NOLI ME

TANGERE
(Kabanata 14-24)
Ni: Dr. Jose P. Rizal
 naglaon, naghirap si Pilosopo Tasyo.

KABANATA 14 Nang hapong iyon ay may babala

“BALIW O PILOSOPO” ng darating na sigwa. Nagtataka ang

mga nakakasalubong ng matanda

Isang matandang lalaki ang naglalakad noon sa sapagkat parang masaya ito sa pagdating ng

lansangan nang walang sigwa.

tiyak na paroroonan. Siya’y si Don “Tila masaya kayo,” bati ng isang

Anastacio. Pilosopo Tasyo ang taguri nakasalubong.

sa kaniya ng mga may pinag-aralan at “Talaga po, dahil may isa akong

nakauunawa sa kaniyang kaisipan. Si pag-asa.”

Tasyo, ang baliw, ang tawag sa kaniya “Ano pong pag-asa iyon?”

ng mga walang pinag-aralan dahil sa “Ang sigwa!”

kakaiba niyang isipan, kilos, at pakikitungo sa “Naghihintay ako ng lalong mabuting bagay.

tao. Ilang lintik na papatay

Dating nag-aaral ng Pilosopiya si ng mga tao at susunog ng mga bahay!”

Pilosopo Tasyo ngunit huminto dahil ang seryosong sagot ni Pilosopo Tasyo.

sa pagsunod sa kaniyang ina. Natatakot ang

“Hingin na ninyo ang delubyo!
kaniyang ina na makalimot
Siyang nararapat sa ating lahat. Sampung taon
sa Diyos ang kaniyang anak kapag
ko nang iminumungkahi sa
naging marunong ito. Pinapili siya ng
bagong kapitan ang pagbili ng pararayos o
ina: magpari o huminto ng pag-aaral.
panghuli ng kidlat. Sa halip,
Palibhasa’y may kasintahan na, iniwan niya ang
ang binibili nila ay mga paputok at
paaralan at nag-asawa.
kuwitis at pambayad sa repike ng
Pagkaraan ng isang taon, nabalo si
mga kampana na ayon sa agham ay
Pilosopo Tasyo. Sa labis na pangungulila at
mapanganib lumapit sa batingaw kapag
upang huwag malulong sa
kumikidlat.”
sabong, ibinuhos niya ang kaniyang
Nagmamadaling umalis ang kausap ni Pilosopo
panahon sa pagbabasa at pagbili ng
Tasyo nang gumuhit
mga aklat. Napabayaan niya ang kaniyang
ang matatalim at nakasisilaw na kidlat.
kayamanan at ari-arian. Hindi
Humahalakhak namang nagpatuloy
sa paglalakad ang matanda. Pagdaan Doray.

niya sa simbahan, niyaya niyang umuwi ang “Isa ako sa anim na taong
naroroong dalawang bata na nakipaglibing sa namatay. Ako ang

sasampuin at pipituhing taon. nagharap sa Kapitan-Heneral sa

“Sumama na kayo sa akin, mga ginawang kalapastanganan sa labi ng

bata. Ipinagluto kayo ng inyong ina Don. Bagama’t para sa akin, ang pagbibigay-
ng isang masaganang hapunan,” ang dangal sa isang mabuting tao

wika ng pilosopo sa mga bata. ay habang buhay pa siya, hindi kung

“Ayaw po kaming paalisin ng patay na.”

Sakristan Mayor hanggang ikawalo Nagawi ang usapan nila tungkol sa

ng gabi,” ang tugon ng malaki. “Umaasa akong purgatoryo. Ayon kay Pilosopo Tasyo,

makasisingil ng aking sahod makabubuti ang paniniwala sa purgatoryo

upang maibigay sa aking ina.” sapagkat nagiging tagapagugnay ito ng

“Saan kayo pupunta ngayon?” namatay sa mga nabubuhay na tao at daan

“Sa kampanaryo po upang dupikalin ang mga upang magpakabuti

batingaw para sa mga ang tao habang nabubuhay pa.

kaluluwa.” Sunod-sunod na gumuhit sa himpapawid ang

“Mag-iingat kayo. Huwag kayong nakasisilaw na mga kidlat

lalapit sa batingaw kapag kumukulog kasama ng nakatutulig na mga kulog.

at kumikidlat.”
Nagpatuloy sa paglalakad ang KABANATA 15
pilosopo hanggang sa maparaan “ANG MGA SAKRISTAN”
siya sa bahay ni Don Filipo Lino.

Inanyayahan siya nitong dumaan Nag-ibayo ang unos. Dumadagundong ang

muna. Napag-usapan nila ang nangyari kay Don mga kulog na pinangungunahan ng matatalim

Rafael na isang malaking na kidlat.

dagok kay Ibarra. Nagkibit lamang ng Bumubuhos ang ulan na hinahagupit

balikat ang matanda. ng hangin. Malagim ang tugtog ng

“Hindi po ninyo ikinabahala ang batingaw na malungkot na tila dumaraing at

ganyang pangyayari?” tanong ni Aling tumatangis.

Nasa ikalawang palapag ng kampanaryo ang gayon, di na ako mapapalo. Mabuti

magkapatid na sakristan… sina Crispin at Basilio. pa nga, Kaka, magkasakit tayong

Ang maliit at nakababata ay si Crispin na dalawa.”

may pagkamatatakutin. Ang malaki “Huwag!” ang tutol ni Basilio.

at nakatatanda naman ay si Basilio “Wala tayong makakain at mamamatay

na may likas na lakas ng loob. Magkawangki ang si Inang sa sama ng loob.”

dalawa sa kanilang anyo “Magkano ang sasahurin mo

at pananamit na tagpi-tagpi na kababakasan ng sa buwang ito, Kaka?” ang tanong

kanilang kahirapan. Isang ni Crispin.

upod na kandila ang pananglaw nila sa

“Dalawang piso lamang dahil
madilim na sulok ng kampanaryo.
ako’y minultahan.”
“Batakin mo nang maigi ang lubid,
Crispin,” ang utos ni Basilio sa kapatid. “Bayaran mo na kaya ang sinasabing ninakaw
Binatak ng nakababatang si ko. Bayaran mo
Crispin ang lubid at narinig ang isang
na, ha?”
mahinang tugtog na wari’y hinaing na
“Naloloko ka ba, Crispin? Walang maibibili ng
biglang naglaho. “Sana nasa bahay
pagkain si Inang.
tayo kasama ni Inang,” ang wika niya.
“Doon ay hindi na ako mapagbibintangang Sabi ng Sakristan Mayor ay dalawang onsa ang
nagnakaw. Hindi papayag ninakaw mo. Ang dalawang
si Inang… kung malalaman niyang
onsa ay tatlumpu’t dalawang piso.”
pinapalo ako rito.”
“Ang dalawang onsa ay tatlumpu’t dalawang
Hindi sumagot si Basilio, na wari’y
piso!”
nag-iisip nang malalim.
“Habang buhay na lamang ba Nang hindi mabilang ni Crispin sa kaniyang mga
tayong ganito, Kaka?” ang dugtong daliri ang tatlumpu’t dalawang piso, sinabi
pa ni Crispin. “Sana pagdating ko sa niyang mabuti pang ninakaw na niya ito upang
bahay bukas ay magkasakit ako nang may mailabas siya o patayin man siya ay may
matagal upang maalagaan ako ni magugugol ang kaniyang ina at kapatid.
Inang at huwag nang pabalikin pa. Sa
“Ang inaalaala ko’y makagagalitan ka ni Inang baitang ng hagdan. Narinig din niya ang ilang

pag nalaman ito,” ang wika ni Basilio. tampal, ilang pigil na hiyaw, at mga impit na

Si Crispin ay umiiyak na sumagot, “Kung daing. Pagkatapos ay katahimikan. Pigil ang

maniniwala si Inang ay ikaw na ang bahalang hininga ni Basilio habang pinarurusahan ang

magsabi na ang Sakristan Mayor ay kapatid. Nakakuyom ang mga kamay at, “Kailan
nagsisinungaling. Lahat sila’y sinungaling. Ikaw pa kaya ako maaaring makapag-araro?” ang

na lamang ang umuwi. Ayokong umuwi. Sabihin nagngingitngit na bulong nito sa sarili. Upang
mo kay Inang na ako’y may sakit.” makauwi, kinalag niya ang lubid ng batingaw na

nasa ikatlong palapag. Itinali niya ang isang dulo

“Tumahan ka na, Crispin.” Biglang lumitaw ang
sa pinakaposte ng barandilya at siya ay
Sakristan Mayor. Minultahan si Basilio dahil sa
nagpadausdos. Nang tumila ang ulan at mapawi
paputol-putol ang pagtugtog niya ng kampana.
nang kaunti ang kadiliman, isang sigaw na
Mabalasik na sinabi ng Sakristan Mayor na
sinundan ng dalawang putok ang narinig buhat
maiiwan si Crispin hanggang hindi nito inililitaw
sa lansangan. Ngunit walang pumansin dito.
ang ninakaw. Si Basilio ay hindi makauuwi sa
ikawalo ng gabi kundi sa ikasampu gayong

ikasiyam pa lamang ay bawal nang maglakad. KABANATA 16

Hinawakan ni Basilio ang kamay “SI SISA”

ni Crispin nang hinawakan ng Sakristan Mayor Madilim ang gabi. Mahimbing

ang braso ni Crispin para kaladkarin. Tinampal nang natutulog ang mga taga-San
naman ng Sakristan Mayor nang tangkain Diego matapos ang paggunita sa kanilang mga

nitong pigilan ang kamay ni Crispin upang patay.

ipagtanggol ang kapatid. Nagpatibuwal si Sina Crispin at Basilio ay nakatira

Crispin at humagulgol na nagsabing, “Huwag sa labas ng bayan. Ang ina nilang si

mo akong iiwan, Kaka! Papatayin nila ako!” Sisa ay nakapag-asawa ng isang lalaking

Ngunit tuloy- tuloy na kinaladkad ng Sakristan iresponsable, palaboy, at sugarol. Sa simula pa

lamang ng kanilang
Mayor ang bata. Napatigagal si Basilio. Narinig
pagsasama, nilustay na nito ang mga
niya ang kalabog ng katawan ni Crispin sa mga
alahas ni Sisa dahil sa kaniyang bisyo

at nang wala nang maitustos dito,

sinimulan nang pagbuhatan ng kamay malago’t maitim na buhok.

ng asawa. Dahil sa kahinaan ng loob Nang gabing iyon, nakikini-kinita

at pamamayani ng puso kaysa pagiisip, walang ni Sisa ang magiging kasiyahan ng

ginawa si Sisa kundi ang kaniyang mga anak sa inihanda niyang

umiyak. Para sa kaniya, ang asawa ang hapunan. Ngunit dumating nang

kaniyang Bathala at ang mga anak ang hindi inaasahan ang kaniyang asawa.
kaniyang mga anghel. Sinamantala ng Buong pagkahayok na kinain nito

lalaki ang takot at labis na pagmamahal ni Sisa ang inihanda niya para sa mga anak.
sa kaniya. Lalo niya itong Habang pinagmamasdan ang asawang

pinakitaan ng makahayop na asal. kumakain, pakiramdam niya ay siya

Nang gabing yaon, si Sisa’y ang kinakain nito. Wala naman siyang

naghahanda ng masarap na hapunan magawa kundi ang magsawalang-kibo.

para sa darating na mga anak. Bumili Nang busog na ang lalaki, saka lang

siya ng tuyong tawilis at namitas ng nito naitanong ang mga anak na ikinangiti ni
pinakamagagandang kamatis sa kaniyang Sisa. Nakaramdam siya ng

halamanan. Ihahain niya ito kay kabusugan dahil dito. Para kay Sisa,
Crispin na alam niyang gustong-gusto banggitin o hanapin man lamang ng

nito. Ang inihanda naman niya para asawa ang kanilang mga anak ay isa
kay Basilio ay ang tapang baboy-ramo nang kasiyahan. Naisip niyang tiisin

at isang hita ng patong-bundok na na lamang ang gutom sapagkat ang

hiningi niya kay Pilosopo Tasyo. Nagsaing siya natirang pagkain ay hindi na magkakasya sa

ng maputing bigas na inani tatlong katao.

niya sa bukid. Pagkakain, kinuha ng lalaki ang

Bata pa si Sisa at mababakas kaniyang tinali at anyong aalis na.

sa mukha niya na siya’y maganda “Hindi mo ba hihintayin ang mga

at kabigha-bighani. May gandang anak mo? tanong ni Sisa sa asawa.

kayumangging kaligatan si Sisa; “Ayon kay Pilosopo Tasyo, si Crispin
mapupungay ang mga mata, may maayos na ay nakababasa na at marahil, maguuwi ng
hubog ng ilong, may mga kaniyang sahod si Basilio,”

labing kaaya-aya ang hugis, at may pagbabalita ni Sisa.

Napatigil ang lalaki nang marinig Buksan ninyo, Inang,” ang walang

iyon. “Kung gayon, ipagbukod mo ako ano-ano’y narinig ni Sisa na hangos na

ng piso,” ang sabi nito at lumabas na tawag ni Basilio mula sa labas.

ng dampa. Napaiyak si Sisa subalit Si Sisa ay kinilabutan.

pinahid agad ang luha nang maalaalang

darating ang mga anak.

KABANATA 17
“Darating na nga pala ang
“SI BASILIO”
mga anak kong mababait. Tiyak
gutom na ang mga iyon. Kailangang
Nang buksan ni Sisa ang pinto,
maipaghanda ko ulit sila ng makakain.
bumagsak si Basilio sa mga bisig niya.
Mauunawaan naman nila na kinain
Nanlamig si Sisa nang makitang si
ng kanilang ama ang inihanda kong
Basilio lamang ang dumating. Napipilan siya ng
hapunan para sa kanila.”
lakas nang makita ang
Nagsaing siyang muli at inihaw
masaganang dugong umaagos sa noo
ang tatlong tuyong tawilis na natira.
ng anak.
“…mga gutom na darating…
“Anak ko,” ang kaniyang nasambit.
mahaba ang lakarin at ang mga sikmurang
“Huwag kayong matakot, Inang.
gutom ay walang puso…”
Si Crispin ay naiwan sa kumbento,”
Umaawit siya ng kundiman
ang wika ni Basilio.
habang muling naghihintay sa pagdating ng
“Naiwan? At siya ba’y buhay?”
mga anak. Saglit siyang
Isang malamlam na titig na nangangahulugang
tumitigil sa pag-awit at pilit na inaaninaw sa
‘opo’ ang naging sagot
kadiliman kung may dumarating. Nanalangin
ng anak. Naibsan ang pag-aalala
siya sa Mahal na
ni Sisa.
Birhen at sa Diyos na pangalagaan
“Salamat at buhay si Crispin.
ang kaniyang mga anak. Walang kawawaan ang
Ngunit bakit ka may sugat?”
kaniyang pagdarasal
“Ako po’y nagtanan, Inang,
sapag kat gumigiit sa kaniyang isipan
nang kaladkarin ng Sakristan Mayor
ang mga anak.
si Crispin at ayaw akong paalisin
“Inang, buksan ninyo ang pinto!
kundi ikasampu ng gabi. Nakasalubong ko sa
bayan ang ilang kawal Basilio.

at nang sigawan ako ng quien vive, Nagbuntung-hininga nang malalim si Sisa.

ako’y nagtatakbo. Pinaputukan nila Nang nakahiga na, naglalaro sa

ako at isang punglo ang dumaplis isipan ni Basilio si Crispin na nasa

sa aking noo.” isang madilim na sulok ng kumbento

“Sadyang walang puso ang mga at takot na takot. Umuukilkil sa kaniyang

guardia civil,” may hinanakit na wika pandinig ang mga daing at sigaw

ni Sisa. “Hindi na nila inisip ang ng kapatid. Sa kapagalan ng katawan

magiging damdamin ng isang ina.” at isip, nakatulog din si Basilio.

Hinugasan ni Sisa ang sugat ng Saglit pa lamang naiidlip, nanaginip si Basilio na

anak at nilagyan ng pampahilom. may hawak na yantok

Hiniling ni Basilio sa ina na ipaglihim ang ang Kura. Nagtago si Crispin sa likod
nangyari sa kaniya. Nang ng Sakristan Mayor subalit lalo siyang

usisain siya tungkol sa hindi pag-uwi inilantad sa galit na Kura. Hinagupit

ni Crispin, sinabi niyang ito’y pinagbintangang siya ng Kura ng yantok. Nang hindi

nagnakaw ng dalawang na makatiis ang bata, kinagat niya ang

onsang ginto. Ngunit inilihim niya sa kamay ng Kura. Napasigaw ang Kura

ina ang pagpaparusa kay Crispin. at nabitiwan ang yantok. Sinunggaban

ng Sakristan Mayor ang tungkod at
Hindi makapaniwala si Sisa sa
pinalo sa ulo ang bata na ikinabuwal
gayong paratang sa mabait na anak.
nito. Pinagtatadyakan siya ng Kura
Kapwa napaiyak ang mag-ina.
ngunit ang bata ay hindi na kumikilos.
Nang ibalita ni Sisa sa anak na
Nagising si Sisa sa pag-iyak
dumating ang ama nito, napatuon
ni Basilio. Ngunit hindi sinabi ni
karaka ang paningin ni Basilio sa
Basilio ang napanaginipan. Sa halip,
mukha at kamay ni Sisa. Naunawaan
ipinagtapat niyang ayaw na niyang
ito ni Sisa at kumirot ang kaniyang
magsakristan.
dibdib.
“Bukas po, sunduin na ninyo si
“Hindi ba mabuting tayong tatlo
Crispin. Kunin na rin po ninyo ang
na lamang — kayo, si Crispin, at
aking sahod at sabihing ayaw ko nang
ako, ang magsama-sama?” tanong ni
magsakristan. Ipapakiusap ko kay Don ang mga sakristan na baka tumindi

Crisostomo Ibarra na tanggapin akong ang kaniyang sumpong at mumultahan sila.

tagapastol ng kaniyang mga baka Ibinunton nila ang sisi sa

at kalabaw. Si Crispin ay mag-aaral magkapatid na Basilio at Crispin.

kay Pilosopo Tasyo. Mabait si Don Napuna rin ni Hermana Sepa

Crisostomo. Baka bigyan niya ako ng ang hindi pag-upo ng Kura sa kumpisalan. Ibig
gatas na gustong-gusto ni Crispin o niya sanang mangumpisal at makinabang

kaya’y isang bulo. Kapag maaari na upang magkamit ng indulgencia. Pinag-usapan

akong mag-araro, ako ay magsasaka. ng

Lahat ng gawain ng isang lalaki ng kababaihan ang iba’t ibang paraan ng

tahanan ay gagampanan ko. Di ba pagtatamo nito.

mainam iyon, Inang?” Nakaupo ang ilang babae sa

“Oo, Anak,” ang sagot ni Sisa. mga upuan sa silong ng ginawang

Napuna ng ina na sa balak ng anak ay silid- aralan. Paglabas ng pari upang

hindi kasama ang kanilang ama. bumalik sa kumbento, nagsitayo sila

at akmang hahalik sa kaniyang kamay

subalit tila namumuhi sa kanila ang
KABANATA 18
pari kaya hindi na sila lumapit.
“NAGDURUSANG KALULUWA”
“Nawalan kaya ng sikapat ang

kuripot?” ang nasabi ni Hermana

Halos ikapito na ng umaga nang
Rufa.
makatapos si Padre Salvi sa kaniyang
Naroon sila upang ipaalam kung
ikatlo at huling misa para sa mga kaluluwa.
sino kina Padre Damaso, Padre
Matamlay ang prayle kaya
Martin, o ang coadjutor ang ibig nilang
inakala ng mga manang na may sakit
magsermon sa kanilang piyesta. Sasabihin
ito. Ni hindi nito iniabot ang kamay sa
nilang si Padre Damaso ang
mga manong at manang na ibig magmano sa
napili nila.
kaniya.
Walang kibo si Padre Salvi habang Siyang pagdating ni Sisa na may sunong na

naghuhubad ng kaniyang kasuotan. bakol. Nagbigay-galang ito

Dahil sa inaasal ng prayle, nabahala sa mga naroon at tumuloy na sa itaas.

Habang pumapanhik, kinakabahan si Sisa. Hindi “Naiwan nga ngunit nagtanan din

niya alam kung pagkatapos magnakaw ng maraming

paano ipagtatanggol si Crispin; kung bagay. Baka hinahanap na siya ng mga

paano mapahuhupa ang galit ng Kura. guardia civil sa inyong bahay.”

Nang siya’y paakyat, inaasamasam niyang Hindi nakakibo si Sisa.

marinig ang tinig ng “Mabuti kayong asawa ngunit

anak subalit tahimik na tahimik kaya masasama ang mga anak ninyo tulad

tumuloy siya sa kusina. Naroon ang ng kanilang ama. Lalo na iyong maliit.
mga sakristan at katulong na bantulot Baka higtan pa niya ang kaniyang

na tumanggap sa kaniya. Gayunman, ama,” ang pakutyang sabad ng tagapagluto.

itinanong niya sa tagaluto kung saan Napahagulgol si Sisa at napaupo

ilalagay ang kaniyang dala. Namitas siya ng sa isang bangko.

pinakamainam na gulay “Hindi ba ninyo alam na may sakit

sa kaniyang taniman at nangalap ng ang Kura? Sa lansangan kayo magiiyak. Sulong!”

mga usbong ng pako para sa Kura na ang taboy ng tagaluto.

alam niyang paborito nitong gawing Ipinagtulakan si Sisa upang

ensalada. mapababa. Tinakpan niya ng panyo

“Diyan…kahit saan diyan,” ang ang kaniyang mukha at pinigil ang

pawalang-bahalang sagot kay Sisa. pag-iyak. Nang nasa lansangan na,

“Maaari po bang makausap ang luminga-linga siya sa kaniyang paligid. Mabilis

Kura?” tanong ni Sisa sa isang utusan. siyang lumayo na tila may

“Hindi maaari. May sakit ang binabalak.

Kura.”

“Kung gayo’y makita ko man

lamang si Crispin,” giit ni Sisa.

“Huwag mo nang ipagkailang si

Crispin ay nasa inyong bahay.”
“Si Basilio ay nasa bahay subalit si
Crispin ay naiwan dito. Ibig ko sanang

makita…” ang samo ni Sisa.

 kaya. Ang kaniyang bangkay ay nasa

KABANATA 19 sinapupunan ng kalikasan. Ang kaaway niya’y

“KARANASAN NG ISANG GURO” ang taong-bayan at isang

pari. Pinatatawad ko ang una dahil sa

Tahimik na tahimik ang lawang kanilang kamangmangan; at ang pari

napapaligiran ng mga bundok. Sa dahil sa kaniyang pag-uugali at nais

isang gulod, makikitang nag-uusap si kong igalang ang relihiyong nagturo

Ibarra at ang Guro. Itinuro ng Guro sa lipunan.”

kay Ibarra kung saan itinapon ang “Mabuti po ang inyong tinuran,

bangkay ni Don Rafael. Ginoong Ibarra,” ang nagagalak na

Ipinagtapat ng Guro na marami sabi ng Guro. “Malaki po ang inyong

siyang utang na loob sa ama ni Ibarra; maitutulong sa kinakaharap kong mga

kung paano siya kinupkop at binigyan ng mga suliranin hinggil sa pagtuturo.”

kailangan sa ikauunlad Isa-isang inilahad ng Guro ang

ng pagtuturo, ang pagbibigay nito ng kaniyang mga suliranin. Una, walang

kaunting halaga para sa mahihirap, at pangganyak o pang-akit sa mga batang

pagbibigay ng mga aklat at papel. nag-aaral. Ikalawa, ang kakapusan ng

Isiniwalat ng Guro ang kalagayan mga pangangailangan at iba pang

ng kaniyang mga tinuturuan. Mahigit alalahanin. Walang mapapala ang

na dalawang daan ang nakatalang mga bata sa wikang Español na hindi

mag-aaral subalit dalawampu’t lima nila nauunawaan.

lamang ang pumapasok.

Tinanong ni Ibarra ang Guro
“Bakit gayon na lamang ang bilang
kung hindi niya nilapatan ang gayong
ng mga pumapasok?” ang tanong ni
kasamaan. Sinabi ng Gurong nagiisa siyang
Ibarra. Atubili ang Gurong magtapat.
nakikibaka sa mga maling
Sa gayon, sinabi ni Ibarra, “Matagal kong pinag-
palagay. Wala silang bahay-paaralan.
isipan ang bagay na
Nagli liksyon sila sa silong ng kumbento.
ito. Ang katuparan ng mga balak ng
Pinasukan niya ng pagbabago ang
aking ama ang higit na mahalaga
pagtuturo. Sinimulan niyang ituro ang
kaysa iyakan ko siya o ipaghiganti
wikang Español. Gumamit siya ng
isang paraang magaan at ito’y naging isang ideya sa utak ng bata, kailangang

mabisa. Ngunit ipinatawag siya ni maghari ang kapayapaan sa loob at

Padre Damaso. Siya’y nilait at sinabihang huwag labas. Ang pagbabagong ito’y napuna

gamitin ang wikang ng marami. Ipinatawag akong muli ng

Español na hindi para sa kaniya. Kura. Ipinagamit nila muli sa akin ang

“Umakyat ang dugo sa aking ulo pamalo at kung hindi ay isusumbong

at isang kidlat ang nagpadilim sa aking ako sa Alkalde.”

isip,” ang sabi ng Guro. “Pati mga magulang ay nagsabing

Nilulon ng Guro ang paghamak na kailangang gamitin ang pamalo kaya

ito. Kung siya’y sumagot ay mawawalan siya ng napilitan akong gamiting muli ang
hanapbuhay at magagalit pamamalo. Sa awa ko sa mga batang

sa kaniya ang lahat. Lahat ay tinatanggap niya nag-aaral, umuwi ako sa amin. Humingi ako ng
upang mabuhay sila ng payo kay Pilosopo Tasyo

kaniyang ina. na nagsabing, ‘Humihingi ng palo ang

“Hindi ko maaaring sabihin sa mga magulang? Bakit hindi sila ang

aking ina ang totoo. Kailangang ipakita ko na iyong pinalo?’ ”

nasisiyahan ako sa tatlong “Sumunod ako sa aking kapalaran

taon niyang pagpapakahirap para tulad ng isang bangkay na kinaladkad

lamang ako maging guro.” ng alon,” ang sabi pa ng Guro.

“At dahil sa ganitong balakid, Nagkasakit ang Guro at nang

nawalan na kayo ng pag-asa?” tanong siya’y magbalik sa paaralan, ikalimang

ni Ibarra. bahagi na lamang ng kaniyang tinuturuan ang

“Buhat nang ako’y alipustain ng natira. Tinanong ni Ibarra

pari, sinuri ko ang aking sarili at natuklasan kong ang Guro kung nasisiyahan siya sa bagong
ako’y mangmang. Nanghiram ako ng mga aklat tinuturuan. Sumagot ang Guro

kay Pilosopo na wala siyang magagawa. Napalitan na si Padre

Tasyo. Ang mga bagong kaisipang Damaso kaya inakala
natutuhan ko’y nakapagpabago sa niyang mapabubuti na ang kaniyang
aking pagtuturo. Itinigil ko ang paggamit ng pagtuturo. Pinagsikapan niyang ituro

pamalo. Upang maikintal ang ang Kasaysayan ng Pilipinas, ang mga

aralin tungkol sa Asal at Heograpiya alumana ng mga kasama niya dahil sa

sa wikang Tagalog, subalit ipinatawag balak ni Don Filipo na iharap sa pulong

siya ng bagong Kura at sinabing unahin niya ang ang balak ng matatanda. Tiyak na magkakaroon

Relihiyon. ng salungatan ang matatanda

“Huwag kayong masyadong magalaala,” ang at ang kabataan. Nalilito ang ibang

sabi ni Ibarra. “Inaanya yahan ako ng Tinyente kasamahan na hindi nakauunawa

Mayor na dumalo sa pulong sa tribunal. Baka ng gustong mangyari ni Don Filipo.

sakaling malutas ang inyong suliranin doon.” Kaya sinabi niyang sumangguni sila
Ngunit ang Guro’y nag-aalaala kay Pilosopo Tasyo.

pa rin. Sinabi raw ng Pilosopo: “Namumuhi sa inyo ang

inyong mga kalaban. Ano mang imungkahi

ninyo ay
KABANATA 20
sasalungatin nila. Kapag natalo kayo,
“PULONG NG BAYAN”
ipasok ninyo sa isang kasapi ang ibig
ninyong imungkahi at tiyak na sasangayunan ng
Ang tribunal ay bulwagan ng
mga kalaban, kailangang
mga nagpupulong at nagpapasya.
ilihim ito.”
May dalawang lapian dito, ang
May sumabat at nagsabing siya
Konserbador, na binubuo ng matatanda, at ang
ang magmumungkahi sa balak
Liberal, na binubuo ng
ng kalaban. Tumahimik sila nang
mga kabataan. Hindi sila nakikisalamuha sa isa’t
duma ting si Ibarra at ang Guro ng
isa sapagkat sila’y nagiiringan.
paaralan. Sinundan sila ng Kapitan
Si Don Filipo Lino, ang Tin yente
na ang anyo’y may sama ng loob.
Mayor at pinuno ng Liberal, ay nagpahayag ng
Nagsimula na ang pulong.
kawalang-tiwala sa Kapitan
“Mga ginoo,” ang wika ng Kapitan
ng bayan. Tila raw may balak itong
sa mahinang tinig. “Pinangahasan ko
antalahin hanggang huling oras ang
kayong anyayahan sa pulong na ito dahil
pagtatalo tungkol sa gugugulin sa
kailangang idaos ang piyesta
piyesta. Sinabi ng isang kabataan na
ng patron ng San Diego sa ika-12 ng
naiwan daw ang Kapitan sa kumbento
buwang ito. Ngayon ay ika-2 na…”
upang kausapin ang Kura. Hindi ito
Inubo ang Kapitan kaya itinigil niya ibinigay kahit isang kuwalta?” ang

ang kaniyang pagsasalita. mahayap na tanong ni Pilosopo Tasyo.

Tumayo si Kapitan Basilio, ang “At ano ang gusto ng Kura?” ang

pinuno ng Konserbador at katunggali tanong muli ni Kapitan Basilio.

ni Don Filipo. Hiningi na ang bawat Ang gusto raw ng Kura ay anim

magbibigay ng palagay ay gawin sa na prusisyon, tatlong misa mayor, at

maliwanag, maikli, at tuwirang paraan. tatlong sermon. At kung may lalabis

Inanyayahan ng Kapitan na magsalita ang may na salapi ay komedya sa Tondo

ibig. Nagmungkahi na sasalitan ng awitan. Tinanggihan

si Don Filipo ng marangya at maaksayang ito ng kabataan at ilang mata tanda.

pagdiriwang; may dula, kuwitis, Iginiit ng Kapitan na iyon ang gusto

apat na hermano mayor, sabong, at iba’t ng Kura at nakapangako na siya na

ibang sugal. Ang lahat ay nagalit kay iyon ay masusunod.

Don Filipo. Sinisi nila ang Kapitan kung bakit

Tinutulan ni Don Valentino ang hindi kaagad sinabi iyon. Idinahilan

iminungkahi at iniurong ito ni Don niyang nawalan siya ng pagkakataon

Filipo. Sinang-ayunan ng lahat ang dahil kay Kapitan Basilio.

mungkahi ng isang binatang kabesa Ayon sa ilang matatanda, dapat

na magkaroon ng panooring hindi silang sumunod at kung hindi ay

magugol. Dalawang komedya ang ipa bibilanggo sila ng Alkalde. Binabawi ng

pagpipilian. Ang perang makakalap kabataan ang kanilang abuloy

ay hindi lalabas ng bayan. Ito raw ay subalit nailak nang lahat ito.
gagamiting gantimpala sa iba’t ibang Lumapit si Don Filipo sa Kapitan

paligsahan. at nagwika, “Kinalimutan ko ang

Nang matapos ang palitang-kuro, aking sarili sa mabuting layunin. Kayo

nagsalita ang Kapitan. “Sang-ayon din naman, kinalimutan ninyo ang karangalan ng
ako nang lubos…ngunit ang Kura. Iba pagkatao dahil sa masamang layunin at inyong
ang kaniyang gusto.” ipinahamak
“Sino ang gagasta sa piyesta? Ang ang lahat.”

Kura ba o tayo? Mayroon ba siyang Nang pauwi na, lumapit ang

Pilosopo kay Don Filipo at sinabi, walang kasama ang mga ito bagama’t

“Tayo ang may kasalanan. Hindi dala nila ang inahing manok na pinatataba.
ninyo tinutulan nang bigyan tayo ng Gusto sanang magtago ni Sisa

pinunong alipin at ako’y nakalimot din ngunit tinawag siya ng isang guardia
sa aking tungkulin.” civil. Takot na takot na lumapit si Sisa

na hindi nakuhang magsalita.

“Magtapat ka at kung hindi ay
KABANATA 21
itatali ka namin sa puno at babarilin
“KUWENTO NG ISANG INA”
nang dalawang ulit,” ang wikang nagbabanta ng

isang guardia civil.

Nagtatatakbong pauwi si Sisa
“Ikaw ba ang ina ng magnanakaw?” ang wika ng
na gulong-gulo ang isip. Hindi niya
guardia civil.
maunawaan ang nangyayari sa kaniyang buhay.
“Nasaan ang salaping ibinigay sa iyo
Gumigitaw sa kaniyang
kagabi ng mga anak mo?”
isipan ang pagnanais na mailigtas ang
“Ang salapi...”
kaniyang mga anak. Paano? Hindi
“Huwag kang magsinungaling at
magtatanong ang mga ina ng paraan
masasaktan ka. Huhulihin sana namin
kapag ang mga anak ang kasangkot.
ang malaki ngunit nakatakas. Saan
Nang malapit na sa kaniyang
mo itinago ang maliit?” ang dugtong
bahay, natanaw niya ang dalawang
ng isa.
guardia civil. Ganoon na lamang ang
“Ginoo, matagal ko na pong
kaniyang panghihilakbot. Batid niya
hindi nakikita si Crispin. Inakala kong
ang kalupitan ng mga ito, ang katigasan ng
makikita ko siya sa kumbento kaninang
kanilang puso. Hindi tao
umaga subalit sabi roon sa akin...”
ang mga guardia civil; mga guardia
Nagkatinginan nang makahulugan
civil lamang sila. Hindi sila dumidinig
ang dalawang guardia civil bago nagwika ang
ng mga samo at nahirati nang makakita ng luha.
isa ng “Tama na! Ibigay mo
Tumingala siya sa langit.
sa amin ang salapi at pababayaan ka
Huminto siya upang mapigil ang
na namin.”
panginginig ng katawan. Nagpasalamat siya sa

Diyos nang makita niyang

“Ginoo, hindi po magnanakaw ang ng mga taong nagsimba kaya binilisan

mga anak ko kahit sila’y nagugutom. ni Sisa ang paglakad, ngunit nawalan
Sanay na po kaming magtiis ng gutom. ito ng kabuluhan. Nakita pa rin siya.

Kahit halughugin ninyo ang aming Naglakad siya na parang wala sa sarili
bahay at gawin ninyo sa amin ang gusto kaya sinigawan siya ng guardia civil.

ninyong gawin kung may makikita kayo Nakapasok siya sa kuwartel nang hindi
kahit na sikapat. Walang iniwang salapi niya namamalayan.

si Basilio. Hindi po magnanakaw ang Magulo ang kuwartel. Maraming

lahat ng mahihirap.” guardia civil, mga babae, mga baboy,

“Ayaw mong magsabi nang totoo? at mga manok. May mga sundalong
Kung gayo’y isasama ka namin at nananahi ng kanilang damit. Ang

hindi pawawalan hanggang hindi iba’y tumutulong sa paglilinis ng mga

isinasauli ng iyong mga anak ang kanilang kasuotan at sandata habang umaawit.

ninakaw.” Tinanong ng guardia civil kung

Pilit na isinama si Sisa ng mga nasaan ang sarhento at kung ipinagbigay-alam

guardia civil. Sa kabila ng kaniyang na sa Alperes ang pagdating nila. Walang

pagsusumamo at pagluha ay hindi napahinuhod kumibo.

ni Sisa ang mga ito. Nakiusap siyang mauna siya Pagkaraan ng dalawang oras na
nang kaunti paghihintay sa isang sulok ng kuwartel, si Sisa’y

ngunit sa pag-aakalang tatakas siya, pinawalan ng Alperes.

pinagitnaan siya ng mga ito hanggang Pinalayas si Sisa at halos ipagtulakan

sa bayan. Pumayag ang mga guardia dahil ayaw niyang kumilos. Tanghaling tapat na
civil na mauna siya ng dalawampung noon kaya nagmamadali

hakbang sa bayan subalit hindi siya siyang naglakad pauwi. Nang makarating siya sa
maaaring tumigil. Lubusan siyang kaniyang bahay, pumasok

nawalan ng pag-asa at nakaramdam siyang walang kibo at lumakad-lakad

ng malaking kahihiyan. Tinakpan niya sa lahat ng dako. Pumunta siya sa
ng panyo ang kaniyang mukha. bahay ni Pilosopo Tasyo subalit wala
Pagdating sa bayan ay pinahintulutan siyang ang matanda. Bumalik siya sa kaniyang dampa.

mauna. Siyang paglabas Tumingala siya at nakita

ang isang punit na piraso ng damit ni kagandahan. Pinagtatakhan naman

Basilio. Nasa dulo ito ng bila ng dingding na nila ang pagbabagong ugali ni Padre
nasa tabi ng bangin. Kinuha Salvi. Madalas itong natitigilan habang

niya ito at inaninaw sa sikat ng araw. nagmimisa. Hindi siya nakikipag- usap
Tila hindi niya pansin ang bahid ng sa mga nangungumpisal at tila lalo

dugo sa punit na damit. Nawawala na siyang namamayat at nagwawalangkibo.

siya sa sarili. Nagpadala ng pahatid-kawad ng

Nagpatuloy siya sa paglilibotlibot habang pagbati sa mag-ale si Ibarra ngunit

sumisigaw at umuungol walang paliwanag ang kaniyang pagalis. May

sa kakaibang tinig hanggang abutin nagpapalagay na siya’y ikinulong dahil sa

siya ng gabi. Kinabukasan, nakita na ginawa niya kay Padre

lamang si Sisa na pagala-gala, ngingitingiti, Salvi noong Araw ng mga Patay. Ang
umaawit, at nakikipag-usap sa pala-palagay ay lalong nagkakulay

lahat ng nilalang ng kalikasan. nang sa kinahapunan ng ikatlong araw

ay nakitang bumaba si Ibarra sa isang

karuwahe sa harapan ng bahay nina

KABANATA 22
Maria Clara. Magalang na bumati
“DILIM AT LIWANAG”
ang binata sa isang paring papunta rin
doon.
Tatlong araw na ang nakalilipas buhat nang
Sa gitna ng kaakit-akit na tahanan
mabaliw si Sisa. Kaalinsabay
nina Maria Clara ay nag-uusap ang
nito, abalang-abala naman ang bayan
magkasintahan.
ng San Diego sa paghahanda para sa
“Bukas, bago magbukangliwayway ay
piyesta. Sari-saring palagay at sabisabi ang
mangyayari ang iyong
kumalat tungkol sa Kapitan,
nais. Ihahanda ko ang lahat ngayong
Tinyente Mayor, at kabataan. Hindi
gabi upang walang magkulang,” ang
rin nawawala ang sisihan.
pangako ni Ibarra sa dalaga.
Ikinagalak ng marami ang pagdating ni Maria
“Kung gayon ay sulatan mo ang
Clara na kasama si
aking mga kaibigang dalaga upang
Tiya Isabel. Kinagigiliwan nila ang

dalaga at hinahangaan ang kaniyang

dumalo. Sikapin mong huwag makadalo ang hangin. Ang dapuan ngayon ng sipon

Kura.” ay di gagaling agad.”

“Para sa amin po’y hindi. Ang gabi
“At bakit?”
ay kalugod-lugod at ang hangin ay
“Palagay ko’y binabantayan niya
masarap. Ang mga buwang ito’y ang
ako. Natatakot ako sa matatalim at
tagsibol at taglagas sa amin. Nalalagas
malulungkot na matang nakatitig sa
din ang mga dahon subalit ang mga
akin. Sa kaniyang pakikipag-usap,
bulaklak ay laging sumisipot,” ang
hindi ko siya maunawaan. Itinatanong
sagot ni Ibarra.
niya kung napapanaginipan ko raw
Ang usapan ay nabago at si Maria
ang mga sulat buhat sa aking ina. Sa
Clara ay tumayo na. Inanyayahan ni
wari ko siya’y baliw. Ayon sa kaibigan
Ibarra ang pari sa kasayahang pambukid na
kong sina Sinang at kinakapatid kong
inihanda nila. Tinanggap
Andeng, siya raw ay nawawala sa
ng pari ang paanyaya ngunit sinabi
sarili dahil hindi kumakain at naliligo
niyang tatanghaliin siya.
at nabubuhay siya sa dilim. Tiyakin
“Masuwerte kayo’t kayo’y malaya,” ang sabi ng
mong hindi siya kasama.”
pari.
Sinabi ni Ibarra na hindi maaaring hindi
Madilim na nang magpaalam
anyayahan ang Kura sapagkat ito’y nakaugalian
si Ibarra upang ihanda ang mga
na. Sinabi rin ng
panga ngailangan sa idaraos na salusalo
binata na ang pari ay nasa tahanan ng
kinabukasan. Lumapit sa kaniya ang
dalaga at nagpamalas naman ng kabutihan sa
isang lalaki at bumati nang magalang.
kaniya. Binanggit din niya sa
Ito ang asawa ni Sisa na humihingi ng
dalaga na nang sangguniin ng Alkalde
tulong sa kaniya para sa asawa at mga
ang Kura tungkol sa kaniya, panay
anak. Dahil sa nagmamadali si Ibarra,
papuri ang iniukol nito sa kaniya. Sa
sinabi niyang sumu nod na lamang
hindi pag-imik ng dalaga ay ipinangako ni Ibarra
ito sa kaniya at isalaysay ang mga
na hindi niya isasama
pangyayari.
ang Kura sa kanilang bangka.

Siyang paglapit sa kanila ng Kura

at nagwika ito ng, “Malamig ang

 Lahat ay tahimik hanggang

KABANATA 23 sabihin ni Albino, ang dating seminarista, na

“PANGINGISDA” maging maingat ang kasama at tapakang

mabuti ang pasak na

Madilim-dilim pa ay lumakad nang kaniyang tinutuntungan. May butas pala ang

patungong lawa ang limang dalagang bangka. Nabahala ang mga

magkakaibigan – sina Maria Clara, babae at nagkagulo nang bahagya

Sinang, Victoria, Iday, at Neneng. hanggang sa lumipat ang mga binata

Naiilawan sila ng mga huwepe. Masisiglang sa kabilang bangka. Nagpares-pares

nag-uusap, nagtatawanan, sila, si Ibarra sa tabi ni Maria Clara,

nag kukurutan, nagbubulungan, at si Albino sa piling ni Victoria, at ang

nag hahalakhakan ang magkakaibigan. iba’y sa tabi ng kani-kanilang nililigawan. Dahil

Noon ay dumarating naman ang sa ganda ng umaga,

pangkat ng mga binata na may dalang naghari ang kasayahan.

sulong sigsig. Tahimik silang lumalakad Tanging ang piloto ng bangka

sa saliw ng isang gitara. ang tahimik at hindi pansin ang

Nang magkita ang dalawang pangkat, kasayahan. Siya’y isang binatang may

tumahimik ang mga dalaga samantalang ang matipunong katawan at nakaaakit na

mga binata naman ay mukha. Napuna ni Maria Clara na

nakangiting nakipag-usap at nagsibati. minamasdan siya ng binata kapag

Natuwa at humanga ang mga dalaga sa ang dalaga’y hindi nakatingin. Naawa

dalawang magkakabit na malalaking bangka. si Maria Clara at binigyan niya ang

Napapalamutian ang piloto ng ilang galyetas. Wari’y nagtaka ang

mga ito. Sa bangkang higit na mainam ay may piloto ngunit kumuha rin siya

alpa, gitara, akurdiyon, ng isa bago nagpasalamat.

at tambuli. Sa kabilang bangka naman Nakita ni Maria Clara ang mga

ay naroon ang lutuan at pang-almusal. tagak na papalapit sa bangka.

Inihiwalay ng mga ina ang mga “Namumugad ba sa bundok ang

dalaga sa mga binata. Dahan- dahang mga ibong iyan?” ang tanong ni Maria

lumayo ang dalawang bangka sa pampang. Clara sa piloto.

“Marahil po, subalit hanggang Kaytamis mabuhay sa sariling bayan

ngayon ay wala pang nakakikita ng Doon ang lahat ay ating kaibigan

kanilang pugad,” ang tugon ng piloto. Kaytamis ng simoy sa sariling bayan

“Wala po bang pugad ang mga Doon ay masarap maging ang kamatayan
ibong iyan?” Masusuyong halik sa labi ng ina

“Ipinalalagay ko pong may Ang namumulatan sa bawat umaga

pugad ang mga ibong iyan sapagkat Malugod na yakap sa dibdib ng ina

kung wala, sila’y magiging pinakasawimpalad. May ngiti lagi na sa kanilang mata
May nagsasabi pang ang Kaytamis mamatay ng dahil sa bayan

pugad ng mga ibong iyon ay di nakikita, sa Doon ang lahat ay ating kaibigan
gayo’y may galing na di makikita ang sinumang Mapait ang hangin sa isang nilalang

nag-iingat niyon. Kung siya’y walang bayan, ina,

Magkakaroon siya ng taga bulag. Ang kasintahan.

mga pugad namang iyan ay nakikita

Ang awit ay lumikha ng kalungkutan. Ang lahat
lamang sa salamin ng tubig.”
ay nakatanaw
Nag-isip si Maria Clara sa sinabi
sa malayo, walang kagalaw-galaw
ng piloto. Dumating sila sa baklad.
hanggang natulig sila sa tunog ng
Itinali ang mga bangka sa isang kawayan.
tambuli ni Albino. Nanumbalik ang
Ipinahanda ni Tiya Isabel ang
kasayahan.
mga lulutuin.
Wala ni isa mang isdang nahuli sa
Habang naghihintay, hinawakan
lambat nang itaas ng mangingisda ang
ni Iday ang alpa at pinakanta nila si
panalok. Nagtaka ang lahat. Sinubok
Victoria. Hiniling din nilang umawit
ni Albinong sumalok ngunit wala ring
si Maria Clara subalit sinabi niyang
laman ang lambat. Humalili sa kaniya
lahat ng awit niya ay malulungkot.
si Leon subalit napuna ang pagkagulat
“Hindi bale! Hindi bale!” ang
sa kaniyang mukha. Itinaas niya ang
sabay-sabay na sabi ng lahat. Kaya
panalok at nagwikang, “Buwaya!”
tinugtog ng dalaga ang alpa. Inawit
Buwaya ang huli ng lambat. Nais
niya sa tinig na puno ng damdamin
nilang hulihin ang buwaya ngunit walang may
ang “Awit ni Maria Clara.”
lakas ng loob na gawin iyon.
“Hindi pa ako nakakikita ng na muli ninyong tutuksuhin ang

buwayang buhay,” ang marahang sabi Diyos,” ang sabi ni Ibarra.

ni Maria Clara. “Kung di ka na lumitaw…!” ang

Maliksing kumilos ang piloto at bulong naman ni Maria Clara.

lumundag sa loob ng pabahay na ang “Kung di na ako lumitaw at ako’y

tanging dala’y lubid lamang. sinundan mo, nakapiling ko na sana

Nabahala ang mga babae hanggang sabihin ng ang aking pamilya sa ilalim ng lawa,”

matandang magbabangka na ang piloto ang ang tugon ni Ibarra.

pinakamahusay manghuli ng buwaya. Nais ng matatandang babae na

Tila may naghahamok sa ilalim ng umuwi na. Naniniwala silang ang

tubig. Halos hindi na humihinga ang masamang simula ng araw ay sinusundan pa ng

lahat. Lumitaw ang ulo ng piloto. Sinampahan ibang kapahamakan.

niya ang buwaya na may Napahinuhod naman sila nina Ibarra

lumot na sa likod. Ito’y nagpapapalag. at Albino.

Nang bubusalan ay humulagpos, nakawala at Sa ikalawang baklad ay marami

tumalon sa lawa na dala ang silang nahuli na niluto sa iba’t ibang

piloto. Mabilis na sumunod si Ibarra. putahe. Masaya silang nagsikain sa

Maya-maya’y nakitang namula ang lilim ng mga punongkahoy sa may

tubig. Tumalon din ang mag-amang gubat na pag-aari ng mga Ibarra.

mangingisda subalit hindi pa sila lumulubog

nang lumitaw si Ibarra na
KABANATA 24
walang pinsala at ang piloto na may
“SA GUBAT”
galos sa bisig. Muling lumitaw rin ang

buwayang patay na. Gayon na lamang

Maagang nagmisa at nagpakumpisal si Padre
ang katuwaan ng lahat maliban kay
Salvi. Ipinahanda niya
Maria Clara na walang kibo.
ang kaniyang karuwahe at nagpahatid
“Utang ko sa inyo ang aking
sa gubat na pagdarausan ng piyesta.
buhay!” ang mapanglaw na wika ng
Pinabalik niya rin kaagad ang karuwahe
piloto.
pagdating doon at naglakad na
“Totoo kayong mapusok. Huwag
lamang. May narinig siyang matamis
na tinig na kilalang-kilala niya. dalaga. Ipinakita nila sa Kura ang

Nangubli siya sa isang punongkahoy buwaya. Samantala, biglang nawala

at nakinig. ang piloto nang makita ang abito.

Lumabas si Maria Clara, sariwa

Katatapos lamang maligo ni Maria
gaya ng isang rosas na kabubuka pa
Clara kaya lalong lumitaw ang kaniyang
lamang.
kagandahan. Iniukol niya ang
Wika nito, “Nais kong makatagpo ng isang
unang ngiti kay Ibarra at ang unang
pugad ng tagak. Gusto
pangungunot ng noo sa Kura.
ko siyang tingnan nang di niya ako
Sa oras ng pagkain, iisang mesa
nakikita. Ibig ko siyang masundan sa
ang kainan ng mga makapangyarihan.
lahat ng dako.”
Pinangunguluhan ito ni Ibarra. Hiwalay ang mga
“Nais mo bang parisan ang pagmamanman ng
dalaga sa mga binata.
Kura sa iyo?” ang dugtong ng isang masayang
Tinanong ni Padre Salvi ang
tinig. “Magiingat ka! Nakapagpapapayat ang
Alperes kung kilala nito ang lumapastangan kay
panibugho.”
Padre Damaso. Sinagot
Nakita niya sina Maria Clara,
naman ng Alperes ang tanong ng
Sinang, at Victoria na naglalakad sa
Kura kung sino ang salarin. Ayon sa
batis. Basa na ang laylayan ng damit
Kura, ito rin daw ang bumugbog kay
ng mga ito. Lumabas sa kublihan ang
Padre Damaso kamakalawa ng gabi.
Kura nang wala na ang mga dalaga.
Nagngangalang Elias ang salarin na
Nakita niya ang kinaroroonan ng mga
siya ring naghagis sa Alperes sa lubak.
dumalo sa piyestang pambukid. Binati
Namutla ang Alperes. Dumating
siya ng lahat.
naman si Sisa. Iniutos ni Ibarra
“Napaano kayo, Padre?” ang
na pakainin ito subalit lumapit ito
tanong ng Alperes nang makitang
sa kinaroroonan ng Kura. Nabitiwan ng Kura ang
galusan ang mukha ng Kura at marumi
hawak na kutsilyo
ang abito.
nang makilala ang babae. Kumarimot naman ng
“Ako po ay naligaw,” ang tugon ng
takbo ang babae nang
pari.
makita ang Alperes. Tinanong ng
Nagdulot ng inumin ang mga
Alperes kung sino ang babae.
“Isa siyang abang babaeng nabaliw sa labis na ninyo alam ang may kagagawan. Hindi

pagkatakot. Apat na ninyo nalalaman ang nangyayari sa

araw na siyang ganyan,” ang paliwanag ni Don inyong bahay subalit ibig ninyong

Filipo. mangaral at magturo sa iba ng kanilang

“Iyan ba ang nagngangalang tungkulin.”

Sisa?” ang tanong ni Ibarra. Inilahad ni Ibarra ang balak niyang

“Hinuli po siya ng mga guardia ipagamot si Sisa. Humingi rin siya ng

civil upang linawin ang paratang sa tulong sa paghanap sa mga anak nito.
mga anak,” ang patuloy ni Don Filipo. Nahinto ang pagkakagalit ng

“Ano? Hindi po ba siya ang ina Kura at ng Alperes at nabaling sa

ng dalawa ninyong sakristan?” anang ibang bagay ang usapan. Bumalik ang

Alperes sa Kura. Ang Kura’y tumango. utusang humanap kay Sisa at sinabing
Ipinahanap ni Ibarra sa isang hindi niya ito natagpuan.

utusan si Sisa. Nangako rin siyang ipahahanap Pagkapananghali, hinamon ni

ang nawawalang anak nito. Kapitan Basilio si Ibarra na maglaro ng ahedres.

“Nakapagtataka, Padre Kura! Napagkasunduan ng dalawa

Nawawala ang ilang piso ninyo at na kapag natalo si Kapitan Basilio,

ipinagising nang maaga ang aking aakuin nito ang nagugol ni Ibarra sa
sarhento upang ipahanap. Nawawala usapin niya sa pagpapatayo ng paaralan na

ang dalawang sakristan at nanahimik matagal nang pinapanukala

kayo. At, Ginoong Kapitan, totoo ni Don Rafael noon pa mang ito ay

po bang kayo rin ay…” ang wikang nabubuhay.

pauyam ng Alperes. Habang naglalaro, tumanggap ng

Mamamagitan sana si Ibarra pahatid-kawad si Ibarra. Itinago niya

subalit pilit na sumagot ang Kura. ito nang hindi binubuksan at ipinagpatuloy ang

“Batid po ba ninyo, Ginoong paglalaro. Humingi ng

Alperes, nang gabing mawala ang mga labinlimang minuto si Kapitan Basilio
bata ay may narinig na ilang putok?” upang pag-aralan ang susunod niyang
“Ilang putok?” ang ulit ng Alperes. galaw. Tumayo si Ibarra at lumapit sa

“Nakita na ninyo, batid kong hindi mga dalagang masayang naglalaro ng

Gulong ng Kapalaran. “Hinahanap namin ang piloto ng

Inilabas ni Ibarra sa kaniyang bangka. Siya si Elias, isang masamang

lukbutan ang telegrama. Ang nilalaman nito ay: tao. Hindi kayo dapat tumanggap ng

“Bahay-paaralan, masamang tao sa inyong handaan,”

pinagtibay. Usapin ninyo, nanalo.” ang mabalasik na salita ng sarhento.

Ang kalahati ng telegrama ay “Hindi ko tungkuling ipagbigayalam sa inyo ang

iniabot ni Ibarra kay Maria Clara na aking gawain. Tinatanggap ang lahat sa aming

nakakuha ng magandang kasagutan piyesta,”

at sinabing ang paaralan ay handog ang sabi ni Ibarra.

niya sa mga bata ng San Diego. Ang Walang nagawa ang mga guardia
kalahati ng pahatid-kawad ay ibinigay civil kundi iwan ang kasayahan.

naman niya sa nakakuha ng pinakamasamang

sagot. Si Sinang ang nakakuha

nito. Lumayo na si Ibarra upang ipagpatuloy ang

paglalaro ng ahedres.

Lumapit ang Kura sa mga naglalaro ng Gulong

ng Kapalaran at

sinabing iyon ay kasalanan. Kinuha

at pinunit niya ang aklat na siyang

ikinagalit ng kabataan. Pagkatapos

nito, ang Kura ay nagpaalam na.

Naging tabla ang laban nina

Kapitan Basilio at Ibarra kaya kahit

panalo sa usapin, iniurong ito ni

Ibarra.

Walang ano-ano, dumating ang

isang sarhento at apat na guardia civil
na sandatahan at nakakasa ang mga
bayoneta. Nagkagulo at nangatakot

ang kababaihan.