UNIVERZITET U BIHAĆU

VISOKA ZDRAVSTVENA ŠKOLA

SKRIPTA IZ BIOLOGIJE
SA PRAKTIKUMOM

BIHAĆ
Recezent: Irfan Šuško, vanredni profesor, Prirodno-matematički fakultet u Sarajevu

2
UVOD

Biologija ( grč. bios = život, logos = nauka) je nauka o životu. Biologija, prije svega,
obuhvata upoznavanje i istraživanje oblika života na Zemlji, njegovog nastanka i razvoja u
budućnosti. Ona istražuje organizaciju života od atoma preko molekule do biosfere kao
integralnog sistema. Pretpostavke koje odlikuju živa bića a od kojih polaze sva istraživanja su,
prije svega, njihova autonomnost (individualnost), autoregulativnost (sposobnost
samoodržavanja) i autoreproduktivnost (sposobnost reprodukcije) kao ključa opstanka svih
induvidua. Osnovna općeprihvaćena podjela biologije, s obzirom na centar istraživanja, je:
botanika – nauka koja proučava biljke,
zoologija – nauka koja proučava životinje,
antropologija – nauka o čovjeku.

S obzirom da sva živa bića odlikuje činjenica da su grañeni od ćelije ili ćelija, a da ćelije,
pored sličnosti, pokazuju i razlike, izvršena je dalja podjela biologije na osnovu predmeta
proučavanja na daleko uže discipline (tabela 1).

Tabela 1. Predmet proučavanja osnovnih bioloških disciplina

Nauka Predmet Nauka Predmet proučavanja

proučavanja

1. Virologija Virusi 9. Protozoologija Praživotinje

2. Bakteriologija Bakterije 10. Entomologija Insekti

3. Algologija Alge 11. Malakologija Mekušci

4. Mikologija Gljive 12. Ihtiologija Ribe

5. Lihenologija Lišajevi 13. Amfibiologija Vodozemci

6. Briologija Mahovine 14. Herpetologija Gmizavci

7. Pteridologija Paprati 15. Ornitologija Ptice

8. Antofitologija Cvjetnice 16. Mamaliologija i dr. Sisari

Treća podjela biologije osnovana je na problemu proučavanja koji obuhvata različite

stupnjeve ekološke integracije, različite organizaciono-funkcionalne cijeline, promjenjivost i
evolutivni kontinuitet biotičkih (živih) sistema. Neke osnovne discipline biologije prema
problemu proučavanja su: citologija, embriologija i histologija, genetika, ekologija,
biosistemastika, evolucija, anatomija itd.
3
OSNOVE CITOLOGIJE
Citologija (lat. citos = ćelija, logos = nauka) je grana biologije koja kao centar svojih
istraživanja ima ćeliju, njene forme, organizaciju i aktivnosti. S obzirom na stupanj složenosti
ovih istraživanja, spoznaje unutar citologije su direktno vezane za razvoj nauke uopće, a prije
svega, za razvoj mikroskopije i usavršavanje optičkih sprava kao i drugih prirodnih znanosti
(hemije, fizike). Unutar citologije razlikuju se discipline: citomorfologija, citofiziologija,
citoekologija, citogenetika i dr.U osnovi svih saznanja na području biologije, a posebno
citologije, počiva pronalazak mikroskopa kao optičke sprave. Njegovim otkrićem su se
otkrile i dotada okom nevidljive životinje (praživotinje) ili dijelovi ćelije koji nisu bili ni
poznati. Najsavršeniji su elektronski mikroskopi koji rade na principu elektrona i imaju veliku
moć uvećanja. Osnovna uputstva o mikroskopu i njegovom korištenju objašnjavaju se na
običnom ili školoskom mikroskopu koji se još zove i svjetlosni mikroskop, a glavni izvor
svjetlosti je sunčeva svjetlost ili vještačko svjetlo (sijalica). Pored ovoga, danas su u upotrebi
mikroskopi sa dva (binookulari) ili jednim (monookulari) okularom i ugrañenim svjetlom za
osvjetljavanje vidnog polja.
Mikroskop se sastoji (slika 1 i 2) od optičkih i mehaničkih dijelova. U optičke dijelove
spadaju:
okular (okulari) ima oblik kratkog vijka, a postavljen je na gornji kraj tubusa; ovaj optički dio
uvećava sliku koju je stvorio objektiv, a broj na okularu pokazuje uvećanje okulara;
objektiv se nalazi na revolveru s donje strane tubusa; njegov optički dio se sastoji od sistema
leća, a i na objektivu se nalazi broj koji pokazuje koliko puta povećava posmatrani predmet;
sprava za osvjetljavanje sastoji se od ogledala koje je kod običnog mikroskopa sa jedne strane
udubljeno, a sa druge ispupčeno; na mikroskopima sa većim uvećanjem, pored izvora svijetla,
nalazi se i Abbeov kondenzor koji usmjerava snop svjetlosti na posmatrani predmet, a
smješten je odmah ispod stočića sa preparatom; ispod kondenzora se nalazi iris zastor koji
odreñuje količinu svjetlosti koja osvjetljava preparat; ispod iris zastora mogu se ugrañivati
različiti filteri za filtriranje svjetlosti, a i njihova boja može biti različita. Uvećanje
mikroskopa se dobiva množenjem uvećanja okulara sa uvećanjem objektiva npr., ako je
uvećanje okulara 10, a objektiva 5 ukupno uvećanje mikroskopa je 50. Meñutim, slika je
različita ako je uvećanje objektiva 10, a okulara 5, iako je vrijednost uvećanja mikroskopa
ista. Najvažniju ulogu u razdvajanju dvije bliske tačke ima objektiv, a okular samo uvećava
što je objektiv napravio. Dakle, moć razdvajanja kod mikroskopa ima objektiv.
Mehanički dijelovi služe za nošenje i podešavanje optičkih dijelova:
podloga je masivan dio mikroskopa, može biti okrugla, četvrtasta ili oblika potkovice i daje
stabilnost optičkim i ostalim mehaničkim dijelovima;
stativ je donjim dijelom vezan za podlogu i služi za prenošenje mikroskopa, a sa gornje strane
se na njemu nalazi
tubus nosi s gornje strane okular, a njegov donji pokretni dio zove se
revolver na kojemu su smješteni okulari;
predmetni stočić služi za postavljanje mikroskopskog preparata i u njegovoj sredini se nalazi
okrugli otvor na koji se naslanja Abbeov kondenzor;
makrovijak je veći vijak i služi za grubo podizanje tubusa od predmeta;

4
mikrovijak služi za fino izoštravanje slike i koristi se samo pri najvećem uvećanju
mikroskopa.

okular

tubus

revolver

objektivi

rukohvat
ili stativ
Abbeov
kondenzor

sprava za makrovijak
osvjetljavanje

mikrovijak
podloga ili stalak

Slika 1. Graña mikroskopa

Postupak mikroskopiranja
Prvenstveno je neophodno pravilno postaviti mikroskop, a zatim naći homogeno osvijetljeno
vidno polje. Zatim se vrši posmatranje sa najmanjim uvećanjem uz korištenje makrovijka i
mikrovijka. Potom, ako se radi o sitnom predmetu posmatranja, prelazi se na srednje uvećanje
uz korištenje oba vijka. Ako je neophodno korištenje još većeg uvećanja, na srednjem
uvećanju je neophodno naći što jasniju sliku i na velikom uvećanju koristiti samo mikrovijak,
dok se ne nañe što jasnija slika. Prilikom prestanka mikroskopiranja prvo se okretanjem
revolvera preko srednjeg povećanja vrati na malo povećanje, tubus se malo podigne i tek onda
izvadi preparat. Pored ovih postoje još neka opća pravila prilikom mikroskopiranja:
ako se radi o monookularu uvijek se u mikroskop gleda lijevim okom, a desnim u svesku gdje
se crta posmatrani objekt;

5
 visina stolice mora biti podešena tako da je dovoljno samo blago nagnuti glavu prema okularu
da se može vidjeti slika predmeta u mikroskopu;
mikroskop, posebno njegovi optički dijelovi, se, prije i poslije upotrebe, obrišu krpicom koja
ne ostavlja dlačice.

okulari

makrovijak

Abbeov kondenzor mikrovijak

objektivi

Slika 2. Graña binookularnog mikroskopa

Ćelija je organizovana i nedjeljiva osnovna jedinica života. S druge strane, ne postoji

jedinstvena definicija ćelije, ali se uvijek može naznačiti da je ona visokorganizovani
molekularni sistem. Da bi se ćelija održala u životu, prema Greenu i Goldbergeru (1966),
mora imati tri strukturna hemijska sistema:
sistem membrana (ograničava ćeliju i njene organele i reguliše transport materije);
sistem koji ćeliju snabdijeva energijom – neophodnom za glavne procese koji se dešavaju u
ćeliji;
sistem koji osigurava autoreprodukciju ćelije – preciznim kopiranjem njenih osnovnih
osobina.
Život je svojstven živim bićima: gljivama, lišajevima, biljkama i životinjama,
odnosno, život je svojstvo jednog vrlo složenog, organizovanog i specifičnog sistema koje se
manifestuje u odreñenim uvjetima vanjske sredine. Bez obzira na razlike u vanjskom izgledu
(hrast, bakterija, čovjek) osnovna svojstva su zajednička svim biološkim sistemima:Genetski
kontinuitet – organizmi ne postaju de novo već vode porijeklo od preegzistentnog organizma
(omne vivum e vivo). Biološki sistemi su jedini autoreproduktivni sistemi na Zemlji - sami
stvaraju svoje dijelove i reprodukuju se. Živi sistemi su otvoreni sistemi, te, uslijed toga,
dolazi do pojava mutacija koje nastaju kao promjene prilikom kopiranja u genetskom
materijalu.Zajedničko svojstvo bioloških sistema je ćelija. U pogledu njihove organizacije,
organizmi se dijele u dvije kategorije: jednoćelijske (Protista - jednoćelijske alge i Protozoa) i
6
višećelijske (Metazoa).Sve biološke sisteme odlikuju hemijski procesi na kojima se zasniva
njihov život – metabolizam.Biološki sistemi imaju sličnu hemijsku prirodu – zajednička
osnova su im makromolekule proteina i nukleinskih kiselina, a samo su biološki sistemi
sposobni da sintetiziraju ova jedinjenja. Proteini nastaju od 20 vrsta aminokiselina, a
nukleinske kiseline od samo četiri vrste nukleotida.
Biološki sistemi su otvoreni sistemi – oni neprestano vrše proces primanja (influx) i proces
odavanja (efflux) materija i energije.

HEMIJSKI SASTAV I FIZIČKO-HEMIJSKA SVOJSTVA ĆELIJE

Cjelokupni unutrašnji živi sadržaj ćelije zove se protoplazma, a nju okružuje ćelijska
membrana. Materije koje se nalaze inkorporirane (uronjene) u protoplazmu (slika 3) dijele se
na:

bjelančevine

masti

ORGANSKE MATERIJE ugljeni hidrati

nukleinske kiseline

vitamini hormoni

Slika 3. Organske materije koje ulaze u sastav ćelije

neorganske materije voda i grupa neorganskih supstanci

Šest hemijskih elemenata učestvuje u izgradnji jedinjenja koji se nalaze u živim sistemima:
ugljenik – C, vodonik – H, azot – N, kiseonik – O, fosfor – P i sumpor – S.

7
ORGANSKI SASTOJCI ĆELIJE

Od velikog broja organskih jedinjenja u ćeliji zadržat ćemo se na četiri velike grupe jedinjenja
koja se javljaju u svim živim bićima:
- ugljeni hidrati – izvor su energije, a u ćeliji se nalaze u vidu monosaharida, disaharida i
polisaharida,
monosaharidi – prisutni su u vidu glikoze grañene od šest atoma ugljika, a najpoznatiji
monosaharidi sa pet ugljikovih atoma su riboza i dezoksiriboza koje ulaze u sastav
nukleinskih kiselina,
disaharidi - obrazuju se spajanjem dva molekula monosaharida uz gubitak jednog molekula
vode – najvažniji disaharidi u biljnim ćelijama su saharoza i maltoza, a u životinjskim
ćelijama laktoza,
polisaharidi - nastaju spajanjem više od dvije molekule monosaharida, a poznati su kao
energetska rezerva; skrob je najrasprostranjeniji biljni polisaharid u biosferi; od rezervnih
polisaharida u životinjskim ćelijama najpoznatiji je glikogen, naročito u jetri i mišićima, a od
gradivnih polisaharida najpoznatija je celuloza koja čini glavnu komponentu ćelijskih zidova;
u strukturne polisaharide spada i hitin koji gradi tvrdi omotač kod zglavkara i agar koji se
nalazi u morskim biljkama (algama).
Masti - lipidi – slabo su rastvorljive u vodi, a dijele se na četiri grupe:
prosti lipidi – sastoje se od glicerola i viših masnih kiselina,
složeni lipidi –u svom sastavu imaju i druga jedinjenja (proteini, UH i sl.),
steroidi,
karotinoidi.
bjelančevine – najbrojnija su i najznačajnija komponenta svih ćelija i na njih otpada 60-80
% ukupne suhe tvari protoplazme,osnovni su strukturni i funkcionalni dio živih
sistema,protoplazma je primarno proteinske prirode,u gradnji proteina učestvuju atomi kisika,
ugljika, vodika i azota,osnovne grañevne jedinice proteina su aminokiseline,u prirodi ima 20
aminokiselina koje svojim različitim kombinovanjem uvjetuju ogromnu raznovrsnost
bjelančevina,bjelančevine se, prema njihovom hemijskom sastavu, dijele na proste i složene,
proste bjelančevine su grañene od aminokiselina,
složene bjelančevine se nazivaju proteidi, a pored aminokiselina, sadrže i druge komponente,
pa se, prema tome, dijele na:
fosfoproteide - sadrže i fosforne kiseline - fosfoproteid mlijeka kazein;
lipoproteide – sadrže, pored proteina, i lipide i osnovni su grañevni materijal ćelijske
membrane, a ovoj grupi pripada vidni purpur o kojem ovisi funkcionalnost čula vida;
glikoproteide –u njihov sastav ulaze čak i polisaharidi, a nalaze se u mnogobrojnim
žljezdanim ćelijama;
hromoproteide – ovdje spadaju porfirinski proteidi: hemoglobin, mioglobin, hlorofil i
porfirinski enzimi;

8
najsloženiji proteidi su nukleoproteidi – grañeni od bjelančevina protamina i histona
povezanih nukleinskim kiselinama;
od nukleoproteida su grañeni hromozomi, nosioci nasljednih gena.

- Nukleinske kiseline – sastoje se od makromolekula, a posebno su značajne u procesima

naslijeñivanja,
grañene su od nukleotida, a svaki nukleotid čini:

fosforna kiselina

riboza u sastavu RNA

Nukleotid šećer
dezoksiriboza u sastavu DNA

purinska ili pirimidinska baza

Adenin guanin citozin timin

Postoje dva osnovna tipa nukleinskih kiselina: RNA i DNA, koji se razlikuju po šećeru koji
ulazi u njihov sastav, a i po pirimidinskim bazama. U sastav RNA umjesto timina ulazi uracil,
a obje nukleinske kiseline grañene su od velikog broja nukleotida.
- DNA – nalazi se u jedru, odnosno hromozomima i ima oblik dvostruke spirale (slika 4), a
lanci nukleotida su meñusobno pralelni i povezani vodikovim vezama. Najznačajniji je
raspored nukleotida, u lancima su uvijek azotne baze povezane u parove, i to: (A) adenin sa
(T) timinom i (G) guanin sa (C) citozinom. Ovo je zakon komplementarnih baza.

9
šećer fosfat šećer fosfat šećer fosfat šećer
T A C G
¦ ¦ ¦ ¦
A T G C
šećer fosfat šećer fosfat šećer fosfat čećer

Slika 4. Struktura DNA

RNA – ima jednostruki nukleotidni lanac, a komplementarne baze su: adenin sa uracilom i
guanin sa citozinom. Najviše je ima u jedarcu (slika 5).

A U G C
šećer fosfat šećer fosfat šećer fosfat šećer
Slika 5. Strukturna graña RNA

Od ostalih organskih materija potrebno je posebno istaći one koje se u ćeliji javljaju kao
prijelazni stupnjevi biohemijskih procesa izgradnje ili razgradnje masti, bjelančevina, ugljenih
hidrata i nukleinskih kiselina. Veoma značajni su tzv. biokatalizatori, koji ulaze u sastav
ćelije. Oni imaju ulogu katalizatora – regulatora biohemijskih i fizioloških procesa. To su
hemijski veoma heterogene supstance, meñu kojima se posebno razlikuju enzimi, hormoni i
vitamini.
10
Enzimi su proteinskog karaktera, a njihovo prisustvo i djelovanje uvjetuje biohemijske
reakcije u ćeliji. Enzimi, prije svega, omogućavaju promjenu tvari kroz proces sinteze i
razgradnje, a pritom se sami ne mijenjaju. Dijele se na: konstitucione – stalne citoplazmatske
strukture i adaptivne enzime – javljaju se u odreñenom periodima ćelijske aktivnosti, tj.
biohemijskim procesima.
Hormoni se javljaju kod autotrofnih i heterotrofnih organizama, a kod biljaka najpoznatiji su
hormoni koji utiču na rast, tok ćelijske diobe i razmnožavanje. Biljni hormoni se uopćeno
nazivaju fitohormoni.
Kod životinja, hormoni se stvaraju kao hemijsko-fiziološki aktivne materije u žlijezdama sa
unutrašnjim lučenjem. Njihova funkcija i uloga su veoma značajne za normalan razvoj i
funkcionisanje pojedinih organa i tkiva organizma kao cjeline.

Vitamine, iako veoma značajne supstance u odnosu na hormone i enzime, biljke mogu
sintetizovati same, a imaju ulogu tipičnih biokatalizatora.

OPĆA MORFOLOGIJA I ORGANIZACIJA ĆELIJE

U prirodi postoji veliki diverzitet ćelija uvjetovan njihovom različitom ulogom i

funkcijom koju obavljaju inkorporirane u tkivima i organima. Globalno se može naznačiti da
su ćelije grañene od: ćelijske opne, citoplazme, raznih organela i jedra.

Tipovi ćelije

Na bazi općeg tipa organizacije razlikuju se: prokariotska ćelija (protocit) i eukariotska
ćelija (eucit).
Prokariotska ćelija (slika 6) je, s obzirom na stupanj organizacije, jednostavnija, nema
organizovano jedro, a jedrov materijal je rasut po citoplazmi. Ovakav oblik jedrovog
materijala se naziva nukleoid. Pored toga, ćelije prokariota nemaju mitohondrije, hloroplaste i
druge ćelijske organele. Ovakvi organizmi imaju jednostavan način reprodukcije zasnovan na
prostoj diobi na dvije jedinke. Organizmi (jedinke) sa prokariotskim ćelijama zovu se
prokarioti. U ovu grupu pripadaju: bakterije, aktinomicete i modrozelene alge
(cijanobakterije).

11
 citoplazma DNA -nukleoid
plazmid

ribosomi

ćelijski zid
flagelum

ćelijska
membrana

Slika 6. Graña ćelije prokariota (bakterija)

Eukariotska organizacija je na daleko višem stupnju organizacije od prokariota, što je, prije
svega, rezultat pojave jedrovog materijala koncentrisanog u jedru (nucleusu) koje ima svoju
opnu te je, samim tim, organizovano kao posebna organela. Ćelije eukariota grañene su od tri
jasno odvojene cjeline: membrana, jedro i citoplazma. Postoji biljna i životinjska eukariotska
ćelija (slika 7 i slika 8 ).

12
 mitohondriji
jedro

ćelijska
membrana jedarce

endoplasmatska mreža
+ ribosomi

ćelijski zid
velika vakuola

Goldžijev aparat

hloroplast

Slika 7. Graña biljne ćelije

13
 ćelijska membrana

centrosomi
endoplazmatski zrnasti retikulum

mitohondrij
jedarce

citoplazma

lizozomi Goldžijev aparat

Slika 8. Graña životinjske ćelije

Ćelijska membrana ili opna

Pomoću membrane koja je obavija, ćelija komunicira sa vanjskom sredinom i drugim
ćelijama. Ona je, istovremeno, i selektivna jer propušta samo neke soli, hranjive tvari, vodu i
druge molekule. Kroz ćelijsku membranu njenim djelovanjem se izbacuju krajnji produkti
varenja i ekskrecije. Biljne ćelije imaju membranu grañenu od sloja pektinskih materija i
celuloze.

14
 Pomoću različitih fiksativa i bojenjem pri elektronskoj mikroskopiji uočena je
troslojna graña ćelijske membrane. Membrana je grañena od lipida i proteina (lipoproteinske
strukture):
- fosfolipida,
- bjelančevina, čiji sastav uvjetuje tip ćelije.
Postoji više teorija o rasporedu ovih jedinjenja u ćelijskoj membrani. Prema suvremenom
gledištu, dvoslojni lipidni sloj oblažu bjelančevine na površini, a druge su djelomično ili
potpuno uronjene u lipidni sloj. Pretpostavlja se da je membrana u odreñenoj mjeri tekuća,
«fluidna», pa se položaj bjelančevina u ćelijskoj površini može mijenjati ovisno o stanju
ćelije. Pored lipida i proteina, ona sadrži i saharide i fermente (enzime) čija je uloga u
prenošenju materija ili tvari.
Funkcija membrane je, prije svega, zasnovana na očuvanosti unutrašnjosti ćelije kako bi
izmjena materija sa vanjskim svijetom bila selektivna, a ostvaruje se kroz procese:
pasivne difuzije – direktan prolaz vode, kisika ili ugljendioksida kroz ćelijsku membranu s
područja više ka području niže koncentracije
fagocitoze i pinocitoze - ulazak hranjive materije u unutrašnjost ćelije u obliku
makromolekula ili oblikovanih čestica.

Ribozomi
Ribozomi su davno otkriveni u citoplazmi i predstavljaju mala sićušna tjelašca na kojima
se sintetiziraju bjelančevine, a zovu ih ribonukleotidne granule - ribozomi. Nalaze se slobodni
u citoplazmi ili vezani za endoplazmatsku mrežu (retikulum). Stalne su organele u biljnim i
životinjskim ćelijama koje imaju životno važnu funkciju.
To su mala sferična tjelašca, a pored toga što se javljaju vezana za EM, ima ih i
slobodnih, meñusobno povezanih jedinica i tada se nazivaju poliribozomi ili polizomi.
Primarno su grañeni od jednakih dijelova bjelančevina i RNA. U njihov sastav ulaze i
lipidi kao i mineralne soli kalcija i magnezija. Njihova osnovna uloga je unutarćelijska sinteza
bjelančevina.

Lizozomi
Ove organele (slika 9) su otkrivene pedesetih godina dvadesetog stoljeća, a njihov oblik je
loptast ili mjehurast, ograničene su dvostrukom membranom i ispunjene sokom sa
hidrolitičkim fermentima. Do danas je dokazano prisustvo više od deset fermenata sličnih
fermentima za varenje probavnog sistema, a sposobnih da vrše razgradnju složenih organskih
komponenata. Iz ovoga slijedi da lizozomi imaju ulogu «probavnog sistema ćelije». Najveća
koncentracija ovih organela otkrivena je u ćelijama jetre i leukocitima. Pokazuju veliku
polimorfnost (različit oblik) u zavisnosti od tipa ćelije, a i unutar jedne te iste ćelije. Postoji
više tipova lizozoma: ishodišni lizozomi, fagozomi, zaostala tjelašca lizozoma i
autofagirajuće vakuole.

15
Slika 9. Lizozomi

Hloroplasti

Oni su članovi skupine biljnih organela nazvani plastidi (slika 10). Sadrže pigmente i
druge supstance, kao skrob. Glavni pigment je zeleni hlorofil. Ove molekule sakupljaju
Sunčevu energiju pa se smatraju ishodišnim ćelijskim energentima.
Hlorofil je smješten u vrhovima membranskih vrećica, koje se zovu grana, a ti su
vrhovi vezani za membrane zvane membrane strome (meñugrana). Grana sadrži pigmente,
enzime i druge bjelančevine vezane za nastanak ATP i O2. S druge strane, u području strome
koristi se CO2 za sintezu ugljenih hidrata. Cijeli ovaj biohemijski proces koji se odvija u
hloroplastima označava se kao fotosinteza. Ovaj proces odvija se kroz dvije etape, rekciju u
tami koja se odvija u stromi i reakciju na svjetlu koja se odvija u granama. Njihova
povezanost se ogleda u činjenici da proizvodi reakcije na svjetlosti pokreću reakciju u tami.
Rezultat prvog procesa na svjetlosti je vezanje Sunčeve energije i njeno pretvaranje u
hemijski oblik energije.

Slika 10. Struktura i izgled hloroplasta

Mitohondriji
Broj i oblik mitohondrija je različit i zavisi od tipa ćelije, a mogu biti nitasti, okrugli,
štapićasti (slika 11) i sl. Veličina im se kreće od djelića mikrometra do 10 mikrometara.
Izrazito velike mitohondrije (sarkosome) imaju mišićne ćelije miokarda, što je uvjetovano
velikim radom tih ćelija. Osnovni sastojci mitohondrija su lipidi (25-30 % suhe težine) i
bjelančevine (60-70 %). Pored toga imaju veliku količinu membrana, mali broj kružnih
molekula DNA, RNA i ribosome. Mitohondrije obavija unutrašnja membrana, a preko nje
dolazi vanjska membrana (od lipoproteina). Na unutrašnjoj membrani se nalaze nabori zvani
kriste koji se pružaju u područje označeno kao matriks. Unutar matriksa se nalaze brojni
16
enzimi koji imaju ulogu u disanju. Gustina nabora zavisi od fiziološkog stanja ćelije. Oni su
centri za disanje i izvori energije. Ove organele u hemizmu stanice imaju ulogu «energetske
centrale» jer se u njima proizvodi 95 % molekula ATP u animalnoj ćeliji. U biljnoj ćeliji
njihova uloga je nešto manja zbog prisustva hloroplasta koji značajno proizvode ATP. U
citoplazmi su rasuti, nekad grupisani oko jedra ili uz unutrašnju stranu ćelijske membrane.
Unutar animalne ćelije ostalih 5 % ATP rezultat je anaerobne respiracije. Stvaranje ATP u
mitohondrijama rezultat je prisustva posebne vrste bjelančevina. Veći dio membrane i nabori
sadrže mnoge bjelančevine koji su lanci za prijenos elektrona.

Slika 11. Mitohondriji

Ćelijski centar (centrozomi)
Ovo su organele životinjskih ćelija, a od biljaka se javljaju u ćelijama algi, gljiva, mahovina
i nekih golosjemenjača. Oni se javljaju u vrijeme ćelijske diobe i vezan je za polaritet ćelije
(slika 12), tj. orjentaciju diobnog vretena. Oni su u obliku valjka i sastavljeni su od devet
cjevčica poredanih u krug (slika 13).U tipičnoj formi, ćelijski centar se sastoji od dva ili većeg
broja veoma malih tjelašaca – centriola, koja su, obično, okružena naročitim dijelom
citoplazme, centrosferom. Oba ova dijela zajedno čine ćelijski centar. Smatra se da su one
homologne ćelijske strukture.

hromozomi centrioli

Diobno
vreteno
Slika 12. Centrioli

Slika 13. Izgled diobnog vretena

Endoplazmatska mreža (retikulum)

Endoplazmatska mreža ili retikulum otkrivena je elektronskim mikroskopiranjem i

predstavlja sistem meñusobno povezanih kanala, koji su ograničeni dvostrukim membranama.
Oblik kanala veoma je različit, a unutrašnjost endoplazmatske mreže ispunjena je homogenim

17
supstratom koji se razlikuje od okolne citoplazme, a uloga joj je još nepoznata. Nizovi kanala
se označavaju kao cisterne (slika 14), a razlikuju se dva oblika EM (endoplazmatske mreže):
zrnasta (granulirana, hrapava) – na površini ima malehne tamne ribozome (slika 14)
glatka (agranulirana) – na površini nema ribozome (slika 15).

Prisutnost ribozoma na površini EM ukazuje na njihovu ulogu u sintezi bjelančevina, a

glatka EM ima ulogu u biosintezi masti i ugljenih hidrata i prisutna je u ćelijama gdje su ti
procesi intenzivni.

ribozomi

Slika 14. Hrapavi endoplasmatski retikulum

zrnasti EM glatki EM

cisterne

ribozomi

Slika 15. Glatka i hrapava EM

18
Goldžijev aparat

Dobio je ime po italijanskom histologu Camillo Golgiu, a otkriven je elektronskom

mikroskopijom pedesetih godina dvadesetog stoljeća. Najčešće izgleda kao složen sistem
meñusobno povezanih cjevčica, mjehurića i cisterni (slika 16). Ova organela je prvi put
otkrivena u nervnim ćelijama, a kasnije je utvrñena u svim specijaliziranim ćelijama.
Nalazi se kako u životinjskim tako i biljnim ćelijama. Grañena je od slijedećih komponenti:
mikrovezikula (mjehurića) membranskog sistema koji je sastavljen od većeg broja vanjskih
kesa ili tubula vakuola glatkih zidova. Ova organela se u ćeliji uvijek nalazi u blizini EM te se
smatra da učestvuje u stavaranju Goldžijevog aparata.
Uloga Goldžijevog aparata je u sekreciji, a takoñer je uključen i u sintezu i gomilanje
proizvoda bogatih ugljikohidratima: glikoproteinima i mukopolisaharidima.

U životinjskim ćelijama ova organela učestvuje u odvajanju hormonskih proizvoda i

pigmenata. U biljnoj ćeliji sudjeluje u formiranju ćelijske ploče za vrijeme diobe ćelije.

cisterne

Slika 16. Goldžijev aparat

JEDRO (nucleus)

Jedro ili nukleus je, zajedno sa citoplazmom, osnovna komponenta ćelijskog sistema.
Nalazi se u eukariotskim ćelijama svih biljaka i životinja. Prokariotske ćelije nemaju jedro
već je jedrov materijal smješten u citoplazmi i nije opnom odvojen od nje, a označava se kao
nukleoid.
Jedro je okruglo prozračno tijelo (slika 17) obavijeno tankom jedrovom opnom. U živim
ćelijama se u jedru opaža jedno ili više okruglih tjelašaca – jedaraca. Veličina jedra varira, ali
je proporcionalna zapremini citoplazme, a kada doñe do narušavanja tog odnosa uglavnom je
riječ o diobi ćelije. Jedro je u ćeliji uglavnom smješteno na mjestu gdje se nalazi najveća
aktivnost u datom trenutku jer je ono izvor informacija, direktivni i organizacioni centar u
ćeliji koji upravlja mnogim biohemijskim (metaboličkim) i morfogenetskim procesima.

19
 Oblik jedra uvjetovan je životnim ciklusom ćelije, te se razlikuje: interfazno ili
metaboličko jedro i mitotičko jedro. Za ova jedra je značajno da su rezultat karakterističnih i
specifičnih promjena u jedru, koje uvjetuju životni ciklus ćelije.
Većina eukariota u svojim ćelijama ima po jedno jedro, ali neki predstavnici algi, gljiva
i protozoa imaju više jedara. Npr., papučica ima dva ili više jedara od kojih je jedno
makrojedro koje ima ulogu u metabolizmu, a drugo mikrojedro koje učestvuje u
razmnožavanju.
Kod višećelijskih organizama, veći broj jedara se javlja samo u vlaknima poprečno-
prugastih mišića, a nastali su stapanjem većeg broja ćelija (sincicija).
Unutar eukariotskih organizama, crvena krvna zrnca sisara (osim kamile) nemaju
jedro. Ovo je sekundarna pojava.

vanjska membrana

unutrašnja membrana
nucleoplasma

nucleus

hromatin

jedrove pore

pore na površini

Slika 17. Graña jedra ili nucleusa

20
 U jedru je bojenjem utvrñeno prisustvo materije koja se zbog svog afiniteta da se oboji
naziva hromatin, a od nje su grañeni hromozomi i predstavlja nukleoproteinsku komponentu
interfaznog jedra. Jedro je grañeno od:
jedrove opne,
jedrovog soka,
jadarca,
hromozoma.
Jedrova opna – kariomembrana (karioteka)

grañena je od dva sloja (dvostruka), a odvaja jedrov sadržaj od okolne citoplazme. Obje
membrane imaju karakter sličan ćelijskoj. Sastavljene su od lipoproteina. U toku ćelijske
diobe ova opna se raspada, a nakon diobe ponovo se organizira. Na vanjsku membranu jedra
vezana je zrnasta EM te se tako stvara trajni kontinuitet citoplazme. Unutrašnja membrana
jedra vezana je sa jedrovim hromatinom, a da ne bi prekidala vezu jedra koja je ostvarena
preko vanjske membrane i EM, inperforirana je porama te je na tim mjestima veza
neprekinuta.
Jedrov sok – nukleoplazma ili karioplazma
odlikuje se većim viskozitetom od citoplazme, a u nju su uronjeni hromozomi i jedarce.
Najvažnije otkriće istraživanja sadržaja jedra je da unutrašnjost jedra sačinjavaju nukleinske
kiseline i proteini, a pored njih, i čitav niz raznih enzima. Kasnijim istraživanjima utvrñeno je
prisustvo manjeg procenta lipida u formi lipoproteina i fosfolipida. Od neorganskih materija
značajno je prisustvo kalcija, magnezija, fosfora, kalija, natrija, željeza i cinka u vezanom
stanju koji su neophodni za aktivnost enzima.

Jedarce – nucleolus
može ih biti jedno ili više, ali se uvijek nalaze u jedrovom soku. Jedarca su, uglavnom,
okrugla, a jasno se zapažaju za vrijeme interfaze, dok se za vrijeme ćelijske diobe gube
(dezintegriraju). Nakon završetka diobe ponovo se pojavljaju. Jeadrca sadrže bjelančevine (do
70 %), zatim ribonukleinske kiseline, fosfolipide i enzime.

Hromozomi
su najvažnija komponenta jedra, (slika 18), a nosioci su nasljednih jedinica – gena, koji
svojom aktivnošću regulišu metaboličke i ostale životne procese u ćelijama. Hromozomi se
nalaze u jedru, oni su stalne strukture, tj. održavaju svoj individualitet tokom ćelijskog
ciklusa. Odlikuju se sposobnošću za autoreprodukciju i dijele se prilikom diobe jedra dijele
što održava njihov kontinuitet kroz ćelijske generacije.
Broj hromozoma kod raznih vrsta živih bića je manje ili više različit, ali je za svaku
vrstu odreñen i stalan. Skup svih hromozoma u ćeliji označava se kao hromozomska
garnitura. Razlikuju se dva tipa hromozomske garniture: haploidna i diploidna. Kod
organizama sa seksualnim razmnožavanjem gamete imaju haploidni broj hromozoma (n), a
somatične (tjelesne) ćelije imaju diploidni hromozomski broj (2n) jer sadrži dvije haploidne
garniture, porijeklom od dva roditelja.
21
 Veličina hromozoma je različita kod raznih vrsta, ali je različita i u istom genomu.
Veličina varira od 0,5 do 40 mikrona, a debljina izmeñu 0,2 do 2 mikrona (slika 19 i 20).
Izuzetak su tzv. gigantski hromozomi u ćelijama pljuvačnih žlijezda nekih insekata, koji
mogu imati 20 puta veću dužinu nego nego tipični interfazni hromozomi.

lokus
lokus aleli

alele
centromere
centromere

hromatide

4
Slika 19. Hromozomi pod
Elektronskim mikroskopom
Slika 20. Izgled i graña hromozoma

hromozomski kraci
centromera (primarno suženje)
hromozomski kraci
euhromatin
hromatide

22
SPECIFIČNE ORGANELE

Specifične organele su strukture citoplazme koje imaju sposobnost kontrakcije i u vidu

su finih izraštaja koji su nastali od citoplazme. Njihova prvobitna uloga je kretanje. Nalaze se
kao specijalni tipovi organela za kretanje (cilije) kod praživotinja cilijata ili kao fllagelum ili
bič kod bičaša.
Bičevi se javljaju i kod muških spolnih ćelija ili spermatozoida kod biljaka, životinja i
čovjeka, a treplje obrastaju epitel crijeva ili učestvuju u procesima digestije i sekrecije.
Posebno se ističu: miofibrili, neurofibrile, treplje i bičevi.
Miofibrili
Prvi put se javljaju kod dupljara i prvenstvena uloga im je u kontrakcijama. U vidu su nitastih
tvorevina smještenih u citoplazmi mišićnih ćelija, koje omogućuju njihovu osnovnu funkciju
(grčenje i opružanje).
Neurofibrili
Ove organele posjeduju samo nervne ćelije. Imaju oblik tankih niti i značajnu ulogu u
prenošenju nervnih podražaja.
Treplje i bičevi
Ove organele se javljaju kod cilijata i služe za kretanje, ishranu i druge funkcije. Nastale su od
površinskog dijela ćelije citoplazme. Imaju kontraktilnu sposobnost, a njihova veličina jako
varira. Treplje se susreću kod višećelijskih životinja u slojevima endoderma kod gotovo svih
životinja, a bičevi se susreću kod ćelija za varenje u sloju gastroderma dupljara.Cilije ili
treplje su dosta kraće od bičeva, a i broj bičeva je manji (većinom jedan ili dva). Od
prokariota, kod mnogih bakterija, a kod eukariota kod praživotinja bičaša se nalaze bičevi.
Cilije u sloju ektoplazme počinju bazalnim tjelašcem, a končasti izraštaj je citoplazmatična
tvorevina.

RAST I DIOBA ĆELIJE

Rast ćelije
Raznovrsnost ćelija susreće se ne samo kod različitih organizama nego i u istom organizmu.
Pojedinačni rast biljaka i životinja baziran je na rastu i razmnožavanju ćelija, a veličina
svakog organizma odreñena je veličinom i brojem ćelija.
Rast ćelija se odvija do različitih dimenzija kada dolazi do njihove diobe i specijalizacije. Sve
ćelije podjednako rastu do odreñene razvojne faze, a zatim se dijele i specijaliziraju. Ćelijska
dioba se kod jednoćelijskih organizama javlja kao proces razmnožavanja i neposredno dovodi
do stvaranja dva nova organizma. Kod višećelijskih organizama rast i razviće jedinki počiva
na višekratnim ćelijskim diobama oploñene jajne ćelije (zigota) i ćelije njenih potomaka.
Rast višećelijskih organizama ovisan je i o nagomilavanju i sintezi mnogobrojnih ćelijskih i
višećelijskih materija. Ćelijske diobe, pored rasta, osiguravaju i raznovrsne diferencijacije i
funkcije ćelije i tkiva. Nervne i mišićne ćelije i crvena krvna zrnca su ćelije koje su konačno
diferencirane, pa iako je tokom njihovog nastanka postojala dioba, one se više ne djele. S
druge strane, epidermalne ćelije, neki leukociti i limfne ćelije se u toku života neprestano
dijele. Kod mladog embrija vinske mušice dioba se dešava svakih 10 minuta, a kod sisara
svakih 10-12 sati. Dioba ćelije je veoma zastupljen proces koji je neophodan ne samo za
održanje života nego i za nastanak novih individua. Ubrzana dioba ćelija kancera predstavlja
veliki problem ljudske populacije na Zemlji danas.

23
Dioba ćelija (dioba jedra)

Dva su osnovna tipa diobe ćelije: mitoza i mejoza. Mitoza se još zove i somatična ili tjelesna
dioba jer se dešava u svim ćelijama organizma, a mejoza je vezana za reproduktivne ili
spolne ćelije iz kojih nastaju gameti (spermatozoidi i jajne ćelije). Pored ove dvije diobe
postoji i endomitoza i amitoza.
Mitoza
Proces mitoze se koristi kao sinonim za diobu ćelije, ali u pravom smislu kao i
u originalnom značenju, označava diobu jedra. Ovo je veoma dinamičan i neprekidan proces,
ali se, prema praktičnom značenju i tumačenju, dijeli na: profazu, prometafazu, metafazu,
anafazu i telofazu. U toku procesa se dijeli majka ćelija na dvije identične kćerke ćelije. Svaka
etapa mitoze do slijedeće etape obuhvata najaktivnije procese označene kao interfaza. Proces
nastanka novih ćelija do početka nove diobe naziva se ćelijski ciklus (slika 29).
Za početak mitoze potreban je duži vremenski period priprema u ćeliji, dok
proces diobe ćelije traje veoma kratko. Tako kod fibroblasta skakavaca traje 181 minutu, a
kod biljaka npr,. korijena graška, traje 109 minuta.

Interfaza
U interfazi u jedru se dešavaju aktivni fiziološki i biohemijski procesi. U citoplazmi i jedru
dolazi do replikacije i duplikacije svih komponenti. S obzirom na intenzitet promjena proces u
interfazi se dijeli na: pretsintetički period (G1), period sinteze (S) i postsintetički period (G2).
Pretsintetički period traje 10-20 sati, period sinteze 6-8 sati, a postsintetički period 1-4 sata.
Ćelija u ovom periodu raste, dolazi do aktivne sinteze nukleinskih kiselina i bjelančevina,
replikacije DNA, duplikacije hromozoma, a dešava se i velika produkcija energije. U
pretsintetičkom periodu dolazi do velike sinteze RNA i bjelančevina, a sa ovim u vezi je
intenzivan proces ćelijskog rasta. U periodu interfaze dolazi do sinteze DNA, akumulacije
rezervnih hranjivih materija neophodnih za rast ćelije, a za vrijeme diobe nema sinteze RNA
što znači da nema ni sinteze bjelančevina.
Jedro (slika 21 i 22) za vrijeme interfaze, fiksirano, obojeno i posmatrano pod svjetlosnim
mikroskopom, predstavlja homogeno i kompaktno tijelo, bez vidljivih strukturnih
komponenata, osim jedarca. Poslije perioda sinteze hromozom se sastoji od dvije hromatide.

jedarce

Slika 21. Roditeljska ćelija

24
 Slika 22. Interfaza

Profaza

Ovo je period početka mitoze. U njoj hromozomi imaju izgled tankih, dugačkih, slabo
spiralnih konaca – niti (slika 23). Pod većim uvećanjem vidljivo je da su dvostruke strukture
ili duplicirane i da se sastoje od dvije hromatide koje su meñusobno tjesno povezane.
Hromozomi se u interfazi udvajaju, u početku profaze oni su slabo spiralizovani, ali
napredovanjem profaze napreduje i spiralizacija hromozoma, tako da oni postaju kraći i
vidljiviji. Krajem profaze u većini slučajeva jedarce iščezava, a završetak profaze obilježen je
razgradnjom (destrukcijom) jedrove opne.

duplicirane
hromatide

Slika 23. Kasna profaza

Prometafaza

Ovo je prijelazna faza od profaze ka metafazi, a u njoj dolazi do razgradnje jedrove opne
(slika 24), a hromozomi se polahko kreću ka centralnom regionu ćelije i zauzimaju položaj u
ekvatorijalnoj ravni, izmeñu ćelijskih polova. To «putovanje hromozoma» ka ekvatorijalnoj
ravni naziva se metakineza, a završava se obrazovanjem ekvatorijalne ili metafazne ploče.
Hromozomi se postavljaju u ovu ravan, a u ovoj fazi hromozomi su skraćeni i jasno
ispoljavaju sve elemente svoje morfologije, koja se može posmatrati pod svjetlosnim
mikroskopom.

25
Slika 24. Prometafaza

Metafaza
U ovoj fazi mitoze hromozomi su potpuno formirani (slika 25), maksimalno
spiralizovani i imaju najkraću induvidualnu dužinu i najveću debljinu. Hromozomi su u
ekvatorijalnoj ravni, a mitotički aparat je potpuno formiran Hromatide su meñusobno
razdvojene i vezane su samo u pojasu centromere. U metafazi se formira kinetički aparat za
kretanje hromozoma tokom diobe koji se naziva “diobno vreteno”. Ono se sastoji od
citoplazmatičnih niti koje se pružaju od jednog do drugog ćelijskog pola i od hromozomskih
poluniti. Hromozomske poluniti nastaju despiralizacijom hromonema i svaku hromatidu
povezuju sa odgavarajućim polom diobnog vretena. Trajanje metafaze je znatno kraće od
trajanja profaze. Pri kraju metafaze, centromerni regioni hromozoma se dijele, a hromatide se
odvajaju i postaju neovisne jedna od druge. Ovim se završava period označen kao metafaza.

Slika 25. Metafaza

Anafaza
Ovo je kulminaciona faza mitoze, a počinje razdvajanjem hromatida (sada već novih
hromozoma) i njihovim kretanjem ka polovima diobnog vretena. Svaka hromatida ima svoju
sopstvenu centromeru koja joj omogućava samostalno kretanje prema polovima (slika 26).
Kretanje hromozoma je induvidualno, ali se svi kreću istovremeno (sinhrono). Dolaskom
hromozoma na polove završava se anafaza.

26
Slika 26. Anafaza
Telofaza
Ovo je posljednja faza mitoze, a počinje onda kada hromozomi dospiju na polove
“majke ćelije”. U ovoj fazi hromozomi se postepeno despiraliziraju i poprimaju
karakterističan oblik i dimenzije hromozoma u interfazi. Paralelno sa ovim procesom teče
proces obrazovanja jedrove opne oko novih jedara te obrazovanje jedarca i ostalih jedrovih
struktura (slika 27). Na kraju telofaze obrazuje se ćelijska membrana (i ćelijski zid ako je riječ
o biljnim ćelijama) izmeñu novih jedara i ćelija se dijeli na dvije nove ćelije. Time se
završava mitoza.

Slika 27. Telofaza

Novonastale “kćerke ćelije” (slika 28) na taj način postaju potpuno identične majci
ćeliji, a svaka od njih će, nakon postmitotičkog perioda i perioda sinteze, stupiti u novu diobu.

27
Slika 28. Dvije kćerke ćelije

Ukupno trajanje toka mitoze je različito kod pojedinih organizama, odnosno u

pojedinim tkivima. U ćelijama korijena luka mitoza traje 85 minuta, u korjenu graška 110
minuta, u vezivnom tkivu zeca 67 minuta, fibroblastima skakavca 180 minuta itd.

28
 Roditeljska ćelija

PROFAZA

METAFAZA

ANAFAZA

TELOFAZA

DVIJE KĆERKE ĆELIJE

Slika 29. Shematski prikaz procesa mitoze

AMITOZA
Ovo je direktna dioba jedra koja se, za razliku od indirektne ili mitotičke diobe, dešava
u interfazi. Hromozomi su, pritom, despiralizovani, jedrova opna se ne dezintegrira, a jedarca
ne gube induvidualnost. Jedro se jednostavno dijeli na dva ili više manje-više jednakih
dijelova. U većini slučaja ovu diobu jedra ne prati dioba citoplazme, a na taj način se obrazuju
dvojedarne ili višejedarne ćelije. U nekim slučajevima jedro se dijeli u dva ili više nejednaka
dijela, pa se taj proces označava kao fragmentacija. Amitotička dioba se dešava u ćelijama
raznih diferenciranih i specijaliziranih tkiva. Fragmentacija se dešava u ćelijama sa
degenerativnim (patološkim) poremećajima i promjenama.

MEJOZA
Mejoza (redukcijska dioba) je dioba tokom koje se diploidni hromozomski broj (2n)
smanjuje na polovinu. Rezultat tog procesa je stvaranje reproduktivnih ćelija (gameta) sa
haploidnim (n) brojem hromozoma. Složeni molekularno-genetički i citološki procesi, koji su
karakteristični za mejozu, svode se na preciznu duplikaciju genetičkog materijala u
predmejotičkom periodu i njegovu raspodjelu u četiri dijela – JEDRA (KĆERKE ĆELIJE)
tokom dvije uzastopne diobe. Na kraju, svaka gameta (jajna ćelija i spermatozoid) dobiju
haploidni hromozomski broj. Mejoza se sastoji od dvije faze: mejoze I i mejoze II. U mejozi
u toku profaze dolazi do pojave konjugacije (uparivanja) homologih hromozoma i stvaranja
29
fizičkih veza meñu njima, koje se zovu hijazme. Konjugacijom homologih hromozoma
obrazuju se tzv. bivalentne strukture – bivalenti, a koje s,e s obzirom na broj hromozoma,
nazivaju tetrade. Razdvajanje uparenih hromozoma dešava se u anafazi prve mejotičke diobe,
pri čemu homologi hromozomi, koji se u takvom obliku nazivaju univalenti, a s obzirom na
broj hromatida dijade, odlaze na suprotne polove i, na taj način, svaka kćerka ćelija dobije za
polovinu umanjeni broj hromozoma (haploidni broj).
MEJOZA I
Mejoza I ili heterotipna dioba se uvjetno dijeli na profazu I, prometafazu I, metafazu I,
anafazu I i telofazu I.
Profazu I mejotičke diobe odlikuje znatna relativna dužina trajanja, a takoñer i složenost (npr.,
kod žena ova faza traje do navršene 12 godine).
Profaza I odreñena je izgledom i položajem hromozoma, a uvjetno je podijeljena na pet
karakterističnih potfaza: leptoten, zigoten, pahiten, diploten i dijakineza.
LEPTOTEN - Profaza I, leptoten – udvostručeni hromozomi čine klupko tankih niti na
kojima se uočavaju jače obojena mjesta – hromomere.Ovo je početni stadij mejoze (slika 30).

Slika 30. Izgled hromozoma u leptotenu, mikroskopski i shematski prikaz

ZIGOTEN – započinje uparivanje homologa (uzdužnom konjugacijom), odgovarajuće

homomere homologa se podudaraju (slika 31). Konjugacija homologih hromozoma se odvija
velikom preciznošću, tako da se meñusobno uparuju sve homologe strukture. Uporedo se
dešava proces spiralizacije hromozoma, a posljedica ovog procesa je njihovo skraćivanje.
Upareni hromozomi se zovu bivalenti, odnosno tetrade (jedan homologi hromozom je
univalent, a upareni daju bivalent).

Slika 31. Izgled hromozoma u zigotenu, mikroskopski i shematski prikaz

PAHITEN - Ova faza traje relativno dugo. U njoj se bivalenti znatno skraćuju. Homologi
hromozomi su meñusobno tijesno povezani, a dvostruka struktura svakog hromozoma postaje
jasno izražena (slika 32). Pred kraj pahitena, u pojedinim dijelovima počinje razdvajanje
konjugiranih hromozoma, što je posebno vidljivo u diplotenu. Hromozomi spareni čitavom
dužinom čine bivalente. (U ovoj fazi dolazi do genetičke rekombinacije tj., crossing-overa.)

30
Slika 32. Izgled hromozoma u pahitenu, mikroskopski i shematski prikaz
DIPLOTEN – U ovoj fazi se nastavlja skraćivanje i razdvajanje konjugiranih hromozoma;
homologi hromozomi meñusobno ostaju vezani samo na pojedinim mjestima, koja se nazivaju
hijazme i njihov broj ovisi o dužini i morfologiji hromozoma. Diploten – homolozi se
razmiču, ali ih i dalje zajedno drže prekriženja – hijazme, koja su posljedica crossing-overa.
Bivalenti se sve više kondenziraju (slika 33).

Slika 33. Izgled hromozoma u diplotenu, mikroskopski i shematski prikaz

DIJAKINEZA - je stadij u kojem se završava profaza I; bivalenti se još više skraćuju, a

homologi hromozomi se meñusobno sve više razdvajaju, tako da dijakineza ima
najkarakterističniju sliku (slika 34). U ovoj fazi bivalenti zauzimaju položaj uz jedrovu
membranu, koja se, kao i jedarce, pred kraj ove vaze dezorganizira.
Dijakineza – jasno vidljivi bivalent s hijazmama koje se pomiču prema krajevima
(terminalizacija hijazmi), hromozomi su razbacani po ćeliji (slika 34).

Slika 34. Izgled hromozoma u dijakinezi, mikroskopski i shematski prikaz

Prometafaza I
Veoma je kratka, a obuhvata period u kojem bivalenti “putuju” ka ekvatorijalnoj ravni.
Bivalenti su maksimalno skraćeni i kondenzovani. Rasporeñeni su u centralnom dijelu ćelije i
lahko ih je identificirati jer imaju karakterističan izgled; utvrñivanje haploidnog
hromozomskog broja za neke vrste najlakše je u ovoj fazi.

31
Metafaza I
Ova faza počinje razgradnjom dvostruke ovojnice jedra i formiranjem diobnog vretena.
Bivalenti se nalaze u ekvatorijalnoj ravni, a dostižu svoje najkondenzovanije stanje –
formirane hijazme meñu homologim hromozomima se pomjeraju prema krajevima. Metafaza
I – bivalenti su smješteni u središtu diobenog vretena, i to tako da su hijazme u ekvatorijalnoj
ravnini, a centromeri su usmjereni prema suprotnim polovima (slika 35).

Slika 35. Izgled hromozoma u metafazi I, mikroskopski i shematski prikaz

Anafaza I
Ona započinje razdvajanjem homologih hromozoma i njihovim kretanjem ka polovima.
Bivalenti se razdvajaju na univalente, a tetrade na dijade. Homolozi se razdvajaju putujući
prema suprotnim polovima (redukcija broja hromozoma). Svaki hromozom čine dvije
hromatide (slika 36).

Slika 36. Izgled hromozoma u anafazi I, mikroskopski i shematski prikaz

Telofaza I
Ova faza nastupa “dolaskom” anafaznih hromozoma na polove ćelije. Pošto na polove dolaze
cijeli homologi hromozomi, to svaki pol ima haploidni broj hromozoma. Nakon toga nastaje
stvaranje jedrovih membrana i ostalih jedrovih struktura. Hromozomi trpe odreñene
morfološke promjene, a u nekim slučajevima zadržavaju anafaznu morfologiju. Na kraju
telofaze dolazi do citokineze (dioba citoplazme), kojom se završava proces obrazovanja dviju
kćerki ćelija sa haploidnim brojem hromozoma. Hromozomi se despiraliziraju i oblikuju se
dvije jezgre (slika 37).

Slika 37. Izgled hromozoma u telofazi I, mikroskopski i shematski prikaz

32
MEJOZA II
Zove se još i homotipna dioba, počinje nakon kraćeg interkinetičkog perioda i odvija se
po tipu obične mitoze sa izvjesnim osobenostima.
Profaza II – nakon interkineze (tokom koje se ne udvostručuje DNA) hromozomi se ponovo
spiraliziraju. Ova faza traje vrlo kratko. Hromozomi su upadljivo meñusobno razdvojeni i
vezani samo u regionu centromere (slika 38).

Slika 38. Izgled hromozoma u profazi II, mikroskopski i shematski prikaz

Metafaza II – hromozomi se nalaze u ekvatorijalnoj ravni, a izuzetno su kraći od profaznih i
veoma slični metafaznim hromozomima u mitozi. Formiranjem poluniti diobnog vretena
otpočinje proces razdvajanja sestrinskih hromatida – hromozomi se postavljaju u
ekvatorijalnu ravninu, i to svojim centromerima (kao u mitozi), nema relacijske spirale tj.
hromatide nisu omotane jedna oko druge (slika 39).

Slika 39. Izgled hromozoma u metafazi II, mikroskopski i shematski prikaz

Anafaza II – svaki hromozom se dijeli na dvije hromatide koje se, odvojene, zovu monade i
koje po dolasku na polove ulaze u
Telofazu II - kada nastaje proces formiranja telofaznih jedara. Ćelijska dioba se završava
citokinezom. Budući da se u mejozi II monade obrazuju od sestrinskih hromatida, ova dioba
se ponekad zove i ekvaciona. Hromatide se razdvajaju i postaju samostalni hromozomi, koji
se despiraliziraju i oblikuju se nove jezgre koje su genetički različite (slika 40).

Slika 40. Izgled hromozoma u anafazi II i telofazi II, mikroskopski i shematski prikaz
Na taj način, poslije dviju uzastopnih dioba, u mejozi se obrazuju četiri ćelije sa haploidnim
hromozomskim brojem (slika 41).

33
 Roditeljska ćelija
očevi
homologi
majčini
homologi

PROFAZA I

MEJOZA I
METAFAZA I

ANAFAZA I

TELOFAZA I
PROFAZA II
2 KĆERKE ĆELIJE

TELOFAZA

MEJOZA II
METAFAZA II

Dvije ćerke ćelije

4 KĆERKE ĆELIJE

ANAFAZA II TELOFAZA II

Sl. 41 Shematski prikaz mejoze

34
ZAKONI NASLIJEðIVANJA

Nasljedne osobine, koje zajedno sačinjavaju nasljedni sklop, su materije i strukture ćelije
koje, kroz procese ćelijske diobe, kontinuirano prenose potomcima oplodnju i sazrijevanje
klicinih ćelija. Kod spolnog razmnožavanja, kroz spajanje gameta jajne ćelije i spermatozoida
u zigot, nasljedne osnove roditelja prenose se u novu jedinku. Ako oba gameta koja se spajaju
u zigot sadrže iste nasljedne osnove, jedinka koja se razvija iz tako nastalog zigota zove se h o
m o z i g o t n a. Suprotno od toga, ako se gameti meñusobno razlikuju po naslijednoj osnovi,
nastali zigot se označava kao h e t e r o z i g o t sa mješovitim naslijeñem. Shodno tome, č i s
t e r a s e čine jedinke sa istim nasljednim osnovama, a one se, uglavnom, dobijaju u
eksperimentima.
Kao jedna od najboljih metoda praćenja naslijeñivanja osobina je proces b a s t r a d i -
r a nj a ili n a s l i j e ñ i v a nj a. Osnovni pojmovi u procesu ukrštanja ili naslijeñivanja su:
-parentalna g en e r a c i j a (P) - roditeljski oblici čiste rase;
- u k r š t a nj e (x);
- 1 filijalna generacija – potomci 1 generacije (F1);
- potomci nastali ukrštanjem F1 generacije- potomci F2 generacije itd.
Ako se roditelji jednog potomka (hibrida) razlikuju u jednoj posmatranoj osobini, takav hibrid
se označava kao m o n o h i b r i d, a ako se razlikuju u dva para karaktera, njihov potomak je
d i h i b r i d. Nasljedne osnove predstavljaju g e n i koji se nalaze na hromozomima. Skup
gena jedne jedinke čini g e n o t i p, a skup morfoloških osobina jedne jedinke čini f e n o t i p.
Mendelovi zakoni naslijeñivanja
Prva ukrštanja vrsta izvršio je Gregor Mendel (1822-1884) na biljkama kada je
uočio opća pravila prenošenja naslijednih osnova. Tek kasnije ova pravila su prihvaćena
(Correns, Tchermak, De Vries, 1900) i ozančena kao M e n d e l o v a p r a v i l a.

I pravilo u n i f o r m n o s t i
Ukrštanjem meñusobno dviju čistih rasa dobijaju su meñusobno isti potomci (uniformni),
neovisno o tome koje su rase otac ili majka (jednakost recipročnih bastrada). Opće je pravilo
da su muški i ženski gameti ravnopravni u odnosu na naslijeñe.
Ako je jedan od suprotnih karaktera roditelja izražen sasvim ili gotovo nepromijenjen, dok je
drugi potisnut, izraženi karakter se označava kao dominantan (označava se velikim slovom), a
potisnuti je recesivan (označava se malim slovom).

II pravilo r a s t a v lj a nj a
Meñusobnim ukrštanjem jedinki F1 generacije, druga, novonastala F2 generacija nije
uniformna, već se rastavlja u različite obllike. Javljaju se suprotni karakteri oba praroditelja
(P), i to u odreñenom brojčanom odnosu. Taj odnos je rezultat dominantnosti jedne osobine.

35
 U slučaju unutrašnje izraženosti jedne osobine, četvrtina jedinki F2 generacije liči na
jednog praroditelja P, četvrtina na drugog praroditelja, dok su dvije četvrtine različite kao i
roditelji F1 generacije.
Kada je jedan karakter dominantan, tri četvrtine jedinki F2 generacije pokazuju dominantan
karakter, a četvrtina je recesivna (slika 42),

(P) AA X aa

A A a a

(F1)
Aa X Aa

A a A a

(F2) AA Aa Aa aa

3:1

Slika 42. Shema monohibridnog ukrštanja čistih varijeteta

III pravilo novog kombinovanja gena
Ukrštanjem rasa koje se meñusobno razlikuju u više parova osobina, svaki poseban par
nasljednih osnova prenosi se (nasljeñuje) po pravilu rastavljanja. Nasljedne osnove različitih
parova rasporeñivat će se više ili manje neovisno jedne od drugih. Ovo upućuje na zaključak
da genotip nije nedjeljiva cijelina, nego se sastoji od pojedinačnih samostalnih nasljednih
osnova koje se mogu rastavljati jedna od druge.
Pravilo je da se par gena nasljeñuje po pravilu rastavljanja, a geni različitih parova
rasporeñuju se više ili manje neovisno jedan od drugog. Tako se geni različitih parova
36
slobodno kombinuju, a svaka kombinacija ima podjednaku vjerovatnoću nastanka.Ako
uzmemo primjer ukrštanja dvije jedinke sa dva para različitih osobina, gdje se kod jedne
jedinke javlja dominacija jedne osbine (AA), a kod iste jedinke druga osobina je recesivna
(bb). U istom slučaju druga jedinka ima recesivnu prvu osobinu (aa), a dominantnu drugu
osobinu (BB). U F1 generaciji se dobiju hibridi koji su dvojno heterozigotni (AaBb), ali
fenotipski imaju dominantne osobine. Meñusobnim ukrštanjem potomaka F1 generacije u F2
generaciji nastaju četiri različita fenotipa, od kojih dva odgovaraju praroditeljima (P
generacije), a dva ispoljavaju osobine u novoj kombinaciji osobina.Kombinacija gena u F2
generaciji ostavaruje se kroz 16 mogućih kombinacija koje se predstavljaju kombinacionim
kvadratom ili Panteovim kvadratom (slika 43). Iz kvadrata se vidi da postoji devet različitih
genotipova, a četiri su dvostruko homozigotna, tj. potpuno čiste rase i u daljem uzgoju ostaju
nepromijenjeni. Dva od njih odgovaraju praroditeljima (P), dok su druga dva nastala novim
kombinovanjem. Uslijed odnosa dominantnosti osobina devet različitih genotipova
ispoljavaju se u četiri fenotipa u brojčanom odnosu 9:3 : 3:1.

(P) AABB aabb

X

AB AB ab ab

AaBb AaBb
(F1) X

F1gameti AB Ab aB ab

AB AABB AABb AaBB AaBb

(F2)
Ab AABb AAbb AaBb Aabb

AB AaBB AaBb aaBB aaBb

ab AaBb Aabb aaBb aabb

9:3:3:1

Slika 43. Shema dihibridnog ukrštanja čistih varijeteta

37
 Nasljednim osnovama ili genima odreñen je veliki broj osobina. U spolnom
razmnožavanju, svaki novonastali organizam dobiva dvije garniture gena, jednu od oca i
jednu od majke. Prilikom obrazovanja klicinih ćelija, svaka ta ćelija dobija jednu garnituru
gena, ili očev ili majčin gen, ali u svakoj jednostavnoj garnituri mogu se kombinirati očevi i
majčini geni.
Hromozomska teorija naslijeñivanja
U diploidnim jedrima (zigotima) hromozomi su predstavljeni majčinom i očevom
garniturom. U toku sazrijevanja klicinih ćelija, hromozomi se grupišu u parove tako da se
jedan očev priljubi uz jedan majčin hromozom. U toku redukcione diobe, ovi parovi se
rastavljaju, tako da po jedan hromozom, očev ili majčin, dospijeva u jednu zrelu klicinu ćeliju
što je je slučaj i sa genima kada se obrazuju gameti gdje se geni rastavljaju i samo po jedan
očev ili majčin dospijeva u klicine ćelije. Ovo je rezulat slučaja jer je ista vjeravatnoća da će
od jednog hromozomskog para očev ili majčin hromozom otići na drugi pol diobnog vretena.
Ova raspodjela roditeljskih hromozoma vrši se u pojedinim parovima, sasvim neovisno jedni
o drugih, što rezultira pojavom da u redukcionoj diobi dolazi do slobodne kombinacije
roditeljskih hromozoma u dvije haploidne garniture (slika 44). Ovo ponašanje hromozoma
prilikom sazrijevanja gameta predstavlja II i III Mendelovo pravilo za raspodjelu gena.
Ovakva tumačenja potvrñuju gledišta da su geni smješteni u hromozomima i na različitim
hromozomima jedne garniture što predstavlja osnove hromozomske teorije naslijeñivanja ili
opće teorije lokalizacije gena.
Uniformnost kao i pravilo jednakosti muških i ženskih gameta u prenošenju nasljednih
osobina počivaju na činjenici da muški i ženski gameti jedne čiste rase imaju hromozome koji
odgovaraju jedan drugome (homologi), a samim tim imaju iste nasljedne osnove za različite
osobine.

Hromozomi u
ćelijskom ciklusu Replikacija
hromozoma
Hromozomi
nakon mejoze I Hromozomi
nakon mejoze II

Slika 44. Ponašanje hromozoma u toku mejoze

38
Spol kao nasljedna osobina
Rezultat ukrštanja jedne homozigotne i jedne heterozigotne jedinke u pogledu nasljeñivanja
spola je uvijek 1:1. Homozigotni spol ima granituru u odnosu na spol XX, a drugi
heterozigotan Xy. U slučaju ukrštanja homozigotni spol stavara samo gamete sa X, a
heterozigot stvara dvije vrste gameta u istom broju, jedne sa X, a druge sa y (slika 45).

jedinke n-te
generacije ♀ XX Xy ♂
X

y
X X X
gameti

♀ XX Xy ♂
jedinke n+1
generacije

Slika 45. Naslijeñivanje spola

HISTOLOGIJA -NAUKA O TKIVIMA

Šta je histologija?
Šta je tkivo?

Histologija je nauka koja izučava organizaciju i funkciju ćelija koje su meñusobno

povezane tako da čine jednu morfološku i funkcionalnu cjelinu, odnosno, drugim rječima, pod
tkivom podrazumijevamo grupu ćelije istih morfoloških i funkcionalnih osobina, zajedno sa
proizvodima aktivnosti, koje su specijalizovane tako da obezbjede zajedničku funkciju.
Razlikujemo slijedeća tkiva:
epitelna tkiva koja prekrivaju slobodne površine, sluzokožu i unutarnje dijelove KDS-
kardiovaskularnog sistema;
vezivna tkiva koja imaju ulogu da povežu tkiva ili organe koji se nalaze u meñusobnom
kontaktu ili imaju potpornu ulogu;
mišićna tkiva koja se odlikuju sposobnošću da svojom kontrakcijom ili ekstenzijom
obezbjede pokretanje pojedinih organa i organizma kao cjeline;
nervno tkivo koje je specijalizovano da prima podražaje i da ih prenosi u vidu impulsa do
odgovarajućih nervnih ćelija, odnosno centra centralnog nervnog sistema.
Organologija je nauka koja izučava organizaciju tkiva, kao morfoloških i funkcionalnih
jedinica u organ, kao specifičan dio tijela koji ima odreñenu ulogu. Postoje jednostavni i
složeni organi. Jednostavne organe čine ćelije istih osobina, kao npr. ćelije očnog sočiva, a
složeni organ se sastoji od parenhima i strome. Parenhim se sastoji od epitelnih, žljezdanih ili
sličnih ćelija (npr. epitel sluzokože, žljezdane ćelije jetre, pankreasa, endokrinih žljezda), a
stroma se sastoji od vezivnih ćelija, vlakana, krvnih sudova, nervnih vlakana itd.
39
EPITELNA TKIVA

Epitelna tkiva su porijeklom od sva tri klicina lista: ektoderma, mesoderma i

endoderma, ali većina epitela se razvija od ektoderma i endoderma, a od mesoderma se
razvija endotel-epitel koji oblaže unutrašnjost kardiovaskularnog sistema, tjelesnih šupljina i
epitel dijela bubrežnih kanalića. S obzirom na porijeklo i sistem organa u kome se nalazi
epitelna tkiva imaju različite morfološke odlike i ulogu. U principu epiteli prekrivaju sve
slobodne površine tijela i unutarnjih organa, ali od njih se razvijaju i žljezdane ćelije
egzokrinih i endokrinih žljezda. Pod epitelom se podrazumijeva i klicin epitel, odnosno
reproduktivne ćelije polnih žljezda. Epitelne ćelije su meñusobno povezane neznatnom
količinom meñućelijske supstance i imaju meñusobni kontakt u predjelima tzv. spojnih zona.
Epitelne ćelije su polarizovane, a izrazito polarizovane ćelije imaju specijalne citoplazmine
produžetke mikroresice ili treplje.
Epiteli leže na bazalnoj membrani koja je polisaharidne prirode i predstavlja specifičan oblik
slektivne barijere izmeñu veziva, kapilara i epitela. Izuzetak je samo epitel prelaznog tipa čije
bazalne ćelije leže neposredno na vezivnom tkivu.
Funkcije epitela
Epitelne ćelije su specifično diferentovane ćelije i kao takve imaju veoma različite funkcije, a
najbitnije su:
Zaštitna koja se ogleda u tome što epiteli prekriva sluzokože ili organizam kao cjelinu.
Glavna uloga epitela je da oblaže unutrašnju površinu organa ili spoljašnju površinu tijela.
Ova uloga može biti i mehaničke prirode kada na primjer neoštećeni epitel kože štiti
organizam od raznih fizičkih i hemijskih faktora spoljašnje sredine.
Transport različitih suspstanci je jdna od odlika epitela, a najbolji primjer su treplje na
apikalnoj površini trepljastih ćelija.
Sekreciona uloga je bitna uloga žljezdanih ćelija endokrinih i egzokrinih žljezda koje su
specifične i specijalizovane za lučenje specijalnih proizvoda aktivnosti. Apsorpciona uloga
epitela se karakteriše apsorpcijom hranjivih supstanci, kao što je to slučaj sa enterocitima
crijevnog epitela, ili apsorpcijom tečnosti organizmu potrebnih supstanci (bubreg) ili
proizvoda svoje aktivnosti (tiroideja) itd.
Receptorna uloga je svojstvo specifičnih i visokodiferentovaih ćelija u svrhu primanja
podražaja hemijske ili fizičke prirode (ćelije čula ukusa, mirisa, ravnoteže itd).
Reproduktivna uloga koju ima klicin epitel koji omogućava održavanje vrste specifično
diferenciranim ćelijama polnih organa.

Klasifikacija epitelnih tkiva

S obzirom na morfološke odlike i ulogu epitela razlikujemo:
jednostavne epitele i to: pločast, prizmatičan i visoko prizmatičan
višeredne epitele i to dvoredan i višeredan prizmatičan trepljast epitel, slojevite epitele:
pločast slojevit, prizmatičan slojevit i epitel prelaznog tipa.

40
Jednostavni epiteli
Pločast epitel
Pločast epitel čine veoma nisko prizmatične ćelije. Citoplazmatični produžeci su meñusobno
povezani na specijalna način tako da oblažu površine tjelesnih šupljina kao što je to endotel
koji oblaže unutrašnju površinu krvnih i limfnih sudova.
Prizmatičan epitel
Prizmatičan epitel čine ćelije koje su jasno polarizovane, bazalnim djelom leže na bazalnoj
membrani, a apikalna površina se nalazi prema lumenu kanala, odnsono acinusa. Lateralne
površine ovog epitela su povezane spojnim zonama.
Ovaj epitel ima sekrecionu i apsorpcionu ulogu, a nalazi se u nefronu bubrega, plexusu
choroideusu, cilijarnom tijelu oka i velikom broju egzokrinih ćelija.
Visokoprizmatičan epitel
Visokoprizmatičan epitel se odlikuje time što ima veći dijametar visine od širine ćelije.
Primjer za ovu vrstu ćelija su apsorpcione ćelije crjevnog epitela, prizmatične žljezdane ćelije
meterice itd.
Meñutim, postoje žljezdane ćelije koje u raznim aktivnostima mjenjaju visinu tako da od
nisko prizmatičnih ćelija nastaju visoko prizmatične i obratno (folikularne ćelije tireoideje) i
druge.
Višeredni epiteli
Višeredni epiteli su epiteli koji se sastoje od više vrsta ćelija koje leže bazalnim djelovima na
bazalnoj membrani.
Dvoredan prizmatičan epitel
Dvoredan prizmatičan epitel se sastoji od bazalnih, nediferenciranih i visoko prizmatičnih
ćelija. Obe vrste ćelija leže bazalnim djelom na bazalnoj membrani. Ovaj epitel se nalazi u
acinusima nekih žlijezda, kao na primjer, prostate, i kao epitel koji oblaže pasjemenik,
sjemevod i kanale nekih drugih organa.
Slojeviti epiteli
Slojeviti epiteli se sastoje od više slojeva ćelija. Samo bazalni dijelovi matičnih ćelija leže na
bazalnoj membrani, odnosno na vezivnom tkivu. Ostale ćelije migriraju prema površini
epitela i mijenjaju morfološke odlike u zavisnosti od faktora okolne sredine.
Pločastoslojevit epitel

Ovaj epitel se sastoji od više slojeva ćelija, i to:

• bazalnog-stratum basale,
• spinosznog-stratum spinosum,
• granuloznog-stratum granulosum,
• svijetlog-stratum lucidum,
• orožalog-stratum corneum i
41
• sloja ćelija koje se odbacuju-stratum disjunctum.
Bazalni sloj ćelija leži na bazalnoj membrani i predstavlja sloj u kome se stalno odvijaju
diobe ćelija-proliferativni sloj.
Stratum spinosum se sastoji od ćelija sa slabije razvijenim granulisanim endoplazminim
epitelom, odnosno sa slabije izraženom sposobnošću za biosintezu proteina. Naziv spinozan
dat je ovom sloju zbog toga što se u meñućelijskom prostoru nalaze produžeci susjednih ćelija
(spines) koji su meñusobno povezani desmosomima.Matični i spinozni sloj ćelija su poznati
pod zajedničkim nazivom stratum germinativum. U ovom sloju se nalaze ćelije u mitozi,
ćešće u bazalnom nego u spinoznom sloju, a ovim diobama se obnavljaju ćelije epitela.
Stratum granulosum se sastoji od jednog ili više slojeva ćelija u čijoj se citoplazmi nalaze
granulo keratohijalina kao prekursora keratina. Jedra ovih ćelija se nalaze u različitim
stupnjevima piknoze. Razlike u debljini ovog sloja su vezane za mjesto u kome se epitel
nalazi, odnosno za brzinu orožavanja epitela. Postoje epiteli ove vrste u kojima karakteristike
ovog sloja nisu izražene, što znači da st. granulosum ne postoji.
Stratum lucidum se sastoji od spljoštenih ćelija koje su gotovo neobojive ili su slabo
acidofilne. Jedra ovih ćelija su nejasna. Postoje razlike i u slojevito-sti ovog epitelča, a vezane
su za brzinu orožavanja.
Stratum corneum kao površinski sloj epitela, sastoji se od jako orožalih ćelija koje su tijesno
zbijene jedna uz drugu. Stratum disjunctum predstavlja ćelije površinskih slojeva koje se
izdvajaju od epitela, odbacuju se i čine otpadni sloj. Epitel u kome su razvijeni svi prethodno
navedeni slojevi poznat je kao orožao-keratinizirani epitel i nalazi se kao pokožica, u
predželucima preživara, u djelu analne sluzokože itd.
Pločasto slojevit epitel može imati i veoma malu sposobnost orožavanja ili je neorožao. U tim
predjelima ovaj epitel se sastoji od: bazalnog, intermedijalnog i površinskog sloja. Ova vrsta
epitela se nalazi kao epitel corneje, usne šupljine, jednjaka, dio analne sluzokože itd. Debljina
ovog epitela dostiže i 300 mikrometara (0,3 mm). U rodencija (glodara) pločasto slojevit
epitel sluzokože vagine se mjenja pod djelovanjem polnih hormona. U toku diestrusa iznad
poligonalnih ćelija, na površini ovog slojevitog epitela, obrazuju se visoko prizmatične,
mukoidne ćelije. Ovaj epitel je poznat kao prizmatičan slojevit epitel.
Epitel prelaznog tipa
Ova vrsta epitela takoñe spada u višeslojni epitel koji se sastoji od bazalnog sloja matičnih
ćelija koje naležu neposredno na vezivo krzna. Iznad ovih ćelija se nalaze slojevi poligonalnih
ili vretenastih ćelija a površinu prekri-vaju krupne, često višejedarne ćelije. Bazalne ćelije se
često djele, a to znači da ovaj epitel ima sposobnost za stalnu regeneraciju.
Slojevitost ovog epitela zavisi od ispunjenosti mokraćne bešike: kada je bešika ispražnjena
epitel ima izgled višeslojevitosti, a kada je puna, broj slojeva je manji srazmjerno punjenosti.
Epiteli žljezdanog tkiva
Epitel žljezdanog tkiva čine žljezdane ćelije koje su većinom porijeklom od epitela ektoderma
ili endoderma. Po izgeldu se razlikuju time što su polari-zovane i imaju slobodnu apikalnu
površinu. Bitna karakteristika ovih ćelija je sinteza i sekrecija proteina. Postoje i žljezdane
ćelije koje su porijeklom od trećeg klicinog lista mezoderma i slične su fibroblastima
(Leydigove ćelije testisa, ćelije teke interne, ćelije janika itd.).

42
S obzirom na složenost grañe žljezdanih ćelija, na njihovu specifičnost u pogledu funkcije i
odnosa prema ostalim tkivima, žljezdane ćelije se mogu klasifikovati na slijedeći način:

Prema broju ćelija koje su disiminirane ili grupisane:

• jednoćelijske i
• mnogoćelijske.
Prema prirodi proizvoda koje luče i odnosu prema epitelu od koga vode porijeklo:
• egzokrine i
• endokrine žlijezde.
Prema načini izlučivanja:
• apokrine,
• ekrine (merokrine) i
• holokrine.
Prema prirodi proizvoda sinteze i sekrecije:
• serozne,
• mukozne
• mješovite žlijezde.

Prema složenosti izvodnih kanala mnogoćelijskih žlijezda:

• jednostavne i
• složene.
Endokrine žljezdane ćelije se razvijaju u vidu izvrata epitela, distalni djelovi izvrata se
diferenciraju u žljezdane ćelije, orijentišu oko krvnih kapilara i gube vezu sa epitelom od koga
vode porijeklo.Ove žljezdane ćelije luče hormone direktno u kapilare. Jednoćelijske žlijezde
su u stvari žljezdane ćelije rasute po epitelima. Najbolji primjer za ovu vrstu jednoćelijskih
žlijezda su peharaste ćelije. Ove ćelije su rasporeñene u epitelu crijeva i respiratornih puteva,
a u nima se sintetišu i nagomilavaju mucigene supstance. Mnogoćelijske (multicelularne)
žlijezde mogu biti jednostavne ili složene. U jednostavnim žlijezdama proizvod aktivnosti se
izlučuje preko nerazgranatog izvodnog kanala koji može biti prav, kao što je to slučaj u
kriptama crijeva ili izuvijan (znojne žlijezde).U složenim žlijezdama izvodni kanali mogu biti
složeno cjevasti (pljuvačne žlijezde), složeno alveolarni (pankreas) ili složeno
tubuloalveolarni (neke pljuvačne žlijezde, mliječna žlijezda). Egzokrine žljezdane ćelije se
diferenciraju u distalnim krajevima epitelnih izvrata, a izvodnim kanalima su povezane sa
epitelom od koga vode porijeklo. Proizvode aktivnosti izlučuju preko apikalne površine ćelije,
i to u lumen alveola, odnosno acinusa. Izvodnim kanalima sekret se transportuje na površinu
epitela od koga vode porijeklo. Ove žljezdane ćelije luče enzime.

43
Apokrine žljezdane ćelije se karakterišu specifičnošću da u toku biosinteze uvećavaju
dijametre, od nisko prizmatičnih ćelija postaju visoko prizmatične ćelije. U toku sekrecije
membrana apikalnog djela ćelije se prekida, sekret se luči u lumen acinusa i u toku sekrecije
nastaje regresija ovih ćelija. One postaju relativno neaktivne, visina im se smanjuje čak za
više od deset puta i u toku novog ciklusa aktivnosti ponovo postaju visoko prizmatične.
Primjer za ovu vrstu ćelija su žljezdane ćelije mliječne žlijezde, klupčaste žlijezde spoljašnjeg
ušnog kanala, potpazušne i neke druge žlijezde. Ekrine (merokrine) žljezdane ćelije luče
proteine, a pri tome ne gube dio citoplazme (znojne, serozne, mukozne itd.).Holokrine
žljezdane ćelije imaju sposobnost za sintezu i sekreciju masti. Pri lučenju i same postaju
sastavni dio ovog sekreta. Dobar primjer za ovu vrstu ćelija su žljezdane ćelie lojnih žlijezda.
Serozne ćelije su polarizovane acidofilne ćelije koje obrazuju acinuse, odnsono alveole. U
bazalnom djelu citoplazme ovih ćelija razvijen je granulsani endoplazmin retikulum. Jedro je
okruglo i lokalizovano u bazalnom ili centralnom djelu ćelije, a u apikalnom djelu citoplazme
nalaze se brojne zimogene granule u kojima su nagomilani enzimi. Serozne ćelije se
karakterišu što prekursore proteina i mukopolisaharida akumuliraju u vidu “zimogenih”
granula. Mukozne žljezdane ćelije luče viskozniji sekret nego serozne ćelije. Sekret ovih
ćelija se sastoji od glikoproteina a nagomlavanje ovog proizvoda aktivnosti daje im specifičan
izgled. Ovakve žljezdane ćelije su poznate kao mukoidne ćelije i nalaze se u epitelu kardije,
pilorusa i duodenuma. Ako je količina sluzi u citoplazmi veća, ove ćelije su poznate kao
mukozne ćelije, kao na primjer, peharaste ćelije.
Mješovite žlijezde se sastoje od acinusa u kojima se nalaze i mukozne žljezdane ćelije.
Specijalni epiteli
Postoje i specijalni visokodiferentirani epiteli, i to su: neuroepitel, trepljast epitel, pigmentni
epitel i mioepitel.
Trepljasti epitel se sastoji od ćelija koje na apikalnoj površini imaju treplje-cilije. Ove treplje
imaju ulogu da olakšaju transport raznih čestica u pojedinim kanalima. Prema tome da li su
treplje pokretne ili nepokretne razli-kuje se epitel sa kinocilijama, kao pokretnim trepljama, a
nalazi se u kanalima respiratornog trakta, u muškom i ženskom genitalnom sistemu. Epitel sa
stereo-cilijama se nalazi u epitelu pasjemenika i sjemevoda. Pigmentni epitel se sastoji od
ćelija koje u citoplazmi imaju veliku količinu pigmentnih granula. Ova vrsta epitela se nalazi
u pigmentnom sloju ćelija mrežnjače oka. Mioepitel čine specijalizovane epitelne ćelije koje
se nalaze u acinusima egzokrinih žlijezda, kao na primjer, mliječne žlijezde. One su
lokalizovane izmeñu bazalne membrane i epitelnih žljezdanih ćelija. U citoplazmi ovih ćelija
se nalaze kontraktilni miofilamenti, koji imaju ulogu da omoguće sekreciju proizvoda
aktivnosti žljezdanih ćelija.

VEZIVNA TKIVA

Vezivna tkiva se razvijau od trećeg klicinog lista-mezoderma. Ova tkiva se sastoje od

vezivnih ćelija, vlakana i meñućelijske supstance. Od vezivnih ćelija su najbitniji fibroblasti,
fibrociti, retikularne ćelije i periciti. Postoje kolagena, retikularna i elastična vlakna. Matriks
vezivnog tkiva predstavlja osnovnu supstancu koja je rezultat sekretne aktivnosti vezivnih
ćelija. S obzirom na genezu i specifičnost za diferenciranje ćelija mezoderma, u vezivna tkiva
spadaju i tzv. potporna tkiva. Ćelije koje učestvuju u obrazovanju ove vrste tkiva su masne
ćelije koje sintetišu i akumuliraju masti, hidroblasti, ćelije koje učestvuju u obrazovanju
hrskavičavog tkiva i osteoblasti, ćelije koje učestvuju u stvaranju koštanog tkiva.

44
Funkcije vezivnog tkiva
Funkcija vezivnog tkiva je da obezbjedi meñusobno povezivanje različitih tkiva i organa.
Meñutim, uloga ovog tkiva je mnogo složenija, tako da ono obezbjeñuje ishranu ćelija,
regulaciju toplote, metabolizam vode, akumulira hranljive supstance, pa i štiti ćelije od raznih
mikroorganizama.Poseban značaj imaju tzv. potporna vezivna tkiva koja obezbjeñuju
potpornu i lokomotornu ulogu organizma. Zatim, vezivno tkivo je od velikog značaja za
reparaciju i regeneraciju oštećenih djelova tijela.
Osobine vezivnih ćelija i vlakna
Fibroblasti
Fibroblasti su mlade vezivne ćelije, zvjezdastog ili vretenastog oblika sa dugim citoplazminim
produžecima i krupnim ovalnim ili okruglim jedrom. U citoplazmi ovih ćelija se nalaze vrlo
razvijen granulisan endoplazmin retikulum i Goldžijev predio, što znači da su ove ćelije
sposobne za biosintezu prekursora vezivnih vlakana.
Fibrociti
Fibrociti su zrele vezivnotkivne ćelije, najčešće vretenastog oblika sa acidofilnom
citoplazmom u kojoj je redukovan broj organela. Ove ćelije, takoñe, učestvuju u proizvodnji
prekursora vlakana i osnovne supstance, odnosno matriksa vezivnog tkiva.
Retikularne ćelije
Retikularne ćelije, vretenastog ili zvjezdastog oblika, poznate su i kao primitivne,
nediferentovane retikularne ćelije. One imaju slične karakteristike kao ćelije trećeg klicinog
lista mezoderma i sposobne su da se diferenciraju u mnogobrojne ćelije različitog tipa. Imaju
duge citoplazmine produžetke koji su u neposrednom kontaktu i čine mrežu ili retikulum.
Najčešće su zastupljene u ćelijama hematopoeznih organa.
Periciti
Pericit su ćelije koje su diferencirane od ćelija mezoderma i nalaze se izmeñu bazalne
membrane i endotelnih ćelija krvnih kapilara. Imaju kontraktilnu ulogu i poznate su kao
Rougetove ćelije.
Kolagena vlakna
Kolagena vlakna su različitog promjera, najtanja su u stromi korneje (30 mmm), a najdeblja u
tetivama (preko 100 mmm). U ostalim tkivima prosje-čnog su dijametra oko 40-50 mmm.
Prekursore kolagena sintetišu fibroblasti.
Retikularna vlakna
Retikularna vlakna se sastoje od elastina i mikrofibrila. Ove sastavne komponente elaastičnih
vlakana sintetišu fibroblasti. Nalaze se u rastresitom vezivnom tkivu, alveolama pluća,
intervertebralnim ligamentima itd.
Rastresito vezivno tkivo
Rastresito vezivno tkivo se sastoji od fibroblasta, fibrocita, plazmocita, mastocita i leukocita.
U meñućelijskoj supstanci se nalaze koalgena i elastična vezivna vlakna. Ova vrsta veziva se
nalazi u sluzokožama i podsluzokožama digestivnog trakta, respiratornog sistema i
45
intersticijumu mnogih organa.Vrlo je razvijeno u potkožnom tkivu. U njemu se nalaze brojni
krvni i limfni sudovi, nervi koji inervišu epitele, mišiće, kosti itd. Uloga ovog tkiva je da
omogući pokretljivost. Tu funkciju u predjelu kože olakšava raspored vlakana u svim
pravcima i prisustvo osnovne supstance i meñućelijske tečnosti. Ovo tkivo ima ulogu i u
transportu metabolita i respiracionim procesima. U njemu se nagomilavaju elektroliti,
bioamini i druge supstance.
Retikularno tkivo
Retikularno tkivo se sastoji od specijalnih retikularnih vezivnih ćelija koje su meñusobno
povezane citoplazminim produžecima i vezivnim vlaknima. Predstavlja mrežasto tkivo koje
čini osnovu po kojoj su rasporeñeni uobličeni krvni elementi. Nalazi se u limfopoeznim i
organima.
Tetivno (kolageno) vezivno tkivo
Kolageno vezivno tkivo je poznato kao tetivno tkivo. U njemu su kolagena vlakna gusta i
paralelno usmjerena, a izmeñu njih se nalazi samo po koja vezivna ćelija. Ova vezivna vlakna
obrazuju tetive, ligamente, fibrozne omotače raznih organa, aponeuroze, peritoneum, dermis
kože itd. Uloga ovog tkiva je da poveže mišiće i kosti ili druge organe i obezbjedi
pokretljivost i stabilnost.
Elastično vezivno tkivo
Elastično vezivno tkivo se sastoji od vezivnih vlakana paralelno rasporeñenih i gusto zbijenih.
Nalazi se u ligamentima, djelovima larinksa itd. Malobrojnija, pojedinačna ili rastresitija
vlakna se nalaze u svim vezivnim tkivima, a poseban značaj imaju u zidovima alveola pluća.
Sluzno, mukozno, vezivno tkivo
Sluzno, mukozno, vezivno tkivo se sastoji od zvjezdastih vezivnih ćelija i kolagenih vlakana
potopljenih u metahromično osnovnu tečnu supstancu. Nalazi se u pupčanoj vrpci.
Mezenhim je nediferentovano vezivno tkivo koje se nalazi u toku embrionalnog razvića i
nestaje po diferencijaciji tkiva i organa. Sastoji se od zvjezdastih ili vretenastih ćelija koje
imaju relativno krupno jedro i neznatno razvijenu citoplazmu. Citoplazmii produžćeci se
meñusobno spajaju. U meñu-ćelijskoj supstanci, koja je često mukoidne prirode, nalaze se
vezivna vlakna.
Sluzno vezivno tkivo i mezenhim su vezivna tkiva koja se uglavnom nalaze u toku
embrionalnog razvića jedinke. Ova tkiva imaju poseban značaj zbog toga što se od njih mogu
diferencirati ćelije različitih tkiva, ona imaju ogroman značaj za regeneraciju tkiva, ali se
mogu transformisati u druga tkiva (metaplazija), ili od njih mogu nastati razne vrste ćelija
tumora.
Masno tkivo
Masno tkivo se sastoji od ćelija koje su sposobne za sintezu i akumulaciju masti. Ove ćelije se
nalaze u mreži vlakana i često su lokalizovane oko krvnih sudova. Razvijaju se od
mezoderma, a većina ovih ćelija je poznata kao lipoblasti. Ove mlade ćelije postepeno
sintetišu masti i akumuliraju ih u vidu masnih kapljica. Dijametar ovih ćelija je vrlo različit i
kreće se oko 120 mikrometara. Ove ćelije ima potpornu ulogu pa se ovo tkivo ponekad
označava i kao potporno. Najčešće se nalazi u potkožnom tkivu, mezenterijumu, omentumu i
retroperitonealno.
Hrskavičavo tkivo
Hrskavičavo tkivo se razvija od mezodermalnih ćelija indukovanih okolnim ćelijama,
porijeklom od nervne krijeste, horde dorzalis, a u eksperimentalnim uslovima i od alantoisne
46
tečnosti. Ovo tkivo se sastoji se od hondroblasta-mladih i hondrocita-zrelih, hrskavičnih
ćelija, dijametra do oko 40 mikrometara i nevaskulazirane meñućelijske supstance.
Hondroblasti sintetišu kompleks proteina-mukopolisaharida. U hondrocitima, mada je
razvijen endoplazmin retikulum, a to znači da imaju sposobnost biosinteze ekskretnih
proteina, nalaze se i nagomilane masti i ugljeni hidrati. Hondrociti leže u lakunama kao
ležištima-hondroplastima, a ograničene su zonom koncentrisanog hondromukoproteina.
Hrskavičavo tkivo se nalazi u vidu hijalnog, elastičnog i fibroznog hrskavičavog tkiva.
Hijalna hrskavica
Hijalna hrskavica je najčešća vrsta hrskavičavog tkiva. Prema svojstvi-ma matriksa ona je
homogene i bazofilne prirode. Ova vrsta hrskavice se nalazi u minijaturnim kostima za
vrijeme embriogeneze cjevastih kostiju, zatim na zglobnim površinama, u larinsku, traheji,
bronhusima, spoljašnjem ušnom kanalu itd.
Elastično hrskavičavo tkivo
Ovo tkivo je slično prethodnom hrskavičavom tkivu, u matriksu ove hrskavice nalaze se
brojna elastična vlakna što ovoj hrskavici daje veći elastici-tet. Elastična vlakna su razgranata,
različite su debljine i gušće zbijena u unutrašnjosti hrskavice. Ova vrsta hrskavičava tkiva se
nalazi u spoljašnjem ušnom kanalu, djelovima hrskavice larinksa i hrskavice epiglotisa.
Fibrozno hrskavičavo tkivo
Ovo hrskavičavo tkivo se odlikuje od prethodnih hrskavičavih tkiva time što su hrskavičave
ćelije nešto rijeñe, a nalaze se pojedinačno i u grupama. U matriksu hrskavice preovlañuju
kolagena vlakna često grupisana u snopove. Poznato je i kao fibrohrskavično tkivo. Nalazi se
u intervertebralnim diskovima, mjestima gdje se povezuju neke tetive i ligamenti za kosti, u
meniskusima itd.
Koštano (kostno) tkivo
Koštano tkivo e veoma specijalizovano vezivno tkivo koje nastaje aktivnošću ćelija
mezoderma diferenciranih u osteoblaste. Ove mlade koštane ćelije imaju razvijen granulisani
endoplazmin retikulum i sposobne su za biosintezu ekskretnih proteina. Kao i ostala potporna
tkiva, koštano tkivo se sastoji od ćelija, vlakana i osnovne supstance. Matriks, odnosno
osnovna supstanca koštanog tkiva, sadrži manje kiselih mukopolisaharida nego hijalna
hrskavica, a oni su vezani za proteine. Po osnovnoj supstanci se nalaze brojna kolagena
vlakna i čine osnovu nemineralizovane osnovne supstance poznate kao osteoidno tkivo.
Koštano tkivo se sastoji od osteoblasta, osteocita i osteoklasta.
Osteoblasti
Osteoblasti su mlade koštane ćelije koje su diferencirane od mezoderma i u kojima se odvija
biosinteza tropokolagena i kiselih mukopolisaharida. Smatra se da one imaju bitnu ulogu u
mineralizaciji koštanog tkiva, da su mineralne materija akumulirane u citoplazmi ovih ćelija i
da se luče u meñućelijske prostore, odnosno matriks, po prijemu odgovarajućih signala. U
toku intenzivne aktivnosti osteoblasti mogu da proizvedu oko 2 mm osteoidnog tkiva u toku
dana. Ove ćelije su obično rasporeñene u vidu jednog sloja ćelija u neposrednoj blizini
koštanih lamela koje se formiraju. Imaju jasno izražene citoplazmine produžetke, i u toku
aktivnosti su hipertrofične i polarizovane. Prekrivaju i površinu cjevastih kostiju i služe kao
rezerva za regeneraciju oštećenog djela koštanog tkiva.

47
Osteociti
Osteociti su zerele koštane ćelije, nastale od osteoblasta i ugrañene u koštani matriks. Ove
ćelije se rijetko djele. Imaju duge citoplazmine produžetke kojima su povezane sa susjednim
osteocitima i osteoblastima periosta. U ovim ćelijama postepeno opada sposbnost za
biosintezu proteina i glavna uloga im je da održavaju organski dio kosti.
Osteoklasti
Osteoklasti su krupne višejedarne ćelije, nastaju od osteoblasta, a u nekim slučajevima i od
osteocita. U ovim ćelijama se umnožava količina DNK replikacijom i pri tome onbnavljaju
jedra. Osteoklasti mogu da nastanu i spajanjem osteocita i osteoblasta. U citoplazmi ovih
ćelija se nalaze brojni lizozomi u kojima se nalazi velika količina hidrolitičkih enzima i
aktivacijom ovih enzima nastaju razlaganja svih vrtsa makromolekula, pa i osteoidnog tkiva,
pri čemu se oslobañaju i mineralne materije. Pri ovom procesu je izražena i velika aktivnost
mikroresica osteoklasta. Proces se normalno odvija u toku izgradnje i modeliranja kosti, a
regulišu ga hormoni tireokalcitonin i parathormon
Koštano tkivo može biti organizovano u vidu koštanih lamela i osteona. Lamele koštanog
tkiva su tipična struktura kosti bilo da nastaju aktivnošću periosta, bilo djelova endoosta. Na
taj način nastaju periostalne ili endoostalne lamele. Ove druge se najčešće nalaze u predjelima
kosti gdje je smještena koštana srž. Obrazovanje koštanog tkiva u vidu koncentričnih lamela
ili omotača oko jednog kanala poznato je kao Haverzov sistem lamela ili osteon. U
unutrašnjosti ovog kanala nalaze se krvni sudovi i ćelije endosteuma. Prema tome, osteon se
može smatrati strukturnom jedinicom koštanog tkiva koja je uglavnom obrazovana u vidu
dugog cilindra sa Haverzovim kanalom u centru. Ovaj sistem kanala može biti razgranat, a
samim tim daje sistemu lamelarne organizacije raznovrstan izgled. Osteoni mogu biti
izdvojeni jedan od drugog segemntima intersticijalnog koštanog tkiva.
Krv
Krv je tečno vezivno tkivo koje se sastoji od krvne plazme, kao tečne meñućelijske supstance
i uobličenih krvnih elemenata. Porijeklo krvnih ćelija je vezano za hematopoezne organe, a
proces razvića, odnosno niza transformacija od matične ćelije-hemocitoblasta do zrele ćelije,
poznat je kao hematopoeza. Hematopoezni organi u toku embrionalnog razvića sisara su:
žumancetna kesica kao ekstraembrionalni omotač, jetra, koštana srž i timus, a kod odraslih
jedinki hematopoeza se odvija u koštanoj srži, limfnim čvorovima, slezini i timusu.
Sastav krvi
Krv se sastoji od plazme i uobličenih krvnih elemenata i plazma čini 55% krvi, a uobličeni
elementi 45% krvi.
Plazma
Plazma se sastoji od oko 90% vode, a ostalih 10% čine proteini (albumini, globulini,
fibrinogen i dr.), zatim aminokiseline, lipidi, karbohidrati, ureja i dr. Osim nabrojanog, u
krvnoj plazmi se nalaze hormoni, antitijela, enzimi itd, a od neorganskih supstanci u krvnoj
plazmi su natrijum, kalcijum, fosfor, magnezijum i dr.
Uobličeni krvni elementi
Nalaze se potopljeni u krvnoj plazmi a dijele se na slijedeći način:
• Eritrociti, odnosno hemacije, crvena krvna zrnca, kao elementi eritropoezne loze;
• Leukociti-bjela krvna zrnca;

48
• Trombociti-krvne pločice.

Eritropoeza, eritrociti, hemacije

Eritropoeza je proces u toku koga nastaje zrelo crveno krvno zrnce-eritrocit, odnosno
hemacija i u toku ovog procesa ova vrsta ćelija prolazi kroz faze eritroblasta, retikulocita i
najzad nastaje zrelo crveno krvno zrno. Ovaj proces traje 72-88 časova.
Crveno krvno zrno kod riba, ptica i nekih sisara ima jedro i poznato je kao eritrocit. Kod
sisara eritrocit je bez jedra i kao takvo je poznato kao eritrocit ili hemacija. Vijek eritrocita je
120 dana kod čovjeka, a kraći je kod nekih vrsta životinja.
Limfopoeza
Limfopoeza je proces koji se odvija u limfopoeznim organima (limfni čvorovi, krajnici,
timus, koštanoj srži itd. U toku geneze od hemocitoblasta nastaju limfoblasti koji prolaze kroz
stadijume krupnog limfocita, zatim nastaje limfocit umjerene veličine promjera 10-17
mikrometara, a od njega nastaje mali limfocit, dijametra 5-10 mikrometara, koji je najčešći
oblik limfocita u krvotoku. Vijek limfocita varira od nekoliko časova do nekoliko godina.
Osnovna uloga limfocita je u stavaramju antitjela zahvaljujući njegovoj sposobnosti da
reaguje na signale porijeklom od antigena. Monocit je ćelija promjera 12-18 mikrometara sa
ovalnim jedrom. Mogu se transformirati u makrofage i kao takvi iamju ulogu u fagocitozi.
Imaju funkciju i u biosinteti antitjela.
Granulocitisu uobličeni elementi krvi koji pripadaju leukocitima a poznati su još kao bjela
krvna zrnca. Odlikuju se režnjevitim jedrima a u citoplazmi sadrže specifične granule. Prema
obliku jedra i specifičnosti granula razlikuju se neutrofilni, eozinofilni i bazofilni
granulociti.Granulociti nastaju u procesu mijelopoeze. Najraniji prekursor z anjihovo
stvaranje je miejloblast, zatm slijedeća faza je promijelocit, pa mijelocit i na kraju granulocit.
Neutrofilni granulociti su bjela krvna zrnca promjera 9-15 mm sa režnjevitim jedrom. U
citoplazmi se nalaze specifične granule koje se slabo boje kiselim bojama i često izgledaju
neobojeni. U krvi čovjeka ima oko 55-65% neutrofila od ukupnog broja leukocita. Uloga im
je u fagocitozi različitih supstanci, djelova mikroorganizama pa o cjeli bakterija i ova uloga je
posebno izražena u toku infekcija, odnosno akutnih lokalni upalnih procesa. Bazofilni
granulociti se najrjeñe nalaze u krvi, promjera su 9-12 mm sa bilobarnim jedrom i intenzivno
se boji baznim bojama.Eozinofilni granulocit je poznat kao acidofilni granulocit zbog toga što
se granule koje s enalaze u citoplazmi boje kiselim bojama. Promjer ovog elementa se kreće
od 12-18 mm, jedro mu je bilobularno, a može se sastojati i od više režnjića meñusobno
povezanih. U krvi čovjeka ima ih u prosjeku oko 0,5% od ukupnog broja leukocita.
Trombopoeza
Trombopoeza je proces u toku koga nastaju najsitniji uobličeni elementi krvi-krvne pločice ili
trombociti. Nastaju od megakariocita. Trombociti su promjera 2-4 mm. Ima ih 200.000 do
400.000 u mm3 krvi. Sastoje se od hromomere-granulomere koja se nalazi u centralnom
dijelu trombocita i hijalomere koja čini periferni dio trombocita. Uloga trombocita je da
obezbjede koagulaciu krvi. Vijek im je kratak i obično se u krvi nalaze 5-10 dana.
Uloga krvi
U razmatranju uloge krvi treba imati u vidu ulogu krvne plazme i krvnih ćelija.Uloga krvne
plazme je da snabdjeva ćelije, tkiva, odnosno organe hranljivim materijama, hormonima i
drugim hemijskim supstancama potrebnim za aktivnost i umnožavanje ćelija. Plazma prenosi
u ekskretne organe materije koje se izlučuju preko bubrega, jetre, pluća i kože. Stoga krvnu
49
plazmu treba shvatiti kao “prevozno” sredstvo za sve materije od kojih zavisi održavanje i
funkcija svih ćelija. Aktivnost eritrocita i trombocita se odvija u perifernoj krvi, meñutim,
za granulocite, limfocite i monocite krv služi samo da ih prenese do raznih tkiva, odnosno
organa. Vijek eritrocita iznosi oko 120 dana, a broj ovih elemenata zavisi od vrste, starosti,
pola i nadmorske visine, a iznosi u čovjeka 4,2-5,8 miliona u mm3, žene 3,7-5,2. govečeta 6-
8, ovce 10-13, svinje 6-8, konja 9-12 i živine 2,5-3,2 miliona.Odeñivanje količine
hemoglobina u eritrocitu ima veći fiziološki značaj jer anemija nastaje ne samo zbog
smanjenog broja eritrocita, već i zbog nedovoljne količine Hb. Kod muškaraca količina Hb
iznosi 15 mg, a kod žene 14 mg u 100 ml krvi. Uloga hemoglobina je da prenosi kiseonik iz
pluća u tkiva i ugljen dioksida iz tkiva u pluća. Krv služi samo za transport ćelija
leukocitne loze i prenosi ih od mjesta gdje se stvaraju do mjesta aktivnosti. Uloga leukocita je
odbrana organizma od stranih materija i to: fagocitozom i stvaranjem antitjela. Fagocitnu
ulogu imaju granulociti, a biosinteza antitjela vezana je za limfocite.
Volumen krvi iznosi oko 8% tjelesne težine.

MIŠIĆNA TKIVA

Mišićna tkiva su porijeklom od mezoderma, a specijalizovana su za kontrakciju i ekstenziju

što im omogućavaju specifično diferentirani mikrofibrili koji nastaju od mikrofilamenata
aktina i miozina.
Prema morfološkim odlikama, lokaciji i inervaciji razlikuju se tri vrste mišićnih tkiva:
a)glatko,
b)poprečno prugasto skeletno i
c)srčano mišićno tkivo
Glatko mišićno tkivo
Sastoji se od glatko mišićnih ćelija, veziva sa krvnim sudovima i nervnim vlaknima
autonomnog nervnog sistema (simpatikusa i parasimpatikusa). Ovo tkivo se nalazi u organima
digestivnog, respiratornog, urogenitalnog sistema i u krvnim sudovima. Skraćivanjem i
izduživanjem ovih ćelija reguliše se njihova autonomna bezvoljna specifična aktivnost.Glatko
mišićne ćelije su vretenaste, dužine od 20 do 500 mm, najkraće su u nekim krvnim sudovima,
a najduže u gravidnoj materici. S obzirom da svako pojedinačno vlakno nije direktno
inervisano to se nadražaji prenose sa jedne na susjedne ćelije i glatko mišićno tkivo se
laganije kontrahuje. Ove ćelije su sposobne za regeneraciju, ali ako su oštećenja veća onda se
u tom predjelu nalazi vezivno tkivo
Poprečno prugasto skeletno mišićno tkivo
PPMT se sastoji od jako izraženih mnogojedarnih mišićnih ćelija, vezivnih ćelija, krvnih
sudova i nervnih vlakana. Brojna jedra su rasporeñena po periferiji citoplazme a specifične
organele miofilamenti obrazuju miofibrile aktina i miozina.Postoje velike razlike u dužini
mišićnih ćelija, ali dužina većine mišićnih ćelija se kreće od 10-200 mm, sa dijametrom od 2-
10 mm. jedra se nalaze uz plazminu membranu-sarklemu, a u citoplazmi-sarkoplazmi se
nalaze miofibrili, promjera 1-3 nm koji se sastoje od miofilamenata. Osnovna morfološka i
funkcionalna jedinica poprečno prugastog mišićnog tkiva je sarkomera. Postoje razlike u boji
poprečno prugastih ćelija i mišića kao cjeline, te se razlikuju crvene, bjele i intermedijalne
ćelije, odnosno mišići.

50
Srčano mišićno tkivo
SMT je takoñe poprečno prugasto mišićno tkivo i sastoji se od poprečno prugastih mišićnih
ćelija, veziva u kome se nalaze krvni sudovi i nervna vlakna vegetativnog nervnog sistema
koja mu omogućavaju stalne i ritmičke kontrakcije nezavisno od volje jedinke. Za razliku
od poprečno prugastih mišićnih ćelija ove ćelije su na krajevima povezane tzv. interkalarnim
diskovima.Ritmičke kontrakcije srčanih mišićnih ćelija odvijaju se zahvaljujući diferencijaciji
specifičnih Purkinijevih ćelija koje su porijeklom od mezoderma a imaju poseban značaj za
porijeklo i raspored električne aktivnosti.

NERVNO TKIVO
Nervno tkivo se razvija od ektoderma, od ćelija nervne cijevi i to neuroblasta i spongioblasta.
Uloga ovog tkiva je da obezbjedi meñusobno povezivanje svih tkiva i organa tijela primanjem
i belježenjem dogañaja u organizmu i okolini i da obezbjedi odgovarajuću reakciju.Sastoji se
od nervnih ćelija-neurona i glija ćelija.Nervno tkivo je veoma dobro snabdijeveno krvnim
sudovima. Arterije obrazuju veoma razgranatu mrežu kapilara i finije su grañe nego u drugim
organima tako da snabdijevaju ovo tkivo dovoljnim količinama kiseonika.nervno tkivo
obrazuje centralni nervni sistem (veliki, mali mozak i kičmenu moždinu) i autonomni
vegetativni i periferni nervni sistem. U CNS se ne nalazi fibrozno vezivno tkivo veća samo u
perifernom i autonomnom nervnom sistemu.
Neuron
Neuron je osnovna morfološka i funkcionalna jedinica nervnog tkiva. Glavne funkcije
neurona su: primanje informacija (stimulusa) iz spoljašnje i unutrašnje sredine i ova
sposobnost citoplazme da reaguje na različite stimuluse naziva se nadražljivost. Druga veoma
značajna funkcija je provodljivost, odnosno prenošenje impulsa do različitih dijelova iste ili
susjednih ćelija odnosno efektornih organa. Ove funkcije su omogućene diferentovanjem
specifičnih citoplazminih produžetaka tako da se u neuronu razlikuju: tijelo, dendriti i neurit.
Prema broju citoplazminih produžetaka koji se obrazuju na jednom neuronu razlikujemo:
unipolarne, bipolarne i multipolarne ćelije.
Unipolarni neuroni imaju samo jedan aksom (neurit).
Bipolarni neuroni imaju jedan dendrit i jedan neurit na suprotnim polovima.
Multipolarni neuroni imaju brojne dendrite i samo jedan akson-neurit.Tjelo neurona-
perikarion je dio nervne ćelije u kome se nalazi jedro i različita količina citoplazme. Po obliku
tjelo nervne ćelije može biti okruglo, ovalno ili oblika piramide. Citolazma tijela neurona
se sastoji od brojnih polizoma i granulisanog endoplazminog retikuluma što joj daje izrazito
bazofilni karakter, koja je odlika i neurita, ali ne i dendrita. U citoplazmi tijela, dendrita i
aksona nalaze se specifične citoplazmine organele: neurotubuli(mikrotubuli) i neurofilamenti
(mikrofilamenti), zatim mitohondrije koje su rasporeñene po tijelu i produžecima, dok je
Golñi zona slabije razvijena. Citoplazmini produžecti dendriti i akson omogućavaju
komunikaciju nervne ćelije sa nervnim, žljezdanim, mišićnim i drugim ćelijama i poznati su
pod imenom nervna vlakna. Ako se oko nervnog vlakna nalazi samo neznatna količina
mijelina ili tragovi ovog lipoproteinskog kompleksa vlakna su poznata kao nemijelinska,
meñutim, sva duža vlakna, naročito aksoni, omotani su slojevima mijelina i poznata su kao

51
mijelinska vlakna. Slojevi mijelina imaju ulogu izolatora i omogućavaju bržu provodljivost
impulsa kroz nervno vlakno.

Na presjeku nervnog vlakna razlikujemo: citoplazmu-aksoplazmu, ograničenu plazminom

membranom-axolemma. Oko ove plazmine membrane se nalazi mijelinski omotač koji se
sastoji i do 50 slojeva i najzad, na perifernom djelu vlakna su Schwanove ćelije koje čine tzv.
Schwanov omotač-neurolemma. Treba imati u vidu da je mijelinski omotač proizvod
Schwanovih ćelija, a izmeñu švanovih ćelija postoje prekidi mijelinskog omotača, poznati kao
Ranvijerova suženja.
Dendriti su produžetci koji primaju nadražaje a impulse prenose prema tijelu nervne ćelije-
centripetalno. Neuriti prenose impulse od tijela nervne ćelije prema ćelijama koje inervišu,
odnosno sa kojima obrazuju sinapse-centrifugalno. Neuriti-aksoni mogu biti kratki ili su duži
od 1 metra. Distalni dijelovi neurita se granaju, tanji su a završeci mogu da obrazuju i po
stotine sinapsi. Deblji neuriti brže prenose impulse nego tanji.
Sinapsa je predio funkcionalnog kontakta izmeñu neurita i tijela nervne ćelije, neurita i
dendrita ili neurita i neurita. S obzirom da jedan akson može da obrazuje sinapse sa mnogo
neurona i da su neuroni povezani sa drugim nervnim ćelijama to je obezbjeñena mnogobrojna
povezanost nervnih ćelija u nervnom sistemu.
Neuroglija
Pod nazivom neuroglija podrazumijevamo specifične ćelije nervnog tkiva koje imaju ulogu
da obezbjede ishranu i zaštitu neurona. One se nalaze u centralnom i perifernom nervnom
sistemu.
Nervni završetci
Pod nervnim završecima se podrazumijevaju dijelovi dendrita i neurita. Završeci dendrita
predstavljaju receptore specijalizovane za primanje raznih vrsta podražaja kao što su bol,
toplota, hladnoća, dodir, pritisak, ukus, miris, ravnoteža, zvuk, fotorecepcija itd, i zbog ove
specijalizovanosti za primanje stimulusa hemijske ili fizičke prirode poznati su kao senzitivni
završetci.
Postoje jednostavni i složeni senzitivni završetci.
Jednostavni receptori su slobodni završeci dendrita, nemaju mijelinski omotač a završavaju se
u raznim tkivima i organima, kao npr. izmeñu ćelija pokožice, pločasto-slojevitog epitela
rožnjače, epitela sluzokože, nalaze se u mišićima, vezivu, pulpi zuba, tetivi itd.. Složeni
receptori su završeci organizovani u vidu korpuskula koji se sastoje od nervnog završetka koji
je amijelinske prirode, meñućelijske supstance i specijalne vezivno-tkivne kapsule. Prema
strukturi i funkciji Vater-Pučinijev korpuskul koji je receptor za registrovanje pritiska i
tenzije i rasporeñen je u subkutisu dlanova, dubljim predjelima krzna, u polnim oranima,
bradavici mlječne žljezde i raznim membranama, zatim Meissnerov (taktilni) korpuskul koji
je receptor za dodir a sastoji se od 1-5 završetaka mijelinskih vlakana obavijenih slojevima
spljoštenih ćelija, vlaknima i meñućelijskom susptancom koji čine lamelarnu strukturu ovog
korpuskula, zatim u složene receptore spadaju mišićna i tetivna vretena itd.

52
OSNOVNI ORGANSKI SISTEMI ŽIVOTINJA
Višećelijske životinje, osim sunñera, grañeni su od tkiva i sistema organa koje čine
organizam. Tkiva predstavljaju skup ćelija istog embrionalnog nastanka koje vrše istu
funkciju, a organ čine više različitih tkiva. Organi, jednostavno rečeno, predstavljaju dijelove
tijela koji obavljaju odreñenu funkciju u organizmu. Organi u obavljanju svoje funkcije imaju
više pomoćnih dijelova koji zajedno čine organske sisteme. Značajniji organski sistemi koji
će biti deteljnije razrañeni su: sistem za varenje i ishranu, sistem za cirkulaciju, sistem za
respiraciju, imunološki sistem, nervni sistem, endokrini sistem, spolni sistem i sistem za
kretanje.

OSNOVNI ORGANSKI SISTEMI ŽIVOTINJA

1. Oraganski sistem za ishranu i varenje
Najednostavniji način ishrane imaju jednoćelijske životinje (amebe, papučice) gdje se
ishrana vrši stvaranjem hranjivih vakuola. Hrana u ćeliju praživotinja ulazi ili bilo gdje na
opni ili na tačno odreñenom mjestu (peristom), a u endoplazmi se obrazuje kapljica bogata
enzimima za varenje koja prihvata hranjive čestice i u njima vrši razlaganje. Kod papučice je
došlo do usložnjavanja varenja razvojem ćelijskog usnog otvora, ćelijskog ždrijela i ćelijskog
analnog otvora. Razvojem višećelijskih životinja sistem za varenje se još usložnio.
Za dupljare (Colenterata) je već karakterističan razvoj tjelesne duplje gdje se vrši proces
razlaganja hrane.

Životinje su heterotrofni organizmi, tj. koriste gotovu organsku materiju biljnog ili
životinjskog porijekla. Životinje se, s obzirom na vrstu hrane koju koriste, dijele na:
o m n i v o r i – hrane se biljnom i životinjskom hranom;
k a r n i v o r i (mesojedi) – koriste hranu životinjskog porijekla;
h e r b i v o r i (biljojedi) - hrane se biljnom hranom;
s a p r o f a g i - koriste organsku materiju u raspadanju.
Neke životinje uzimaju hranu gutanjem plijena (meduze, polipi, zmije), a druge je mehanički
usitnjavaju ili žvaću pomoću vilice, trenice ili zuba prije nego je unesu u crijevni trakt
(zglavkari, mekušci, kičmenjaci). Neke jedinke prije uzimanja hrane omekšaju je pljuvačkom
koja sadrži odreñene hemijske suspstance (puževi, insekti). Kod insekata sa razvijenim usnim
aparatom za bodenje i sisanje je karakteristično da prije uzimanja hrane bodu kožu ili neke
biljne dijelove, a zatim uzimaju tečnosti kojima se hrane. Za neke vrste je značajno da su,
shodno ovome, povremeni (krpelji, pijavice, komarci, muhe, stijenice i muhe) ili stalni
paraziti (unutrašnji ili endoparaziti: metilji, pantljičare i gliste i vanjski ili ektoparaziti: metilji
i vaši). Od organskih materija, sve životinje uzimaju bjelančevine ili proizvode od
bjelančevina na račun kojih stvaraju sopstvene bjelančevine protoplazme. Uz bjelančevine
prisutna je velika potreba životinja za mastima i ugljenim hidratima. Pored ovih, sisari
moraju uzimati i fosfatide koje ne mogu sami stvarati. Izvjesna je potreba i za dopunskim
materijama ili v i t a m i n i m a koji se stvaraju u biljkama. Oni su, ustvari, stimulatori u
važnim životnim procesima, a njihov nedostatak ispoljava se u vidu oboljenja a v i t a m i n
o z e.
Varenje se sastoji od procesa razlaganja, rastvaranja hranjivih materija u jednostavne
grañevne jedinice od kojih jedinka može stvarati sopstvene. Procesi razlaganja vrše se uz
djelovanje fermenata varenja koji su specifični za odreñenu životinjsku grupu. Globalno

53
posmatrajući, bjelančevine razlažu fermenti p r o t e a z e, ugljene hidrate razlažu
(polisaharide i disaharide) do monosaharida k a r b o h i d r a z e (amilaze, disaharaze).
Masti na glicerin i masne kiseline razlažu l i p a z e. Postoji unutarćelijsko (intracelularno) i
vanćelijsko (ekstracelularno) varenje. Za životinje na nižem stupnju razvoja (praživotinje,
sunñeri, parenhimatični crvi, gliste i dupljari) karakteristično je intercelularno, a od mekušaca
pa nadalje značajno je ekstracelularno varenje. Ovo je rezultat razvoja prave tjelesne duplje ili
celoma. Kod ovih organizama, žljezdane ćelije izlučuju sokove za varenje u crijevnu duplju
koja i prvobitno ima transportnu ulogu.

2. Organski sistem za respiraciju (disanje)

Disanje je proces razmjene plinova, a zasnovan je, prije svega, na apsorbciji (uzimanju)
kisika i oslobañanju ugljene kiseline. Postoji vanjsko disanje, koje podrazumijeva razmjenu
gasova izmeñu organizma kao cijeline i vanjske sredine (vazduha i vode), i unutrašnje, koje
podrazumijeva razmjenu gasova unutar organizma, izmeñu krvi i tkiva. U evoluciji
životinjskog svijeta, ovaj sistem organa se pojavio relativno kasno. U životinja na nižem
stupnju razvoja, disanje se obavlja čitavom površinom tijela (kožom), a kod onih razvijenijih
postoje o r g a n i z a d i s a nj e. Tri su osnovna tipa organa za disanje: škrge (prilagoñene
disanju u vodi), pluća (uzimanje atmosferskog kisika) i traheje (insekti i stonoge).
Škrge
Ovo su posebni organi nastali na vanjskoj koži ili crijevnoj sluzokoži koje oblaže voda sa
kiseonikom, a iznutra krv. Škrge su, u principu, jako izbočene i bogato razgranate čime se
povećava površina za apsorbciju kisika iz vode (Polychaeta, rakovi, mekušci, ribe i larve
vodozemaca). Kod nekih predstavnika su u obliku mreže ili rešetke (školjke i ascidija).
Pluća
Ovaj organ za respiraciju predstavljen je dijelovima površine tijela ili jednog dijela crijevnog
zida uvučenim ka unutrašnjosti tijela. Pluća imaju oblik kese ili cijevi čija je unutrašnjost vrlo
razgranjena ili razdijeljena, te je time došlo do povećanja površine. U svijetu beskičmenjaka
pluća se sreću kod puževa plućaša, Pulmonata i nastala su od vaskuoliziranog dijela plašta kao
prilagodba kopnenom načinu života. Maksimum svog razvoja pluća dostižu kod ptica i
sisara. Glavni vazdušni putevi sisara su bronhije i bronhiole koje su vrlo razgranate, slijepo
završavaju, a okružene su alveolama U tkivo pluća prodire krv preko koje se vrši razmjena
gasova, kao i kod škrga.
Traheje
Ovi bogato razgranati organi za respiraciju insekata obuhvataju druge organe i svojim
vazdušnim kapilarima prodiru u njihovu unutrašnjost. Traheje predstavljaju invaginisane
cijevi vanjske kože. Razmjena gasova, tj. ulazak kiseonika u krv i izlazak ugljene kiseline iz
krvi, zasnovana je na principima difuzije. Zbog činjenice da je napon kisika u vanjskoj sredini
veći nego u venoznoj krvi koja je svoj kiseonik predala tkivima, dolazi do ulaska kiseonika u
krv, a obrnuto je kod ugljene kiseline. Napon ugljene kiseline je veći u venoznoj krvi nego u
vanjskoj sredini što rezultira njenim izbacivanjem napolje. S druge strane, sposobnost
respiratornih krvnih pigmenata da labavo vežu kisik rezultira pojavom da krv prima veću
količinu kisika. Pigment za respiraciju je hemoglobin ili hemocijanin. Dok su škrge na tijelu
direktno izložene vodi, pluća i traheje nisu direktno izloženi vanjskoj sredini. Posebno su
značajni pokreti pluća prilikom udisanja i izdisanja, a činjenica je da pluća imaju slabo
razvijenu muskulaturu, te se njihovo skupljanje i širenje postiže pasivnim pritiskom, tj.
sužavanjem ili širenjem dijelova tijela u kojim su smješteni respiratorni organi.

54
Organski sistem za cirkulaciju
Kod složenije grañenih višećelijskih životinja, primarnu ulogu u transportu materija
ima k r v n i s i s t e m. Transport ili prenošenje materija omogućeno je postojanjem
krvotoka. Centar cirkulacije krvi sa hranjivim materijama je šuplji mišić s r c e, koji svojom
kontrakcijom upravlja kolanjem krvi u krvnim sudovima, a funcionira na principu pumpe. U
srcu postoje zalisci. U krvnim sudovima kolanje krvi je uvijek jednosmjerno.

Zatvoreni krvni sistem anelida (slika 53) i hordata sačinjen je od ventralnog i dorzalnog
krvnog suda koji se granaju i dovode krv do pojedinih organa.

DORZALNI KRVNI SUD

BOČNA SRCA

KAPILARI
VENTRALNI KRVNI SUD

Slika 53. Krvni sistem kišne gliste

U organima se, dalje, granaju u mreže k a p i l a r a. Sudovi koji odvode krv iz srca su
a r t e r i j e, a v e n e vraćaju krv u srce. Razmjena materija izmeñu krvi i tkiva se vrši preko
kapilara.
Otvoreni krvni sistem (slika 54) zastupljen je kod zglavkara i mekušaca. U ovom krvnom
sistemu cirkulaciju krvi potpomaže dijafragma i dodatni pulsirajući organi.

55
 ostije otvorenog srca

srca

hemocel

Slika 54. Otvoreni krvni sistem skakavca

Nervni sistem
Osnovna uloga nervnog sistema je prenošenje nadražaja i nervnih impulsa od osjetnih ili
čulnih organa do organa koja reaguju. Nervni sistem je sastavljen od nervnih ili ganglijskih
ćelija koje u svojoj plazmi imaju fina vlakna, neurofibrile koja u ćeliji grade mrežaste
tvorevine. Veći skup ovih ćelija čini nervni sistem, a dva su osnovna tipa: d i f u z n i ili
sistem nervnih spletova i c e n t r a l i z o v a n i nervni sistem. Kod difuznog nervnog
sistema nadražaj se prenosi ravnomjerno u svim pravcima. Ovakav nervni sistem sreće se kod
dupljara. Kod kičmenjaka nervni spletovi su prisutni u pojedinim organima u srcu i u zidu
crijeva.
Za razliku od nervnih spletova (difuznog nervnog sistema) kod centralizovanog
nervnog sistema nervne ćelije su grupisane u nervne centre i nalaze se daleko od čulnih i
prijenosnih organa. Prijenosnici nadražaja, u ovom slučaju, su nervna vlakna. Ćelija prima
nadražaj nastavcima kojima se nadražaj i odvodi, a označeni su kao n e u r i t i. Sprovoñenje
nadražaja kroz nerve je ritmički proces. Postoje tri tipa centaralizovanog nervnog sistema:
vrpčasti,
ganglionerni
cjevasti.

Za vrpčasti nervni sistem je karakteristično da su nervni centri u obliku vrpci i protežu se

čitavom dužinom tijela, a zastupljen je kod glista. Ganglioneran nervni sistem, koji se javlja
kod zglavkara i glista, predstavljen je parnim ganglijama koje su meñusobno povezane
poprečnim vezama - komisurama i uzdužnim vezama - konektivima.
Kod kičmenjaka je razvijen cjevasti nervni sistem: nervna cijev je na dorzalnoj ili leñnoj
strani i sastavljena je od mozga (cerebrum), koji se nalazi u glavenoj čahuri lobanji, i
produžene kičmene moždine (myelencephalona). Mozak je sastavljen od malog mozga,
meñumozga, srednjeg mozga, hipofize i zadnjeg mozga.
Stupanj razvoja mozga je različit i ovisi o stupnju razvoja pojedinih grupa kičmenjaka. U
produženoj moždini su smješteni centri vegetativnih funkcija: disanja, inervacije krvnih
sudova i metabolizma, a odatle polaze i nervi za koordinaciju rada vegetativnih organa: pluća,
srca, crijeva i oragana sa unutrašnjim lučenjem.

56
Endokrini (hormonalni) sistem

Ovaj sistem, zajedno sa nervnim sistemom, regulira rad životinjskog organizma, tj.
omogućuje njegovu individualnost (da djeluje kao cjelina). Hormoni su materije koje se luče
u krv i hemolimfu, a oni pospješuju funkciju organa. Oni su prisutni kod beskičmenjaka, gdje
utiču na više različitih aktivnosti, a kod kičmenjaka djeluju na tačno odreñenu aktivnost. U
svijetu beskičmenjaka, u praživotinja se pojavljuju tvari slične hormonima, ali se tek kod
paraenhimatičnih crva javljaju hormoni u svom pravom obliku. Ove materije luči poseban tip
nervnih ćelija označenih kao neurosekretorne ćelije. Hormoni koje luče ove ćelije nazivaju se
neurohormoni, a smješteni su u moždanim i drugim ganglijama. Ove ćelije su ektodermalnog
porijekla, dok se kod kičmenjaka javljaju posebne žlijezde endodermalnog ili mezodermalnog
porijekla koje zajedno čine jedinstven e n d o k r i n i ili h o r m o n a l n i s i s t e m.

Od veoma aktivnih i značajnih žlijezda sa unutrašnjim lučenjem potrebno je istaknuti:

štitnu žlijezdu (thyreoidea) smještenu uz grkljan koja luči hormon tiroksin; jod je neophodan
za stvaranje ovog hormona, a njegova uloga je u regulaciji metabolizma, potrošnji kisika,
krvotoku, tjelesnom i spolnom razvoju;
uz ovu žlijezdu prisutne su i dodatne (parathyroidea) koje luče hormone regulatore kalcija u
tijelu, te učestvuju u procesu okoštavanja i ravnoteže pH krvi;
grudnu žlijezdu (thymus) čiji hormoni reguliraju rast, razvoj kostiju, nervnog sistema i
spolnih organa; ako se luči previše hormona ove žlijezde dolazi do nedovoljnog razvoja
organizma; pored toga, ova žlijezda sudjeluje u odbrani organizma;
hipofizu ili podmoždanu žlijezdu grañenu od tri režnja (prednji ili adenohipofiza, srednji,
zadnji ili neurohipofiza) koja regulira rad svih ostalih žlijezda sa unutrašnjim lučenjem; pored
ostalog, luči i hormone rasta organizma ili g o n a d o t r o p e, s o m a t o t r o p e čije
pojačano lučenje izaziva gigantizam, a smanjeno patuljast rast;
epifizu, čiji hormoni reguliraju razvoj organizma i njegovih tkiva;
nadbubrežnu ili suprarenalnu žlijezdu, koje su kod riba odvojene, a, u pravilu, su grañene od
dva dijela; luče hormone koji reguliraju disanje, varenje, rad mišića, metabolizam minerala i
ugljikohidrata; kod viših kičmenjaka poseban dio ovih žlijezda označen kao medulla luči
adrenalin koji povećava krvni pritisak djelujući na simpatički dio nervnog sistema i glatke
mišiće;
gušteraču (pancreas), čiji dio označen kao Langerhansovi otoci djeluje kao žlijezda sa
unutrašnjim lučenjem i luči hormon i n s u l i n; takoñer luči g l u k a g o n koji djeluje
obratno insulinu, tj. pretvara glikogen u šećer ako ga nema dovoljno;
spolne žlijezde ili gonade, čije muške spolne ćelije luče t e s t o s t e r o n, a ženske e s t r o
n; takoñer luče hormone za uzbuñivanje da bi došlo do parenja; utiču na sekundarne spolne
oznake; djeluju u koordinaciji sa hormonima hipofize; kod ženki sisara jajnici luče hormon e
s t r o g e n, dok žuto tijelo luči hormon p r o g e s t e r o n; ovaj hormon utiče i na stvaranje
mlijeka u mliječnim žlijezdama.

57
Imuni sistem
Svaka životinjska jedinka je pod stalnim negativnim uticajem spoljne sredine, a
odbranu od štetnih uticaja sprovodi i m u n i s i s t e m u koji je uključen čitav organizam.
Pokrivač na površini tijela, koža je prva odbrana od negativnih uticaja, pa su zdrava koža i
sluzokoža prvi pokazatelji stanja organizma. Pored toga, svi ćelijski elementi kod kičmenjaka
koji imaju sposobnost fagocitoze, npr. leukociti, čine nespecifične faktore imunološkog
sistema. Ovi elementi reaguju smanjenom ili povećanom brojnošću na svaku promjenu u
organizmu. Uzročnici oboljenja na koje brzo reaguju su, u prvom redu, mikroorganizmi i sl.
Ovaj sistem ima najbitniju ulogu u opstanku jedne individue, a u svom funkcionisanju
povezan je sa endokrinim i nervnim sistemom. Pored uroñenog imuniteta koji posjeduje
svaka životinjska vrsta javlja se i stečeni imunitet. Ovaj imunitet se dobiva kada se preboli
neka bolest i to je aktivni stečeni imunitet, a pasivni stečeni imunitet se dobiva npr. putem
majčinog mlijeka.
Lokomotorni sistem
U svijetu životinja postoje tri osnovna tipa aktivnog kretanja:
plazmatično,
kretanje pomoću cilija ili trepalja,i
mišićno kretanje.
P l a z m a t i č n o kretanje je prisutno kod amebe i uvjetovano je stvaranjem invaginacija
(p s e u d o p o d i j a) elastične opne označene kao plazmolema. U invaginaciju se uliva
protoplazma, i to prvo njen površni gušći sloj ektoplazma, a zatim i endoplazma. Na ovaj
način dolazi do blagog i sporog pokretanja individue koje više liči na prelijevanje
protoplazme s mjesta na mjesto. Kod nekih ameba ove lažne nožice su nešto čvršće, te kada
jedna nestaje druga se stvara i čvrsto prijanja za podlogu tako da izgleda kao da korača po
podlozi. Ovo je najprimitivniji način kretanja kod životinja.
C i l i j a r n o kretanje ili kretanje pomoću trepalja zastupljeno je kod praživotinja iz podtipa
Ciliophorea, odnosno klase Ciliata. Ovdje se takoñer ubraja i kretanje pomoću biča ili
flagelluma koje je prisutno kod bičaša. Osim kod praživotinja, neke višećelijske životinje kao
što su planarije i larve nekih grupa beskičmenjaka kreću se pomoću trepalja. Kod muških
spolnih ćelija metazoa nalazi se bič na zadnjem kraju tjela pomoću kojega se kreću. Kod
bičaša bič je smješten na vrhu tijela. Same cilije kod cilijata rade sinhronizovano i njihov rad
je odreñen u samim cilijama. Kod papučice, njihov početak je predstavljen bazalnim
tjelašcem u pelikuli koje je posebnim nitima povezano sa drugim, te se, na taj način, održava
koordinacija pokreta.
M i š i ć n o k r e t a nj e se sastoji u sposobnosti skraćivanja (kontrakcije) izduženih
tvorevina u vertikalnom pravcu. Ova sposobnost se već sreće kod praživotinja koje posjeduju
mioneme koje se kontrahuju, a veoma su poznate uzdužne mioneme vorticele (cilijata).
Glavne mišićne elemente čine mišićne ćelije koje imaju jedno ili više jedara. Svaka ćelija
sadrži uzdužne fibrile ili miofibrile. U okviru ovog načina kretanja je, svakako, najsavršenije
kretanje pomoću krila u kojem značajnu ulogu igra skelet. Letenje pomoću krila je
zastupljeno prvenstveno kod insekata, a najsloženije je kod ptica. Mišićno kretanje kod
beskičmenjaka je veoma vidljivo kod mekušaca, tj. grupe kopnenih puževa gdje je stopalo,
razvijeno od mišića i presvučeno žljezdanim ćelijama, glavni lokomotorni organ. U grupi
glavonožaca, kod sipe je prisutno mišićno kretanje slično pogonu automobila u kojem
učestvuje lijevak i veoma dobro razvijeni mišići trupa. Ovo im omogućava veoma brzo
kretanje u vodenoj sredini.

58
Kod životinja na višem stupnju razvoja prema strukturi fibrila mogu se razlikovati glatk
i i p o p r e č n o p r u g a s t i mišići. Poprečnoprugasti mišići imaju sposobnost puno
brže kontrakcije od glatke muskulature, pa su, shodno tome, u životinjskom carstvu prisutni
kod zvona medusa, u mišićima ždrijela glista, srčanom mišiću mekušaca, tjelesnim mišićima
glavonožaca i svim mišićima zglavkara.

Kod kičmenjaka su prvenstveno srčani mišić i mišići skeletala poprečnoprugasti, dok su

utrobni mišići glatki. Kontrakcija mišića direktno je uvjetovana nervnom regulacijom.
Kod beskičmenjaka, rad mišića uvjetovan je vanjskim skeletom što je slučaj i kod zglavkara
gdje hitin igra ulogu skeleta.
Kod kičmenjaka i bodljokožaca, rad mišića uvjetovan je unutrašnjim skeletom koji je
predstavljen unutrašnjim stablom.

RAZMNOŽAVANJE I RAZVIĆE ŽIVOTINJA

Kod životinja je zastupljeno spolno i bespolno razmnožavanje. U svijetu beskičmenjaka, kod
praživotinja se susreće proces diobe ili najjednostavnijeg bespolnog načina razmnožavanja
(slika 55), a susreće se i poseban tip bespolnog razmnožavanja kod višećelijskih životinja -
pupanje (hidre, metilji i pantljičare) koji je, uglavnom, zastupljen kod oblika sa smjenom
generacija tokom razmnožavanja. Bespolno razmnožavanje zasnovano je na mitozi, a
redukcijska dioba ćelija ili mejoza je prisutna pri spolnom razmnožavanju.

Slika 55. Bespolna dioba kod praživotinja

U toku bespolnog razmnožavanja razlikuju se četiri tipa: binarna ili dvojna dioba, multipla ili
višestruka dioba – fragmentacija, plazmotomija i pupanje. Plazmotomija je zastupljena kod
vrsta sa više jedara, a u ovom slučaju se ne djele jedra već samo citoplazma ili plazma.
Pupanje je proces gdje se na majci razvijaju pupovi koji se, kad dostignu odreñenu zrelost,
odvajaju ili ostaju na majci na taj način gradeći kolonije (hidre).
Kod višeštruke diobe, od jedne ćelije cijepanjem jedara i citoplazme nastaje veći broj novih
kćerki ćelija.
Kod spolnog razmnožavanja, koje je zastupljeno već kod praživotinja, razlikuje se više
tipova:
hologamija – gdje čitave jedinke igraju ulogu gameta;
merogamija – ovim načinom razmnožavanja prisutnim kod praživotinja dijeljenjem nastaju
gameti koji nisu isti kao jedinke, a jedinke koje stvaraju gamete zovu se gamonti: ako su isti
to je izoogamija, a ako su različiti anizogamija;
konjugacija – zastupljena je kod papučice, a zasnovana je na spajanju dvije jedinke i razmjeni
genetičkog materijala;

59
plazmogamija – prisutna je kod praživotinja, a u ovom procesu dolazi do stapanja
protoplazme dvije ili više jedinki, a iako se jezgra ne spajaju, smatra se da, na neki način,
učestvuju u procesu razmnožavanja;
autogamija ili samooplodnja - prisutna kod hermafrodita, a javlja se kod metilja, pantljičara,
puževa i sl.
partenogeneza – zove se još i djevičanska oplodnja, a do nje dolazi kada se nova jedinka
stvara u jajetu ili mladom larvenom stadiju, ali bez prethodne oplodnje spermijem (vodene
buhe, jedna od generacija razvoja metilja i pantljičatra itd.)
ginogeneza – proces razmnožavanja u kojem je prisutan spermatozoid i jajna ćelija, ali se
spermatozoid nikad ne spaja sa jajnom ćelijom, tj. jedra ovih ćelija se ne spajaju, npr. kod ribe
babuške - u vodama se nalaze samo ženke, a za oplodnju ove vrste je dovoljno prisustvo
sjemenog materijala bilo koje ribe pa čak i riječnog raka;
androgeneza – nove jedinke nastaju isključivo spajanjem jajne ćelije i spermatozoida.
Proces nastanka spermatozoida naziva se spermatogeneza, a proces sazrijevanja jajne ćelije
oogeneza. Oba procesa su zasnovana na mejozi ili redukcionoj diobi ćelije. Jajna ćelija sadrži
jedro sa jedarcetom, a pored toga, u njenoj citoplazmi je koncentrisana veća količina
rezervnih hranjivih materija, žumanjak koji je sastavljen od bjelančevina, masti, lipoproteina i
masnih kapljica. Upravo zbog toga jajne ćelije su mnogo veće od spermetazoida. Jaja
životinja imaju dva pola: vegetativni sa žumanjkom i animalni pol sa jedrom. Na osnovu
količine i rasporeda rezervnih materija razlikuje se više oblika jajeta:
izolecitelna ili homolecitelna – sa ravnomjernim rasporedom hranjivih tvari po cijelom jajetu
(žarnjaci, kopljače i neki sisari);
telolecitelna (grč. telos - kraj) - velika količina hranjivih tvari nalazi se na jednom kraju jajeta,
a jezgra na drugom (mekušci, ribe, vodozemci, gmizavci, ptice i dr.);
centrolecitelna – hranjive tvari su smještene na jednom mjestu, ima ih mnogo i obavijene su
tankim slojem citoplazme, a jedro se nalazi u centru ili na jednom kraju citoplazme (svi
člankonošci);
alecitelna – kod ovih jaja embrion se ishranjuje na drugi način, a ne iz sopstvenih materija
(turbelarije, metilji i dr.).
Pri oplodnji dolazi do spajanja haploidnih (n) spolnih gameta čime nastaje diploidni (2n)
zigot. Za oplodnju jajne ćelije je, u pravilu, potreban samo jedan spermatozoid, iako kod
nekih mekušaca, nekih riba i sl. u jajnu ćeliju ulazi više spermatozoida, a samo se jedan
pronukleus spaja sa ženskim dok drugi ugibaju.
Kod životinja je zastupljena vanjska (mnogi vodeni beskičmenjaci) i unutrašnja oplodnja
(insekti, Amniota). Kod vanjske oplodnje zametak se razvija van organizma, ali ovaj slučaj je
prisutan i kod gmizavaca i ptica kod kojih je oplodnja unutrašnja. S obzirom na način rañanja
mladih, životinje se dijele na:
oviparne - legu jaja,
viviparne – rañaju žive mlade,
ovoviviparne – koje lijegu jaja iz kojih se, nakon odreñenog vremena, izliježe mlado.
Razvoj životinja počinje odmah nakon oplodnje, tj. nastanka embrija (nove jedinke) i taj
proces razvoja do adulta ili odrasle jedinke zahvata četiri etape:Embrionalni razvoj ili
embriogeneza – početni razvoj koji obuhvata četiri faze: blastulaciju, gastrulaciju,
60
organogenezu i histološku diferencijaciju. Nakon nastanka, zigot se počinje dijeliti na veći
broj ćelija (blastomera). Pošto to dijeljenje stvara brazde na jajetu, ovaj proces se još zove i
brazdanje jajeta. Razlikuju se četiri oblika brazdanja jajeta: ekvalno (homolecitelna jaja gdje
su i blastomere, nastale dijeljenjem, slične); inekvalno (nejednake blastomere, a vezano je za
telolecitelna jaja); meroblastično ili parcijalno (nejednako brazdanje) i superficijelno
(centrolecitelna jaja gdje je brazdanje prisutno samo na površini). Na kraju blastulacije
formira se stadij sličan dudu i označava se kao blastula. Gastrulacija je proces formiranja
ektoderma i endoderma, odnosno od njih nastaje epitel crijeva, nervni sistem, gušterača, jetra
itd. Nastankom mezoderma razvija se celom ili sekundarna tjelesna duplja. Organogeneza je
etapa u kojoj dolazi do naznaka nastanka i razvoja pojedinih organa. U toku histološke
diferencijacije dolazi do formiranja pojedinih tkiva.
Postebrionalni razvoj – ovaj proces razvoja se razlikuje ovisno o tome da li mladi iz jajeta ili
majke izlaze gotovo formirani sa nedovoljno razvijenim sekundarnim spolnim oznakama
(direktno) ili kao larve (indirektno). Larve koje, svojim razvojem i morfologijom, ne liče na
majku, do potpunog razvoja dolaze metamorfozom (insekti) ili presvlačenjem.
Adultni ili zreli razvoj – nastaje odmah pri spolnoj zrelosti, a ovisi o vrsti životinja. Kod
nekih vrsta adultni razvoj počinje nakon nekoliko dana od završetka embrionalnog razvoja ili
tek nakon 20-24 godine (afrički slon).

UVOD U BIOSISTEMATIKU
O nastanku života na planeti Zemlji postoje različite teorije, ali se, prema rezultatima
istraživanja na polju paleontologije, paleekologije i evolucije, smatra da se život pojavio prije
nekoliko milijardi godina. U toku evolutivnog razvoja živog svijeta a pod uticajem promjena
na planeti, mnoge biljne i životinjske vrste su se mijenjale, iščezavale, a nastajale su nove.
Rezultat dugog perioda razvoja života je da je do danas opisano preko nekoliko stotina hiljada
biljnih i oko dva miliona životinjskih vrsta. Ovaj broj je svakog dana različit. Kao posebna
grana biologije koja svojim proučavanjem obuhvata raznovrsnost i uzroke raznovrsnosti živih
bića, a takoñer i njihovo razvrstavanje u odreñene kategorije (sisteme) po osnovnom planu
grañe, nastala je b i o s i s t e m a t i k a. Pored toga, ova disciplina se bavi i imenovanjem i
odreñivanjem mjesta živih bića u hijerarhijskom nizu sistematskih ili taksonomskih
kategorija. Prve naznake sistematike nalazimo kod antičkih filozofa Aristotela, Teofrasta,
Dioskorida i Plinija. Za Aristotela je karakteristično da je u 4. vijeku prije nove ere podijelio
životinje na one sa krvi i one bez krvi, a ova podjela se, donekle, poklapa sa podjelom na
beskičmenjake i kičmenjake koja će nastati dugo vremena poslije. Već tada Aristotel je
svrstavao kitove zajedno sa sisarima. On se, umnogome, smatra osnivačem naučne zoologije
bez obzira na mnoge nedostatke njegovog otkrića. U kasnijem periodu, najveću zaslužnost za
razvoj sistematike ima Šveñanin Carl Linne (18. vijek) koji je tada navodio da ima postoji
onoliko vrsta živih bića koliko ih je Bog stvorio. Smatra se osnivačem biljne i životinjske
sistematike, odnosno, binarne nomenklature (lat. binaries = dvojan; nomen = ime).
Jednostavno rečeno, svaka vrsta živog bića se označava sa dva imena: prva riječ (piše se
velikim početnim slovom) označava rod, a druga (piše se malim početnim slovom) označava
vrstu. Ime vrste je njen latinski naziv npr., Quercus petrea je latinski naziv za hrast medunac:
riječ Quercus označava njegovu pripadnost rodu hrastova, a druga riječ petrea označava vrstu
hrasta - medunac. Kod životinja je ist slučaj npr., kod vrste Asellus aquaticus prva riječ
Asellus označava pripadnost rodu, a druga riječ aquaticus odreñuje da se radi o životinji koja
obitava u vodi. U daljoj sistematici živih bića, značajnu ulogu imala su istraživanja Lamarcka
(18-19. vijek), Cuviera i, kao najznačajnija, otkrića Charlesa Darwina (19. vijek) na području
evolucije. Poseban doprinos nauci je njegova knjiga “Postanak vrsta”, objavljena 1859.
godine, u kojoj Darwin sagledava uticaj rodbinskih odnosa, uticaja okoliša i historijskih
promjena na razvoj živih bića. Darvin, kao i drugi evolucionisti, je dao veliki doprinos
61
razvoju i nastanku moderne biologije. Uključujući srodničke odnose, saznanja evolucije i
nastanka novih grupa u razdoblju vremena, sistemi živog svijeta dobivaju osobine
filogenetskog sistema (grč. fylon = pleme, genesis = postanak).
Osnovni principi biosistematike su:
razvrstavanje živih bića prema srodstvu;
različitim metodama istraživanja zaključuje se o osobinama koje su najvažnije za utvrñivanje
stupnja srodstva;
davanje imena prema savremenoj nomenklaturi;
imena su na latinskom ili grčkom jeziku;
sva imena sistematskih kategorija viših od vrste pišu se velikim početnim slovom, a sva živa
bića se hijerarhijski svrstavaju u kategorije (sisatematske ili taksonomske): rod, potfamilija,
familija, natfamilija, podred, red, nadred, potklasa, klasa, natklasa, podtip, tip i carstvo.
Dio sistematike koji se bavi svrstavanjem živih bića u odreñene kategorije a na osnovu
njihovih bitnih karakteristika (morfoloških - proučavanje unutrašnje i vanjske grañe) kao i
načelima, metodama i pravilima klasifikacije zove se taksonomija. Vrsta je osnovna
taksonomska kategorija koja pripada odreñenom rodu, rod pripada višoj taksonomskoj
kategoriji i tako daljee do razine carstva. Klasifikacija živih bića u carstva datira od šezdesetih
godina prošlog vijeka. Živi svijet se klasifikuje u pet osnovnih carstava:
Monera (prokaryotes – bakterije i modrozelene alge),
Protista (jednoćelijski eukariotski organizmi i alge),
Fungi (gljive),
Plante (biljke),
Animalia (životinje).
Organizacija života
Najjednostavniji oblici organizacije žive tvari su virusi (mnogi se dvoume oko toga jesu li oni
živa bića jer nemaju metabolizam i ne mogu opstati izvan žive ćelije). Slijedeća
organizacijska razina su prokarioti (bakterije i cijanobakterije), koji nemaju jezgrovu
membranu ni organele koji bi odvojili taj materijal od citoplazme, a imaju ribosome i
nukleoid.
Bakterije (Schizomicetes) i modrozelene alge (Cyanophyceae) su ujedinjene u razred
Schizophyta. Za njih je karakteristično da pripadaju u grupu prokariota, tj. jedrov materijal je
rasut u citoplazmi i nema opnu. Pored toga, one se razmnožavaju jednostavnom diobom.
Razlike izmeñu modrozelenih algi i bakterija su, prije svega, u načinu ishrane.

PROCARYOTA (PROKARIOTI)
BAKTERIJE
Ovo su najjednostavniji organizmi koji u najvećem broju ne sadrže hlorofil, nemaju tipičnih
plastida i pravog ćelijskog jedra (slika 55). Većina je jednoćelijska, a prema obliku razlikuju
se: okrugle ćelije (koke), štapićaste (bacile) i spiralno zavinute (vibrione, spirale).
Nema jedinstvenog gledišta na podjelu bakterija, ali je najčešće priznata njihova podjela na
redove:
62
Pseudomonadales - štapićaste i zavojite, a poznati prestavnici su Nitrobacter i Nitrosomonas.
Eubacteriales - štapićaste i kuglaste bakterije, a poznate su vrste koje vežu atmosferski kisik
Azotobacter i Rhizobium. Pored njih, ovdje spada i vrsta Escherichia coli koja živi u
crijevima životinja i čovjeka. Od štapićastih vrsta roda Bacillus poznata je Bacillus anthracis,
koja stvara spore, a uzročnik je antraksa.
Chlamydobacteriales - nitaste bakterije koje žive u vodi i obavijene su tankim ovojem.
Najrasprostranjenija je razgranata bakterija Sphaerotilus natans koja živi u zagañenoj vodi.
Actinomycetales - štapićaste bakterije koje su vezane i stvaraju prave grane, naročito u
kulturama. Ovdje spada uzročnik tuberkuloze Mycobacterium tuberculosis.
Myxobacteriales - obično su crveno ili drugačije obojeni, a grade čitava jata nakupina na
zemlji i ekskrementima (izmetu).
Spirochaetales - njihovo tanko, veoma dugo tijelo je karakteristično po tome što, za razliku od
ostalih bakterija, nemaju čvrstog ćelijskog zida pa je tijelo promjenjivo. Poznata vrsta je
Spirochaeta (Trepanema) pallida, uzročnik sifilisa.

Slika 55. Različiti oblici bakterija

Cyanophyceae - modrozelene alge

Ovo su primitivne jednoćelijske i nitaste alge sa malehnim tijelom. Prokarioti su, nemaju
pravo jedro niti su im hromatofore odvojene opnom od ostalog sloja citoplazme.
Hrane se pretežno autotrofno, a ćelijski zid im je izgrañen od pektina, hemiceluloze i celuloze.
Većina ih je nepokretna, a mogu puzati ili kliziti po podlozi. Poznat je rod Oscillatoria.
Alge i gljive su zajedno ujedinjene u Thallophyta - steljnjače (lat. thalus = stelja). Obje klase
pripadaju eukariotima, tj. imaju pravu jedrovu opnu, ali nemaju provodnih žila, korijena, niti
arhegonij - ženske spolne organe karakteristične za mahovine i papratnjače.

EUCARYOTA (EUKARIOTI)
Phycophyta - alge
Ovo su autrofne, jednoćelijske ili višećelijske, različito obojene vodene biljke. Razmnožavaju
se pomoću spora i gameta.
Prema pigmentu plastida koji posjeduju dijele se na:
Cyanophyceae - jednoćelijske zlatnosmeñe do smeñe alge koje sadrže hlorofil a i c, alfa
karotin i različite ksantofile, meñu kojima i lutein i fukoksantin.

63
Phycophyta se dijele na četiri reda, a najbrojniji su predstavnici reda Diatomales
(Bacillariales) koje su, uglavnom, smeñe jednoćelijske alge. Obavijeni su kremenom
ljušturom od dva dijela.
Poznati predstavnici su: Melosira varians i Gomphonema parvulum.
Euglenophyceae – pripadnici ove skupine spadaju u životinje, a sadrže hlorofil a i b,
betakarotin i u tragovima alfakarotin i jedan ksantofil koji nije poznat u biljnom svijetu.
Poznati rod je Euglena, a najpoznatija vrsta je E. viridis.
Chrysophyceae - zelene alge koje u plastidima sadrže hlorofil a i b, karotine, lutein i druge
ksantofile, a dominantni rezevni materijal je skrob. Ćelijski zid je izgrañen od celuloze, često
sa vanjskim pektinskim slojem. Poznate vrste su: Chlamydomonas angulosa, Ch. coccifera,
Volvox globator itd.
Xanthophyceae - u plastidima sadrže hlorofil a i betakarotin. Poznate su vrste roda Vaucheria,
Heterotrichales i Tribonema.
Phaeophyceae - smeñe alge koje naseljavaju isključivo more i često narastu do velikih
dimenzija. Njihove hromatofore sadrže hloril “a”, a usto, betakarotin i nekoliko ksantofila,
prvenstveno smeñi fukoksantin, koji prekriva ostale pigmente.
Rhodophyceae - crvene alge su pretežno morski oblici obojeni crveno ili ljubičasto, a veoma
rijetko tamnopurpurno ili smeñecrveno i sadrže hromatofore (rodoplaste). U njima je hlorofil
a I, kod nekih predstavnika, malo hlorofila d. U njima se nalaze popratni karotinoidi
prekriveni u lamelama plastida sa crvenom bojom fikoeritrinom koji je topljiv u vodi. On se
označava kao fikobilin, a neke vrste sadrže i modri fikocijan. Poznate vrste su iz roda Lemnea
u slatkoj vodi, Nemalion u moru, Corallina itd.

MYCOPHYTA - GLJIVE
One nemaju plastida, bezbojne su, tj. hrane se heterotrofno. Grañene su od vegetativnog tijela
koje je, često, razgranato. Njegove niti se nazivaju hife, a sve hife tvore micelij. Na micelij se
nastavlja stapka koja na vrhu nosi različito oblikovan klobuk.
Razmnožavaju se pomoću spora. Gljive žive saprofitski ili parazitski, na kopnu, u moru i
slatkoj vodi. Saprofitske vrste se većinom uzgajaju (šampinjoni). Od hranjivih materija sadrže
masti i glikogen, a nikad skrob. Obuhvataju veći broj klasa:
Klasa Myxomycetes - gljive sluznjače
Ove gljive nemaju hlorofila i veoma su stara grupa.
Klasa Phycomycetes - niže gljive
Ovdje spada veći broj parazitskih vsrta gljiva kao što je npr. Plasmodiophora brassicae,
uzročnik truljenja repe.
Klasa Ascomycetes - gljive mješinarke
Askomicete žive pretežno na kopnu, a micelij im se sastoji od mase razgranatih hifa čiji su
zidovi od hitina. Spore za razmnožavanje nastaju u askusima po čemu su i dobile ime.
Obuhvaćaju 20.000 vrsta u koje spadaju vrste plijesni rodova Aspergillus i Penicillium, od
kojeg se dobivaju antibiotici, a poznati predstavnik je vrsta Penicillium notatum. Neke vrste
ovog roda se koriste u proizvodnji sireva: P. roquforti i P. camembertii, dok neke uzrokuju

64
oštećenje jetre: Aspergillus flavus. Kvasci roda Saccharomycetales uzrokuju alkoholna
vrenja: S. ellipsoideus - vinski kvasac.
Klasa Basidiomycetes - gljive stapčare

Ove gljive buhvataju 15.000 vrsta, a njihov karakterističan organ je stapka ili bazidija, na
kojoj se pupanjem obrazuju spore. Ovdje spadaju uzročnici hrñe, uzročnici drugih biljnih
bolesti, zatim šumske gljive (Amanita muscaria - muhara, Boletus edulis - vrganj, Agaricus
bisporus - pečurka, Amanita phalloides - zelena pupavka, koja sadrži otrove koji naročito
štetno utiču na želudac, nerve i jetru (slika 56).

smrčak uho ludara parazitske gljive

Slika 56. Neki predstavnici gljiva

Klasa lichenes – lišajevi

Lišajevi predstavljaju zajednice hifa gljiva i nižih algi koje su postale morfološka i
funkcionalna cijelina. Alge koje tvore lišaje su predstavnice cijanoficeja i hloroficeja, a gljive
su isključivo askomicete i, veoma rijetko, bazidiomicete.
Oblik lišajeva uvjetovan je izgledom gljive. Najjednostavniji su tzv. galerasti lišajevi koji žive
na zemlji ili na kori drveća, zatim Nostoc - kolonije nitastih lišajeva gdje gljiva obavija neku
nitastu cijanoficeju. Posebna vrsta su korasti lišajevi koji se nalaze na površini kamena,
zemlje ili kore, a steljka im je čvrsto povezana sa podlogom.
Grmasti lišajevi su samo vrlo uskom bazom pričvršćeni na podlogu i razgranati su poput grma
(slika 57). Lišajevi, u prosjeku, vrlo sporo rastu, tako da najveći primjerci rastu 1-2 cm za
godinu dana. Poznato je oko 20.000 vrsta lišajeva. Islandska mahovina Cetraria islandica se
već dugo vremena koristi kao ljekovita biljka.

65
Slika 57. Neki oblici lišajeva

KLASA BRYOPHYTA - MAHOVINE

Sve biljke koje se nalaze na višem razvojnom nivou od talofita zelene su zahvaljujući
prisustvu hlorofila a i b i karotinoida (slika 58). Kod mahovina i papratnjača postoje
specifično razvijeni ženski spolni organi - arhegoniji pa se ova grupa naziva arhegonijate.
Arhegoniji su organi nalik na bocu, čiji tzv. trbušni i vratni dio ima zidove većinom od jednog
sloja ćelija. Jajna ćelija se oploñuje u arhegoniju.

Slika 58. Predstavnici mahovina – Bryophytae

Papratnjače – Pteridophyta
Za papratnjače se smatra da vode porijeklo od zelenih algi što je rezultat velike sličnosti u
procesima razmnožavanja ove dvije grupe. Tijelo je grañeno od sporofita i protalija. Sporofit
čine korijen, stabljika i list. Papratnjače obuhvataju slijedeće klase:
Lycopodiatae: su papratnjače malih listova i sa nadzemnom stabljikom. Poznati predstavnici
su Lycopodium clavatum i Selaginella (slika 58);
Equisetatae: poznate su pod imenom preslice, a predstavnik je vrsta Equisetum arvense. Za
ove biljke je karakteristično da člankovita stabljika obavlja fotosintezu, dok su listovi sasvim
malehni;
Filicatae: poznatije kao paprati, a opisano je preko 12.000 vrsta. Uglavnom naseljavaju trope,
a kod nas su veoma poznate bujad Pteridium aquilinum, jelenak Phyllitis scolopendrium
(slika 58) itd.
Ove biljke su u prošlosti dominirale na planeti Zemlji i dosezale visinu do 40 m.

Slika 58. Neki predstavnici papratnjača – Pterydophitae

66
SJEMENJAČE ILI CVJETNJAČE – SPERMATOPHYTA
Ovo je najjraznovrsnija skupina biljaka, a na Zemlji ih ima 227.000 vrsta. Na osnovu
razvoja unutrašnje i vanjske grañe predstavljaju najsloženije biljke, koje postižu velike
dimenzije i žive više godina. U svom razvoju imaju smjenu generacija sporofita koji dominira
i gametofita koji je skoro potisnut. Kod najsloženije grañenih sjemenjača veoma važnu ulogu
u rasprostranjenju i oplodnji ima plod. Ovaj organ nastaje od djelova cvijeta, tučka i prašnika
nakon oprašivanja i oplodnje. Na stablu se nalaze različiti oblici listova koji su kod drvenastih
biljaka smješteni na granama.

Ovaj odjeljak se dijeli na tri pododjeljka:

igličaste golosjemenjače - Coniferophytina
perastolisne golosjemenjače – Cycadophytina
skrivenosjemenjače – Magnoliophytina
Kod golosjemenjača sjemeni zameci, a kasnije i sjemenke, su smješteni otvoreno na sjemenim
listovima, dok su kod skrivenosjemenjača smješteni u tučku u dijelu koji se naziva plodnica.
Poznati predstavnici igličastih golosjemenjača su drvenaste biljke sa listovima u obliku iglica
ili ljuski, koje zimi ne opadaju. Cvjetovi ovih biljaka su odvojeni, tj. postoje muški i ženski.
Ovo su poznati četinari koji podnose vrlo niske i vrlo visoke temperature, a ovdje spadaju
familije:
borovi ili Pinaceae – sa vrstama Pinus heldraichi, Pinus nigra - crni bor, Pinus silvestris –
bijeli bor, Pinus mughi – bor krivulj (slika 59) itd.
čempresi ili Cupressaceae – imaju odrvenjele češere, a poznate vrste su tuja, čempres, smreka
itd.
tise ili Taxaceae – u Evropi je zastupljena samo jednom vrstom Taxus baccata

Slika 59. Neki predstavnici golosjemenjača

67
SKRIVENOSJEMENJAČE ILI MAGNOLIOPHYTINA (ANGIOSPERMAE)
Ovo su jednogodišnje ili dvogodišnje zeljaste i drvenaste biljke, a žive isključivo na kopnu.
Tijelo im je grañeno od: korijena, stabljike i lista (slika 60).

list
peteljka lista kotiledont

kotiledon
stabljika

izdanak

korjenov sistem

Slika 60. Graña zeljaste biljke

One posjeduju generativni organ (organ za razmnožavanje) - cvijet, a svi njegovi

dijelovi koji su preobraženi listovi smješteni su u cvjetištu. Vanjski krug cvijeta čine lapovi ili
čašični listići, koji su, uglavnom, zeleni i čine čašku. Iza njih, prema unutrašnjosti, dolaze
latice ili krunični listići koji čine vjenčić ili čašicu. Vjenčić je mirisan i lijepo obojen, a čaška i
vjenčić zajedno grade ocvijeće. Dijelovi cvijeta koji direktno učestvuju u razmnožavanju su
ženski t u č a k i muški p r a š n i c i. Svaki prašnik grañen je od prašnice i prašničke niti. U
peludnicama (četiri) u prašnicima nastaje p o l e n. Ženski spolni dio cvijeta je t u č a k koji
je, uglavnom, u obliku boce, a nalazi se uvijek u sredini cvijeta. Tučak je grañen od
proširenog dijela p l o d n i c e i suženog dijela v r a ta koji se završava nj u š k o m ili ž i g
o m (slika 61). Oplodnja se vrši prenošenjem polena na njušku tučka, što se odvija putem
vjetra, životinja, posebno insekata (leptira), ptica itd.

68
 latica

njuška
tučak
prašnik

vrat

plodnica
cvjetište

prašnica
prašnička nit
cvijetna
stapka

Slika 61. Graña cvijeta skrivenosjemenjača

U grupu skrivenosjemenjača ubrajaju se:

ruže Rosacae: opisano 12.000 vrsta: Fragaria vesca (jagoda), Malus domestica (jabuka),
Prunus avium (trešnja) itd.,
mahunarke Fabaceae- Vicia faba (grahorka),
krstašice Brassicaceae – Brasssica oleracea (divlji kupus),
usnatice Lamiaceae – Lamium luteum,
pomoćnice Solanaceae – Solanum tuberosum (krompir),
glavočike Asteraceae – Taraxacum officinalis (maslačak),
ljiljani – Liliaceae – Lilium bosniacum (endemični ljiljan),
trave Poaceae – Poa pratense i dr. kojih ima oko 8.000 vrsta.

ORGANIZACIJA I SISTEMATIKA ŽIVOTINJA

Poznavajući anatomsku grañu, simetrije, oblik tjelesnih šupljna i embriogenzu, zoolozi su
podjelili životinjski svijet u 32 do 36 klasa (ovisno o autoru). Podjela životinja na kičmenjake
i beskičmenjake nema čvrstog uporišta jer se zasniva na samo jednoj odlici: posjedovanju ili
neposjedovanju kičme (podjela na jednoćelijske i višećelijske životinje je bolja). Aristotel je,
naprimjer, podijelio životinje na krvne i beskrvne. Linne ih je podijelio u šest kategorija:
sisari, ptice, vodozemci, ribe, insekti i crvi. U 19. vijeku Lamarck, Heackel i Cuvier
postavljaju osnove današnjeg sistema klasifikacije beskičmenjaka.
Životinje su pripadnice eukariota - organizmama koji imaju pravo jedro.
Kod većine životinjskog svijeta postoje višećelijske strukture, pa ih zovemo Metazoa ili
mnogoćelijske životinje. Meñu njima razlikujemo one kod kojih je tijelo izgrañeno od više
ćelija, ali je formiranje tkiva tek u začetku: takve mnogoćelijske životinje nazivamo Parazoa
(u njih spadaju Mesozoa i Spongia). Mnogoćelijske životinje koje imaju izgrañena tkiva
nazivamo pravim tkivnim životinjama ili eumetazoa. Zoolozi se slažu u tvrdnji da se prvi

69
mnogoćelijski primjerak razvio iz praživotinja, ali što u odnosu na način postanka (zbog
nedostataka i nedovoljne istraženosti u paleontologiji) postoje tri različite teorije:
a) predak Metazoa nastao je iz polinuklearnih Protozoa cilijarnog tipa (treplje);
b) predak Metazoa nastao je iz kolonije kolonijalnog tipa s povećavanjem specijalizacije i
meñuovisnosti ćelija;
c) Metazoa su nastale iz različitih skupina koje su pripadale tipu organizacije praživotinja.
Organizacija osigurava ishranu u odreñenoj vanjskoj sredini koju oni uzimaju aktivno ili
pasivno. Druga važna odlika tipa organizacije radi održavanja svoje osobenosti je u načinu
koje tijelo osigurava svoju čvrstinu. Sa čvrstinom je u tijesnoj vezi i mehanizam kretanja.
Viši stupanj organizacije reflektuje se u povećanoj diferenciranosti, odnosno u razviću
raznovrsnih organa sa većim funkcionalnim mogućnostima, i u centralizaciji tijela, odnosno
koordinaciji koja stoji pod uticajem centralnog nervnog sistema.
Najniži stupanj organizacije životinja čini vrsta ili species koja predstavlja životinje koje
su na istom stupnju razvića, naseljavaju isti prostor u datom vremenu, meñusobno se
reprodukuju i daju plodno potomstvo, a reproduktivno su izolovane od drugih jedinki. Niža
kategorija od vrste u zoologiji je podvrsta ili subspecies koja predstavlja vrstu u nastanku, a u
stočarstvu se upotrebljavaju i pojmovi rasa, forma i dr. Prema stepenu sličnosti moguće je
odreñene vrste grupisati u veće kategorije:
Rod (genus): grupa sličnih vrsta
Porodice (familia) – grupa sličnih rodova
Redove (ordo) - grupa sličnih porodica
Klase (clasis) - grupa sličnih redova
Podtipove (subphillum) - grupa sličnih klasa
Tipove (phyllum) - grupa sličnih podtipova ili klasa
Carstva (regnum) - alge, mahovine, gljive, biljke i životinje
Primjer klasifikacije jedne vrste je praživotinja – papučica:
Carstva (regnum): Animallia
Tip (phyllum): Protozoa
Podtip (subphyllum): Ciliophorea
Klasa (clasis): Ciliata
Potklasa (subclasis): Holotrychia
Red (ordo): Hymenostomata
Porodica (familia): Parameciidae
Rod (genus): Paramecium
Vrsta (Species): caudatum, bursaria, idr.

70
 Protista

Slika 62. Filogenija razvitka carstva Animalia (životinje)

Praživotinje - protozoa
Praživotnje su jednoćelijski (jednostanični) organizmi koji naseljavaju, vazduh, vodu i
zemljište. Veoma su male veličine i vidljivi su samo pod mikroskopom. Njihova osnovna
karekteristika je da kao jedinke koje su, za razliku od metazooa, grañene od jedne ćelije imaju
posebne dodatke ili organele koje omogućuju da funkcioniraju kao organizam. Prvi put ih je
otkrio Antony van Leeuwenhoek u 17. stoljeću posmatrajući kap ustajale vode pod
primitivnom lupom. Obuhvataju preko 60.000 vrsta, a taj broj se svaki dan povećava. Mnoge
praživotinje su uzročnici bolesti kod ljudi i ostalih živih bića. Da bi funkcionisali kao jedinka
imaju organele za kretanje: pseudopodije, cilije (treplje) i bičeve (flagelum). Hrane se sa
sitnim mikroorganizmima: bakterijama, jednoćelijskim algama i samim praživotinjama. Od
ostalih organela potrebno je navesti kontraktilnu vakuolu čija uloga je u ekskreciji
(izlučivanju) i regulaciji osmotskog pritiska. Ishrana se odvija u hranjivim vakuolama čiji broj
u citoplazmi ovisi o brzini uzimanja hrane. Pored toga, kod najjednostavnijih praživotinja
(ameba) postoji jedno jedro sa jedrovom opnom odvojeno od ostalog sloja protoplazme, a kod
složenije grañenih praživotinja (papučica) postoje dva ili više jedara.Najjednostavniji tip
razmnožavanja je bespolna dioba gdje poprečnom diobom od jedne jedinke (majke ćelije)
nastaju dvije identične jedinke (kćerke ćelije).Spolni način razmnožavanja zasnovan je na
činjenici da se neke jedinke, nakon niza bespolnih dioba, počnu razvijati u muške i ženske
(gametocite) te, smanjenjem hromatina, sazriju u spolno zrele oblike – gamete. Kada muški
gamet oplodi ženski nastane zigot. Ovaj proces se označava kao gametogonija, a dalje se
nastavlja u sporogoniju. U zigotu se jezgro najprije podijeli mejozom, a zatim se nastavlja
više mitoza pa nastane sporocista koja je ispunjena sporozoitima koji će izaći iz nje i započeti
ponovo šizogoniju. Kod cilijata spolni proces se ograničava na konjugaciju, koja je zasnovana
na spajanju dvije jedinke radi razmjene genetičkog materijala. Nakon razmjene genetičkog
materijala, jedinke se razdvajaju i nastavljaju se razmnožavati diobom.

71
Protozoe su podijeljene u četiri klase, a ova podjela je zasnovana na odlici organela za
kretanje, stupnju razvoja i načinu razmnožavanja:
Flagellata (Mastigophora) – bičašiNjihov predstavnik je Euglena viridis (slika 63). Osnovne
organele za kretanje su bičevi (flagelum), a nalaze se na prijelazu od biljaka ka životinjama.
Bičaši koji imaju hlorofil označavaju se kao Phytomastigophora i vrše fotosintezu. Dio bičaša
koji nema hlorofil označava se kao Zoomastigophora i hrane se kao i ostale prave životinje -
heterotrofno. Veći dio njih su paraziti npr. Trypanosoma gambiense – izaziva bolest spavanja
kod čovjeka; Leishmania tropica – uzročnik crne groznice; Spirochaeta (Treponema) pallida –
živi u krvi čovjeka i izaziva sifilis.

jedro - nucleus
bič - flagelum

Slika 63. Euglena viridis

Rhizopoda (Sarcodina)
Najjednostavnije praživotinje koje na površini imaju jednostavnu membranu ili
plazmomembranu, pa, uslijed toga, imaju promjenjiv oblik tijela što im omogućava da
prelijevanjem na jednu ili više strana obrazuju pseudopodije za kretanje. U protoplazmi koja
je izdiferencirana na gušći, površni sloj ili ektoplazmu i unutrašnji, heterogeniji sloj ili
endoplazmu, imaju jednu kontraktilnu vakuolu, jedro i više hranjivih vakuola (slika 64)
Pored vrsta Amoeba proteus, A. limax, A. dubia, poznate su i vrste koje izazivaju bolesti kod
čovjeka npr., Entamoba hystolitica izaziva dizenteriju, ili su stalni stanovnici debelog crijeva
čovjeka i nisu patogeni npr., Entamoeba coli.
Kod nekih predstavnika Sarcodina na površini tijela se stvara ljuštura od pseudohitina i
čestica krečnjaka, a otvorena je sa jedne strane (Foraminifera). Ovo je veoma stara grupa
organizama koja je važna za stvaranje odreñenih geoloških slojeva iz kambrija, silura i krede.
Jedna kotlina u Parizu i Notre-dame izgrañeni su od naslaga ljušturica ovih životinjica.

endoplazma

plazmolema
pseudopodij

kontraktilna
vakuola

jedro (nucleus)

72
Sporozoa
Svi pripadnici ove skupine su paraziti i hrane se tjelesnim sokovima domaćina. Kreću se
pasivno, nošeni tjelesnom tečnosti domaćina. Pošto uzimaju gotovu hranu nemaju hranjivih
vakuola, a tijelo im obavija zaštitna opna koja im, ujedno, služi i za odbranu. Uzročnici su
mnogih bolesti (npr. Plazmodium malariae uzrokuje malariju).
Ciliata (Infusoria)
Cilijate se kreću pomoću cilija ili treplji, najsloženije su grañene od svih praživotinja, a tijelo
im je obavijeno čvrstom opnom ili pelikulom (slika 65) što im daje stalan oblik tijela.

hranjiva vakvakuola
cilije
dovodni kanali
kontraktilna vakuola
rezervoar

trichocisti

makronucleus peristomalno polje

mikronucleus
vestibulum
endoplazma

citostom
kontraktilna vakuola
citopig
cilije
ektoplazma citopharings

hranjiva vakuola u nastanku

Slika 65. Graña papučice Paramecium caudatum

Imaju razvijen cytostom za ulazak hrane u unutrašnjost na prednjoj ili zadnjoj strani tijela, a
nastavlja se u ćelijsko ždrijelo ili cytopharynx kojim hrana dolazi u hranjive vakuole. Na
pelikuli se nalazi i ćelijski analni otvor ili cytopig koji se nalazi na suprotnoj strani. Papučica
ima dvije kontraktilne vakuole sa rezervoarom u sredini i dovodnim kanalićima (slika 66)

dovodni kanalići
rezervoar kontarktilne
vakuole

Slika 66. Kontraktilna vakuola papučice

73
Predstavnici: Paramecium caudatum, P. bursaria, P. aurelia, P. Putinium i P.
multimicronudeatum (slika 66).

Paramecium bursaria P.caudatum P. aurelia P. putrinum P.multimicronucleatum

Stentor
Slika 66. Vrste roda Paramecium i Stentor sp.

spongia (porifera) - spužve

Spužve (sunñeri) nemaju tkiva; tijelo im je prekriveno porama kroz koje ulazi voda i na taj
način se odvijaju sve funkcije u tijelu; isključivi su stanovnici vode; samo mali broj naseljava
slatku vodu, dok su najbrojniji u slanoj vodi; opisano je oko 5.000 vrsta. Samo predstavnici
jedne porodice Spongilidae naseljavaju slatku vodu. Sve su nepokretne (sesilne) i žive
pričvršćene za dno ili za neki kamen ili biljku.
Spužve posjeduju skelet grañen od krečnjačkih ili silikatnih iglica različitog oblika.
Privredno su važnije spužve sa skeletom od organske bjelančevinaste materije spongina.
Najpoznatija je obična spužva Euspongia officinalis koja naseljava Jadransko more. Pored
ove vrste poznata vrsta je i morska narandža ili Tethya (slika 67) i dr.

Slika 67. Tethya sp.

platodes (plathychelminthes) – plošnjaci ili parenhimatični crvi
Tijelo im je leñno-trbušno spljošteno, a unutrašnjost ispunjena parenhimom. Uglavnom su
dvospolci (hermafroditi).
turbellaria – Planarije
Ova skupina naseljava slane i slatke vode, imaju pljosnato tijelo ispunjeno parenhimom, dišu
preko čitave površine tijela i dvospolni su. Poznati predstavnici su: Crenobia alpina,
dendrocoelum lacteum i Dugessia sp (slika 68).

Slika 68. Dugessia sp.

74
trematodes – Metilji
Ova skupina su unutrašnji ili vanjski paraziti, što je uzrokovalo slabo razvijen crijevni trakt
koji nema niti zadnje crijevo niti analni otvor. Imaju posebne dodatke, prijanjaljke - tanjirasta
mišićna zadebljanja koja omogućavaju čvršće prijanjanje na tijelo ili u tijelu domaćina.
Poznate vrste su mali metilj Dicrocoelium lanceatum (dendriticum) (slika 69) i veliki metilj
Fasciola hepatica. Mali metilj pripada redu Digenea jer posjeduje dvije pijavke (trbušnu i
usnu) i u svom razvoju prolazi kroz dvije generacije jednu spolnu i jednu bespolnu. Za potpun
razvoj neophodna su dva domaćina.

Usni otvor

Usna pijavka

Ždrijelo ili pharings

Cerebralna ganglija
Jednjak - oesophagus
Spolna kloaka ♂
Spolna kloaka ♀
Crijevo Cirusna kesa sa
cirusom
uterus Trbušna pijavka

Sjemeni kanalići

parenhim
Testisi- sjemenici
Laurerov
kanal Ovarium ili jajnik
Receptaculum semminis
ootyp
Kanali vitelusne žlijezde

Vitelusna žlijezda

uterus

Slika 69. Graña malog metilja Dicrocoelium lanceolatum

75
Crijevni trakt je prestavljen ždrijelom, jednjakom i srednjim crijevom koje se slijepo
završava. Metilji su dvospolci (hermafroditi), a muški spolni sistem sastoji se od jednog para
testisa ili sjemenika od kojih polaze sjemeni kanalići koji se, iznad trbušne pijavke, spajaju u
sjemenovod ili vas defferens. Sjemenovod se završava muškim kopulatornim organom
cirusom smještenim u cirusnoj kesi. Ženski spolni sistem nalazi se ispod testisa, a
predstavljen je jednim jajnikom ili ovariumom od kojeg se nastavlja kratki jajovod, a u blizini
se nalazi sjemeno spremište ili receptaculum semminis. Jajovod se nastavlja u posebni dio
ženskog spolnog sistema - ootyp gdje se obavlja formiranje oploñenog jajeta i stvaranje
ljuske jajeta. Ovako razvijena jaja prvi stadij svog embrionalnog razvića obavljaju u uterusu
koji se otvara u spolnu kloaku - otvorom i za ženski i za muški spolni sistem.
cestodes – pantljičare
Pantljičare su isključivo unutrašnji paraziti u crijevnom traktu kičmenjaka, tijelo im je
grañeno od glave (skoleks), vrata i strobile (slika 70). Poznate vrste su svinjska pantljičara,
goveña pantljičara (slika), pseća pantljičara itd.

pijavke

skoleks

lanac proglotisa ili

strobila vrat

Slika 70. Taenia saginata ili goveña pantljičara: 1 - tjelo pantljičare sa odvojenim
poslednjim člankom; 2-scolex, jako povećan; 3-zrela proglotida.Vrsta poznata kao parazit u
crijevnom traktu čovjeka je svinjska pantljičara Taenia solium koja kao odrasla živi u čovjeku
koji se zarazi jedući nedovoljno kuhano, sušeno ili pečeno bobičavo svinjsko meso (slika 71).
Bobice ili fine predstavljaju larvene stadije ove pantljičare.

76
Slika 71: Taenia solium ili svinjska pantljičara, životni ciklus: 1 - onkosfera
u jajnoj opni; 2 - cysticercus; 3 - spolno zreli stadij; 4 - spolno
zreli proglotis (a - krajnji domaćin, b - prijelazni domaćin)

cnidaria (coelenterata) -žarnjaci

Žarnjaci su dobili naziv prema posjedovanju cnidae - žarnih ćelija (služe za odbranu). U ovu
skupinu spadaju hidre, meduze i koralji koji imaju unutrašnji skelet od kalcijevog karbonata i
naseljavaju samo slanu vodu (slika 72). Imaju razvijenu pravu tjelesnu gastrovaskularnu
duplju gdje započinje ekstracelularno varenje, a zatim se nastavlja intercelularno u ćelijama
endodermisa. Pored toga, u sloju mezogleje nalaze se ćelije skeleta koji je najbolje razvijen
kod Anthozoa ili koralja. Razlikuju se dva morfološka oblika tijela: sesilni - polip i pokretni -
meduza. Samo hidre prolaze kroz oba stadija. Meduze žive u stadiju meduze, a koralji imaju
samo oblik polipa koji je malo složenije grañen od hidroidnih polipa. U stadiju polipa se
razmnožavaju bespolno - pupanjem, a spolno stavaranjem gameta u stadiju meduze.
Poznati predstavnici su slatkovodne Hydra vulgaris i Obelia sp., od meduza Aurelia aurita, a
od koralja Actinia equina i Pennatulla rubra (slika 72).

77
 Analni i usni
otvor

pipci

pup gastrovaskularna
duplja

Hydra vulgaris - klasa Hydrozoa belia sp.- klasa Hydrozoa

Cladocora sp. Actina equina Gorgonia sp. – klasa Aanthozoa

Pennatula rubra Scyphozoa: Aurellia aurita

Slika 72. Neke vrste Cnidaria – žarnjaka

ASCHELMINTHES ILI NEMATHELMINTHES

nematoda – gliste: opisano je preko 10.000 vrsta ove skupine gdje spadaju poznati paraziti
čovjeka, životinja i biljaka: dječija glista, trihina itd. Čovječija glista – Ascaris lubricoides,
živi u crijevima, naročito djece, a samo ženka u toku dana proizvede oko 200 milijuna jaja
koja sa izmetom dospijevaju vani jer se jaje može razvijati samo na svijetlu. Trichinella
spiralis – zavojita trihina (slika 73) veoma je opasan parazit koji živi u svinji, štakoru, mišu,
psu i mački.

78
Slika 73. Trichinella spiralis: A - ženka; B - mužjak; C - rani stupanj incistiran
u mišićnom vlaknu; D - životni ciklus; 1 - nervni prsten; 2 - ćelije jednjaka;
3 - ženski spolni otvor; 4 - uterus; 5 - ovarij; 6 - srednje crevo; 7 - testis
Poznata tropska vrsta je Filaria bancrofti koja izaziva začepljenje limfnih sudova, pa se
bolest koju izaziva naziva slonovska ili elefantijazis. Od biljnih štetočina poznate su:
Heterodera schatii parazitira na korijenu šećerne repe i blitve i Anguilla tritici napada
pšenicu.
rotatoria - opisano je oko 1.500 vrsta, a žive svugdje gdje je moguć život. U vodi se nalaze u
lebdećem sloju (planktonu) i vrlo su važna hrana ribama. Imaju veoma malo tijelo, a najveće
vrste su tek oko 3 mm. Vrećastog su izgleda, prozirne boje, crvolikog oblika ili sa različitim
izraštajima na tijelu. Na vrhu tijela imaju red treplji, a tijelo im obavija kutikula. Za ishranu
koriste jednoćelijske alge, a neke se hrane i drugim sitnim životinjama.
gastrotricha - veoma su slični rotatorijama, a opisano je preko 200 vrsta. Uglavnom žive u
kopnenim vodama, a neke vrste se javljaju i u planktonu mora.
kinoryncha ili echinodera - ove životinjice su vezane za morsko dno, a opisano je oko 100
vrsta. Ime su dobili po bodljama koje im se nalaze na glavi.
Nematomorpha ili strunaši - dostižu dužinu do 1mm, a ime su dobili po veoma tankom tijelu.
Žive u kopnenim vodama i moru, a odvojenih su spolova.
Acantocephala - odrasli su paraziti riba na crijevnom traktu, crvoliki sa dimenzijama tijela
do 25 cm. U našim rijekama (Una i Bosna) neke vrste pastrmki i klena su, često, zaražene
ovim endoparazitom, a u njegovom razviću učestvuje rak vodena babura Asellus aqaticus kao
prijelazni domaćin.
priapulida - tijelo im je cjevastog oblika i prekriveno bradavicama. Dugi su do 8 cm i poznat
je veoma mali broj vrsta, svega pet. Naseljavaju mehko morsko dno samo u polarnim
područjima.
Nemertina ili rhynchocoela - Vrpčari ili riličari su dobili ime po veoma dugom i tankom tijelu
(preko 30 m), a imaju rilo u vršnom dijelu tijela koje služi za hvatanje plijena. Kod riličara
se po prvi put u životinjskom svijetu javljaju krvni sudovi i zadnje crijevo sa analnim
otvorom.
Mollusca ili mekušci - Tijelo je, kod svih predstavnika ove skupine, grañeno od stopala, trupa
i plašta sa različitim modifikacijama kod pojedinih klasa. Ime su dobili po mehkom tijelu koje
obavija plašt. Na površini tijela plašt luči ljušturu koja je najbolje vidljiva kod puževa i
školjki. Kod mekušaca sepo prvi put pojavljuju sekundarna tjelesna duplja ili celom i
ekstracelularno varenje. Najveći broj jedinki mekušaca žive u vodi i dišu škrgama, a u
krvnom sistemu posjeduju razvijeno srce kao njegov centralni dio. Krvotok je otvorenog tipa.
U prednjem crijevu imaju poseban dio označen kao radula ili trenica. Obuhvataju sedam
klasa, a ističu se puževi, školjke i glavonošci. Manji broj predstavnika živi na kopnu.
Gastropoda – puževi: pored veoma izraženog stopala i ljušture na vrhu stopala nalazi se i
glava sa pipcima. Kod plućaša neke oči se javljaju na vrhu drugog para pipaka ili u samoj
osnovi kod predstavnika koji imaju jedan par pipaka. Zbog prilagodbe na uvjete sredine, u
toku larvenog perioda života ovih životinja dolazi do procesa zaokretanja utrobe ili torzije, te i
ljuštura prati oblik tijela.
Kod vodenih predstavnika položaj škrga je osnova za podjelu na potklase: škrge se nalaze na
kraju kod Opisthobranchiata, na prednjem kraju tijela kod Prosobranchiata, a kopneni
predstavnici ove skupine dišu na «pluća» - Pulmonata.

79
 Neki predstavnici plućaša žive u vodi i povremeno izlaze da bi disali npr., Limnea
truncatula (slika 74), a poznati predstavnici kopnenih puževa su Helix pomatia i Helix italica
(slika 74).

Helicela italica Limnea truncatula Planorbis sp

Slika 74. Neki od predstavnika puževa
Bivalvia – školjke: naziv im potiče od latinskih riječi bi = dva i valva = kapak što govori da
imaju ljušturu od dva kapka. Imaju i naziv Acephala što znači da nemaju glavu,
Lamellibranchiata - da imaju lamelaste škrge i Pelecypoda – da imaju sjekirasto stopalo.
Njihove ljušture se sastoje od: vanjskog sloja koji je grañen od materije konhiolina, zatim dva
mineralna sloja od kojih je unutrašnji sedefasti sloj od koga se prave dugmadi. Ljušture se
zatvaraju sistemom bravica, mišićima i ligamentima.

Poznati predstavnici koji žive u Jadranu su: dagnja Mytillus galoprovincialis, kamenica ili
ostriga Ostrea edulis, periska Pinna nobilis, najveća školjka u našem moru (slika 75) itd.

Slika 75. Pinna nobilis - periska

Cepahalopoda – glavonošci: naseljavaju samo morsku vodu, a ovdje spadaju sipe,

hobotnice i lignje. Glavonošci imaju najsloženiju grañu od mekušaca, a imaju i razvijenu
hrskavicu. U glavi se nalazi čahura grañena od hrskavice koja je slična glavenoj čahuri
kičmenjaka. Oči su im na visokom stupnju razvoja. Kod njih je rektalna žlijezda izmijenjena u
mastiljavu kesu, čije mastilo se koristilo pri pisanju perom. Osim jednog predstavnika
Nautilus (indijska lañica), koji ima vanjsku ljušturu, kod ostalih ona je rudimentisana i samo
je ostala u obliku pločice smještene na dorzalnoj strain ispod tjelesnog zida. Poznati
predstavnici su sipa – Sepia officinalis, hobotnica - Octopus, lignja – Loligo vulgaris (slika
76) itd.

80
 Sipa Hobotnica
Slika 76. Neki od predstavnika glavonožaca
Mekušci obuhvataju još i predstavnike klasa: Monoplacophora, Polyplacophora i
Scaphopoda.

ANNELIDA ILI SEGMENTIRANE GLISTE

Glavna odlika ovih životinja je homonomna segmentacija tijela na kojem se jasno ne
izdvajaju gleveni region ili neki drugi dio tijela. Ovo su životinje sa potpuno razvijenom
sekundarnom tjelesnom dupljom ili celomom koji je ispresjecan sa diseptimentima.
Diseptimenti su dio visceralnog i parijatelnog dijela epitela crijeva.
Unutrašnji organi ne prate isegmentiranost tijela, nego se nalaze u više segmenata. Kao
organi za kretanje služe hete ili čekinje koje su najbrojnije i najbolje razvijene kod Polychaeta
(slika 77). Njihove hete se nalaze na uzvišenjima koja su označena kao parapodije.
Zajedničko za Polychaetae i Clittelate je da imaju ljestvičasti krvni sistem te da se ekskrecija
vrši metanefridijama. Dišu preko čitave površine tijela koja je obložena kutikulom. Potklasa
označena kao Clitelata obuhvata pijavice - Hirudine (slika 78) i maločekinjaše – Oligochaeta,
od kojih je najpoznatija kišna glista Lumbricus terrestris (slika 77). Zajednička odlika pijavica
i glista je da u vrijeme spolne zrelosti na odreñenom broju segmenata stvaraju samar ili
clitellum koji ima veoma značajnu ulogu u reprodukciji (slika 78).

Slika 77. kišne gliste u kopulaciji

Ovo su hermafroditni organizmi. Kišna glista ima veliki značaj u kruženju materije u prirodi
jer, hraneći se detritusom i bušeći hodnike u zemljištu, ubrzava procese stvaranja humusa.
Polychaeta obuhvataju preko 5.000 opisanih vrsta, a Clitelata oko 3.000 vrsta. Veliki broj
maločekinjaša naseljava slatku vodu kao što je npr. Stylaria (slika 78). Od maločekinjaša koje
žive u vodi poznata je vrsta Tubifex tubifex koja naselja polisaprobne – zagañene vode u
Bosni i Hercegovini i Evropi. (slika 78).
Za razliku od maločekinjaša, pijavice na vrhu i zadnjem kraju tijela imaju prijanjalke ili
pijavke koje koriste za prijanjanje na domaćina ili podvodni sediment. Najpoznatije vrste koje

81
kod nas egzistiraju su: Erpobdella octoculata, E. testacea, Hellpobdela stagnalis (slika 78),
Glosiphonia complanata i uglavnom su stanovnici zagañenih voda.
klitelum

Tubifex tubifex Stylaria sp. Lumbricus terrestris pijavica – Hellpobdela sp.

Slika 78. Neki od predstavnika klase Clitellata

Polycaheta ili mnogočekinjaši - dobili su naziv po većem broju heta ili čekinja koje su bočno
postavljene na tijelu na izraslinama označenim kao parapodije. Ove jedinke su isključivo
stanovnici mora. Opisano je preko 5.000 vrsta, a poznati su predstavnici: morski miš
Aphrodita aculeata, veliki crv Eunicae aphroditois, Spirografis spallanzanii (slika 79) itd.

Slika 79. Spirografis spallanzanii

ARTHROPODA ILI ČLANKONOŠCI

Tijelo im je grañeno od glave i trupa tj. u procesu segmentacije tijela došlo je do atgmatizacije
segmenata u odvojene dijelove tijela. Glaveni region je grañen od šest stopljenih segmenata, a
trup je različito grañen kod predstavnika pojedinih podtipova. Pripadnici ovog tipa imaju
člankovite noge po čemu su dobili i ime. Zajednička osobina ovih organizama je da im tijelo
oblaže hitinska kutikula. Krvni sistem ovih beskičmenjaka je otvorenog tipa te krv struji kroz
hemocelne prostore. Ova grupa je najbrojnija na Zemlji, te se smatra, zahvaljujući velikom
diverzitetu insekata, da ih ima preko dva milijuna. U klasifikaciji (podjeli), s obzirom na
različit stupanj istraženosti pojedinih grupa, postoje razlike. Prvobitna podjela na osnovu
posjedovanja mandibula ili čeljusti u usnom otvoru na amandibulata i mandibulata, koja je
obuhvatala Trilobitomorfa i Chelicerata kao člankonošce bez mandibula i rakove, stonoge i
insekte kao Mandibulata, je danas nešto drugačija. Podjela Arthropoda na osnovu organa za
disanje je nešto složenija (slika 80).

82
 ARTHROPODA

AMANDIBULATA MANDIBULATA

BRANCHIATA TRACHAETA
CHELICERATA

CRUSTACEA
ARACHNIDA INSECTA MIRIAPODA

ACARINA ECTOGNATHA ENDOGNATHA

ARANEA

Slika 80. Podjela recentnih člankonošaca (Arthropoda)

TRILOBITOMORPHA je izumrla skupina organizama koja je živjela u paleozoiku,

uglavnom na morskom dnu, i obuhvatala oko 4.000 fosilnih oblika. Najveći predstavnik je
imao dužinu do 75 cm.
CHELICERATA ILI KLJEŠTARI - Glavna odlika, po kojoj nose i ime, su chelicere ili
kliješta koja se nalaze na trećem segmentu trupa, a kod nekih su preobražena u bodlju.
Najpoznatiji predstavnici su pauci Arachnida.
Arachnida ili pauci - su najstarije kopnene životinje koje dišu atmosferski kisik. Pored
pauka, u ovu skupinu sapadaju i krpelji. Usni aparat im je grañen od kliješta i pipala
(pedipalpa). Tijelo im je grañeno od glave i trupa, a kod krpelja je ova granica slabo vidljiva.
Imaju četiri para ekstremiteta (nogu). Na glavi (tjemenu) imaju oši kojih može biti do 12 pari.
Red Aranea ili pauci: na zatku imaju 4 ili 6 predivih žlijezda pomoću kojih stvaraju
paukovu mrežu. Ove životinje imaju preko 25.000 opisanih vrsta, a meñu poznatijim su: pauk
krstaš Araneus diadematus, čija ženka naraste do 15 cm (slika 81), a poznata otrovna vrsta je
crna udovica Latrodectus mactans, kod koje je otrovna samo ženka (slika 81).

83
 Slika 81. Pauk krstaš Crna udovica

Red Acarina ili krpelji (grinje): imaju kesasto sraslo tijelo, usni aparat im je prilagoñen za
grickanje, bodenje i sisanje. Za čovjeka su interesantni zbog toga što su česti prijenosnici
bolesti i parazitiraju na čovjeku, a takoñer nanose štete i kulturnim biljkama. S druge strane,
krpelji iz porodice Oribatidae žive u zemljištu gdje aktivno učestvuju u stvaranju humusa.
Poznate vrste su: Ixodes ricinus, koji siše krv čovjeka i životinja i izaziva upalu kože (slika
82). Druga, još poznatija vrsta je šugarac Sarcoptes scabiei (slika 82) koji napada mehku kožu
na preponama ili izmeñu prsta bušeći hodnike na koži i stvarajući rane.

Ixodes ricinus Sarcoptes scabiei: A - ženka sa leñne strane;

B - ženka sa trbušne strane; C - mužjak sa trbušne strane; D - larva
Slika 82. Predstavnici krpelja

MANDIBULATA
U ovu skupinu se ubrajaju svi beskičmenjaci koji u usnom aparatu imaju čeljusti ili
mandibule. Poznati predstavnici su rakovi (niži i viši), stonoge i insekti.
Crustacea ili rakovi (niži i viši)
Rakovi su veoma raznovrsna skupina, počev od veoma jednostavnih kao što je
vodena buha – Daphnia magna do najsLoženije grañenih dekapodnih rakova npr. riječni rak
Astacus astacus (slika 83). Osim nekih prestavnika koji nstanjuju vlažno zemljište, isključivo
naseljavaju vodenu sredinu. Veoma su brojni u stajaćim vodama gdje naseljavaju lebdeći sloj
vode – plankton. U lancu ishrane, ovi račići su veoma važna hrana ribljoj mlañi. Dišu
škrgama koje se, uglavnom, nalaze kod nižih rakova na nogama ili u osnovi nogu, a kod
najrazvijenijih u grudnom regionu ili toraksu. Tijelo im je grañeno od glave, toraksa ili

84
periona kojega čini osam segmenata i od pet segmenata pleona ili abdomena. Kod složeno
grañenih rakova kao što su riječni rak, jastog, hlap i škamp, noge na abdomenu služe za
plivanje, a na perionu ili toraksu za hodanje po dnu. Viši rakovi, meñu kojima su i račić
Gammarus, riječni rak i jastog, naseljavaju dno vodenog ekosistema.

Daphnia magna Gammarus sp. Riječni rak

Slika 83. Neki od predstavnika rakova

Miriapode – STONOGE
Stonoge su dobile ime po velikom broju nogu na segmentiranom tijelu, a njihov broj
varira od 9 do 200. Na glavi se nalazi jedan par antena i 2-3 para čeljusti, a usni aparat je
prilagoñen za grickanje.
Klasa Chilopoda - opisano je 3.000 vrsta ove klase, a poznate su i pod nazivom kamenjarke
jer se javljaju ispod kamena gdje je veća vlažnost. Na svakom segmentu imaju po jedan par
nogu (slika 84).

Lithobius sp. Harpaphe telodonta

Slika 84. Neki od predstavnika Chilopoda

Klasa Diplopoda - opisano je 10. 000 vrsta, a dobili su ime po osobini da su dva susjedna
segmenta srasla tako da izgleda kao da imaju dva para ekstremiteta na svakom segmentu.
Hrane se organskom materijom u fazi raspadanja tako da aktivno učestvuju u mineralizaciji i
poboljšanju plodnosti zemljišta. Poznata vrsta koja živi ispod opalog lišća i kamenja je
Glomeris marginata.

Insecta ili Hexapoda – pripadici ove skupine imaju šest nogu. Ovo je najbrojnija skupina koja
se prvobitno dijelila prema postojanju ili nepostajanju krila. Obuhvata četiri reda beskrilnih
insekata (Diplura, Protura, Thysanura i Collembola) a ostalih, krilatih, je oko 27 redova.
Insecta danas obuhvata preko jedan milijun vrsta i, zbog velikog diverziteta i značaja insekata,
razvijena je posebna grana nauke ENTOMOLOGIJA, koja se bavi istraživanjem ove skupine

85
 beskičmenjaka. Podjela insekata na one koji nikada u svom životu nemaju krila - Apterygota i
one koji imaju krila, ali su neki od njih, kao prilagodba načinu života, ostali bez krila (vaši,
mravi itd.) - Pterygota, je danas nešto složenija.
Jedna od bitnih odlika insekata je njihova anatomska graña (slika 85), a u pravilu,
tijelo im se sastoji od glave (caput), grudnog regiona (thorax) i abdomena. Glava je grañena ot
šest stopljenih segmenata, a na njoj se nalaze facetovane oči, jedan par antena i usni aparat.
Thorax je grañen od tri segmenta: prothorax, mesathorax i metathorax. Na svakom segmentu
se nalazi po par nogu (ekstremiteta), a na mesathoraxu i metathoraxu se, kod krilatih insekata,
nalazi i po par krila (prednja i zadnja). Abdomen je grañen od deset segmenata, a jedanaesti je
uvijek modificiran u lijegalice kod ženki ili bodlje.

Glava Krila

Antene

Facetovane oči Tri para nogu

Usni aparat za bodenje

Slika 85. Anatomska graña krilatih insekata

Insekti se razmnožavaju oplodnjom, a proces razvića odvija se metamorfozom koja je kod

nekih insekata potpuna, a kod nekih nepotpuna. Pod potpunom metamorfozom (razvićem)
podrazumijeva se oploñeno jaje, larva, lutka i adult (imago) (slika 86), a kod nepotpune
metamorfoze izostaje stadij lutke. Insekti koji se razvijaju potpunom metamorfozom označeni
su kao holometabolni, a kod kojih je metamorfoza nepotpuna hemimetabolni.

86
 Larveni stadiji

lutka
jaja

Slika 86. Razvojni stadiji holometabolnih insekata

Jedna od složenijih i savremenijih podjela insekata je na osnovu grañe i mjesta gdje

je smješten usni aparat na Endognatha ili Endotropha (unutarusti), gdje spadaju većina
beskrilnih insekata, i vanusti Ectognatha ili Ectotropha, gdje, pored reda Thysanura iz
beskrilnih insekata, pripadaju svi redovi krilatih insekata. U daljem tekstu bit će nešto
detaljnije obrañeni najzastupljeniji predstavnici krilatih insekata ili Ectotropha.

Red Orthoptera – ravnokrilci: obuhvataju skakavce, rovce, popce i zrikavce (slika 87).
Opisano je preko 15.000 vrsta. Odlika ove skupine insekata je da imaju sposobnost
proizvodnje zvuka trljanjem krila o femur noge ili na drugi način. Neki od njih su poznate
štetočine koje napadaju biljke i izazovu pustoš kada se jako namnože. Poznata vrsta je
putnički skakavac Locusta migratoria.

Slika 87. Izgled skakavca

Red Diptera - dvokrilni insekti: je veoma brojan red insekata koji je općepoznat kao muhe,
komarci, obadi i sl. Larve većine predstavnika žive u vodi (slika 89), a odrasli imaju samo
jedan par krila po čemu su i dobili ime. Komarci pripadaju familiji Culicidae, a vrste kao što
je komarac malaričar Anopheles maculipennis prenose uzročnike malarije (slika 88). Poznate
su familije karakteristične za slatkovodne vode: Chironomidae, Tabanidae i Tipulidae.

87
Slika 88. Anopheles maculipennis ženka

Larve Tabanidae

Slika 89. Izgled larve i imaga nekih dvokrilnih insekata

Red Ephemeroptera – vodeni cvjetovi: na bh. prostoru opisano je 56 vrsta i podvrsta ovog
reda insekata. Njihove larve i subimaga žive u tekućicama i značajni su u procesu
samoprečišćavanja voda.
Kao odrasli žive nekoliko dana i ne hrane se na tom stadiju, nego se reprodukuju i umiru. Ovo
je jedna od najstarijih skupina insekata. Na slici 90. prikazani su različiti oblici larvi i nekih
imaga. Poznate vrste koje obitavaju u našim vodama su: Ephemera danica, Ephemera
vulgata, Ephemerella ignita, Siphlonurus croaticus, Paraleptophlebia submarginata,
Riacophila tristis, Heptagenia ceruleans itd.

Slika 90. Izgled različitih vrsta larvi i imaga vodenih cvjetova

Red Hemiptera – polukrilati insekti: oba para krila su im opnasta, a prednja krila su vrlo
hitinizirana i tvore semielitre (slika 91). Usni aparat je podešen za bodenje i sisanje biljnih i
životinjskih sokova, a noge su im razvijene za skakanje, hodanje, veslanje, kopanje i sl..
Poznato je oko 75.000 vrsta, a obuhvataju stjenice (Heteropteroidacea), cvrčke
(Auchenorrhyncha) i biljne vaši (Sternorrhyncha).

88
Slika 91. Neki oblici Hemiptera

Red Hymenoptera – opnokrilci: oba opnasta para krila su meñusobno povezana, a ovdje
spadaju: pčele (Apidae) koje sa mravima (Formicidae), koji su sekundarno ostali bez krila, i
osama (Vespidae) spadaju u grupu Apocrita. Najvažniju ulogu za čovjeka ima pčela medarica
Apis melifera (slika 92) koja se uzgaja zbog proizvodnje meda, voska, propolisa, matične
mliječi i otrova.

Apis mellifera - pčela

Slika 92. Pčela medarica

Odonata – vilinski konjici: imaju usni aparat za grickanje, a njihove larve se razvijaju u vodi.
Imago je vezan za obale voda, a najbrojniji su u stajaćim vodama sa dosta biljaka. Prema
obliku krila dijele se na podredove: Anisoptera- koji imaju nešto različita krila (slika 93) i
Zygoptera - sa skoro istim prednjim i zadnjim parom krila (slika 93). Razviće im je
hemimetabolno tj. nemaju stadij lutke. Poznate vrste su Gomphus vulgatissimus, Calopteryx
splendens, Calopteryx virgo itd.

Anisoptera: larva i imago

Zygoptera: larva i imago

Slika 93. Predstavnici Anisoptera i Zygoptera (larve i imaga)
Red Plecoptera – kamenjarke (obalčari)

89
 Insekti čije je razviće hemimetabolno (slika 94), a u Bosni i Hercegovini je opisano 75
vrsta i podvrsta. Najveći broj vrsta je iz familije Leuctridae. Njihove larve se razvijaju u vodi,
ai imaga su vezana za obale voda. Usni aparat larvi je prilagoñen grickanju. Najveći broj vrsta
je vezan za život ispod kamena u gornjim tokovima tekućica. Poznate vrste koje žive u našim
rijekama su: Perla marginata, Perla burmesteriana, Dinocras megacephala, Isoperla
grammatica, Leuctra hippopus, Leucta inermis, Brachyptera seticornis itd. U Evropi je
opisano preko 4.000 vrsta ovog reda insekata, a veoma su značajna hrana ribama kao i za
ocjenu kvaliteta voda u tekućicama (biomonitoringu).

Slika 94. Izgled nekih larvenih oblika i imaga kamenjarki

Red Trichoptera – vodeni moljci

Kod nas je opisano 215 vrsta i podvrsta vodenih moljaca. Njihovo razviće je potpuno ili
holometabolno, a najveći dio života provode u slatkim vodama. Imago živi u blizini voda.
Odrasli krila sklapaju u vidu krova, a veoma podsjećaju na moljce iz reda leptira. Larve grade
kućicu u kojoj žive do izlijetanja (slika 95). U svijetu je do danas opisano preko 5.000 vrsta
ovog reda insekata. Veoma su značajni kao hrana ribama i u ocjeni kvalita vode tekućica i
stajaćica.

Slika 95. Izgled larve, lutke i imaga vodenih moljaca

Red Coleoptera – tvrdokrilci

Prednji par krila je vrlo hitiniziran u tvrda krila po čemu su i dobili ime. Graña tijela im je
različita, a veliki broj ovih jedinki živi čitav život u slatkim vodama (slika 96). Poznate vrste
su buba zlata Cetonia aurata i gundelj Melolontha melolontha. Poznati su i kao velike
štetočine koje nagrizaju korijenje biljki, a u ovu skupinu spada i poznata štetočina drveća Ips
tipographis – potkornjak, koji nanosi velike štete šumama naših područja. Ovo je, ujedno, i
najbrojniji red insekata gdje je opisano preko 350.000 vrsta.

larve imaga Dytiscidae

90
Cetonia aurata Carabus violaceus
Slika 96. Izgled larvi i imaga nekih tvrdokrilaca
Red Megaloptera – mrežokrilci: su mala skupina insekata, oko 100 vrsta, čije larve žive u
vodi i važna su hrana ribama. Poznata vrsta koja živi u evropskim vodama je obični muljar ili
Sialis lutaria (slika 97). Odrasli imaju mrežasta velika krila koja su sklopljena poput krova
iznad abdomena.

Slika 97. Izgled larve i imaga vrste Sialis lutaria (obični muljar)
Red Lepidoptera – leptiri: su veoma brojna skupina insekata koja obuhvata preko 150.000
vrsta, od kojih su mnoge u stadiju gusjenice veoma štetne za biljke. Usni aparat im je
prilagoñen sisanju sa izduženom i, u stanju mirovanja, smotanom surlicom prilagoñenom za
sisanje cvijetnih sokova. Gusjenica ima usni aparat za grickanje kojima nagriza dijelove
biljaka. Neke se hrane i životinjskom hranom. Tijelo im je veoma dlakavo, ovisno o vrsti, a
krila, prekrivena ljuspicama, su, slično kao kod vodenih moljaca, sklopljena kao crijepovi na
krovu. Poznati predstavnici su pripadnici familije Tineidae ili moljaca od kojih je najpoznatija
vrsta kućnog moljca Tineola biselliella, čije gusjenice nagrizaju odjeću. Ovdje spada i žitni
moljac Tinea granella. Pripadnici familije sovice – Noctuidae nagrizaju korijenje i prizemne
dijelove povrtlarskih biljaka. Iz familije Pieridae poznata je vrsta Aporio crategi (slika 98),
česta kod nas, koja ima veoma istaknutu nervaturu krila. Ovdje spadaju veoma štetne vrste,
tzv. bijelci, koji napadaju voćnjake i biljke kupusnjače.

Slika 98. Aporio crategi

Predstavnici familije Nimphalidae su veoma lijepi leptirovi, a jedna od vrsta je i Nimphalis
antiopa (slika 99).

Slika 99. Nimphalis antiopa

Predstavnici familije Papilionidae ili lastinih repaka su veliki i veoma lijepi leptiri, a veoma
poznata vrsta je Papilio machaon (slika 100).

91
Slika 100. Papilio machaon
Veoma su rašireni i mali, sitni leptiri čiji su mužjaci plavih ili crvenih boja – plavci ili
Lycaenidae. Jedna od vrsta sa crvenom bojom krila je mužjak Lycaena virgaureae (slika
101).

Slika 101. Lycaena virgaureae

Dyctoptera – žohari: prednja krila su im hitinizirana, a ispod njih se sklapaju zadnja. Neke
vrste sekundarno nemaju krila, a noge su im jake i služe za hodanje. Opisano je oko 15.000
vrsta žohara. Poznata vrsta je kućni žohar - Blatta orientalis (slika 102), dugačka oko 2 cm, a
u ishrani napada i odjeću, papir i sl.

Slika 102. Kućni žohar

ECHINODERMATA ILI BODLJOKOŠCI

Ovaj tip beskičmenjaka nosi naziv po skeletu koji ih obavija, a na kojemu se nalaze
bodlje. Isključivi su stanovnici slane vode, žive na dnu i veoma su stara skupina životinja koja
je odavno završila svoju evoluciju. Ovdje spadaju: morski ježevi - Echinoidea, morske
zvijezde - Asteroidea, zmijokrake zvijezde - Ophiroidea, morski trpovi - Holothuroidea i
morski krinovi – Crinoidea (slika 103).

92
 Morski jež Morske zvijezde

Zmijokrake zvijezde Krin Morski krastavac Morska zvijezda

Slika 103. Neki prestavnici bodljokožaca

CHORDATA ILI CHORDONIA

Njihova osnovna odlika je da, bar u toku embrionalnog razvića, imaju hordu (chorda
dorsalis). Ovo su bilateralno simetrične životinje, a opisano je preko 42.000 vrsta. Hordati
obuhvataju podtipove: Tunicata, Acrania i Vertebrata.
TunicatA – plašt koji im obavija tijelo je grañen od materije tunicina koja je slična celulozi.
Ovo su isključivo morske životinje. Obuhvataju oko 2.000 vrsta svrstanih u tri klase:
Appendicularia, Salpaeformes i Ascidiacea.
Acrania – sliče ribicama, a nemaju lobanju po čemu nose i naziv. Najpoznatiji predstavnik je
kopljača ili Amphioxus lanceolatus. Cijelog života imaju hordu koja se nalazi sa dorzalne
strane tijela. Tijelo im je sa obje strane zašiljeno u obliku koplja po čemu nose naziv kopljače.
Vrsta Amphiocsus lanceolatus nalazi se pojedinačno u okolini Rovinja, a na obalam Tajvana
je veoma brojna.
Vertebrata – KIČMENJACI
Ovo su najsloženije grañene životinje, a tijelo im se sastoji od glave, trupa i repa. U glavi se
nalazi mozak, u trupu unutrašnji organi, a kod nekih je rep i reduciran (ne postoji). Dva para
ekstremiteta su smještena na trupu. Dišu na škrge ili na pluća, a imaju limfni i krvni otjecajni
sistem. Imaju dobro razvijen endokrini sistem, bubrege kao ekskretorne organe, a nervni
sistem im je cjevast. Gotovo svi su odvojenih spolova, iako ima hermafrodita (dvospolaca).
Opisana je preko 41.000 vrsta kičmenjaka od kojih je ciklostomata 50, više od 20.000 vrsta
riba (Pisces), vodozemaca (Amphibia) je oko 2.500 vrsta, gmizavaca (Reptilia) je oko 6. 000
vrsta, ptica (Aves) oko 8.600 vrsta i sisara (Mammalia) preko 4.200 vrsta.

93
Cyclostomata
Ovo su najprimitivniji kičmenjaci, a karakteristika im je da imaju kružna usta po čemu nose
naziv kružnouste – Cyclostomata. Žive kao vanjski ili ektoparaziti riba. Veoma su slični
jeguljama, ali što nemaju peraja. Imaju hrskavičavi skelet i hordu tokom čitavog života. Ovo
su životinje kopnenih voda. Predstavnik je paklara – Petromyonoidea, a poznata je vrsta
potočne paklare Lampetra planeri (slika 104).

Slika 104. Potočna paklara Lampetra planeri

Pisces Ili Ribe
Ribe žive u kopnenim vodama, morima i okeanima na temperaturi od 0 do 40 ºC
(poikilotermi). Tijelo im je najčešće vretenasto (kod jegulje je zmijoliko), prekriveno
ljuskama, koštanim pločama, dok je kod nekih golo (som). Na tijelu imaju dva para parnih
peraja, prsna i trbušne. Ribe imaju kičmu koja je kod većine koštana, a kod manjeg broja
hrskavičava. U glavi se nalazi koštana lobanja na koju su vezani škržni lukovi. Veći broj riba
ima hidrostatički plivajući mjehur. Srce riba je vensko iz kojeg se krv potiskuje ka škrgama, a
iz njih, nakon oksidacije, krv kola po tijelu. Njihova prva podjela izvršena je na osnovu grañe
skeleta: skelet od hrskavice, zatim djelomično okoštani skelet i skelet koji je potpuno okoštao.
Ribe sa koštanim skeletom obuhvataju preko 90 % recentnih vrsta, a meñu njima su posebno
značajne ribe iz porodice Salmonidae ili pastrmke, Thymallidae ili lipljeni, Cyprinidae ili
šarani itd. Posebno značajne vrste naših voda su potočna pastrmka Salmo trutta m. fario (slika
105), lipljen Thymallus thymallus koji je autohtona riba rijeke Une na području Bosne i
Hercegovine (slika 105) itd. U Bosni i Hercegovini opisano je 110 vrsta i podvrsta
slatkovodnih i morskih riba.

Potočna pastrmka – Salmo trutta m. fario Linnaeus, 1758

Lipljen – Thymallus thymallus

Slika 105. Potočna pastrmka i lipljen

94
 Amphibia Ili Vodozemci
Ovo su kičmenjaci koji su tokom svog razvoja vezani za vodene ekosisteme, a kao
odrasli žive na kopnu u staništima u blizini vode i gdje je relativno toplo, tako da ih nema na
samom sjeveru. Trup im se završava repom do kojega se proteže kičma. Poznati predstavnici
su žabe – Anura, kod kojih se rep javlja u toku larvenog stadija punoglavca, a kasnije se
potpuno izgubi. Za žabe je karakteristično da su im zadnje noge sa pet prstiju znatno duže od
prednjih koje, obično, imaju četiri prsta. Koža koja prekriva tijelo prekrivena je žlijezdama, a
pored pluća, koža aktivno učestvuje u procesu disanja. Kod ovih životinja primaran je ulazak
vode u tijelo preko kože. Sposobnost proizvodnje zvuka kod žaba je rezultat transformacije
grkljana u organ za proizvodnju zvuka. Krvni sistem vodozemaca sastoji se od srca i krvnih
žila: arterija i vena. Vodozemci imaju i dobro razvijen limfni sistem. Odvojenih su spolova.
Veoma su aktivni noću kada love životinjice kojima se hrane (insekte, gliste, pauke, puževe i
sl.), pa imajuu dobro razvijene organe vida, sluha i mirisa. Ove životinje imaju veću moć
regeneracije dijelova tijela. Poznati predstavnici su žabe, daždevnjaci, tritoni (Triturus
vulgaris) (slika 106) i čovječija ribica.

Rana esculenta Bufo bufo Triturus vulgaris

Slika 106. Neki prestavnici žaba i triton
Aves Ili Ptice
Posebna prilagodba ovih kičmenjaka je sposobnost letenja. Tijelo im je grañeno od kljuna,
krila i perja koje ga prekriva. Perje je različito, a svako pero je grañeno od drške ili scapusa i
zastavice ili vexilluma. Ptice mijenjaju perje jedanput godišnje i taj proces se zove mitarenje,
koje je direktno vezano za rad štitne žlijezde. Kosti su im podijeljene na osovinske: lobanja,
kičma, rebra i grudna kost i dodatne: kosti nogu. Dišu pomoću pluća, a, pored njih, imaju i
dišne puteve i zračne vrećice. Zračne vrećice, pored njihove uloge u disanju, nadomještavaju i
nedostatak masnog tkiva. Odvojenih su spolova. Oplodnja je unutrašnja, a lijegu jaja iz kojeg
ispili mladi ptić. Rasprostranjene su na čitavoj Zemlji, vrlo dugo žive, npr., orlovi žive duže
od 100 godina. Poznate vrste su: afrički noj Struthio camelus čiji mužjak dostigne visinu do
275 cm i težinu do 90 kg, carski pingvin Aptenodytes patagonica, bijela roda Ciconia ciconia,
sivi soko Falco peregrinus, suri orao Aquila chrysaetos, obični fazan Phasianus colchicus,
galeb Larus argentatus (slika 107) itd.

95
Struthio camelus Falco peregrinus Aquila chrisaetos
Ciconia ciconia

Aptenodytes patagonica Larus argentatus Phasianus colchicus

Slika 107. Neki predstavnici ptica - Aves

Reptilia ili gmizavci

Za razliku od vodozemaca, gmizavci su stanovnici kopna, a njihov raspored na kopnu
odreñuje toplota. Neki predstavnici gmizavaca kao što su kornjače i neke zmije stalno žive u
morskoj vodi. Na kopnu, uglavnom, naseljavaju šume uz vodene ekosisteme. Imaju dobro
razvijenu kičmu koja je nešto drugačija kod različitih predstavnika, što je rezultat načina
života. Njihovo tijelo prekriveno je rožnatim tvorevinama, ljuskama i pločicama. Poznato je
da neke vrste presvlače gornji dio kože poput košulje (zmije). Dišu na pluća, a krvni sistem je
grañen od srca sa dvije komore i dvije pretkomore. U krvni sistem su uključene arterije i vene.
Ekskrecija se obavlja bubrezima, a većina ih je odvojenih spolova. Razviće ide preko
izlijeganja jaja, a oplodnja je unutrašnja. Ova skupina životinja može dugo opstati bez hrane,
a zimi provode zimski san. Poznati predstavnici su: od zmija Vipera berus (riñovka), gušter
Lacerta muralis, nilski krokodil Crocodilius niloticus, kornjača Chelonia midas (slika 108)
itd.

zmija Vipera berus

Lacerta muralis - gušter

96
 Crocodilius niloticus – nilski krokodil Chelonia midas – kornjača
Slika 108. Neki predstavnici gmizavaca

Mammalia ili Sisari

Do danas je opisano 5.000 vrsta svrstanih u 26 redova, a predstavljaju najsloženije grañene
kičmenjake koji odlikuje intelekt ili um. Koža je kod sisara obrasla dlakom, a, uglavnom,
imaju dva para ekstremiteta. Neke pripadnike sisara odlikuje pojava linjanja tj. promjene
dlake tokom života. Koža je bogato snabdjevena lojnim i znojnim žlijezdama. Organi za
disanje su grañeni od ždrijela, dušnika i plućnih krila. Krvni sistem je grañen od srca koje je
smješteno u pericardiumu ili osrčju, a čine ga dvije komore i dvije pretkomore. Posjeduju i
limfni sistem, a žlijezde sa unutrašnjim lučenjem su: štitna žlijezda, grudna žlijezda,
nadbubrežna žlijezda, gušterača itd. Lobanja im je dobro razvijena i grañena od kostiju. U
usnoj duplji imaju dobro razvijene zube prilagoñene načinu ishrane. Posebna odlika sisara je
da je u njihovoj koštanoj lobanji smješten glavni dio nervnog sistema - mozak.
Iako nose naziv sisari (rañaju žive mlade) neki pripadnici se još uvijek razvijaju lijeganjem
jaja. Sisari imaju stalnu tjelesnu temperaturu tj. homotermne su životinje. Poznatiji
predstavnici sisara su: medvjed Ursus arctos, evropski jelen Cervus elaphas, poljski miš
Apodemus flavicolis, domaća mačka Felix domestica, jež Erinaceus europaeus (slika 109) itd.
U okviru klase sisara, posebnoj skupini Hominidae pripada čovijek i njihovi direktni preci.

Ursus arctos - medvjed C ervus elaphas- evropski jelen Apodemus flavicolis - poljski miš

Felix domestica - mačka Erinaceus europaeus - jež

Slika 109. Neki prestavnici sisara

97
Glodavci

domaći miš (Mus musculus)

Sistematika

Carstvo: Animalia

Koljeno: Chordata

Razred: Mammalia

Podrazred: Eutheria

Nadred: Euarchontoglires

Red: Rodentia
Bowdich, 1821.

Podredovi

Sciurognathi
Hystricognathi

Glodavci (Rodentia) su najveći red sisavaca. Ova skupina broji više od 1700 vrsta koje žive
širom svijeta i naseljavaju velik broj vrlo različitih okoliša. Veličina tijela se od vrste do vrste
razlikuje od oko 5 cm velikog afričkog patuljastog miša pa do oko 130 cm velikog voden
prasca, no većina vrsta je veliko izmeñu 8 i 35 cm.
Anatomija
Oblik tijela je uglavnom vrlo sličan osim malog broja iznimki koji su zbog prilagoñavanja
posebnim uvjetima u okolišu u kojem žive razvili i neke posebne tjelesne osobine (odskočne
noge, noge za kopanje, ljetne kožice i sl.).
Zubalo
Najvažnija osobina zubala glodavaca su povećani sjekutići u gornjoj i donjoj čeljusti.

98
Trajno zubalo glodavaca ima 16 ili 20 zubi. Imaju u svakoj polovici čeljusti po jedan sjekutić
(Dens incisivus), koji nazivaju još i "zub glodavac". Donji sjekutići su najčešće duži od
gornjih. Iza njih dolazi prazan prostor koji se zove Diastema, a očnjaci im nisu
razvijeni.Najčešće ne dolazi do promjene zubi, samo životinje iz nadporodice (Cavioidea),
(morski praščići, činčiće) imaju mliječne zube, ali ih trajni zubi zamjenjuju još prije
koćenja.Zubi glodavaca u pravilu nemaju korijen. Prema mjestu izrasta zuba imaju zubnu
šupljinu i rastu tijekom cijelog života. Za razliku od njih, kutnjaci imaju ograničen rast.
Iznimka su ponovo (Cavioidea), koji imaju sve zube bez korijena, pa pošto su omiljeni kućni
ljubimci, treba im redovno kontrolirati i kutnjake. Kod svih glodavaca se lijeva i desna strana
zubala ne razlikuju.
Način života
Većina glodavaca su noćne životinje ili su aktivne u sumrak, ali ih se može sresti i po danu.
Žive pojedinačno ili u grupama koje u slučaju gole krtice mogu imati i više od 100 jedinki.
Glodavci žive u svim okolišima ukljućujući i visoke dijelove stabala, gdje živi kližuća
vjeverica. Nema ih jedino na Antarktiki i nekim manjim otocima kao niti u moru.
Glodavci i zecoliki su razvili naročit oblik prilagodbe na biljnu prehranu, Caecotrofiju. Pri
hranjenju, uzimaju u odreñenu vrstu izmeta i na taj način hrana dva put prolazi kroz probavni
trakt.
Glodavci su rasprostranjeni širom svijeta, a pripada im više od polovice živućih sisavaca.
Naziv su dobili po zubima glodnjacima. Do danas je zabilježeno 2821 vrsta glodavaca. Žive
na drveću, u vodi, pod zemljom, u podzemnim jamama, u grmlju, na otvorenom polju... Po
tipu ishrane pripadaju biljojedima, a uglavnom se hrane korjenjem, lišćem, cvjetovima,
plodovima... Gospodarski važne vrste su dabar, nutrija, bizantski štakor i puh. Cijenjeni su
zbog krzna, a i zbog mesa (puh).
DABAR
Dabar je najveći glodavac sjeverne polutke i semiakvatična je životinjska vrsta. Masivne i
zdepaste je grañe, izvrstan plivač i ronilac, a upravo te osobine omogućuje mu njegova graña
tijela. Tijelo mu je dugo 1m, visina hrpta je 30cm, a rep je širok i plosnat. Boja dabrove dlake
je tamnokestenjasta do siva, a na trbuhu je svjetlija. Živi u vodotocima, močvarnim
predjelima, oko vegetacije zeljastih i drvenastih vrsta. Stanište koje mu odgovara je voda
duboka minimalno 30 cm. Dabar je tipičan monogam, a spolnu zrelost dostiže sa 2.5 godine.
U Hrvatskoj je nestao krajem 19.stoljeća, a ponovo je vraćen 1996. godine.
Rodentia
Kategorije: Viši sisavci | Glodavci
Anatomske i fiziološke posebnosti probavnog trakta
Svi zubi zamorčića i kunića su zubi koji rastu cijeli život, zubi donje čeljusti brže rastu nego
zubi gornje čeljusti. Sjekutići samo s prednje strane imaju tvrdu presvlaku od cakline, zbog
čega imaju specifični oblik i zbog toga su toliko oštri. Redovito korištenje i trošenje zuba kroz
jedenje grubo strukturirane sirove hrane je s fiziološke strane idealna ravnoteža doživotnom
rastu zuba. Kada se ta ravnoteža poremeti, dolazi do problema sa zubima uslijed nedovoljnog
ili nepravilnog trošenja. Idealno trošenje zuba postiže se samo u slučajevima prehrane s
hranom bogatom sirovinama koja zahtijeva intenzivno žvakanje i mljevenje stražnjim zubima,
kao što su sijeno i trava. To bi trebala biti osnova prehrane koja se upotpunjuje sa svježom
hranom (lišće, začinsko bilje, povrće, voće) i povremeno malo suhog kruha.
Želudac kunića i zamorčića je jednostruk i jako tanke stijenke, tako da nije moguće
povraćanje. Ako hrana bude pojedena, nema drugog puta nego da proñe probavni sustav. Obje
vrste jedu često, i do 80 puta na dan u malim količinama, a transport hrane kroz probavni

99
sustav se osigurava jedino uzimanjem nove količine hrane koja pogurava staru hranu. Ako su
razmaci meñu hranjenjem preveliki, životinja se lako može prejesti. Takoñer, ako se daje
peletirana hrana (sušena) a razmaci meñu hranjenjem su preveliki, može se lako desiti da se
ljubimac prenapije vode i prerastegne želudac što može dovesti i do puknuća želučane
stijenke.
Normalna flora u probavnom traktu kunića i zamorčića se sastoji uglavnom od anaerobnih i
gram pozitivnih bakterija, dok se E.Coli i Cl. perfringens pojavljuju samo kao prolaznici i
prevelika koncentracija označava bolest. Osobito laktobacili iz flore su odgovorni za
kvalitetnu probavu, a da bi ona mogla besprijekorno funkcionirati potreban je pH od 8 do 9
(relativno velik stupanj kiselosti). Ako se ljubimce hrani namirnicama koje sadrže previše
ugljikohidrata i šećera, pH se smanjuje na izmeñu 5 i 6 i tada odumire prirodna i zdrava flora,
a naseljava se pojačano E.Coli i dolazi do bolesti i problema s probavom
Spektar prehrane u prirodnom okolišu
U slobodnoj prirodi kunići se hrane travama, začinskim biljem i lišćem povrća, a vodu
dobivaju uglavnom od rose koja se u svitanje i u sumrak skuplja po biljkama. U prirodnu
prehranu NE spadaju sjemenke pšenice, raži, ječma i zobi, jer te sjemenke rastu u relativno
kratkom razdoblju, a i onda na visini od oko 1m, što kunićima nije dostupno. Tek kada
prezrele sjemenke padnu na pod, kunići bi mogli do te namirnice bogate škrobom ali
siromašne celulozom, ali bi to onda bilo u razdoblju kada njima uopće nije potrebna prehrana
toliko bogata energijom. Dakle, u pravilu kunići u prirodi NE JEDU SJEMENKE.
Što se tiče zamorčića, njegovo podrijetlo je od planinskog zamorčića Cavia aperea cutleri. Ta
vrsta životinja naseljava travom bogate visinske proplanke i grmovite stepe u Andama do
visine od 4200m. Trava u Andama je vrlo bogata vitaminom C, tako da je ta ekološka niša
idelana za prehranu zamorčića.

Na brojnost mogu utjecati razni ekološki faktori meñu njima prehrambeni, klimatski i drugi,
dijelom i nepoznati, pa se ona često ne može objasniti a niti prognozirati.
Riña voluharica ( Clethrionomys glareolus ) i žutogrli miš ( Apodemus flavicollis ) a uz njih u
manjoj mjeri i šumski miš ( Apodemus sylvaticus ), poljski miš ( Apodemus agrarius ), te
livadna voluharica ( Microtus agrestis ).

Riña voluharica, žutogrli i šumski miš. U nekim godinama, kada je veća brojnost populacija,
riña voluharica se može vidjeti kako trčkara okolo i tijekom dana. Ona se odlikuje lijepim
crvenkastim krznom, a najlakše ju je razlikovati od miša po tome što ima razmjerno kratak
rep i male uške.
Za glodavce se smatra da su najveći neprijatelji čovjeku, prenosioci su i rezervoari brojnih
zaraznih bolesti, zato se preporučuje:

100
• čuvati za vrijeme izleta svoju hranu i piće od glodavaca, ne ostavljati je izravno na tlu i sl.
• održavati higijenu ruku, oprati ih, otrti vlažnom maramicom i sl. prije jela
• izbjegavati piti vodu iz neureñenih šumskih izvora i lokvica, jer se njima koriste i šumski
glodavci
• izbjegavati odmaranje (ležanje) izravno na šumskom tlu, osobito na mjestima gdje smo
vidjeli više glodavaca ili njihove rupe
• ne loviti ili dirati (uginule) šumske glodavce ili druge životinje
Na kraju, većina nabrojenih mjera opreza i čuvanja zdravlja, ujedno štiti i od drugih bolesti
koje se mogu prenijeti na ljude s divljih životinja.
Životinjske vrste štite se temeljem Zakona o zaštiti prirode trajnom zaštitom na teritoriju ili
zakonom o lovstvu – lovostajem .
Zaštićeni kralježnjaci:
VODOZEMCI: svi su zaštićeni, osim zelene žabe koja se smije hvatati samo uz dopuštenje
Državne uprave i sukladno propisanim mjerama zaštite
GMAZOVI: svi osim poskoka
PTICE: Zaštićene su sve ptice osim ptica zaštićenih lovostajem, te svrake, sive vrane i šojke
SISAVCI: svi šišmiši, kukcojedi (osim krtice), od glodavaca 4 zaštićene vrste
(vrtni puh, puh orašar, gorski puh, obični puh i vjeverica),

ETOLOGIJA
Ponašanje organizama obuhvata kako induvidualne tako i grupne odnose u životnoj sredini. U
ponašanje aktivno su uključene morfološko-anatomske, funkcionalne i psihičke karakteristike
životinja i čovjeka. Dakle, za ponašanje organizama bitni su glavni organski sistemi:
endokrini (hormonalni) sistem, krvni sistem, žljezdani sistem, kožni sistem, mišićni sistem i
dr. Etologija (grč. ethos = običaj, navika, ponašanje; logos = nauka, učenje) je nauka koja se
bavi istraživanjima životinjskih i ljudskih induvidualnih i grupnih karakteristika ponašanja
koja uključuju ne samo odnos prema spoljnoj sredini već i odnos prema jedinkama svoje vrste
i drugih vrsta.
Najbolje poznavanje ponašanja životinja može se steći u prirodnom okruženju još uvijek
očuvane životne sredine. Svaka izmjena uvjeta u životnim sredinama odražava se na
ponašanju životinjskih induvidua u datom prostoru. U opseg istraživanja ponašanja jedinki u
prirodnim uvjetima žvotaa ubrajaju se, svakako, aspekti ishrane, kretanja, odnos date životinje
prema jedinkama iste vrste i različitih vrsta, odnos prema mladima i sl. U naučnim
istraživanjima ponašanja životinja osnovni pojam je etogram, koji predstavlja potpun opis i
klasifikaciju različitih oblika ponašanja životinje. Pošto je većina osobina jedne induvidue
genetski odreñena, a reprodukcijom se prenosi novim generacijama, tako postoje nasljedne
(uroñene) odlike ponašanja kao i one stečene. Nasljedne odlike se odnose na traženje hrane ili
način opstanka u zimskom periodu (zimski san). Ovakva nasljedna ponašanja uzrokovana
unutrašnjim faktorima zovu se još i spontana ponašanja. Instinkt predstavlja jednu od
osnovnih odlika uroñenog ponašanja koja je odreñena genetičkim faktorom i odlikuje sve
životinje pojedinačno. Instikti su, s druge strane, rezultat i uvjeta vanjske sredine, a usmjereni
su ka očuvanju opstanka date vrste (preživljavanju) i razmnožavanju kao osnove opstanka
date vrste.
101
Zaštita i odbrana predstavljaju druge vidove uroñenog ponašanja, a podrazumijevaju aktivnu
ili pasivnu zaštitu i odbranu od neprijatelja. Jedinke koje se štite bjekstvom od neprijatelja
imaju posebno dobro razvijena čula sluha, mirisa, vida itd. Najbolji primjer zaštite je sipa
(glavonošci), koja ima razvijenu mastiljavu kesu čiji sekret zamuti vodu, dok se jedinka se za
to vrijeme primiri pa brzo prelazi na tzv. “reaktivni pogon” i bježi.
Pronalaženje hrane je svojstveno svakoj životinjskoj vrsti npr., mačka tiho motri svoj plijen i
zatim ga brzo zgrabi, jastreb sa visine vreba svoj plijen itd.
Održavanje higijene se najbolje reflektuje kod sisara kroz procese lizanja, češanja ili češljanja,
a takoñer i kupanja kao najzastupljenijeg načina održavanja higijene.
Spolno ponašanje je posebno izraženo kod jedinki sa spolnim dimorfizmom gdje j,e po
sekundarnim spolnim oznakama, jasno odvojena jedinka mužjaka od jedinke ženke. Ovi
instinkti su veoma bitni jer pretpostavljaju opstanak date vrste.
Briga o potomstvu je tipično instinktivno ponašanje. Ono je svojstveno spolno zrelim
jedinkama, a u tim etapama neophodno je mladima osigurati zaštitu, toplinu i ishranu.
Teritorijalnost kao poseban vid uroñenih ili spontanih ponašanja posebno je karakteristično za
npr. jastoga, koji progoni jedinke svoje vrste u i za vrijeme presvlačenja, zatim kod riba,
gmizavaca i sisara. Teritorijalnost je, u biti, zaštita prostora kojega naseljava jedna jedinka od
jedinki iste vrste ili od pripadnika drugih vrsta.

OSNOVNI POJMOVI O EKOLOGIJI

Na planeti Zemlji sfera u kojoj postoje uvjeti za život zove se biosfera (grč. bios = život;
sphaera = kugla). U sastav biosfere ulazi vazdušni omotač – atmosfera, vodeni omotač –
hidrosfera i površninski dio kopna do dubine do koje ima živih organizama – litosfera. Nauka
koja se bavi odnosima živih bića prema životnoj sredini, odnosno prema neživoj prirodi,
uključujući i odnose izmeñu njih, zove se EKOLOGIJA (lat. öikos = dom ili kuća; logos =
nauka). U živom svijetu, u sudjelovanju žive i nežive sredine, postoje različiti stupnjevi
ekološke integracije, a osnova je ćelija kao osnovna jedinica života. Viši stupanj ekološke
integracije je vrsta, a skup jedinki iste vrste koji u datom vremenu naseljava isti prostor i
repredukcijom stvara plodno potomstvo označava se kao populacija. Glavna odlika populacije
je brojnost jedinki na datom prostoru - gustina date populacije u datom vremenu. Gustina
populacije je promjenjiva kako u prostoru tako i u vremenu, a uvjetovana je variranjem
osnovnih prirodnih tj. abiotičkih i biotičkih faktora životne sredine koju naseljava u datom
vremenu. Na jednom prostoru se, uglavnom, javljaju mješovite populacije koje ga u datom
vremenu naseljavaju i čine biotop ili stanište. Mješovite populacije živih bića na odreñenom
biotopu čine ekološku integraciju višeg stupnja označenu kao biocenoza. Biotop i biocenoza
zajedno čine veću ekološku integraciju označenu kao ekosistem. U svakom ekosistemu, s
obzirom na stupanj variranja osnovnih uvjeta života, izražena je kako vertikalna tako i
horizontalna stratifikacija. Tako se npr., u šumi kao primjeru jednog ekosistema, u biljnom
svijetu izdvaja sprat drveća, sprat grmlja, sprat zeljastih biljaka i stelja. U životinjskom
naselju, koje je usko vezano za naselje biljaka, takoñer se javlja vertikalna startifikacija:
naselje u krošnji drveta (ptice), naselje na kori i ispod kore drveta (razne vrste insekata),
naselje životinja u korijenu drveta, stelji i u zemljištu (razne vrste beskrilnih insekata, krpelji,
stonoge, gmizavci itd.). U barama i jezerima kao stajaćim vodenim ekosistemima, uslijed
izostanka protoka kao važnog abiotičkog faktora, nastala je vertikalna i horizontalna
stratifikacija osnovnih abiotičkih faktora (kisika, temperature, svijetlosti itd.). Variranje
osnovnih uvjeta u ovim vodenim sredinama rezultiralo je horizontalnom podjelom na naselja
litorala ili priobalja, sublitorala i profundala – otvorene pučine. Vertikalna stratifikacija živog
naselja obuhvata: plankton, nekton i bentos ili naselje dna. U stajaćicama, a posebno u
barama, javlja se naselje životinja na biljkama koje se označava kao perifiton. U naselje

102
planktona ubrajaju se niže biljke (alge), a od životinja niži račići, rotatorije i protozoe. U
nektonu su dominantne ribe.
Vertikalna i horizontalna stratifikacija u vodenim i kopnenim ekosistemima uvjetovana
je variranjem abiotičkih uvjeta života. Abiotičke uvjete predstavljaju abiotički faktori koji se
ubrajaju u ekološke faktore. Ekološki faktori jedne sredine predstavljeni su:
fizičko-hemijskim faktorima;
orografskim faktorima (nadmorska visina, nagib i ekspozicija),
biotičkim faktorima,
antropogenim faktorima.
Antropogeni faktor danas ima veoma veliki uticaj na promjene uvjeta u životnoj sredini i zato
se izdvaja kao posebno značajan. Životinje kao heterotrofni organizmi su, u svom rasporedu i
položaju, uvjetovane biljkama kao autotrofima. Dalje, raspored živih bića na odreñenom
prostoru uvjetovan je spoljnim uvjetima sredine, odnosno ekološkim faktorima, koji
predstavljaju abiotičke i biotičke uvjete opstanka živih bića na datom prostoru. Shodno tome,
variranje ovih uvjeta odražava se na raznovrsnost živih bića na različitim prostorima.
Variranje odreñenog ekološkog faktora u čijim granicama je moguć život date vrste označava
se kao ekološka valenca. Tako se, s obzirom na stupanj variranja ekoloških faktora, organizmi
dijele na:
eurivalentne – organizmi koji podnose veće variranje osnovnih ekoloških faktora;
mesovalentne – organizmi koji podnose manje variranje ekoloških faktora;
- stenovalentne - organizmi koji podnose vrlo mala variranja i zahtijevaju gotovo stabilne
uvjete ekoloških faktora.

Tako npr. izvore rijeka naseljavaju stenovalentne vrste koje, u prvom redu, zahtijevaju
stabilnu temepraturu i visoku zasićenost kiseonikom, dok srednje tokove rijeka naseljavaju
meso do eurivalentni organizmi. U okviru ekologije izdvajaju se podoblasti:
- sinekologija – istraživanja bazirana na nivou ekosistema (sinekologija kopnenih ekosistema
ili sinekologija vodenih ekosistema)
idioekologija ili autekologija: istraživanje i praćenje promjena na primjeru jedne vrste.

103
MIKROSKOP VJEŽBA BR.1

Za upoznavanje i posmatranje života i različitih pojava kod živih bića koristimo raznovrstan
pribor i materijal.
Od pribora u biološkoj laboratoriji koristimo sljedeće:
Pinceta
Skalpel,žilet
Makaze sa oštrim vrhom
Anatomska igla
Kapaljka,pipeta
Takoñe koristimo i hemikalije sa kojima treba pažljivo raditi.Neki organizmi ili njihovi
dijelovi su veoma sitni i ne mogu se vidjeti golim okom. Organizme i njihove dijelove koje
posmatramo nazivamo predmeti ili objekti posmatranja.Da bi se oni mogli vidjeti potrebno je
uvećati njihove likove. To se postiže lupom i mikroskopom. Lupa je prost pribor za
uveličavanje. Sastoji se od dvojno ispupčenog stakla koje je uramljeno u metalni okvir sa
drškom. Ručnom lupom se mogu uvećati predmeti od 2 do 25 puta.
Ako su objekti posmatranja suviše sitni tada koristimo mikroskop.
Graña mikroskopa:
Mikroskop ima više dijelova.To su optički i mehanički dijelovi.
Optički dijelovi su:
Staklena leća ili sočiva smještena u metalnoj cijevi zvanoj tubus.
Druga vrsta sočiva su objektivi smješteni na donjoj strani tubusa i ima ih četiri.
Treća vrsta sočiva su okulari, može ih biti jedan-monookularni mikroskop i ako su dva, to je
binokularni mikroskop.
Blenda-za reguliranje propuštanja svijetlosti
Kondenzor-za promjenu intenziteta svijetlosti.
Izvor svijetlosti,dnevna svijetlost ili vještački izvor-lampica
Mehanički dijelovi mikroskopa:
Tubus
Ručica-za pomjeranje mikroskopa
Stočić-na koji se stavlja objekat koji se posmatra
Makro vijak-za traženje slike
Mikro vijak- za izoštravanje slike
Vijci za pomjeranje predmetnog stakla lijevo- desno,napred nazad,za pomjeranje blende i
kondenzatora i vijak za mijenjanje intenziteta svijetlosti
104
Pripremanje preparata za posmatranje:
Za pripremanje preparata potrebna su nam predmetna stakla, pokrovna stakla, kapaljka i čaša
sa vodom. Na predmetno staklo se stavi kap vode i u nju preparat koji se pokrije pokrovnim
staklom .Ovakvi preparati koje sami pravimo i koji se mogu posmatrati nekoliko sati zovemo
privremeni preparati. Za razliku od ovih gotovi ili trajni preparati su suhi i možemo ih koristiti
više godina, a njihova priprema je mnogo složenije.

RUKOVANJE MIKROSKOPOM
Mikroskopiranjem nazivamo posmatranje raznih objekta pomoću mikroskopa.Da bi se moglo
uspješno izvesti ovo posmatranje potrebno je ovladati tenhikom mikroskopiranja što će biti
cilj ove vježbe.
Postupak rada:
Jelenskom kožicom očistite okulare, objektive i izvor svijetlosti
Podignite tubus mikroskopa okrećući makro vijak prema sebi
Postavite preparat na stočić mikroskopa
Namjestite najmanji objektiv(najmanje uvećanje)
Spustite oprezno tubus pomoću makro vijka, okrećući ga od sebe do visine 6-7mm iznad
preparata
Pogledajte kroz okulare i okrenite polagano makro vijak prama sebi i slika predmeta će se
pojaviti u vidnom polju
Sliku izoštrite mikro vijkom
Ako želite zamjeniti objektiv,pažljivo okrećite postolje na kome se nalaza objektivi.
Objektiv je u dobrom položaju kada se čuje slab zvuk škljocanja.
Prilikom crtanja obratite pažnju na sljedeće:
Pri crtanju koristite dobro zašiljenu olovku-meku
Počnite sa crtanjem onog mjesta na preparatu koje je bitno
Crtajte isječak slike sasvim orginalno,tj. da crtež odražava ono što vidite
Crtajte uvećano i pregledno bez velikog brisanja
Stalno uporeñujte svoj crtež sa slikom predmeta u vidnom polju mikroskopa
Obilježite crtež tačno i uredno

105
MIKROSKOP

Asistent: Student:

106
GRAðA ĆELIJE VJEŽBA BR. 2
Osnovna grañevna jedinica svih živih bića je ćelija(stanica).Nauka koja proučava ćelije je
CITOLOGIJA.
Osnovne tri komponente koje ima svaka ćelija i koje se vide na privremenom preparatu su:
Ćelijska membrana(opna)
Citoplazma
Jedro

Organele koje posjeduju samo biljne ćelije:

Vakuole
Ćelijski zid
Plastidi

Organele koje posjeduju samo životinjske ćelije:

Lisosomi
Neurofibrili
Miofibrili
Osim gore pomenutih organela(komponenti) zajedničke organele su još:
Golñijev aparat,mitohondrije,ribosomi,endoplazmatski retikulum

UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD

Pribor i materijal: lukovica crvenog luk(Allium cepa) ili listovi tradeskancije(Tradescantia
zebrina),mikroskop,žilet ili skalpel,predmetna i pokrovna stakla,čaša sa vodom i stakleni
štapić.
Ako se radi sa lukom onda treba luk presjeći po sredini i uzeti tanak listić epiderme, odrezati
što manju površinu i staviti u kap vode na predmetno staklo i pokriti pokrovnim staklom.
Ako se radi sa tradeskancijom onda se napravi plošni presjek lista i to se stavi u kap vode na
predmetno staklo, pokrije pokrovnim i dalje mikroskopira na način opisan u predhodnoj
vježbi. Ista vježba može se ponoviti samo da se na predmetno staklo stavi kap neke
mikrobiološke boje tako da se jedro, ćelijska membrana i citoplazma puno bolje vide.

107
Asistent: Student:

108
ĆELIJSKE ORGANELE VJEŽBA BR.3
POREðENJE GRAðE BILJNE I ŽIVOTINJSKE ĆELIJE

109
110
111
Asistent: Student:

112
PROKARIOTSKI ORGANIZMI VJEŽBA BR.4

Sav biljni svijet prema grañi jedra dijelimo na:

Prokariote-(pro-prije,karion- jedro), jedro nije formirano u kompaktnu cijelinu pa je
hromatinski materijal razbacan svuda po citoplazmi, tu spadaju bakterije i modrozelene alge
Eukariote-(eu-pravo,karion-jedro), jedro je ograničeno jedrovom membranom tako da se
hromatinski materijal nalazi organizovan u jedru- tu spadaju talofite i kormofite.
Sav životinjski svijet s obzirom na grañu i tjelesnu organizaciju dijelimo na:
Protozoe-jednoćelijske životinje, grañene od samo jedne jedine ćelije(parameci)
Metazoe-višećelijske životinje-tijelo grañeno od više ćelija-tkiva-organa itd.
Generalno metazoe opet dijelimo na beskičmenjake-nemaju kičmeni stub(npr.insekti) i
kičmenjake(imaju kičmeni stub)

113
NEKI OD OBLIKA PROKARIOTSKIH ORGANIZAMA

114
Asistent: Student:

115
DIJAGRAM STRUKTURE VJEŽBA BR.5
PROKARIOTSKE ĆELIJE
PROKARIOTI
KLASA:BAKTERIA
RED: EUBAKTERIALES

116
Asistent: Student:

117
MODROZELENE ALGE VJEŽBA BR.6

Modrozelene alge žive u kopnenim(slatkim)

i slanim vodama,kao i na vlažnom kamenju.
Ćelije modrozelelenih alga su kao i ćelije
bakterija prokariotske tj. nemaju formirano
jedro.Poznate modrozelene alge su:
nostoc,anabena,oscillatoria,spirulina i spirogira.

UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD

Pribor i materijal: predmetna stakla, pokrovna stakla, pinceta, pipeta i tegla sa
materijalom(barska voda u kojoj se mogu vidjeti zelene prevlake modrozelenih
alga(spirogira).Pincetom ili pipetom stavite kap tekućine na predmetno staklo, pokrijte
pokrovnim staklom i posmatrajte. Nacrtajte što ste zapazili u vidnom polju mikroskopa.

118
 PROKARIOTI
KLASA:CIANOBAKTERIA
RED:KONJUGATA
VRSTA:SPIROGIRA

Asistent: Student:

119
VJEŠTAČKA TRAUBEOVA «ĆELIJA» VJEŽBA BR.7

Sloj ferocijanid bakra ima svojstava diferencijalno-propustljive membrane; propušta vodu, a

zadržava u njoj rastvorene soli, kao npr., CuSO4. Takav sloj se obrazuje na dodirnim
površinama rastvora kalijum ferocijanida i bakar sulfata, po sljedećoj jednačini:

K4Fe(CN)6 + 2CuSO4= Cu2Fe(CN)6 + 2K2SO4

Kristali kalijum ferocijanida, potopljeni u rastvor bakar sulfata, sa nastalom diferencijalno-
propusnom membranom bakar ferocijanida, predstavljaju osmotsku ćeliju: voda iz rastvora
CuSO4 prolazi kroz membranu bakar ferocijanida i rastvara kalijum ferocijanid. U početku je
rastvor K4Fe(CN)6 više koncentrovan nego rastvor CuSO4(tj. vode je u njemu manje) i
molekule vode se kreću iz sulfata ka ferocijanidu.
Rastvor kalijum ferocijanida vrši pritisak na membranu, te ona puca i ćelija se širi skokovito,
pri čemu se na dodirnoj površini rastvora kalijum ferocijanida i bakar sulfata ponovo stvara
diferencijalno propusna membrana ferocijanid bakra. Proces «rastenja» osmotske «ćelije»
traje dok se osmotski pritisci rastvora sa obadvije strane membrane probližno ne izjednače.

UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD

Pribor i materijal: 4% rastvor CuSO4, kristali kalijum ferocijanida.

U 4 % rastvor CuSO4 potopiti zrnce K4Fe(CN)6 veličine zrna bibera.Posmatrati rastenje
osmotske «ćelije» za izvjesno vrijeme.

120
ZAPAŽANJA I ZAKLJUČAK
CRTEŽ

Asistent: Student:

121
PLAZMOLIZA I DEPLAZMOLIZA VJEŽBA BR.8

Stanica(ćelija) djeluje kao osmotski sistem. Ako se nañe u

hipertoničnoj sredini tj. u otopini čija je koncentracija veća nego je koncentracija ćelijskog
soka u ćeliji će doći do plazmolize, tj. voda će iz stanice izlaziti i protoplazma će se početi
odvajato od membrane. Suprotno, ako se ćelija nañe u hipotoničnom rastvoru, tj. u otopini
manje koncentracije nego je koncentracija
ćelijskog soka, doći će do deplazmolize, tj. voda izvana ulazit će u ćeliju i turgor-unutarnji
pritisak u ćeliji, će se povećavati, a s njim i napetost ćelije.

UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD

Pribor i materijel: Listovi tradeskancije koji su sa naličja crveni, mikroskop sa priborom za

mikroskopiranje, stakleni štapić, filter papir, n-otopina kalijeva nitrata.
Tanke djeliće epiderme dignute uz srednje rebro naličja lista tradeskancije stavite u kap vode
na predmetno staklo, poklopite pokrovnim staklom i posmatrajte sa mikroskopom pod
uvećanjem 100x. Ćelije su ravnomjerno obojene antocijanom. Sa strane pokrovnog stakalca
stavite kap n-otopine KNO3, a sa suprotne strane filter-papirom povlačite vodu. Neprestano
posmatrajte što se dogaña u ćeliji. Ustanovi ćete da dolazi do plazmolize, pri čemu se
protoplast najprije odvaja od uglova, a zatim od cijele membrane.
Sa strane pokrovnog stakla stavite kap vode, a sa druge oprezno filter- papirom usisavajte
vodu. Nastupiće deplazmoliza. Ako je plazmoliza polako nastupila, ćelije su ostale žive i u
tom slučaju može doći do deplazmolize. Ako plazmoliza naglo nastupi i protoplazma se
mehanički razori, ćelija ugine, i ne dolazi do deplazmolize.

122
Asistent: Student:

123
STOMIN APARAT, HLOROPLASTI I LEUKOPLASTI U ĆELIJAMA LOZICE.

UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD

Pribor i materijal: list tradeskancije,predmetna i pokrovna stakla,žilet ,čaša sa vodom i
kapaljka.
Uzeti list lozice i previti ga preko kažiprsta lijeve ruke pridržavajući ga prstima iste ruke
Naličje lista treba da bude okrenuto prema gore. Žiletom treba odvojiti tanku pokožicu
epidermisa lista, a pri tome paziti da se ne zahvati zeleni dio epidermisa lista .Odvojeni
epidermis lista treba da bude tanak, mali i ljubičasto obojen. Presjek staviti na predmetno
staklo, dodati kap vode, pokriti predmetnim staklom i posmatrati pod mikroskopom. Na
preparatu se vide ljubičasto obojene ili neobojene ćelije. Boja je uslovljena prisustvom
materije antocijana koja se nalazi rastvorena u soku. Pri posmatranju treba obratiti pažnju na
oblik i veličinu ćelija. Ako je epidermis odvojen od srednjeg dijela lista iznad nerva, onda se
vide jako izdužene ćelije šestougaonog oblika. Ćelije ostalog dijela epidermisa imaju
šestougaoni oblik ali nisu izdužene. U epidermisu se zapažaju i stomine ćelije (aparat),koga
čine ćelije zatvaračice polumjesečastog oblika okrenute jedna prema drugoj udubljenim
stranama koje su jako zadebljale. U stominim ćelijama se nalaze hloroplasti u obliku
hlorofilnih zrnaca, koji sadrže zelenu boju hlorofil. Pored ovih zrnaca u stominoj ćeliji može
se zapaziti jedro. U svakoj ćeliji epidermisa nalazi se jedro, a oko njega se zapažaju sitna
loptasta bezbojna tjelašca koja prestavljaju bezbojne plastide ili leukoplaste. Citoplazma se
nalazi u tankom sloju uz ćelijski zid i u vidu niti prolazi kroz ćelijski lumen presjecajući
vakuole.

124
Asistent: Student:

125
HROMOPLASTI U KORJENU MRKVE (Daucus carota) VJEŽBA BR.9

Plastidi su organele koje posjeduju samo biljne ćelije. Prema boji koju sadrže djelimo ih na
hloroplaste-zeleni pigment, hromoplaste-crveno-naradžasti pigment i leukoplaste-bezbojni
pigment.
UPUTE ZA PRAKTIČNI RAD:
Pribor i materijal: predmetno staklo, pokrovno staklo,kapaljka, posuda sa vodom,
mikroskop,žilet ili oštri nožić.
Pravljenje preparata: žiletom (oštrim nožićem ) napravi se što tanji poprečni presjek korjena
mrkve i doda se kap vode na predmetno staklo i posmatra se na mikroskopu. U vidnom polju
se vide ćelije izometrijskog oblika, a u ovim ćelijama se uočavaju hromoplasti narandžasto
crvene boje u obliku pločasti i igličasti kristala.

POPREČNI PRESJEK LISTA

Epidermis je predstavljen jednim slojem krupnih ćelija, čiji je ćelijski zid zadebljao i
kutiniziran te obrazuje kutikulu. Ona je jače razvijena na ćelijama epidermisa lica lista. Stome
se nalaze u epidermisu naličja. One su opkoljene sa dvije sitnije ćelije epidermisa koje se
označavaju kao stanice pratilice. Biljke suhih staništa imaju sitnije stome.
Mezofil je kompleks tkiva koje se nalazi izmeñu epidermisa lica lista i naličja lista. Uz
epidermis lica lista naliježe sloj izduženih ćelija koje čine palisadno tkivo lista, koje je puno
hlorofilnih zrnaca i zbog toga je odgovorno za proces fotosinteze. Ka epidermisu naličja
nalazi se rastresito tkivo sagrañeno od 3-5 slojeva ćelija nepravilnog oblika izmeñu kojih se
nalazi krupni intercelularni. Ovaj sloj se naziva sunñerasto tkivo i ono zauzima najveći dio
mezofila lista. Na presjeku možemo vidjeti i provodne elemente lista – traheje i traheide,
sitaste cijevi. Krupniji provodni snopići se nalaze izmeñu posebnih ćelija koja ne sadrži
hlorofilna zrna i imaju zadebljan zid. Ove ćelije predstavljaju ćelije parehima za čuvanje H2O
u listu. Provodni snopići kolateralnog tipa. Ksilem snopića je okrenut prema licu lista, a floem
prema naličju lista.

126
Asistent: Student:

127
CARSTVO ŽIVOTINJA ( ANIMALIA ) VJEŽBA BR.10

Carstvo životinja se djeli na dva podcarstva:

Podcarstvo PROTOZOA ( jednoćelijske ) životinje – su grañeni samo od 1 ćelije koja
obavlja sve funkcije kao i metazoe ili višećelijske životinje.
Podcarstvo METAZOA ( višećelijske ) životinje.
PROTOZOE-su mikroskopske veličine. Ono što su kod metazoa «organi» to su kod protozoa
«organele». Organela za varenje hrane kod protozoa je hranjiva vakuola. Za izlučivanje
suvišne tečnosti je ekskretorna vakuola. Kod klase Ciliata javlja se citostom- «ĆELIJSKA
USTA», od usta ide citofarinks- «ĆELIJSKO ŽDRIJELO» i na kraju imamo citoprokt –
«ĆELIJSKI ANALNI OTVOR»
Podcarstvo protozoa djelimo u četiri klase - FLAGELATA
- SPOROZOA
- RIZOPODA
- CILIATA
Klasa ciliata- organele za kretanje su cilije. Razmnožavaju se polno i bespolno- pupljenjem.
Oni žive u vodi –slatkoj, slanoj, u mokrom zemljištu. Neki mogu biti paraziti kod kičmenjaka.
Ciliati imaju dva jedra, mikro i makro nukleus ( veliko i malo jedro ). Za razliku od ostale tri
klase kod klase ciliata tijelo je obavijeno pelikulom koja im daje stalan oblik tijela.

128
 Carstvo:Animalia
Podcarstvo:Protozoa
Klasa:Ciliata
Vrsta:Parameci sp.

Asistent: Student:

129
PODCARSTVO METAZOA VJEŽBA BR.11

- Višećelijske životinje su za razliku od protozoa grañene od više ćelija. Više ćelija daje tkivo,
više tkiva daje organ, više organa daju organski sistem,organizam čini više organskih sistema
- Podcarstvo metazoa djeli se na 8 tipova:
tip- porifera, spužve ( suberites domunkulus ) –najjednostavnije metazoe.
tip- celenterata,gdje spada hidra
tip- plathelmintes, pljosnati crvi, plathodes
tip- nematoda(pseudocelomata)- valjkasti crvi,
tip- articulata, člankovite životinje koje se djele na dva podtipa:
podtip anellida ( kišna glista )
podtip artropoda ( zglavkari )
tip- molusaca, mekušci: školjke, puževi
tip- echinodermata-bodljokožci-morski jež
tip- hordata; koga djelimo na četiri podtipa, a najbitniji podtip vertebrata, a on se djeli
na pet klasa:
1. klasa pisces: ribe, prvi vodeni kičmenjaci
2. klasa amfibia: vodozemci – žaba
3. klasa reptilia: gmizavci – gušteri, krokodili, kornjače, zmije
4. klasa aves: ptice
5. klasa mamalia: sisari

TIP PORIFERA-sunñeri

To su najjednostavnije višećelijske životinje koje žive u moru. Nemaju diferenciranih čulnih i

nervnih ćelija niti mišićnog tkiva. Prost osnovni oblik grañe sunñera je PEHAR. Unutrašnjost
čini gastralna duplja, a otvor se zove OSCOLUM.

130
TIP PLATHELMINTES-pljosnati crvi
KLASA:TREMATODES-metilji
To su ekto ( na ) i endo ( u ) paraziti kičmenjaka. S obzirom na parazitski život, kod njih se
sistem organa za disanje i krvotok nije razvio. Na prednjem dijelu tijela razvijena je usna
pijavka, koja im služi prilikom parazitiranja kod domaćina. Ako su endo paraziti onda su u
unutrašnjim organima.
Prema sredini tjela imaju pijavku koja se zove trbušna pijavka, pa s obzirom na razvijene
dvije pijavke mali metilj spada u red Digenea. Oni koji imaju samo jednu od pijavki spadaju u
red Monogenea.
Sistem organa za varenje se sastoji od dvije grane koje se slijepo završavaju. Ova grupa
organizama spada u hermafrodite ( jedna jedinka ima i muške i ženske polne organe).

131
 Carstvo:Animalia
Podcarstvo:Metazoa
Tip:Porifera(sunñeri)
Klasa:Demospongia
Red:Hadromerina
Vrsta: Suberites domunculus

Asistent: Student:

132
 Carstvo:Animalie
Podcarstvo:Metazoa
Tip:Plathelmintes
Klasa:Trematodes
Red:Digenea
Vrsta:Dicrocelium dendriticum
mali metilj

Asistent: Student:

133
TIP: PLATHELMINTES
KLASA: CESTODES VJEŽBA BR.12

Pantljičare predstavljaju ekto i endo parazite kičmenjaka .Tijelo im je segmentirano, naprijed

je glava ili skoleks, a iza nje tijelo u obliku pantljike. Iza glave nalazi se vrat koji predstavlja
zonu rasta,a na zadnjem dijelu tog regiona neprekidnim poprečnim diobama razvijaju se novi
segmenti- proglotisi .Potpuno razvijene pantljičare imaju izgled lanca, a veličina im varira od
1mm-10m.Broj proglotisa varira od 3-4.500.S obzirom na parazitski način života mnogi od
organskih sistema nisu razvijeni kao što su: krvni, respiratorni i crijevni sistem.

Tenia saginata –goveña pantljičara(10m)

Tenia solium-svinjska pantljičara (8m)
Tenia echinococus-pseća pantljičara (6mm)

134
 Carstvo:Animalia
Podcarstvo:Metazoa
Tip:Plathelmintes
Klasa:Cestodes
Red:Taenioidea
Vrsta:Taenia solium
svinjska pantljičara

Asistent: Student:

135
TIP NEMATODA(PSEUDOCELOMATA)-valjkasti crvi VJEŽBA BR. 13

Zajednička karakteristika ovih organizama je prisustvo tjelesne duplje- pseudoceloma.Tijelo

je izduženo, nesegmentirano , najčešće valjkasto.Nemaju razvijen ni krvni ni respiratorni
sistem. Za razliku od pljosnatih crva nematoda posjeduju kompletan crijevni sistem. Osim
prednjeg i srednjeg imaju i zadnje crijevo koje se završava analnim otvorom.Veliki broj vrsta
živi slobodno, a mnogi su paraziti biljaka, životinja i čovjeka. Veličina im varira od
mikrometarskih do centimetarskih dimenzija. Crijevo započinje usnim otvorom na prednjem
dijelu tijela i izliva se u blizini zadnjeg kraja na trbušnoj strani preko analnog otvora. Ždrijelo
(farings) služi kao organ za sisanje. Na površini tijela je debeo sloj kutikule koju luči
ektoderm. Nervni sistem se sastoji od jednog nervnog prstena koji obuhvata crijevo u nivou
ždrijela,jedne leñne i jedne trbušne uzdužne vrpce koje prolaze kroz posebna uzdužna
zadebljanja ektoderma. Kroz bočna uzdužna zadebljanja ektoderma protiču ekskrecioni
kanali, koji se spajaju u prednjoj polovini tijela i izlijevaju napolje preko ekskrecione pore.
Osim malog broja izuzetaka Nematode su razdvojenih polova.Polni organi su cjevastog oblika
i leže slobodno u tjelesnoj duplji. Kod mužjaka su proste grañe i izlijevaju se napolje, zajedno
sa crijevom preko kloake. Kod ženke su polni organi račvasti i izlivaju se na trbušnoj strani
prednjeg dijela tijela. Nematode predstavljaju grupu sa velikim brojem predstavnika koji vode
veoma različit način života. Mnoge žive slobodno u moru, slatkoj i slanoj vodi, u zemlji.
Meñu njima ima veliki broj vrsta koje napadaju biljke, životinje i čovjeka (paraziti).

136
 Carstvo: Animalia
Podcarstvo: Metazoa
Tip: Nematoda
Klasa: Nematoda
Red: Ascarididae
Vrsta: Ascaris megalocephala

Asistent:
Student:
137
GENETIKA
ĆELIJSKE DIOBE VJEŽBA BR.14
Mitoza je dioba somatskih (tjelesnih),ćelija čiji je broj hromosoma 2n(diploidan) pri čemu
nastaju kćerke ćelije koje imaju isti broj hromosoma i genetski materijal kao i polazna ćelija
(ćelija majka).Dijeli se na nekoliko faza:
1.interfaza-je faza u kojoj se dešavaju biohemijski procesi
2.profaza
3.prometafaza
4.metafaza
5.anafaza
6.telofaza

138
MITOZA-ŠEMA

139
Asistent: Student

140
OBLIK I GRAðA HROMOSOMA

141
Asistent: Student:

142
MEJOZA VJEŽBA BR.15

Mejoza je ćelijska dioba gdje u jednom dijelu somatskih ćelija(REPRODUKTIVNE ĆELIJE)

koje imaju broj hromosoma 2n dolazi do redukcije tog broja hromosoma pa nastaju gameti sa
n broja hromosoma (od diploidnih nastaju haploidne ĆELIJE).
Spajanjem gameta nastaje zigot koji ima 2n-broj hromosoma
Dijeli se na dvije diobe:
1.Mejoza I
2.Mejoza II
Mejoza I je heterotipna dioba gdje je profaza produženog djelovanja i dijeli se na nekoliko
podfaza:
-leptoten
-zigoten
-pahiten
-diploten
-diakineza
Mejoza II je homotipna dioba i dešava se po istom tipu kao i mitoza

143
MEJOZA-ŠEMA

144
Asistent: Student:

145