayan ng kaluluwa sa impyerno. Ang mga bagay na ito ay
hindi makayanang marinig ni Maria kung kaya't lalo itong naghinagpis. Inalo naman
ito ng ama at sinabing may inilalaan ang kanyang pangalawang ama na si Padre
Damaso- na isang binatang kamag-anak nito at manggagaling pa mula sa Europa.
Lalong nasindak ang dalaga at pati si Tiya Isabel ay nagalit sa kapitan at
pinagsabihan ito na hindi parang damit na isinusuot ang magpalit ng katipan.
Iminungkahi ni Tiya Isabel na sulatan ng Kapitan ang Arsobispo ngunit sinalungat
naman ito ng huli. Sinabi niyang hindi sila nito pakikinggan kundi ang desisyon
lamang ng mga pari. Tinapos na nito ang usapan at hinarap ang paghahanda sa
bahay. Pagkalipas ng ilang oras ay dumating na nga ang Kapitan-Heneral at napuno
na rin ang bahay ni Kapitan Tyago ng mga panauhin. Si Maria naman ay pumasok sa
loob ng silid at taimtim na nananalangin ng pasukin ni Tiya Isabel. Sinusundo siya
nito upang harapin ang Kapitan Heneral sapagkat ipinapatawag ito. Sumunod naman
ang dalaga.

Kabanata 37 – Ang Kapitan Heneral

Ipinapakita sa kabanatang ito ng Noli Me Tangere ang makataong pamumuno ng

Kapitan Heneral, na siyang may pinakamataas na pwesto sa lipunan ngunit hindi
naghahari-hariang katulad ng mga prayle. Minarapat niyang magkaroon ng pantay na
katarungan para sa lahat. Buod. Naunang kinausap ng Kapitan Heneral ang binatang
nakagalitan ni Padre Damaso ng ito ay lumabas sa kalagitnaan ng sermon. Inakala ng
binata na siya ay sasamain ngunit pagkatapos niyang makausap ang Kapitan Heneral
ay nakangiti itong lumabas ng silid. Sumunod niyang hinarap ang mga reverencia sa
bayang iyon: sina Pari Sibyla, Pari Martin, Pari Salvi at iba pang mga prayle.
Nagpakita naman ng buong paggalang ang mga pari sa pagyuko nila sa Kapitan.
Binanggit din nila ang pagkakasakit ni Padre Damaso kaya't wala siya sa araw na
iyon. Sumunod namang humarap sa Heneral sina Kapitan Tyago at Maria Clara.
Pinuri ng Heneral ang katapangan nito sa paggitna sa away ni Ibarra at Damaso, at
ang pagbabalik ng hinahon ni Ibarra dahil na rin sa kanya. Binanggit nito na dapat
siyang gantimpalaan sa kanyang ginawa, na tinanggihan naman ng dalaga. Kalaunan
ay dumating na rin si Ibarra upang makausap ng Heneral. Ipinaalala naman ni Padre
Salvi na ang binata ay excomulgado ngunit hindi ito pinansin ng pari at sa halip ay
ipinaabot ang pagbati kay Padre Damaso. Pagkatapos ay umalis ang mga pari na
hindi naibigan ang ipinakita ng Heneral. Malugod na binati ng Heneral si Ibarra at
pinuri sa ginawang pagtatanggol nito sa ala-ala ng kanyang ama. Sinabi rin ng
Heneral na kakausapin niya ang Arsobispo tungkol sa pagiging excomulgado ng
binata. Napansin ng Heneral na medyo nabalisa si Maria, kaya sinabi niyang nais
itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi naman niya sa alkalde na
samahan siya nito sa paglilibot. Malalaman sa pag-uusap ng binata at Kapitan
Heneral na kilala ng binata pati ang pamilya ng Kapitan Heneral sa Espanya.
Ipinamalas din ng Heneral ang paghanga sa katalinuhan ni Ibarra bagamat
iminungkahi ng huli na mas makabubuting sa Europa siya manirahan sapagkat ang
kanyang kaisipan ay nararapat lamang sa kaunlaran ng ibang bansa. Magalang
namang tumanggi si Ibarra at sinabing higit na matamis ang mamuhay sa sariling
bayan. Ilang sandali pa ay binanggit ng Heneral kay Ibarra na kausapin si Maria at
inihabilin na papuntahin sa kanya si Kapitan Tyago. Umalis naman si Ibarra upang
puntahan ang katipan. Samantala, itinagubilin naman ng Heneral sa alkalde mayor
na protektahan si Ibarra upang maisakatuparan nito ang mga layunin ng binata.
Tumango naman ang Alkalde bilang pagsunod. Dumating naman si Kapitan Tyago at
pinuri ito sa pagkakaroon ng mabuting anak at mamanugangin. Nagprisinta rin ang
Heneral na maging ninong sa kasal. Samantala, si Ibarra naman ay nagpunta sa silid
ni Maria ngunit sinabi sa kanya ni Sinang na isulat na lamang nito ang kanyang
sasabihin dahil sa mga oras na iyon ay gumagayak sila papunta sa dulaan.

Kabanata 38 – Ang Prusisyon

Ang mga kaganapan ay nakasentro sa idaraos na prusisyon at mga nakatakdang

gawain ng Heneral ng araw na iyon. Buod Ang mga paputok at sunod-sunod na
pagtunog ng mga kampana ay hudyat ng pagsisimula ng prusisyon. Lahat ng nakiisa
ay may dala-dalang mga kandila at parol. Ang prusisyon na iyon ay ukol sa mga
santong sina San Juan Bautista, San Francisco, Santa Maria Magdalena, San Diego
De Alcala at ang pinakahuli ay ang Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay
hinihila ng anim na Hermano Tercero. Magkakasamang naglalakad ang Kapitan
Heneral, mga kagawad, Kapitan Tiyago, alkalde, alperes at Ibarra. Ang huli ay
napilitang sumama dahil na rin sa pag-imbita ng Heneral. Sa harap ng bahay ni
Kapitan Tyago ay may isang kubol na pagdarausan ng pagbigkas ng tulang papuri o
loa sa pintakasi ng bayan. Pinangungunahan ng tatlong sakristan ang pila ng
prusisyon, na sinusundan naman ng mga guro, mag-aaral at mga batang may dala-
dalang parol na papel. Ang mga agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo
upang gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay. Mayroon din silang
kasama na namimigay ng libreng kandila para gamiting pang-ilaw sa prusisyon. Sa
tapat ng bahay ni Kapitan Tiago inihinto ang mga karo at andas ng mga santo. Isang
batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo, nakabanda at may bigkis ang
lumabas upang simulan ang pagpupuri sa wikang Latin, Kastila at Tagalog. Sumunod
naman ay ang pag-awit ni maria at lahat ay nabighani sa ganda ng kanyang tinig.
Ramdam naman ni Ibarra ang pighating nararamdaman ng kanyang katipan sa boses
nito. Napukaw ang atensyon ng binata ng ito ay kausapin ng Heneral tungkol sa
hapunan kung saan kailangan nilang pag-usapan ang pagkawala ng dalawang
sakristan na sina Crispin at Basilio.

Kabanata 39 – Si Donya Consolacion

Ang kabanatang ito ng Noli me Tangere ay inilaan sa paglalarawan kay Donya

Consolacion. Sinisimbulo ng kanyang personalidad ang mentalidad ng mga Pilipinong
walang pagmamahal sa sariling kultura kung kayat binibihisan ang kanilang mga
sarili ng ugaling dayuhan. Buod Si Donya Consolacion ay asawa ng alperes at
nagpipilit maging mukhang taga-Europa sa pamamagitan ng paglalagay ng kolorete sa
mukha at pagsasalita sa wikang Kastila. Mataas din ang pagtingin nito sa sarili at
naniniwalang higit ang kanyang kagandahan kaninuman, kahit pa kay Maria Clara.
Sa katunayan, si Donya Consolacion ay dating labandera na nakapag-asawa ng isang
kawal na naging alperes ngayon. Salat din siya sa edukasyon na mababakas sa
kanyang pag-uugali. Ng araw na iyon, iniutos ni Donya Consolacion na isara ang
kanilang bahay sa kabila na alam nitong tatapat ang prusisyon. Buong araw na
siyang nagngingitngit dahil sa galit sa kanyang asawa sa hindi nito pagpayag na sila
ay magsimba. Hindi lingid sa kanyang kaalaman na ikinahihiya siya ng kanyang
asawa, bukod pa ang lantarang pag-alipusta at pagmura nito sa kanya. Nagdidili-dili
ang Donya ng marinig nito ang pag-awit ni Sisa mula sa kulungan, na dalawang araw
ng nakakulong. Inutusan niya itong umakyat sa wikang Kastila, bagay na hindi
naman maintindihan ni Sisa, kung kayat hindi ito sumunod. Nagalit ang Donya at
dito niya ibinuhos ang galit na nararamdaman sa asawa sa kawawang si Sisa.
Hinampas niya ito ng latigo at inutusang kumanta ang baliw. Napasigaw man sa sakit
ang babae ay hindi pa rin ito sumunod sa kapritso ng donya. Walang nagawa ang
donya kundi utusan ang gwardiya sibil na pakantahin ito, na sinunod naman ni Sisa
at umawit ng Kundiman ng Gabi. Naantig naman ang damdamin ng donya kung kayat
nawala sa isip nito na magsalita sa Tagalog, na ikinagulat naman ng gwardya sibil.
Napansin naman ito ng Donya kung kaya't pinaalis niya ito. Hinarap naman niya si
Sisa at pinasayaw. Nang hindi ito sumunod ay hinampas niya ito muli ng latigo at
inutusang kumanta. Napabuwal naman si Sisa at nahubaran ito ng damit kasabay ng
pagdugo ng sugat. Ang pangyayaring ito ay nadatnan ng alperes at nagalit ito sa
nasaksihan. Inutusan niya ang isang kawal na bihisan at pakainin si Sisa, alagaan, at
gamutin din ang mga sugat nito. Ang pag-aalaga ng alperes ay dahil na rin sa
nakatakdang ihatid si Sisa kay Ibarra kinabukasan.

Kabanata 40- Ang Karapatan at Lakas

Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga kuwitis na hudyat ng

pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na
iyon ay magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-ayaw ng Don sa
kanyang tungkulin. Masama ang loob ng tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang
kanyang pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa bayan kung kaya't
nagsimula na ang palabas na pinangunahan nina Chananay at Marianito ng ‘Crispino
dela Comare’. Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre Salvi ay
lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan na ang ikalawang bahagi ng
dula nang dumating si Ibarra. Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don
Filipo na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo sapagkat malaki ang
abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa
sa utos nila. Sa inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit pa ay
nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na kay Maria Clara upang
paroonann ang nalimutang tipanan. Nangako siya na babalik bago matapos ang dula.
Sa kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang gwardya sibil kay Don Filipo at
iniuutos na itigil ang dula dahil nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion at
alperes. Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng gulo. Nang
pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang
dalawang gwardiya sibil. Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling
iyon at hinanap kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang sindak na dalaga sa
mga bisig ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay naglitanya ng panalangin. Sa galit ng mga
kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga gwardya sibil na huminahon lamang
sa pakiusap ni Elias, na inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa
ni Don Filipo sa bagay na iyon. Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman
ni Padre Salvi at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang pangitain ay
nawalan ng malay tao si Maria at si Ibarra ang kumarga sa dalaga. Sa ganoong
pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo papunta sa bahay ni Kapitan Tyago
upang makasiguro na hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng
maluwag nang makita niya ang anino nina Maria Clara at Tiya Isabel mula sa labas
ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.

Kabanata 41 - Dalawang Panauhin

Hindi dalawin ng antok si Ibarra ng gabing iyon. Balisa ito sa kaguluhang naganap
kung kaya't nilibang ang sarili sa paggawa sa kanyang laboratoryo. Ilang sandali ay
dumating si Elias sa tahanan ni Ibarra. Layunin ni Elias na ipagbigay-alam kay Ibarra
na may sakit si Maria Clara, at kung may ipagbibilin ang binata bago siya pumunta sa
Batangas. Ipinaliwanag din ni Elias kay Ibarra kung paano niya nasugpo ang
kaguluhan ng nagdaang gabi. Sinabi nito na kilala niya ang magkapatid at
napakiusapan niya na itigil ang kaguluhan. Napahinuhod naman ang magkapatid na
gwardya sibil dahil sa kanilang utang na loob kay Elias. Umalis na rin si Elias
makalipas ang ilang sandali. Nagmamadali naman na gumayak si Ibarra upang
tumungo sa bahay ni Kapitan Tyago. Sa daan ay nasalubong ni Ibarra ang kapatid ng
taong dilaw na si Lucas. Kinulit nito si Ibarra tungkol sa salapi na makukuha ng
kanyang pamilya dahil sa pagkamatay ng kanyang kapatid. Sinagot ito ng maayos ni
Ibarra na magbalik na lamang sa isang araw sapagkat siya ay patungo sa maysakit.
Ngunit sadyang mapilit si Lucas at kinukulit si Ibarra. Bago pa man mawala ang
pagtitimpi ng huli ay tumalikod na lamang ito. Naiwan si Lucas na nagpupuyos ang
kalooban, at sa kanyang isipan ay iisa ang dugong nananalaytay sa ugat ni Ibarra at
ang lolo nito na nagparusa sa kanilang ama. Maari lamang silang maging
magkaibigan kung magkakasundo sila sa salaping ibabayad ni Ibarra.

Kabanata 42 - Ang Mag-asawang De Espadana

Lahat ay hindi mapanatag at nalulungkot dahil sa pagkakasakit ni Maria Clara.

Tumawag na ng doktor si Kapitan Tyago at ngayon ay kasalukuyang pinagpipilian nila
ni Tiya Isabel kung saan maglilimos: sa Krus ng Tunasan na himalang lumaki, o sa
Krus na Matahong na nagpapawis. Sa bandang huli ay napagpasyahan ng dalawa na
parehong lumisan ang mga ito upang gumaling kaagad si Maria Clara. Dumating na
ang doktor na si Tiburcio de Espadana at ang kanyang maybahay na si Victorina.
Nagmiryenda muna ang mag-asawa bago tingnan ng 'doktor' ang kalagayan ni Maria.
Kasama rin nila ang kamag-anak na si Linares na dumating pa mula sa Espanya.
Kasunod nilang dumating si Padre Salvi at ipinakilala ng mag-asawa si Linares, nag-
aaral ng pagka-manananggol sa Espanya at pamangkin ni Don Tiburcio. (Dumating
ito sa Pilipinas sa gastos na rin ni Donya Victorina.) Nabanggit ni Kapitan Tyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan Heneral sa kanilang tahanan. Lubos na nanghinayang
ang ambisyosang ginang at nahiling na sana ay nuon pa nagkasakit si Maria Clara
disin sana ay nakadaupang palad nila ang Heneral. Hinanap naman ni Linares si
Padre Damaso kay Padre Salvi, upang ibigay ang hatid niyang sulat mula sa Espanya.
Pagkatapos ng kanilang pag-uusap ay pinuntahan nila si Maria na binabantayan ng
mga kaibigan nito. Sinimulang eksaminin ng doktor si Maria at sinabing maysakit nga
ito. Inirekomendang igamot kay Maria ang liquen at gatas, Jarabe de altea at
dalawang pildoras de Cinaglosa. Si Linares naman ay natulala at nabighani ng husto
kay Maria, na ipinakilala naman ni Victorina sa dalaga. Tila nagising pa si Linares sa
pagkatulala ng ibinalita ni Padre Salvi na dumating na si Padre Damaso. Ang Pari ay
hindi pa lubusang magaling ngunit inuna nitong gawin ang pagdalaw kay Maria
Clara. Ating ilarawan si Donya Victorina, na napagkakamalang isang Orofea at may
gulang na 45. Ikinakaila nito ang tunay na edad, bagkus ay sinasabing siya ay 32
taong gulang lamang. Noong kabataan ng Donya ay masasabi rin na maganda ito
ngunit pangarp na nito talagang makapangasawa ng isang mayamang dayuhan. Sa
pamamagitan nito, siya ay mapapabilang sa alta-sosyedad at titingalain din ng
karamihan. Sa kasamaang palad, napangasawa niya ay isang mahirap pa sa daga na
Kastila, si Tiburcio. Sa edad nitong 35, higit pa itong matandang tingnan kaysa kay
Donya Victorina. Ito ay isang maralita at mal-edukadong taga-Espanya na itinaboy ng
kanyang mga kababayan sa Extremadura at naging palaboy, hanggang mapadpad
siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sapagkat hindi naman sanay sa byahe,
labis siyang nahilo at nahirapan sa kanyang paglalayag. Nabalian pa siya ng paa. Ika-
15 araw na niya mula ng dumating sa Pilipinas ng siya ay natanggap sa trabaho dahil
na rin sa mga kapwa Kastilang kanyang nakapalagayang-loob. Pinayuhan din siya ng
mga ito na magpanggap na lamang na mediko sa mga nayon na ang tanging puhuhan
ay ang kanyang pagiging Kastila. Dahil sa ala naman siyang alam sa anumang
propesyon, at hindi naman din siya nakapag-aral, lakas loob na lamang siya na
nagpanggap na doktor sa nayon. Ang totoo, dati lang siyang tagalinis at tagapagpa-
baga ng mga painitan sa pagamutan ng San Carlos sa Espanya. Ngunit pagdating sa
Pilipinas, naging ganap siyang isang doktor dahil na rin sa katangahan at tiwala ng
mga Indiyo. Nagsimula sa mababang paniningil hanggang sa tumaas ng tumaas at
naging kakompetensya pa niya ang mga totoong doktor. Nagalit ang mga ito at
isinumbong sa Protomediko de Manila. Napilitan siyang tumigil sa panggagamot at
nawalan na rin siya ng pasyente. Ngunit nakilala naman niya si Donya Victorina at
sila ay nagpakasal. Pagkatapos ng kasal, lumipat sila sa bayan ng Sta Ana upang
idaos ang kanilang pulu't-gata, at upang duon na rin manirahan. Si Donya Victorina
rin ang sumuporta sa kanyang asawa, ibinahay, binihisan at ibinili pa ng mga
karwahe. Ang kanyang pangalan ay ginawang Victorina delos Reyes de Espanada.
Binago na rin niya ang kanyang anyo upang maging mukhang taga-Europa.
Kinulayan nito ang mukha at nagpalamuti sa katawan. Makalipas ang ilang buwan,
siya kuno ay naglilihi at kailangan pa sa Espanya manganak upang hindi matawag na
rebolusyunaryo ang kanyang anak. Ngunit walang panganganak na nangyari
sapagkat ang Donya ay hindi naman talaga buntis. Lumapit na rin siya sa mga hilot
at manggagamot ngunit walang nangyari. Kung kaya't walang nangyari sa ambisyon
na makapunta sa Espanya ang ginang bagkus ay manatili sa tinubuang lupa, na
kung tawagin niya ay "lupain ng mga salbahe". Wala rin siyang tiwala sa mga kapwa
Pilipino kung kaya't humirang pa siya ng Kastilang taga-pangasiwa ng kanyang mga
ari-arian. Sa pagkabigo ng kanyang pangarap ay pinagbuntunan ng ginang ang
kanyang asawa, na pumapayag naman maging andres de saya at taga-salo ng
alburuto ng asawa. Mas mabuti na ang ganong kalagayan kaysa naman ang
mamalimos sa kalye. Inuutus-utusan din niya ito at may mga pagkakataon na
sinasaktan niya ito ng pisikal, na tinatanggap na lamang ng lalaki. Pati ang kapritso
ng ginang na magpagawa ng karatulang marmol na may nakaukit na: DOCTOR DE
ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE ENFERMEDADES. Walang nagawa
ang lalaki kahit labag sa kalooban nito na ianunsyo sa publiko na siya nga ay isang
manggagamot, sapagkat siya nga ay nagpapanggap lamang.

Kabanata 43- Mga Balak o Panukala

Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre Damaso at tuloy-tuloy

itong pumasok sa silid ni Maria Clara. Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na hindi
ito mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso, hindi nila akalain na
sa kabila ng magaspang nitong ugali ay marunong pala itong umiyak at malambot ang
kalooban. Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria. Pamaya-maya ay
tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong ng balag upang managhoy. Nang naibsan
ang damdamin ni Padre Damaso ay sinamantala ito ni Donya Victorin at ipinakilala si
Linares. Sinabi ng huli na inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni
Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap ng mapapangasawa at
trabaho. Madali lamang na matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat
ito ay naging abogado sa Universidad Central. At sa mapapangasawa ay
iminungkahing kakausapin niya si Kapitan Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni
Padre Salvi. Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang marapat na
katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo
ang luha upang mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan lamang siya ng
P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng kanyang kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng
pari ang kaartehan ni Lucas kung kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa ang
oportunistang si Lucas kung hindi bumulong bulong at napahiyang nilayasan ang
pari

Kabanata 44-Pagsusuri ng Budhi

Patuloy na mataas pa rin ang lagnat ni Maria Clara at kapag ito ay nagdedeliryo ay
walang binabanggit kundi ang pangalan ng kanyang ina. Patuloy naman siyang
inaalagaan nni Tiya Isabel at mga kaibigang dalaga. Si Kapitan Tyago naman ay
walang tigil na nagpapamisa at nag-aabuloy, ang pinakahuli ay ang pagbibigay ng
tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Makalipas ang ilang araw, kasabay ng pag-
inom ng gamot na nireseta ni Don Tiburcio ay humupa ang mataas na lagnat ni
Maria. Ikinatuwa naman ito ng mag-asawang Tiburcio, kung kaya't hindi muna
pinagdiskitahan ni Donya Victorina ang kanyang asawa. Magkakaharap sina Padre
Salvi, Kapitan Tyago at mag-asawang Espadana at napag-usapan na malilipat sa
parokya ng Tayabas si Padre Damaso. Ayon kay Kapitan Tyago, ikalulungkot ito ni
Maria Clara sapagkat para na rin niyang ama ang pari. At ang pagkakasakit ng dalaga
ay bunga ng mga kaguluhan na nangyari noong gabi ng pista. Ikinasiya naman ng
kura na mainam nga na hindi nagkikita sina Ibarra at Maria Clara dahil tuluyan itong
gumaling. Sinalungat naman ito ni Donya Victorina at sinabing ang nakapagpagaling
kay Maria ay ang panggagamot ni Don Tiburcio. Hindi naman siyempre nagpatalo ang
pari at sinabing higit na nakagagaling ang pagkakaroon ng malinis na budhi kaysa
mga gamot. Napikon ang Donya at iminungkahi sa pari na gamuting ng kanyang
kumpisal ang nakakabanas na si Donya Consolacion. Wala namang naisago ang Pari
kung kaya't tinagubilinan na lamang niya si Kapitan Tyago na ihanda na si Maria
para sa pangungumpisal. Ipinabigay rin niya ang beatico upang lubusan itong
gumaling. Oras na para uminom ng gamot si Maria Clara at ininom nga nito ang
pildoras na mula sa bumbong ng kristal. Ititigil lamang niya ang pag-inom nito kapag
siya ay nakaramdam na ng pagkabingi. Nalaman ni Maria kay Sinang na abala si
Ibarra na mapawalang bisa ang pagiging ekskomulgado nito kung kaya't hindi pa ito
makasulat sa dalaga. Dumating naman si Tiya Isabel upang ihanda si Maria sa
pangungumpisal at pati na rin ang kalooban nito tungkol sa paglimot kay Ibarra.
Nagsimula na ang pangungumpisal ni Maria Clara. Sa obserbasyon ni Tiya Isabel, Si
Padre Salvi ay halatang hindi nakikinig sa sinasabi ni Maria Clara bagkus ay matiim
itong nakatitig kay Maria na tila ba inaalam ang nasa isip ng dalaga. Matapos ang
kumpisalan ay lumabas si Padre Salvi na nakapangunot noo, namumutla, pawisan at
kagat-labi.

Kabanata 45 - Ang mga Pinag-uusig

Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang yungib sa kagubatan

pagkatapos ng anim na buwan na hindi pagkikita. May dalawang linggo na rin ang
nakalipas nang malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob niya sa
matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang nag-iisa na sa buhay.
Sinubukang kumbinsihin ni Elias ang Kapitan na maisama ito sa mga lupain ng
katutubo. Malayo man ito sa sibilisasyon ay makakapamuhay ng mapayapa ang
matanda at makakalimot sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng
matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang masaklap na nangyari sa
kanyang mga anak sa kamay ng mga dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi
nagkakaroon ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya. Tatlo ang
anak ni Kapitan Pablo, isang babae at dalawang lalake. Pinagsamantalahan ng isang
alagad ng simbahan ang kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay
nag-imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento. Tila nagkaroon
naman diumano ng nakawan sa kumbento kung kaya't pinagbintangan ang kanyang
anak na lalaki. Hindi man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at
ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga awtoridad. Hindi tinugon ni
Kapitan Pablo ang mga sigaw ng pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas
nanaig ang kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang kura
naman ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat lamang ng panibagong
lugar. Ang isa naman niyang anak na lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti. Sa
kasamaang palad, may isang pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang sedula
kung kaya't hinuli ito ng mga sibil. Pinahirapan din ito at ng hindi na makayanan ay
kinitil nito ang sariling buhay. Kung kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang
mahalaga sa kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak. Lulusob
sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang mga kapus-palad na pinag-uusig
ng pamahalaan. Lubos naman itong nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya
ay nasa matanda. Minsan na ring hinangad ni Elias ang paghihiganti, ngunit sa
kagustuhang wala ng madamay pa sa kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang
niya ito. Ayon kay Kapitan Pablo, madali itong gawin para kay Elias sapagkat
magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata pa at walang namatay na mga anak.
Pinangakuan naman niya si Elias na walang madadamay na inosente sa gagawin
nilang paghihiganti. Isinawalat din ni Elias kay Kapitan Pablo ang naging pagkikita at
pagkakaibigan nila ni Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga katangian ni Ibarra at ang
pang-aaping sinapit ng pamilya nito sa kamay ng pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo
na makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa mga hinaing ng
bayan. Sumang-ayon naman ang matanda at malalaman niya ang resulta ng
pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito pagkatapos ng apat araw. Ang mga
tauhan ng Kapitan Pablo ang kakatagpuin ni Elias upang maipag-bigay alam sa
matanda ang sagot ni Ibarra. Kapag sumang-ayon si Ibarra, magkakaroon ng
katarungan ang kanilang mga hinaing at kung hindi naman, nangako si Elias na
sasama sa kanilang layunin.

Kabanata 46 -Ang Sabungan

Hindi mawawala ang sabungan sa anumang bayan na nasasakupan ng mga

Espanyol. Ang sabungan sa San Diego ay katulad din ng mga sabungan sa ibang mga
bayan. Nahahati ito sa tatlong bahagi: ang papasok na pintuan kung saan nakatao
ang taga-singil sa bawat isang pumapasok sa sabungan. Ang ulutan na siyang
ikalawang bahagi naman naririto ang daanan ng mga tao at dito rin nakahanay ang
mga nagtitinda ng samu't-saring paninda. Kalapit ito ng isa pang lugar para sa mga
tahur, magtatari at mga karaniwang parokyano ng sabungan. Dito nagaganap ang
pustahan, tayaan at bayaran ng mga tao bago magsimula at pagkatapos ng bawat
sabong na magaganap. Ang ikatlong bahagi ay ang ruweda, na pinagdarausan ng mga
sultada. Ito ang pwesto ng mga may matataas na katungkulan at iba pang tinitingala
sa lipunan. Ng araw na iyon, ilan lamang sa naparoon sa sabungan sina Kapitan
Tyago, Kapitan Basilio at Lucas. Dala ng tauhan ni Kapitan Tyago ang isang malaki at
puting lasak na manok, samantalang kay Kapitan Basilio ay isang bulik na manok.
Bago magsimula ang sabong at pustahan ay nagkumustahan muna ang magkaibigan.
Pagkatapos ay nagkasundo sa pustahan sa halagang P3000.00. Naging matunog ang
ginawang pustahan kayat nakipag-pustahan na rin ang iba pang mga sabungerong
naroroon. Lumilitaw naman sa sabong na llamado ang puti at dehado ang pula.
Naiinggit naman ang magkapatid na Tarsilo at Bruno sapagkat wala silang salapi
upang makipusta. Lumapit sila kay Lucas upang manghiram ng salaping
maipansusugal, ngunit nagbigay naman ang huli ng kundisyon. Ang kundisyon ay
kung sasama sila sa paglusob sa kwartel, at kung sila ay makapag-aakay pa ng iba ay
may mas malaki ang kwartang kanilang makukuha. Ayon din kay Lucas, hindi niya
magagalaw ang perang inilaan para doon ni Ibarra kung kaya't ipauuutang lamang
iyon kung sila ay papayag sa kasunduan. Noong una ay hindi pumayag ang
magkapatid sapagkat kilala nila si Ibarra at kadikit nito ang Kapitan Heneral. Ngunit
pagkalipas ng ilang sandali, namataan nila si Pedro na binibigyan ni Lucas ng salapi
kung kayat higit silang nanghinayang. Bandang huli ay hindi na rin nakatiis ang
magkapatid sa tawag ng sugal. Lalo na at umiinit na ang labanan ng mga oras na
iyon: ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni Kapitan Tiyago. Lumapit sila kay
Lucas at inihyag ang kanilang pagsang-ayon sa kondisyon. Tinagubilinan sila ng huli
na ang mga sandata ay paparating din kinabukasan, ang utos ay kanilang
matatanggap sa ikawalo ng gabi nang ikalawang araw. Pagkatapos ng
pakikipagkasundo ay naging abala na ang lahat sa labanan.

Kabanata 47 - Ang Dalawang Senyora

Habang mainit ang labanan sa sabungan, ang mag-asawang Donya Victorina at

Don Tiburcio ay namamasyal. Ginagawa nilang libangan ang pag-alipusta sa
maralitang tahanan ng mga Indio. At lalo pang naasar ang Donya sa hindi pagbibigay
galang sa kanila ng mga nakakasalubong. Napadaan ang mag-asawa sa tapat ng
bahay ng alperes, na nagkataon naman na naroroon si Donya Consolacion. Ng
magtama ang kanilang paningin, sumibangot at dumura ang maybahay nang alperes
na malaking ikinayamot ni Donya Victorina. Sinugod nito si Donya Consolacion at
nagkaroon ng balitaktakan. Inalipusta ng Donya ang alperes habang ang huli naman
ay tinungayaw ang kapansanan at pagpapanggap nang asawa nang Donya. Hindi na
rin pinaligstas ni Donya Consolacion ang pagkakataong iyon, dinala ang latigo ng
asawa at sinugod si Donya Victorina. Ngunit hindi naman nagpang-abot ang dalawang
Donya sapagkat namagitan ang kanilang mga asawa. Nasaksihan ito ng taong-bayan
sapagkat ang kanilang away ay sadyang nakakabulahaw. Dumating din ang kura at
inawat ang dalawa. Sinagot naman ng alperes ang kura at tinawag itong ‘mapagbanal-
banalang Carliston’. Si Victorina naman ay inutusan ang kanyang asawa na hamunin
ang alperes ng barilan, na tinanggi naman ng huli. Anupa't dahil dito ay nahablot na
naman ang kanyang pustiso. Pamaya-maya ay nakarating sa bahay ni Kapitan Tyago
ang mag-asawa. Nadatnan naman nila si Linares na kausap si Maria Clara at mga
kaibigan nito. Napagbalingan ng Donya ang binatang si Linares, at inutusan ito na
hamunin ang alperes at kung hindi ay sasabihin nito sa lahat ang tunay niyang
pagkatao. Hindi naman malaman ni Linares ang kanyang gagawin. Habang humihingi
ng paumanhin ang binata sa Donya ay siya namang dumating ang Kapitan.
Sinalubong kaagad ito ng Donya at nagdadaldal tungkol sa nangyari. Inipit din nito si
Linares sa Kapitan, at sinabing kung hindi ito gagawin ng binata ay marapat lamang
na walang kasalang magaganap sapagkat hindi bagay si Maria Clara sa isang duwag.
Nagpahatid naman sa silid si Maria Clara dahil sa narinig mula sa Donya. Madilim na
ng umalis ang mag-asawang Tiburcio at Donya Victorina, dala ang ilang libong piso na
salaping bayad ni Kapitan Tyago sa panggagamot ni Tiburcio kay Maria Clara. Si
Linares naman ay hindi matahimik sa gipit nitong sitwasyon

Kabanata 48 - Ang Talinghaga

Dumating ng araw na iyon si Ibarra at masayang dinalaw si Maria Clara at Kapitan

Tyago. Sinabi nito sa huli na tinanggal na ang kanyang pagiging excomulgado, at
ipinabasa ang sulat kay Tiya Isabel. Tuwang tuwa naman ang tiyahin sapagkat
magiliw siya kay Ibarra. Nabigla naman ang binata ng siya ay mapunta sa balkon.
Nandoon si Maria Clara at si Linares naman sa gawing paanan nito na nag-aayos ng
mga bulaklak. Nagulat si Linares at si Maria Clara naman ay namutla, at sinikap
mang tumayo ngunit ito ay hindi pa lubos na magaling. Ipinaalam ni Ibarra ang
dahilang ng kanyang pagdalaw. Banaag naman sa mukha ni Maria Clara ang
pagkalungkot at dahil dito, ay nagpaalam kaagad si Ibarra. Sinabi ng binata na
dadalaw itong muli kinabukasan. Umalis si Ibarra na may kaguluhan ang isip at
damdamin. Sa kanyang paglalakad ay napadaan siya sa ipinapagawang paaralan.
Ipinaalam niya sa lahat lalo na kay Nol Juan na wala silang dapat ipangamba
sapagkat siya ay tanggap na muli ng simbahan. Sinagot naman siya ni Nol Juan na
ang pagiging excomulgado ay hindi mahalaga para sa kanila, sapagkat lahat sila ay
mga excomulgado rin. Namataan ni Ibarra si Elias na nagkakarga ng bato sa kariton
at nabasa nito sa mukha ng huli na may nais siyang ipaalam sa binata. Inutusan ni
Ibarra si Nol Juan na ibigay sa kanya ang talaan ng mga obrero. Iminungkahi ni Elias
na sila ay mamangka sa lawa upang mapag-usapan ang isang napakahalagang bagay,
na sinang-ayunan naman ni Ibarra. Dumating naman si Nol Juan at ibinigay ang
listahan, ngunit hindi nakalista doon ang pangalan ni Elias.

Kabanata 49 - Ang Tinig ng mga Pinag-uusig

Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan.

Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata.
Sinabi ni Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na
magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng
alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa
kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.

Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya
ang sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng
mga tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay
ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.

Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na makakabuti ay lalo

pang makakasama. Sinabi nitong maaari niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan
sa Madrid sa pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay kanyang
mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang magagawa. Siya man ay hindi gagawa
ng anumang pagkilos ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man
ang korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang kailangan.

Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay
naniniwala satinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na
kailangang gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala
siya na kapag ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas.
Ang sakit ng bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito
ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang
pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap
na bigyan ng lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang
kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na
paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa
panganib ang katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang
may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga
sibil ay walang naidudulot na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at
pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang
cedula personal, at kapag kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay
manghuhuli sila ng mga kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol.

Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga
tao dahil sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga
sawimpalad na hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at
ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may
utang na loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng
pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
 Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang
bayan. Pero, hindi napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na lamang daw niya sa
mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao
na di magtatamong-pala.

Kabanata 50 - Ang mga Kaanak ni Elias

Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito
na siya ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang
kanyang nuno ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama
ng kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi
nasunog ang isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa
salang panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa bawat
panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit.
Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na
lamang. Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng
kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito. Hindi
ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad ang
pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang
niya, ginawa ang hatol.

Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila

sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan.
Gumawa siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang
natamo. Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan.
Ang ina ay nakilala naman sa tawag na haliparot,delingkuwente at napalo at ang
bunso dahil sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.

Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay
nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol
na nakasabit sa puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga
paa,kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang
nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi
ang tumakas. Siya ay ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa
isang mayamang angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga
ito ng magandang ugali.

Siya ay masikap at ng nagkaroon ng puhunan, napaunlad niya ang kanyang

kabuhayan hanggang sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang
inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding pangamba na
mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan ang tunay niyang pagkatao. Mahal
palibhasa ang babae, minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang panindigan
ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama ng babae at wala siyang kayang
ipagtanggol ang sarili. Siya ay nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang pagtatampisaw sa dulot
ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga. Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae
at isang lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang patay na
ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat musmos pa lamang ay namatay
ang kanilang ina. Nang magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno
si Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na babae ay sa
Concordia. Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng panahon ay hindi
nila namamalayan. Namatay ang kanilang nuno kaya’t umuwi silang magkapatid
upang asikasuhin ang kanilang kabuhayan.

Maganda ang kanilang hinaharap, ang kanyang kapatid na babae ay

nakatakdang ikasal sa binatang nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang
kahapon ang nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at ugaling
mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang nagpamukha sa kanilang kahapong
nagdaan. At ito ay pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang
kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama dahil sa pag-aakalang
siya ang naging dahilan ng kasawian nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay
naipagtapat niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid.
 Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan
niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito
ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan bunga
ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa. Dito
natapos ang salaysay ni Elias.

Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni

Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-
pusong nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi
ang maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa
rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na
sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at
huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta
ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.

Kabanata 51 - Mga Pagbabago

Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat nakatanggap siya

ng liham mula kay Donya Victorina.

Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang
alperes subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya
o si Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang
nagpatianod sa kapritso ng Donya.

Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya

ang tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari
Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si
Victoria.

Sa bahaging iyon ng usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na

kasama si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay Linares. Si
Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at sinabi nitong katatatapos pa
lamang niyang papurihan ito. Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang
upang itanong kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa kanya si Maria.
Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin na siya ng binata ngunit sinabi ni
Ibarra ng gusto niyang makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis
na si Ibarra.

Kabanata 52 - Ang Baraha ng Patay at ang mga Anino

Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong
tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na
paanas na naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap
na niya ng kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas
na minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay
pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa
upang ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.
Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel
upang ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa,
sinabi ng alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino
na namamaybay sa bakod.

Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng bagong dumating

na anino na sinusubaybayan siya kaya’t naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang
mga dinatnan ng kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata kasabay ng
sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
 Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid.
Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong.
Naisipan nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto
ay umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang
may pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi
kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.

Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan.

Pinaguusapan nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito
ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong
kung saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila
sapagkat ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid.
Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.

Kabanata 53 - Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga

Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa

libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San
Francisco, may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi
naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa
pulpito, binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa
sa purgartoryo.

Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at

Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na
tinaggap ng alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si
Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at
napapanahon. Sa panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa
kanyang tao. Sa pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di
na katulad noon na may 20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng
aralin. Namamalas na nag naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at
ang pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na rin .

Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na

kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn
na itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na
daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring
lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng
pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.

Nagkaroon pa ng palitan ng katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa

relihiyon, sa kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng mga
naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don Filipo si Tandang Tasyo kung
hindi nangangailangan ng mga gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya.
Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay ay hindi na
nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga maiiwan ang mangangailangan.
Ipinakiusap din niya sa Don na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob
ng ilang araw sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng karamdaman ni
Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang kanyang inaalagata. Matibay ang
kanyang paniniwala ng ang Pilipinas ay tumatahak parin sa karimlan. Hindi
nagluwat, nagpaalam na si Don Filipo.

Kabanata 54 - Lahat ng Lihim ay Nabubunyag at

Walang Di Nagkakamit ng Parusa

Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na
pumanhik ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes
kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura,
inireklamo agad ng alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod.
Sinabi naman ng pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay
mayroong napipintong pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari,
anya sa pamamagitan ng isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya
na sasalakayin ang kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes
na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng
apat na sibil na nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay
palihim ang pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob.
Layunin nito na kanilang mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng
gabi ang nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-
ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang nakahanda.

Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo
sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob.
Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil.

Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan,

nabasa niya ang tungkol kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra
kung ano ang relasyon nito sa kanya. Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias
nang sabihin ni Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang apilyido. Isa
pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng piloto ang lahing lumikha ng matinding
kasawian sa kanilang buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan ng kaisipan ng biglang
siyang matauhan. Binitiwan niya ang hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid
kay Ibarra at saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra. Itinuloy ang
pagsunog sa mga mahahaagang papeles at dokumento.

Kabanata 55 - Ang Pagkakagulo

Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain.

Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa
habang palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain
noon ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari
Salvi. Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo,
napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman
ang gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal.
Sya namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni
Maria ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na
putok. Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod
ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal
samantalang ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa
kinatatayuan. Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga
pintuan at bintana ng biglaan.

Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga
nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng
panganib kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog
din. Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si
Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis.
Napadaan siya sa hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal,
nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang
pabayaan makatakas ang mga nahuling lumusob.

Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni Ibarra ang kanyang

katulong na ihanda ang kanyang kabayo. Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang
kanyang maleta ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit aalis na lamang siya
nakarinig sya ng malaks na pagputok sa pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila.
Lalaban sana siya ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang
baril at binuksan ang pinto. Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal.
Isinama.
 Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni
Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang
kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid
lamang saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga
kasulatan, mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay
isinilid niya sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil.
Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng
mga damit at papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.

Ang mga kawal ay nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng

matandang katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari silang
pumasok. Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang hudyat niya tinabig ng kawal
ang matanda at mabilis silang pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at
ang apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng bmalalakas na
pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at nanaog ng bahay ang mga kawal kasama
ang mga katulong ni Ibarra.

Kabanata 56 - Ang mga Sabi at Kuro-kuro

Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San

Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na
tahimik ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas
ng bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba
na magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang
kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang
pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng
iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta
naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na
tinangka raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang
pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang
kanilang pagtatanan sa tulong ng mga sibil.

Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking kagagaling lamang

sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si Bruno. Pinatunayan nito ang balita tungkol
sa magkasintahang sina Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y
nais niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni Kapitan Tiyago si Pari
Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog sa bahay ng binata. May isang utusang babae
naman ang nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng santol si
Lucas.

Kabanata 57 - Vae Victus! Sa Aba ng Mga Manlulupig

Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga
batang sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon
ang alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot.
Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes
sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan
ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.

Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang
pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa
limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa
tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid
sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.

Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya

ang isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino
kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli
siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng
kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng
kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na
dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong
nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong
pahirapan ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang
kamatayan. Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo
kaya ito ay itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang
matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.

Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong luko-luko at kaya

napapunta sa patyo ay upang magbawass sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan
nito. Inaantok ang alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok na
muli sa karsel.

Kabanata 58 - Ang Sinumpa

Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa

kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang
mga inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na
makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura
at ayaw na lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino.
Ang alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh
nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.

Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.
Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana
Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay
pasilip-silip sa rehas upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong
ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng
mga sibil ay dahil sa bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos
mangiyak-ngiyak na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang
suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay
nakaluksa na sapagkat ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.

Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.

Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal at pinaligiran ng kariton. Ang

sinunod na ilaban ay mga bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang
batiin ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang asawa, pero
hinadlangan siya ng dalawang sibil. Nang makita naman si Antonio ng inang si
Kapitana Tinay binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay napaiyak din
ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang pagkakakulong. Katulad ng kambal
na anak ni Kapitana Maria, and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti.
Ang huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa pagitan ng dalawang
kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at
naghahanap ng isang mukhang kaibigan.

Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino
pa ang may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na
gapusin siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga
pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na
naka-kabayo at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na
umaalalay sa kanya.

Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra lamang na walang

tumatawag sa kanyang pangalan sa halip siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na
siyang duwag. Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga tao
hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay. Kasunod nito ay pinagbabato si
Ibarra. Naalala niya ang kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa
bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto ay parang biglang
naglaro sa kanyang pangitain.

Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan

umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang
naawa sa kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig,
tahanan kaibigan at magandang kinabuhasan.

Mula sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si Pilosopong Tasyo na

pagod na pagod at naka balabal ng makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng
papalaong kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na niyang
umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay na si Tasyo sa may ointuan ng
kanyang bahay.

Kabanata 59 - Pag-ibig sa Bayan

Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay nakarating at

napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin ang balitang nagmula sa kumbento.
Iab-iba ang estilo ng mga balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay
sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga tauhan ng kumbento
ay higit na naliligalig. Ang mga provincial ay palihim na nagdadalawan at gumagawa
ng mga pagpapanayam hinggil sa nangyari. Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo
at naghahandog ng tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na na
maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-AGUERO ay napagkuro ang
kahalagahan ng korporasyon. Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at
sinabing ito ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra.

Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw
sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay
naman sa Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito
ng kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si
kapitana Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at
di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana
ay haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban
sa mga manghihimagsik.

Malapit ng mabanas ng husto si Tinong sa kakulitan ng asawa nang dumating

ang kanilang pinsan si Don Primitivo. Ito ay isng lalaking may edad at mahilig
magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang hingan ng payo sapagkat
marunong itong mangatwiran. Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang
pagkakita sa pinsa. Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay at
niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya sa gitna ng maraming
tao at sinabing sila magkaibigan.

Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang
mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang
nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay
ng di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo
ang ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra
sa kanyang mga kasulatan. Boto silang lahat sa payo.

Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na dinaluhan ng mga

dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang
tungkol din sa naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na galit
daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti pa nito sa binata. Sinabi
naman ng isang ginang na talagang walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di
dapat silang ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong paaralan ay
isang pakana lamang sapagkat ang tunay na layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong
kuta na gagamitin niya sa kanyang pansariling pangangailangan. Sumabad naman
ang isa pang babae at ipinaliwanag na is Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing
na puno ng brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at tiniyak kung
totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at nanaog na ng bahay.
 Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng
mga paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay
tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na
may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.

Kabanata 60 - Ikakasal na si Maria Clara

Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man

lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay
nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang
kapalaran naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay
inimbitahan ng pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang
tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas
at di palaimik. Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka
batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.

Dumating sa bahay ni Tiyago si Linares at ang mag-asawang de Espadaña na

kapwa itinuring na pangkat ng makapamahalaan. Sinarili ni Donya Virtorina ang
usapan. Sinabi na kung babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang
pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang hinarap ang mga
bisita. Humantong ang usapan tungkol sa pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si Tiya Isabel na kung
ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa
wari, desidido na si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang siya’y
maglalabas-masok sa palasyo sa sandaling maging manugang niya si Linares. Si
Linares ang tagapayo ng Kapitan Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay
kaiinggitan ng mga tao.

Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga bisitang kastila at

intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi, Pari Sibyla, ilang pransiskano at
dominikano, ang alperes na ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang
mag-asawang de Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si tenyente
Guevarra ng mga sibil.
 Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay
magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang
unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.

Sa pulutong ng mga lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat

na ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito madedestino.
Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na katulad ng mga nangyari
kina GOMBURZA at sa halip ito ay ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol
sa kaso ng binata at pagkaraan ay binati niya si Maria. Ito raw ay nakakatiyak ng
magandang kinabukasan. At nagpaalam na ang tinyente.

Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may

sadsaran ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may
lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si
Ibarra. Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam
ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang
kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan
umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig
kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng
sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si
Maria.
 Kabanata 61 - Ang Barilan sa Lawa

Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya
sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa
may puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may
magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang
katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay
niya ay hindi inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias,
tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero,
tumanggi si Elias.

Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang

mga bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo.
Nang mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si
Elias kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag
magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung
mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang
bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang
inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.

Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang
kawayan at ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at
Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-Pasig

At nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-bakasyunan

ng mga heswitas kaya hindi maiwasang manariwa sa isip ni Elias ang masasayang
araw na tinamasa niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan.
Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit sila sa malapad na bato at nang
makitang inaantok na bantay na wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si
Elias.
 Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang
isang palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at
tinakpan niya ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin.
Kaya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon
ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig.
Nakuro ni Elias na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang
dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay
Ibarra na magkita na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra.
Tumayo si Elias at tumalon sabay sikad sa bangka.

Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay

Elias. Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si
Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may
pampang, nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang
tatlong oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo
sa tubig ng baybayin ng pampang.

Kabanata 62 - Ang Pagtatapat ni Padre Damaso

Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng

hapag. Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa
pagkamatay o pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang
Diyaryo. Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na
sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan
ng ama. Sinabi ni Maria na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking
kanyang pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang
kamatayan o ang kumbento.

Napagmuni ni Pari Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi,

kaya humingi ito ng tawad sa kanya. Napahagulgol pa ito ng malakas habang
binibigyan diin niya ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang
nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria kaysa piliin nito ang
kamatayan. Umalis si Pari Damaso na sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at
pabulong na sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya sa Diyos
na siya ang parusahan at huwag ang walang malay niyang anak na nangangailangan
ng kanyang pagkalinga. Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni
Maria.