UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET
Studijski odsjek: Energetsko mašinstvo

ZAVRŠNI RAD
Prvog ciklusa studija
Tema:

RAZMJENA TOPLINE OREBRENIH POVRŠINA SA

DOMINANTNIM TERMALNIM ZRAČENJEM

Mentor: Student:
Dr.sc.Fikret Alić, vanr.prof. Marko Divković

Tuzla, 2018.
SAŽETAK

U okviru ovog rada obrađena je tema razmjene topline orebrenih površina sa dominantnim
termalnim zračenjem. Dat je opšti teorijski osvrt na termalno zračenje kao jedan od tri vida
prostiranja topline. Zatim je dat osvrt na orebrene površine kao specijalan slučaj intenzifikacije
razmjene topline kao i mogućnosti intenzifikacije razmjene topline sa orebrenih površina.
Zbog eksperimentalnog dijela rada, u kojem su vršena mjerenja infracrvenim termometrom,
infracrvenim mjeračem fluksa i termalnom kamerom, izložene su osnove infracrvene
termografije.
Cilj eksperimentalnog dijela rada je pokazati postupak određivanja koeficijenta emisije kao
specifične veličine za termalno zračenje, ispitati efikasnost orebrenih površina ovisno o
temperaturnim uslovima rebra i konačno, analiza termograma orebrenih površina u cilju
shvatanja specifičnosti razmjene topline zračenjem sa orebrenih površina.
Ključne riječi: zračenje, orebrenja, rebra, termografija.
ABSTRACT

In this paper, the heat transfer from extended surfaces, predominantly by radiation, was
investigated. The general theoretical framework of thermal radiation, as one of the three ways
of heat transfer, was discussed. In addition, extended surfaces were considered as a special
heat transfer intensification method, as well as the possibilities of intensification of radiation
heat transfer from the extended surfaces. The fundamentals of infrared thermography were
presented because of their relevance for the experimental segment of this paper in which the
measurements were made using an infrared thermometer, an energy meter and a thermal
imaging camera.
The goal of the experimental segment of this paper is the determination of the emissivity
coefficient as a physical property specific to thermal radiation, the investigation of efficiency
of extended surfaces depending on temperature, and finally, the analysis of thermal images
of extended surfaces with the aim of understanding the specificity of heat transfer by radiation
from extended surfaces.
Keywords: radiation, extended surfaces, fins, thermography.

i
SADRŽAJ
1 UVOD ................................................................................................................................... 1
2 TERMALNO ZRAČENJE ......................................................................................................... 3
2.1 Fundamentalni principi................................................................................................ 3
2.2 Toplinski fluks .............................................................................................................. 5
2.3 Intenzitet zračenja ....................................................................................................... 7
2.4 Zračenje crnog tijela .................................................................................................. 11
2.5 Emisija sa realne površine ......................................................................................... 14
2.6 Kirchhoff-ov zakon i siva površina ............................................................................. 18
3 RAZMJENA TOPLINE ZRAČENJEM IZMEĐU POVRŠINA ..................................................... 20
3.1 Vidni faktor ................................................................................................................ 20
3.2 Razmjena topline zračenjem između crnih tijela ...................................................... 23
3.3 Razmjena topline zračenjem između nepropusnih, difuznih i sivih površina ........... 24
3.4 Zračenje sa učešćem medija, Beer-ov zakon ............................................................. 30
4 TOPLINSKA EFIKASNOST REBRA I OREBRENE POVRŠINE .................................................. 32
4.1 Raspored temperatura duž rebra .............................................................................. 33
4.2 Toplinska efikasnost rebra sa zračenjem................................................................... 35
4.3 Toplinska efikasnost rebra sa prirodnom konvekcijom i zračenjem ......................... 37
4.4 Toplinska efikasnost orebrene površine.................................................................... 40
5 INTENZIFIKACIJA RAZMJENE TOPLINE DOMINANTNIM ZRAČENJEM SA OREBRENIH
POVRŠINA ................................................................................................................................. 42
5.1 Utjecaj stanja površine na emisivnost materijala...................................................... 42
5.2 Zračenje sa kondukcijom ........................................................................................... 43
5.3 Optimalni dizajn rebara ............................................................................................. 53
5.4 Specifični profili rebara .............................................................................................. 56
6 INFRACRVENA TERMOGRAFIJA ......................................................................................... 58
6.1 Pojam i primjena termografije .................................................................................. 58
6.2 Podjela termografije .................................................................................................. 59
6.3 Termalne kamere....................................................................................................... 60
7 SAMOSTALNI EKSPERIMENTALNI RAD - TERMOGRAFSKA ANALIZA OREBRENIH
POVRŠINA............................................................................................................................ 62
7.1 Određivanje koeficijenta emisije ............................................................................... 62
7.2 Određivanje toplinske efikasnosti zračenja orebrene površine ................................ 65
7.3 Analiza termograma orebrenih površina .................................................................. 67
8 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA .............................................................................................. 69

LITERATURA .............................................................................................................................. 71
PRILOG: Analiza termograma ................................................................................................... 72

ii
POPIS SLIKA

Slika 2.1. Hlađenje čvrstog objekta termalnim zračenjem. ....................................................... 3

Slika 2.2. Spektar elektromagnetnog zračenja. ......................................................................... 4
Slika 2.3. Zračenje emitovano sa površine: (a) spektralna raspodjela; (b) prostorna raspodjela.
.................................................................................................................................................... 4
Slika 2.4. Zračenje na površinu: (a) slučaj polupropusne sredine; (b) slučaj nepropusne
sredine. ....................................................................................................................................... 5
Slika 2.5. Matematičke definicije: (a) ugao u ravni; (b) prostorni ugao; (c) emisija zračenja sa
diferencijalne površine dAn; (d) sferični koordinatni sistem. ................................................... 8
Slika 2.6. Prostorni ugao formiran spajanjem granica površine dAn i tačke na dA1 u sfernom
koordinatnom sistemu. .............................................................................................................. 9
Slika 2.7. Projekcija površine dA1 normalna na pravac zračenja. .......................................... 10
Slika 2.8. Karakteristike izotermalne šupljine: (a) potpuna apsorpcija; (b) difuzna emisija iz
otvora; (c) difuzna iradijacija sa unutrašnje površine. ............................................................. 11
Slika 2.9. Spektralna emisivna snaga crnog tijela. ................................................................... 13
Slika 2.10. Poređenje emisije crnog tijela i emisije sa realne površine: (a) spektralna raspodjela;
(b) prostorna raspodjela........................................................................................................... 14
Slika 2.11. Prostorna distribucija ukupne, prostorne emisivnosti. .......................................... 16
Slika 2.12. Reprezentativne vrijednosti ukupne, normalne, emisivnosti. ............................... 16
Slika 2.13. Spektralna zavisnost spektralne, normalne emisivnosti za odabrane materijale.. 17
Slika 2.14. Temperaturna zavisnost ukupne, normalne emisivnosti za odabrane materijale 17
Slika 2.15. Razmjena zračenja unutar izotermalnih zidova. .................................................... 18
Slika 2.16. Set uslova potreban za pretpostavku sive površine. .............................................. 19
Slika 3.1. Geometrija pri razmjeni zračenja između dvije elementarne površine. .................. 20
Slika 3.2. Vidni faktori: (a) Zračenje u zatvorenom sistemu; (b) osobina aditivnosti. ............. 22
Slika 3.3. Zračenje između difuznih, sivih površina u zatvorenom sistemu: (a) Šema sistema;
(b) Bilans zračenja prema jednačini (3.18); (c) Bilans zračenja prema (3.20); ......................... 24
Slika 3.4. Mrežno predstavljanje razmjene zračenja sa površine „i“ na zidove šupljine. ........ 26
Slika 3.5. Razmjena zračenja između dvije površine: (a) šematski prikaz; (b) mrežni prikaz. .27
Slika 3.6. Razmjena zračenja između tri površine: (a) šematski prikaz; (b) mrežni prikaz. ..... 28
Slika 3.7. Razmjena zračenja između dvije paralelne ploče sa ekranom................................. 29
Slika 3.8. Apsorpcija zračenja pri prolasku kroz gasnu sredinu. .............................................. 30
Slika 3.9. Spektar apsorptivnosti ugljen dioksida na temperaturi 830 K i pritisku od 10 bar .. 31
Slika 4.1. Zračenje sa rebra u slobodni prostor. ...................................................................... 32
Slika 4.2. Zavisnost efikasnosti rebra od odnosa temperatura na bazi i na vrhu rebra. ........ 36
Slika 4.3. Prirodna konvekcija i zračenje između dvije paralelne ploče. ................................. 37
Slika 4.4. Tanko rebro koje predaje toplinu okolini zračenjem i konvekcijom. ....................... 38
Slika 5.1. Utjecaj stanja površine na emisivnost materijala .................................................... 42
Slika 5.2. Geometrija tankog, prstenastog rebra: (a) protok topline; (b) geometrija prstena; (c)
aproksimacija protoka topline; (d) elementarni djelić prstena ............................................... 43
Slika 5.3. Efikasnost zračenja sa rebra ..................................................................................... 45
Slika 5.4. Geometrija pločastog orebrenja. ............................................................................. 46

iii
Slika 5.5. Geometrija za određivanje temperaturnog polja paralelnih rebara........................ 47
Slika 5.6. Aksijalna orebrenja promjenjivog presjeka na cilindričnoj cijevi: (a) prostorni izgled;
(b) toplinska bilansa. ................................................................................................................ 49
Slika 5.7. Pravougaona podužna rebra: (a) Podužno orebrena cijev; (b) Geometrijski parametri
dva susjedna rebra. .................................................................................................................. 50
Slika 5.8. Zavisnost efikasnosti rebra od Planck-ovog broja Nc i emisivnosti površine.......... 52
Slika 5.9. Specifični profili rebara: (a) pravoguli sa izoliranim vrhom; (b) trougaoni profil; (c)
trapezoidni sa izolovanim vrhom; (d) konkavni parabolični profil; (e) konveksni parabolični
profil . ....................................................................................................................................... 56
Slika 5.10. Specifične geometrije rebara sa kružnom bazom: (a) cilindrična; (b) konična; (c)
konkavna parabolična; (d) konveksna parabolična . ................................................................ 57
Slika 6.1. Postavka aktivne termografije a) lock-in termografija; b) pulsna termografija ....... 59
Slika 6.2. Šematski prikaz termografskog sistema sa termalnom kamerom. .......................... 61
Slika 7.1. Orebrene površine sa pozicijama mjerenja: sa zakrivljenim rebrina (lijevo) i sa pravim
rebrima (desno) ........................................................................................................................ 62
Slika 7.2. Kontaktni termometar (lijevo) i infracrveni termometar „Fluke 62 max“. .............. 63
Slika 7.3. Mjerač fluksa „Omega“, OS-650. .............................................................................. 65
Slika 7.4. Termalna kamera „Flir C3“ ....................................................................................... 67

iv
POPIS TABELA

Tabela 7.1. Specifikacije infracrvenog termometra „Fluke 62 max“. ...................................... 63

Tabela 7.2. Rezultati mjerenja koeficijenta emisije orebrene površine sa zakrivljenim rebrima
.................................................................................................................................................. 64
Tabela 7.3. Rezultati mjerenja koeficijenta emisije orebrene površine sa pravim rebrima.... 64
Tabela 7.4. Specifikacije mjerača fluksa „Omega“, OS-650. .................................................... 66
Tabela 7.5. Rezultati mjerenja fluksa i proračuna toplinske efikasnosti orebrene površine. . 66

v
POPIS OZNAKA I MJERNIH JEDINICA

Oznaka Naziv Jedinica

A površina m2
B beta funkcija (Euler-ov integral) -
𝐶1 prva konstanta zračenja Wμm4 /m2
𝐶2 druga konstanta zračenja μm K
𝐶3 treća konstanta zračenja μm K
c brzina svjetlosti m/s
E emisivna snaga W/m2
𝐹𝑖𝑗 vidni faktor -
G iradijacija W/m2
h koeficijent prijelaza topline konvekcijom W/m2 K
I intenzitet zračenja W/m2
J radiocitet W/m2
𝑘𝐵 Boltzmann-ova konstanta J/K
L dužina rebra m
q toplinski fluks W/m2
r radijus m
T apsolutna temperatura K
t temperatura oC

x prostorna dužinska koordinata m

𝛼 koeficijent apsorpcije -
𝛿 dimenzija debljine m
𝜀 koeficijent emisije -
𝜆 talasna dužina μm
𝜂𝑓 toplinska efikasnost rebra -
𝜂𝑜 toplinska efikasnost orebrene površine -
ξ prostorna dužinska koordinata m
𝜐 frekvencija Hz
𝜌 koeficijent refleksije -
𝜎 Stefan-Boltzmann-ova konstanta W/m2 K
𝜃 zenitni ugao rad
𝜙 azimutni ugao rad
𝜏 koeficijent transmisije -
𝜔 prostorni ugao sr

vi
1 UVOD

Pojam orebrenih površina koristi se za opis vrlo važnog specijalnog slučaja prijenosa topline
kondukcijom kroz čvrstu materiju – solid i konvekcijom i/ili zračenjem sa njegovih granica.
Suština orebrenja površina vidi se iz najprostije jednačine održanja energije, prema kojoj je
toplinska snaga jednaka proizvodu toplinskog fluksa i površine sa koje se vrši razmjena topline.
Dakle postoje dva osnovna vida povećanja toplinske snage, a to su povećanje površine i
povećanje toplinskog fluksa po jedinici površine. Toplinski fluks zavisi od prirode razmjene
topline. On može biti posljedica konvekcije i zračenja sa površine solida. Iako se ova dva
mehanizma prijenosa topline znatno razlikuju po svojoj prirodi, za oba mora postojati izvjestan
potencijal. Taj potencijal je razlika temperatura. Ukoliko je solid na višoj temperaturi od svoje
okoline dolazi do njegovog hlađenja, ili obratno, ukoliko je okolina na višoj temperaturi, do
njegovog zagrijavanja. Često u praktičnim aplikacijama nije moguće, zbog raznih ograničenja
kao što su osobine materijala, nemogućnost postizanja veće razlike temperatura, ograničene
brzine strujanja fluida i drugih, povećavati toplinski fluks. U tom slučaju, za povećanje
razmjene topline potrebno je povećati površinu. Tu se ispoljava suština primjene orebrenih
površina.
U većini slučajeva toplinski fluks je kombinacija prijenosa topline konvekcijom i zračenjem.
Ovisno o uslovima koji vladaju oko granica solida jedan od ova dva vida prijenosa topline može
biti toliko dominantan da se drugi može zanemariti. Prijenos topline zračenjem je uvijek
prisutan jer je poznato da svako tijelo čija je temperatura viša od aposlutne nule (> 0 𝐾) zrači
i na taj način odaje energiju. Za fenomen konvekcije potreban je izvjestan medij. Konvekcija
se može zanemariti u vakuumu, pri razrjeđenoj atmosferi ili pri visokim temperaturama (>
800 𝐾) na kojim zračenje postaje dominantno i u nevakuumskoj sredini. Ovi navodi vrijede za
većinu slučajeva, ali ne i u opštem slučaju, zbog složenog mehanizma prijenosa topline
zračenjem koji će u poglavljima 2 i 3 biti detaljno izložen.
Značajno termalno zračenje susreće se u aplikacijama u termoelektranama, kotlovskim
postrojenjima, viskokotemperaturnim izmjenjivačima topline i sličnim aplikacijama.
Konvekcija se ne može zanemariti ukoliko postoji strujanje fluida kao posrednika ili kao
primarnog nosioca topline, a to je čest slučaj u praksi.
Zračenje je glavni vid prostiranja topline u instalacijama na satelitima i svemirskim stanicama
gdje ne postoji fluid potreban za konvekciju. Termalna kontrola u svemirskim letjelicama
zahtijeva ugradnju orebrenih površina pomoću kojih se stvara efekat difuznog zračenja crnog
tijela sa metalnih površina kada se obradom površine ne može postići dovoljno visok
koeficijent emisije istih.
Jedan od prvih radova u kojima se susreće zračenje sa orebrenih površina je od Callinan-a i
Berggren-a (1959). U ovom radu razmatrana su orebrenja na cijevima čiji je zadatak bio
povećati površinu preko koje se vrši razmjena topline zračenjem. Pored ovog, iste godine
pojavilo se još nekoliko značajnih radova na ovu temu. Incidentno zračenje na površinu rebara
nije uzimano u obzir, a uticaj zračenja sa bazne površine na rebra bio je aproksimiran. U nekim
novijim radovima oba ova slučaja uzimana su u obzir kao veličine koje se u realnim uslovima

1
ne mogu zanemariti. Orebrenjima sa dominantnim zračenjem intezivno su se bavili i naučnici
NASA-e (National Aeronautics and Space Administration) u cilju postizanja što efektivnijeg
hlađenja pojedinih elemenata u vakuumskim uslovima svemira. Mackay (1960) je u svom radu
objavio značajan skup podataka koji su omogućavali inžinjerima optimiziranje dizajna rebara
u uslovima zračenja u slobodni prostor i uslovima razmjene topline sa bližim objektima.
Stockman i Bittner (1965) su među prvim obrađivali dvodimenzionalno prostiranje topline
kroz rebra sa zračenjem u slobodni prostor. Zračenje u slobodni prostor podrazumijeva da na
ukupnu razmjenjenu toplinu rebra sa okolinom ne utječe incidento zračenje na njegovoj
površini. Ova studija je bazirana na podacima dobijenim za bazni materijal od nehrđajućeg
čelika sa bakarnim orebrenjem.
Delfour (1983) je primjenjivao metodu konačnih razlika kako bi numerički došao do dizajna
rebra sa minimalnom masom, što je bio zahtjev za postavljanje u instalaciju satelita. Najveći
dio analitičkih rješenja za temperaturno polje orebrenja dali su Chung i Nguyen (1986). U
njihovom radu obrađeni su standardni profili (pravougaoni, trokutasti, trapezasti, parabolični)
rebara sa zračenjem.
Iako u većini praktičnih aplikacija i zračenje i konvekcija postoje istovremeno pokazlo se da je
bolji pristup problemu sa analizom zračenja posebno, bez uzimanja uticaja konvekcije. Za
osjetljive sisteme, čiji su zahtjevi takvi da traže visok stepen preciznosti mora se uzeti u obzir i
konvekcija i zračenje. Danas se ovakvi problemi redovno rješavaju numerički, primjenom
odgovarajućih softverskih paketa. Također, svaka složenija geometrija orebrenih površina
zahtijeva primjenu numerike, a sama primjena numerike zahtijeva bezprijekorno poznavanje
analitike. U ovom radu, za posmatranje pojedinih procesa i slučajeva razmjene topline sa
orebrenih površina korišteni su standardni profili. Primjenjen je analitički pristup koji daje
osnovu za pristup rješavanja praktičnih problema.

2
2 TERMALNO ZRAČENJE

2.1 Fundamentalni principi

Razmatra se čvrsti objekat (slika 2.1) koji je na inicijalno višoj temperaturi 𝑇𝑠 od temperature
okoline 𝑇𝑠𝑢𝑟 i koji se nalazi u vakuumu. Postojanje vakuuma eliminiše razmjenu topline
kondukcijom ili konvekcijom. Zbog postojanja temperaturne razlike između objekta i okoline
dolazi do razmjene topline. Razmjena topline, odnosno hlađenje objekta, vrši se termalnim
zračenjem. Objekat odaje toplinu emisijom sa svoje površine, što dovodi do smanjenja njegove
unutrašnje energije, odnosno do pada temperature objekta u nestacionarnim uslovima sve
dok se ona ne izjednači sa temperaturom okoline. Istovremeno objekat preko svoje površine
prima zračenje od okoline koja se nalazi na temperaturi 𝑇𝑠𝑢𝑟 > 0 𝐾. Svaka materija koja se
nalazi na temperaturi višoj od apsolutne nule gubi dio unutrašnje energije zračenjem, odnosno
za nju se kaže da „zrači“. Na taj način uspostavljen je toplinski fluks 𝑞𝑟𝑎𝑑,𝑛𝑒𝑡 od objekta prema
okolini.

Slika 2.1. Hlađenje čvrstog objekta termalnim zračenjem.

Za čvrste tvari i tečnosti zračenje je površinski fenomen, dok je za gasove zapreminski. U većini
čvrstih tvari i tečnosti zračenje emitovano od unutrašnjih molekula biva apsorbovano od
susjednih molekula. Smatra se da zračenje emitovano od čvrste ili tečne materije potječe od
molekula koje se nalaze na dubini od 1 μm od površine iste.
Zračenju se dodjeljuju dvije osobine: talasna i korpuskularna. Prema prvoj teoriji zračenje se
prostire propagacijom elektromagnetnih talasa. Prema drugoj teoriji zračenje se prostire
propagacijom najsitnijih čestica koje se zovu fotoni ili kvantne čestice. Ako se primijeni
standardni talasni model zračenje se opisuje frekvencijom 𝜐 i talasnom dužinom 𝜆.

3
Za zračenje koje propagira u izvjesnom mediju ove dvije osobine povezane su relacijom:
𝑐 (2.1)
𝜆=
𝜐

gdje je 𝑐 brzina svjetlosti u tom mediju. Za propagaciju u vakuumu brzina svjetlosti iznosi:
𝑐0 = 2.998 ∙ 108 m/s. Talasna dužina obično se izražava u mikrometrima (μm).

Slika 2.2. Spektar elektromagnetnog zračenja.

Kompletan elektromagnetni spektar prikazan je na slici 2.2. Kratko-talasni gama-zraci, X-zraci
i ultravioletni zraci polje su izučavanja nuklearnih inžinjera. Mikrovalnim i radio talasima bave
se uglavnom elektro-inžinjeri. Dio spektra koji se nalazi u granicama od 0.1 do 100 μm
uključuje dio ultravioletnog zračenja, cijeli vidljivi spektar i cijeli infracrveni spektar. Zračenje
u ovim granicama naziva se termalno zračenje i od najvećeg je značaja za prijenos topline.

Slika 2.3. Zračenje emitovano sa površine: (a) spektralna raspodjela;

(b) prostorna raspodjela.

4
Zračenje emitovano sa neke površine sastoji se od talasa određenog opsega talasnih dužina.
Kao što je prikazano na slici 2.3.a. intenzitet zračenja mijenja se sa talasnom dužinom, a pojam
spektralno izražava prirodu ove zavisnosti. Zakonom Planckove raspodjele, koji će u nastavku
biti izložen, bit će jasno da se spektralna raspodjela mijenja sa osobinama i temperaturom
emitirajuće površine.
Pored spektralne prirode, zračenje ima i osobine promjene intenziteta ovisno o pravcu.
Prostorna raspodjela zračenja prikazana je na slici 2.3.b. Za obuhvatanje emisije, apsorpcije,
refleksije i transmisije moraju se uzeti u obzir obje osobine zračenja, i spektralna i prostorna.

2.2 Toplinski fluks

Zbog prirode elektromagnentih talasa da mogu biti apsorbovani, reflektovani ili sprovedeni
kroz sredinu kojom propagiraju u nastavku će biti izložene definicije različitih vrsta toplinskog
fluksa, a ilustrovani su na slici 2.4.
Emisivna snaga (E) je mjera emitovanog zračenja sa površine, izražena po jedinici te površine,
u svim talasnim dužinama i u svim pravcima. Izraz za emisivnu snagu, o čemu će u nastavku
biti više riječi, je:

𝐸 = 𝜀𝜎𝑇 4 [W/m2 ] (2.2)

gdje su 𝜀, 𝜎 i 𝑇 koeficijent emisije, Stefan-Boltzmann-ova konstanta i apsolutna temperatura,

respektivno.
Iradijacija (G) je mjera upadnog ili incidentnog zračenja koje pada na površinu, u svim talasnim
dužinama i svim pravcima. Izražava se po jedinici površine. Pod incidentnim zračenjem
podrazumijeva se ono koje od okoline, okolnog objekta ili okolne gasne sredine, dolazi do
posmatrane površine. Iradijacija može biti apsorbovana, reflektovana ili transmitovana ovisno
o prirodi površine na koju pada. Na slici 2.4 prikazana su dva slučaja: za polupropustljivu i
nepropustljivu sredinu.

Slika 2.4. Zračenje na površinu: (a) slučaj polupropusne sredine;

(b) slučaj nepropusne sredine.

5
Radiocitet ( 𝐽) je mjera zračenja koja napušta površinu izražena po jedinici te površine, u svim
talasnim dužinama i svim pravcima. Sa slike 2.4. se vidi da se radiocitet sastoji od emitovanog
i reflektovanog zračenja.
Transmisija (𝜏) se odnosi na pojavu prolaska zračenja kroz propustljivu sredinu. Za zračenje se
kaže da je transmitovano kada njegov dio prođe kroz medij na čiju graničnu površinu prvobitno
pada. Koliki dio zračenja će biti transmitovan ovisi o propustljivosti sredine koja se označava
sa 𝜏.
Refleksija (𝜌) je proces pri kojem se iradijacijsko zračenje odbija, odnosno mijenja pravac
nakon interakcije sa površinom neke sredine, bez uzrokovanja ikakvih promjena u toj sredini.
Apsorpcija (𝛼) se pojavljuje kada zračenje, koje pada na graničnu površinu neke sredine,
uzrokuje povećanje unutrašnje energije te sredine. Onaj dio zračenja koji ne bude
transmitovan i/ili reflektovan od granične površine sredine na koju pada, biva apsorbovan u
toj istoj sredini. Ova veza između transmisije, refleksije i apsorpcije definisana je jednačinom
koju je prvi izveo Stewart

𝛼+ 𝜌+ 𝜏=1 (2.3)

gdje su: 𝛼, apsorptivnost ili koeficijent apsorpcije 𝜌, reflektivnost ili koeficijent refleksije i 𝜏,
transmisivnost ili koeficijent transmisije.
Uvođenjem ovih koeficijenata radiocitet sa slike 2.4 može se izraziti kao
𝐽 = 𝐸 + 𝐺𝑟𝑒𝑓 = 𝐸 + 𝜌𝐺. (2.4)

Posmatrajući sliku 2.4.b. u slučaju kada je sredina polupropusna, a da zračenje dolazi odozdo
i transmitovano zračenje koje prolazeći kroz sredinu izlazi iz gornje granične površine ubraja
se u radiocitet zajedno sa reflektovanim i emitovanim zračenjem.
Konačno se može definisati i ukupni toplinski fluks, izražen po jedinici površine, koji zračenjem
napušta tu površinu
′′
𝑞𝑟𝑎𝑑 = 𝐽 − 𝐺. (2.5)

Uvrštavanjem izraza (2.2) i (2.4) u (2.5) dobija se:

′′
𝑞𝑟𝑎𝑑 = 𝐸 + 𝜌𝐺 − 𝐺 = 𝜀𝜎𝑇 4 − 𝛼𝐺. (2.6)

Treba napomenuti da se ovi izrazi mogu koristiti samo kada je poznata spektralna i prostorna
raspodjela zračenja.

6
2.3 Intenzitet zračenja

Zračenje koje napušta površinu može propagirati u svim mogućim pravcima i često je od
interesa poznavanje ove prostorne raspodjele. Isto tako, iradijacija koja pada na površinu
može doći iz različitih pravaca i način interakcije ovog zračenja sa površinom ovisi o tom
pravcu. Ova prostorna zavisnost zračenja može biti od ključnog značaja u praktičnim
aplikacijama, a može se tretirati uvođenjem koncepta intenziteta zračenja.

2.3.1 Matematička definicija

Zbog svoje prirode matematička interpretacija zračenja zahtijeva korištenje sfernog

koordinatnog sistema. Sa slike 2.5.a. utvrđuje se da je diferencijalni ugao 𝑑𝛼 definisan preko
diferencijalne dužine luka 𝑑𝑙. Slično, sa slike 2.5.b. prostorni diferencijalni ugao 𝑑𝜔 definisan
je preko diferencijalne površine 𝑑𝐴𝑛 i poluprečnika sfere
𝑑𝐴𝑛
𝑑𝜔 = . (2.7)
𝑟2

Razmatra se emisija u prostor, po pravcu, od elementa površine 𝑑𝐴1 kao što je prikazano na
slici 2.5.c. Pravac se može definisati pomoću zenitnog (𝜃) i azimutnog (𝜙) ugla sfernog
koordinatnog sistema (slika 2.5.d). Površina 𝑑𝐴𝑛 kroz koju zračenje prolazi formira prostorni
ugao 𝑑𝜔 sa tačkom na površini 𝑑𝐴1 . Sa slike 2.6. vidi se da je 𝑑𝐴𝑛 površina elementarnog
pravougaonika dimenzija 𝑟𝑑𝜃 × 𝑟𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜙 prema tome se ona računa kao 𝑑𝐴𝑛 =
𝑟 2 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙 . Na osnovu navedenog iz jednačine (2.7) slijedi
𝑟 2 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙
𝑑𝜔 = = sin 𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙. (2.8)
𝑟2

Sa tačke gledišta površine elementa 𝑑𝐴1 zračenje može biti emitovano u bilo kojem pravcu
unutar zamišljene polusfere iznad ove površine. Prostorni ugao za prostor cijele polusfere
definisan je integralom
2𝜋 𝜋/2 𝜋/2
∫ 𝑑𝜔 = ∫ ∫ sin 𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙 = 2𝜋 ∫ sin 𝜃 𝑑𝜃 = 2𝜋 sr (2.9)
ℎ 0 0 0

gdje se indeks ℎ odnosi na područje polusfere. Jedinica prostornog ugla, analogna jedinici
ravanskog ugla radijanu (rad), je steradian (sr).

7
2.3.2 Veza intenziteta zračenja sa emisijom i fluksom, Lambert-ov zakon

Razmatra se emisija sa elementa površine 𝑑𝐴1 kroz 𝑑𝐴𝑛 prema slici 2.5.c. Za mjeru ove emisije
koristi se termin spektralnog intenziteta 𝐼𝜆,𝑒 emitovanog zračenja. 𝐼𝜆,𝑒 se definiše kao mjera
energije koja je zračenjem emitovana na talasnoj dužini 𝜆, u pravcu definisanog uglovima 𝜃, 𝜙,
po jedinici površine normalne na pravac zračenja (slika 2.6.), po jedinici prostornog ugla i po
jedinici intervala talasnih dužina 𝑑𝜆 u okolini 𝜆.

Slika 2.5. Matematičke definicije: (a) ugao u ravni; (b) prostorni ugao; (c) emisija zračenja sa
diferencijalne površine 𝑑𝐴𝑛 ; (d) sferični koordinatni sistem.

Prema tome, mjerna jedinica za spektralni intenzitet je W/m2 sr μm, a izražava se preko
𝑑𝑞
𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) = . (2.10)
𝑑𝐴1 𝑐𝑜𝑠𝜃 ∙ 𝑑𝜔 ∙ 𝑑𝜆

Ukoliko se 𝑑𝑞/𝑑𝜆 označi sa 𝑑𝑞𝜆 ,što je mjera zračenja talasne dužine 𝜆 koje napušta elemenat
površine 𝑑𝐴1 i prolazi kroz 𝑑𝐴𝑛 , izraz (2.10) može se preformulisati u
𝑑𝑞𝜆 = 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) 𝑑𝐴1 𝑐𝑜𝑠𝜃 𝑑𝜔 (2.11)

8
gdje 𝑑𝑞𝜆 ima jedinicu 𝑊/𝜇𝑚. Ukoliko se ova veličina izrazi po jedinici površine, u obliku fluksa
slijedi
𝑑𝑞𝜆′′ = 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) 𝑐𝑜𝑠𝜃 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙. (2.12)

Ako je poznata spektralna i prostorna raspodjela od 𝐼𝜆,𝑒 tada je poznato i 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙). Fluks
koji je rezultat emisije u prostor, definisan prostornim uglom, u konačnom intervalu talasnih
dužina može se odrediti integracijom jednačine (2.12). Na primjer, spektralna, polusferna,
emisivna snaga 𝐸𝜆 (W/m2 μm) je mjera zračenja talasne dužine 𝜆 koje je emitovano u svim
pravcima sa posmatrane površine po jedinici intervala talasnih dužina 𝑑𝜆 u okolini 𝜆 i po
jedinici površine. Ova emisivna snaga posljedica je emisije u zamišljenu polusferu iznad
elementa površine 𝑑𝐴1 i u navedenim uslovima predstavlja spektralni toplinski fluks
2𝜋 𝜋/𝑠
𝐸𝜆 (𝜆) = 𝑑𝑞𝜆′′ (𝜆) = ∫ ∫ 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) 𝑐𝑜𝑠𝜃 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙. (2.13)
0 0

Slika 2.6. Prostorni ugao formiran spajanjem granica površine 𝑑𝐴𝑛 i tačke na 𝑑𝐴1 u sfernom
koordinatnom sistemu.

Potrebno je naglasiti da je 𝐸𝜆 fluks izražen po jedinici površine koja emituje zračenje, a 𝐼𝜆,𝑒 po
jedinici projecirane površine.

Ukupna emisivna snaga 𝐸 (W/m2 ), emitovana u zamišljenu polusferu je mjera zračenja

emitovanog po jedinici površine u svim mogućim pravcima i svim mogućim talasnim dužinama.

9
Prema jednačini (2.13) slijedi da je
∞ ∞ 2𝜋 𝜋/𝑠
𝐸 = ∫ 𝐸𝜆 (𝜆)𝑑𝜆 = ∫ ∫ ∫ 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) 𝑐𝑜𝑠𝜃 𝑠𝑖𝑛𝜃 𝑑𝜃 𝑑𝜙 𝑑𝜆. (2.14)
0 0 0 0

Iako prostorna raspodjela emisije sa neke površine varira ovisno o prirodi površine (vrsti
materijala, stanja površine) postoji specijalni slučaj koji dozvoljava racionalnu aproksimaciju
za mnoge površine u praktičnim aplikacijama. Takva površina naziva se difuznom. U slučaju
difuznog emitera vrijedi jednakost: 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆, 𝜃, 𝜙) = 𝐼𝜆,𝑒 (𝜆). Dakle, intenzitet zračenja je u tom
slučaju nezavisan od pravca. Iz jednačine (2.13) slijedi

𝐸𝜆 (𝜆) = 𝜋𝐼𝑒 (𝜆). (2.15)

Analogno tome, iz jednačine (2.15) slijedi

𝐸 = 𝜋𝐼𝑒 . (2.16)

Gdje je 𝐼𝑒 intenzitet emitovanog zračenja u pravcu normale, kod prostorne raspodjele.

Napominje se da je jedinica konstante 𝜋 i dalje u steradijanima.
Do zaključka da je najveći dio emititovane snage (𝐸𝑛 ) sadržan u zracima okomitim na površinu
tijela koje ga emitituje prvi je došao Lambert. U svakom drugom slučaju vrijedi:
𝐸 = 𝐸𝑛 cos 𝜃 (2.17)

što predstavlja Lambert-ov kosinusni zakon.

Slika 2.7. Projekcija površine 𝑑𝐴1 normalna na pravac zračenja.

10
2.4 Zračenje crnog tijela

Crno tijelo je uvedeno kao referenca u odnosu na koju će se posmatrati proces termalnog
zračenja. To je idealizirana površina sa kojom se porede realne površine. Koncept crnog tijela
je sljedeći. Crno tijelo apsorbuje svo incidentno zračenje (iradijaciju) koje pada na njega,
nezavisno od talasne dužine ili pravca. Za određenu temperaturu i opseg talasnih dužina ni
jedna površina ne emituje više energije od crnog tijela. Iako je zračenje emitovano od strane
crnog tijela u funkciji temperature i talasne dužine, ono je nezavisno od pravca, što crno tijelo
čini difuznim emiterom.
Nekim površinama, aproksimacijom, uz pravljenje određene greške, mogu se dodijeliti
osobine crnog tijela, ali bitno je naglasiti da realno ne postoji niti jedna površina sa osobinama
crnog tijela. Najbliže osobine kao kod crnog tijela postižu se kod šupljine koja ima izotermne
unutrašnje zidove. Ovakva šupljina izotermnih zidova, prikazana je na slici 2.8. gdje se vidi da
zračenje koje prolazi kroz otvor šupljine biva zarobljeno u šupljini. Tu će doći do njegove
višestruke refleksije od izotermne zidove. Prilikom svakog sudara sa zidom jedan dio energije
biti će apsorbovan, a jedan reflektovan. Zidovi su nepropusni za zračenje. Ovo će se ponavljati
sve dok se zračenje, koje je prvobitno ušlo na otvor, potpuno ne apsorbuje uslijed višestrukog
odbijanja od zidova i postepene apsorpcije pri svakom odbijanju. Otvor je mali, tako da su
male šanse da će ga odbijeno zračenje pogoditi prije nego li se njegov najveći dio apsorbuje.
Isto važi i za emisiju koja napušta šupljinu. Zračenje koje emituju zidovu biti će toliko puta
reflektovano od svakog od njih da postaje nezavisno od pravca. Dakle, na izlazu iz šupljine ovo
zračenje mora biti difuzno (slika 2.8.b.)

Slika 2.8. Karakteristike izotermalne šupljine: (a) potpuna apsorpcija;

(b) difuzna emisija iz otvora; (c) difuzna iradijacija sa unutrašnje površine.

Na slici 2.8.c. prikazano je tijelo unutar šupljine čije se dimenzije mogu smatrati male u odnosu
na šupljinu. Površina ovog tijela bit će difuzno ozračena svejedno da li zidovi šupljine imaju

11
osobine visoke refleksije ili apsorpcije. Princip je isti kao prethodno opisan. Površina je mala,
tako da će doći do velikog broja odbijanja i emisije prije nego li zračenje padne na tu površinu.
Zbog toga će to zračenje uvijek biti istog intenziteta, neovisno o pravcu po kojem padne na
posmatranu površinu. Dakle, biti će difuzno.

2.4.1 Planck-ov zakon raspodjele

Planck je prvi dao izraz za spektralnu emisivnost crnog tijela

2ℎ𝑐𝑜2
𝐼𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇) = ℎ𝑐0
(2.18)
𝜆5 (𝑒 𝜆𝑘𝑏𝑇 − 1)

gdje su: ℎ = 6.626 ∙ 10−34 J ∙ s, univerzalna Planck-ova konstanta, 𝑘𝐵 = 1.381 ∙ 10−23 J/K,
Boltzmann-ova konstanta, 𝑐𝑜 = 2.998 ∙ 10−8 m/s, brzina svjetlosti u vakuumu, 𝑇 apsolutna
temperatura crnog tijela [K]
Kako je već navedeno crno tijelo je difuzni emiter, prema jednačini (2.12) slijedi da je njegova
emisivna snaga
𝐶1
𝐸𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇) = 𝜋𝐼𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇) = 𝐶2
(2.19)
𝜆5 (𝑒 𝜆𝑇 − 1)

gdje su konstante: 𝐶1 = 2𝜋ℎ𝑐𝑜2 = 3.742 ∙ 108 Wμm4 /m2 𝐶2 = (ℎ𝑐0 /𝑘𝑏 ) = 1.439 ∙ 104
μm K.
Iz jednačine (2.19) koja je poznata kao Planck-ova raspodjela ili Planck-ov zakon nacrtan je
dijagram prikazan na slici 2.9 za više odabranih temperatura. Planck-ovu raspodjelu odlikuje
kontinuirana promjena emitovanog zračenja sa talasnom dužinom. Nadalje, za bilo koju
talasnu dužinu vrijedi da se veličina emitovanog zračenja povećava sa povećavanjem
temperature. Uz to, koncentracija zračenja u određenom spektralnom rasponu ovisi o
temperaturi sa postojanjem više zračenja u oblasti kraćih talasnih dužina.
Bitno je naglasiti da se značajan dio sunčevog zračenja, koje se može aproksimirati kao
zračenje crnog tijela na temperaturi 5800 K nalazi u vidljivom spektru. Suprotno tome,
zračenje na temperaturama 𝑇 ≤ 800K nalazi se u infracrvenom spektru i nije vidljivo golim
okom.

2.4.2 Wien-ov zakon pomaka

Sa slike 2.9 vidi se da za odgovarajuću talasnu dužinu spektralna raspodjela zračenja crnog
tijela ima maksimum za svaku temperaturu. Ukoliko se jednačina (2.19) diferencira i izjednači
sa nulom, može se doći do talasne dužine pri kojoj zračenje na izvjesnoj temperaturi ima svoj
maksimum, dobija se
𝜆𝑚𝑎𝑥 𝑇 = 𝐶3 (2.20)

12
gdje konstanta 𝐶3 iznosi 2898 μm ∙ K.
Jednačina (2.20) poznata je kao Wien-ov zakon pomaka. Skup tačaka opisan ovim zakonom
nacrtan je isprekidanom linijom na dijagramu sa slike 2.9. Prema ovom zakonu maksimum
spektralne emisivne snage pomjera sa prema kraćim talasnim dužinama sa povećavanjem
temperature.

Slika 2.9. Spektralna emisivna snaga crnog tijela.

2.4.3 Stefan-Boltzmann-ov zakon

Zamjenom Planck-ove raspodjele (2.19) u jednačinu (2.14) ukupna emisivna snaga crnog tijela
iznosi
∞
𝐶1
𝐸𝑏 = ∫ 𝐶2 𝑑𝜆.
0 𝜆5 (𝑒 𝜆𝑇 − 1) (2.21)

Ukoliko se izvrši integracija gornjeg izraza dolazi se do sljedećeg izraza

𝐸𝑏 = 𝜎𝑇 4 (2.22)

13
gdje Stefan-Boltzmann-ova konstanta ovisi o prethodno navedenim konstantama 𝐶1 i 𝐶2 i ima
numeričku vrijednost: 𝜎 = 5.67 ∙ 10−8 W/m2 K
Ovaj jednostavni, ali bitni, rezultat integracije naziva se Stefan-Boltzmann-ov zakon. On
omogućava proračun količine zračenja u svim pravcima i u svim talasnim dužinama
jednostavno sa poznavanjem temperature crnog tijela. Zato što je emisija difuzna slijedi da je
intenzitet zračenja
𝐸𝑏
𝐼𝑏 = . (2.23)
𝜋

Primjena Stefan-Boltzmann-ovog zakona u obliku (2.22) u praktičnim proračunima je

ogromna, što će se vidjeti u narednim poglavljima.

2.5 Emisija sa realne površine

Kako je crno tijelo uzeto kao referenca za zračenje, u odnosu na ostale površine, tako se i
emisivnost kao osobina površine koja zrači, za realne površine određuje u odnosu na crno
tijelo. Emisivnost realne površine definiše se kao omjer zračenja koje odaje realna površina u
odnosu na zračenje koje odaje crno tijelo na istoj temperaturi. Dakle, koeficijent emisije crnog
tijela iznosi 𝜀 = 1.
U opštem slučaju spektralna raspodjela zračenja emitovanog sa realne površine odstupa od
Planck-ove raspodjele što je prikazano na slici 2.10.a i nije difuzno što je prikazano na slici
2.10.b.

Slika 2.10. Poređenje emisije crnog tijela i emisije sa realne površine: (a) spektralna
raspodjela; (b) prostorna raspodjela.

14
Ako se sa 𝐸(𝑇) označi ukupna emisivna snaga realne površine i sa 𝐸𝑏 (𝑇) emisivna snaga crnog
tijela, tada se na osnovu definicije emisivnosti može se napisati izraz za koeficijent emisije
𝐸(𝑇)
𝜀(𝑇) = . (2.26)
𝐸𝑏 (𝑇)

Odnosno, za poznati koeficijent emisije dovoljno je poznavati temperaturu da bi se preko

zračenja crnog tijela mogla dobiti ukupna emisivna snaga realne površine
𝐸(𝑇) = 𝜀(𝑇) 𝐸𝑏 (𝑇) = 𝜀(𝑇) 𝜎𝑇 4 . (2.27)

Iako je jednačina (2.27) vrlo jednostavna sam koeficijent emisije ovisi o spektralnim i
prostornim osobinama zračenja realne površine.
Za potpuno razumijevanje 𝜀(𝑇) potrebno je analizirati sve njegove osobine. Uvodi se pojam
spektralne, prostorne emisivnosti 𝜀𝜆,𝜃 ( 𝜃, 𝜙, 𝑇) koji predstavlja odnos intenziteta zračenja
emitovanog sa realne površine na talasnoj dužini 𝜆 i u pravcu defniranog sa uglovima 𝜃, 𝜙 u
odnosu na intenzitet zračenja crnog tijela na istoj temperaturi i talasnoj dužini
𝐼𝜆,𝑒 ( 𝜃, 𝜙, 𝑇)
𝜀𝜆,𝜃 ( 𝜃, 𝜙, 𝑇) = . (2.28)
𝐼𝜆,𝑏 (𝑇)

Za određen interval talasnih dužina intenzitet se može posmatrati kao srednja vrijednost, dok
se njegove prostorne osobine zadržavaju
𝐼𝑒 ( 𝜃, 𝜙, 𝑇)
𝜀𝜃 ( 𝜃, 𝜙, 𝑇) = . (2.29)
𝐼𝑏 (𝑇)

Za većinu inžinjerskih proračuna poželjno je da prostorne osobine zračenja površine budu

prezentovane kao srednje vrijednosti, radi jednostavnosti. Iz ovog razloga se uvodi spektralna,
polusferna emisivnost, koja je nezavisna od pravca
𝐸𝜆 ( 𝜆, 𝑇)
𝜀𝜆 ( 𝜆, 𝑇) = . (2.30)
𝐸𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇)

Ukupna, polusferna emisivnost, koja predstavlja prosjek za sve moguće pravce i talasne dužine
definisana je jednačinom (2.26). Zamjenom (2.30) i (2.14) u (2.26) dobija se:
∞
∫ 𝜀𝜆 (𝜆, 𝑇)𝐸𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇)𝑑𝜆
𝜀(𝑇) = 0 . (2.31)
𝐸𝑏 (𝑇)

Ako je emisivnost neke površine poznata, tada je jednostavno odrediti karakteristike zračenja
te površine. Na primjer, ukoliko je poznato 𝜀𝜆 ( 𝜆, 𝑇) emisivna snaga se nalazi iz:
𝐶1 𝜀𝜆 (𝜆, 𝑇)
𝐸𝜆 (𝜆, 𝑇) = 𝜀𝜆 (𝜆, 𝑇)𝐸𝜆,𝑏 (𝜆, 𝑇) = 𝐶2 . (2.32)
𝜆5 (𝑒 𝜆𝑇 − 1)

15
Koeficijenti emisije realnih površina određuju se eksperimentalnim putem. Tako se formiraju
baze podataka koje se koriste pri proračunima.
Prostorna raspodjela difuznog emitera je konstanta nezavisna od pravca. Ovo stanje moguće
je aproksimirati, uz određenu grešku, kod nekih površina i pri određenim uslovima.

Slika 2.11. Prostorna distrubucija ukupne, prostorne emisivnosti.

Na slici 2.11 prikazana je promjena prostorne raspodjele za provodnike i neprovodnike. Sa

slike je vidljivo da provodnici u granicama od 0 ≤ 𝜃 ≤ 40𝑜 imaju emisivnost približno
nezavisnu od pravca, nakon čega se ona naglo povećava, da bi poslije 𝜃 = 70𝑜 počela da opada
do nule. Za neprovodnike se vidi da im emisivnost ostaje konstantna na značajnom dijelu
raspona. Zbog toga se može aproksimirati da je 𝜀 = 𝜀𝑛 , odnosno da je emisivnost uvijek
jednaka emisivnosti po pravcu normalnom na površinu (za 𝜃 = 0𝑜 ).

Slika 2.12. Reprezentativne vrijednosti ukupne, normalne, emisivnosti.

16
Potrebno je naglasiti da emisivnost zavisi isključivo od prirode površine: vrste materijala,
stanja površine, hemijske interakcije sa okolinom, načina obrade itd. Orijentacione vrijednosti
intervala normalne emisivnosti date su na slici 2.12.

Slika 2.13. Spektralna zavisnost spektralne, normalne emisivnosti za odabrane materijale. [1]

Zavisnost spektralne emisivnosti (𝜀𝜆,𝑛 ) u pravcu normale na površinu, od talasne dužine za

odabrane materijale, prema literaturi [1] prikazana je na slici 2.13. Kod dobijanja ovih
eksperimentalnih krivih izvršene su sljedeće generalizacije: Emisivnost metalnih površina je
generalno mala (vrijednosti poput 0.02 za visokopolirane zlatne i srebrene površine); prisutnost
oksidacije na metalnim površinama može značajno uvećati emisivnost; emisivnost toplotnih
izolatora je većinom izuzetno visoka; emisivnost toplotnih provodnika se povećava sa
temperaturom, dok za neprovodnike može i da se povećava i da se smanjuje povećanjem
temperature.

Slika 2.14. Temperaturna zavisnost ukupne, normalne emisivnosti za odabrane materijale.[1]

17
Na slici 2.14. prikazane su spektralne raspodjele materijala sa slike 2.13. u zavisnosti od
temperature. Ove krive mogu se povezati sa jednačinom (2.31). Iako je spektralna emisija 𝜀𝜆,𝑛
aproksimativno nezavisna od temperature, u intervalu kraćih talasnih dužina ova zavisnost
postaje znatna.

2.6 Kirchhoff-ov zakon i siva površina

Razmatra se interakcija nekoliko malih tijela zatvorenih u izotermalne zidove, što je prikazano
na slici 2.15. Temperatura zidova je 𝑇𝑠 . Pošto su tijela relativno mala u odnosu na zidove, ona
nemaju značajan utjecaj na polje zračenja unutar zidova formirano zbog uzajamne emisije i
refleksije zidova. Nezavisno od osobina površine zidova ovakva postavka aproksimira zračenje
crnog tijela. Iradijacija koja dolazi do površine bilo kojeg malog tijela unutar zidova je difuzna
i smatra se da nastaje od crnog tijela na temperaturi 𝑇𝑠 što se zapisuje kao
𝐺 = 𝐸𝑏 (𝑇𝑠 ). (2.33)

Slika 2.15. Razmjena zračenja unutar izotermalnih zidova.

Za stacionarne uslove mora postojati termalna ravnoteža između zidova i malih tijela, a time
i ukupna razmjena topline između zidova i tijela mora biti jednaka nuli. Energetski bilans za
kontrolnu zapreminu oko malog tijela 1, prema slici 2.15, je
𝛼1 𝐺𝐴1 − 𝐸1 (𝑇𝑠 )𝐴1 = 0
(2.34)
odnosno, prema jednačini (2.33)
𝐸1 (𝑇𝑠 )
= 𝐸𝑏 (𝑇𝑠 ). (2.35)
𝛼1

Pošto se posljednja jednačina može primijeniti i na sva druga mala tijela koja se nalaze pod
istim uslovima, slijedi

18
 𝐸1 (𝑇𝑠 ) 𝐸2 (𝑇𝑠 )
= = ⋯ = 𝐸𝑏 (𝑇𝑠 ). (2.36)
𝛼1 𝛼2

Ova relacija poznata je pod nazivom Kirchhoff-ov zakon. Bitno je naglasiti da je uvijek 𝛼 ≤ 1 i
da je 𝐸(𝑇𝑠 ) ≤ 𝐸𝑏 (𝑇𝑠 ). Stoga, ni jedna realna površina ne može emitovati više emsivne snage
od crnog tijela na istoj temperaturi. Prema definiciji ukupne emisivnosti, iz jednačine (2.26)
slijedi:
𝜀1 𝜀2
= = ⋯ = 1. (2.37)
𝛼1 𝛼2
Slijedi da za površinu malog tijela koja je okružena izotermalnim zidovima važi da je:
𝜀 = 𝛼. (2.38)
Dakle, ukupna emisivna snaga površine jednaka je njenoj ukupnoj apsorpciji ukoliko postoje
navedeni izotermalni uslovi bez razmjene topline. Ovakva formulacija Kirchhhoff-ovog zakona
ima značajnu primjenu pri olakšavanju proračuna razmjene topline zračenjem između više
tijela, s tim da se uvijek mora voditi računa o uslovima za koje je ovaj zakon izveden. Za
mogućnost primjene Kirhhoff-ovog zakona u praktičnim aplikacijama uvodi se pojam sive
površine, kao poveznica između crnog tijela i realne površine.
Siva površina definiše se kao površina za koju je 𝜀𝜆 = 𝛼𝜆 , što znači da se za sivu površinu može
primijeniti Kirhhoff-ov zakon, jer su emisivnost i apsorptivnost nezavisni od talasne dužine.
Realna površina može se aproksimirati sivom, ako se za neki interval talasnih dužina iradijacija
i emisija površine nalaze u istom dijapazonu talasnih dužina. Ovaj slučaj prikazan je na slici
2.16. Značaj primjene Kirhhoff-ovog zakona i leži u tome što je on osnova za uvođenje
koncepta sive površine. Za realne površine Kirhhoff-ov zakon ne važi, o čemu postoje detaljni
naučni radovi [7].

Slika 2.16. Set uslova potreban za pretpostavku sive površine.

19
3 RAZMJENA TOPLINE ZRAČENJEM IZMEĐU POVRŠINA

Razmjena topline zračenjem između dvije ili više površina zavisi kako od geometrije i
orijentacije tih površina, tako i od njihove temperature i sposobnosti zračenja. Medij koji se
nalazi između površina može utjecati ili ne utjecati na zračenje ovisno o njegovoj prirodi.
Vakuum je takvo okruženje koje nema nikakvog utjecaja na razmjenu topline zračenjem, dok
ostali mediji imaju manji ili veći utjecaj. Na početku analize razmjene topline zračenjem prvo
će se obraditi zavisnost intenziteta razmjenje topline između dva tijela, od geometrijskih
faktora.

3.1 Vidni faktor

Vidni faktor 𝐹𝑖𝑗 definiše se kao odnos zračenja koje napušta površinu „i“ i zračenja koje pada
na površinu „j“. Za razvijanje opšteg izraza vidnog faktora razmatraju se dvije proizvoljno
orijentisane površine 𝐴𝑖 i 𝐴𝑗 kao što je to prikazano na slici 3.1. Elementarne površine 𝑑𝐴𝑖 i
𝑑𝐴𝑗 svake od porvšina spojene su pravcem dužine 𝑅, koji formira polarne uglove 𝜃𝑖 i 𝜃𝑗 ,
respektivno, sa normalama na površine 𝑛𝑖 i 𝑛𝑗 . Vrijednosti 𝑅, 𝜃𝑖 i 𝜃𝑗 variraju sa promjenom
pozicija elementarnih površina na 𝐴𝑖 i 𝐴𝑗 .

Slika 3.1. Geometrija pri razmjeni zračenja između dvije elementarne površine.

Prema definiciji intenziteta zračenja, iz prethodnog poglavlja, jednačina (2.11) slijedi da je

zračenje koje je napustilo 𝑑𝐴𝑖 i prihvaćeno od 𝑑𝐴𝑗 jednako

𝑑𝑞𝑖−𝑗 = 𝐼𝑒+𝑟,𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝜔𝑗−𝑖 (3.1)

gdje je 𝐼𝑒+𝑟,𝑖 intenzitet zračenja koje emisijom i refleksijom napušta površinu „i“ i 𝑑𝜔𝑗−𝑖 je
prostorni ugao kojim se obuhvata 𝑑𝐴𝑗 sa tačke gledišta od 𝑑𝐴𝑖 .

20
Ukoliko se iz jednačine (2.7) zamijeni vrijednost prostornog ugla u prethodnu jednačinu, dobija
se
𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗
𝑑𝑞𝑖−𝑗 = 𝐼𝑒+𝑟,𝑖 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝐴𝑗 . (3.2)
𝑅2

Uz pretpostavku da je površina „i“ difuzna može se napisati

𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗
𝑑𝑞𝑖−𝑗 = 𝐽𝑖 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝐴𝑗 . (3.2)
𝜋𝑅 2

Mjera zračenja koje napušta površinu „i“ i biva prihvaćeno na površinu „j“ dobija se
integrisanjem prethodnog izraza po obje površine
𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗
𝑑𝑞𝑖−𝑗 = 𝐽𝑖 ∫ ∫ 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝐴𝑗
𝐴𝑖 𝐴𝑗 𝜋𝑅 2 (3.4)

gdje je pretpostavljeno da je radiocitet 𝐽𝑖 uniforman po površini 𝐴𝑖 . Iz definicije vidnog faktora

slijedi
𝑞𝑖−𝑗
𝐹𝑖𝑗 = . (3.5)
𝐴𝑖 𝐽𝑖

Zamjenom jednačine (3.4) u (3.5) dobija se:

1 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗
𝐹𝑖𝑗 = ∫ ∫ 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝐴𝑗 . (3.6)
𝐴𝑖 𝐴𝑖 𝐴𝑗 𝜋𝑅 2

Analogno vidnom faktoru 𝐹𝑖𝑗 za zračenje koje napušta 𝐴𝑗 i biva prihvaćeno od 𝐴𝑖 dobija se
vidni faktor
1 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑖 𝑐𝑜𝑠𝜃𝑗
𝐹𝑗𝑖 = ∫ ∫ 𝑑𝐴𝑖 𝑑𝐴𝑗 . (3.7)
𝐴𝑗 𝐴𝑖 𝐴𝑗 𝜋𝑅 2

Posljednje dvije jednačine koriste se za određivanje vidnih faktora bilo koje dvije površine koje
su difuzne i imaju uniforman radiocitet.

3.1.1 Relacije između vidnih faktora

Vrlo bitna jednačina, koja se koristi pri proračunima, dobija se kombinovanjem jednačina (3.6)
i (3.7)
𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 = 𝐴𝑗 𝐹𝑗𝑖 . (3.8)

Posljednji izraz naziva je jednačinom reciprociteta i koristan je pri određivanju jednog vidnog
faktora uz poznavanje drugog.

21
Još jedna važna realcija koja povezuje vidne faktore je pravilo sumiranja koje se izražava kao
𝑁

∑ 𝐹𝑖𝑗 = 1. (3.9)
𝑗=1

Ova relacija dobija se iz slike 3.2 gdje je prikazan prostor zatvoren zidovima u kojem zračenje
ostaje zarobljeno. Svo zračenje koje napušta jednu od površina zida biti će apsorbovano
unutar zatvorenog sistema.
Ako je zid konkavan, za njega se kaže da vidi sam sebe i u tom slučaju njegov vidni faktor 𝐹𝑖𝑖 je
broj različit od nule. Za konveksne površine ovaj vidni faktor jednak je nuli. Za konveksnu
površinu se kaže da ona ne vidi samu sebe. Za računanje razmijenjene topline u ovakvom
zatvorenom sistemu sa 𝑁 površina postoji ukupno 𝑁 2 vidnih faktora koje je potrebno odrediti.
Ovo postaje evidentno kada se vidni faktori poredaju u matricu
𝐹11 𝐹12 … 𝐹1𝑁
𝐹 𝐹22 … 𝐹2𝑁
[ 21 ].
⋮ ⋮ ⋮ (3.10)
𝐹𝑁1 𝐹𝑁2 … 𝐹𝑁𝑁

Slika 3.2. Vidni faktori: (a) Zračenje u zatvorenom sistemu; (b) osobina aditivnosti.

Međutim, svi vidni faktori ne mogu se izračunati direktno. Za ukupno 𝑁 vidnih faktora
potrebno je postaviti 𝑁 jednačina (3.9) za svaku površinu. Zatim, 𝑁(𝑁 − 1)/2 može se
odrediti uz (𝑁 − 1)/2 primjenu jednačine reciprociteta i jednačine (3.9). Prema tome, samo
[𝑁 2 − 𝑁 − 𝑁(𝑁 − 1)/2] vidnih faktora je potrebno odrediti direktno. Na primjer, za sistem
zatvoren od strane 3 zida potrebno je direktno odrediti samo 3(3 − 1)/2 = 3 vidnih faktora.
Ostali se određuju rješavanjem sistema od 6 jednačina dobijenog primjenom jednačine
reciprociteta i jednačine (3.9).
Vidnim faktorima se prema slici 3.2.b dodjeljuje osobina aditivnosti. Razmatrajući zračenje sa
površine „i“ na površinu „j“ koja je podjeljena na 𝑛 manjih površina važi sljedeća relacija

22
 𝑛

𝐹𝑖(𝑗) = ∑ 𝐹ik . (3.11)

𝑘=1

Ova relacija tvrdi da je zračenje koje inače emituje cijela površina „j“ jednako zračenju kojeg
emituju svi dijelovi te površine zajedno.
Za složenije geometrije, vidni faktor se može odrediti preko integrala (3.6). Takva rješenja za
najčešće geometrije mogu se naći u tabličnoj formi u odgovarajućoj literaturi [1], [4], [6].

3.2 Razmjena topline zračenjem između crnih tijela

U opštem slučaju, zračenje može napustiti površinu kao emitovano i kao reflektovano. Isto
tako, zračenje može pasti na površinu, gdje može biti, kako apsorbovano, tako i reflektovano.
Međutim, stvari su pojednostavljene za površine koje se mogu aproksimirati crnim tijelom,
zato što za crna tijela ni u jednom slučaju nema refleksije, svo upadno (incidentno) zračenje
biva apsorbovano.
Za razmjenu topline zračenjem između dva crna tijela, emitovanog sa površine „i“ i
prihvaćenog od površine „j“ može se napisati
𝑞𝑖→𝑗 = (𝐴𝑖 𝐽𝑖 )𝐹𝑖𝑗
(3.12)
odnosno,
𝑞𝑖→𝑗 = 𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 𝐸𝑏𝑖 (3.13)
jer je emisivna snaga crne površine jednaka radiocitetu. Slično tome, može se napisati i
𝑞𝑗→𝑖 = 𝐴𝑗 𝐹𝑗𝑖 𝐸𝑏𝑗 . (3.14)

Ukupna razmjenjena toplina zračenjem, između te dvije površine je

𝑞𝑖𝑗 = 𝑞𝑖→𝑗 − 𝑞𝑗→𝑖 . (3.15)

Iz posljednje jednačine sijedi

𝑞𝑖𝑗 = 𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 𝐸𝑏𝑖 − 𝐴𝑗 𝐹𝑗𝑖 𝐸𝑏𝑗 . (3.16)

Primjenom jednačine reciprociteta 3.8 i Stefan-Boltzmann-ovog zakona (2.22), konačno se

dobija

𝑞𝑖𝑗 = 𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 𝜎(𝑇𝑖4 − 𝑇𝑗4 ). (3.17)

Posljednja jednačina predstavlja ukupnu vrijednost zračenja koje je emitovano sa površine „i“
i apsorbovano od površine „j“. Upravo ovaj izraz nalazi najveću primjenu u praktičnim
proračunima. U poglavlju 5 preko izraza (3.17) pokazane su mogućnosti intenzifikacije

23
razmjene topline zračenjem, gdje je uspostavljena veza uzmeđu crnog tijela i sive površine
preko emisivnosti, uz primjenu Kirhhoff-ovog zakona.

3.3 Razmjena topline zračenjem između nepropusnih, difuznih i sivih

površina

U opštem slučaju, zračenje može napustiti nepropusnu, čvrstu površinu i emisijom i

refleksijom, a pošto dostigne do druge, nepropusne, čvrste površine biva i apsorbovano i
reflektovano. U zatvorenom sistemu površina, kakav je prikazan na slici 3.3.a, zračenje
doživljava višestruku refleksiju od svih površina sa parcijalnim apsorpcijom svake od njih.
Za analizu ovakvog sistema mogu se uvesti sljedeće pretpostavke, koje pojednostavljuju
situaciju: svaka površina je izotermna i svaka ima uniforman radiocitet i uniformnu iradijaciju,
površine su nepropusne (𝜏 = 0), difuzne i sive. Prema Kirhhoff-ovom zakonu u ovom slučaju
vrijedi da su koeficijent emisije i koeficijent apsorpcije ovih površina jednaki (𝜀 = 𝛼). Sredina
u prostoru zatvorenog površinama ne učestvuje u zračenju.

Slika 3.3. Zračenje između difuznih, sivih površina u zatvorenom sistemu: (a) Šema sistema;
(b) Bilans zračenja prema jednačini (3.18); (c) Bilans zračenja prema (3.20);
(d) Površinski otpor zračenju.
24
Na osnovu ove postavke u nastavku će biti razmatrana razmjena topline između površina sa
slike 3.3. U suštini, eventualni zadatak koji se rješava je pronalazak toplinskog fluksa ili
temperatura površina, na osnovu poznatog toplinskig fluksa ili zadatih temperatura pojedinih
zidova.

3.3.1 Ukupno zračenje koje napušta površinu i površinski otpor zračenju

Mjera kojom energija zračenjem napušta površinu „i“ 𝑞𝑖 je količina zračenja potrebna da se
dovede drugim površinama u sistemu kako bi one ostale na konstantnoj temperaturi, i
zapisuje se

𝑞𝑖 = 𝐴𝑖 (𝐽𝑖 − 𝐺𝑖 ). (3.18)

Prema definiciji radiociteta može se napisati

𝐽𝑖 = 𝐸𝑖 + 𝜌𝑖 𝐺𝑖 . (3.19)

Zamjenom jednačine (3.19) u (3.18), i korištenjem 𝛼𝑖 = 1 − 𝜌𝑖 dobija se

𝑞𝑖 = 𝐴𝑖 (𝐸𝑖 + 𝛼𝑖 𝐺𝑖 ). (3.20)

Na osnovu uvedenih pretpostavki može se napisati

𝐽𝑖 = 𝜀𝑖 𝐸𝑏𝑖 + (1 − 𝜀𝑖 )𝐺𝑖 . (3.21)

Rješavanjem posljednjeg izraza po 𝐺𝑖 i zamjenom u (3.20), konačno se dobija

𝐽𝑖 − 𝜀𝑖 𝐸𝑏𝑖
𝑞𝑖 = 𝐴𝑖 (𝐽𝑖 − ) (3.22)
1 − 𝜀𝑖
odnosno
𝐸𝑏𝑖 − 𝐽𝑖
𝑞𝑖 = . (3.23)
(1 − 𝜀𝑖 )/𝜀𝑖 𝐴𝑖

Iz posljednje jednačine može se izvući zaključak da je dio (𝐸𝑏𝑖 − 𝐽𝑖 ) pogonski potencijal

zračenja sa površine, a dio
1 − 𝜀𝑖
𝑅𝑖 = (3.24)
𝜀𝑖 𝐴𝑖

smatra se otporom zračenju koji je vezan isključivo za prirodu i dimenzije površine sa koje se
zračenje emituje.
Iz jednačine (3.23) se, također, može zaključiti da ako je emisivna snaga koju bi površina imala
da je crno tijelo ( 𝐸𝑏𝑖 ) veća od njenog radiociteta (𝐽𝑖 ) tada se prijenos topline odvija od
površine, u suprotnom, ako je radiocitet veći od emisivne snage prijenos topline odvija se
prema posmatranoj površini.

25
3.3.2 Razmjena zračenja između površina i prostorni otpori zračenju

Za korištenje jednačine (3.23) potrebno je poznavati radiocitet. Da bi se ta veličina odredila

potrebno je analizirati zračenje između više površina. Iradijacija površine „i“ može se dobiti iz
radiociteta svih površina u sistemu. Iz definicije vidnog faktora slijedi da je radijacija koja dolazi
do površine „i“ od svih ostalih površina, uključujući i površinu „i“, uz primjenu jednačine
reciprociteta
𝑁 𝑁

𝐴𝑖 𝐺𝑖 = ∑ 𝐹𝑗𝑖 𝐴𝑗 𝐽𝑗 = ∑ 𝐹𝑖𝑗 𝐴𝑖 𝐽𝑗 . (3.25)

𝑗=1 𝑗=1

Slika 3.4. Mrežno predstavljanje razmjene zračenja sa površine „i“ na zidove šupljine.

Djeljenjem jednačine (3.25) sa 𝐴𝑖 i zamjenom u (3.18) dobija se

𝑁

𝑞𝑖 = 𝐴𝑖 (𝐽𝑖 − ∑ 𝐹𝑖𝑗 𝐽𝑗 ) (3.26)

𝑗=1

odnosno, iz pravila sumiranja (3.9) slijedi

𝑁 𝑁

𝑞𝑖 = 𝐴𝑖 (∑ 𝐹𝑖𝑗 𝐽𝑖 − ∑ 𝐹𝑗𝑖 𝐽𝑗 ). (3.27)

𝑗=1 𝑗=1

26
Sređivanjem zadnjeg izraza konačno se dobija
𝑁 𝑁

𝑞𝑖 = ∑ 𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 (𝐽𝑖 − 𝐽𝑗 ) = ∑ 𝑞𝑖𝑗 . (3.28)

𝑗=1 𝑗=1

Prema jednačini (3.23) posljednja jednačina se može preformulisati u

𝑁
𝐸𝑏𝑖 − 𝐽𝑖 𝐽𝑖 − 𝐽𝑗
=∑ . (3.29)
(1 − 𝜀𝑖 )/𝜀𝑖 𝐴𝑖 (𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 )−1
𝑗=1

Jednačina (3.29) predstavlja bilans radiociteta površine „i“. Fluks koji napušta površinu „i“ po
djelovanjem njenog površinskog otpora jednak je fluksu sa posmatrane površine prema svim
površinama, uz učešće prostornog otpora (𝐴𝑖 𝐹𝑖𝑗 )−1. Na slici 3.4 prikazana je mreža razmjene
topline zračenjem sa površine „i“ na ostale površine šupljine. Sa slike se vidi i raspored otpora
same površine „i“ i prema svakoj od površina šupljine.

Slika 3.5. Razmjena zračenja između dvije površine: (a) šematski prikaz; (b) mrežni prikaz.

Najjednostavniji slučaj šupljine koja se sastoji od samo dvije površine koje razmjenjuju
zračenje jedna sa drugom, prikazan je na slici 3.5. Primjenom jednačine (3.29) formirana je
mreža razmjene topline sa odgovarajućim otporima.
Sa slike 3.5. se vidi da je ukupna razmjena topline između dvije površine sastavljena iz dva
površinska otpora, svake od površina, i jednog prostornog otpora ovisnog o vidnom faktoru.
Iz izraza (3.28) toplinski fluks je

𝜎 (𝑇14 − 𝑇24 )
𝑞12 = .
1 − 𝜀1 1 1 − 𝜀2 (3.30)
𝜀1 𝐴1 + 𝐴1 𝐹12 + 𝜀2 𝐴2

27
Zadnja jednačina se može izraziti preko otpora razmjeni topline zračenjem kao
𝜎 (𝑇14 − 𝑇24 )
𝑞12 = (3.31)
𝑅1 + 𝑅12 + 𝑅2

gdje su 𝑅1 , 𝑅2 površinski otpori, 𝑅12 prostorni otpor razmjeni topline zračenjem.

U industrijskim aplikacijama nerijetko se pojavljuje slučaj gdje jedna površina ne razmjenjuje
toplinu, ali ima utjecaj na ukupnu razmijenu topline u sistemu. Ova idealizirana površina, koja
je sa jedne strane savršeno izolirana, ima razmijenjenu toplinu sa ostalim površinama u
sistemu 𝑞𝑖 = 0. Prema tome, iz jednačina (3.23) i (3.23) slijedi da je za ovakvu površinu 𝐺𝑖 =
𝐽𝑖 = 𝐸𝑏𝑖 .
Ovakva postavka prikazana je na sistemu sastavljenom od tri površine (slika 3.6.), gdje za
površinu „R“ vrijedi 𝑞𝑅 = 0. Na osnovu prethodno navedenog formira se mreža na osnovu
koje se može napisati sljedeći izraz
𝐸𝑏1 − 𝐸𝑏2
𝑞12 = .
1 − 𝜀1 1 1 − 𝜀2 (3.32)
+ +
𝜀1 𝐴1 𝐴1 𝐹12 + [(1/𝐴1 𝐹1𝑅 ) + (1/𝐴2 𝐹2𝑅 )]−1 𝜀2 𝐴2

Slika 3.6. Razmjena zračenja između tri površine: (a) šematski prikaz; (b) mrežni prikaz.

3.3.3 Toplinski zastori (ekrani)

Vrlo često je u tehničkoj praksi potrebno ublažiti, pa čak i skoro potpuno spriječiti razmjenu
topline zračenjem. To se postiže primjenom toplinskih zavjesa, takozvanih ekrana. Da bi se
smanjio prijenos topline zračenjem između dvije paralelne površine (slika 3.7), između njih se
postavlja toplinska zavjesa. To je ustvari tanka ploča zanemarljive debljine, čija površina ima
nisku emisivnost i visoku reflektivnost.

28
Za slučaj dvije paralelne ploče, istih površina i vidnog faktora 𝐹12 = 1, prema jednačini (3.30)
slijedi da je fluks

𝜎 (𝑇14 − 𝑇24 )
𝑞12 = 𝐴1 .
1 1 (3.33)
𝜀1 + 𝜀2 − 1

Za slučaj postavljanja ekrana između dvije paralelne ploče, kao na slici 3.7 dobija se

𝐴1 𝜎 (𝑇14 − 𝑇24 )
𝑞12𝑒 = .
1 1 − 𝜀3,1 1 − 𝜀3,2 1 (3.34)
𝜀1 + 𝜀3,1 + 𝜀3,2 + 𝜀2

Slika 3.7. Razmjena zračenja između dvije paralelne ploče sa ekranom.

Iz posljednjeg izraza se zaključuje da ukoliko su emisivnosti 𝜀3,1 i 𝜀3,2 male, utoliko je otpor
prostiranju topline velik. Ako se za primjer sa slike 3.7 usvoji 𝜀3,1 = 𝜀3,2 može se napisati

𝜎 (𝑇14 − 𝑇34 ) 𝜎 (𝑇34 − 𝑇24 )

= .
1 1 1 1 (3.35)
+ − 1 + − 1
𝜀1 𝜀3 𝜀3 𝜀2

Ukoliko se još pretpostavi da je 𝜀1 = 𝜀2 = 𝜀3 slijedi da je

1 𝜎 (𝑇14 − 𝑇34 )
𝑞= .
2 1 + 1 −1 (3.36)
𝜀1 𝜀3

29
Poredeći posljednji izraz sa jednačinom (3.33) vidi se da je fluks sa dodavanjem jednog ekrana
za duplo manji nego u slučaju bez ekrana. Slijedeći istu logiku za N ekrana dobija se
1
𝑞12 (𝑁) = 𝑞 . (3.37)
𝑁 + 1 12𝑒

3.4 Zračenje sa učešćem medija, Beer-ov zakon

Spektralna apsorpcija zračenja u gasu (ili u polupropustljivom čvrstom mediju ili u tečnosti)
funkcija je koeficijenta apsorpcije gasa 𝜅𝜆 [1/m] i dužine puta kojim zračenje prolazi kroz taj
medij (slika 3.8.). Ako monohromatska zraka intenziteta 𝐼𝜆,0 pada na medij, prolaskom kroz isti
zraka slabi uslijed apsorpcije od strane tog medija (gasa, polupopustljive sredine). Redukcija u
intenzitetu zrake na elementarnom putu 𝑑𝑥 iznosi

𝑑𝐼𝜆 (𝑥) = −𝜅𝜆 𝐼𝜆 (𝑥) 𝑑𝑥. (3.38)

Slika 3.8. Apsorpcija zračenja pri prolasku kroz gasnu sredinu.

Razdvajanjem promjenjivih i integracijom preko cijele dužine, uz pretpostavku da 𝜅𝜆 ne zavisi

od 𝑥 dobija se
𝐼𝜆,𝐿 𝐿
𝑑𝐼𝜆 (𝑥)
∫ = −𝜅𝜆 ∫ 𝑑𝑥 (3.39)
𝐼𝜆,0 𝐼𝜆 (𝑥) 0

Nakon integracije prethodnog izraza slijedi

𝐼𝜆,𝐿
= 𝑒 −𝜅𝜆 𝐿 . (3.40)
𝐼𝜆,0

Ovaj eksponencijalni izraz predstavlja Beer-ov zakon i koristan je alat pri aproksimaciji analize
zračenja u polupropusnoj sredini. Transmisivnost se pomoću Beer-ovog zakona može odrediti
prema
𝐼𝜆,𝐿
𝜏𝜆 = = 𝑒 −𝜅𝜆 𝐿 . (3.41)
𝐼𝜆,0

30
Odakle slijedi da je apsorptivnost

𝛼𝜆 = 1 − 𝜏𝜆 = 1 − 𝑒 −𝜅𝜆 𝐿 . (3.42)

Ukoliko je i Kirhhoff-ov zakon primjenjiv, ovim je određena i emisivnost 𝜀𝜆 = 𝛼𝜆 .

Slika 3.9. Spektar apsorptivnosti ugljen dioksida na temperaturi 830 K i pritisku od 10 bar.[4]

Bitna primjena Beer-ovog zakona nalazi se u gasnoj sredini, kada se utjecaj gasova na razmjenu
topline između čvrstih tijela sa kojim graniči ne može zanemariti. U opštem slučaju, gasovi
mogu da emituju i apsorbuju energiju zračenja, ali je za različite gasove sposobnost
učestvovanja u razmjeni energije zračenjem različita. Jednoatomni i dvoatomni gasovi, kao što
su N2, O2, i H2 uglavnom imaju neznatnu sposobnost apsorbovanja i emitovanja energije. Ova
osobina se praktično može primijeniti i na vazduh, čiji su većinski sastojci upravo dvoatomni
gasovi. Od gasova koji nalaze svoju primjenu u industriji, najčešće kao produkti sagorijevanja,
značajni su gasovi: vodena para (H2O), ugljen dioksid (CO2), sumpordioksid (SO2) i drugi
troatomni gasovi.
Gasovi koji su u stanju da učestvuju u razmjeni topline zračenjem veći utjecajna taj proces
imaju što im je veća zapremina. Ovo je posljedica činjenice da se kod gasova emitovanje i
apsorbovanje energije vrši i po dubini, odnosno to je zapreminski fenomen, za razliku od
čvrstih, nepropusnih tijela, kod kojih je zračenje čisto površinski fenomen. Pored ove razlike
između gasne i čvrste sredine bitno je naglasiti i da su gasovi u spektralnom smislu selektivni
odašiljači i primaoci, što je prikazano na slici 3.9. za ugljen dioksid, prema podacima iz
literature [4].

31
4 TOPLINSKA EFIKASNOST REBRA I OREBRENE POVRŠINE

Bez matematičkih izvođenja, čisto posmatranjem, može se doći do zaključka da je jedinica

osnovne površine efikasnija od jedinice rebra na toj istoj temperaturi i pri istim uslovima
razmjene topline. Do ovog zaključka može se doći ukoliko se uzme u razmatranje orebrena
površina sa slike 4.1.
Osnovna površina je ploča, a rebro je konstantnog pravougaonog presjeka. Unutrašnja
površina ploče odvodi toplinu iz nekog toplinskog izvora, uniformnim koeficijentom prijelaza
topline, koji je na konstantnoj temperaturi 𝑇𝑖 . Vanjska površina ploče, na kojoj se nalazi rebro,
tu toplinu prenosi u hladnije okruženje konstantne temperature 𝑇𝑠 , uniformnim koeficijentom
prijelaza topline. Hladnija površina ploče, koja razmjenjuje toplinu sa hladnijom okolinom,
nalazi se na nekoj temperaturi 𝑇𝑝 (𝑇𝑖 > 𝑇𝑝 > 𝑇𝑠 ). Toplina napušta ploču zbog postojanja
potencijala 𝑇𝑝 − 𝑇𝑠 . Slično, temperatura rebra je 𝑇 i toplina rebro napušta zbog razlike 𝑇 − 𝑇𝑠 .
Toplina u rebro ulazi kroz njegovu bazu, kojom je spojen sa pločom, i kontinualno ulazi u
njegovu unutrašnjost. U većini slučajeva temperatura baze rebra je vrlo slična temperaturi 𝑇𝑝 .
Toplina koja ulazi kroz bazu nastavlja svoj put, kondukcijom kroz cijelo rebro, samo ako postoji
temperaturni gradijent od baze do vrha rebra koji to omogućava. Pošto se temperatura 𝑇
smanjuje od baze rebra do njegovog vrha jasno je da se tako smanjuje i potencijal 𝑇𝑝 − 𝑇 koji
je uvijek manji od 𝑇𝑝 − 𝑇𝑠 . Time je jedinica površine rebra uvijek manje efikasna od jedinice
površine ploče na kojoj se rebro nalazi.

Slika 4.1. Zračenje sa rebra u slobodni prostor.

32
4.1 Raspored temperatura duž rebra

Izvođenje izraza za stepen iskorištenja rebra i za stepen iskorištenja orebrene površine

urađeno je na najprostijem primjeru rebra koje zrači u slobodan prostor (slika 4.1.). Prije svega
potrebno je ustanoviti raspodjelu temperature duž jednog rebra. Pri ovoj analizi smatra se da
je okolina rebra na temperaturi 𝑇𝑠 = 0 𝐾. Ova pretpostavka osigurava uslove pri kojim nema
upadnog zračenja na rebro što pojednostavljuje analizu. Rebro je tanko, što znači da se može
pretpostaviti jednodimenzionalna kondukcija. Koeficijent kondukcije 𝑘 smatra se
konstantnom vrijednošću. Za zračenje se uvodi pretpostavka da je površina difuzna i siva.
Koeficijent emisivnosti je nezavisan od temperature.
Za stacionarne uslove, razlika između topline koja ulazi i koja izlazi iz elementarnog djelića
rebra, dužine 𝑑𝑥, prema dimenzijama sa slike 4.1. iznosi
𝑑2𝑇
𝑑𝑞 = 𝑘𝛿𝐿 𝑑𝑥. (4.1)
𝑑𝑥 2

Za stacionarne uslove, ova količina topline jednaka je toplini emitovanoj zračenjem sa površine
ovog elementarnog djelića
𝑑𝑞 = 2𝜀𝜎𝐿𝑇 4 𝑑𝑥. (4.2)

Izjednačavanjem zadnje dvije jednačina dobija se

𝑑2𝑇 2𝜀𝜎 4
= 𝑇 (4.3)
𝑑𝑥 2 𝑘𝛿

što je diferencijalna jednačina drugog reda. Rješavanjem ove jednačine dobija se

temperaturno polje rebra. Jednačina se rješava sukcesivnom integracijom. Uvodi se smjena
𝑝 = 𝑑𝑇/𝑑𝑥, slijedi

𝑑 2 𝑇 𝑑𝑝 𝑑𝑝 𝑑𝑇 𝑑𝑝
= = = 𝑝 . (4.4)
𝑑𝑥 2 𝑑𝑥 𝑑𝑇 𝑑𝑥 𝑑𝑇

Zamjenom jednačine (4.4.) u jednačinu (4.3) dobija se

𝑑𝑝 2𝜀𝜎 4
𝑝 = 𝑇 . (4.5)
𝑑𝑇 𝑘𝛿

Razdvajanjem varijabli i integrisanjem dobija se

𝑑𝜃 𝜀𝜎 5 1/2
𝑝= = −2 ( 𝑇 + 𝐶) (4.6)
𝑑𝑥 5𝑘𝛿

gdje je 𝐶 konstanta integracije. Znak minus je potreban zato što je temperaturni gradijent
negativan. Uvode se granični uslovi: za vrh rebra, gdje je 𝑥 = 𝑏 vrijedi da je 𝑑𝑇/𝑑𝑥 = 0 i
temperatura je 𝑇 = 𝑇𝑎 i za bazu 𝑥 = 0 temperatura je 𝑇 = 𝑇𝑏

33
Primjenom ovih graničnih uslova iz jednačine (4.6) slijedi
𝑑𝑇 𝜀𝜎 5 𝜀𝜎 5 1/2
= −2 ( 𝑇 − 𝑇 ) (4.7)
𝑑𝑥 5𝑘𝛿 5𝑘𝛿 𝑎

odnosno,
1
𝑑𝑇 𝜀𝜎 2 5 1
= −2 ( ) (𝑇 − 𝑇𝑎5 )2 . (4.8)
𝑑𝑥 5𝑘𝛿

Varijable u jednačini (4.8) su već razdvojene, algebarskom manipulacijom i

integrisanjemdobija se
𝑇𝑏 1
𝑑𝑇 𝜀𝜎 2 𝑏
∫ = −2 ( ) ∫ 𝑑𝑥. (4.9)
𝑇𝑎 𝑇 5/2 [1 − (𝑇𝑎 /𝑇)5 ]1/2 5𝑘𝛿 0

Radi pogodnije manipulacije uvode se sljedeće smjene

𝑇𝑎 5
𝑢=( ) (4.10)
𝑇
i
𝑇𝑏 5
𝑍=( ) (4.11)
𝑇𝑎

Uzimanjem u obzir ovih smjena, može se napisati da je

𝑇𝑎 𝑑𝑢
𝑑𝑇 = (4.12)
5𝑢6/5
i
1/2
5/2
𝑇𝑎5 (4.13)
𝑇 =( )
𝑢

Uvođenjem smjene granični uslovi postaju

za 𝑥 = 0, 𝑇 = 𝑇𝑏 vrijedi da je 𝑢 = 𝑍 −5 i
za 𝑥 = 𝑏, 𝑇 = 𝑇𝑎 vrijedi da je 𝑢 = 1.

Primjenom navedene smjene u jednačinu (4.9) dobija se

𝑢=1
𝑢−0.7 (1 − 𝑢)−0.5 𝑑𝑢 𝜀𝜎 1/2 𝑏
∫ 3/2
= 2( ) ∫ 𝑑𝑥 (4.14)
𝑢=𝑍 −5 5 𝑇𝑎 5𝑘𝛿 0

odnosno,

𝑢=1 1/2 𝑏 (4.15)

−0.7 −0.5
20𝜀𝜎𝑇𝑎3
∫ 𝑢 (1 − 𝑢) 𝑑𝑢 = ( ) ∫ 𝑑𝑥.
𝑢=𝑍 −5 𝑘𝛿 0

34
Integral na desnoj strani jednačine (4.15) je u formi Beta funkcije (Eulerov integral) tako da
vrijedi
𝑢=1
∫ 𝑢−0.7 (1 − 𝑢)−0.5 𝑑𝑢 = Β (𝑎, 𝑏) − Β𝑢 (𝑎, 𝑏) (4.16)
𝑢=𝑍 −5

gdje je Β (𝑎, 𝑏) kompletna beta funkcija koja je jednaka

𝑢=1
Γ(𝑎) Γ(𝑏)
𝐵(𝑎, 𝑏) = ∫ 𝑢𝑎−1 (1 − 𝑢)𝑏−1 𝑑𝑢 = . (4.17)
𝑢=0 Γ (𝑎 + 𝑏)

Β𝑢 (𝑎, 𝑏) je nekompletna beta funkcija i jednaka je

𝑢=𝑍 −5
𝐵(𝑎, 𝑏) = ∫ 𝑢𝑎−1 (1 − 𝑢)𝑏−1 𝑑𝑢. (4.18)
𝑢=0

Iz navedenog se zaključuje da konstante 𝑎, 𝑏 iz beta funkcije imaju numeričku vrijednost 𝑎 =

0.3 i 𝑏 = 0.5. Prema tome, temperaturno polje je definisano jednačinom
1/2
20𝜀𝜎𝑇𝑎3
Β (0.3, 0.5) − Β𝑢 (0.3, 0.5) = 𝑏 ( ) . (4.19)
𝑘𝛿

4.2 Toplinska efikasnost rebra sa zračenjem

Toplina prihvaćena u rebro, kroz njegov, korijen je

𝑑𝑇
𝑞 = −𝑘𝛿𝐿 | . (4.20)
𝑑𝑥 𝑥=0

Koristeći jednačinu (4.8) i granični uslov: 𝑇 = 𝑇𝑏 na mjestu 𝑥 = 0 slijedi da je

1/2
𝜀𝜎 1/2 5
𝑞𝑏 = −2𝑘𝛿𝐿 ( ) (𝑇𝑏 − 𝑇𝑎5 ) . (4.21)
5𝑘𝛿

Kako se sva toplina koja uđe u rebro kroz bazu, sa njegove površine odvodi samo zračenjem
to je 𝑞𝑏 iz jednačine (4.21) jednako emitovanom zračenju sa površine rebra. Za idealan slučaj
važi da je cijela površina rebra na istoj temperaturi kao korijen rebra. Prema tome, najveća
moguća količina topline koja se emituje zračenjem sa površine rebra je: 𝑞𝑚𝑎𝑥 = 2𝜎𝜀𝑏𝐿𝑇𝑏4 .
Sada je moguće definisati stepen iskorištenja, ili efikasnost rebra kao:
1/2
𝜀𝜎 1/2 5
−2𝑘𝛿𝐿 ( ) (𝑇𝑏 − 𝑇𝑎5 )
𝜂𝑓 = 5𝑘𝛿 .
(4.22)
2𝜎𝜀𝑏𝐿𝑇𝑏4

35
Dakle, toplinska efikasnost rebra definiše se kao odnos topline 𝑞𝑓 , koja se odvede sa površine
rebra u realnim uslovima i topline 𝑞𝑓,𝑚𝑎𝑥 koja bi se odvela u slučaju da je cijela površina rebra
na temperaturi baze rebra.
𝑞𝑓
𝜂𝑓 = . (4.23)
𝑞𝑓,𝑚𝑎𝑥

U realnim oslovima nije moguće postići uniformnu temperaturu rebra, jer uvijek postoji
temperaturni gradijent, od njegovog korijena prema vrhu, uslijed odvođenja topline sa
površine duž rebra. U slučaju kratkih rebara i dobre izolacije vrha, moguće je postići približno
istu temperaturu po cijeloj površini.
Koristeći bezdimenzionalni parametar, definisan jednačinom (4.11) efikasnost rebra, prema
podacima iz literature [2] prikazana je na slici 4.2 u zavisnosti odnosa temperatura na bazi i na
vrhu rebra.

Slika 4.2. Zavisnost efikasnosti rebra od odnosa temperatura na bazi i na vrhu rebra. [2]

36
4.3 Toplinska efikasnost rebra sa prirodnom konvekcijom i zračenjem

U prethodnom izvođenju smatrano je da rebro toplinu odaje samo zračenjem. Kao što je
navedeno, ovakav pogled se pokazao kao dobar za aplikacije sa zanemarivim utjecajem
konvekcije. U praktčnim aplikacijama, kada se rebro, odnosno orebrena površina, nalazi u
atmosferi koja ima izvjesnu gustinu, utjecaj konvekcije kao vida prijenosa topline sa površine
na gasove koji opstrujavaju rebro ne može se zanemariti.
Neki od takvih primjera su konvektivno hlađenje komponenti visokih temperatura, zbog kojih
se i zračenje ne može zanemariti. Koji od ova dva vida prijenosa topline će biti intenzivniji ovisi
od niza uslova. Zračenje je dominantnije što je temperatura komponente koja se hladi viša, jer
kako je pokazano u drugom poglavlju, toplina emitovana zračenjem u funkciji je četvrtog
stepena temperature. Neki od primjera u kojima se ne mogu zanemariti ni zračenje ni
konvekcija su hlađenje zidova industrijskih i energetskih preći i kotlova, različitih komora za
sagorijevanje, interakcija sunčevog zračenja sa Zemljinom površinom, koja se hladi
konvektivno i zračenjem.
Rješenja diferencijalnih jednačina temperaturnog polja, u kojem figurišu elementi kondukcije,
konvekcije i zračenja, numeričkog su tipa. Najpoznatiji autori koji su se bavili ovom specifičnom
problematikom su Kuo i Kulkarni (1991), Perlmutter i Siegel (1962), Siegel i Perlmutter (1962),
Sohal i Howell (1973, 1974). Radovi ovih autora mogu se naći u priloženoj literaturi [4].

Slika 4.3. Prirodna konvekcija i zračenje između dvije paralelne ploče.

Za slučaj prirodne konvekcije potrebno je da je struja gasa umirena. Sila uzgona u tom slučaju
nastala je od razlike gustina prilikom zagrijavanja gasa od površine rebra. Dakle, nema vanjskih

37
utjecaja na strujanje gasne sredine. Razmjena topline zračenjem između dva paralelna zida, sa
postojanjem prirodne konvekcije prikazana je na slici 4.3. Dijagramom sa slike se želi pokazati
formiranje strujnog polja gasa uz zid koji se nalazi na višoj temperaturi.
Zid sa slike 4.3. površine 𝐴2 je na višoj temperaturi od zida površine 𝐴1 . Prikazan je dijagram
brzina gasa 𝑢(𝑦) na mjestu 𝑥 = 0, što predstavlja granični uslov sa konstantnom brzinom.
Rastom koordinate 𝑥 dolazi do promjene dijagrama brzina pod utjecajem prirodne konvekcije.
Ovaj slučaj razmjene topline numerički je riješio Moutsoglou (1992). U njegovom radu je
dokazano da prirodna konvekcija ima veći udio u razmjeni topline kada su zidovi ravni, bez
ugrađenih prepreka za struju gasa. Dakle, postojanje rebara na pločama bi usporilo
konvektivni prijenos topline, time zračenje postoje dominantnije.
Izvođenje izraza za efikasnost rebra, za slučaj sa prisustvom prirodne konvekcije uz zračenje,
kao dva vida prijenosa topline sa površine rebra pokazani su u nastavku za jednostavan slučaj
tankog rebra.

4.3.1 Tanka rebra sa zračenjem i konvekcijom na granicama

Razmatra se tanko rebro koje je prikazano na slici 4.4. Kroz bazu rebra toplina se njegovom
dužinom, prema vrhu, provodi kondukcijom, a sa površine samog rebra toplina se odvodi
zračenjem i prirodnom konvekcijom. Prirodna konvekcija prisutna je uslijed postojanja
umirene okolne atmosfere. Gasovi sadržani u atmosferi su inertni, imaju zanemariljivo mali
utjecaj na zračenje.
Temperatura gasa koji opstrujava rebro i odnosi toplinu konvekcijom je 𝑇𝑒 . Temperatura baze
rebra je 𝑇𝑏 . Okolina koja prima zračenje sa rebra je na istoj temperaturi kao i gas. Površina
baze rebra je 𝐴 i ne mijenja se po dužini rebra. Obim rebra je 𝑃. Površina rebra je realna, sa
koeficijentom apsorpcije 𝛼, preko kojeg je izraženo incidentno zračenje okoline na površinu
rebra.

Slika 4.4. Tanko rebro koje predaje toplinu okolini zračenjem i konvekcijom.

38
Prema slici 4.4. za elementarni djelić rebra, dužine 𝑑𝑥 može se napisati sljedeća energetska
bilansa

𝜕 2𝑇
𝑘𝐴 𝑑𝑥 = 𝜎[𝜀𝑇 4 (𝑥) − 𝛼𝑇𝑒4 ]𝑃𝑑𝑥 + ℎ𝑃𝑑𝑥[𝑇(𝑥) − 𝑇𝑒 ]. (4.24)
𝜕𝑥 2

Desna strana jednačine (4.24) označava kondukciju kroz elementarni djelić dužine 𝑑𝑥, a lijeva
strana jednačine predstavlja gubitak topline zračenjem i konvekcijom. U detaljnijim analizama
uzima se u obzir i utjecaj zračenja između bazne površine na kojoj se rebro nalazi i samog
rebra. Ovdje je to zanemareno zbog geometrije rebra koje je okomito na baznu površinu.
Koeficijent prijelaza topline konvekcijom je ℎ sa mjernom jedinicom kW/m2 K. Koeficijent
prijelaza topline određuje se poznatim putem ovisno o uslovima u kojima se odvija prijenos
topline.
Ukoliko se jednačina (4.24) riješi za 𝑇(𝑥) dobija se temperaturno polje duž rebra, a ukoliko se
riješi za 𝑑𝑇(𝑥)/𝑑𝑥 može se izračunati fluks koji napušta površinu rebra u stacionarnim
uslovima razmjene topline. Dakle, integrisanjem jednačine (4.29) dobija se

1 𝑑𝑇 2 𝑇5 𝛼 ℎ𝑃 𝑇 2 𝛼
( ) = ( − 𝑇𝑇𝑒4 ) + ( − 𝑇𝑇𝑒 ) + 𝐶 (4.35)
2 𝑑𝑥 5 𝜀 𝑘𝐴 2 𝜀

gdje je 𝐶 konstanta integracije, za čije se određivanje koristi odgovarajući granični uslov,

ovisno o postavci zadatka.
Za dobijanje analitičkog rješenja uvode se sljedeće pretpostavke rebro je dugo, vrh rebra je
izoliran, a za temperaturu okoline se smatra da 𝑇𝑒 → 0 čime se pretpostavlja da nema
incidentnog zračenja okoline. Za izoliran vrh rebra vrijedi da je 𝑑𝑇/𝑑𝑥 → 0.
Da bi se odredila toplina koju rebro predaje okolini, konvekcijom i zračenjem, iz jednačine
(4.31), uz usvajanje navedenih pretpostavki i navedenog graničnog uslova slijedi

𝑑𝑇 𝑃 2 𝜎𝜀𝑃 5 ℎ𝑃 2 1/2
=− ( 𝑇 − 𝑇 ) . (4.26)
𝑑𝑥 𝑘𝐴 5 𝑘𝐴 𝑘𝐴

4.3.2 Toplinska efikasnost rebra

Analogno proračunu efikasnosti rebra za slučaj kada se razmjena topline vrši samo zračenjem
i u ovom slučaju izvode se dvije jednačine. Prva jednačina je jednačina (4.26), ona pokazuje
koliki je toplinski fluks sa rebra za stvarno temperaturno polje koje se dobija rješavanjem
jednačine (4.24). Prema tome toplinski fluks, koji napušta rebro uslijed zračenja i konvekcije
jednak je fluksu koji kroz bazu ulazi u rebro kondukcijom
1
𝑑𝑇 𝑘𝛿𝐿𝑃 2 𝜎𝜀𝑃 5 ℎ𝑃 2 2 (4.27)
𝑞𝑓 = −𝑘𝛿𝐿 | =− ( 𝑇 − 𝑇 ) .
𝑑𝑥 𝑥=0 𝑘𝐴 5 𝑘𝐴 𝑘𝐴

39
Da je cijelo rebro na istoj temperaturi, koja je jednaka temperaturi baze rebra za realan slučaj,
toplinski fluks bi iznosio

𝑞𝑓,𝑚𝑎𝑥 = 𝑃𝐿𝜎𝜀𝑇𝑏4 + 𝑃𝐿ℎ𝑇𝑏 . (4.28)

Efikasnost rebra je, prema jednačini (4.23)

𝑞𝑓
𝜂𝑓 = . (4.29)
𝑞𝑓,𝑚𝑎𝑥

Uvrštavajući jednačinu (4.27) i jednačinu (4.28) u (4.29) dobija se izraz za efikasnost rebra koje
odaje toplinu zračenjem i konvekcijom prema navedenim uslovima
1
𝑘𝛿 2 𝜎𝜀𝑃 5 ℎ𝑃 2 2
− ( 𝑇 − 𝑇 ) (4.30)
𝜂𝑓 = 𝑘𝐴 5 𝑘𝐴4 𝑘𝐴 .
𝜎𝜀𝑇𝑏 + ℎ𝑇𝑏

4.4 Toplinska efikasnost orebrene površine

Za razliku od efikasnosti rebra, gdje se u obzir uzimalo samo jedno rebro, efikasnost orebrene
površine obuhvata seriju rebara na jednoj baznoj površini, zajedno sa tom površinom. Na slici
4.1. pored jednog rebra prikazana je i površina orebrena serijom rebara. Razmatra se razmjena
topline sa ukupne površine 𝐴𝑜 koja se sastoji od površine svih rebara, i površine neorebrenog
dijela bazne površine.
Ove, neorebrene međupovršine imaju temperaturu jednaku onoj u bazi rebra 𝑇𝑏 . I u ovom
slučaju efikasnost se predstavlja u vidu stepena iskorištenja, kao odnos količine topline 𝑞𝑜 koja
napušta površinu rebara, zajedno sa neorebrenim dijelom bazne površine i količine topline
𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 koju bi ova, ukupna površina predala da je cijela na temperaturi korijena rebra, 𝑇𝑏
𝑞𝑜
𝜂𝑜 = . (4.31)
𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥

Ako se sa 𝐴𝑓 označi površina jednog rebra, sa 𝑁𝑓 broj rebara, a sa 𝐴𝑠 površina neorebrenog

dijela bazne površine, koja obuhvata međupovršine između rebara definisane korakom
između rebara 𝑠, kao i ostatak bazne površine na kojem se ne nalaze rebra, ukupna površina
𝐴𝑜 iznosi
𝐴𝑜 = 𝑁𝑓 𝐴𝑓 + 𝐴𝑠 (4.32)

40
Ukoliko se primijeni jednačina (4.21), na osnovu (4.24) može se napisati
1/2
𝜀𝜎 1/2 5
−2𝑁𝑓 𝑘𝛿𝐿 ( ) (𝑇𝑏 − 𝑇𝑎5 ) + 𝜎𝜀𝐴𝑠 𝑇𝑏4 𝐴𝑠
𝜂𝑜 = 5𝑘𝛿 = 𝜂𝑓 𝑁𝑓 + . (4.33)
𝜎𝜀𝐴𝑜 𝑇𝑏4 𝐴𝑜

Ako se jednačina (4.32) podijeli sa 𝐴𝑜 iz nje se može izraziti odnos 𝐴𝑠 /𝐴𝑜

𝐴𝑠 𝐴𝑓
= 1 − 𝑁𝑓 . (4.34)
𝐴𝑜 𝐴𝑜

Uvrštavanjem (4.34) u (4.33) konačno se dobija izraz

𝐴𝑓
𝜂𝑜 = 𝑁𝑓 (𝜂𝑓 − ). (4.35)
𝐴𝑜

41
5 INTENZIFIKACIJA RAZMJENE TOPLINE DOMINANTNIM
ZRAČENJEM SA OREBRENIH POVRŠINA

5.1 Utjecaj stanja površine na emisivnost materijala

Kako je navedeno u poglavlju 2 koeficijent emisije, za realne površine funkcija je temperature,

talasne dužine i ugla zračenja. U proračunima se teži idealizirani slučaj razmjene topline,
predstavljen u poglavlju 3 približiti realnim uslovima. Ovo zahtijeva izradu baza
eksperimentalnih podataka sa svim osobinama emisivnosti za svaki materijal. Iz praktičnih
razloga, zbog nemogućnosti obuhvatanja svih zavisnosti koeficijenta emisije, u literaturi [4] ovi
podaci dati su za emisivnost u pravcu normale i kao srednje vrijednosti za interval talasnih
dužina na kojem data površina zrači u navedenom intervalu temperatura.
Moguće je dati sljedeće generalizacije o ponašanju tehničkih materijala:
a) Električni neprovodnici (uključujući nemetalne tečnosti) imaju emisivnost uglavnom
iznad 0.8 pri običnim temperaturama, s tim što ova vrijednost opada sa porastom
temperature. Odnos njihovih, ukupnih, polusfernih emisinosti prema normalnim 𝜀/𝜀𝑛
leži u granicama između 0.95 i 1.00 (za sivo tijelo je uvijek 1.00) što znači da se Lambert-
ov zakon može primijeniti uz zanemarljivu grešku.
b) Čiste, polirane, metalne površine imaju vrlo nisku emisivnost, često ispod 0.1 na sobnoj
temperaturi, ali je ona u suštini srazmjerna sa porastom temperature. Odnos 𝜀/𝜀𝑛 za
ove poršine iznosi od 1.1 do 1.3 tako da se Lambert-ov zakon može primijeniti sa
umjerenom tačnošću.
c) Oksidirane ili masne metalne površine imaju emisivnosti za nekoliko puta više od onih
za metalne površine, što je pokazano ekperimentalnim podacima iz literature [1] u
poglavlju 2.
Očigledno je da je emisivnost (𝜀) nekog tijela zavisna od površinske obrade, s jedne strane, i
od materijala, druge strane. Slika 5.1. prikazuje zašto je hrapavija površina „crnja“ nego glatka.
Uslijed nepravilnosti oblika površine, zrak koji padne na hrapavu površinu vjerovatno neće biti
reflektovan poslije prvog sudara s njom, već će prije konačnog odbijanja doći do nekoliko
reflektovanja, sa istovremenim apsorbovanjem, u okviru same površine, odnosno neravnina.

Slika 5.1. Utjecaj stanja površine na emisivnost materijala

42
Nepravilnosti površine djeluju kao šupljine koje aproksimiraju crno tijelo. Shodno ovome,
slijedi da je emisivnost hrapave površine veća nego glatke površine od istog materijala. Upravo
je povećanje emisivnosti površine najčešći zahvat kojim se postiže intenzifikacija razmjene
topline zračenjem.

5.2 Zračenje sa kondukcijom

5.2.1 Zračenje sa prstenastog rebra

Razmatra se tanko rebro u obliku prstena, koje se nalazi u vakuumu, umetnuto u izloaciju i
navučeno na cijev (slika 5.1.a i b). Za nalaženje mogućnosti intenzifikacije prijenosa topline
potrebno je izvršiti analizu za neke referentne uslove u odnosu na koje će se vršiti
intenzifikacija. U tu svrhu potrebno je uvesti niz pretpostavki, koje omogućavaju dobijanje
analitičkih izraza pogodnih za manipulaciju.

Slika 5.2. Geometrija tankog, prstenastog rebra: (a) protok topline; (b) geometrija prstena;
(c) aproksimacija protoka topline; (d) elementarni djelić prstena

43
Temperatura u bazi rebra jednaka je temperaturi vanjske granične površine cijevi i iznosi 𝑇𝑖 =
𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡. Uvode se dvije pretpostavke: temperatura okoline je 𝑇𝑒 = 0 𝐾 i debljina rebra
(dimenzija 𝑎 sa slike 5.1.d) i smatra se malom u odnosu na radijus rebra, te ga možemo
smatrati tankim. Prva pretpostavka podrazumijeva da na rebru nema upadnog zračenja, druga
omogućava jednodimenzionalno posmatranje prostiranja topline kroz rebro, u radijalnom
pravcu. Rebro je izolovano sa po obimu i sa donje strane. Takvi uslovi izolacije mogu se
aproksimirati postavljanjem dva prstena jedan na drugog (slika 5.1.c), tako da se njegova
granica ponaša kao izolacija, a pošto su rebra tanka, zanemaruje se toplina koja se zrači u
okolinu po obodu rebra. Ovim pretpostavkama omogućeno je razmatranje samo zračenja sa
rebra, bez utjecaja prirodne konvekcije, što se prema literaturi [2], [4] pokazalo najboljim
pristupom.
Za elementarni djelić prstena širine 𝑑𝑟 (slika 5.1.c), uz pretpostavku da je koeficijent
kondukcije 𝑘 konstantan (nezavisan od temperature i radijusa) bilans topline je
1𝑑 𝑑𝑇
𝑘𝑎 (𝑟 ) − 𝜀𝜎𝑇 4 = 0. (5.1)
𝑟 𝑑𝑟 𝑑𝑟

Ova diferencijana jednačina rješava se za 𝑇(𝑟) pomoću graničnih uslova

za 𝑟 = 𝑟𝑖 vrijedi da je 𝑇 = 𝑇𝑖 i
za 𝑟 = 𝑟𝑜 vrijedi da je 𝑑𝑇/𝑑𝑟 = 0.
Uvode se dvije bezdimenzionalne varijable: 𝜗 = 𝑇/𝑇𝑖 i 𝑅 = (𝑟 − 𝑟𝑖 )/(𝑟𝑜 − 𝑟𝑖 ) i dva
parametra: 𝛿 = 𝑟𝑜 /𝑟𝑖 i 𝛾 = (𝑟𝑜 − 𝑟𝑖 )2 𝜀𝜎𝑇𝑖3 /𝑘𝑎.
Sada diferencijalna jednačina (5.1) poprima oblik
𝑑2𝜗 1 𝑑𝜗
2
+ − 𝛾𝜗 4 = 0. (5.2)
𝑑𝑅 𝑟 + 1/(𝛿 − 1) 𝑑𝑅

Jednačina (5.2) je nelinearna diferencijalna jednačina drugog reda gdje 𝜗(𝑅) zavisi od
parametara 𝛿 i 𝛾. Ova jednačina dalje se rješava numerički sa pogodnim solverima.
Stepen iskorištenja orebrene površine je
𝑟 1
2𝜋𝜀𝜎 ∫𝑟 0 𝑟𝑇 4 (𝑟)𝑑𝑟 2 ∫0 [𝑅(𝛿 − 1) + 1]𝜗 4 (𝑅)𝑑𝑅
1
𝜂= = (5.3)
𝜋(𝑟𝑜2 − 𝑟12 )𝜀𝜎𝑇𝑖4 𝛿+1

Prema jednačini (5.3) napravljen je dijagram (slika 5.3.) zavisnosti koeficijenta iskorištenja
rebra za različite vrijednosti parametara 𝛿 i 𝛾.
Za opštiju situaciju od ove, kada je okolina na temperaturi 𝑇𝑒 višoj od apsolutne nule i za realne
površine, koje imaju spektralnu apsorptivnost 𝛼 u izvjesnom intervalu talasnih dužina,
koeficijent emisije 𝜀 i uzima se u obzir incidentno zračenje na rebro, za elementarnu djelić
dobija se sljedeća toplinska bilansa

44
 1𝑑 𝑑𝑇 1𝑑 𝑑𝑇 𝛼
𝑘𝑎 (𝑟 ) − 𝜎(𝜀𝑇 4 − 𝛼𝑇𝑒4 ) = 𝑘 𝑎 (𝑟 ) − 𝜀𝜎 (𝑇 4 − 𝑇𝑒4 ) = 0 (5.4)
𝑟 𝑑𝑟 𝑑𝑟 𝑟 𝑑𝑟 𝑑𝑟 𝜀

gdje je (𝛼/𝜀)𝑇𝑒4 dodatni parametar. Korištenjem ovog parametra pravi se poveznica između
sive (𝛼 = 𝜀) i realne površine koja zrači u okolini temperature 𝑇𝑒 .

Slika 5.3. Efikasnost zračenja sa rebra prema literaturi [4].

Za tranzijentne uslove mora se uzeti u obzir i toplina uskladištena u masi rebra

𝜕𝑇 1𝑑 𝑑𝑇 𝛼
𝜌𝑐𝑎 =𝑘𝑎 (𝑟 ) − 𝜀𝜎 (𝑇 4 − 𝑇𝑒4 ). (5.5)
𝜕𝜏 𝑟 𝑑𝑟 𝑑𝑟 𝜀

Posmatrajući jednačinu (5.3) dolazi se do zaključka da se efektivnost rebra, određenih

dimenzija, koje zrači toplinu na određenoj temperaturi, pri stacionarnim uslovima, može
povećati samo povećanjem emisivnosti površine samog rebra.

5.2.2 Pločasto orebrenje

Praktičan primjer intenzifikacije razmjene topline zračenjem je pločasto orebrenje (slika 5.4.).
Pločastim orebrenjem obezbjeđuje se znatno veća površina razmjene topline u odnosu na
uzdužna ili kružna rebra kada je položaj objekta, s kojim se vrši razmjena, paralelan sa pločom.
Ovim se omogućava približivanje vidnog faktora iz jednačine (3.17) jedinici.
Iz same jednačine je vdiljiv utjecaj vidnog faktora na ukupnu razmijenjenu toplinu između dvije
površine (površina „i“ i površina „j“ iz poglavlja 3).
Za poznavanje topline koja zračenjem napušta površinu ovog rebra potrebno je znati njegovo
temperaturno polje. Tanka ploča debljine 𝑎 i dužine 2𝐿 između dvije cijevi, u radijatoru, ima

45
ulogu intenzifikacije prijenosa topline zračenjem. Obje strane ploče imaju isti koeficijent
emisije 𝜀. Incidentno zračenje koje pada na ploču radijatora sa gornje i donje strane je 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑙 i
𝑞𝑎𝑝𝑠,𝑏 , respektivno. Ploča je difuzna i siva površina. Koeficijent kondukcije je konstantan. Za
pronalazak temperaturnog polja polazi se od toplinskog bilansa elementarnog djelića ploče
(slika 5.4.)

𝑑2𝑇
−𝑘𝑎 + 2𝜀𝜎𝑇 4 = 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑖 + 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑏 . (5.6)
𝑑𝑥 2

Granični uslovi za tanku ploču su

Za 𝑥 = 0 vrijedi da je 𝑇 = 𝑇𝑡𝑢
Za 𝑥 = 𝐿 vrijedi da je 𝑑𝑇/𝑑𝑥 = 0

Za prolanazal 𝑇(𝑥) jednačina (5.6) se pomnoži sa 𝑑𝑇/𝑑𝑥, zatim se integrali u granicama od 𝑥

do L

𝑘𝑎 𝑑𝑇 2 2
− ( ) + 𝜀𝜎[𝑇 5 − 𝑇 5 (𝐿)] = (𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑖 + 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑏 )[𝑇 − 𝑇(𝐿)] (5.7)
2 𝑑𝑥 5

Rješavanjem po 𝑑𝑇/𝑑𝑥 dobija se

𝑑𝑇 4𝜀𝜎 1/2 5 5
= −( ) {𝑇 − 𝑇 5 (𝐿) − (𝑞 + 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑏 )[𝑇 − 𝑇(𝐿)]}. (5.7')
𝑑𝑥 5𝑘𝑎 2𝜀𝜎 𝑎𝑏𝑠,𝑖

Za kavdratni korijen je odabran minus, jer temperatura mora opadati sa povećanjem 𝑥 do 𝐿.

Razdvajanjem promjenjivih i ponovnim integrisanjem dobija se

5𝑘𝑎 1/2 𝑇𝑡𝑢 𝑑𝑇

𝑥=( ) ∫ . (5.8)
4𝜀𝜎 𝑇 {𝑇 5 − 𝑇 5 (𝐿) − (5/2𝜀𝜎)(𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑖 + 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑏 )[𝑇 − 𝑇(𝐿)]}

Slika 5.4. Geometrija pločastog orebrenja.

46
𝑇(𝐿) dobija se rješavanjem sljedeće jednačine

5𝑘𝑎 1/2 𝑇𝑡𝑢 𝑑𝑇

𝐿=( ) ∫ . (5.8')
4𝜀𝜎 𝑇(𝐿) {𝑇 − 𝑇 (𝐿) − (5/2𝜀𝜎)(𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑖 + 𝑞𝑎𝑏𝑠,𝑏 )[𝑇 − 𝑇(𝐿)]}
5 5

Uz poznato 𝑇(𝐿) iz jednačine (5.8') dobija se položaj temperatura na ploči.

Izolovanjem ploče po njenom vrhu i dnu (površina između dvije cijevi dimenzija 𝑎𝑥2L)
smanjuje se gubitak zračenja ukoliko se ciljano tijelo, koje je potrebno zagrijati ili ohladiti,
nalazi, kao što je prethodno pretpostavljeno, okomito na dimenziju 2𝐿.

5.2.3 Pravougla, paralelna orebrenja

U ovom primjeru pokazana je jedna od najčešćih primjena orebrenih površina kod razmjene
topline zračenjem, a to je stvaranje šupljina međuorebrenim površinama koje se ponašaju kao
crno tijelo. Ramzatra se beskonačni red pravouglih, paralelnih rebara, debljine 𝑎, dužine 𝑊,
sa konstantnim poprečnim presjekom i razmakom između rebara 𝑏 (slika 5.4). Baza se nalazi
na konstantnoj temperaturi 𝑇𝑏 , ima emisivnost 𝜀𝑏 i osobine crnog tijela. Površina rebara je
difuzna i siva, emisivnosti 𝜀. Pošto su rebra tanka smatra se da je kondukcija kroz njih
jednodimenzionalna.

Slika 5.5. Geometrija za određivanje temperaturnog polja paralelnih rebara.

47
Temperatura rebra je 𝑇𝑓 (𝑥). Za ovu postavku pretpostavljena je simetričnost tako da se svako
rebro, sa svoje obje površine, nalazi se pod istim uslovima. Zbog toga je koordinatni sistem
postavljen u sredini jednog rebra, dovoljno je naći raspodjelu temperature za polovinu rebra.
Iz toplinskog bilansa elementarnog djelića rebra, označenog na slici 5.4. i navedene uslove
dobija se
𝑞(𝑥) 1 − 𝜀 𝑊 𝑏 𝑊
− ∫ 𝑞(𝜉)𝑑𝐹𝑑𝑥−𝑑𝜉 = 𝜎𝑇𝑓4 (𝑥) − 𝜎𝑇𝑏4 ∫ 𝑑𝐹𝑑𝑥−𝑑𝑏 − ∫ 𝜎𝑇𝑓4 (𝜉)𝑑𝐹𝑑𝑥−𝑑𝜉 (5.9)
𝜀 𝜀 𝜉=0 0 𝜉=0

Korištenjem relacija
𝑏
𝑘𝑎 𝑑 2 𝑇𝑓 (𝑥) 𝑘𝑎 𝑑 2 𝑇𝑓 (𝜉)
∫ 𝑑𝐹𝑑𝑥−𝑑𝑏 = 𝐹𝑑𝑥−𝑏 ; 𝑞(𝑥) = ; 𝑞(𝜉) = .
0 2 𝑑𝑥 2 2 𝑑𝜉 2 (5.10)

iz jednačine (5.9) se dobija

𝑘𝑎 𝑑 2 𝑇𝑓 (𝑥) 4
𝑊
1 − 𝜀 𝑘𝑎 𝑑 2 𝑇𝑓 (𝜉)
− + 𝜎𝑇𝑓 (𝑥) = 𝜎𝑇 4
𝐹
𝑏 𝑑𝑥−𝑏 + ∫ [− + 𝜎𝑇𝑓4 (𝜉)] 𝐹𝑑𝑥−𝑑𝜉 . (5.11)
2 𝑑𝑥 2 𝜉=0 𝜀 2 𝑑𝜉 2

Uvođenjem bezdimenzionalnih parametara

𝑇𝑓 (𝑥) 𝑏 𝑘𝑎 𝑥 𝜉
𝜗(𝑥) = ; 𝐵= ; 𝜇= ; 𝑥= ; 𝑍= .
𝑇𝑏 𝑊 2𝜀𝜎𝑇𝑏3 𝑊 2 𝑊 𝑊 (5.12)

jednačina (5.12) prelazi u

1
𝑑2 𝜗(𝑥) 4 (𝑥)
𝑑 2 𝜗(𝑥)
−𝜇 + 𝜗 = 𝐹𝑑𝑋−𝐵 + ∫ [− 𝜇(1 − 𝜀) + 𝜗 2 (𝑍)] 𝐹𝑑𝑋−𝑑𝑍 . (5.13)
𝑑𝑋 2 𝑍=0 𝑑𝑍 2

Ovakva diferencijalna jednačina rješava se numerički, uz dva granična uslova

na bazi rebra: 𝑇𝑓 (𝑥 = 0) = 𝑇𝑏 , slijedi da je 𝜗 = 1 za 𝑋 = 0 i

na vrhu rebra (𝑥 = 𝑊): sva kondukcija do vrha rebra mora biti jednaka zračenju predatom sa
površine rebra −𝑘𝜕𝑇𝑓 /𝜕𝑥|𝑥=𝑊 = 𝜀𝜎𝑇𝑓4 (𝑊).

Crno tijelo, kao baza bez orebrenja emituje najviše zračenja. U realnom slučaju baza nije
„crna“.Dodavanjem orebrenja na realnu površinu, njene osobine približavaju se osobinama
crnog tijela zbog prostora između rebara koji daju efekat šupljine iz koje izlazi približno difuzno
zračenje. Razlog tome je što upadni ili emitovani zrak ima veću vjerovatnoću da će pasti na
površinu rebra nego na baznu površinu. Pri tome se dešava višestruko reflektovanje i
apsorbovanje te zrake. Time se povećava koeficijent apsorpcije 𝛼 i emisije 𝜀 bazne površine sa
rebrima u odnosu na površinu bez orebrenja. Izbor između orebrenja na površini ili materijala
površine (bez orebrenja), sa visokim koeficijentom emisije, vrši na osnovu uslova eksploatacije
i ekonomskih parametara.

48
5.2.4 Podužna rebra

Za razliku od orebrenja na ravnoj ploči, koja imaju zadatak povećanja koeficijenta emisije, bez
povećanja ukupne površine preko koje se vrši razmjena zračenja, podužna orebrenja na
cilindričnoj osnovnoj površini (slika 5.6.) povećavaju ukupnu površinu preko koje se vrši
razmjena topline zračenjem. Također, isti efekat je postignut i u odnosu na pomenuta
prstenasta orebrenja, koja imaju istu ulogu na cijevi kao paralelna rebra na ravnoj bazi.

Slika 5.6. Aksijalna orebrenja promjenjivog presjeka na cilindričnoj cijevi:

(a) prostorni izgled; (b) toplinska bilansa [4].

Ovo rješenje predstavlja vid intenzifikacije razmjene topline zračenjem uz uslov da se obradom
površine može postići dovoljno visoka emisivnost iste. Tada je opravdano povećanje površine
u cilju intenzifikacije.
Postoje razni profili rebara koji su povezani sa utroškom materijala i zahtjevima za što lakšom
konstrukcijom. Optimalno rješenje i ovdje se traži između ekonomskih i parametara
eksploatacije. Na slici 5.6.a. prikazan je uopšten slučaj orebrenja, sa promjenjivim poprečnim
presjekom, na cilindričnoj bazi. Energetska bilansa za ovakvo rebro, koja se zbog uopštenosti
rebra sa promjenjivim poprečnim presjekom, može primijeniti i na druge geometrije,
prikazana je na slici 5.6.b. Na osnovu energetske bilanse dobija se diferencijalna jednačina
prostiranja topline kroz rebro čije rješenje daje njegovo temperaturno polje.
Za najprostiji slučaj pravougaonog, podužnog rebra (slika 5.7), uz pretpostavke
jednodimenzionalne kondukcije kroz tanka rebra (2𝑡 ≪ 𝐿) sa konstantnim koeficijentom
kondukcije 𝑘, zračenja sivog tijela u prostor, bez incidentnog zračenja na površini rebra i
stacionarne uslove, posmatrajući elementarni djelić 𝑑𝑥1 može se napisati energetska bilansa
𝑑𝑇 𝑑𝑇
−2𝑡𝑘 | = −2𝑡𝑘 | + 2𝑞𝑅 𝑑𝑥 (5.14)
𝑑𝑥 𝑥 𝑑𝑥 𝑥+𝑑𝑥

gdje je 2𝑞𝑅 𝑑𝑥 gutak topline zračenjem sa gornje i donje površine rebra.

49
Razvijanjem konduktivnog dijela energetske bialnse ((5.14) u Taylor-ov red

𝑑𝑇 𝑑𝑇 𝑑2𝑇
| = | + 𝑑𝑥 2 | + ⋯ (5.15)
𝑑𝑥 𝑥+𝑑𝑥 𝑑𝑥 𝑥 𝑑𝑥 𝑥

dobija se

𝑑2𝑇 1
2
| = 𝑞𝑅 . (5.16)
𝑑𝑥 𝑥 𝑡𝑘

Slika 5.7. Pravougaona podužna rebra: (a) Podužno orebrena cijev;

(b) Geometrijski parametri dva susjedna rebra.

Toplinski fluks 𝑞𝑅 koji zračenjem napušta površinu rebra može se odrediti pomoću izraza za
radiocitet i vidnih faktora kao jednačina
𝐿
𝑞𝑅 (𝑥1 ) = 𝐽(𝑥1 ) − ∫ 𝐽(𝑥2 )𝑑𝐹𝑑1−𝑑2 . (5.17)
𝑥2 =0

Radiocitet je
𝐿
𝐽(𝑥1 ) = 𝜀𝜎𝑇 4 (𝑥1 ) + (1 − 𝜀) ∫ 𝐽(𝑥2 )𝑑𝐹𝑑1−𝑑2 . (5.18)
𝑥2 =0

Kombinovanjem zadnje dvije jednačine slijedi da je

𝜀
𝑞𝑅 (𝑥1 ) = [𝜎𝑇 4 (𝑥1 ) − 𝐽(𝑥1 )]. (5.19)
1−𝜀

Prema tabeli iz literature [6] (Appendix D) vidni faktor za slučaj sa slike 5.7 je

50
 𝑥1 𝑠𝑖𝑛2 𝛼 𝑥2 𝑑𝑥2 𝑠𝑖𝑛2 𝛼 𝑥1 𝑥2 𝑑𝑥2
𝐹𝑑1−𝑑2 = = . (5.20)
2𝑆03 2(𝑥12 − 2𝑥1 𝑥2 𝑐𝑜𝑠𝛼 + 𝑥22 )3/2

Za rješavanje diferencijalne jednačine (5.16) uvode se dva granična uslova

za bazu rebra, na mjestu 𝑥 = 0 vrijedi da je 𝑇 = 𝑇𝑏 i
za vrh rebra, na mjestu 𝑥 = 𝐿 vrijedo da je 𝑑𝑇/𝑑𝑥 = 0
Pošto se ovakva diferencijalna jednačina rješava numerički, pogodno je uvesti sljedeće
bezdimenzionalne parametre
𝑇(𝑥) 𝐽(𝑥) 𝑘𝑡 𝑥
𝜗(𝜉) = ; Ι(ξ) = 4 ; 𝑁𝑐 = ; 𝜉= .
𝑇𝑏 𝜎𝑇𝑏 𝜎𝑇𝑏3 𝐿2 𝐿 (5.21)

Gdje su 𝜗 i Ι bezdimenzionalna temperatura i radiocitet, a 𝑁𝑐 odnos kondukcije i zračenja

koji se često naziva i Planck-ov broj. Sada jednačina (5.16) postaje
𝑑2𝜗 1 𝜀
2
= [𝜗 4 (𝜉) − Ι(ξ)] (5.22)
𝑑𝜉 𝑁𝑐 1 − 𝜀

odakle slijedi da je
1
Ι(ξ) = 𝜀𝜗 4 (𝜉) + (1 − 𝜀) ∫ Ι(ξ′ )𝐾(ξ, ξ′ )𝑑ξ′ (5.23)
𝜉=0

gdje je
1 ξ ξ′
𝐾(ξ, ξ′ ) = 𝑠𝑖𝑛2 𝛼 2 . (5.24)
2 (ξ − 2ξ ξ′ 𝑐𝑜𝑠𝛼 + ξ′2 )3/2

Granični uslovi u bezdimenzionalnom obliku su

za bazu rebra 𝜗(𝜉 = 0) = 1 i
za vrh rebra 𝑑𝜗/𝑑𝜉(𝜉 = 1) = 0

Efikasnost rebra je
1
𝑄𝑠𝑡 𝑁𝑐 𝑑𝜗 1 𝜀 4
𝜂𝑓 = =− 𝛼 𝑑𝜉 | = 𝛼 𝜀 − 1 (𝜗 − Ι) 𝑑ξ
∫ (5.25)
𝑄𝑖𝑑 sin 2 0 sin 2 0

gdje je stvarna količina toplina koja se preda zračenjem sa površine rebra

𝐿
𝑑𝑇
𝑄𝑠𝑡 = −2𝑡𝑘 | 2 ∫ 𝑞𝑅 𝑑𝑥. (5.26)
𝑑𝑥 𝑥=0 0

51
U idealnom slučaju, da je cijelo rebro na temperaturi 𝑇𝑏 količina topline koja se zračenjem
preda sa njegove površine iznosi
𝛼
𝑄𝑖𝑑 = 2𝐿𝑞𝑅,𝑖𝑑 = 2𝐿𝜎𝑇𝑏4 (1 − 𝐹1−2 ) = 2𝐿 sin 𝜎𝑇𝑏4 . (5.27)
2

Na slici 5.8 grafički je prikazana zavisnost efikasnosti rebra od Planck-ovog broja 𝑁𝑐 .

Isprekidana linija predstavlja koeficijent emisije 𝜀 = 1 za difuzno zračenje. Puna linija je
urađena za slučaj realnog tijela srednje emisivnosti 𝜀 = 0.5. Kao što je naznačeno, ova
zavisnost je prikazana za tri vrijednosti ugla 𝛼. Tako je omogućena uporedna analiza za više
slučajeva u svrhu određivanja optimalne geometrije.

Slika 5.8. Zavisnost efikasnosti rebra od Planck-ovog

broja 𝑁𝑐 i emisivnosti površine [6].

52
5.3 Optimalni dizajn rebara

Razmatra se rebro proizvoljnog profila koje zrači u prostor čija je temperatura 𝑇𝑠 = 0 𝐾, što
znači da rebro ne prima nikakvu energiju od okoline. Realna aproksimacija ovog slučaja bila bi
zanemarivanje energije koju rebro prima od okoline, zato što je ista neznatna u odnosu na onu
koju rebro odaje. Početak koordinatnog sistema nalazi se u vrhu rebra. Visina rebra označena
je sa 𝑏, profil rebra definisan je funkcijom 𝑓2 (𝑥). Toplina koja se kroz rebro provodi
kondukcijom na bilo kojoj poziciji 𝑥 je
𝑑𝑇
𝑞 = 2𝑘𝑓2 (𝑥) .
𝑑𝑥 (5.28)

Toplina odvedena sa elementarnog djelića rebra radijacijom je

𝑑𝑞 = 2𝜎𝜀𝑇 4 𝑑𝑥.
(5.29)
Granični uslovi koji se pridružuju ovim jednačinama su
𝑞(𝑥 = 0) = 0; 𝑞(𝑥 = 𝑏) = 𝑞𝑏 ; 𝑇(𝑥 = 𝑏) = 𝑇𝑏 .
(5.30)
Problem koji se rješava može se formulisati kao iznalaženje tri funkcije: 𝑞(𝑥), 𝑇 (𝑥)𝑖 𝑓2 (𝑥) koje
zadovoljavaju navedene jednačine i granične uslove za zadanu visinu rebra 𝑏 za koju površina
profila:
𝑏
𝐴𝑝 = 2 ∫ 𝑓2 (𝑥)𝑑𝑥 (5.31)
0
ima minimalnu vrijednost.
Radi pogodnosti pri rješavanju navedenih jednačina uvode se sljedeći bezdimenzionalni
parametri

𝑇 9 𝑞 3/2
𝑢=( ) ; 𝑣=( )
𝑇𝑏 𝑞𝑏 (5.32)

iz čega slijedi

𝑇 4 = 𝑇𝑏4 𝑢4/9
(5.33)
1 8
𝑑𝑇 = 𝑇𝑏 𝑢−9 𝑑𝑢
9 (5.34)

𝑞 = 𝑞𝑏 𝑣 2/3
(5.35)
2
𝑑𝑞 = 𝑞𝑏 𝑣 −1/3 𝑑𝑣.
3 (5.36)

53
Rješavanjem jednačine(5.28) za 𝑑𝑥 i integrisanjem između granica, prema (5.31) dobija se
𝑞 𝑢
𝑑𝑞 𝑞𝑏 𝑑𝑣
𝑥=∫ 4 = 4 ∫ 𝑢−4/9 ∙ 𝑣 −1/3 𝑑𝑢
0 3𝜎𝜀 𝑇𝑏 3𝜎𝜀 𝑇𝑏 𝑢𝑎 𝑑𝑢 (5.37)

gdje je uvrštena granica

𝑇𝑎 9 (5.38)
𝑢𝑎 = ( ) .
𝑇𝑏

Sada se jednačina (5.28) može riješiti za 𝑓2 (𝑥) pomoću jednačina (5.30), (5.32) i (5.33)

3𝑞𝑏2 𝑢4/9 𝑣 1/3 𝑑𝑣

𝑓2 (𝑥) = . (5.39)
2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏5 𝑑𝑢

Na osnovu posljednjeg izraza iz (5.31) može se dobiti izraz za površinu profila

𝑞𝑏3 1
𝑑𝑣 2
𝐴𝑝 = 2 2 9 ∫ ( ) 𝑑𝑢 (5.40)
𝑘𝜎 𝜀 𝑇𝑏 𝑢𝑎 𝑑𝑢

gdje je gornji limit 𝑢𝑏 = 1, zato što za 𝑥 = 𝑏 vrijedi da je 𝑢 = 𝑢𝑏 = (𝑇𝑏 /𝑇𝑏 ) = 1.

Proširivanjem jednačine (5.40) dobija se
2
𝑞𝑏3 1
𝑑𝑣 𝑑𝑣
𝐴𝑝 = ∫ [2 − 1 + ( − 1) ] 𝑑𝑢. (5.41)
𝑘𝜎 2 𝜀 2 𝑇𝑏9 𝑢𝑎 𝑑𝑢 𝑑𝑢

Kako za 𝑥 = 0 vrijedi da je 𝑢 = 𝑢𝑎 i 𝑣 = 𝑣𝑎 = 0 i za 𝑥 = 𝑏 vrijedi da je 𝑢 = 𝑢𝑏 = 1 i 𝑣 =

𝑣𝑏 = (𝑞𝑏 /𝑞𝑎 )3 = 1, tako se iz jednačine (5.41) može dobiti
2
𝑘𝜎 2 𝜀 2 𝑇𝑏9 𝐴𝑝 1
𝑑𝑣
= 1 + 𝑢𝑎 + ∫ ( − 1) 𝑑𝑢 ≥ 1 (5.42)
𝑞𝑏3 𝑢𝑎 𝑑𝑢

gdje je parametar 𝑢𝑎 u granicama: 0 ≤ 𝑢𝑎 ≤ 1

Za ekstremne uslove 𝑢𝑎 = 0 vrijedi da je 𝑢 = 𝑣 i gornja nejednakost ostaje zadovoljena.
Primjenom jednačina (5.32) i (5.33) dobija se

3𝑞𝑏2 𝑢4/9 𝑣 1/3 3𝑞𝑏2 𝑢7/9 3𝑞𝑏2 𝑇 7

𝑓2 (𝑥) = = = . (5.43)
2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏5 2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏5 2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏12

Iz jednačine (5.37) korištenjem (5.31) dobija se

𝑞 𝑢
𝑞𝑏 −4/9 −1/3
𝑞𝑏 −7/9
3𝑞𝑏 𝑇 2
𝑥= ∫ 𝑢 ∙ 𝑢 𝑑𝑢 = ∫ 𝑢 𝑑𝑢 = . (5.44)
3𝜎𝜀 𝑇𝑏4 0 3𝜎𝜀 𝑇𝑏4 𝑢𝑎 2𝜎𝜀 𝑇𝑏6

Izrazi (5.31), (5.32), (5.42), (5.43) i (5.44) sada se mogu koristiti za dobijanje traženih
parametara rebra.

54
Površina profila rebra određena je iz jednačine (5.41)

𝑞𝑏3
𝐴𝑝 = . (5.45)
𝑘𝜎 2 𝜀 2 𝑇𝑏9

Visina rebra određena je izrazom (5.18) za 𝑥 = 𝑏 gdje vrijedi 𝑇 = 𝑇𝑏 :

3𝑞𝑏
𝑏= . (5.46)
2𝜎𝜀 𝑇𝑏4

Za navedeni uslov 𝑢 = 𝑣 na osnovu jednačina (5.31) i (5.32) vrijedi

𝑞 𝑇 6
=( ) . (5.47)
𝑞𝑏 𝑇𝑏

Iz jednačina (5.45) i (5.47) dobija se

3𝑞𝑏 𝑇 2 𝑇 2
𝑥= ( ) = 𝑏( ) (5.48)
2𝜎𝜀 𝑇𝑏4 𝑇𝑏 𝑇𝑏

odnosno
𝑇 𝑥 1/2
=( ) . (5.49)
𝑇𝑏 𝑏

Kombinacijom (5.47) i (5.49) dobija se

𝑞 𝑥 3
=( ) . (5.50)
𝑞𝑏 𝑏

Uvrštavanjem odnosa (5.50) u jednačinu (5.43) konačno se dobija izraz

3𝑞𝑏2 𝑇 7 3𝑞𝑏2 𝑥 7/2

𝑓2 (𝑥) = ( ) = ( ) (5.51)
2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏5 𝑇𝑏 2𝜎𝜀𝑘 𝑇𝑏5 𝑏

Granični uslovi kojima se temperatura vrha rebra uzima jednaka apsolutnoj nuli samo je
aproksimacija pomoću koje se dolazi do analitičkih izraza za navedene uslove. Ovo
pojednostavljenje uvodi se pod ranijom pretpostavkom da je okolina rebra na temperaturi
apsolutne nule, odnosno da okolina rebra ne zrači. U praksi bi bilo vrlo teško izraditi rebro koje
zrači u prostor i čiji bi vrh bio na temperaturi apsolutne nule.

55
5.4 Specifični profili rebara

Radi optimizacije prijenosa topline sa rebara za različite uslove došlo se i do različitih profila
rebara. Suština određivanja dimenzija izložena je u tački 5.4 za najjedostavnije uslove.
Strategija rješavanja postavljenih diferencijalnih jednačina u cilju dobijanja optimalnih
dimenzija uključuje analitički i numerički pristup. Neki od specifičnih profila prikazani su na
slici 5.9. Prema literaturi [2] izvedeni su sljedeći izrazi za optimalnu površinu profila sa slike
5.9
Pravougli profil:
𝑞3
𝐴𝑝,𝑜𝑝𝑡 = 1.6347 ( 2 2 9 ) (5.52)
𝑘𝜀 𝜎 𝑇𝑏
Trougaoni profil:
𝑞3
𝐴𝑝,𝑜𝑝𝑡 = 1.10131 ( 2 2 9 ) (5.53)
𝑘𝜀 𝜎 𝑇𝑏
Konkavni parabolični profil:
𝑞3
𝐴𝑝,𝑜𝑝𝑡 = 1.006 ( ) (5.54)
𝑘𝜀 2 𝜎 2 𝑇𝑏9
Konveksni parabolični profil:
𝑞3
𝐴𝑝,𝑜𝑝𝑡 = 1.2553 ( 2 2 9 ) (5.55)
𝑘𝜀 𝜎 𝑇𝑏

Slika 5.9. Specifični profili rebara: (a) pravoguli sa izoliranim vrhom; (b) trougaoni profil;
(c) trapezoidni sa izolovanim vrhom; (d) konkavni parabolični profil;
(e) konveksni parabolični profil [2].

56
Pošto su jednačine od (5.52) do (5.55) izvedene za iste uslove zaključuje se da se najmanje
materijala utroši na rebra sa konkavnim paraboličnim profilom, odnosno da su ona najlakša,
što može biti ključni faktor pri njihovom izboru. Pored ovog zahtjeva javlja se i jednostavnost
izrade profila koja također može biti ključni faktor pri izboru. U tom slučaju trougaoni profil
ima prednost u odnosu na parabolični. Uz iste uslove razmjene topline sa stajališta isplativosti
traži se optimum između utroška materijala i jednostavnost izrade.

Slika 5.10. Specifične geometrije rebara sa kružnom bazom: (a) cilindrična; (b) konična; (c)
konkavna parabolična; (d) konveksna parabolična [2].

Površina profila je proporcionalna trećem stepenu toplinskog fluksa, što znači ukoliko se fluks
poveća za dva puta površina profila je veća za osam puta. U ovom slučaju rebra mogu biti
suviše glomazna, pa se preporučuje primjena dva ili više manjih rebara umjesto jednog.
Rebra sa kružnom bazom nisu značajno proučavana i u literaturi se ovoj grupi pridaje manje
pažnje. Profili specifične geometrije za koju se mogu naći empirijski izrazi, literaura [2],
prikazani su na slici 5.10.

57
6 INFRACRVENA TERMOGRAFIJA

6.1 Pojam i primjena termografije

Infracrvena termografija je tehnika snimanja i interpretacije termografskih snimaka. Za pojam

termografije veže se pojam termalnih slika i termalnih ili termografskih kamera. Termografske
kamere obično otkrivaju zračenje u dugom-infracrvenom spektru (opseg talasnih dužina je
ugrubo 9–14 µm) i proizvode slike tog zračenja koje se nazivaju termogrami. Termografija,
odnosno termalne kamere omogućuju vizualizaciju objekta, iako svjetlost nije prisutna tokom
snimanja jer prema zakonu zračenja sva tijela, čija je temperatura iznad 0 K, emituju energiju
zračenjem. Pošto se emitovana energija zračenjem povećava sa temperaturom, tako je
termalnom kamerom, uz pravilno rukovanje, moguće vizualizirati temperaturno polje objekta
koji se snima. Dakle, termografijom se bez kontakta sa objektom mjerenja mogu mjeriti male
razlike temperatura.
Prije nego se termogram može nazvati temperaturnim poljem objekta mjerenja potrebno je
izvršiti neke generalizacije, a to su da je termogram prije svega skup informacija o
temperaturnom polju. Nadalje, emisivnost, ugao pod kojim je postavljena kamera, utjecaj
sredine u kojoj se vrši snimanje moraju se uzeti u obzir. Pored toga mora se viditi računa o
mjernom rangu, u kojem se vrši snimanje. Svaka kamera ima izvjesnu tačnost koja je uglavnom
ovisna o mjernom rangu. Dakle, termogram ne prikazuje egzaktno temperaturno polje, a
valjanost termograma, pored kvalitete samog uređaja kojim se snima, ovisi o kvaliteti procesa
snimanja i interpretaciji snimka.
Prednost primjene termografije je upravo mogućnost mjerenja temperature bez kontakta sa
objektom mjerenja. Termogrami daju dvodimenzionalni prikaz temperaturnog polja.
Termalnim kamerama se može vršiti snimanje u takozvanom realnom vremenu. To znači da je
moguće snimati dinamičke procese kao što su rad motora, pumpe, inspekcija cjevovoda kroz
koje teče fluid i slično. Temperature iznad 1600oC nemoguće je mjeriti bilo kojim drugim
putem osim mjerenjem energije infracrvenog zračenja.
Zbog ovih osobina termografija ima značaju primjenu u raznim oblastima industrije, kao i
vojnim i istraživačkim poduhvatima. Pored navedenih, primjena termografije u medicini danas
je od izuzetnog značaja. Na osnovu malih promjena temperature na određenim mjestima
površine ljudskog tijela može se doći do informacija bitnih pri dijagnosticiranju. Tokom
epidemije gripe na aerodromima u Sjedinjenim Državama koristili su termalne kamere za
otkrivanje potencijalnih zaraženih putnika.
Vatrogasci termografiju koriste za otkrivanje ljudi gledajući kroz dimne zavjese tokom požara.
Jedna od najčešćih primjena komercijalnih termalnih kamera koje su na tržištu dustupne po
pristupačnim cijenama je otkrivanje gubitaka topline i vlage na građevinskim objektima.
Primjena termalnih kamera u elektrotehnici kreće se od inspekcije izolacije na električnim
vodovima do provjeravanja rada sofisticiranih elektronskih komponenata. Primjena
termografije je praktično neograničena i zavisi od prilike i potreba.

58
U poglavlju 2 detaljno je izložen fizički aspekt infracrvenog spektra. Prema nekim autorima [8]
termografski sistemi snimanja apsorbuju talase infracrvenog spektra duže od vidljive
svjetlosti, a kraće od jednog milimetra. Infracrveni spektar, navodeći u zagradi skraćenice koje
se susreću u praksi, dijeli se na sljedeće opsege
- bliski kratki opseg (Near Infrared - NIR), od 0.75 μm to 1.4 μm,
- kratki talasni opseg (Short Wave Infrared - SWIR), od 1.4 μm to 3 μm,
- srednji talasni opseg (Mid Wave Infrared - MWIR), od 3 μm to 5 μm,
- dugi talasni opseg (Long Wave Infrared - LWIRD), 8 μm to 12 μm,
- veoma dugi talasni opseg (Very Long Wave Infrared - VLWIR), 12 μm to 25 μm,
- daleki dugi opseg (Far Wave Infrared - FWIR), 25 μm to 1 mm.

6.2 Podjela termografije

Prema uslovima pod kojim se odvija snimanje termografija se dijeli na aktivnu i pasivnu
termografiju. Pod pasivnom termografijom smatra se snimanje objekata koji su prirodno na
višoj temperaturi od temperature okoline, kao na primjer primjena termografije u medicini,
ali također, u pasivnu termografiju spada snimanje objekata u industriji koji su zbog svoje
funkcije na višoj temperaturi od okoline, građevinskih objekata, električnih instalacija i tako
dalje.

Slika 6.1. Postavka aktivne termografije a) lock-in termografija; b) pulsna termografija.

59
U aktivnoj termografiji s druge strane, snimaju se predmeti koji su u termalnoj ravnoteži sa
okolinom, tako da je potreban energetski izvor da bi napravio termalni kontrast između
predmeta promatranja i pozadine. Primjena ovog načina snimanja je kod otkrivanja
poremećaja u čvrstim objektima ispod njihove površine. Postoji više načina da se to uradi, a
svi se zasnivaju na primjeni neke energije u vidu pobude. Prema načinu dovođenja pobude
aktivna termografija se dijeli na pulsnu i lock-in termografiju.
Princip snimanja kod primjene lock-in termografije prikazan je na slici 6.1.a. Na površinu
objekta mjerenja djeluje se vanjskim izvorom elektromagnetnih talasa koji imaju harmoničnu
funkciju propagacije. Ovim se postiže zagrijavanje površine objekta mjerenja. Toplina
indukovana na površini kondukcijom se odvodi u unutrašnjost objekta mjerenja u kojem se
nalaze neki poremećaji u materijalu, kristalnoj rešetki, nepoženjna primjena i slične anomalije.
Ovakav vid poremećaja prekida kontinuitet materijala i predstavlja vid toplinskog otpora. Ovo
rezultira u izmjenjenoj slici koja se učitava na termogramu. Na mjestu anomalije na
termogramu površine objekta mjerenja primjetit će se promjena temperaturnog polja. Na ovaj
način se mogu otkrivati poremećaji u materijalima, a uz detaljnu analizu i dubina na kojim se
nalaze.
Kod pulsne termografije površini objekta mjerenja pobudom, u vidu kratkih energetskih
pulsacija, saopštava se toplinski fluks, slika 6.1.b. Kamerom se snima termogram površine i
uočavaju greške u materijalu na isti način kao kod lock-in termografije. Kod klasične pulsne
termografije koriste se visokoenergetski izvori pobuda, dok kod tranzijentne pulsne
termografije mogu se koristiti praktične, niskoenergetske, pulsirajuće lampe, ali postupak
traje duže.
Vibro termografija je još jedan vid aktivne termografije. Kao pobuda primjenjuje se ultrazvuk
koji dovodi do vibracije objekata na određenoj frekvenciji, tako se objekti zagrijavaju i odaju
toplinski fluks koji se očitava termalnom kamerom. Vibro metoda zahtijeva kontakt izvora
ultrazvuka i čvrste površine u koju se talasi indukuju.

6.3 Termalne kamere

Termalna ili termografska kamera je uređaj kojim se snimaju termogrami. Postavka jednog
termografskog sistema i kamere prikazana je šematski na slici 6.2. Optika termalne kamere
sastoji se od specijalnih sočiva, za razliku od optike običnih kamera koje su izrađene od stakla.
Prednja optika ili objektiv je izrađen od za zračenje propusnih materijala koji dozvoljavaju
prodor zračenja svih talasnih dužina. Najčešće korišteni elementi u sastavu objektiva su
germanij, silicij, selen i cink. Također se koriste drugi materijali koji zadovoljovaju uslove kao
što su safirni kristali. Zbog toga su termalne kamere znatno skuplje od običnih. Optika se sastoji
i iz mehanizma za fokusiranje i sočiva detektora. Zadatak optike je prilagoditi ulazno,
infracrveno zračenje detektoru.
Infracrveni detektor je elektronički senzor koji reaguje na infracrveno zračenje. Dvije osnovne
vrste detektora su termalni i fotonski. Termalni detektor svoj rad sazniva na nekoj od poznatih

60
fizičkih zavisnosti od temperature. To je najčešće promjena električnog otpora ovisno o
temperaturi, takvi se senzori nazivaju bolometri ili mikrobolometri. Detektor šalje signale
procesoru signala koji ih obrađuje i pretvara u set novih elektronskih informacija koje se
konačnu na displeju očitavaju kao slika – termogram (slika 6.2.). Sistem sa fotonskim
detektorom radi na isti način, s razlikom što se u tom slučaju energija fotona koji padaju na
detektor pretvaraju u električni signal. Fotonski senzori se više zagrijavaju i zahtijevaju sistem
za hlađenje.
Prema vrsti hlađenja detektora postoji dva tipa termalnih kamera, a to su termalne kamere sa
hlađenim i sa nehlađenim detektorom.

Slika 6.2. Šematski prikaz termografskog sistema sa termalnom kamerom.

Hlađeni detektori obično se ugrađuju u vakuumski zapakovano kućište, a hlađenje je

kriogensko. Hlađenje je neophodno pri korištenju poluprovodničkih materijala. Obično, radne
temperature detektora su od 4 K do temperatura nešto ispod sobne, ovisno o tehnologiji
njihovog rada. Današnji, moderni detektori rade u granicama od 60 do 100 K. Hlađenje je
neophodno, jer u protivnom detektor ne bi mogao obraditi svu količinu zračenja koja je
primljena od objekta snimanja i okoline i fokusirana pada na njega. Jedan od najčešćih uređaja
za hlađenje je Stirlingov kriogenski motor.
Nehlađeni detektori rade na sobnoj temperaturi. To su senzori temperature osjetljivi na male
temperaturne razlike. Infracrveno zračenje koja pada na ćelije detektora pretvara se u
promjenu otpora, napona ili jačine struje. Ovi detektori omogućavaju manje dimenzije kamere
i nižu cijenu na tržištu, ali rezultuju slabijoj kvaliteti termograma.

61
7 SAMOSTALNI EKSPERIMENTALNI RAD - TERMOGRAFSKA
ANALIZA OREBRENIH POVRŠINA

7.1 Određivanje koeficijenta emisije

Određivanje koeficijenta emisije površine materijala objekta mjerenja potrebno je obaviti prije
svake kvantitativne termografske analize u kojoj je predmet interesa temperaturno polje
površine objekta mjerenja, odnosno tačne vrijednosti temperatura. Iako u literaturi postoje
tablice za koeficijente emisije bitnih tehničkih materijala, koeficijent emisije je zbog svoje
prirode takav da se rijetko može tačno predvidjeti, kao što je objašnjeno u poglavlju 5, a u
najvećoj mjeri ovisi o stanju površine koja se snima i to na mikronskom nivou.
U cilju određivanja koeficijenata emisije vršeno je mjerenje temperature orebrenih površina
koje su prethodno zagrijavanje na temperaturu iznad temperature okoline. Analizirane su
dvije geometrije orebrenih površina koje su prikazane na slici 7.1. Na slici su označene pozicije
na kojima je vršeno mjerenje.

Slika 7.1. Orebrene površine sa pozicijama mjerenja: sa zakrivljenim rebrina (lijevo) i sa

pravim rebrima (desno)

Jedna površina ima zakrivljena orebrenja, dok je druga orebrena pravim orebrenjima. Pozicija
(a) na obje površine označava mjesto baze ili korijena orebrene površine. Pozicije (b) i (c)
postavljene su na karakteristična mjesta, bitna za analizu termograma.

62
7.1.1 Postupak mjerenja

Mjerni uređaji korišteni pri ovom eksperimentu su kontaktni i infracrveni termometar,

prikazani su na slici 7.2. Infracrveni termometar je tipa „62 max“ proizvođača „Fluke“, njegove
specifikacije izložene su u tabeli 7.1.
Određivanje koeficijenta emisije provođeno je tako što se na određenoj poziciji, na objektu
mjerenja, prvo izmjeri temperatura kontaktnim termometrom. Ova temperatura je tačna
temperatura te pozicije, tačnost temperature ovisi samo o tačnosti instrumenta. Zatim se
infracrvenim termometrom mjeri temperatura te iste pozicije na objektu mjerenja. To se
postiže tako što se između dva laserska zraka infracrvenog termometra postavi željena
pozicija.

Slika 7.2. Kontaktni termometar (lijevo) i infracrveni termometar „Fluke 62 max“.

Infracrveni termometar ima opciju promjene koeficijenta emisije. Termometar očitava

prividnu temperaturu za podešeni koeficijent emisije. Koeficijent emisije se zatim ručno unosi,
odnosno prilagođava sve dok se na displeju termomometra ne pojavi ista temperatura koja je
prethodno izmjerena kontaktnim putem. Koeficijent emisije koji odgovara ovoj tačnoj
temperaturi usvaja se kao koeficijent emisije materijala na datoj temperaturi.

Tabela 7.1. Specifikacije infracrvenog termometra „Fluke 62 max“.

Temperaturni opseg -30°C to 500°C (-22°F to 932°F)
Preciznost ±1.5°C ili ±1.5% očitanog
-10°C to 0°C: ±2.0
-30°C to -10°C: ±3.0
Vrijeme odziva < 500 ms
Spektralni odziv Od 8 do 14 μm
Emisivnost Od 0.10 do 1.00
Optička rezolucija 10:1
Ponavljanje mjerenja ±0.8% of reading or < ±1.0°C (2°F)

63
Ovaj postupak ponovljen je za pet različitih temperatura na svakoj od pozicija sa slike 7.1. na
obje geometrije orebrenih površina. Rezultati mjerenja prikazani su u tabelama 7.2. i 7.3.

7.1.2 Rezultati mjerenja

Iz rezultata mjerenja koeficijenta emisije orebrene površine sa zakrivljenim rebrima može se

doći do sljedećih zapažanja.
Koeficijent emisije bazne površine, pozicija (a), opada sa povećanjem temperature, što je
posljedica fizičkih osobina vrste materijala od kojeg je izrađen.
Iako su rebra izrađena od istog materijala kao i baza, vidljivo je da je koeficijent emisije na
poziciji (b) veći u odnosu na koeficijent bazne površine i povećava se sa povećanjem
temperature.
Koeficijenti emisije na poziciji (c) manji je u odnosu na poziciju (b) i ostaje konstantan pri
promjeni temperature.
Tabela 7.2. Rezultati mjerenja koeficijenta emisije orebrene površine sa zakrivljenim rebrima
(a) (b) (c)
Broj t[ oC] ε [-] t[ oC] ε [-] t[ oC] ε [-]
mjerenja
1 25,1 0,70 25,1 0,85 25,1 0,80
2 31,0 0,70 42,8 0,86 38,5 0,80
3 43,3 0,70 51,1 0,86 39,9 0,80
4 54,7 0,69 66,3 0,90 44,9 0,80
5 65,1 0,68 69,8 0,90 41,3 0,80

Iz rezultata mjerenja koeficijenta emisije površine sa pravim orebrenjima vidi se da je došlo do

povećanja koeficijenta emisije bazne površine (a) sa temperaturom, što je osobina vrste
materijala od kojeg je izrađena. Ista promjena zabilježena je na pozicijama (b) i (c).

Tabela 7.3. Rezultati mjerenja koeficijenta emisije orebrene površine sa pravim rebrima
(a) (b) (c)
Broj t[ oC] ε [-] t[ oC] ε [-] t[ oC] ε [-]
mjerenja
1 24,6 0,73 24,6 0,79 25,1 0,74
2 55,0 0,73 62,3 0,81 57,6 0,75
3 71,7 0,75 79,7 0,81 69,6 0,75
4 77,3 0,75 83,1 0,81 70,2 0,76
5 101,4 0,78 104,2 0,83 97,7 0,77

64
7.1.3 Zaključak

Iz rezultata mjerenja došlo se do sljedećih zaključaka. Promjena koeficijenta emisije baznih

površina posljedica je fizičkih osoba materijala. Promjena kod bazne površine sa zakrivljenim
orebrenjima slična je promjeni kod oksidiranog aluminijuma koja je prikazana na slici 2.14.
gdje je pokazana zavisnost koeficijenta emisije nekih tehničnkih materijala od temperature.
Promjena na baznoj površini sa pravim orebrenjima slična je promjeni kod čelika sa slike 2.14.
Iako su rebra kod obje površine izrađena od istih materijala kao i baze tih površina koeficijent
emisije je veći na pozicijama (b) i (c) kod obje površine. Ovo je rezultat činjenice da se
orebrenja sa međuorebrenim prostorom približavaju osobinama crnog tijela, čime se postiže
intenzifikacija razmjene topline zračenjem, što je objašnjeno u poglavlju 5.
Na pozicijama (c) kod obje površine, veći je koeficijent emisije u odnosu na pozicije (b). Ovo je
posljedica razrijeđene postavke rebara u odnosu na poziciju (b) kod zakrivljenih rebara. Kod
pravih rebara posljedica je ugao snimanja. Snimanjem pozicije (c) na infracrveni termometar
pada dobar dio zračenja baze rebra koja se vidi kroz orebrenja, a nalazi se na nižoj temperaturi
kako je izloženo u tabeli 7.3.

7.2 Određivanje toplinske efikasnosti zračenja orebrene površine

Za određivanje toplinske efikasnosti orebrene površine korišten je infracrveni mjerač fluksa

tipa OS-650 prizvođača „Omega“ (slika 7.3). Specifikacije mjernog uređaja prikazane su u
tabeli 7.4. Toplinska efikanost orebrene površine određuje se prema izrazu (4.31).

Slika 7.3. Mjerač fluksa „Omega“, OS-650.

65
7.2.1 Postupak i rezultati mjerenja

Toplinska efikasnost u ovom radu određuje se samo za prijenos topline zračenjem, bez
izračunavanja konvekcije. Prema definiciji, toplinska efikasnost orebrene površine predstavlja
odnos topline (𝑞𝑜 ) koja se odaje sa orebrene površine u stvarnim uslovima prijenosa topline i
topline (𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 ) koju bi orebrena površina odavala da se sva nalazi na temperaturi baze.
𝑞𝑜
𝜂𝑜 = .
𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 (7.1)

Mjeračem fluksa izvršeno je mjerenje fluksa za više različitih temperatura baze. Rezultati
mjerenja za obje površine sa slike 7.1. prikazani su u tabeli 7.5.

Tabela 7.4. Specifikacije mjerača fluksa „Omega“, OS-650.

Mjerni opseg Od 0 do 1999 BTU (od 0 do 2110 kJ) način
skeniranja
Od 0 do 199,9 BTU (od 0 do 211 kJ)
diferencijalni način rada
Tačnost ±1% rdg ±1 digit
Ponavljanje mjerenja ±0.5% rdg ±1 digit
Najmanja dimenzija objekta snimanja 50 mm prečnik, do 915 mm udaljenost
Vrijeme odziva 1 s za način skeniranja
3 s za diferencijalni način rada
Spektralni opseg Od 8 do 14 μm

Mjeren je fluks 𝑞𝑜 , a fluks 𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 , izračunat je na osnovu izraza za zračenje sivog tijela na
temperaturi baze orebrene površine 𝑇𝑏

𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 = 𝜀 𝜎 𝑇𝑏4 (7.2)

Tabela 7.5. Rezultati mjerenja fluksa i proračuna toplinske efikasnosti orebrene površine.

Br. mjerenja 𝑡𝑏 [oC] 𝑞𝑜 [W/m2 ] 𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 [W 𝜂𝑜 [−]

/m2 ]
1 59 473,2 551,1 0,86
zakrivljenim
površina sa

2 65 476,3 592,0 0,80

rebrima

3 76 482,7 672,9 0,72

4 95 489,0 831,9 0,59
5 110 495,3 976,0 0,51
1 55 463,7 511,9 0,91
površina sa

2 68 479,5 598,0 0,80

rebrima
pravim

3 81 489,0 694,5 0,70

4 91 501,6 776,4 0,65
5 130 539.4 1166,0 0,46

66
Prema podacima iz tačke 7.1. za koeficijent emisije za cijelu orebrenu površinu, aproksimiranu
sivim tijelom odabrana je srednaj vrijednost 𝜀 = 0.8 za slučaj površine sa zakrivljenim
rebrima, i 𝜀 = 0.78 za slučaj površine sa pravim rebrima.

7.2.2 Zaključak

Prema rezultatima mjerenja prikazanim u tabeli 7.5. može se zaključiti da efikasnost orebrene
površine opada sa povećanjem temperature baze. Ova pojava rezultat je činjenice da su
mjerenja provođena u tranzijentnim uslovima. To znači da kako se temperatura baze
povećavala, a s njom i 𝑞𝑜,𝑚𝑎𝑥 efikasnost je opadala, jer se rebra nisu stigla zagrijati, nije se
uspostavio stacionarni tok topline. Temperaturna razlika baze i vrha rebra rasla je s
povećanjem temperature baze. Što je ta razlika veća to je i rebro manje efikasno. Metoda
povećavanja efikasnosti rebra u ovom slučaju bila bi skraćivanje visine rebara. Za rebra se pri
efikasnosti od 0.46, koja je zabilježena pri zadnjem mjerenju, može reći da su
predimenzionisana.

7.3 Analiza termograma orebrenih površina

Analiza termograma orebrenih površina urađena je pomoću softvera „Flir Tools“. Cilj analize
je ustanoviti osobine zračenja sa orebrenih površina. Snimanje je izvršeno kamerom
proizvođača Flir, tipa C3, prikazane na slici 7.4, čije su specifikacije navedene u tabeli 7.6.

Slika 7.4. Termalna kamera „Flir C3“

67
Prije početka snimanja ustanovljena je reflektovana temperatura koja iznosi približno 25oC.
Distanca sa koje je vršeno snimanje je 0.5 m. Temperatura okolnog zraka je 25 oC, relativna
vlažnost iznosi 50%.
Tabela 7.6. Specifikacija termalne kamere „Flir C3“
IC Sensor 80 × 60 (4,800 measurement pixels)
Termalna osjetljivost < 0.10°C
Vidno polje 41° x 31°
Minimum fokus udaljenost termalni: 0.15 m (0.49 ft.)
MSX®: 1.0 m (3.3 ft.)
Frekvencija slike 9 Hz
Spektralni opseg 7.5 - 14 µm
Rezolucija 3" displeja 320 x 240 pixels
Auto orjentacija Da
Opseg temperatura mjerenja -10°C to 150°C (14 to 302°F)
Preciznost mjerenja ±2°C (±3.6°F) or 2%,
na 25°C (77°F) nominalno

Prilikom analize korištene su vrijednosti koeficijenata emisije dobijeni prilikom mjerenja koje
je izloženo u tački 7.1. Analiza termograma putem opcije izrade izvještaja koju nudi softver
„Flir Tools“ nalazi se u prilogu.

68
8 ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

Istraživajući razmjenu topline sa orebrenih površina dominantnim termalnim zračenjem, u

ovom radu, došlo se do sljedećih zaključaka. Iz teorijskog dijela rada, gdje su obrađeni
fundamentalni principi termalnog zračenja, prvo crnog tijela, zatim i zračenja sa realnih
površina, zaključuje se da zračenje, kao vid prijenosa topline, ima izuzetno složenu prirodu.
Ovo se pripisuje složenosti nastajanja i propagacije elektromagnetnih talasa. Iako
elektromagnetno zračenje ima i korpuskularnu prirodu, zbog važnosti njegovih spektralnih
osobina i dobro poznatom matematičkom pristupu koji se primjenjuje za opis propagacije
elektromagnetnih talasa uviđa se da je termalno zračenje najbolje opisano preko njegove
frekvencije i talasne dužine.
Iako se zračenje crnog tijela i zračenje sa realnih površina znatno razlikuju, u trećem poglavlju
se zaključuje da je koncept crnog tijela, kao savršenog emitera, neophodan za izvođenje
analitičkih izraza zračenja između realnih površina. Isto tako, koncept sivog tijela, koje ne
postoji u prirodi, što se zaključuje analizom Kirchhoff-ovog zakona u drugom poglavlju,
pokazao se neophodnim za poveznicu zračenja crnog tijela sa realnim površinama. Pored
navedenog, iz teorijskih razmatranja termalnog zračenja došlo se i do saznanja o ovisnosti
zračenja od geometrije i međusobnog položaja površina koje razmjenjuju toplinu zračenjem.
Također, uviđena je složenost određivanja i važnost poznavanja koeficijenta emisije, koji se
razlikuje kod svake realne površine, ovisno o temperaturi i opsegu talasnih dužina na kojem ta
površina zrači.
Obradom primjera preko kojih su izvedeni izrazi za efikasnost rebra i orebrene površine,
stečena saznanja o zračenju proširena su na zračenje sa orebrenih površina u četvrtom
poglavlju. Zatim, u petom poglavlju, saznanja o zračenju sa orebrnih površina produbljena su
mogućnostima intenzifikacije razmjene topline zračenjem sa orebrenih površina. Zaključuje se
da se orebrenim površinama, zračenje sa realne površine može približiti difuznim osobinama
zračenja crnog tijela, te da se pri projektovanju sistema orebrenih površina koje odaju toplinu
zračenjem uvijek bira optimalno rješenje između mogućnosti primjene površina sa visokim
vrijednostima koeficijenta emisije, veličine površine čije se povećanje postiže orebrivanjem i
geometrije rebara, što opet zavisi o ekonomskim parametrima isplativosti primjene pojedinog
vida intenzifikacije. Slično tome, pri izboru geometrije rebara vodi se računa o ekonomskoj
opravdanosti izrade pojedinih profila.
U eksperimentalnom dijelu teorijsko znanje primijenjeno je na praktične primjere zračenja sa
realnih površina, što je dovelo do niza zaključaka izloženih za svaki eksperiment posebno u
sedmom poglavlju. U prvom od tri eksperimenta obrađen je jedan od najvažnijih segmenata
modeliranja procesa zračenja, a to je koeficijent emisije. Teorijska razmatranja iz drugog
poglavlja, vezana za koeficijent emisije potvrđena su eksperimentom. Dakle, zaključeno je da
određivanje koeficijenta emisije zahtijeva eksperimentalni pristup, jer svaki materijal, ovisno
o svojim fizičkim osobinama, temperaturi i stanju površine ima drugačiji koeficijent emisije i
zbog te širine nemoguće je napraviti toliku bazu podataka, koja bi sadržavala informacije o
koeficijentu emisije za svaki materijal koji se primjenjuje u tehničkoj praksi.

69
Povezivanje teorije sa stvarnim uslovima izvršeno je i pri određivanju toplinske efikanosti
orebrenih površina. Kako je izloženo u zaključku samog eksperimenta, došlo se do saznanja o
emitovanju topline sa orebrenih površina za više temperatura na kojima su vršena mjerenja.
Poseban značaj eksperimentalnog dijela rada ogleda se u stečenom znanju o rukovanju sa
mjernim instrumentima. Stečeno je iskustvo u radu sa infracrvenim termometrom,
infracrvenim mjeračem fluska i sa termalnom kamerom.
Analizom termograma, pomoću softvera „Flir Tools“, potvrđena je težnja osobinama crnog
tijela, odnosno povećanju vrijednosti koeficijenta emisije, koju imaju orebrenja sa
međuorebrenim prostorom. Ova osobina je od velikog značaja zbog nemogućnosti da se to
uvijek postigne samo obradom površine materijala.
Za rad sa termalnom kamerom potrebno je primijeniti znanje stečeno svom prethodno
izloženom materijom o termalnom zračenju. Poznavanje rada sa ovim uređajem je od
izuzetnog značaja zbog primjene, za koju je zaključeno da je ogromna, te da ima tendenciju
rasta sa sve pristupačnijim komercijalnim cijenama termalnih kamera.

70
LITERATURA

[1] T.L.Bergman, A.S.Lavine, F.P.Incropera i D.P.DeWitt, „Fundamentals of Heat and Mass

Transfer“, 7th ed., John Wiley & Sons, 2011.
[2] A. D. Kraus, A. Aziz i J. Welty, „Extended Surface Heat Transfer“, John Wiley & Sons, 2001
[3] Ejup N. Ganić, „Prijenos toplote, mase i količine kretanja“, Svjetlost, Sarajevo, 2005.
[4] R.Siegel, J.R. Howell i M. Pinar Mengüç, „Thermal Radiation Heat Transfer“, 6nd ed., Taylor
and Francis Group, 2016.
[5] V.Đurić, „Parni kotlovi-Sveska 1-Teorijske osnove“, Građevinska knjiga, Beograd, 1696.
[6] Michael F. Modest, „Radiative Heat Transfer“, 2nd ed., Elsevier, AP, 2003.
[7] P.M. Robitaille, „Kirchhoff’s Law of Thermal Emission: Blackbody and Cavity Radiation
Reconsidered“, The Ohio State University, 2018.
[8] Palmer-Wahl Instrumentation Group, „The Evolution of Thermal Imaging Cameras“,
prezentacija, 2007.
[9] Infrared Hanbook For R&D Professionals, http://www.flir.com/thg, 2018.
[10] Paul Chevrette, „An Overview od Thermal Imagers And Their Basic Components“, Plenum
Press, New York, 1995.

71
 PRILOG
Analiza termograma

72
 Analiza termograma orebrenih površina

90,0

El1

Sp1

20,0
Measurements Orebrena površina sa zakrivljenim rebrima
El1 Max 82,4 °C
Average 49,1 °C Područje najviših prividnih temperatura nalazi se na mjestu
gdje su rebra najgušće raspoređena. Kako se tačka
Sp1 57,2 °C posmatranja udaljava prema periferiji orebrene površine
uočava se pad prividne temperature.
Parameters
Emissivity 0.68 Pojava najintenzivnijeg zračenja u ovom regionu je rezultat
veće emisivnosti u odnosu baznu površinu. Veća emisivnost je
Refl. temp. 25 °C posljedica višestrukog reflektovanja i apsorbovanja zračenja
Distance 0.5 m prije nego li napusti međuorebreni prostor. Ova pojava
Atmospheric temp. 20 °C približava osobine tog regiona osobinama crnog tijela.
Ext. optics temp. 20 °C
Emisivnost termograma postavljena je na 0.68 što je jednako
Ext. optics trans. 1 prethodno izmjerenoj emisivnosti bazne površine. Stoga,
Relative humidity 50 % temperatura baze i najviša očitana temperatura mogu se
smatrati približno realnim temperaturama, jer je za oba
17.9.2018 13:02:47 područja unesen predhodno izmjerena emisivnost. Za region u
kojem se nalaze rebra emisivnost je unesena preko lokalnih
parametara.

Pored različite emisivnosti, posljedica neravnomjernog

prividnog temperaturnog polja je i zagrijavanje na grijnoj
površini putem koje se toplina unosila kako u bazu rebra
kondukcijom tako i u sama rebra zračenjem i konvekcijom, a
odavanje topline je tranzijentno, te se nije stigao uspostaviti
stacionarni tok.

FLIR0219.jpg

1/3
 Analiza termograma orebrenih površina

Bx1 *
130,0

Sp1 * Sp2 *

Measurements 20,0
Bx1 * Max 108,1 °C Orebrena površina sa pravim rebrima
Sp1 * 97,0 °C
Sp2 * 104,9 °C Slična situacija kao na prethodnom termogramu
zabilježena je kod pravih rebara. Iako se u ovom slučaju
Parameters izmjerila niža emisivnost, koja je unesena preko lokalnih
Emissivity 0.73 parametara i iznosi 0,77 za region sa najvišim prividnim
temperaturama.
Refl. temp. 25 °C
Distance 0.5 m Emisivnost termograma je kao u prethodnom slučaju
Atmospheric temp. 25 °C postavljena na iznos emisivnosti bazne površine. Još
jedna sličnost ta dva termograma je pojava maksimalne
Ext. optics temp. 20 °C
temperature, obilježene crvenim trokutom, na mjestu gdje
Ext. optics trans. 1 se nalaze rebra, a ne baza.
Relative humidity 50 %
Na fotografiji ove orebrene površine se vidi da je sredina
baze tamnije boje. Ovo zaprljanje ima za posljedicu
17.9.2018 12:22:18 povećanje emisivnosti materijala od kojeg je izrađena
baza. To se na termogramu vidi prikazom viših prividnih
temperatura u sredini baze, iako je kontaktnim
termometrom izmjerena približno ista temperatura po
cijeloj površini baze. Ta temperatura je jednaka
temperaturi očitanoj tačkom Sp2, jer je upravo emisivnost
tog, zaprljanog dijela unesena kao lokalni parametar.

Tačka Sp1 pokazuje prividno nižu temperaturu od

očekivane, jer je emisivnost postavljena na 0.9 u svrhu
prikazivanja utjecaja promjene lokalnih parametara na
očitavanje prividne temperature.

FLIR0185.jpg

2/3
 Analiza termograma orebrenih površina

120,0

El1

20,0
Measurements Orebrena površina sa pravim rebrima - bočni
El1 Max 103,0 °C pogled

Parameters
Emissivity
Refl. temp.
Distance
Atmospheric temp.
Ext. optics temp.
Ext. optics trans.
Relative humidity
17.9.2018 12:52:54
0.77 Pri ovoj analizi korištena je opcija softvera "Flir Tools"
postavljanja slike u sliku, odnosno fotografije objekta
25 °C mjerenja, koja je umetnuta u termogram. Digitalnu
0.5 m fotografiju i termogram kamera slika istovremeno.
20 °C
Na ovom termogramu uočljiv je način zagrijavanje
20 °C
objekta mjerenja. Dva regiona visokih prividnih
1 temperatura formirana su sa gornje i donje strane na
50 % kojima je objekt ležao prilikom kontaktnog zagrijavanja
kondukcijom preko grijne površine. Zapaže se da je
unutrašnji dio ostao hladniji. Temperaturno polje se nije
stiglo rasporediti ravnomjerno po cijeloj zapremini
objekta. Iz istog razloga se najviša prividna temperatura
nalazi na ivici, te lijevi i desni kraj izgledau hladnije u
odnosu na gornji i donji dio.

FLIR0209.jpg

3/3