Snezhana Koevska – Moksimovska

LËNDËT E
PARA
Për vitin II
Drejtimi kimik-teknologjik
Profili: teknik i procesit prodhues

Shkup, 2013
Botues:
MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SHKENCËS
E REPUBLIKËS SË MAQEDONISË
Rr. Mito Haxhivasilev Jasmin, p.n.
Shkup

Recensentë:
Dr. Vesna Rafailovska
Profesor inordinar në fakultetin Teknologjik-metalurgjik - Shkup
Biljana Jankullovska
inxh. e dipl. Teknologe mësimdhënëse në SHPQSH “Dimitar Vllahov” – Shkup
Vesela Muratovska,
inxh. e dipl. Teknologe mësimdhënëse në SHPQSH “Dimitar Vllahov” – Shkup

Përkthyese: Emsale SELMANI

Lektor: Murtez SEJDIU

Tirazhi: 22

Shtypi: Graficki centar dooel, Shkup

Со решение на Министерот за образование и наука на Република Македонија

бр. 22-4410/1 од 29.07.2010 година се одобрува употребата на овој учебник.

Me vendim të ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë numër

22-4410/1 të datës 29.7.2010, lejohet përdorimi i këtij libri.

CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св.Климент Охридски", Скопје

66.017(075.3)

КОЕВСКА-Максимовска, Снежана
Суровини : за II година хемиско-технолошка струка / Снежана
Коевска-Максимовска. - Скопје : Министерство за образование и наука на
Република Македонија, 2010. - 149 стр. : илустр.; 29 см

Библиографија: стр. 146

ISBN 978-608-226-102-7

COBISS.MK-ID 84246538

2
 Parathënie

Libri është punuar sipas programit mësimor për nxënësit e vitit të dytë,
drejtimi kimik-teknologjik. Është koncipuar me qëllim që të jetë bazë për
mbindërtimin e njohurive të nxënësve nëpër lëndët tjera mësimore ku mësohet
prodhimi kimiko-teknologjik. Kjo lëndë është në korrelacion të përhershëm me
lëndët: kiminë, fizikën mësim praktik dhe tjera, dhe doracaku i shfrytëzon njohuritë
e nxënësit të fituara nga ato lëndë.
Para çdo teme mësimore ka përmbajtje dhe qëllime të temës. Me këtë autori
dëshiron ta informoj nxënësin se çka të pret gjatë orët vijuese dhe nëse dëshiron
të përgatitet për to.
Në libër janë përpunuar temat vijuese:
Nocione të përgjithshme për lëndët e para
Uji
Lëndët djegëse
Nocionet për mineral dhe xehe
Lëndët e para për industrinë kimike joorganike
Përgjithësisht për materiet aktive sipërfaqësore dhe
Rëndësia, përbërja dhe vlera ushqyese e prodhimeve ushqimore.
Çdo temë mbaron me disa pyetje për vetë studim. Kjo nxënësit i mundëson
vetë të shohë sa ka mësuar dhe a duhet të bëj punë plotësuese.
Është synuar që libri të pasurohet me fotografi dhe skema që të lehtësohet
përvetësimi i materialit të paraqitur.
Në përpunimin e librit kanë bashkëpunuar edhe nxënësit që vitin e kaluar e
kanë mësuar lëndën “Lëndët e para”. Të gjithëve përzemërsisht ju falënderojmë
për ndihmën.
Gjithsesi materiali mundet të prezantohet edhe në mënyrë tjetër. Prandaj
kritika qëllimmirë, do të pranohet, kurse bashkëpunimi është i mirëseardhur.

Nga autorja

3
4
1 TEMA
KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME TË LËNDËVE TË
PARA
VËSHTRIM SYNIMET E MËSIMIT

Nocioni për lëndët e para

Vetitë e përgjithshme të
lëndëve të para
Standardet për kualitet të
lëndëve të para
Klasifikimi i lëndëve të para
Pyetjet për vetëkontrollim
Rezyme e temës
Kjo temë ka për qëllim ta njoftoi nxënësin me
nocionet themelore që do të mësohen sipas
programit të lëndës “Lëndët e para” dhe t’i
mundësojë që më thjeshtë ta përcjellë programin.
Përmban elemente edhe “ekonomike” dhe
“juridike”, që e pasurojnë tekstin nga aspekti i
përgjithshëm arsimor.
Përgjigjja në pyetjet për vetëkontrollim do t’i
tregojë çdo nxënësi se a i ka kuptuar nocionet
themelore, sepse në ato kërkohen t’i zbatojë
njohuritë e fituara.

5
6
1.1 NOCIONI PËR LËNDËN E PARË

Tërësia e materieve natyrore që në ndonjë vend mundet me punën e

njeriut të shndërrohen në lëndë të parë, e përbëjnë bazën e lëndës së parë ta atij
vendi.
Nga pasuria e lëndës së parë të atij vendi varet rëndësia e tij në botë dhe
standardi i jetesës të njerëzve në të. Varësisht prej lëndëve të para me të cilat
disponon, në vend zhvillohet ekonomia, ndërsa veçmas industria. Dëshmi për këtë
janë vendet që sot konsiderohen të pasura me naftë. Para zbulimit të saj ato ishin
vende të varfra me standard të ulët të jetës së popullsisë.
Në këtë pikëpamje nuk janë të gjitha vendet njësoj të pasura. Shumë
vende kanë zhvilluar, kurse në botë edhe sot zhvillohen luftëra për burime të
lëndës së parë, krijohen koloni dhe shtete të varura.
Lënda e parë është emër përmbledhës i materialit nismëtar për fitimin
e prodhimeve të ndryshme natyrore dhe artificiale. Ky është definicioni më i
thjeshtë. Më i zgjeruar do të ishte:
Lëndët e para janë materiale të mara drejtpërdrejtë prej natyrës, por
meqenëse si të tilla nuk janë të përshtatshme për konsum, patjetër duhet të
përpunohen ose ripunohen në procesin prodhues. Me këtë rast ato fitojnë
vlerë të re të përdorshme.
Në ritmin e zhvillimit të sotshëm të shkencës dhe teknikës, veçmas të
kimisë dhe teknologjisë, nocioni “lëndë e parë” bëhet relativ. Lëndët e para të deri
paradokohshme për disa prodhime e humbin rëndësinë ose bëhen lëndë e parë
për disa prodhime tjera, ndërsa materiale të “panevojshme”, qoftë natyrore ose
artificiale, bëhen lëndë të para të shtrenjta. Ato mundet të jenë: xehet e varfra,
shkëmbinjtë, zgjyrë, mbeturinat prej mineraleve dhe të ngjashme.
Definicioni për lëndët e para duhet të plotësohet me nocionin lëndë të para
sekondare, ku bëjnë pjesë hedhurinat nga prodhimet e konsumit të gjerë,
hedhurinat industriale, prodhimet e amortizuara që pjesërisht ose plotësisht i kanë
humbur vlerat përdoruese fillestare. Lëndët e para sekondare përzihen me lëndët
e para themelore, dhe kështu prodhimi bëhet më ekonomik (copat e qelqit,
mbeturinat e letrës, ambalazhi plastik).
Me punën e njeriut lëndët e para mundet të bëhen prodhime të gatshme
për një industri, kurse lëndë e parë për një tjetër. Për shembull, fushat e naftës,
nafta në burimin e naftës është lëndë e parë. Nxjerrja e naftës është prodhim i
gatshëm. Nafta e tillë është lëndë e parë për rafineritë; në fabrikat e lëkurës
gjysmë prodhimi “lëkura e regjur” është prodhim i gatshëm, por në fabrikat e
këpucëve “lëkura e regjur” është lëndë e parë.
Që të karakterizohet ndonjë material si lëndë e parë, ai duhet t’i plotësojë
disa kushte. Të tillë janë:
Lëndën e parë duhet ta kemi në sasi të mëdha në miniera. Kjo është e
domosdoshme për që të ketë dobi investimi në ndërtimin e objekteve, rrugëve,
makinave dhe të ngjashme, përkatësisht eksploatimi të zgjatë kohë të gjatë që të
kthehen investimet dhe të realizohet profit;

7
 Minierat e lëndëve të para të jenë të arritshme dhe të lira për
shfrytëzim. Prej shkaqeve tanimë të theksuar për investim dhe profit minierat
duhet të jenë në vende të tilla, që nëse nuk ka rrugë të kalueshme, të jetë e
arritshme-në mënyrë ndërtimore të ndërtohet me më pak para;
Produktet nga shfrytëzimi i lëndëve të para të mos jenë të dëmshme
për ambientin. Me bindjet e sotshme për rëndësinë e ruajtjes së ambientit, është
shumë me rëndësi që produktet e përdorura të ndonjë substance si lëndë e parë,
prodhimet e dorës së dytë, reagensët etj, të mos ndikojnë dëmshëm në
ekosistemin. Në qoftë se vërtetohet se ekzistojnë ndikime të dëmshme, që të
shfrytëzohet substanca si lëndë e parë, është e domosdoshme që shkenca të
njohë mënyra dhe metoda që ato ndikime të dëmshme të eliminohen.
Gjatë kushteve normale është e domosdoshme që lëndët e para të jenë
të përhershme. Kjo është veti e rëndësishme, që të mos vijë deri te ndryshimi i
karakteristikave gjatë mihjes, transportit dhe deponimit, që është e nevojshme në
manipulimin me lëndën e parë.
Me rëndësi të posaçme për lëndët e para dhe repromateriale në moderni-
zimin tonë edhe ato të mundet të riciklohen.
Shembull për lëndët e para janë lëndët djegëse fosile, xehet, mineralet,
drunjtë, rëra, mielli, leshi dhe tjerë.

1.2 VETITË E PËRGJITHSHME TË LËNDËVE TË PARA

Duke marrë parasysh në atë që lëndët e para janë prodhime (si dhe çdo
prodhim tjetër), kanë veti të përgjithshme. Ato mundet të klasifikohen në:
 Vetitë kimike (përbërja, reaktiviteti) dhe
 Vetitë fizike (gjendja agregate, ngjyra, pamja e jashtme, përçuesh-
mëria elektrike dhe e nxehtësisë etj.).
Por, nuk mundet të jepet listë me vetitë e përbashkëta të lëndëve të para.
Ato janë materiale të ndryshme dhe a do të jenë lëndë të para ose jo para së
gjithash, varen nga shkalla e zhvillimit të teknologjisë.

1.3 STANDARD PËR KUALITET TË LËNDËVE TË PARA

Secili shtet, madje edhe Republika e Maqedonisë i ka standardet e veta

për karakterizimin e ndonjë materie për lëndë të parë. Standardet e Maqedonisë
fillojnë me shkurtesat MKS. Meqenëse më së shumti bën tregti me Evropën dhe
synon të bëhet anëtare e Unionit Evropian, Republika e Maqedonisë i harmonizon
standardet e saja, d.m.th. i pranon standardet e kësaj bashkësie. Për çdo lëndë të
parë që merr pjesë në prodhimin industrial ka standarde të veçanta. Me standardin
saktë përcaktohet se cilat karakteristika dhe kushte duhet t’i plotësojë ndonjë
substancë që të përdoret si lëndë e parë.
Organizata ndërkombëtare për standardizim ka shkurtesën ISO
(International Standard Organization). Në ISO sjellën standarde që janë të
obligueshme për vendet-anëtare. Anëtaret e Unionit Evropian janë anëtare të ISO.

8
Unioni Evropian ka standarde për kualitetin dhe kushtet e paraqitura për tregti. Të
gjitha këto në esencë i plotësojnë kushtet e ISO-standardeve. Standardet e
organizatës ndërkombëtare për standardizim e bartin akronimin ISO. Pas këtyre
shkronjave vijojnë katër numra, që shënojnë me çka ka të bëjë standardi, kurse
me shenjën “:” janë veçuar numrat me të cilët tregohet në cilin vit është sjellë ose
reviduar ndonjë standardë. Sipas ISO-standardit, lëndët e para janë grupuar
varësisht prej industrisë në të cilën përdoren. Për shembull, ISO 3170 : 2004 ka të
bëjë me derivatet e naftës, kurse standardi është sjellë, përkatësisht reviduar në
vitin 2004.
Për materialet dhe veprimtaritë që janë me rëndësi të veçantë, ekzistojnë
standarde të veçanta që janë në përputhje me ISO standardet. I tillë është
shembulli me HACCP (Hazard Analysis Critical Control Points) 1. Ky është sistem
për siguri të ushqimit, që gradualisht pranohet në çdo vend në botë, për shkak të
rëndësisë së tij të madhe për ushqim të njerëzve. Përveç kësaj ekziston rregullore
për mënyrën e pagesës, përkatësisht sjelljen në tregti etj.
Vendi ynë më 31 dhjetorë të vitit 2008 ka sjellë dekret për sigurim me
energji, lëndë të parë, lëndë djegëse sipas standardeve MKC EN ISO 3170 : 2004.
Vetitë të çdo prodhimi, madje edhe të lëndëve të para, janë paraqitur në
dokumentin e quajtur deklaracion.

Deklaracioni është dokument i domosdoshëm që e posedon çdo prodhim

që lëshohet në qarkullim. Mundet të jetë i shtypur në prodhim, i shkruar si etiketë
ose i vulosur në ambalazh.
Sipas ligjit të R. Maqedonisë, me shprehjen deklaracioni nënkuptojmë
deklaratë të dhënësit të deklaracionit 2 se malli është në përputhje me standardet
e R. Maqedonisë, d.m.th., specifikacionet teknike dhe rregullat e sjella sipas atij
ligji.
Deklaracioni i përmban të dhënat vijuese:
 Emrin dhe titullin tregtar të mallit 3 (nëse e ka)
 Emrin dhe adresën e plotë të dhënësit të deklaratës
 Përbërjen
 Të dhënat për sasinë
 Numrin dhe datën e regjistrimit, përkatësisht lejen për shfrytëzim
 Datën e prodhimit/paketimit dhe afatin e përdorimit.
Shumë shpesh në deklaracion ka: përshkrim të shkurtër të përpunimit,
ripunimit, këshilla për mbrojtjen e prodhimit dhe mjedisit prej tij, rruajtjen,
transportin, deponimin etj.

1
НАССР d.m.th. Hazard Analysis Critical Control Points që do të thotë: Hazard -
rrezik për shëndetin në të gjitha fazat e prodhimit, Analysis - analiza e rreziqeve, Critical -
pika kritike në prodhim, Control - kontrollimi i pikave kritike, Points - pika e prodhimit.
2
Botues i deklaratës mund të jetë prodhuesi ose importuesi i prodhimit të
organizatës tregtare, e cila vetëm mund ta ripaketojë prodhimin në paketime më të vogla.
3
Malli është prodhim që vihet në qarkullim.
9
1.4 KLASIFIKIMI I LËNDËVE TË PARA

Lëndët e para mundet të klasifikohen në aspekte të ndryshme, d.m.th.

sipas
 Origjinës: industrial dhe ekonomi të fshatit ose natyror dhe
sintetik;
 Rëndësisë strategjike.
 Pjesëmarrjes në procesin prodhues:
bazik, ndihmës dhe të reparti;
 Natyrës teknologjike:
 primare dhe sekondare;
 Rëndësisë ekonomike:
lëndë të para për prodhim dhe për ndërtim;
 Dedikimit:
Lëndë të para për industri të ndryshme (për shembull
lëndë të para për industrinë e makinerisë, lëndë të para për industrinë
ushqimore, lënë të para për industrinë kozmetike etj.
. Rëndësisë strategjike

Klasifikimi sipas origjinës nënkupton, a janë ato lëndë të para që janë

industriale ose prodhime të ekonomisë së fshatit. Për shembull, soda e kalcinuar
që përdoret për qelqin, nuk mbështetet në minierat natyrore të Na2CO3. Ajo sasi
në natyrë është e vogël, dhe soda e kalcinuar natyrore si lëndë e parë do të ishte
e pamjaftueshëm dhe shumë e shtrenjtë. Ajo do ta shtrenjtonte edhe prodhimin
përfundimtar-qelqin. Për këto shkaqe soda e kalcinuar prodhohet përmes rrugës
industriale.
Leshi, drithi, panxhar sheqeri, bimët yndyrore dhe shumë prodhime tjera,
sipas origjinës janë lëndë të para me origjinë të ekonomisë së fshatit. Ato i
prodhon ekonomia e fshatit, kurse i përdorin industritë e ndryshme për prodhimin e
tyre. Për shembull leshi është lëndë e parë në industrinë e tekstilit, kurse drithi,
rrepa e sheqerit, bimët yndyrore janë lëndë të para në industrinë ushqimore.
Por, varësisht nga përbërja, ato mundet të ndahen edhe në tjetër mënyrë.
Kjo ndarje është paraqitur në figurën 1.1.

10
 Lëndët e para

Lëndët e para natyrore lëndët e para sintetike

(për shembull fijet sintetike)

me natyrë organike me natyrë minerale

(për shembull: xehe, acidet minerale)
nga bimët nga kafshët
(për shembull: (për shembull:
drithëra qumësht
rrepa e sheqerit) mish)

Fig.1.1: Ndarja e lëndëve të para sipas origjinës

Varësisht nga pjesëmarrja në proceset teknologjike, dallohen lëndët e

para themelore dhe ndihmëse. Për shembull në industrinë qeramike lënda e parë
themelore është argjila, kurse ndihmëse janë: materiet jo yndyrore, dhe smaltimet.
Ato janë lëndë të para të reparteve në repartet për prodhim, kurse në repartet për
paketim, lëndë e parë do të jenë: letra, kartoni, ngjitësja etj., të nevojshme për
paketimin e prodhimeve.
Ndarja e lëndëve të para sipas natyrës teknologjike janë primare dhe
sekondare. Kjo ndarje shpesh përdoret në industrinë bashkëkohore. Lëndë të para
primare janë ato që për herë të parë shfrytëzohen, për dallim prej sekondareve që
fitohen pas riciklimit 4.
Sipas dedikimit ekonomik lëndët e para mundet të jenë për reproduktim
(për shembull xehe, lëndë djegëse), lëndë të para për investim (siç janë për
shembull materialet ndërtimore, metalet për prodhimin e makinave) dhe lëndët e
para për prodhimin e konsumit të gjerë (ku bënë pjesë malli ushqimor dhe
joushqimor).

Lëndët e para strategjike janë ato që përdoren për prodhimin e

drejtpërdrejtë të materialeve ushtarake. Për shembull për prodhimin e tankeve,
topave, anijeve dhe aeroplanëve ushtarak, municionit, mjeteve për armatimin
modern dhe mjete tjera në industrinë ushtarake.

4
Riciklimi është përpunimi dhe/ose ripunimi i prodhimeve tanimë të përdorura (të
mbeturinave), që të jetë përsëri të përdorshme si lëndë e parë.

11
 PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Shpjego përmes shembullit të çimentos, se me mundin e njeriut, një lëndë

e parë bëhet prodhim i gatshëm për njërën, kurse lëndë e parë për industrinë
tjetër. A mundesh të japish shembullin tënd?
2. Zgjedhe një lëndë të parë dhe shpjego pse është karakterizuar për lëndë
të parë.
3. Numëroi karakteristikat e lëndës së parë që e zgjodhëm në përgjigjen e
pyetjes së dytë?

REZYME E TEMËS

Lëndët e para janë objekte të punës dhe materiale të marra drejtpërdrejtë

prej natyrës, por të tilla nuk janë të përshtatshme për konsum, dhe domosdo të
përpunohen, ripunohen ose punohen në procesin prodhues. Në to ato fitohen me
vlerë të re të përdorshme.
Çdo lëndë e parë karakterizohet me veti fizike dhe kimike.
Ekzistojnë standarde për çdo lëndë të parë.
Klasifikimi i lëndëve të para mundet të kryhet sipas kritereve të ndryshme,
siç janë: origjina, përbërja, pjesëmarrja në procesin prodhues, natyrës
teknologjike, dedikimit, rëndësisë ekonomike dhe strategjike, ndërsa gjithsesi se
ekzistojnë edhe ndarje tjera.

12
2 TEMA
UJI
VËSHTRIM QËLLIMET E MËSIMIT

Karakteristikat e
përgjithshme dhe
klasifikimi i ujit Në këtë temë shqyrtohet uji. Qëllimi është
që nxënësi ta kuptojë rolin e tij si lëndë e parë
Uji për pije dhe ta kuptojë rëndësinë e ujit për industrinë.
Me qëllim që të kuptohet rëndësia
Procedurat për pastrimin ekonomike e ujit si lëndë e parë, është theksuar
e ujit për pije se çmimi i tij shprehet në çmimin e prodhimit
përfundimtar.
Uji industrial Janë përpunuar metodat për zbutjen e
ujit, me qëllim që nxënësi të kuptojë si industria
Metodat për zbutjen e ujit bashkëkohore ka zgjidhje të madhe të
procedurave që ta përshtat ujin për nevojat
Ujërat e ndotura adekuate.
Posaçërisht janë përpunuar procedurat
Pyetjet për vetëkontrollim për pastrimin e ujërave të ndotura, me qëllim që
tekniku i ardhshëm kimiko-teknologjik të kuptojë
Rezyme e temës obligimin e industrisë në pikëpamje ekologjike.
Me këtë te nxënësi do të krijohet vetëdije
ekologjike.

13
14
2.1 KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME DHE KLASIFIKIMI I UJIT

Uji është nevojë e domosdoshme për mbajtjen e jetës në tokë.

Konsumimi i ujit është nevojë elementare fiziologjike i çdo organizmi të
gjallë, sepse është pjesë përbërëse e çdonjërit prej tyre.
Uji gjendet në sasi të mëdha në sipërfaqen e tokës, në brendësinë e saj, si
dhe në atmosferën saj. Ai përfshin rreth 3/4 nga sipërfaqja e tokës. Përveç në këto
vende uji gjendet edhe në organizmin e njeriut me rreth 58-65%, kurse nevoja
ditore për ujë te njeriu sillet rreth 35 g në kilogram të peshës trupore. Te disa bimë
ujore dhe moçalore uji është përfaqësuar edhe 96% nga masa e përgjithshme.
Uji është nevojë e domosdoshme edhe në prodhimin industrial. Ai përdoret
si lëndë e parë themelore për prodhimtarinë (për shembull të bukës, pijeve
joalkoolike), dhe lëndë e parë ndihmëse te disa procese teknologjike (prodhimi i
sapunit, sheqerit), për prodhimin avullit teknologjik, si tretës (në industrinë e
ngjyrave) si dhe mjet për mbajtjen e higjienës në reparte.
Uji nga aspekti kimik paraqet bashkim të hidrogjenit dhe oksigjenit në
vëllim 2:1. Fitohet gjatë djegies së hidrogjenit në prezencën e oksigjenit, sipas
barazimit:

2H2+О2 →2H2О

Uji tërësisht i pastër është pa erë dhe shije. Gjatë thellësive të vogla ai
është i pangjyrë, kurse gjatë thellësive më të mëdha fitohet përshtypje se është
me ngjyrë hiri-gjelbër. Gjatë shtypjes normale prej 0,1 MOa vlon në temperaturë
prej 100oC, kurse ngrin në 0oC.
Dendësia e ujit varet prej temperaturës së tij. Dendësinë më të madhe uji e
ka në +4oC dhe është 1g.cm3.
Karakteristikë për ujin është ajo që gjatë kalimit prej gjendjes agregate të
lëngët në të ngurtë ai e rritë vëllimin e tij për 10%. Kjo mundëson akulli i formuar të
notojë mbi ujë, me çka është i mundshëm ruajtja e botës bimore dhe shtazore në
ujë gjatë periudhës dimërore.
Kjo dukurie e ujit, e ndihmuar nga ndryshimet e temperaturës dhe erës,
shkakton erozion të tokës dhe shkëmbinjve. Kjo mundëson që ato të ndryshojnë
dhe të formohen substanca të reja.
Uji në natyrë paraqitet në tri gjendje agregate: të ngurtë-akullt; gaztë-
avulli; dhe lëngshëm, dhi si i tillë vazhdimisht sjellët në natyrë.
Sipas vendit të gjetjes së tij, dallohet:
 Uji atmosferik
 Uji sipërfaqësor dhe
 Uji nëntokësor.

Uji atmosferik ose i njohur edhe si i shiut, konsiderohet si ujë më i pastër

natyror. Ai nuk kalon nëpër shtresat tokësore, prandaj nuk ka në vete substanca
tretëse. Në të përmbahen vetë sasi të vogla të gazrave, pluhurit dhe përqindje e
parëndësishme e mikroorganizmave. Pas shiut disaorësh, ai është i pastër, por
15
mungesa e kripërave tretës, ujin atmosferik e bënë shije dhe të pakëndshëm për
pije. Uji atmosferik në tokë vjen në formë të shiut, borës, rosës, breshrit dhe
mjegullës.
Ujin sipërfaqësor e paraqesin përrenjtë, lumenjtë, liqenet, detet dhe
oqeanet. Sipas përbërjes ai është ndryshëm dhe varet prej vendit se ku gjendet.
Mundet të jetë i ëmbël dhe i kripur. Përrenjtë, lumenjtë dhe liqenet kanë ujë të
ëmbël, kurse detet, oqeanet dhe disa liqe që janë mbeturina të deteve të
dikurshëm, kanë ujë të njelmët.
Ujërat nëntokësor formohen me humbjen e ujit atmosferik dhe
sipërfaqësor nëpër shtresat tokësore përderisa nuk vijnë deri të shtresa të
padepërtueshme, ku mblidhet dhe i mbush zbrazëtirat e brendisë së tokës, duke u
akumuluar në sasia më të mëdha. Duke kaluar nëpër shtresat tokësore, uji i tret
disa minerale dhe kripëra prezentë në të cilat hasë gjatë humbjes së tij, siç janë
bikarbonatet e kaliumit dhe magneziumit. Më këtë e rritë fortësinë e tij, ashtu që
këto ujëra janë më të pasur me kripëra tretës në raport me ujërat sipërfaqësor.
Prezenca e baktereve në ujërat nëntokësor është minimale.
Sipas dedikimit, uji ndahet në:
 Ujë për pije
 Ujë industrial
 Ujë për ujitje dhe
 Mbeturinat e ujit.

2.2 UJI PËR PIJE

Për pije mundet të përdoret çdo ujë që është i pastër, me përjashtim të ujit
të kripur nga detet dhe liqenet e kripura, që kërkojnë përpunim të veçantë që të
mundet të shfrytëzohen si ujë për pije.
Uji i mirë për pije duhet të jetë tërësisht i kthjellët, pangjyrë dhe pa erë. Ai
në veti nuk guxon të përmbajë materie organike që mundet të zbërthehen dhe të
shkaktojnë erë të pakëndshme, kurse njëkohësisht të jenë bazë e zhvillimit të
mikroorganizmave. Uji për pije nuk guxon të përmban më shumë se 100 deri në
200 baktere në dm3 ujë, ndërsa prezenca e baktereve 5 patogjene (nga tifoja,
paratifoja, kolerës) në kohën e sotshme nuk është lejohet.
Temperatura optimale e ujit për pije konsiderohet intervali i temperaturës
prej 7 deri në 15 oC. Në këtë temperaturë uji përmban sasi më të madhe të
oksigjenit të tretur, që i jep shije për pije, përderisa në temperatura më të larta kjo
sasi e oksigjenit të tretur (ajrit) është zvogëluar, për çka uji pranon erë dhe shije të
pakëndshme.

5
Patogjene janë bakteret që shkaktojnë sëmundje.
16
 Meqenëse nga uji për pije kërkohen të gjitha vetitë e numëruara, që ai nuk
i përmban, uji i nënshtrohet pastrimit, i cili kryhet përmes rrugës fizike ose kimike.
Cila procedurë do të aplikohet varet nga lloji i papastërtive që i përmban uji për
pije.

Fig.2.1: Uji për pije që e plason tregtia

2.3 PROCEDURA PËR PASTRIMIN E UJIT PËR PIJE

2.3.1 METODA FIZIKE

Në këtë procedurë për pastrimin e ujit për pije bëjnë pjesë: filtrimi, distilimi
dhe koagulimi.
Me filtrimin largohen të gjitha përzierjet e patretshme që i përmban uji,
kurse me distilim largohen të gjitha përzierjet minerale të tretshme.

17
 Koagulimi aplikohet si procedurë për pastrimin e ujit nga materiet humus 6,
pjesërisht nga bakteret dhe të prezencës më të madhe të baktereve të planktonit 7.
Si mjet për koagulim në uji shtohen kripëra të aluminiumit (sulfat aluminiumi) ose
kripëra të hekurit (për shembull hekur(III) klorid dhe tjera. Pastrimi sipas kësaj
procedure zhvillohet në atë mënyrë që koagulimi i shtuar reagon me bikarbonatet
e kalciumit ose/edhe magneziumit nga uji, duke formuat shtresë voluminoze, e cila
i tërheq me vete në fund materiet organike prezentë në ujë si edhe pjesët nga
bakteret (deri në 50%). Procesi zhvillohet sipas barazimit vijues:

Al2(SO4)3 + 3Ca(HCO3)2→2Al(OH)3 + 6CO2 + 3CaSO4

2.3.2 METODA KIMIKE

Për pastrimin e ujit për pije kjo metodë i përdorë procedurat në vijim:
klorimin, ozonimin, rrezatimin ultraviolet dhe veprimin e valëve të ultra zërit.
Për pastrimin e ujit për pije sot më së shumti përdoret procedura e
klorimit, sepse është efikase dhe e lirë.
Klorimi i ujit mundet të kryhet me klor të gaztë ose me komponime
hipoklorike. Efekti baktericid që arrihet gjatë klorimit të ujit varet nga sasia e
reagensit të shtuar dhe kohëzgjatjes së veprimit të tij.
Klorimi i ujit me klor elementar kryhet për një kohë të shkurtë (2 min), gjatë
pH=7. Vjen deri te hidroliza dhe formohet acidi hipoklorik HCIO. Ai zbërthehet në
mënyrë fotolitike 8, duke dhënë oksigjen. Ai i asgjëson mikroorganizmat (dhe i
oksidon përzierjet organike).

hidroliza
Cl2 + H2O → HCl + HClO

fotoliza
2HClO → 2HCl + O2

6
Humus (lat.) është material specifik organik me përbërje të ndërlikuar. Më shpesh
ka madhësi koloide të thërmive. Formohet gjatë zbërthimit të përbërësve organik, nën
veprimin e mikroorganizmave.
7
Planktoni bakterik është bashkësi e mikroorganizmave që ekzistojnë si qeliza
individuale dhe lirisht notojnë në mjedisin e lëngshëm, më shpesh në ujë. (E marrë nga
Libri i mikrobiologjisë nga prof. dr. Jasmina Vranesh, dr. med.).
8
HCIO në mjedisin neutral ose bazik zbërthehet nën veprimin e dritës, edhe për atë
zbërthim fotolitik.

18
 Aplikimit të klorit i shmanget për shkak të vështirësive që krijohen gjatë
dozimit të tij.
Për atë sot më tepër përdoren komponimet hipoklorik që e japin efektin e
njëjtë gjatë pastrimit të ujit sikurse edhe klori elementar. Sot më së shumti
përdoret komponimi i Ca(CIO)2. Në mjedisin neutral ose bazik si dhe në prezencë
të CO2 në ujë, zhvillohet reaksioni vijues:

Ca(ClO)2 + Н2О + СО2 → СаСО3 + 2HClO

2HClO → 2HCl + O2

Oksigjeni i liruar ka veprim bakterial:

Pas klorimit teprica e klorit, varësisht nga përmbajtja e tij në ujin për pije,
mundet të largohet përmes rrugës të aerizimit (freskimit), nëse përmbajtja e klorit
është 0,5 mg/l në ujin e pastruar. Nëse ai prapë gjendet në sasi më të mëdha,
largohet me veprimin e ujit me reagens adekuat (SO2 natrium sulfatin) ose prapë
uji filtrohet përmes karbonit aktiv. Karboni aktiv, krahas asaj që e absorbon
tepricën e klorit, i largon edhe erërat e pakëndshme prej tij.

Pastrimi i ujit për pije me ozonim kryhet me ndihmën e ozonit 9 i cili fitohet
në aparate të posaçme-ozonozatorë. Nën veprimin e tensionit të lartë elektrik së
pari formohet oksigjen nascent, e pastaj ozoni:

О2 → 1/2О2 + 1/2О2
1/2О2 + О2 → О3

Ozoni futet në ujë dhe zbërthehet në oksigjen molekular dhe atomik.

Oksigjeni atomar ka veprim bakterial, kurse molekulari absorbohet në ujë, me çka
përmirësohet shija e tij.
Ozonimi është procedurë mjaftë efikase për pastrimin e ujit për pije, sepse
me këtë uji lirohet nga bakteret prezentë deri në 98%. Sot në botë përdoret në
vendet që kanë energji elektrike të lirë, meqenëse për fitimin e ozonit (për ozonim)
është e nevojshme sasi e madhe e rrymës elektrike.

2.4 UJI INDUSTRIAL

Me zhvillimin e prodhimit industrial, nevojat për ujë prej ditës në ditë janë
gjithnjë e më të mëdha. Në industri uji ka më shumë destinime që tanimë e kemi
theksuar në pjesën hyrëse.
Me rastin e vlerësimit të kualitetit të ujit destinimi për prodhim industrial,
karakteristika e tij më e rëndësishme është fortësia, e elementeve të veçante,
materieve organike, acideve etj.

9
Ozoni është modifikim alotropik i oksigjenit (O3).
19
 Kështu, për shembull, në industrinë e tekstilit, ku përdoren detergjente dhe
sapun, uji patjetër duhet të jetë pa prezencën e kripërave të magneziumit dhe
kalciumit. Me këtë zvogëlohet konsumi i detergjenteve dhe sapunëve, kurse rritet
efikasiteti i tyre gjatë larjes. Gjithashtu, uji që përdoret në foto industrinë, e tekstilit
dhe të lëkurës nuk duhet të përmbajë kripëra të hekurit dhe manganit, sepse ato
lënë njolla në prodhimet finale, me çka zvogëlohet kualiteti i tyre.
Uji i distiluar për prodhimet industriale të spiritusit, tharmit, pijeve alkoolike
dhe joalkoolike duhet të jetë plotësisht i pastër dhe t’i përgjigjet kushteve të njëjta
sikurse edhe ujit për pije.
Uji i distiluar për prodhimin e sheqerit duhet të përmban sa më pakë
kripëra, sepse ato e pengojnë kristalizimin e sheqerit. I cili në procesin teknologjik
mbetet në melasë.
Gjatë vlerësimit të kualitetit të ujit dedikimi për prodhimin industrial,
karakteristika më e rëndësishme e tij është fortësia. Ajo lajmërohet si rezultat i
kripërave prezent të tretshëm të kalciumit dhe magneziumit.
Sipas përmbajtjes së kripërave në ujë dallojmë tri lloj të fortësisë: fortësia e
përhershme ose jo karbonate, fortësia e përkohshme ose karbonate dhe fortësia e
përgjithshme.
Fortësinë e përhershme (jo karbonate) të ujit e përbëjnë kripërat e sulfat
magneziumit (MgSO4), klorid magneziumi (MgCl2) dhe sulfat kalciumi (CaSO4), që
me nxehjen e ujit nuk shtresohen, por mbesin të tretur në ujë dhe vështirë
largohen.
Fortësinë e përkohshme ((karbonate) e përbëjnë tretjet bikarbonate të
kalciumit Ca(HCO3)2 dhe magneziumit Mg(HCO3)2 në ujë.
Fortësia e përgjithshme është shuma e fortësisë jo karbonate dhe
karbonate të ujit.
Fortësia e ujit shprehet në shkallë. Ekzistojnë shkallë gjermane (Ho),
angleze (Ao), franceze (Fo) dhe amerikane, që ndërmjet veti dallohen.
1No =10 mgCaO/dm3 ose 7,14 mg MgO /dm3
1Fo =10 mgCaCO3/dm3
1Ao =0,7 mgCaCO3/0,7dm3
1 shkalla amerikane = 1 mgCaCO3/dm3
Sipas fortësisë, uji klasifikohet në disa klasa:
 Uji shumë i butë me 0-4 No
 Uji i butë me 4-8 No
 Uji mesatarisht i fortë me 8-12 No
 Uji mjaftë i fortë me 12-18 No
 Uji i fortë me 18-30 No
 Uji shumë i fortë >30 No

Për nevojat e industrisë, uji zbutet nëse ka fortësi më shumë se 6 No.

20
2.5 METODAT PËR ZBUTJE TË UJIT

Meqenëse kripërat prezentë të tretshme në ujin natyror ndikojnë

negativisht në prodhimin industrial, me zbatimin e procedurës përkatëse munden
pjesërisht ose plotësisht të largohen. Për zvogëlimin e fortësisë së ujit ekzistojnë
më shumë procedura. Të tilla janë:
 Procedura termike
 Procedura kimike (procedura sodë-gëlqerore)
 Procedura me zeolit
 Metoda e ndryshimit jonik, kurse numërimi nuk i shterë të gjitha
mundësit.

Procedura termike aplikohet për zvogëlimin e fortësisë karbonate të ujit.

Sipas kësaj procedure zvogëlimi i fortësisë kryhet në atë mënyrë që uji nxehet në
temperaturë prej 105-110oC, gjatë së cilës vihet deri zbërthimi i bikarbonateve nga
kaliumi dhe magneziumi dhe shtresimi e komponimeve të reja të krijuara nga
CaCO3, në fund të enës për nxehje sipas barazimit:

Ca(HCO3)2 → CaCO3↓ + CO2 + Н2О

shtresim i bardhë

Sipas kësaj procedure, krahas asaj që zvogëlohet fortësia karbonate për

rreth 30% vjen edhe deri te de gazifikimi (çlirimi prej gazrave) i ujit prej gazrave të
tretura në të. Kjo procedurë është mjaftë e shtrenjtë për shkak të shpenzimit të
madh të energjisë, për atë sot nuk përdoret.
Zbutja e ujit industrial me procedurë kimike (sodë-gëlqerore) zbatohet
në rastin kur uji është mesatarisht i fort.
Zvogëlimi i fortësisë karbonate të ujit kryhet me trajtimin e tij me kalcium
hidroksid Ca(OH)2, karbonat natriumi Na2CO3 ose fosfat natriumi Na3PO4.
Në esencë, me ujin gëlqeror largohet fortësia jo ekzistuese, kurse
shtresohen edhe kripëra të magneziumit:

Ca(HCO3)2 + Ca(OH)2 → 2CaCO3 + 2H2O

Mg(HCO3)2 +2 Ca(OH)2 → Mg(OH)2 +2CaCO3 + 2H2O
MgSO4 + Ca(OH)2 → Mg(OH)2 + CaSO4
MgCl2 + Ca(OH)2 → Mg(OH)2 + CaCl2

Që të largohen kripërat e kalciumit veprohet me sodë të kalcinuar:

CaSO4 + Na2CO3 → CaCO3 + Na2SO4

CaCl2 + Na2CO3 →CaCO3 + 2 NaCl

21
 Efikasiteti i zbutjes varet prej temperaturës, kohës së veprimit, sasisë së
reagensit të shtuar dhe kualitetit të ujit. Efekti i reaksionit është më i mirë në
temperatura më të larta: efikasiteti është më i madh, reaksionet janë më të
shpejta, koagulimi dhe fundërrimi janë të lehtësuar, kurse kryhet edhe ajrosja.
Zbutja e ujit mundet të jetë shumë më e mirë nëse përdoret Na3PO4, por
atij i largohen për shkak të çmimit të lartë, kurse aplikohet vetëm si procedurë
plotësuese pas zbutjes sodë-gëlqerore:

3 CaSO4 +2Na3PO4→Ca3(PO4)2 + 3Na2SO4

3 MgCl2 + 2Na3PO4→Mg3(PO4)2 + 6NaCl

Metoda e veçanta e zbutjes së ujit është permutiti. Është i njohur edhe si

zeolite. Ai në esencë është rast i veçantë i përpunimit të ujit me ndryshim kationik.
Bazohet në faktin që zeolitet 10 kanë veti të “këmbimit të brendshëm të
joneve”. Pasojë e saj është, që nëse përmes zeolitit (për shembull Na-zeoliti)
lëshohet uji që përmban Ca2+ jone, do të vijë deri te zëvendësimi. Ca2+ jonet nga
uji i fortë do t’i zëvendësojnë Na+ në sistemin kristalor të zeoitit(Ze):

Na2Zе + Ca(HCO3)2 →CaZе + 2NaHCO3

Na2Ze + CaSO4→CaZе + Na2SO4
Na2Zе + MgCl2 →MgZе + 2 NaCl

Në praktikë shfrytëzohen zeolit të prodhuar industrial, të quajtur permutite.

Në esencë fitohen prej kaolinit, sodës dhe ortoklasit ose kuarcit në raport të
caktuar. Procedura kryhet në “kolona”. Kur Na-permutiti do të kalojë në Ca-
permutitin, kryhet regjenerimi me lëshimin e tretjes së NaCl.

CaZе + 2NaCl → Na2Zе + CaCl2

Kjo metodë e zbutjes së ujit të “fortë” posaçërisht përdoret nën repartet për
ngjyrosje në fabrikat e tekstilit dhe lëkurës, sepse mundëson kursime të dukshme
të sapunit dhe detergjentit, kurse rritet kualiteti i ngjyrosjes.
Modernizimi i metodës së permutitit është me përdorimin e rrëshirave
speciale artificiale “vofatite”. Ato janë prodhime të kondensuara të fenolëve me
formaldehid, kurse procesi është analog me permutidet e përshkruara. Uji i zbutur
është i ngjashëm me ujin e distiluar.
Metodat e përshkruar nuk i shterin të gjitha mundësit e industrisë për
përpunimin e ujit. Ekzistojnë edhe mënyra tjera dhe modifikime të tyre.

10
Zeolitet janë minerale silikate.
22
 Ecuria kationik-anionike për zbutjen e ujit mundëson largimin e plotë të
joneve të kalciumit dhe magneziumit nëpërmjet zëvendësimit kationik përkatësisht
anionike me jone tjera nga ndryshuesi jonik të cilët gjatë nxehjes nuk fundërrohen,
por mbesin në gjendje të tretur në ujë. Në figurën 2.2 është paraqitur këmbyesi
jonik.
Te zëvendësimi kationik zëvendësohet kationi nga uji që është në përbëje të
kripës e cila e formon fortësinë e ujit. Për shembull Na+ jonet do t’i zëvendësojnë
Ca2+Mg2+ jonet nga kripërat që janë të tretura në ujë dhe e bëjnë të fortë.
Zëvendësimi kationik përkatësisht anionik i joneve të kalciumit dhe magneziumit
mundet të tregohet me barazimet vijuese:

2(R)Na + Ca(HCO3)2 = (R)Ca + 2NaHCO3 zëvendësimi kationik

2(R)Na + Mg(HCO3)2 = (R)Mg + 2NaHCO3 zëvendësimi kationik

ku R është radikal.

Ndryshuesi jonik përdoret gjithnjë derisa përmban Na+ jone. Kur do të

shpenzohen, do të thotë se ndryshuesi është “ngopur”. Atëherë reagohet me tretje
të NaCl, njësoj si te procedura e zeolitit.
Te ndryshuesi jonik anionik, procedura është e njëjtë, vetëm që
ndryshohen anionet.
Ndryshuesit jonik kanë jetë të gjatë të përdorimit (rreth 15 vite). Zakonisht
vendosen në çifte, dhe derisa njëri punon, tjetri degjenerohet.

1-ujë mbledhësi; 2-kolektori qendror; dyshemeja e betonit; baza e rërës; përcjellësi i

ujit; 6-materiali ndryshues; 7-vargu i zgjatur për tretjen kripore; 8-filtri kationik; 9-dalja
në ajër; 10-shpërndarësi i ujit të freskët; 11-rregullimi në sistemin e kuq; 12-ventili; 13-
ena për regjenerimin e ndryshuesit jonik; 14-lëshuesi i ujit të zbutur; 15-sistemi për
mirëmbajtje në nivelin e përhershëm

Fig. 2.2 : ndryshuesi jonik për zbutjen e ujit

23
2.6 UJËRAT E NDOTUR

Uji pas shfrytëzimit në industri dhe në konsumin e gjerë në vete përmban

numër të madh të papastërtive (ndotësve) prej të cilave disa janë të rrezikshme
për shëndetin e njerëzve, për botën bimore dhe shtazore të lumenjve, liqeneve
dhe oqeaneve ku derdhen ujërat e këtilla. Ujërat e tilla quhen ujëra të ndotura.
Para se të lëshohen në ujërat natyror domosdo të pastrohen, sepse kryejnë ndotje
të urave të pastër ekologjik dhe shkaktojnë vdekjen e botës bimore dhe shtazore
në to.
Përpunimi i ujërave të ndotur dhe mënyra se si do të kryhet ajo varet nga
madhësia e ndotjes së ujërave të ndotura. Ajo ndotje përcaktohet në laboratorët
me metoda analitike me të cilat tregohet ndotja e përgjithshme organike e atyre
ujërave, sasia e materieve të suspenduara, sasia e materieve minerale, metaleve
të rënda, sasia e detergjenteve në ujë, alkaliteti, aciditeti etj.
Pastrimi i ujërave të këtillë të ndotur përfshin largimin e ndotësve të
suspenduar mekanik, ndotësve të tretshëm organik dhe një pjesë të ndotësve
joorganik.
Për këtë qëllim ekzistojnë procedura themelore për pastrimin e ujërave të
ndotur, kurse ato janë:
 Procedura mekanike: uji i ndotur mblidhet në rezervuar dhe lihet të
pushoj. Nuk shtohen kurrfarë reagensësh, por përmbajtja që e pastron,
fundërrohet.
 Procedura kimike: pas analizës të hollësishme, uji përpunohet me
gëlqere, hekur ose sulfat aluminiumi, klorohet ose ngjashëm.
 Procedura e apsorpcionit: ujërat lëshohen përmes filtrave me fuqi të
rritur apsorpcionues (për shembull rërat, nga karboni).
 Procedura biologjike: nënkupton procedurë aerobe dhe anaerobe që të
ndahen pa pastërtitë prezente organike.
 Procedura e kombinuar: sipas nevojave kombinohen procedurat e
theksuara, më shpesh ajo biologjike me atë kimike.
Me aplikimin e këtyre procedurave arrihet deri te pastrimi i ujërave të
ndotura dhe pamundësohet ndotja ekologjike e llojeve të mbetura në të cilat ato
derdhen. Ujërat e ndotura pas pastrimit nuk guxojnë të përmbajnë më shumë se
60mg/dm3 materie të suspenduara, çfarëdo qoftë yndyrash, kurse gjithsesi jo
helme për bimët, gjallesat dhe njerëzit. Nuk duhet të kenë as ngjyrë e as erë.
Pastrimi i ujërave të ndotura është urdhëresë ligjore, kurse mos respektimi
i tyre dënohet me Ligj për mbrojtjen e ujërave.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Për çka është i nevojshëm uji në prodhimtarin industriale?

2. Cilat janë metodat e pastrimit të ujit për pije?
24
 3. Cila është masa themelore për vlerësimin e kualitetit të ujit industrial?
4. Cilat janë anët pozitive, dhe cilat janë anët negative të procedurave për
zbutjen e ujit?
5. Çka nënkupton me terminin “uji i pastër i mbeturinave?

REZYME E TEMËS

Uji është lëndë e parë shumë e rëndësishme.

Në natyrë dallohet: uji atmosferik, sipërfaqësor dhe nëntokësor.
Sipas dedikimit, uji ndahet në: ujë për pije, ujë industrial, ujë për ujitje dhe
mbeturinat e ujit.
Uji për pije pastrohet me metoda fizike dhe kimike.
Gjatë vlerësimit të kualitetit të ujit dedikimi për prodhimin industrial,
karakteristika më e rëndësishme e tij është fortësia. Sipas përmbajtjes së
kripërave në ujë dallojmë tri lloje të fortësisë: fortësia e përhershme ose jo
karbonate, e përkohshme ose karbonate dhe fortësia e përgjithshme.
Për nevojat e industrisë, uji përpunohet me procedura termike, kimike
(procedurë sodë-gëlqere), me zeolit dhe metoda të ndryshimit jonik, kurse ky
numërim nuk i shterë të gjitha mundësitë.
Uji pas shfrytëzimit në industri dhe konsumin e gjerë në veti përmban numër
të madh të papastërtive (ndotësve). Quhet mbeturinë ujore.
Pastrimi i ujërave të ndotura përfshinë largimin e ndotësve të suspenduar
mekanik, tretësve organik dhe pjesë të joorganikëve. Për atë dedikim ekzistojnë
disa procedura themelore: mekanike, apsorpcionues kimike, biologjike dhe e
kombinuar.

25
26
3 TEMA
LËNDËT DJEGËSE

VËSHTRIM QËLLIMET E MËSIMIT

Nocioni, vetitë e Kjo temë ju është kushtuar lëndëve djegëse si

përgjithshme të lëndëve materiale të rëndësishme të çdo industrie.
djegëse dhe klasifikimi Janë theksuar karakteristikat që duhet t’i ketë
sipas origjinës dhe ndonjë materie për të qenë lëndë djegëse. Është
gjendjes agregate paraqitur ndarja e lëndëve djegëse sipas origjinës,
gjendjes agregate dhe vlerës së nxehtësisë.
Lëndët djegëse të forta Nafta posaçërisht është përpunuar si lëndë
djegëse unike, por për shkak të rëndësisë të saj
Lëndët djegëse të jashtëzakonisht të madhe, është theksuar si lëndë e
lëngshme parë për shumë industri edhe pse kjo temë ju përket
lëndëve djegëse.
Lëndët djegëse të gazta Paraqitja e temës mbaron me pasqyrën e
prodhimeve të linjitit si thëngjill më i përfaqësuar
Pyetje për vetëkontrollim viteve të fundit.
Kjo temë ka për qëllim që nxënësit të fitojnë
Rezyme e temës pasqyrë të përgjithshme për shfrytëzimin e lëndëve
djegëse të ndryshme, rëndësinë e tyre për
ekonominë, por në të njëjtën kohë edhe për rreziqet
që mundet të pasojnë gjatë deponimit të tyre,
transportit dhe përdorimit.

27
28
3.1 NOCIONI PËR LËNDË DJEGËSE DHE KLASIFIKIMI

Me lëndë djegëse nënkuptojmë ato materie që gjatë djegies lirojnë

sasi relativisht të madhe të nxehtësisë që praktikisht mundet të përdoret si
nxehtësi ose të shndërrohet në tjetër lloj energjie (mekanike, elektrike).

Ndonjë materie që të përdoret si lëndë djegëse, krahas asaj që duhet të

liron nxehtësi gjatë djegies, ajo duhet të plotëson edhe kushtet vijuese:
 Ta ketë në sasi të madhe në natyrë,
 Minierat të jenë të arritshme dhe të lira për përdorim,
 Produktet e lëndës djegëse (gazrat) të mos jenë të dëmshme për
ambientin,
 Të digjet me shpejtësi të caktuar dhe
 Gjatë kushteve normale lënda djegëse të tregon qëndrueshmëri
normale.
Lëndët djegëse në vete përmbajnë pjesë, që zakonisht paraqesin materie
organike dhe pjesë të pa djegshme të cilat e përbëjnë lagështinë, materiet
minerale, oksigjeni dhe azoti.
Kualiteti i lëndës djegëse vlerësohet sipas vlerës së tij kalorike
(nxehtësisë). Vlera kalorike e një lënde djegëse është sasia e nxehtësisë që
lirohet gjatë djegies së plotë të 1 kg. Lëndë djegëse e ngurtë ose e lëngët ose në
1m3 lëndë djegëse të gaztë. Vlera kalorike e lëndës djegëse shprehet në KJ/Kg
(për lëndë djegëse të ngurta dhe të lëngtë),d.m.th. кЈ/m3 (për lëndë djegëse të
gazta).
Lëndët djegëse sipas gjendjes agregate ndahen në:
 Ngurta,
 Lëngtë dhe
 Gazta,
Kurse sipas origjinës në:
 Natyrore dhe
 Artificiale.
Lëndët djegëse artificiale fitohen me përpunimin e atyre natyrore.
Në lëndët djegëse natyrore bëjnë pjesë: druri, thëngjilli, nafta, gazi tokësor
dhe gazi i naftës (përcjellësi).
Në lëndët djegëse artificiale bëjnë pjesë: thëngjilli i drurit, gjysmë koksi,
koksi, briketë, produktet nga distilimi frakcionues i naftës, gazi i gjeneratorëve,
acetileni, gazi i koksit etj.
Tregimi skematik i ndarjes së lëndëve djegëse sipas gjendjes agregate dhe
origjinës është paraqitur në tabelën 3.1.
29
Tabela 3.1: ndarja e lëndëve djegëse

Origjina e Gjendja agregate

lëndës
Ngurtë Lëngët Gaztë
djegëse

Thëngjill Nafta Gazi tokësor

Natyrore Dru Gazi i naftës
Rrasave
Thëngjill druri Produkte nga Gazi i
distilimi gjeneratorëve
Artificiale Koksi
frakcionues
Gazi ujor
Gjysmë koksi naftës
Gazi i koksit
Acetileni etj.

3.2 LËNDËT DJEGËSE TË NGURTA

3.2.1 LËNDËT DJEGËSE NATYRORE TË NGURTA

Në lëndët djegëse natyrore të ngurta bëjnë pjesë druri dhe thëngjilli. Druri
është lëndë djegëse natyrore vegjetative me vlerë kalorike 18850 кЈ/ кg i cili si
lëndë djegëse kryesisht përdoret për amvisëri. Druri nuk është ekonomik të
përdoret për këtë qëllim, sepse hasë zbatim të gjerë si lëndë e parë në industrinë
e drurit dhe kimike, ku prej tij fitohen një varg i prodhimeve të rëndësishme
(celulozë, letër, acid aceton etj.). Si lëndë djegëse përdoren copat që industria
përpunuese nuk mundet t’i përdorë, për shembull degët.
Druri deponohet në hapësirë të hapur, kurse në tregti shitet me m3.
Thëngjilli është lëndë djegëse natyrore fosile që janë formuar me
karbonifikim të, materieve me origjinë organike dhe jo organike gjatë
kushteve të caktuara (shtypje, temperaturë), gjatë kohës prej më shumë
milion vjetësh. Në figurën 3.1 janë treguar disa mostra.
Kualiteti e thëngjillit përcaktohet sipas përmbajtjes së karbonit. Sa më i
vjetër të jetë thëngjilli në aspektin gjeologjik, përmbajtja e karbonit në të është më
e madhe.

30
 Fig. 3.1: Llojet e thëngjillit

Llojet e thëngjillit:

Treseti është lënda djegëse më e re fosile që gjendet nën ujërat moçalik.

Treseti është formuar me zbërthimin biokimik të bimëve tokësore dhe moçalike,
copave të drurit dhe llumit organike, i shtresuar në vlimet dhe kënetat, nën
veprimin e baktereve aerobe dhe anaerobe. Vlera e tij kalorike është prej 2500-
20500 кЈ/кg. Ka ngjyrë të ndritshme kafe deri në kafe të errët dhe strukturë fijore.
Gjen aplikim vetëm si lëndë djegëse lokale në centralet termoelektrike, sepse në
aspektin ekonomik nuk është e arsyetueshme të transportohet më larg, për shkak
të vlerës së ulët kalorike.

31
 Thëngjilli ngjyrë kafe (mrk). Në këtë lloj thëngjilli si më të rëndësishëm
janë: ligniti, ngjyrë kafe, i tokës dhe thëngjill tjerë.

Ligniti është thëngjill me përqindje të vogël të karbonizimit dhe vlerës

kalorike prej 16800 deri në 21000 кЈ/кg me më shumë ngjyrë kafe deri në të erret.
Ligniti përdoret si lëndë djegëse në termocentralet dhe agregate tjerë të
nxehtësisë, kurse përdoret edhe si lëndë djegëse për fitimin e gjysmë koksit.

Thëngjill guri. Thëngjill guri janë lëndët djegëse më të vjetra fosile që janë
formuar në paleozoikun dhe mezozoikun dhe janë të vjetër prej 65 deri 320 milion
vjet. Kanë shkallë të lartë të karbonizimit dhe ngjyrën e kanë të zezë me shkëlqim
të shprehur.
Vlera kalorike e thëngjill gurit sillet prej 31400 deri në 35500 кЈ/кg. Thëngjill
guri me materie avulluese prej 18% deri në 33% përdoret për fitimin e koksit.

Antraciti është thëngjill guri më kualitativ me shkallë më të lartë të

karbonifikimit 11. Sipas ngjyrës antraciti është i zi me shkëlqim të përhimët ose të
arit. Përmbajtja e karbonit në të sillet deri 95%, kurse vlera kalorike e tij është mbi
36000 кЈ/кg.
Thëngjilli në treg vjen në asortimanin vijues: copa, kocka, arrës, i imët, në
formë të pluhurit, i tharë i klasifikuar.
Gjatë deponimit të thëngjillit duhet pasur kujdes në lartësinë e “grumbujve”
të thëngjillit dhe hapësirën ndërmjet grumbujve. Deponohet në boksa të hapura
ose të lirë. Gjatë deponimit të papërshtatshëm mundet të vjen deri te vet ndezja e
thëngjillit.

3.2.2 LËNDËT DJEGËSE ARTIFICIALE

Në lëndët djegëse artificiale të ngurta bëjnë pjesë: thëngjill druri, gjysmë

koksi dhe koksi.
Thëngjillit i drurit fitohet gjatë distilimit të thatë të drurit sipas mënyrës
industriale ose primitive. Distilimi i thatë i drurit përmes rrugës industriale kryhet
nëpër retorë dhe furra në temperaturë prej 400oC. Gjatë distilimit përveç thëngjillit
të drurit fitohen edhe prodhime tjera (uthulla e papërpunuar, gaz dhe katrani).
Thëngjilli i drurit ka vlerë kalorike prej 30480 кЈ/кg. Aplikohet si mjet apsorpcioni
në gaz maskat, si mjetë për largimin e erës, gjatë prodhimit të ferosiliciumit, gjatë
prodhimit të barotit të zi dhe në vende tjera.

Gjysmë koksi fitohet gjatë distilimit të thatë të ligniti në temperaturë prej

500-700oC pa qasje në ajër. Distilimi i thatë i ligniti kryhet në furra speciale, që
janë të përbëra prej shumë dhomave të mbyllura hermetike. Vlera kalorike e

11
Karbonifikimi është proces i karbonizimit.
32
gjysmë koksit të fituar është më e lartë nga vlera kalorike e ligniti dhe është rreth
26000 кЈ/кg. Krahas gjysmë koksit gjatë distilimit të thatë të ligniti fitohet edhe gaz.
Gjysmë koksi përdoret në metalurgji si mjetë reduktues ose si lëndë
djegëse.

Koksi fitohet prej gurit thëngjillor të “yndyrshëm me materie të

avullueshme prej 18-33% gjatë distilimit të thatë në temperaturë prej 700-1200oC.
Krahas koksit gjatë këtij distilimi fitohet edhe gaz i koksit, amoniak, katran etj.
Vlera kalorike e koksit është 33500 кЈ/кg. Koksi gjen aplikim në metalurgji si lëndë
djegëse dhe si mjet reduktues gjatë fitimit të metaleve nga xehet oksiduese.

3.3 LËNDËT DJEGËSE TË LËNGËTA

Nafta është lëndë djegëse natyrore e lëngët (yndyrë tokësore ose ari i zi).
Emrin ja kanë dhënë Persianët, kurse rrjedh nga fjale që do të thotë djersitje e
tokës. Ajo është përzierje e përbërë prej hidrokarbureve të ndryshme të
lëngëta me përzierje prej sulfurit, oksigjenit dhje komponimeve të azotit,
materieve rrëshinore dhe hidrokarbureve të ngurta.
Nafta ka ngjyrë të ullirit, që në dritë fluorescon. Ngjyra e naftës varet prej
strukturës dhe përmbajtjes së materieve rrëshinore në të. Prandaj nafta mundet të
haset edhe me ngjyrë të kuqe, si dhe e pangjyrë.
Nafta e papërpunuar gjendet në tokë në thellësi prej 3000 deri në 9000
metra, në shtresa të padepërtueshme të rrethuara me ujë dhe gaz. (Fig. 3.2).
Vlerë të plotë nafta fitoi me zbulimin e Otto-motorëve (1876).

Fig.3.2: Nafta në thellësi të Tokës

Eksploatimi i naftës kryhet me shpim, duke përdorur kulla speciale, që janë

të pajisura me makina shpuese speciale me maje të diamantit (Fig. 3.3).

33
 Fig. 3.3: Burimet naftë bartëse

Nafta në sipërfaqe del në curril të fuqishëm për shkak të presionit të

gazrave. Pas daljes së gazrave nafta nga vend gjetjet thithet me ndihmën e
pompave.
Nafta është më e lehtë se uji dhe nuk tretet në të. Dendësia e saj është
prej 0,77-0,98 g/vm3. Varësisht nga përmbajtja e hidrokarbureve nga rendi i
parafinës, është e ndarë në tri grupe:
 Parafinë e dobët,
 Parafina dhe
 Parafina e lartë,
kurse sipas përmbajtjes të materieve rrëshinore në:
 Rrëshirë e ulët,
 Mesme dhe
 Rrëshirë e lartë.

Pas nxjerrjes, nafta pastrohet nga përzierjet që i përmban. Si përzierje të

naftës që largohen para përpunimit të sajë janë: uji, rëra, kripëra etj.
Nafta deri te qendrat përpunuese transportohet me naftësjellës, cisterna,
cisterna aniesh, tankerë etj.
Nafta përpunohet me distilim frakcionues 12, procedurë e cila bazohet në
pika të ndryshme të vlimit të hidrokarbureve, prej të cilave është e përbërë nafta.

Distilimi frakcionues i naftës mund të kryhet nën presionin normal ose nën
vakum, dhe se fitohen produktet vijuese (fraksionet):

12
Distilimi frakcionues është ndarje e komponentëve me kondensim selektiv.
34
 Tabela 3.2: produktet gjatë përpunimit frakcionues të naftës.

Nën presioni normal Nën vakum

Benzinë Yndyrë e rëndë për mbështjellje
Vajguri Karburant dizel i rëndë
Karburant dizel i lehtë dhe i Yndyra për lyerje
mesëm
Yndyrë e lehtë dhe e mesme mazut Bitumoni dhe koksi
i rehenit
mazut

Varësisht prej temperaturës, gjatë përpunimit të naftës ndahen prodhimet

vijuese të dhëna në tabelë:

Tabela 3.3: Produkte nga distilimi frakcionues i naftës gjatë temperaturave të

ndryshme

Intervali i temperaturës [oC] Produkt

50-200 Benzina e papërpunuar
150-300 Vajguri
200-300 Materiali dizel
350 Karburantet dhje yndyrat parafine
Më e lartë se 350 Mbetja (mazuti, bitumoni, asfalti)

Në fraksionin e benzinës fitohen më shumë lloj të benzinës edhe atë:

 Benzina themelore, që distilon në temperaturë prej 40-180oC, kurse
përdoret për motorët e aeroplanëve;
 Benzina e motorëve që fitohet me numrin minimal të oktanëve prej 70
dhe përdoret për djegie të brendshme (automobilave);
 Benzina speciale që gjejnë përdorim për ekstrakcion, si tretës edhe për
nevojat e laboratorëve dhe medicinës.
Benzina kualitative e benzinës së motorëve, gjatë kompresimit të caktuar
dhe në kontakt me ajrin, digjet nën veprimin e xixës elektrike (jo vetvetiu). Ai duhet
të digjet pa detonuar. Kjo karakteristikë e benzinës tregohet përmes “numrit të
oktanëve”.
Vërtetimi i numrit të oktanëve kryhet në motorë të posaçëm. Djegia e
benzinës së studiuar krahasohet me atë të përzierjes që përbëhet prej izooktanit
dhe heptanit normal. Heptani (i cili lehtë detonon) e ka numrin e oktanëve 0, kurse
izooktani (që digjet pa detonim), e ka numrin e oktanëve 100. Nëse detonimet e
mostrës së studiuar, janë të barabartë e ato të përzierjes prej 86 pjesë vëllimore të
izooktanit dhe 14 pjesë vëllimore të heptanit, atëherë mostra ka numër të
oktanëve 86 13.

13
Motorët bashkëkohorë punojnë nën presion të lartë dhe shfrytëzojnë benzinë me
numër të lartë të oktanëve (95,98,100). Numri i oktanëve mund të përmirësohet me anti
detonatorë të cilët janë ndotës ekologjik. Prandaj industria bashkëkohore automobilistike
prodhon motorë me katalizator të pajisur.
35
 Krahas benzenëve, nga fraksioni distilues fitohen edhe karburantet e dizelit
dhe yndyrat minerale për lyerje.
Karburantet e dizelit fitohen në interval të temperaturës prej 220-350 oC.
Ato janë “fraksione të rënda” të naftës dhe se prodhohen me distilimin frakcionues
gjatë vakuumit. Plasohen si:
 karburante dizel shumë të lehta ((D-1)
 karburante dizel të lehta (D-2)
 karburante dizel të mesme (D-3)
 karburante dizel të rënda (D-4)
Yndyrat e fituar prej naftës kanë zbatim të veçantë. Prej tyre fitohen:
 Yndyra për lyerje të boshteve në industrinë e tekstilit (yndyrat
boshtore)
 Yndyrat për lyerjen e motorëve me djegie të brendshme
 Për lyerjen e turbinave
 Yndyrat izoluese për mbushjen e transformatorëve dhe
ndërprerësve elektrik
 Yndyrat themelore për mirëmbajtjen e boshteve të vagonëve
 Yndyrat e cilindrave për lyerjen e makinave të avullit
 Yndyrat që përdoren gjatë përpunimit të metaleve
 Yndyrat e vazelinës që përdoren për nevojat e medicinës,
farmacisë dhe kozmetikës etj.
Kualiteti i yndyrave vlerësohet sipas masave të ndryshme, por vendimtar
është viskoziteti i tyre 14.
Përveç me distilim fraksioni nafta mundet të përpunohet edhe me kreking 15,
prolizë 16 dhe tjera.
Nafta ka rëndësi të madhe për jetën bashkëkohore. Ajo dhe produktet e
saja përdoren si lëndë e parë në industrinë kimike, farmaceutike, të tekstilit, për
fitimin e kauçukut sintetik, mjeteve për higjienë dhe industri tjera.
Lirishtë mundet të thuhet se nafta është lënda e parë themelore e industrisë
petrokimie. Përveç përdorimit të përmendur, ajo përdoret për fitimin e: parafinës,
vazelinës, bitumonit, vajgur koksit (për përpunimin e elektrodave dhe nevojave
tjera speciale) dhe kështu me radhë.
Tregtia prodhimet e naftës i grupon në mallra të “bardha” dhe të “zeza”. Në
mallrat e bardha bëjnë pjesë të gjitha llojet e benzinës, kurse në të zezat:
betomëni, asfalti, yndyrat për djegie etj.

14
Viskoziteti ose lëngshmëria e yndyrave për lyerje është fuqi e fërkimit të
brendshëm, të matur gjatë lëvizjes përkundër një shtrese në raport me tjetrën.
15
Procesi kreking është përpunimi i fraksioneve të naftës (shqepje), gjatë së cilës
prej molekulave me masë më të madhe fitohen molekula me masë më të vogël.
16
Piroliza është zbërthim nën ndikimin e temperaturës së lartë.
36
3.4 LËNDËT DJEGËSE TË GAZTA
Sipas origjinës lëndët djegëse të gazta ndahen në: natyrore dhe artificiale.

3.4.1 LËNDËT DJEGËSE NATYRORE TË GAZTA

Lëndët djegëse natyrore të gazta paraqiten në natyrë në formë të shtresave në
shtresat e larta të kores së tokës. Komponentin kryesor të lëndëve djegëse
natyrore të gazta e përbëjnë hidrokarburet: metani, etani, propani, butani dhe
sasia minimale e H2S; azoti, dyoksid karboni, dhe përzierje tjera.
Gazi (tokësor) natyror kryesisht përmban metan prej 65% deri në 95%. Gjen
zbatim si lëndë djegëse. Kohën e fundit ka zbatim të gjerë si lëndë e parë në
industrinë kimike.
Deri te konsumuesit gazi transportohet nëpër gazsjellës dhe cisterna. Në sasi
më të vogël pajiset në enë të çelikut nën presion. Ato kontrollohen rregullisht në
përputhje me rregullat ligjore në fuqi.
Manipulimi me gazra kërkon masa të posaçme sigurie:
 Vendi i rruajtjes së enëve nën presion nuk guxon të jetë i ekspozuar
ndryshimeve atmosferike;
 Enët në presion duhet të jenë të siguruara prej rënies;
 Në hapësirën ku janë vendosur enët nën presion nuk guxon të
përdoren mjete që shkaktojnë xixa, dhe
 Hapësira ku janë deponuar enët nën presion duhet rregullisht të
ajrosen dhe të kontrollohet presioni dhe temperatura.

3.4.2 LËNDËT DJEGËSE ARTIFICIALE TË GAZTA

Lëndët djegëse artificiale të gazta fitohen me zbërthimin e lëndëve të
ngurta djegëse në temperatura të larta ose gjatë distilimit frakcionues të naftës.
Si lëndë djegëse artificiale të gazta më të rëndësishme që hasen në qarkullim me
mallra janë:
 Acetileni
 Hidrogjeni
 Gazi gjenerator
 Gazi ujor
 Gazi i koksit dhe tjerë.
Acetileni (C2H2) fitohet kur në karbit kalciumin (CaC2) veprohet me ujë pas
reaksionit:

CaC2+ 2H2O → C2H2 + Ca(OH)2

Acetileni ka vlerë të lartë kalorike dhe gjatë djegies në oksigjen të pastër

zhvillon temperaturë prej rreth 3000o C. Në qarkullim haset i mbushur në kontinier
çeliku në presion prej 1,5 MPa dhe është i njohur nën emrin “disugas”. Përdoret si
lëndë djegëse për fitimin e masave sintetike, kauçukun, acidin uthullor, alkoolin,
saldimin autogjen etj.

37
 Hidrogjeni (H2) në natyrë gjendet në gazrat vullkanik, kurse në gjendje të
lidhur e kemi në ujë dhe në shumë komponime organike dhe joorganike. Fitohet me
elektrolizë të ujit, prej metanit ose me konversion të karbon monoksidit.
Hidrogjeni është lëndë djegëse artificiale e gaztë me kualitet të lartë kalorike
me vlerë kalorike prej rreth 142351 кЈ/кg, kurse përdoret si mjet reduktues, gjatë
prodhimit të amoniakut, në energjinë nukleare, si lëndë djegëse e raketës dhe tjera.
Në qarkullim e hasim të mbushur në kontinier të çelikut nën presion prej 1,5 MPa.
Përveç llojeve të lëndëve djegëse të përmendura bota kërkon materie
alternative që do t’i zëvendësonin lëndët djegëse ekzistuese.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Cilat kushte duhet t’i plotësojë ndonjë materie, përveç që të lirojë nxehtësi
gjatë djegies, që të përdoret si lëndë djegëse?
2. Shpjegoje ndarjen e lëndëve djegëse?
3. A është i arsyetuar përdorimi i drurit si lëndë djegëse? Pse?
Mendo dhe kthehu në këtë pyetje më vonë, kur do të mësosh për drurin, si
lëndë e parë në industri? Shiko në temën “lëndët e para për prodhimet organike”,
çfarë lloj letrash fitohen.

REZYME E TEMËS

Nën karburante nënkuptohen ato materie që gjatë djegies lirojnë relativisht sasi
të madhe të nxehtësisë e cila mundet të shfrytëzohet si nxehtësi ose të shndërrohet
në lloj tjetër të energjisë (mekanike, elektrike) në praktikë.
Ndonjë materie që të shfrytëzohet si karburant, krahas asaj që duhet të liron
nxehtësi gjatë djegies, duhet ta ketë në sasi të mëdha në natyrë, vend gjetjet të jenë
të arritshme dhe të mundësojnë shfrytëzim rentabil, produktet e djegies (gazrat) të
mos jenët dëmshëm për mjedisin, të digjet me shpejtësi të caktuar dhe gjatë kushteve
normale karburanti të tregojë qëndrueshmëri të caktuar.
Kualiteti i karburantit vlerësohet sipas vlerës së tij kalorike (nxehtësisë). Lëndët
djegëse sipas gjendjes së tyre agregate ndahen në: të ngurta, lëngëta dhe gazta,
kurse sipas origjinës në: natyrore dhe artificiale.
Druri është lëndë djegëse natyrore vegjetative.
Thëngjilli është lëndë djegëse natyrore fosile që është krijuar me karbonifikimin
e materies prej origjinës organike dhe joorganike gjatë kushteve të caktuara (presionit,
temperaturës dhe kohës), para disa mijëra viteve.
Në lëndët djegëse natyrore të ngurta bëjnë pjesë: Treseti, thëngjilli ngjyrë kafe,
gjysmë koksi dhe koksi.
Nafta është lënda djegëse e lëngët e vetmja natyrore. Ajo është përzierje e
përbërë prej lëngjeve të ndryshe të karbohidrateve me përzierje të sulfurit, oksigjenit
dhe komponimeve të azotit, materieve rrëshinore dhe karbohidrateve të ngurta.
Komponentën themelore të lëndëve djegëse natyrore të gazta e përbëjnë
karbohidratet: metani, etani, propani, butani dhe sasia minimale e H2S; azotit, dyoksid
karbonit dhe përzierjeve tjera.
Lëndët djegëse artificiale të gazta fitohen me temperaturë të lartë duke
zbërthyer lëndë djegëse të ngurta në temperatura të larta ose distilimin frakcionues të
naftës. Lëndët djegëse më të rëndësishme artificiale të gazta janë: acetileni,
hidrogjeni, gazrat e gjeneratorëve, gazi i ujit dhe koksit.

38
4 TEMA
LËNDËT E PARA MINERALE

VËSHTRIM SYNIMET E MËSIMIT

Kjo temë së pari i sqaron nocionet

Nocioni mineral dhe xehja themelore: shkëmbinjtë, mineralet, xehet. Pa
ambicie të mëdha e sqaron klasifikimin e
Formimi i mineraleve dhe shkëmbinjve dhe formimin e tyre, kurse pastaj
ndarja e shkëmbinjve sipas titullit, i kushtohet kujdes vetive të
mineraleve, që si rëndësi e zgjeruar nënkupton
Klasifikimi i mineraleve edhe veti të xeheve.
dhe xeheve Është bërë përpjekje, në korrelacion me
lëndët tjera mësimore (kiminë), që të shpjegohet
Ndërtimi i mineraleve vetia adekuate, si pasojë e përbërjes dhe
strukturës (për shembull fortësia te grafiti dhe
Vetitë e mineraleve diamanti etj.). Qëllimi është që vetitë të kuptohen,
e jo në mënyrë mekanike të mësohen.
Pyetjet për vetëkontroll Është sjellë vetia e “litarit të butë” më tepër
si jo e zakonshme, kurse si jo e nevojshme për
Rezyme e temës përcjelljen e mëtutjeshme të programit. Ajo jep
mundësi që të shihet pasuria e natyrës dhe
format e saj.

39
40
4.1 NOCIONI PËR MINERALET DHE XEHET

Mineralogjia është shkencë për mineralet. E studion formimin, përbërjen

kimike të mineraleve, vetitë e tyre fizike dhe format kristalografike, si prodhim i
ndërtimit dhe renditjes së brendshme të joneve, atomeve dhe molekulave.
Shkëmbinjtë janë agregate natyrore d.m.th. kombinimi i një ose më
shumë mineraleve. disa shkëmbinj përbëhen vetëm prej një minerali, për
shembull kuarcit është kuarcit, ose mermeri është galcit i pastër. Por, pjesa ma e
madhe e shkëmbinjve përmbajnë minerale të ndryshme.
Mineralet janë trupa të ngurtë natyror, jo organik me përbërje të caktuar
kimike, renditje të rregullt saktë të definuar të atomeve, joneve dhe
molekulave, të kristalizuara në formë të definuar gjeometrike. Mineralet janë
krijuar si rezultat i proceseve gjeologjike.
Xehet janë minerale që përdoren për fitimin e metaleve. Veprimtaria që i
studion xehet dhe ecurit për fitimin dhe pastrimin e metaleve prej tyre, quhet
xehetari.
Metalet janë elemente kimike.
Legurat janë përzierje prej dy ose më shumë metaleve. Fitohen me
shtimin e një metali në tjetrin në gjendje të shkrirë ose me tretje me dhënien e një
metali në tjetrin nëpërmjet difuzionit të huazuar, në temperatura të larta. Procedura
për fitimin quhet legurim. Legurat munden gradualisht t’i ndryshojnë vetitë,
varësisht prej sasisë së metaleve të tretura, ose në mënyrë të qenësishme t’i
ndryshojnë vetitë, nëse ndërtojnë komponime intermetalike. Ato mundet të kenë
përbërje shumë të ndërlikuar strukturore dhe të jenë të përbëra si përzierje prej
kristaltave të ndryshme nga tretjet e ngurta të metaleve, ose prej komponimeve
ndërmjet metaleve të ndryshme. Legurimi kryhet që të përmirësohen vetitë e
kërkuara mekanike, kimike ose fizike të metaleve. Në botën bashkëkohore
shfrytëzohen shumë legura, kurse shumë rrallë metalet e pastra.

4.2 FORMIMI I MINERALEVE DHE NDARJA E SHKËMBINJVE

Toka ka formën e sferës. Është e përbërë prej shtresave të ndryshme, të

cilat dallohen sipas përbërjes kimike dhe periudhës së formimit.
Pjesa e jashtme është korrja prej materies së fortë, kryesisht silikateve,
pastaj prej pjesës viskoze (magmës) dhe pjesës së brendshme të lëngshme –
bërthamës. Rreth kores së tokës është shpërndarë shtresa prej gazrave të quajtur
atmosferë.
Në sipërfaqen e kores së tokës janë formuar masa të mëdha ujore dhe tokë.
Reliefi dhe pamja e kores së tokës ka ndryshuar dhe ende ndryshon. Kjo ndodhë
për shkak të depërtimeve të pjesës së mesme viskoz – të lëngshëm të tokës
(vullkaneve) dhe shtrëngimet që paraqiten në pjesën e ngurtë, të cilat shkaktojnë
ndryshime tektonike (tërmete dhe të ngjashme). Formohen male dhe lugina.

41
Krijimi dhe formimi i tokës është në periudha të gjata kohore të caktuara (ose era),
të cilat i kanë karakteristikat e veta.
Proceset gjeologjike veprojnë në cikle të njëpasnjëshme duke i rirenditur
elementet kimike, mineralet dhe shkëmbinjtë në brendësinë dhe në sipërfaqen e
tokës. Proceset që zhvillohen në brendësinë e kores së tokës, siç është
metamorfizma dhe krijimi i maleve janë shkaktuar prej nxehtësisë së bërthamës së
shkrirë. Proceset sipërfaqësore, siç është shkatërrimi i kores, janë shkaktuar prej
nxehtësisë së diellit. Është paraqitur në figurën 4.1.

Figura 4.1 Formimi i shkëmbinjve

Gjeologjia është shkencë që e studion Tokën. Në kuptimin konkret të

fjalës emri i shkencës do të thotë “shqyrtim për Tokën”. Në tabelën 4.1 janë
paraqitur të dhënat për përbërjen e kores së Tokës.
Korja e fortë e tokës është e përbërë prej komponimeve kimike, që në
proceset e ndryshme gjeologjike formuan shkëmbinj, të përbërë prej mineraleve
kristalore dhe amorfe, kurse rrjedha e ujit dhe kristaleve të ujit në formën e
akullnajave. Shkëmbinjtë mundet të ofrojnë informacione të çmueshme për tokën
dhe transformimet e saja në periudhat e kaluara. Gjeologët i studiojnë, duke
nxjerrë përfundime për proceset dhe ndodhitë që i kanë krijuar.
Sipas gjeologëve ndarja e mineraleve, kurse me këtë edhe të shkëmbinjve,
mundet të kryhet sipas:
origjinës: minerale prej Tokës dhe minerale prej kozmosit (figura 4.2);
formimit dhe përbërjes.

42
 Fig. 4.2: Hekuri meteorologjik (i kozmosit)

Tabela 4.1: Përbërja e kores së tokës

Elementi % Elementi % Elementi %
O 46.66 Ti 0.44 Zn 0.0080
Si 27.72 H 0.13 W 0.0069
Al 8.13 Mn 0.10 Li 0.0065
Fe 5.00 P 0.08 Ce 0.0046
Ca 3.63 F 0.08 Sn 0.0040
Na 2.89 S 0.052 Y 0.0028
K 2.59 Cl 0.048 Nb 0.0024
Mg 2.09 C 0.032 Nd 0.0024
- - Rb 0.031 Co 0.0023
- - Ba 0.025 La 0.0018
- - Zr 0.022 Pb 0.0016
- - Cr 0.020 Cf 0.0015
- - Sr 0.015 Th 0.0011
- - V 0.015 - -
- - Ni 0.010 - -
- - Cu 0.010 - -
Gjithsej: 98.65 Gjithsej: 1.110 Gjithsej: 0.0459
Më pak se 0.001 % (Cs, Ge, Be, As, U, Mo, Ta, Sb, etc.)
Më pak se 0.0001 % (Hg, Tl, Bi, Cd, Ag, In, Se, Pd, Pt, Au, etc)

43
4.3 KLASIFIKIMI I MINERALEVE, XEHEVE

Klasifikimi i mineraleve, xeheve dhe shkëmbinjve mundet të kryhet sipas

masave të ndryshme. Për shembull, ekziston ndarja sipas:
 Vendit ku gjenden: sipërfaqësore ose të thellësive;
 Metali që përdoret: xehet e hekurit, bakrit, plumbit zinkut etj.;
 Sasia e komponentit të shfrytëzuar: xehe të pasura dhe të varfra
dhe kështu me radhë.
Ndarja e shkëmbinjve, më së shpeshti bëhet sipas origjinës. Sipas këtij
klasifikimi të shkëmbinjve, ato ndahen në:
 Magmatik,
 Sedimentues dhe
 Metamorfik.

Shkëmbinjtë magmatik janë formuar prej magmës. Mundet të jenë

intruzive, kur magma ngurtësohet në koren e tokës dhe ekstruzive, kur magma
nga brendësia e Tokës shpërthen si llavë vullkanike dhe ftohet d.m.th.,
ngurtësohet në brendësi. Shkëmbinjtë magmatik janë graniti, bazalti, gabro etj.
Shkëmbinjtë sedimentues u formuan gjatë zbërthimit dhe erozionit të
mineraleve. Ai material i eroduar mundet të jetë i transportuar në vend të ri,
shpesh në brigjet e lumenjve dhe dete. Sedimenti shtresohet në shtresa, të cilat të
mbuluara, ngurtësohen. Me kohë thërrmitë çimentohen duke formuar shkëmbinj të
ri, të quajtura sedimente. Në shkëmbinjtë sedimentues bëjnë pjesë evaporitët,
gëlqerorët, shpellorët.
Shkëmbinjtë metamorfik janë formuar me metamorfozë – formimin e
shkëmbinjve magmatik dhe sedimentues nën veprimin e nxehtësisë dhe/ose
presionit. Në shkëmbinjtë metamorfik bëjnë pjesë mermeri, rrasat, ndotësit dhe
tjera.
Ekziston mundësia që mineralet të ndahen në dy grupe, varësisht prej
interesimit të industrive të ndryshme për to, përkatësisht varësisht për çka
përdoren.
Sipas këtij klasifikimi në grupin e parë bëjnë pjesë mineralet që i përdorë
metalurgjia për fitimin e metaleve. Kjo ndarje është dhënë në tabelën 4.2.

44
 Tabela 4.2 : Mineralet që përdoren për fitimin e metaleve

Për fitimin Përdoret

Hekuri Magnetiti, hematiti, limoniti, sideriti piriti
Bakri Halkozini, halkopiriti, bornoiti, malakiti, azuriti kupriti
Plumbi Galeniti, anglezit, ceruziti, vulfeniti
Zinku Sfaleriti, Smitsoniti, Hemimorfiti, Cinkiti, Frankliniti
Kromi Kromiti
Nikeli mileriti, nikelina, garnieriti, hloantiti, ulmaniti
Mangani Pirolyziti, Brauniti, Hausmaniti
Molibdeni Molibdeniti, Poveliti, Vulfeniti
Volframi Volframiti
Vanadiumi Hekur vanadati
Titani Rutili, ilmeniti
Argjendi Argentiti, Prustiti, Pirargiriti, Kerargiriti
Urani Pekblenda, karnotiti, Uraniti

Në grupin e dytë, pasqyra e të cilit është dhënë në tabelën 4.3, bëjnë pjesë
mineralet që përdoren në industrinë jo metalike.
Duhet theksuar se asnjë industri nuk do të lejoj që të përdorë mineral që i
përgjigjet, vetëm për atë që bënë pjesë në shpërndarjen tjetër. I tillë është
shembulli i piritit. Ai është metal që e numërojmë në xehet e hekurit, kurse e
shfrytëzon industria për prodhimin e acidit sulfurik – teknologjia kimike jo organike.
Si edhe çdo grupim edhe këtu duhet të theksojmë se ekzistojnë
“përputhje”, kurse është e sigurt se lista nuk i përfshinë të gjitha mineralet që
përdoren, sikurse që nuk mundet t’i përfshijë të gjitha prodhimet, por vetëm
thekson shembuj.

45
Tabela 4.3: Metale që i përdorë industria e jo metaleve, ndërtimtaria dhe
materiale ndihmëse në metalurgjinë.

Për fitimin Përdoren

Tulla Argjila i zakonshëm dhe mesatarisht i mesëm
Tjegulla Argjilë plastik pa gëlqere
Porcelan Kaolin, kuarci, feldspati, argjila
Qelq Kuarcit, gëlqerori, mermeri, boksiti
Zjarr durues Karboni (me përmbajtje të lartë të C), kuarci,
kuarcit, magneziti, boksiti, minor kromi (me
përmbajtje të lartët Cr)
Gipsi Gipsit
Gëlqerja Gëlqeror
Çimentua Argjila, gëlqeror, laporeci, boksiti
Kripa e kuzhinës Guri i kripës
Plehrat azotik Salnitra e çilit dhe kalievit
Plehrat fosforik Apatiti, fosforiti
Acidi sulfurik Piriti
Acidi fosforik Apatiti, fosforiti

4.4 NDËRTIMI I MINERALEVE

Ndërtimi i mineraleve është njëra ndër vetitë e tij qenësore. Mineralet
mundet të kenë strukturë amorfe dhe kristalore. Mineralet që nuk kanë strukturë të
brendshme të rregullt janë amorfe.
Njerëzit prej kohësh kanë qenë të fascinuar nga struktura kristalore të
mineraleve. Gjatë kohë është menduar se kristali i gorskit (varietet i kuarcit) është
akull aq i ngrirë i ngurtë, që nuk mundet të shkrihet. Fjala kristal, rrjedhë prej fjalës
greke “”krios” që do të thotë i ftohtë si akull. Kristali në esencë është trup i
ngurtë me strukturë të rregullt të brendshme. Për shkak të rregullimit të
atomeve/joneve/molekulave të tyre, kristali ka sipërfaqe të jashtme të lëmuar.
Kristale të ndryshme të njëjtit mineral mundet të formojnë sipërfaqe të njëjtë, por jo
me dimensione dhe forma të njëjta. Disa forma të kristaleve janë paraqitur në
figurën 4.3. Nuk ekzistojnë dy kristale identike, ngase rritja e kristalit varet prej
kushteve në të cilat formohet.

46
 Nëse hapësira është e kufizuar, krijohen deformime. Kristalet mundet të
kenë dimensione nga mikrometri, deri te disa metra. Forma dhe madhësia e
kristalit e përbëjnë habitusin e tyre 17.

Figura 4.3: Forma (trajta) e kristaleve

Për studimin më të thjeshtë, kristalet klasifikohen në sisteme. Klasifikimi

është bërë sipas elementeve simetrike; rrafshi, boshti dhe qendra e simetrisë.
Megjithatë janë të rëndësishme boshtet e simetrisë.
Boshtet kristalografike të simetrisë janë menduar drejtë në kristalet,
që priten në qendrën e tij.
Klasifikimi i mineraleve në sisteme kristalografike e lehtëson studimin e
tyre dhe jep mundësi të shihen dallimet dhe ngjashmëritë e vetive. Ekzistojnë
shtatë sisteme kristalografike: kubik, heksagonal, romboid, tetragonal, romboedrik,
monoklinike dhe triklinike.
Komponimet kimike me rrjetë kristalore elementare të barabartë, mundet të
formojnë minerale me formë të ndryshme gjeometrike. Forma e kristaleve është e
varur nga rrjeta elementare kristalore dhe kushteve në të cilat formohen.

17
Fjala “habitus” ka origjinë latine dhe është më afër kuptimit të pamjes së jashtme,
karakteristike për përshkrimin e mineraleve, por në literaturë është ruajtur emri habitus.
47
4.5 VETITË E MINERALEVE

Shumica e mineraleve kanë strukturë të rregullt kristalore dhe përbërje të

caktuar kimike. Kjo i përcakton vetitë e tyre kimike dhe fizike. Ato janë
karakteristike për çdo mineral.
Studimi i vetive të mineraleve mundëson zbulimin e formimit të mineraleve,
kurse së bashku me ngjyrën dhe habitusin përdoren për t’u identifikuar i njëjti.
Si edhe çdo trup minerali ka më shumë veti karakteristike, por do t’ju
përmbahemi më të rëndësishmeve.

4.5.1 STRUKTURA

Disa elemente kimike ekzistojnë në shumë forma strukturore elementare,

d.m.th. minerale. Forma strukturore është renditje e brendshme e
atomeve/joneve/molekulave – rrjeta elementare kristalore. Sa struktura ndikon në
vetitë tjera të mineralit, mundet të shihet në shembullin e grafitit dhe diamantit (të
paraqitur në figurën 4.4). Që të dy mineralet janë ndërtuar prej karbonit dhe
formohen gjatë presionit të madh. Kanë veti shumë të ndryshme si pasojë e
renditjes së ndryshme të atomeve në rrjetin kristalor.

Figura 4.4: Grafiti (majtas); diamanti (mesëm) dhe

Struktura tetraedrike e atomit të karbonit (djathtas)

Në grafitin çdo atom i karbonit është i lidhur me tri atome tjera në të njëjtin
rrafsh. Struktura përbëhet prej shtresave të cilat ndërmjet veti janë të lidhura
dobët. Kjo mundëson grafiti lehtë të lë gjurmë kur me të shkruhet nëpër letër.
Grafiti është njëri nga mineralet më të buta (shkalla e Mohsovit 18 1-2).
Në diamantin çdo atom i karbonit është i lidhur fortë me katër atome tjera,
duke ndërtuar strukturë të ngurtë, kompakte. Kjo e bën diamantin jashtëzakonisht
të fortë (shkalla e Mohsovit 10), prandaj përdoret për përpunimin e mjeteve për
prerje dhe shpuarje.

18
Shkalla e Mohsovit është shkallë për fortësinë e mineraleve (është shpjeguar në
4.4.4).

48
4.5.2 COPTUESHMËRIA

Kur mineralet “thyhen”, disa prej tyre kanë vetinë që të copëtohen përgjatë
rrafshit të shprehur mirë të copëtimit. Kjo është pasoj e strukturës së tyre të
brendshme dhe renditjes së njësive ndërtuese të mineralit.

Shkallëzuar

Shtresat e holla

Fig. 4.5: Coptueshmërinë sipas Fig. 4.6: Coptueshmëria “sipas

shtresave të holla shkallëve”

Antimonit (Sb2S3) është xehe e antimonit e cila tregon gati

copëtueshmëritë të përsosura fletëze, për shkak të lidhjes strukturore të dobët të
dhëmbëzave të atomeve të antimonit dhe squfurit (figura 4.5).
Galeniti (PbS) është xehe e plumbit që tregon copëtueshmëri të përsosur
nëpër sipërfaqen e kockës, duke i falënderuar renditjes së brendshme të atomeve
të plumbit dhe squfurit, që krijon pamje të “shkallëve të vogla” (figura 4.6).
Kristalet e baritit tregojnë copëtueshmëri të përsosur, kurse vijat e holla
nëpër sipërfaqen e kristalit, të dukshme dhe me syrin e rëndomtë, i tregojnë
rrafshet e copëtimit (figura 4.7).
Çdo copë e kalcitit ka aq copëtueshmëri të shprehur nëpër sipërfaqen e
romboedrit, që praktikisht është e pamundur që të thyhet nëpër cilindo drejtim
tjetër qoftë

49
 Rrafshe të copëtueshmërisë

Fig. 4.7: Vijat i tregojnë rrafshet e

copëtueshmërisë

4.5.3 MAGNETIK

Në natyrë vetëm dy minerale paraqesin veti të shprehur të magnetizmit. Ato

janë magnete dhe pirhotin, minerale të hekurit. Në të kaluarën këto minerale janë
shfrytëzuar si zëvendësim për kompas. Magnezi është mineral permanent i pa
magnetizuar.

4.5.4 FORTËSIA

Fortësia është rezistenca që ndonjë material e ofron gjatë futjes Të ndonjë

objekti tjetër në të, për shembull vegël.
Fortësia e mineraleve është përcaktuar nga lidhjet që i mbajnë në tërësi
atomet/jonet/molekulat 19 në kristalin. Në vitin 1812 mineralogu gjerman Friedrich
Mohs (lexoje: Fridrih Mosi) duke u nisur prej mineralit natyror më të butit – talkut, e
duke mbaruar me më të fortin – diamantin, radhiti dhjetë minerale sipas fortësisë.
Dhjetë mineralet e zgjedhura si standarde, janë të radhitur ashtu, që secili mundet
ti “grith” vetëm ato minerale që kanë numër më të vogël rendor në renditjen.
Kështu e krijoi shkallën e fortësisë, që edhe sot përdoret. Për nderë të tij është
quajtur “shkalla e fortësisë sipas Mosit”. Me gërvishtjen e sipërfaqes së mineraleve
me ndonjë send fortësia e të cilit studiohet, mundet të vërtetohet fortësia e çdo
materiali. Për shembull, nëse me copë qelqi (fortësinë e të cilit e studiojmë) grithim
nëpër copat apatitë dhe ortoklasit, dy minerale të njëpasnjëshme në mostrat

19
Varësisht prej llojit të kristaleve, njësitë ndërtuese në të mund të jenë jone, atome
ose molekula, dhe në përputhje me to, të tilla janë edhe lidhjet.
50
standarde të Mohsovit, do të vërtetojnë se në apatit mbeten, kurse në ortoklasin
nuk mbetet gjurmë. Përfundojmë se mostra e studiuar e qelqit ka fortësi 5-6.
Shkalla e Mohsovit mundet të tregohet në mënyrë tabelore (tabela 4.4) ose
me grafik (figura 4.8), kurse mostrat janë paraqitur në figurën 4.9.

Fig. 4.8: Shkalla e Mohsovit e

dhënë me diagram

Tabela 4.4: Shkalla e Mohsovit

Numri rendor i mineralit nga shkalla e Mohsovit

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Talku Gipsi Kalciti Fluorit Apatiti Ortoklasi Kuarci Topazi Korundi Diamanti

Fig. 4.9: Minerale nga shkalla e Mohsovit

Gjithsesi jo çdoherë shkalla e fortësisë të Mohsovit mundet t’i plotësojë

kërkesat për përcaktimin e fortësisë të ndonjë materiali. Meqenëse përafërsisht
është e vrazhdët, teknika shfrytëzohet vetëm për të dhëna orientuese, para së
gjithash për atë se është e thjeshtë dhe përcaktim i shpejtë me të.

51
4.5.5 NGJYRA

Ngjyra e mineraleve është e njohur që në kohën e njeriut parahistorik. Kur

ka filluar ta ngjyros trupin dhe vendbanimet e tij, së pari është kapur pas
mineraleve natyrore të ngjyrosura. Duke i shtypur shkëmbinjtë e ngjyrosur lokal i
ka përzier me yndyrat e kafshëve dhe ka fituar spektër prej ngjyrave.
Shumë minerale janë në mënyrë uniforme të ngjyrosura. Ngjyra mundet të
jetë udhërrëfyes, për identifikimin e tyre. Por, të tjerat prapëseprapë, tregojnë
synim që të lajmërohen ngjyra të ndryshme. Për shembull, turmalini lajmërohet me
kristal të zi, kafe, kuqe, gjelbra dhe të kaltra (figura 4.10).
Gjëja e pazakonshme është që shumë shpesh ngjyrosja e ndonjë minerali,
posaçërisht e të ashtuquajturve gurë të çmueshëm, është pasojë e ndonjë
papastërtie. Për shembull, bukuria e safirëve dhe rubinëve qëndron në pasurinë
dhe intensitetin e ngjyrave të tyre. Ato janë varietete të mineralit korund, i cili është
i pangjyrë nëse është i pastër.
Papastërtitë e vogla të kromit e japin ngjyrën e kuqe të rubinëve, kurse
papastërtia e hekurit dhe titanit është arsyeja e paraqitjes së safirëve të përhimët,
verdhë dhe gjelbër.
Gjatë “përdorimit të ngjyrës” së mineralit për identifikimin e tij praktikohet
me mostrën (që studiohet), butë të grithet nëpër porcelanin e parë të pa smaltuar.
Shumica e mineraleve lënë gjurmë të ngjyrosur, me ngjyrë identike të atij të
mineralit.

Fig. 4.10: Kristal i turmalinit me ngjyra të ndryshme

4.5.6 SHKËLQIMI

Shumica nga mineralet kanë sipërfaqe spektakulare, që vjen nga fjala

latine spekulum, që do të thotë ndriçim. Bëhet fjalë për refuzimin dhe përthyerje
nga sipërfaqja e kristalit, prej nga rezulton shkëlqim i lartë, i cili veçmas vlerësohet
te mineralet që kanë vlerë përdorimi zbukuruese të përdorimit (“gurës të çmuar”).
Shumë shpesh kualiteti i tyre vlerësohet sipas shkëlqimit, ngjyrës dhe
tejdukshmërisë, por e vërteta është, se shkëlqimi i lartë arrihet me gdhendje-prerje
të drejt dhe lustrimit të mineraleve.

52
4.5.7 VETITË OPTIKE DHE TEJDUKSHMËRIA

Kur drita kalon nëpër mineralet, mundet të krijohen efekte të ndryshme

optike si pasojë e interaksionit të dritës dhe atomeve nënrrjetin kristalor. Ekzistojnë
kristale të tejdukshme dhe jo të tejdukshme.
Tejdukshmëria e kristaleve është e ndryshme. I tillë është shembulli
“dyfishtë”. Nëse vendosim lule, për shembull xehja e bardhë në rrugën e rrezeve
ndriçuese nëpër kristalin e kuarcit, do të shohim dy trungje të luleve. Kjo është
pasojë e ndarjes së dritës në dy rreze përderisa e njëjta kalon nëpër kalcitin (figura
4.11).
Të vërejtura nën dritën ultraviolete, disa minerale kanë veti të fluoreshojnë.

Kjo veti e mineraleve mundet të

identifikohet me depërtueshmëri të dritës.
Me rëndësi të posaçme është kur
mineralet përdoren në instrumente optike.
Tejdukshmëria mundet të sjellët në
përsosshmëri, me përpunimin e rregullt
d.m.th. zgjedhje e rrafsheve të prerjes së
mineraleve.

Fig. 4.11: Ndarja e dritës

4.5.8 NXEHTËSIA EDHE ELEKTRO PËRÇUESHMËRIA

Elektro përçueshmëria dhe nxehtësia nënkuptohen te mineralet duke marrë

parasysh përbërjen e tyre kimike d.m.th. prezencën e atomeve/joneve metalike.
Por, përkundër kësaj, është e njohur edhe mungesa deri në fund të këtyre
vetive te mineralet e njohura si azbest. Mungesa e nxehtësisë dhe elektro
përçueshmëria i bënë mineralet e azbestit rezistues ndaj temperaturave të larta.
Kjo specifikë mundëson përdorimin e mineraleve të azbestit për përpunimin
e veshjeve për zjarrfikës, filtrave special dhe përdorimin në ndërtimtari.

53
4.5.9 DENDËSIA

Dendësia është relacion i masës dhe vëllimit të ndonjë trupi.

G
 [g/cm3] ku G është masa,V është vëllimi, а ρ është dendësia.
V
Dendësia mundet të jetë:
 Teorike ose absolute,
 Përfshirëse dhe
 Relative.

Dendësia teorike ose absolute (specifike) është karakteristikë e çdo

substance të pastër, kurse kjo do të thotë edhe të çdo minerali të veçantë.
Dendësia specifike e mineralit varet prej qelizës së tij elementare. Sistemet
kristalore elementare, d.m.th. qelizat kanë vëllim elementarë. Në to vendosen
atomet në vende të caktuara të qelizës. Vendet ku vendosen atomet në trupat
elementarë gjeometrik janë qoshet e tyre, pastaj anët, skajet dhe në brendësinë.
Prandaj një sistem kristalor i mineraleve ka disa nënsisteme. Nga këtu rrjedhë se
një element, ose komponim, mundet të ketë më shumë dendësi teorike, Në qoftë
se ka modifikime alotropike.
Dendësia teorike definohet nga qeliza elementare kristalografike, masës
atomike dhe numrit të atomeve që janë të përfshirë në atë vëllim. Vëllimi i qelizës
elementare përcaktohet prej parametrave të rrjetit. Nëse përcaktohen parametrat e
qelizës elementare, atëherë është përcaktuar dendësia specifike e trupit.
Në praktikë, më së shumti përdoret dendësia përfshirëse. Përcaktimi i saj
është shumë më i thjeshtë dhe ka përdorim praktik. Ajo përcaktohet me matje të
masës që e ka vëllimi i përcaktuar i substancës. Nëse kristalit mundet t’i
përcaktohet vëllimi prej dimensionit të tij gjeometrik dhe i matet masa, do të fitohet
dendësia përfshirëse.
Në praktikë përdoret edhe dendësia relative si relacion i dendësisë teorike
dhe përfshirëse në raport me dendësinë e ujit.
Nga të dhënat rrjedhë se mineralet me përbërje kimike të barabartë
mundet të kenë dendësi të ndryshme teorike dhe përfshirëse.
Për shembull, nëse bëhet kockë prej mineralit natyror me gdhendje dhe
matet vëllimi i tij, e pastaj matet në peshore masa e tij, do të fitohet dendësi
përfshirëse dhe praktike. Ajo është e barabartë sipas vlerës me dendësinë
relative. Tregon sa herë ai kristal ka masë më të madhe se uji. Dendësia relative
është pa dimensionale, kurse dendësia praktike ka dimensione të njëjta si edhe
dendësia teorike (masa/njësia vëllim), për shembull g/cm3 ose kg/m3.
Në bazë të dendësisë së ujit, me piknometër përcaktohet dendësia relative
e substancës jo të njohur d.m.th. mineralit.
Varësisht prej përbërjes kimike dhe strukturës kristale, mineralet kanë
dendësi specifike relative, me të cilat ato karakterizohen. Përcaktimi i dendësisë
relative shpesh është e dhënë e mjaftueshme për identifikimin e llojit të
mineralit të panjohur.

54
 Për shembull, mineralet liskuni, kuarci, galeniti, me masë të njëjtë, mundet
të kenë dendësi të ndryshme specifike. Prandaj, edhe pse me masë të njëjtë,
mineralet e krahasuara kanë vëllim të ndryshëm, siç shihet nga figura 4.12.

Fig.4.12: Tri minerale me masë të njëjtë, kurse vëllim të ndryshëm

4.5.10 VETIA E “LITARIT TË BUTË”

Kjo është karakteristikë e pazakonshme e mineraleve. E kanë kristalet e

termolitit [Ca2Mg5Si8O2(OH)2], njëri nga shumica e mineraleve të njohur me emrin
azbest. Ato janë të butë dhe shumë të ndjeshëm. Habitusi i tyre (pamja e jashtme)
është quajtur fibrozë d.m.th. fijorë, sepse të kujtojnë në qimet minerale që kanë
ngjyrë të ndritshme të gjelbër ose të bardhë dhe fortësi 5-6 sipas Mohsovit. Janë
rezistues ndaj zjarrit dhe temperaturave të larta. Kanë përçueshmëri të vogël të
nxehtësisë, elektricitetit dhe zërit. Për këto shkaqe kanë zbatim të gjerë në
teknikë.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Çka është minerali?

2. Si munden të klasifikohen mineralet/xehet/shkëmbinjtë? Shpjegoje klasifi-
kimin e përdorur më shpesh.
55
 3. Cilat veti janë pasojë e interaksionit të dritës dhe atomeve në rrjetin
kristalor të mineraleve?
4. Diamanti dhe grafiti kanë veti të ndryshme. Si shpjegohet fortësia e tyre e
ndryshme?
5. Numëroje listën e mineraleve prej të cilave përbëhet shkalla e fortësisë së
Mohsovit, sipas radhitjes së drejtë prej 1 deri në 10.
6. Cilat minerale me veti magnetike mundesh t’i përmendësh?

REZYME E TEMËS

Mineralogjia është shkencë për mineralet.

Shkëmbinjtë janë agregate natyrore d.m.th. kombinim i një ose më shumë
mineraleve. Ndarja e shkëmbinjve, më së shpeshti është sipas origjinës. Sipas
këtij klasifikimi të shkëmbinjve, ato janë të ndarë në: magmatikë, sedimentues dhe
metamorfik.
Xehet janë minerale që përdoren për fitimin e metaleve. Veprimtaria që i
studion xehet dhe ecuritë e fitimit dhe pastrimit të metaleve prej tyre, quhet
xehetari.
Metalet janë elemente kimike.
Legurat janë përzierje prej dy ose më shumë metaleve. Fitohen me shtimin e
një metali në tjetrin në gjendje të shkrirë.
Mineralet janë trupa të ngurtë natyror, joorganik me përbërje të caktuar
kimike, me renditje të rregullt të definuar saktë të atomeve, joneve dhe
molekulave, të kristalizuara në formë të definuar gjeometrike.
Karakterizohen me veti, siç janë: struktura, copëtimi, Magnetizmi, ngurtësia,
ngjyra, shkëlqimi, tejdukshmëria, përçueshmëria e nxehtësisë dhe elektriciteti,
dendësisë dhe tjera.
Kristali në të vërtetë është trup i fortë me strukturë të brendshme të rregullt.
Për shkak të rregullimit të atomeve/joneve/molekulave të tyre, kristali ka sipërfaqe
të jashtme të lëmuar. Kristale të ndryshme të një metali të njëjtë mundet të japin
sipërfaqe të njëjta, por jo me dimensione dhe formë të njëjtë. Nuk ekzistojnë dy
kristale identike. Formën dhe madhësinë e kristalit e përbëjnë habitusi i tyre
(pamja e jashtme).
Për studimin më të thjeshtë, kristalet klasifikohen në sisteme. Klasifikimi
është bërë sipas elementeve simetrike: rrafsh, boshti dhe qendra e simetrisë.
Megjithatë më të rëndësishme janë boshtet e simetrisë.
Boshtet kristalografike të simetrisë janë të menduara drejtë në kristalet, që
priten në qendrën e tyre.

56
 5 TEMA
LËNDËT E PARA TË KIMISË JOORGANIKE
INDUSTRIALE
VËSHTRIM
Acidi sulfurik
Acidi fosforik dhe fosfatik
si lëndë të parë për plehra
Hidroksid natriumi
Karbonat natriumi
Pyetje për vetëkontrollim
Rezyme e temës
QËLLIMET E MËSIMIT
Kjo temë i është kushtuar prodhimeve të
industrisë kimike jo metalike, që nxënësi të kuptojë se
ato janë lëndë të para për prodhime tjera industriale,
dhe se konsiderohen për kryesore.
Janë përpunuar acidet minerale, bazat dhe
kripërat me qëllim që nxënësi t’i mëson, sepse
përdoren në “industrinë e lehtë kimike”. Është dhënë
teknologjia te këto lëndë të para, me qëllim që
nxënësi të kuptojë që edhe pse nuk hasen në natyrë
ose pak i kemi, ato janë lëndë të para dhe duhet në
mënyrë industriale të prodhohen.
Kujdes të veçantë i është kushtuar vetive të
lëndëve të para për teknologjinë joorganike me qëllim
që të theksohen ato që e përcaktojnë deponimin dhe
zgjidhjen e mjeteve transportuese.
Çdo kund është theksuar aspekti ekologjik, si
përcaktim i industrisë kimike bashkëkohore, me
qëllim që të krijohet vetëdije ekologjike te nxënësit,
d.m.th. teknikët e ardhshëm kimiko-teknologjik.
Teksti është pasuruar me ilustrimi dhe skema
që t’i lehtësohet nxënësit përvetësimi i materialit.
57
58
5.1 ACIDI SULFURIK

Acidi sulfurik bënë pjesë ndërmjet acideve më të rëndësishme joorganike.

Ka rëndësi të madhe ekonomike në industrinë kimike si dhe në degë tjera të
industrisë. Shpesh herë, sipas prodhimit të acidit sulfurik, është vlerësuar zhvillimi
i industrisë kimike të një vendi.
Konsiderohej, se acidi sulfurik është fituar për herë të parë në shekullin e
10-të, kurse me siguri mundet të thuhet se në shekullin e 12-të alkimistët e
përdornin në laboratorët e tyre.
Acidi sulfurik në fillim të shekullit 17- të është prodhuar me ndezje të
squfurit elementar në dhoma të lagshta. Sot kjo është e kaluar.

5.1.1 FITIMI I ACIDIT SULFURIK

Fitimi i acidit sulfurik zhvillohet në disa faza:

- fitimi i sulfur dyoksidit (sulfur IV oksid)
- fitimi i trioksid sulfurit (sulfur IV oksid) dhe
- apsorpcioni i trioksid sulfurit (sulfur IV oksid).
Xehet e sulfurit të liruara prej papastërtive përcëllohen në “furrën pirite me
kate” (figura 5.1) ose në lloj tjetër të furrës, me ç’rast vjen deri te oksidimi i xehes.
Fitohet oksid metali dhe gaz, dyoksid sulfuri. Reaksioni është treguar me
barazimin:
2MeS + 3SO2 2MeO + 2SO2
Fitimi i dyoksidit të sulfurit përdoret për prodhimin e acidit sulfurik sipas tri
metodave: në dhomëza të plumbit, në kulla dhe sipas metodës së kontaktit. Dy të
parat, sot nuk përdoren mjaftë, për shkak të vjetrimit të teknologjisë së tillë, kurse
si procedurë më bashkëkohore përdoret metoda e kontaktit.
Metoda e kontaktit është procedurë ku sulfur dyoksidi në prezencë të
oksigjenit nga ajri dhe katalizatorit, oksidohet deri te trioksid sulfuri në aparatin
kontaktues në temperaturë prej 450o C. Gjatë përdorimit të kësaj metode kujdes të
veçantë duhet kushtuar pastërtisë së gazit me SO2. Me fjalë tjera, para futjes së
gazit që vjen prej furrës, në aparatin kontaktues, i njëjti i nënshtrohet pastrimit prej
pjesëzave të suspenduara dhe gazrave prezentë (okside të arsenit dhe selenit),
sepse ato e inaktivojnë, d.m.th. e helmojnë katalizatorin. Kjo bëhet me ndihmën e
elektrofiltrit të thatë dhe lagësht. Pas pastrimit të gazit në dy filtra, ai depërton në
dy kulla të posaçme, kurse pastaj teret me acid të koncentruar sulfurik me
koncentrim të caktuar.

59
 Fig. 5.1: Furra pirite Fig.5.2: Aparati kontaktues

Gazi i pastruar SO2 hynë përmbi në aparatin kontaktues dhe në

temperaturë prej 420-450 oC, në prezencë të katalizatorit pentoksid vanadiumit
oksidohet deri te sulfur trioksid, sipas barazimit:
2SO2 + O2  2SO3 ΔH= -188,4kJ
Fitimi i tiroksidit të sulfurit del prej pjesës së poshtme të aparatit kontaktues
(shihet në figurën 5.2) dhe absorbohet në acidin sulfurik të rralluar. Fitohet oleumi,
i ashtuquajturi acidi “i tymosur” ose absorbohet në ujë dhe fitohet acidi sulfurik:
Absorpcioni i SO3 i fituar kryhet sipas barazimit:
nSO3 + H2O →H2SO4+ (n-1)SO3
Rrjedha e procesit teknologjik për fitimin e acidit sulfurik është treguar në
figurën 5.3. Në figurë janë dhënë më shumë elemente, por do t’i përcjellim vetëm
themelorët. Gazi SO2 nga furra, pastrohet në kulla për larje (1) dhe (2), kurse
pastaj nëpër elektro filtër (3). Thahet me acid sulfurik të koncentruar në kullën për
tharje (4). Në aparatin kontaktues (5), prej tij fitohet SO3, i cili absorbohet në
absorbuesit (8), e pastaj sipas nevojës koncentrohet.

60
 1,2-kulla shpërlarëse 5-aparat kontaktues
3-elektro filtër 6,7-i i nxehtësisë
4-kulla për tharjen e gazit 8-absorbuesit

Fig.5.3: Skema teknologjike për prodhimin e acidit sulfurik

Varësisht prej raportit të sulfur tirioksidit dhe ujit fitohet prodhimi me

koncentrim të ndryshëm 20. Në prodhim nuk fitohet 100% acid, por ai koncentrohet
deri në 93%, që është i përshtatshëm për deponim. Ai arrihet në aparate,
koncentrator.

5.1.2 VETITË E ACIDIT SULFURIK DHE ZBATIMI

Acidi i pastër sulfurik është yndyror, lëngë i pangjyrë me masë specifike prej
1,84 g/cm3 në temperaturë prej 15oC). Në temperaturë prej 10,45oC kalon në
gjendje të ngurtë, kurse vlon në temperaturë prej 296,2 oC. Në temperaturë prej
450oC zbërthehet në gaz SO3 dhe ujë.
Gjatë përzierjes së acidit sulfurik me ujë lirohet sasi e madhe e nxehtësisë.
Për atë çdoherë kur tretet acidi sulfurik i koncentruar në ujë, gradualisht shtohet
acid në ujë, kurse jo e kundërta.
Në treg, sipas shkallës së pastërtisë dallohen dy lloje të acidit sulfurik: acidi
sulfurik i pastër dhe teknik (shënohet me PA, kurse lexohet “proanalize” me
rëndësi “për analizën”).

20
Nëse n>1 prodhi është oleum, gjatë n = 1 ai është monohidrat (d.m.th. 100%
acidë sulfurik) dhe nëse ëshë n<1 fitohet acid i rralluar.
61
 Acidi sulfurik teknik në industrinë hasë zbatim të madh: për prodhimin e
plehrave (fosforik)artificial, në industrinë e naftës, për prodhimin e kripërave të
sulfate, eksploziveve, masave plastike, fije artificiale, gjatë fitimit elektrolit të
metaleve në metalurgji, gjatë pastrimit të metaleve, gjatë karbonizimit të
papastërtive bimore në industrinë e leshit etj.

5.1.3 AMBALAZHIMI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI I H2SO4

Acidi sulfurik me 75% koncentrim (rrallim) i zbërthen metalet dhe për atë
cisternat në të cilat ruhen ose transportohen acidi i këtillë janë të izoluara me
plumb, gomë ose materie plastike. Acidi sulfurik i koncentruar me më tepër se
93% koncentrim, sillet në mënyrë inaktive ndaj hekurit (nuk reagon në të), prandaj
ruhet ose transportohet në cisterna të hekurit. Sasi më të vogla të acidit sulfurik
ambalazhohen në shishe të plastikës ose qelqit, varësisht prej koncentrimit.
Cisternat në të cilat deponohet acidi sulfurik duhet të gjenden më larg nga
repartet prodhuese, të mbrojtur prej ndikimeve atmosferike. Acidi sulfurik nuk
duhet të deponohet së bashku me materialet që ndizen lehtë.

5.1.4 ACIDI FOSFORIK DHE FOSFATET

Reaksionet e fosforit me oksigjen japin substanca të ndryshme, por me

rëndësi të posaçme është pentoksid fosfori (P2O5). Pentoksid fosfori në reaksion
me ujin ndërton:

P2O5 + 3H2O  2H3PO4 acid ortofosforik

P2O5 + H2O  2HPO3 acid metafosforik

P2O5 + 2H2O  H4P2O7 acid pirofosforik

Acidi ortofosforik zakonisht quhet vetëm acid fosforik, kurse formula

strukturore e H3PO4 është dhënë në figurën 5.4.

Acidi ortofosforik zakonisht quhet vetëm acidi fosforik, kurse formula

strukturore e H3PO4 është dhënë në figurën 5.3.
Ajo është substancë e ngurtë e bardhë ose lëng viskoz i pangjyrë (në
temperaturë më të lartë prej 42,35oC). Ka dendësi 1,685 kg/dm3, me temperaturë
të shkrirjes 42,35 oC dhe temperaturë të vlimit 158oC (në kushte të matjes 25oC
dhe presion 100кРа). Karakterizohet me veti korrozive dhe higroskopike.
Përdoret në industrinë farmaceutike, teknikën e dhëmbëve, por para së
gjithash si lëndë e parë për plehrat.

62
 Fig. 5.4: Acidi fosforik

Prodhimi i bujqësisë bashkëkohore sot nuk mundet të mendohet pa

përdorimin e plehrave mineral që në veti përmbajnë elemente të caktuara të
nevojshme për jetën dhe zhvillimin e bimëve, kurse të cilat në sipërfaqen e tokës
nuk i kanë aspak ose prezenca e tyre është minimale. Me përdorimin e plehrave
mineral, sipërfaqja e tokës pasurohet me sasinë e domosdoshme të fosforit, azotit
dhe kaliumit, që është e domosdoshme për zhvillim normal të bimëve dhe për
fitimin e rendimentit më të lartë.
Plehrat mineral paraqesin kripëra (joorganik) që mundet të fitohen
drejtpërdrejtë nga natyra (plehra mineral natyror) ose të fitohen përmes
rrugës industriale (plehra mineral artificial).
Plehrat azotik merren prej natyrës dhe përdoren drejtpërdrejtë, (ndërsa i
prodhon industria). Me rëndësi të posaçme është prodhimi i plehrave fosforik.
Lëndët e para për prodhimin e tyre janë apatiti, fosforiti dhe acidi fosforin. Që ta
përcjellim rëndësinë e tyre, do ta përcjellim prodhimin e plehrave fosforik. Gjithsesi
se përdoren edhe plehra fosforik natyror. Disa prej tyre tretën mirë në ujë, kurse
një grup treten vetëm në tretje të dobëta të acideve dhe për atë ato përdoren
vetëm për plehërimin e sipërfaqeve tokësore të tharta.
Fosforiti [Ca3(PO4)2] 21 sipas përbërjes së tij kimike paraqet tri kalcium
fosfati i cili është mjaftë i përhapur në natyrë. Fosforiti haset në formë të
shkëmbinjve në të cilat përmbajtja e P2O5 sillet prej 26%-36%, kurse si përzierje
lajmërohen oksidet e hekurit, silicium dyoksidit, kalcitit, dolomitit dhe tjerë. Sipas
ngjyrës mundet të jetë i përhimë ose i zi.
Pas nxjerrjes prej tokës fosforiti thërrmohet dhe bluhet. Mundet të përdoret
direkt për plehërim të sipërfaqes tokësore ose për fitimin e super fosfateve 22.
Apatiti [Ca5(PO4)3F] në natyrë haset në shkëmbinj eruptiv-magmatik i
përcjellë me minerale tjera. Me përpunimin (fisnikërimin) e apatiti mundet të fitohet
koncentrat apatiti me 39-40% P2O5, i cili mundet të përdoret drejtpërdrejtë për
plehërim të sipërfaqes së tokës ose për prodhimin e plehrave artificial fosforik.

21
Fosforiti dhe apatiti janë minerale. Përdoret si lëndë e parë kryesore për
prodhimin e plehrave fosforik.
22
Superfosfati është pleh fosforik.
63
5.1.5 PLEHRAT ARTIFICIAL FOSFORIK

Plehrat fosforik industrial fitohen prej mineraleve: fosforitit dhe apatiti, nën
veprimin e acidit sulfurik ose fosforik. Me veprim të acidit fosforik fitohen plehra me
përqindje më të lartë të P2O5..
Plehra më të rëndësishëm fosforik që fitohen përmes rrugës industriale
janë: superfosfati, superfosfati i dyfishtë, superfosfati i trefishtë, precipitati.

Superfosfati [Ca(H2PO4)2] është pleh artificial fosforik, që fitohet kur apatiti

natyror ose fosforik veprohet me acid sulfurik me koncentrim prej 65-86%, në
temperaturë prej 60-70oC.
Reaksioni zhvillohet në dy faza: në fazën e parë vjen deri te reaksioni i
apatiti me acid sulfuri, gjatë së cilës sulfat kalciumi dhe acid fosforik. Në fazën e
dytë, acidi i fituar fosforik nga faza e parë reagon me apatitin e mbetur ose
fosforitin dhe jep superfosfat.

Ca3(PO4)2 + 3H2SO4→2H3PO4 + 3CaSO4

Ca3(PO4)2 + 4H3PO4→3 Ca(H2PO4)2

Tretja e fituar nga superfosfati dendësohet dhe në fund kristalizohet.

Produkti i fituar nga kristalizimi lihet të piqet 20 ditë, kurse pastaj fitohet prodhim i
granuluar.
Superfosfati është universal dhe plehu fosforik më i përhapur i tretshëm në
ujë. Përmbajtja e P2O5 në superfosfatin sjellët prej 16-21%.

Superfosfati i dyfishtë është pleh fosforik i koncentruar i fituar me

zbërthimin e dyfishtë të fosfatit, meqenëse lënda e parë së pari trajtohet me acid
sulfurik, kurse pastaj me acid sulfurik.
Superfosfati i dyfishtë ka tretshmëri të madhe në ujë, kurse përmbajtja e
P2O5 në të lëviz prej 48-55%. Kështu përqindja e lartë e P2O5 në këtë pleh
mundëson transportin e tij në largësi më të mëdha se 1000 km. Sot prodhohet
edhe superfosfati i trefishtë.

Precipitati (CaHPO4) është pleh fosforik i tretshëm në 2% tretje nga acidi i

limonit, i cili fitohet me gëlqere ose qumësht të vluar dhe acid sulfurik.
Fundërrina e fituar ndahet prej tretjes me filtrim, thahet, bluhet dhe
paketohet.
Precipitati në tregti vjen në formë të materies së bardhë pluhur, kurse
përmbajtja e P2O5 në të është deri në 40%.

Fosfat amoniumi (NH4H2PO4) fitohet me neutralizim të acidit fosforik me

sasinë dyfish më të madhe të amoniakut. Plehu i fituar përmban 54% P2O5 dhe 26
% amoniak.

64
 Që të ruhet kualiteti i plehut fosforik, ato paketohen në thasë të plastikës
më shpesh të polietilenit ose të polivinil klorit, me peshë prej 50 kg. Këto plehra
deponohen në hapësira të mbyllura dhe thata të mbrojtura nga ndikimet
atmosferike.
Temperatura e deponimit të plehrave fosforik sillet në kufijtë prej 10-14 oC,
kurse lagështia relative e ajrit në hapësirë duhet të jetë prej 60-65%.

5.2 HIDROKSID NATRIUMI

5.2.1 FITIMI I HIDROKSID NATRIUMIT

Hidroksid natriumi ndryshe i njohur edhe si sodë kaustike, i paraqitur në

figurën 5.5. në natyrë nuk gjendet i lirë. Duke e marrë parasysh rëndësinë e tij të
madhe si lëndë e parë, prodhohet edhe në mënyrë industriale.
Hidroksid natriumi mundet të fitohet në shumë mënyra, të cilat klasifikohen
në dy grupe:
 Kimike (me kaustifikim të sodës kaustike) dhe
 Procedurë elektrokimike me elektrolizë të klorid natriumit në
elektrolizerë.

Figura 5. 5: Hidroksid natriumi

Procedura e kaustifikimit është metodë më e vjetër që sot nuk përdoret

shumë. Sipas kësaj metode, hidroksid natriumi fitohet kur tretjes së sodës së
kalcinuar i shtohet tretje prej hidroksid kalciumit, gjatë së cilës vije deri te
fundërrimi i karbonat kalciumit, kurse hidroksid natriumi i fituar mbetet në tretje:

Na2CО3 + Ca(OH)2 → CaCO3(fundërrina) + 2NaOH(tretja)

65
 Metoda e elektrolizës përdorë tretje të ngirë prej klorid natriumit (0,310 deri
0,315kg/dm3), i cili para se të lëshohet te elektrolizuesit pastrohet.
Elektroliza e klorid natriumit mundet të kryhet sipas tri procedurave, që
sipas aparaturës së zbatuar emërohen:
 Procedura me diafragmë
 Procedura me zile dhe
 Procedura amalgame.

Në figurën 5.6 është paraqitur procesi për elektrolizë të klorid natriumit dhe
fitimit të hidroksid natriumit sipas procedurës amalgame.
Procedura amalgame përdor elektrelizues, në të cilin si katodë përdoret
zhiva elementare, që gjendet në fund nga elektroliza, kurse si anodë – grafitin.
Gjatë lëshimit të rrymës elektrike të vazhdueshme, krijohet zbërthimi i
klorid natriumit, që vjen si tretje nëpërmjet sjellësit (2), gjatë së cilës në elektrodën
pozitive, anoda (1) ndahet klori (gaz), kurse në katodën (3) natrium, që është
paraqitur në barazimet:

NaCl→Na+ +Cl-

Proces i anodës: 2Cl- – 2e →Cl 2 (гас)

Proces i katodës: Na+ + е → Na

Natriumi i fituar me zhivë formon amalgamë natriumi sipas barazimit:

Na + nHg NaHgn

Amalgamë i fituar nga elektrolizuesit, hedhet në aparatin tjetër (4), ku

trajtohet me ujë, gjatë së cilës fitohet zhivë elementare, hidroksid natriumi
(lëshohet nga hapja poshtë majtas në figurën, pasi zhiva do të kthehet në
elektrolizuesit), kurse hidrogjeni (del prej hapjes së sipërme majtas).

NaHgn + H2O → nHg +NaOH+1/2H2

Zhiva e liruar përsëri kthehet në elektrolizuesin. Tretja nga hidroksid

natriumi filtrohet, kurse pastaj avullohet gjithnjë derisa nuk fitohet masë e dendur,
e qulltë, e cila derdhet në fuçi të hekurta përkatëse.

66
 1- Elektroda pozitive (e grafitit)
2- Përcjellësi për tretje nga hidroksid natriumi
3- Elektroda negative (zhiva -Hg)
4- Enë për zbërthim i amalgamit të zhivës

Fig. 5.6: Skema për elektrolizë të klorid natriumit dhe fitimi

hidroksid natriumi

5.2.2 VETITË DHE ZBATIMI I HIDROKSID NATRIUMIT

Hidroksid natriumi është materie e bardhë e ngurtë jo depërtuese, me

ngjyrë të verdhë të zbehtë ose gjelbër të zbehtë. Hidroksid natriumi është materie
higroskopike me temperaturë të shkrirjes prej 322oC. Në ujë lehtë tretët, duke
ndërtuar bazë të fortë. E sulmon indin e lëkurës, e shkatërron leshin dhe materie
tjera organike.
Has zbatim në prodhimin e sapunit, mëndafshit viskoz, gjatë mercerizimit
të pambukut, prodhimit të celulozës, ngjyrave, në industrinë e naftës dhe tjera.

5.2.3 AMBALAZHI, RRUAJTJA DHE TRANSPORTI

Hidroksid natriumi në tregti haset në paketime prej 1,2 dhe 5kg në

kuti të teneqes, kurse në sasi më të mëdha prej 50 deri në 100 kg i paketuar
në fuçi të mbyllura, të përpunuara prej teneqes së çelikut.
Në çdo paketim origjinal domosdo të gjenden të dhënat vijuese: lloji i
prodhimit, prodhuesi, masa neto në kilogram dhe shenja helm ose rrezik për jetën.
Në treg hidroksid natriumi haset si: teknikisht i pastër me 99,8% hidroksid
natriumi, teknikisht i pastruar, me 98,0% natrium hidroksidi dhe special me 96,6 %
hidroksid natriumi.
Hidroksid natriumi deponohet në hapësira, në të cilat nuk guxon të ruhet
mall ushqimor.

67
5.3 KARBONAT NATRIUMI (SODA E KALCINUAR)

Karbonat natriumi në natyrë haset i tretur në liqenet e kripura ose në

mbeturinat prej dikur liqeneve të kripur prej të cilëve fitohej.
Me zhvillimin e industrisë së qelqit, sapunit dhe degëve tjera industriale,
nevojat për karbonat natriumin janë gjithnjë e më të mëdha dhe të njëjtat nuk
munden të plotësohen nga burimet natyrore, dhe për atë bëhet përpjekje që të
fitohet sodë nëpërmjet rrugës industriale.
Kimisti Francez Leblanku (Leblanc) 23 në vitin 1971, duke i përdorur si
lëndë të para H2SО4, CaCO3 dhe karbonin, pati sukses të fitoi karbonat natriumi.
Kjo procedurë e Leblankut deri te zbulimi i metodës më ekonomike të
Solvejit (Solvay) 24. Sot për nevojat e industrisë, soda e kalcinuar fitohet sipas
procedurës të Solvejit.

5.3.1 FITIMI I SODËS SË KALCINUAR

Sipas metodës së Solvejit, lëndët themelore të para për fitimin e sodës së

kalcinuar janë: tretja e ngirë nga klorid natriumi (0,300 deri 0,305 kg/dm3), amoniak
dhe CaCO3.

Tretja e ngirë dhe e pastruar nga NaCl futet në kolonën apsorpcionues (1)
së bashku me amoniakun. Kështu përzierja e fituar lëshohet në kolonë për
karbonizim (2), në të cilin futet CO2, i fituar me pjekje të CaCO3.
Në kolonën për karbonizim vjen deri te reaksioni ndërmjet NH3, C)O2 dhe
H2O, pastaj fitohet amonium hidrogjenkarbonat:

NH3 + CO2 + H2O →NH4HCO3

Amoniumi i fituar hidrogjenkarbonat reagon me natrium klorid dhe jep

natrium hidrogjen karbonat si fundërrinë:

NH4HCO3 + NaCl → NaHCO3 + NH4Cl

Bikarbonat natriumi me ndihmën e filtrave lirohet prej tretjes, kurse pastaj i

nënshtrohet kalcinacioni në furrën e rrotacionit në temperaturë prej 160 deri në
180oC gjatë të cilit fitohet karbonat natriumi (sodë e kalcinuar).

T=140-170oC
2NaHCO3 ——→ Na2CO3 + H2O + CO2

23
Leblanc Nicolas (1742-1806)
24
Solvay Ernest (1838-1922), kimist dhe industrialisti belg
68
 Produkti i dorës së dytë prej klorid amoniumit rigjenerohet me kalcium
hidroksid:

Fig.5.7: Skema e prodhimit të karbonat natriumit sipas

metodës së Solvejit

CaO + H2O → Ca(OH)2

2NH4Cl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2NH3 + 2H2O

Amoniaku i çliruar përsëri kthehet në proces së bashku me sasinë e freskët

të amoniakut

5.3.2 VETITË DHE ZBATIMI I SODËS SË KALCINUAR

Karbonat natriumi është i bardhë, materie kristalore higroskopike me

pastërti prej 98,5 deri në 99,0% dhe temperaturë të shkrirjes prej 851-853oC. Në
ujë tretet gradualisht duke liruar sasi të konsiderueshme të nxehtësisë, kurse në
alkool nuk tretet. Soda e kalcinuar mundet të lidh në përbërjen e tij 10 molekula të
ujit dhe soda e tillë është e njohur si sodë kristale.
Soda e kalcinuar gjen zbatim të gjerë në industrinë e qelqit, sapunit,
detergjenteve, lëkurës, industrinë e tekstilit, në prodhimin e letrës, për zbutjen e
ujit, industrinë farmaceutike dhe kozmetike dhe tjera.

69
5.3.3 AMBALAZHI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI I NA2CO3

Në tregti soda e kalcinuar vjen si: pa ujë d.m.th. kualiteti A (me min. 98,5%
pastërti dhe 1%% klorid natriumi) dhe kualiteti B, (me minimal 98% pastërti dhe
1% klorid natriumi) edhe si Na2CO3.10H2O kristal.
Soda e kalcinuar paketohet në thasë të najlonit ose polietilenit me peshë
prej 50 kg, kurse në sasi më të vogla prej 250 dhe 500 g në ambalazh plastike ose
të qelqit.
Soda e kalcinuar ruhet në hapësira të thata dhe mirë të ajrosura me
lagështi relative prej 50 deri në 55% dhe temperaturë optimale prej 15oC.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Cilat veti e përcaktojnë mënyrën e ambalazhimit dhe deponimit të

NaOH?
2. Pse në magazinat e NaOH nuk guxon të ruhet mall ushqimor?
3. Pse është i rëndësishme çmimi i sodës së kalcinuar të jetë sa më i ulët?
4. Ku përdoret acidi sulfurik?
5. Përshkruaje metodën amalgame për fitimin e NaOH?
6. prej cilave lëndë të para fitohen plehrat artificial të fosfatit?

REZYME E TEMËS

Acidi sulfurik është acid i fortë joorganik.

Ka zbatim të gjerë si lëndë e parë. Ai është lëngë yndyror me veti
karakteristike.
Fitohet me djegien e substancave që përmbajnë sulfur, pastaj japin SO2 i
cili më tutje me oksidim shndërrohet në SO3. SO3 i gaztë absorbohet në ujë dhe
fitohet tretja prej H2SO4.
Ruhet dhe transportohet në kushte rreptësisht të përcaktuara.
Reaksionet e fosforit me oksigjen japin substanca të ndryshme, por me
rëndësi të veçantë është pentoksid fosfori (P2O5), i cili në reaksion me ujin
ndërton: ortë, meta dhe acid pirofosforik.
Acidi ortofosforik zakonisht quhet vetëm acid fosforik. Përdoret për fitimin e
plehrave.

Plehrat mineral paraqesin minerale (joorganike) kripëra që munden të

fitohen drejtpërdrejtë nga natyra (plehra natyror mineral) ose të prodhohen përmes
rrugës industriale (plehra mineral artificial). Për fitimin e plehrave mineral artificial
fosforik përdoren apatitë dhe fosforit (që munden të përdoren si plehra artificial).

Superfosfati fitohet sipas barazimeve:

70
 Ca3(PO4)2 + 3H2SO4→2H3PO4 + 3CaSO4
Ca3(PO4)2 + 4 H3PO4→3 Ca(H2PO4)2

Hidroksid natriumi është materie e bardhë e ngurtë jo e tejdukshme, me

ngjyrë të zbehtë të verdh ose gjelbër të zbehtë. Hidroksid natriumi është materie
higroskopike me temperaturë të shkrirjes prej 322oC. Në ujë lehtë tretët, duke
ndërtuar bazë të fortë. E sulmon indin e lëkurës, e shkatërron leshin dhe materiet
tjera organike.

Has zbatim në prodhimin e sapunit, mëndafshit viskoz, gjatë mercerizimit

të pambukut, prodhimit të celulozës, ngjyrave, në industrinë e naftës dhe tjera.
Hidroksid natriumi fitohet sipas procedurës kimike (me kaustifikimin e
sodës kaustike) dhe procedurës elektrokimike (me elektrolizë të klorid natriumit).

Karbonat natriumi (soda e kalcinuar) është e bardhë, substancë

higroskopike kristalore me pastërti prej 98,5% deri në 99,0% dhe temperaturë të
shkrirjes prej 851-853oC. Në ujë tretet gradualisht duke liruar sasi të caktuar të
nxehtësisë, kurse në alkool nuk tretet. Soda e kalcinuar mundet të lidhet në
përbërjen e tij 10 molekula të ujit dhe soda e tillë është e njohur si soda e kristaltë.

Me zhvillimin e industrisë të qelqit, sapunit dhe degëve tjera të industrisë,

nevojat për karbonat natrium janë gjithnjë e më të mëdha dhe ai fitohet sipas
procedurës së Solvejit, nga tretja e ngirë nga klorid natriumi (0,300 deri 0,305
kg/dm3), amoniak dhe CаCO3.

71
72
6 TEMA
LËNDËT E PARA PËR INDUSTRINË
E KIMISË ORGANIKE
VËSHTRIM
Përgjithësisht për materiet
aktive sipërfaqësore
Struktura e materieve aktive
sipërfaqësore
Klasifikim i materieve
sipërfaqësore aktive
Vetitë e materieve aktive
sipërfaqësore
Zbatimi i materieve aktive
sipërfaqësore në sapunët,
detergjentet dhe preparatet
kozmetike
Materiet polimerie (nocioni
dhe klasifikimi)
Plastmastet
Celuloza dhe derivatet
Kauçuku dhe zbatimi
Pyetjet për vetëkontrollim
Rezyme e temës
QËLLIMET E MËSIMIT
Kjo temë i është kushtuar materieve
aktive sipërfaqësore dhe makromolekulare.
Është bërë përpjekje me shembull për
larjen e pëlhurave të tekstilit të shpjegohet
mekanizmin në të cilin veprojnë materiet
aktive sipërfaqësore me qëllim që nxënësi ta
kuptojë këtë mekanizëm.
Komponimet polimerie janë shqyrtuar
më parë përgjithësisht, kurse pastaj janë
nxjerr karakteristikat e tyre specifike me
qëllim që nxënësi më mirë të informohet për
to.
Fundi i temës i është kushtuar
materialeve plastike që më së shpeshti
përdoren, celulozës dhe derivateve të saja,
kurse kujdes të veçantë i është kushtuar
kauçukut dhe gomës me qëllim që nxënësi t’i
kuptojë si materiale në jetën bashkëkohore,
73
74
6.1 PËRGJITHËSISHT PËR MATERIET
AKTIVE SIPËRFAQËSORE

Materiet aktive sipërfaqësore me numër të madh të komponimeve

kimike që kanë aftësi, për shkak të natyrës së tyre, që t’i rregullojnë
kontaktet ndërmjet sipërfaqeve kufizuese të dy trupave që janë në kontakt
ndërmjet tyre. Në kimi hasen me emrin e përbashkët tenzide.
Materiet aktive sipërfaqësore në ujë e zvogëlojnë tensionin sipërfaqësor të
ujit për shkak të një varg të dukurive fiziko-kimike, për shkak të cilëve uji kryen
thartimin (lagjen) të lëkurës dhe tekstilit.
Materiet aktive sipërfaqësore në industri kanë zbatim të gjerë. Përdoren
për disperigimin, emullgimin, shumimin, depërtimit, zhytjen në ujë, larjen dhe tjera.
Varësisht nga dedikimi ato duhet të kënaqin kushte të caktuara.
Për shembull, materiet aktive sipërfaqësore në detergjente duhet të kenë
aftësinë për zhytje dhe depërtim, emulacion, zbërthim të yndyrave (nëse ajo është
natyra e pa pastërtisë për të cilën janë dedikuar), suspendimi (që ta
pamundësojnë përsëri shtresimin e jo pastërtive në sipërfaqen që e pastrojnë). Në
ngjyrat (për shembull te “polikollorët” e njohur ngjyrë muri), formim të emulsionit
stabile. Substanca sipërfaqësore aktive në mjetet kozmetike siç janë pastat
hidratone, duhet të formon emulsion që do ta ruaj lagështinë dhe nuk do të
shtresohet.
Prandaj, varësisht prej dedikimit d.m.th. detyrës që duhet ta plotësojë,
kryhet zgjidhja e materieve shpenzuese aktive.
Materiet sipërfaqësore aktive qëllimin e realizojnë duke i falënderuar
aftësisë së tyre me sasi të vogla të shkaktojnë zvogëlime të mëdha të tensionit
sipërfaqësor të sipërfaqes kufitare me materie tjera (uji).
Ta sqarojmë këtë në mënyrë konkrete. Tensioni sipërfaqësor i ujit të
temperaturës së dhomës ka shumë të caktuar (shuma varet nga temperatura).
Nëse në ujë shtojmë vetëm disa pika substancë sipërfaqësore aktive-heksanol
(С6Н13ОН), tensioni sipërfaqësor i ujit do të zvogëlohet përgjysmë nga vlera e
mëparshme (gjatë temperaturës së njëjtë të dhomës). Si heksanoli e arrin këtë?
Molekula e heksanolit (СН3-СН2-СН2-СН2-СН2-СН2 —ОН), ka një pjesë hidrofobie
(СН3-СН2-СН2-СН2-СН2-СН2-) dhe një hidrofil (ОН-).
Gjatë shtimit të disa pikave heksanol në ujë, krijohet tretje. Molekulat e
heksanolit depërtojnë ndërmjet molekulave të ujit duke i shkëputur lidhjet e
hidrogjenit që ekzistojnë ndërmjet tyre. Me të prishet gjendja energjetike që
ekzistonte në nënshtresat e brendshme të ujit, përkatësisht tani ka tepricë
energjie. Kjo këto shtresa i bënë më pakë stabile (ligji i termodinamikës). Ato
synojnë të kalojnë në gjendje me më pak energji, duke i shtyrë molekulat e
heksanolit nga sipërfaqja. Gjatë saj –OH grupi hidrofilin do të gjendet në ujë, duke
75
vepruar me molekula uji, kurse radikali (СН3-СН2-СН2-СН2-СН2-СН2-), sepse
është hidrofob, do të zbërthehet gjatë sipërfaqes të ndarjes ndërmjet fazave ujë
ajër. Sipërfaqja e kontaktit ujë-ajër mbetet e njëjtë. Shtyrja e molekulave të
heksanolit nga sipërfaqja dhe shpërndarja e tyre nëpër sipërfaqe, e sjellë tretjen
në gjendje me energji më të vogël, dhe do të vjen deri te zvogëlimi i tensionit
sipërfaqësor të ujit në kufirin e ndarjes së ajrit.

6.2 STRUKTURA E MATERIEVE

AKTIVE SIPËRFAQËSORE

Materiet aktive sipërfaqësore janë substanca të cilat molekula përmbajnë

pjesë hidrofile (polare) dhe hidrofobie në raport të caktuar. Në raport të ujit,
materiet sipërfaqësore aktive janë: acidet yndyrore, kripërat e tyre (sapunë), acide
sulfite dhe kripërat e tyre (sulfonatet), alkoolet, amidet. Si grupe polare
lajmërohen: -COOH, -COONa, -SO3H, -SO3Na, -OH, -NH2, kurse si jo polare, më
shpesh radikal hidrokarbure.
Grupi polar është pjesë hidrofile e molekulës, sepse ka moment të
rëndësishëm dipole dhe lehtë hidraton, dhe e kushtëzon afinitetin e materieve
aktive sipërfaqësore ndajë ujit.

Një substancë e tillë është natrium steartit, i paraqitur në figurën 6.1.

grupi jo polar

grupi polar

Fig.6.1: Natrium stearati

Materiet aktive sipërfaqësore gjatë apsorpcionit në sipërfaqen kufizuese

ndërmjet dy fazave drejtohen, gjatë së cilës pjesa hidrofile orientohet nga ujorja,
kurse hidrofobinia kah faza yndyrore (në rastin nëse ajo paraqet jo pastërti).
Materiet aktive sipërfaqësore të tretura në tretësin e caktuar në koncentrim
më të madh, formojnë micel. Miceli mundet të jetë i ndërtuar nga agregat të
thuprës ose sferik, të paraqitur në figurën 6.2, më shpesh prej 50-200 molekula.

76
 jopolar pjesa polare

Fug. 6.2: Micel

6.2.1 KLASIFIKIMI I MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE

Klasifikimi i materieve aktive sipërfaqësore kryhet sipas llojit të grupit polar

(hidrofil), dhe sipas asaj mundet të jenë:

 Anionik – disponojnë në skajin e karbonit zinxhirë me ndonjë grup

anionik: (-COOH, -COONa, -О-SO3H, -О-SO3Na) dhe gjatë jonizimit
japin anion dhe më pak kation. Përdoren si sapunë.
+ −
 Kationik janë për shembull: CH –(CH ) −N (CH ) Br heksadecil
3 2 15 3 3
+ −
trimetilamoniumbromidi; CH – (CH ) –N H Cl didecilamin hidroklorid
3 2 11 3
etj. Gjatë jonizimit në ujë japin kation të lidhur me vargun karbonik dhe
ndonjë anion të vogël. Më shpesh përdoren si zbutës në industrinë e
tekstilit.

 Jo jonik më shpesh në përbërjen e tyre kanë grup hidrokside ose varg

polioksitilen [–(CH –CH –O) )–] që paraqet hidrofilin, pjesa polare e
2 2 n
molekulës. Këtu bëjnë pjesë më së shpeshti “shkumuesit” 25 që
përdoren gjatë flotacionit. Te to pjesa hidrofilin nuk jonizon, por krijon
tretshmëri të substancës.

 Amfilitik - janë ato që varësisht prej pH, në tretjen ujore do të sillen si

anionik., kationik ose materie aktive sipërfaqësore jo jonike. Përdorimi i
saj është shumë i kufizuar.

25
Shkumuesit janë reagensë të flotacioneve që përdoren në proces të pasurimit të
mineraleve (flotacionit), me qëllim që të formohet shkumë.
77
6.3 VETITË E MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE

Vetitë e adsorpcionit të sipërfaqes kufizuese të lëngët (uji) – ajri, i paraqitur

në figurën 6.3, është më i rëndësishëm për këto substanca.

Fig.6.3: Adsorpcioni i sipërfaqes kufizuese ujë – ajër

Adsorpcioni është proces i zmadhimit të sasisë të ndonjë komponenti

(gazrave, lëngu ose çfarëdo qoftë substance tretëse) në kufi të sipërfaqes së dy
fazave. Gjatë saj substanca që absorbohet quhet adsorbat, kurse materia në të
cilën adsorbohet quhet adsorbens ose adsorbent.
Materiet aktive sipërfaqësore karakterizohen me:
 Tretshmëri të dobët në ujë
 Tension i vogël sipërfaqësor
 Veti penetruese (veti të depërtimit)
 Veti të detertgjentëshmërisë (veti të larjes)
 Aftësi e peptizimit dhe tretje koloide të papastërtive
 Veti të lagies
 Veprojnë në sasi të vogla (dhe në koncentrime të vogla e
zvogëlojnë tensionin sipërfaqësor të ujit).

78
6.4 BATIMI I MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE NË SAPUNËT,
DETERGJENTET DHE MJETET KOZMETIKE

Nuk ka të dhëna, por ekziston bindja se sapuni ka qenë i njohur që në

kohën e Egjiptianëve dhe Fenikasve të lashtë, të cilët në fillim e kanë përdorur si
ilaç, kurse më vonë për mbajtjen e higjienës.
Rëndësia e mjeteve për mbajtjen e higjienës shihet që sipas konsumit të
tyre vlerësohet standardi jetësor dhe niveli kulturor i ndonjë populli.
Sapunët nga aspekti kimik janë kripëra alkalin të acideve yndyrore të
ngirë dhe jo të ngirë me natrium, kaliumit dhe tjera, që janë të tretshme në ujë.
Aftësia për largimin e papastërtive nga tekstili dhe lëkura është e
kushtëzuar nga një varg faktorësh fiziko-kimik. Por, para së gjithash, ai është
rezultat i zvogëlimit të tensionit sipërfaqësor të ujit, që mundëson lagie të fijeve të
tekstilit, kurse lagie më të rëndë të papastërtive, që krijohen për shkak të veprimit
të substancave aktive sipërfaqësore.
Tregimi skematik, i paraqitur në figurën 6.4 e ilustron mekanizmin e
veprimit të sapunëve. Në figurën a) është sipërfaqe e tekstilit me shtresë të
papastërtisë së saj në të. Me shpëlarje me ujë nuk do të arrihet largimi i
papastërtive nga lëkura ose tekstili. Me shtimin e sapunit, të paraqitur në figurën
b) substanca aktive d.m.th. molekulat e sapunit depërtojnë ndërmjet pëlhurave
(lëkurës) dhe papastërtive, sepse është zvogëluar tensioni sipërfaqësor. Skajet
hidrofobe të molekulave të sapunit lidhen me papastërtitë. Rreth pjesëzave të
papastërtive, fillojnë të organizohen micel prej substancave aktive të sapunit-
sipërfaqësor (në figurën c) dhe pamundësojnë pjesëzat e papastërtive të lidhen
përsëri ndërmjet tyre. Ato ndahen prej bazës dhe “fluturojnë” (në figurën ç) në
tretjen (prej sapunit dhe ujit). Pëlhura është e bardhë dhe shpërlahet me sasi të
mjaftueshme të ujit që të largohet tretja.

a) uji i pastër nuk vepron mbi papa-

stërtinë.

b) Në ujë është shtuar sapun; moekulat e

sapunit me skajet e tyre hidrofobine
hyjnë në papastërtinë dhe lidhen me të
njëjtën.

c) Papastërtia ngrihet prej themeli.

d) Papastërtia plotësisht është larguar

prej themeli dhe qëndron e rrethuar
prej molekulave të sapunit në tretjen
ujore.

Fig.6.4: Tregimi skematik e mekanizmit të veprimit të sapunit

79
 Lëndë e parë për prodhimin e sapunëve janë yndyrat. Synohet këto të jenë
ato yndyra që nuk përdoren për ushqim.
Përveç acideve yndyrore për prodhimin e sapunëve janë të nevojshme
edhe komponime joorganike (KOH, Na2CO3, NaOH) me të cilat kryhet sapunifikimi
i acideve yndyrore. Shtohen edhe erëza, mbushje, ngjyrë dhe të ngjashme.
Në esencë, që të fitohet sapun, kryhet sapunifikimi. Acidet yndyrore ose
gliceridet, reagojnë me tretje alkaline të hidroksideve ose karbonateve, gjatë të
cilave fitohet sapun ose glicerinë, siç shihet prej barazimit:

C3H5(RCOO)3 + 3NaOH → 3NaCOOR + C3H5(OH)3

trigliceride sapun natriumi glicerinë

Qartë, industria në treg plason lloje të ndryshëm të sapunëve, d.m.th. janë

të ndryshme shtesat, kurse në esencë të gjitha funksionojnë me mekanizmin e
njëjtë. Në mënyrë më masive përdoren sapunët e rëndomtë (sapunët e ngurtë
natriumi) me kualitete më të ndryshëm, erë dhe ngjyrë.
Kualiteti i sapunit varet prej llojit të lëndës së parë dhe prej vetë shtesave.
Gjatë përcaktimit të kualitetit të sapunit, përcaktohet përqindja e lirimit të acideve
yndyrore në të, sasia e lagështisë, prezencës së alkaleve të lira, stabilitetit të
shkumës dhe treguesve tjerë që janë të përcaktuar me standarde përkatëse.
Që të ruhet kualiteti i sapunëve, ato ambalazhohen ashtu që të jenë të
mbrojtur prej lagështisë, më shpesh prej dy shtresa të letrës, kurse disa prodhime
në tuba ose qese plastike. Paketimi i sapunit, krahas asaj që e mbron prodhimin
ka edhe dizajnë bashkëkohore dhe e reklamon vetë prodhimin.
Në vitet e fundit sapunët klasik gjithnjë e më shumë zëvendësohen me
mjet pluhuri për mbajtjen e higjienës në amvisëritë dhe repartet industriale. Ato më
mirë treten në ujë. Fitohen prej masës së sapunit (më shpesh sapunit të natriumit),
me shtimin e ujit, qelqit ujor, mjeteve për zbardhje dhe stabilizatorëve. Kualiteti iu
përcaktohet ngjashëm si edhe sapunëve të rëndomtë d.m.th. sipas përmbajtjes së
acideve yndyrore.
Për mbajtjen bashkëkohore të higjienës së tekstilit dhe veshmbathjes
tjetër, për çdo ditë përdoren makina për larje që përdorin detergjente. Prodhimi i
tyre është më ekonomik dhe nuk është i lidhur me lëndët e para që do të mundej
të përdoreshin si artikuj ushqimor. Nga ana tjetër, prapëseprapë, detergjentet
kualitativ kanë veti shumë më të mira gjatë larjes në raport me sapunët, për shkak
se kanë fuqi më të madhe të tharmim, lehtë shpërlahen, njësoj shkumojnë në ujë
të nxehtë dhe të ftohtë, si dhe në ujin e lehtë dhe të rëndë.
Lënda e parë nga e cila fitohen detergjentet janë karbohidratet,
alkoolet, ketonet, acidi sulfurik, klori, amoniaku, hidroksid natriumi dhe tjera.
Sot në kuptimin më të ngushtë, nën detergjente nënkuptojmë mjete organike
për pastrim. Fitohen në mënyrë artificiale nga produktet e distilimit të naftës dhe
gurit karbonik. Me emra të ndryshëm tregtar, ato janë në esencë materiet
sipërfaqësore aktive të llojit anionik, që janë të përziera me sasi të lejueshme të
sodës, bakrit etj.
Detergjentet kationik kanë veprime specifike dhe më së shpeshti përdoren
për dezinfektim.

80
 Detergjentet jo jonizuese, përkatësisht jo jonike, gati në mënyrë ekskluzive
i përdorë industria. Ato nuk shkumojnë.
Nga aspekti teknologjik detergjentet klasifikohen si anionik, kationik dhe
mjete aktive sipërfaqësore jo jonike, sepse në esencë ato janë. Nga aspekti kimik
(sipas përbërjes kimike ato klasifikohen në sulfonatet, sulfate, produkte konen-
suese të acideve yndyrore, etj
Detergjentet kanë edhe dobësi. Duke ardhur me mbeturinat e ujit, i
sulmojnë gypat e kanalizimit (posaçërisht të betonit) dhe bëjnë ndotjen e ujit në
natyrë. Prandaj industria bashkëkohore për detergjente prodhon detergjente “pa
fosfat”. Ato kanë prioritet nga aspekti ekologjik, sepse formojnë tretje neutrale.
Detergjentet bashkëkohore kanë prioritet edhe nga aspekti ekologjik,
sepse formojnë tretje neutrale.
Në treg plasohen me emra të ndryshëm fabrikues dhe tregtar, kurse
kualiteti iu përcaktohet sipas përmbajtjes së komponentës aktive, tenzide, që në
detergjente lëviz prej 12 deri në 30%. Plasohen si pluhura dhe lëngje.

Mjetet kozmetike janë mjete nga shumë substanca me përbërje të

ndërlikuar kimike. Ato përfshijnë spektër të gjerë dhe janë dedikuara për mjekimin
e lëkurës, mbajtjen e higjienës, freskimin, për largimin e rrudhave dhe të metave
tjera të lëkurës.
Mjetet kozmetike kanë erë të këndshme, që vjen prej yndyrave eterike dhe
ndikojnë në shëndetin e vetë lëkurës.
Sot në kozmetikë janë shumë aktuale “limozomet elastike”, të ashtu-
quajturat “transferozomet”. Janë të ndërtuara prej fosfolipideve dhe materieve
aktive sipërfaqësore. Ato futen në lëkurë pa e dezintegruar (sepse mundet të
veprojnë në sasi shumë të vogla, kurse janë me dimensione jashtëzakonisht të
vogla).
Veprimi i tyre në lëkurë, si dhe mjeteve tjera kozmetike, në esencë është
veprim i materieve aktive sipërfaqësore. Mjetet e emulacionit, mundësojnë
formimin e pastave-enzime, preparatet kozmetike (qumësht për lëkurë), për larje
(shapon) dhe të ngjashme, që me penetrimin e tyre, e më vonë me formimin e
micklës, i bëjnë këto preparate stabile. Nuk ndahen përbërësit, por shtresohen, e
ruajnë lagështinë e lëkurës, përkatësisht nuk lejojnë lëkurën që të thahet dhe
veprime të tjera, pa shtimin e konzervanseve. Këto veti i sugjerojnë për përdorim.

6.5 POLIMERET

Polimeret janë makro molekula. Emrin e kanë fituar për shkak të strukturës
që do të thotë poli shumë, kurse meros pjesë. Në natyrë janë të përhapura
gjerësisht dhe ato janë polimeret natyrore. Poliamidet (proteinat) dhe polisakaridet
janë në përbërje të organizmave të gjallë, kurse janë pjesë përbërëse të ushqimit;
acidet nukleinike gjithashtu janë makro molekula. Ato janë përgjegjëse për
karakteristikat trashëguese të organizmave të gjallë.

81
 Makromolekulat prej origjinës sintetike gati se janë në mënyrë të barabartë
të qenësishme për jetën e njerëzve, kurse rëndësia e tyre vazhdimisht rritet.
Përdoren si materiale strukturore, si fije sintetike, mjete mbrojtëse dhe tjera. Me
fjalë tjera ato janë bërë të domosdoshme në jetën e përditshme. Sasinë që
industria e plason në treg nuk e ka tejkaluar asnjë lloj prodhimi tjetër.
Makromolekulat janë ndërtuar prej njësive shumë të vogla – monomerët.
Prej tyre janë formuar prej dy proceseve: polimerizimit dhe polikondensimit.
Polimerizimi është proces ku prej shumë molekulave-monomereve shumë
të vogla, formohet molekulë-polimer shumë i madh, pa u ndarë gjatë sajë ndonjë
produkt tjetër. Kusht për këtë proces është që monomeri të posedojë lidhje të
dyfishta ose të trefishta. Aftësi për polimerizim kanë gati të gjitha komponimet e
pangopura. Proceset polimerizuese zakonisht ndodhin nën ndikimin e katalizatorit
dhe kushte rreptësisht të përcaktuara: temperaturë, presion, dritë. Në qoftë se
molekulat e monomerit nuk janë të barabarta, fitohen kopolimere. Industria,
proceset polimerizuese i grupon në:
 Polimerizimi bllok-polimerizimi direkt i 100% monomereve të pastra (të
pa ëmbëlsuara). Për shembull polimerizimi i: stirenit, etenit;
 Polimerizimi suspenziv-polimeri ndahet si pluhur i imët, për shembull
polimerizimi i klorid polivinilit; dhe
 Polimerizimi emulziv-monomerit emulgojnë në ujë, pastaj
polimerizohen.
Polikondensimi është lloj i dytë i reaksionit për fitimin e polimerive. Prej
numrit të madh të monomereve fitohet polimeri, por me këtë rast ndahet ndonjë
molekulë e vogël, për shembull H2O, HCl.
Polimeret e prodhuara në aspektin industrial me një emër më së shpeshti
quhen masa plastike.

6.5.1 MASAT PLASTIKE

Në kuptimin më të gjerë të fjalës materiale plastike janë të gjitha ato

(duke i përjashtuar metalet) që pas formësimit e ruajnë formën edhe pas
ftohjes.

Formësimi kryhet nën veprimin e forcës në interval të caktuar të

temperaturës. Kjo mundëson që të formësohen me derdhje, presim, tërheqje,
estrudim. Ato janë komponime organike makromolekulare. Mundet të rrjedhin prej
celulozës, albuminat ose amidoneve, por edhe të fitohen me përpunimin e
karboneve, naftës, gazit të marrë dhe tjera.
Varësisht nga mënyra e përfitimit, ato mundet të jenë:
-masa plastike të fituara me përpunimin e celulozës, albuminave (bimor,
shtazor) dhe kauçukut natyror ose
-masa plastike të fituara me polimerizim dhe polikondensim të molekulave
monomerike.
Varësisht prej llojit të polimerizimit, vetitë e polimerit mundet, por nuk është
e domosdoshme (nëse është polimerizim) të ngjajnë në ato të monomerit. Vetitë
82
më të shpeshta të polimerit janë të ngjashme me ato të monomerit, kur fitohen me
polimerizim homogjen, por kjo nuk është çdoherë.
Duke marrë parasysh numrin jashtëzakonisht të madh dhe llojllojshmërisë
nuk ka mundësi të shprehen të gjitha vetitë e tyre, por zbatimi i masave plastike
bazohet në vijueset:
 Dendësia e vogël
 Përhershmëri e ndikimeve të jashtme (anti korrozioni)
 Përpunimi i lehtë
 Përhershmëri e abenjes
 Pëlqim pa përdorimin e ngjyrimit
 Të gjithë riciklohen, kurse më së shpeshti janë ngrohës të
mirë, elektro izolator të mirë dhe izolator të zërit.
Këto veti padyshim i rekomandojnë, por ka edhe refuzues. Të tillë janë:
 Kanë termo stabilitet të vogël,
 Ngurtësi të ulët,
 Fortësi të vogël,
 Me kohë d.m.th. nën veprimin e ngrohtësisë ditore dhe dritës
”plaken” d.m.th. i humbin vetitë. Nga aspekti ekologjik kanë
mungesë, që nuk zbërthehen.
Lëndët e para për fitimin e masave plastike ndahen në themelore dhe
ndihmëse. Lëndët e para themelore janë ato, prej të cilave në proces të
polimerizimit ose polikondensimit fitohen komponime makromolekulare me veti
plastike dhe tjera, karakteristike për masat plastike.
Materiale ndihmëse janë ato, që shtohen ndaj lëndëve të para për t’i
përmirësuar vetitë e prodhimit final. Ato janë: mbushësit që i përmirësojnë vetitë
mekanike dhe zëshmërinë e masave plastike.
-plastifikuesit, që e potencojnë plastikshmërinë e prodhimit final
-mjetet për lyerje, që mundësojnë nxirjen më të lehtë të prodhimit të
gatshëm prej kallëpi
-katalizatorët, që veprojnë në mënyrë katalitike mbi procesin e prodhimit
(që e përshpejtojnë)
-ngjyrat që kontribuojnë për pamjen estetike të prodhimeve të gatshme
dhe të dhëna tjera të ngjashme.
Ndarja e masave plastike në industri dhe qarkullim kryhet sipas kritereve
të ndryshme. Kështu, për shembull, është pranuar ndarja e masave plastike sipas
lëndëve të para themelore, por me këtë rast theksohet se a thua të njëjtit janë
fituar me modifikim të makromolekular natyror ose plastik.
Sipas mënyrës të fitimit të masave plastike ndahet në polimerizues dhe
polikondensues.

83
 Klasifikimi i masave plastike mundet të kryhet edhe sipas sjelljes së tyre
gjatë nxehjes. Me fjalë tjera, të gjitha masat plastike gjatë nxehjes zbuten, por
nëse me atë rast, kimikisht ndryshojnë, të njëjtat quhen masa stabile
termoplastike.
Por dallim nga masat plastike termostabile, masat termoplastike
munden më shumë herë të zbuten me nxehje dhe përsëri të kalojnë në
gjendje të ngurtë, me ftohje, pa u ndryshuar kimikisht.
Sipas këtyre kritereve masat plastike më të përdorura së shpeshti
mundemi t’i sintetizojmë në mënyrën e paraqitur në tabelën 6.1:

Tabela 6.1: Klasifikimi i masave plastike

Mënyra e fitimit Termoplastike Termostabile Proteinash

Gjysmë sintetike Nitroceluloza - Kazeini
celuloza acetat

Në mënyrë sintetike Polivinilkloridi

të fituar me polivinilacetati
polimerizim poliolefini Poliesteret -
polistireni masa
plastike akrile

Në mënyrë sintetike Fenoplasti,

të fituar me Poliamidet aminoplasti,
polikondensim rrëshirat
poliestere

Në jetën e përditshme masat plastike më shpesh janë hasur nga

polivinilkloridi (PVC), polietileni dhe polipropileni.
Vendin udhëheqës në prodhimin botëror të masave plastike e ka
polivinilkloridi (PVC, lexo: pe-ve-ce).

84
 Mostër plas masës termostabile

Mostër e plas masës termoplastike

Fig.6.5: Mostrat e plas masave të ndryshme sipas sjelljes gjatë nxehjes

Polivinilkloridi (PVC) është njëra nga masat plastike më të përdorura.

Lënda e parë themelore për fitimin e polivinil kloridit është monomeri vinil kloridi,
që fitohet prej acetilenit (C2H2) gjatë klorimit të tij me hidrokarbur. Me polimerizimin
e vinil kloridit në kushte industriale fitohet materie a bardh pluhuri – polivinil kloridi.
Varësisht nga lëndët e para ndihmëse prodhimi final prej polivinilkloridi mundet të
jetë i tejdukshëm, i ngjyrosur, i butë, gjysmë i fortë ose i butë. PVC është rrezistent
ndaj ndikimeve atmosferike, dëmtimeve mekanike dhe praktikisht është i pa
ndezshëm.
Përdoret si material për izolim në elektroteknikë, për përpunimin e mjeteve
për ruajtje dhe transport të lëngjeve (gyp sjellës, gypa, armatura dhe enë) për
prodhimin e pllakave vinas, për fije sintetike dhe tjera.

85
 Polieteni dhe polipropeni në treg janë të njohur si poliolafenë. Lëndë e
para për fitimin e këtyre masave plastike është etileni dhe propileni, që fitohen
gjatë pirolizës së karbohidratit. Me polimerizim të monomereve të etilenit dhe
propilenit varësisht prej kushteve të polimerizimit fitohen prodhime me veti të
ndryshme.
Polieteni dhe polipropeni përdoren në elektroteknikë si material për izolim,
për përpunimin e ambalazhit, filmave, folive për prodhim oranzherie dhe tjera.
Në treg hasen në formë të granulave, gypave, folive, sendeve për nevojat
e zejtarisë, industrisë dhe amvisërisë.
Ndërmjet numrit të madh të masave plastike që prodhohen për çdo ditë,
plasohen edhe të reja, ashtu që në treg paraqiten me emra të ndryshëm tregtar.
Përveç PVC, polietenit, polipropeni masa plastike më së shumti të përdorura janë:
polivinilacetati, polistireni, poliamidet, rrëshirat poliestere, fenoplastet,
aminoplastet masat plastike akrile dhe tjera.
Vetitë e masave plastike, çmimi i ulët dhe mundësia për riciklim,
mundësojnë aplikimin e tyre si zëvendësim për shumë materiale klasike: drurin,
metalin, qelqin, ngjitëset, mjeteve lidhëse dhe tjera. Aplikimi i masave plastike,
zgjidh edhe disa probleme të pazgjidhshme më herët nga fusha e ambalazhimit të
prodhimeve të gatshme, në medicinë, agrokompleksin, ndërtimtarinë etj. Ato
përdoren në medicinë, në industrinë e makinerisë, në industrinë automobilistike
etj.
Edhe krahas çmimit të ulët, konsumimi i gjerë dhe zbatimi i madh, i bënë
këto prodhime të jenë degë ekonomike profituese.

Detyra 1.

Duke e përdorur rregullimin në tabelën 6.2., përcaktoje llojin e masës

plastike në mostrat që i ke fituar. (Nxënësit fitojnë nga 5-6 copa prej masave të
ndryshme plastike ose granula dhe punojnë në grupe).

86
 Tabela 6.2 për detyrën 1 (identifikimi i plas masave)

Reaksioni me
Masa plastike Pamja e Sjellja gjatë Karakteri i reagensë i
jashtme nxehjes djegies produkteve të
zbërthyera
Masa Lehtë ndizet dhe
Polietileni plastike Zbutë digjet në fillim me E ç’ngjyros
gjysmë e flakë hiri e pastaj tretjen e
tejdukshme me të verdhë. Me КМnО4
e pangjyrë këtë rast pikon
ose e dhe ndihet erë
ngjyrosur parafine
I pangjyrë Ndahet HCl që
PVC ose i Zbutet dhe Digjet me flakë të ndihet sipas
ngjyrosur, zbërthehet tymosur, por erës ose gjatë
elastik ose jashtë flakërimit reaksionit me
i ngurtë AgNO3
Masa Digjet me flakë të E ç’ngjyros
Pleksiglas plastike e Zbutet verdhë. Djegia tretjen e
pa ngjyrë, është e përcjellë KMnO4 dhe ujin
e ngurtë me plasje dhe e bromit
dhe e fortë kundërmim
Digjet me flak të
Fenolplasti Ngjyrë e Nuk zbutet verdhë. Djegia Ndahet fenoli i
errët, masa është e përcjellë cili me tretje
plastike të me erë të nga FeCl3 jep
forta dhe mprehtë ngjyrosje
ngurta karakteristike të violete
bakelitit të djegur

6.6 CELULOZA, DERIVATET DHE ZBATIMI

Druri është njëri nga pasuritë natyrore më të mëdha të vendit. Njeriu e ka

përdorur shumë herët për kënaqjen e nevojave të ndryshme.
Sot, drunjtë fitojnë rëndësi gjithnjë e më të madhe në vetëdijen ekologjike
të njerëzve, dhe ekzistojnë lëvizje dhe organizata të ndryshme qëllimi i të cilave
është, që ta pengojnë prerjen e drunjve dhe zhdukjen e maleve. Gjithnjë e më
shumë, druri zëvendësohet me materie tjera.
Sipas përbërjes kimike të drurit, karboni është përfaqësuar me 50%,
oksigjeni me 43%, hidrogjeni me 6% dhe rreth 1% azot. Përbërësit kryesor të
drurit janë fijet e drurit dhe lëngjet e drurit. Në fijet e drurit ka 53% celulozë, 30%
lignin dhe 17% ujë.
Druri mundet të përdoret për përpunimin kimik me ç’rast fitohen substanca
të rëndësishme, siç janë tanini, karboni i drurit, acidi uthullor, metanoli, acetoni,
87
katrani dhe tjera, por pa kontestim komponenti i tij më i rëndësishëm është
celuloza.
Me përpunim kimik të masës së drurit fitohet: drurëria dhe celuloza.

Drurëria është gjysmë prodhim. Fitohet me fërkim mekanik të drurit,

me ç’rast fitohet masa fijore. Varësisht prej ecurisë për fitimin e drurërisë
dallohet drurëria e përhimët dhe errët.

Drurëria e bardhë mundet të zbatohen gjatë prodhimit të letrës, kurse

drurëria e përhimët, e cila në raport me të bardhën ka fortësi më të madhe,
përdoret për prodhimin e kartonit (dedikuar për ambalazhin e kartonit), lidhjen e
librave në industrinë grafike, letrën e trashë për paketim dhe të ngjashme.

Celuloza [(С6Н10О5)n] është pjesë përbërëse e mureve e të gjitha bimëve.

Fitohet me zierje të masës së drurit sipas procedurave të ndryshme në prezencë
të bazës, acideve, bisulfidit dhe tjerë. Varësisht prej procedurës emërohet edhe
prodhimi. Në procesin e zierjes me këto reagens arrihet deri te largimi i materieve
celuloide (lignin, pentozaneve, heksozanëve dhe tjera) përmes rrugës së
zbërthimit. Fijet celuloide mbesin të patretshme. Varësisht nga procedurat e
përdorura, celuloza e fituar ka dedikim të ndryshëm.
Në natyrë më i përhapur është komponimi organik – polisakarid. Në
gjendje të pastër është materie e bardhë fijore, pa shije dhe ngjyrë. Është i
patretshëm në ujë dhe në shumë tretës organik. Gati celulozë e pastër është
pambuku. Te bimët tjera përmbajta e saj lëviz, por në kashtë e kemi 43%, dhe
krahas plepit dhe mështekrës edhe ajo përdoret si lëndë e parë për celulozën.
Celuloza është njëra nga burimet biologjike më të shfrytëzuara për
industrinë kimike përpunuese. Ajo është lënda e parë për fitimin e fijeve kimike,
plas masave, eksploziveve dhe shumë materieve tjera që përdoren si lëndë të
para në industritë tjera. I tillë është shembulli i fitimit të fijeve viskoze, acetike dhe
tjera, celofanit, etil celulozës, aditivëve të ndryshëm dhe materialeve atëhezive,
mjeteve ndihmëse dhe të ngjashme.
Në bazë të celulozës fitohen masat plastike vijuese: celuloidi, acetati
celuloid, cefloni, vulkanfiberi dhe tjera.

Letra është e njohur ende para disa mijëra viteve. Prodhimi i saj i parë
është vërejtur në Kinë në fillim të shekullit të dytë të erës sonë, kur është fituar
letra nga origjina bimore.
Lënda e parë themelore për fitimin e letrës është drurëria e bardhë dhe e
zezë, si dhe celuloza. Përveç këtyre lëndëve të para gjatë prodhimit të letrës
mundet të shtohen edhe leckat e vjetra, mbeturinat e tekstilit, letra e vjetër dhe
tjera.
Si mjete ndihmëse gjatë prodhimit të letrës përdoren:

mjete për verbim: amidoni, rrëshirat artificiale, kolifoniumi, sapuni dhe

tjera, që kanë për detyrë ta rrisin ngurtësinë e letrës dhe t’i mbajnë fijet celuloide
në një tërësi kompakte;

88
 mbushjet shtohen në letër për rregullimin e gramaturës së tyre 26,
bardhësisë, pa dukshmërisë, pa depërtueshmërisë së ujit dhe ajrit dhe të
ngjashme. Si përmbushje përdoren: gëlqerja, shkumësi, talku, kaolini dhe tjera.
Ndaj këtyre mjeteve mundet të shtohen edhe ngjyra që përdoret kur
prodhohet letra e ngjyrosur.

6.7 KAUÇUKU DHE GOMA

Kauçuku natyror është biopolimerë. Ai përmbahet në lëngun bimor

(lateksin) në drurin e kauçukut, prej të cilit nxirret përmes rrugës së prerjes së
lëvores dhe mblidhet në enët përkatëse. Kauçuku fitohet prej lateksit sipas
përpunimit përkatës teknologjik.
Natyrori (kauçuku i papërpunuar) është polimer i izoprenit, d.m.th.

nCH2 = C - CH = CH2 [ - CH2 – C = CH – CH2 -]n

│ │
Н Н
Monomer: izopren Polimer:kauçuku natyror

Kauçuku i papërpunuar është material me ngjyrë të verdhë të zbehtë dhe

në shtresë të hollë është i tejdukshëm. Në ujë praktikisht është i patretshëm, kurse
tretet me bymimin paraprak në disa tretës organik. Karakterizohet me fortësi të
caktuar mekanike, ngurtësi, qëndrueshmëri të fërkimit, elasticitetin e theksuar dhe
dielktrikë të mirë. Nëse nxehet në temperaturë prej 100 oC bëhet i butë dhe ngjitet.
Nën veprimin e oksigjenit nga ajri ngadalë “plaket”, d.m.th. ngurtësohet,
plasaritet dhe e humbë fortësinë dhe elasticitetin. Has në përdorim në industrinë
për prodhimin e gomës.
Me zbulimin e vullkanizimit, kërkesa për kauçuk është rritur dhe nuk
mundet t’i përmbush kushtet me prodhimin e kauçukut natyror. Është imponuar
nevoja të sintetizohet materia, që plotësisht do të mundësojë zëvendësimin e
kauçukut deficitar natyror. Kështu është gjetur procedura për prodhimin e
kauçukut sintetik.
Kauçuku i parë sintetik është fituar në kushte industriale nga polimeri i
butadienit. Në të janë sintetizuar shumë lloje të kauçukut sintetik vetitë e të cilit jo
vetëm që janë të afërta me kauçukun natyror, por me disa veti edhe e tejkalojnë.
Të tillë, për shembull janë kauçuku sintetik i butadinsterinovit dhe butadinnitrilit.
Prodhimi i kauçukut sintetik ka edhe arsyetimin ekonomik. Lëndët e para janë të
lira, kurse me këtë kauçuku i fituar është me çmim të ulët, kurse me vetitë është i

26
“Gramimi” i letrës është masa e 1 m2, e shprehur në gram.
89
njëjtë me kauçukun natyror. Kështu munden të plotësohen kërkesat gjithnjë e më
të rritura për prodhimin e kauçukut sintetik.
Vetitë e kauçukut të papërpunuar pa marrë parasysh origjinën e tyre
përmirësohen me vullkanizim. Procesi i vullkanizimit është reaksion kimik gjatë të
cilit kauçuku përpunohet me sulfur. Me këtë rast sulfuri lidhet në vendet e lidhjeve
të pangopura të molekulës dhe nga molekula lineare fitohet strukturë vargore e
polimeritë (kauçukut). Prodhimi nga vullkanizimi quhet kauçuku i vullkanizuar
ose gomë.

Reaksioni për vullkanizimin e kauçukut

Kauçuku i papërpunuar Kauçuku i vullkanizuar

Fig. 6.6: Kauçuku u papërpunuar dhe i vullkanizuar

Në prodhimin e gomës përveç komponentës themelore – kauçukut

përdoren edhe mjete shtesë si plotësues, plastifikues, mjete kundër plakjes, ngjyra
dhe tjera që ndikojnë njësoj si te masat plastike.
Vetitë e gomës varen nga lloji i kauçukut që është përdorur, si dhe prej
sasisë së sulfurit të shtuar. Goma është material me veti të çmuara lartë fiziko-

90
mekanike si elastikshmëria, ngurtësia, rrezistueshmëria e shpenzimit, jo
lëshueshmëria e ujit, vetitë elektro izoluese dhe tjera.

Fig. 6.7: Përdorimi i gomës për gomat automobilistike

Goma përdoret për përpunimin e gomave automobilistike, avio-gomave,

lentave të transportit dhe transmisionit, veshmbathjes mbrojtëse prej gomës dhe
këpucëve, gypave dhe membranave rezistuese ndaj temperaturës dhe prodhime
tjera të ndryshme prej gomës dhe materialeve për izolim.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM:

1. Cilat janë materiet aktive sipërfaqësore?

2. Shpjegoje mekanizmin e veprimit të materieve aktive sipërfaqësore?
3. Si klasifikohen masat plastike?
4. Cili është dallimi ndërmjet masave termoplastike të termoplasteve dhe
termostabileve?
5. Ku gjen zbatim celuloza dhe derivatet e sajë?
6. Cilat janë vetitë karakteristike fizike, fiziko-kimike dhe kimike të kauçukut
natyror dhe sintetik? Bëje krahasimin!
7. Çka arrihet me vullkanizimin e kauçukut?
8. Numëro prodhime në rrethin e afërt që janë përpunuar prej gomës?

91
 REZYME E TEMËS

Materiet aktive sipërfaqësore janë numri i madh i komponimeve kimike

që kanë aftësi, për shkak të natyrës së tyre, që t’i rregullojnë kontaktet ndërmjet
sipërfaqeve kufizuese të dy trupave që janë në kontakt ndërmjet tyre. Materiet
sipërfaqësore aktive në ujë e zvogëlojnë tensionin sipërfaqësor të ujit për shkak të
një varg dukurish fiziko-kimike, për shkak të cilave uji kryen stërpikje (lagiet) të
lëkurës dhe tekstilit. Veçmas janë të njohur sapunët, detergjentet dhe ngjyrat etj.
Materiet aktive sipërfaqësore në industri kanë zbatim të gjerë. Përdoren
për desperigirim, emulgacion, shumimin, depërtim, njomjen, larje dhe tjera.
Materiet aktive sipërfaqësore janë substanca molekulat e të cilave
përmbajnë pjesë hidrofile (polare) dhe hidrofobie në raport të caktuar, kurse të
plotësojnë kushte të caktuara.
Klasifikohen në anione, katione, jo jonike dhe amfolitike.
Ato karakterizohen me: tretje të dobët në ujë, tension të vogël sipërfaqësor,
veti penetruese (veti e depërtimit), veti e detergjentshmërisë (veti e larjes), veti e
peptizimit dhe tretjes koloide të papastërtive, veti e njomjes, veprojnë në sasi të
vogla.

Polimeret janë makromolekula. Makromolekulat nga origjina sintetike gati

janë njësoj të rëndësishme për jetën e njerëzve, kurse rëndësia e tyre vazhdimisht
rritet. Përdoren si materiale strukturore, si fijet sintetike, mjete mbrojtëse dhe tjera.
Sasia që industria që e prodhon nuk është tejkaluar nga asnjë lloj i prodhimit tjetër.
Makromolekulat janë ndërtuar prej njësive shumë të vogla – monomereve.
Prej tyre formohen me dy procese: polimerizim dhe polikondensim.
Polimeret e prodhuara në aspektin industrial me një emër më shpesh
quhen masa plastike.
Në kuptimin më të gjerë të fjalës materialet plastike janë të gjitha ato (duke
i përjashtuar metalet) që pas formësimit e ruajnë formën edhe pas formësimit.
Karakterizohen me dendësi të vogël, përhershmëri në ndikimet e jashtme
(antikorizion), përpunimin e lehtë, përhershmëri të shpenzimit, pëlqyeshmëri pa
nevojë ngjyrimi, të gjitha riciklohen, kurse më së shpeshti janë ngrohës të mirë,
elektro izolues dhe izolues të zërit. Këto veti pa dyshim i sugjerojnë, por kanë
edhe të meta. Të tilla janë: kanë termostabilitet të vogël, ngurtësi të ulët, fortësi të
vogël, me kohë d.m.th. nën ndikimin e nxehtësisë ditore dhe dritës “plaken” që do
të thotë i humbin vetitë. Nga aspekti ekologjik kanë, mungesë, që nuk zbërthehen.

Celuloza [(С6Н10О5)n] është pjesë përbërëse e mureve e të gjitha bimëve.

Fitohet me zierje të masës së drurit sipas procedurave të ndryshme, në prezencë
të bazave, acideve, bisulfateve dhe tjera. Varësisht prej procedurës emërtohet
prodhimi. Në procesin e zierjes me këto reagensë vihet deri te largimi i materieve
jo celuloide (ligninat, pentozanet, heksozanit dhe të tjerëve) përmes rrugës së
tretjes. Fijet celuloide mbesin të patretura.
Varësisht nga procedura e përdorur, celuloza e përdorur ka dedikime të
ndryshme. Ajo është lëndë e parë për fitimin e fijeve kimike, materie artificiale,
plas masa, eksplozive, letër dhe shumë materie tjera që përdoren si lëndë e parë
në industri tjera. I tillë është shembulli i fitimit të fijeve viskoze, acetate dhe tjera,
92
celofan, etil celulozë, materie të ndryshme aditivë dhe atëhezive, mjete ndihmëse
dhe të ngjashme.
Në bazë të celulozës fitohen masat plastike vijuese: celuloidi, acetat
celuloidi, ceflon, vulkanfiberi dhe tjera.
Ajo është lëndë e parë për fitimin e fijeve kimike, materie artificiale, plas
masa, eksplozive dhe shumë materie tjera që përdoren si lëndë e parë në industri
tjera. I tillë është shembulli i fitimit të fijeve viskoze, acetatë dhe fije tjera, celofani,
etil celuloza, aditiv të ndryshëm dhe materiale atëhezive, mjete ndihmëse dhe të
ngjashme.

Kauçuku natyror është bipolimer. Sipas përbërjes kimike ai është polimer

i izoprenit.
Kauçuku sintetik është fituar në kushte industriale prej polimerit të
butadienit. Në të janë të sintetizuar më shumë lloje të kauçukut sintetik vetitë e të
cilave jo vetëm që janë të afërta me kauçukun natyror, por me disa veti edhe i
tejkalojnë. Kështu munden të plotësohen kërkesat gjithnjë e më të mëdha për
prodhimin e kauçukut sintetik.
Vetitë e kauçukut të papërpunuar pa marrë parasysh origjinën e tij
përmirësohen me vullkanizim. Procesi i vullkanizimit është reaksion kimik gjatë të
cilit kauçuku përpunohet me sulfur. Me këtë rast sulfuri lidhet në vendet e lidhjeve
të pa ngopura të molekulës dhe nga molekula lineare fitohet strukturë vargore e
polimerit (kauçukut). Prodhimi nga vullkanizimi quhet kauçuku i vullkanizuar ose
gomë.
Vetitë e gomës varen prej llojit të kauçukut që është përdorur, si dhe prej
sasisë të sulfurit të shtuar. Goma është material me veti të vlerësuara lartë fiziko-
kimike si elasticitetshmëri, fortësia, rrezistueshmëria e shpenzimit, pa lëshuesh-
mëria e ujit, vetitë elektro izoluese.

93
94
7 TEMA
LËNDËT E PARA PËR INDUSTRINË USHQIMORE
VËSHTRIM
Rëndësia, përbërja dhe vlera
ushqyese e prodhimeve
ushqimore
Përbërja e prodhimeve
ushqimore
Vlera ushqyese e prodhimeve
ushqimore
Konservimi i ushqimit
Prodhimet ushqimore prej
origjinës bimore:
Mielli; Sheqeri
Prodhime ushqimore nga origjina
bimore dhe shtazore:
Yndyrat
Prodhimet ushqimore nga origjina
shtazore
Qumështi; Mishi
Pemët dhe perimet si prodhime
ushqimore dhe lëndët e parë për
industrinë konservuese
Pijet
Pyetje për vetëkontrollim
Rezyme e temës
QËLLIMET E MËSIMIT
Temën që e përpunon industria
ushqimore dhe lëndët e para të saj janë
më të gjerë. Që të thjeshtëzohet të
mësuarit, së pri janë sqaruar disa nocione
me domethënie të përgjithshme, kurse
pastaj individualisht janë ekspozuar
mallrat ushqimor, të grupuara në tërësi që
janë formuar nga aspekte të ndryshme
(origjina, dedikimi dhe të ngjashme).
Shumicën e këtyre njohurive
nxënësit tanimë i posedojnë nga jeta e
përditshme, dhe të njëjtat gjeneralizohen,
përputhen, vërtetohen ose korrigjohen
dhe thellohen.
Gjithsesi do të kontribuojnë për
përvetësim
Kjo temë ofron kushte të shumta
për punë të mëvetësishme të nxënësve.
Jep mundësi për zhvillimin e interesave të
posaçme dhe iniciativë në fushën në
ushqimin bashkëkohorë me përdorimin e
ushqimit të shëndosh “ekologjik”.
Korrelacioni me lëndët tjera, para
njohuritë dhe interesimi i paraqitur i
nxënësve duhet t’ju pranohet dhe të
përshëndetët.
95
7.1 RËNDËSIA, PËRBËRJA DHE VLERA USHQYESE E
PRODHIMEVE USHQIMORE

Të gjithë organizmat e gjallë kanë instinkt natyror për ushqim, sepse ai

është i domosdoshëm për mbajtjen e jetës.
Me kohë nevojat e njerëzve për ushqim në mënyrë esenciale nuk kanë
ndryshuar, por janë ndërtuar shprehitë dhe shijet. Mënyra e ushqimit është
shprehje e standardit jetësor.
Të gjitha prodhimet natyrore ose industriale që njeriut i shërbejnë si ushqim
quhen artikuj ushqimor, kurse futja e tyre në organizëm quhet ushqim.
Rëndësia e artikujve ushqimor, d.m.th. e ushqimit të rregullt është disa fish.
Në esencë, ushqimi organizmit të njeriut duhet t’i sigurojë ndërtimin e
qelizave, prodhimin e energjisë dhe ta furnizojë trupin me substanca mbrojtëse.
Nga ushqimi varet aftësia e njeriut për punë dhe veprimtaria e tij në
shoqëri. Sipas kësaj, ushqimi nuk është i rëndësishëm vetëm nga aspekti i
nevojave fiziologjike, por në të njëjtën kohë edhe problem ekonomik.

Të ushqyerit e pamjaftueshëm i popullatës mundet të jetë rezultat i viteve

jo të frytshme, fatkeqësitë elementare, kushtet e këqija sociale dhe tjera.
Mungesa e ushqimit dhe urisë janë të vjetra sa edhe njerëzimi, por edhe
mëtutje nuk është tejkaluar problemi. Në botën bashkëkohore bëhen shumë
përpjekje që të pengohet vdekja nga uria, por kjo është vetëm një zgjidhje parciale
e problemit me ushqimin.
Për shkak të rëndësisë së madhe, ushqimi, prodhimi i tij dhe ruajtja janë
preokupim i shumë degëve të industrisë ushqimore, e cila prodhon mall për
konsum të gjerë në kuptimin më të gjerë të fjalës.

7.2 PËRBËRJA E PRODHIMEVE USHQIMORE

Me llojllojshmërinë e tyre, prodhimet ushqimore dallohen sipas shijes, erës,

pamjes, konsistencës etj., por sipas përbërjes pothuaj se të gjitha në mënyra të
ndryshme përmbajnë, karbohidrate, yndyra dhe vajra, ujë, vitamina dhe kripëra
mineral.

Albuminat kanë rëndësi më të madhe në ushqimin e njerëzve dhe janë të

pazëvendësueshëm. Ato janë bartës të funksioneve jetësore në organizmat.
Drejtpërdrejtë marrin pjesë në ndërtimin e qelizave dhe veprojnë në mënyrë
katalitike mbi proceset biologjike dhe kimike, d.m.th., mbi metabolizmin.
Në formimin e albuminave që është e përbërë, marrin pjesë karboni,
hidrogjeni, oksigjeni, azoti sulfuri, kurse te disa fosfori dhe hekuri.
Njeriu i merr nëpërmjet ushqimit prej origjinës shtazore (mishin, qumështin,
vezët) dhe nëpërmjet disa fryteve bimore, farërave etj.

96
 Karbohidratet janë pjesë përbërëse të ushqimit, që organizmi i njeriut
shumë lehtë i përdor. Ato sigurojnë energjinë e domosdoshme për kryerjen e
funksioneve jetësore.
Në përbërjen e karbohidrateve marrin pjesë karboni, hidrogjeni dhe
oksigjeni. Për njeriun, me rëndësi më të madhe është amidoni dhe sheqeri si
burime të karbohidrateve.
Në ushqim futen nëpërmjet të gjitha llojeve të drithërave, patates, pemëve
dhe tjera.

Vajrat dhe yndyrat janë ushqim rezervë i organizmit dhe shërbejnë si

burim i energjisë. Prej tyre gjatë oksidimit zhvillohet energji relativisht shumë e
madhe. Duke marrë parasysh strukturën e yndyrave dhe rolin e tyre në organe të
ndryshme, ato paraqesin përbërës të rëndësishëm në ushqim.

Në aspektin kimik përbëhen prej karbonit, hidrogjenit dhe oksigjenit, të cilat

e përbëjnë indin yndyror te gjallesat, bërthamën e farërave te bimët, për shembull
te luledielli, soja, kikirikët, pjesët gjethore të frytit, si te ullinjtë etj.
Njeriu i merr nëpërmjet mishit, qumështit, farërave dhe frutave të disa
bimëve dhe drejtpërdrejtë, si vajra dhe yndyra.

Vitaminat janë substanca organike të përbëra, që në mënyrë të natyrshme

nuk hasen të izoluara. Ato janë pjesë përbërëse e ushqimit bimor dhe shtazor.
Nuk kanë vlerë ushqyese, por e rregullojnë shfrytëzimin e ushqimit, kurse me këtë
edhe kryerjen e funksioneve normale të organizmit. Mungesa e ndonjë vitamine
shkakton sëmundje të caktuar, avitaminozë. Për shembull mungesa e:
D vitamina, sjellë deri te sëmundja rakitis;
C vitamina, shkakton sëmundjen e skorbutit;
B 1 është shkak për sëmundjen beri-beri etj.
Për studimin më të lehtë vitaminat ndahen sipas tretshmërisë. Kështu,
vitaminat A,D, E dhe K tretën në yndyra, kurse C dhe kompleksi B vitaminë janë të
tretshëm në ujë.
Karakteristikë është ajo se vitaminat janë të ndjeshme në veprime të
ndryshme, kurse posaçërisht në nxehtësi. Për atë synohet që të përdoren
produkte të freskëta në ushqim.
Industria duke synuar ta kompensojë mungesën e vitaminave në
përpunimin e ushqimit, në mënyrë plotësuese i futë, kurse i prodhon edhe
industria e barërave.
Në sasi të ndryshme gjenden në ushqimin e përgjithshëm natyror.
Zhvendosja e tyre mundet të shihet edhe në tabelën 7.1.

97
 Tabela 7.1: Përmbajtja e vitaminave në disa artikuj të rëndësishëm
ushqimor

Prodhimi Vitamina А Vitamina В Vitamina С

Molla 0 + +
Dardha 0 + +
Pjeshka 0 0 +
Kumbullat С + + 0
Domatet ++ +++ +++
Speci + + +++
Limoni 0 + +++
Bizelja e +++ +++ +++
gjelbër +++ ++ ++
Karota +++ +++ +++
Spinaqi + ++ +
Lule lakra + 0 +
Mishi ++ ++ +
Zemra ++ ++ +
Veshka + + 0
Peshku
Shenjat shënojnë: + pak; ++ mjaftueshëm; +++ shumë; 0 vetëm gjurmë с

Kripërat minerale bëjnë pjesë në pjesën joorganike të organizmit. Këtu

janë komponimet e natriumit, kaliumit, kalciumit, hekurit, fosforit, klorit, jodit etj.
Në artikujt ushqimor hasen në gjendje të tretur dhe jo të tretur. Nevojat e
përditshme për to nuk janë të mëdha (20-30 g.), por mungesa sjell deri te
sëmundjet, për shembull shkaktojnë anemi, nëse është në pyetje hekuri, ose
rakitis nëse mungon kalciumi etj.

Uji merr pjesë me rreth 60% në ndërtimin e organizmit dhe krahasuar me

ushqimin është më i rëndësishëm për njeriun. Siguron fortësi dhe elasticitet dhe i
tretë të gjitha komponentët në ushqim. Në mjedisin ujor kryhen të gjitha proceset
biokimike, kurse me ujin rregullohet temperatura trupore dhe largohen materiet e
dëmshme prej organizmit.

7.3 VLERA USHQYESE E PRODHIMEVE USHQIMORE

Ushqimi i pamjaftueshëm te njerëzit shkakton lodhje dhe plogështi, por

edhe deri te sëmundja, mundet të shkaktojë edhe vdekjen. Por deri te pasoja të
ngjashme mundet të sjellë edhe ushqimi i tepruar d.m.th. “trashje”
Janë kryer shumë studime që të gjenden sasi adekuate të ushqimit për
kënaqjen e nevojave të vërteta të njerëzve. Shkenca e bromatologjisë merret me
këtë problematikë. Disa vështrime janë dhënë në tabelën 7.2.

98
 Tabela 7.2 : Nevojat mesatare ditore të njerëzve

Energji Amidonet Yndyrat Karbohidratet

Ј g g g
А. Për nevojat e burrit
të rritur
- punë e lehtë ose
çlodhet 10 048 70 40 450

- punë mesatare e
mundimshme 11 723 85 45 525

-punë e rëndë 50 610

14 230 100
Б. Për nevojat e gruas
së rritur që punon:
-punë e lehtë ose
çlodhet 9 210 60 35 410

-gjatë kohës së
shtatzënisë 10 467 80 40 410

-gjatë kohës së gji

dhënies 11 723 85 70 440
В. Për nevojat e
fëmijëve dhe të rinjve

-prej 2 vjet 3 768 25 30 130

-prej 10 vjet 7 536 60 40 300

-prej 14 vjet 10 886 90 50 450

-prej 18 vjet 13 398 100 40 565

V. Për nevojat e 7 117 40 25 300

personave të plakur

Vlera ushqyese e prodhimeve ushqimore i përfshinë vlerat e tij energjetike

dhe biologjike.
Vlera energjetike të ndonjë artikulli është sasia e energjisë e shprehur në
кЈ/100g prodhim, që lirohet gjatë oksidimit të tij në organizëm deri te produktet
përfundimtare.
Vlera biologjike varet prej sasisë, llojit dhe relacionit ndërsjellë të
amidoneve, materieve minerale dhe vitaminave, d.m.th. të atyre vlerave që nuk
kanë funksion energjetik fillestar.

99
 Të gjitha studimet e vlerës ushqyese kanë për qëllim t’i përcaktojnë nevojat
e përditshme të njeriut nga ushqimi, d.m.th. të plotësohen nevojat e metabolizmit,
rritjes dhe regjenerimit, rregullimit të temperaturës dhe punës fizike.
Nga gjithë ajo e paraqitura deri tani mundet të përfundohet se për ushqimin
racional është i nevojshëm kombinimi i prodhimeve ushqimore me origjinë bimore
dhe shtazore, me përbërje të ndryshme, që të mundet me ushqim të përzier të
sigurohen të gjitha materiet e nevojshme. Në mënyrë figurative është dhënë në
figurën 7.1.

Figura 7.1 : Si të ushqehemi

7.4 USHQIMI I KONSERVUAR

Në garën për ushqim në natyrë merr pjesë njeriu, përtypësit, insektet,

gjallesat dhe mikroorganizmat tjerë.
Që ta ruaj ushqimin për nevojat e tij njeriu kundër këtyre konkurruesve
lufton për çdo ditë. Me helme të ndryshme dhe aksione të pastrimit të deponive i
asgjëson gjallesat dhe insektet. Kundër veprimit të mikroorganizmave lufton duke
synuar t’i asgjësoi ose të krijojë kushte që do ta pamundësojnë veprimin e tyre,
d.m.th. të kryej konservimin e ushqimit.

100
 Që të mundet të veprojnë, mikroorganizmat duhet të vijnë në kontakt
me ushqimin dhe në atë të kenë kushte për rritje dhe zhvillim, d.m.th.
temperatura të jetë prej 15-50oC, lagështia 10-25% dhe të ekzistojë qarkullimi
i ajrit për bakteret aerobe d.m.th., mungesës së baktereve anaerobe.
Me konservimin synohet që të largohen “kushtet e përshtatshme” të
theksuara, d.m.th. të ndërkrehen me kohë, ose të shndërrohen në masë më të
vogël, ose prapë të asgjësohen tërësisht. Në këtë rast ushqimi duhet t’i ruaj
maksimalisht vlerat e tij ushqyese dhe vetitë organi lepitke, kurs për ato të
përdoren mjete më ekonomike.
Varësisht nga afati kohor për të cilin është paraparë ruajtja e ushqimit, ajo
mundet të ketë që më parë kohë të caktuar të rregullimit ose të jetë “pa afat” i
konservuar (kushtimisht, i pakufizuar, ngase afati është i gjatë). Kjo praktikisht do
të thotë se prodhimi është i konservuar, në qoftë se nuk prishet. Për shembull
konservat e teneqesë me prodhime të ndryshme, nuk kërkojnë kushte të rrepta
për ruajtje, siç janë temperatura e caktuar, drita dhe lagështia, por është e
domosdoshme që konservat të jenë të mbrojtura prej dëmtimeve mekanike.
Për çdo rast në deklaratën e prodhimit të konservuar është shënuar afati i
përdorimit.
Varësisht nga procedura e përdorur ose materialet e përdorura, konservimi
mundet të kryhet me metoda fizike ose kimike. Parim themelor është që të
konservohen prodhime të shëndosha dhe të rregullta, që të vazhdohet periudha e
përdorimit të tyre si ushqim.

7.4.1 METODAT FIZIKE

Ftohja është procedurë gjatë së cilës ushqimi nënshtrohet në temperaturë

prej 0 deri në +4oC, në të cilin interval pushon veprimi i shumë mikroorganizmave.
Që të mos vijë deri te formimi i rosës, në frigoriferët vazhdimisht duhet të
qarkullojë ajër. Frigoriferi industrialë është paraqitur në figurën 7.2.
Me këtë procedurë ushqimi mbrohet prej “prishjes” për një kohë të
shkurtër, prej disa ditësh d.m.th. javë. Zbatohet posaçërisht gjatë transportimit nga
disa qendra konsumuese të largëta.

Fig. 7.2: Frigoriferi industrialë

101
 Megjithatë, më e dobishme është ngrirja e ushqimit. Për këtë qëllim ajo i
nënshtrohet veprimit të temperaturës prej -35oC. Që të pamundësohet dëmtimi i
indit të prodhimeve prej kristaleve të mëdha, ngrirja e prodhimeve të ftohura më
parë kryhet përnjëherë dhe shpejtë. Me këtë mënyrë prodhimet mundet të ruhen
prej gjashtë deri në nëntë muaj.
Kjo procedurë përdoret për transport në largësi të mëdha dhe për
furnizimin e tregut për prodhime jo sezonale.
Ruajtja e vlerës ushqimore edhe të shumë vetive organo lepitkave e
sugjerojnë këtë mënyrë të konservimit, por ana negative është ajo që, vazhdimisht
janë të nevojshëm aparate, të lidhura me burimet e energjisë (më së shpeshti
rrymën elektrike).
Me terjen veprimi i mikroorganizmave zvogëlohet për shkak të mungesës
së lagështisë, dhe prodhimet konservohen për një kohë të gjatë. Terja mundet të
kryhet në mënyrë të natyrshme ose në terjet industriale me ajër të ngrohtë ose
gazrave të tjerë dhe me rreze infra të kuqe. Është e rëndësishme në mënyrë
graduale të thahen prodhimet që të mos vihet deri te pjekja e sipërfaqes.
Për atë shkak që lagështia e mbetur do të mundësojë zhvillim të
mikroorganizmave, kurse nga ana tjetër, tharja duhet të kryhet mjaftë shpejt që të
ketë arsyetim ekonomik. Teren prodhimet e ngurta me sasi të madhe të ujit
(pemët, perimet, peshqit, mishi dhe tjera).
Prodhimet e lëngshme të pasura me ujë, siç janë lëngjet prej domateve
ose pemëve, qumështit dhe tjera, konservohen me koncentrimin gjatë të cilëve
fitohen koncentrate.
Procedura përbëhet në nxehje në temperaturë prej mbi 100oC në avullore
speciale, gjatë të cilave uji avullohet, kurse prodhimi dendësohet. Në praktikë
procesi udhëhiqet gjatë zvogëlimit të presionit, kurse temperatura e punës është
më e ulët. Prodhimet e ruajnë shijen, erën, aromën, dhe sasinë më të madhe të
vitaminave.
Mënyra bashkëkohore e dehidrimit të prodhimeve të lëngshme ushqimore
është pulverizacioni. Lëngshmëria lëshohet nëpër pistonat e hollë dhe kështu
mjegulla e krijuar vjen në kontakt me ajrin nxehur në temperaturë prej 110-120oC.
Me ç’rast uji shpejtë avullohet kurse pjesa e thatë bie. Kjo kryhet në aparate
speciale cilindrike – pulverizatorë (atomizer). Kështu fitohet qumështi, supa, vezët,
kafja, çaji dhe prodhime tjera në pluhur.

102
 Fig. 7.3: Tharësja industriale

Nëse duhet të zhduken bakteret patogjene ose nëse nxehja e fuqishme e

dëmton prodhimin, konservimi kryhet me pasterizim. Ai është përpunim i nxehtë i
ushqimit në temperaturë prej 60-90oC, me kohëzgjatje të ndryshme të veprimit, në
aparate pasterizuese. Me ç’rast zhduken mikroorganizmat, por jo edhe pengesat e
tyre. Ushqimi i pasterizuar duhet shpejtë të ftohet dhe të ruhet në vende të ftohta,
sepse është pjesërisht i konservuar. Kjo metodë është e zakonshme me
qumështin, birrën, lëngjet dhe prodhimeve tjerave të lëngshme.
Ana negative e pasterizimit (shkurtë zgjatja) është tejkaluar me sterilizim.
Përpunimi në temperaturë kryhet me sterilizues në temperaturë prej 110-120oC.
Prodhimet janë të ambalazhuara në mënyrë hermetike në kënaçe ose ambalazhim
të qelqit që varet prej kohëzgjatjes së sterilizimit. Prishja e sterilizimit d.m.th.
ushqimi i përhershëm i konservuar mundet të jetë pasojë e paketimit të keq dhe
prandaj në mënyrë të posaçme kontrollohet. Sterilizimi kryhet për çdo lloj të
ushqimit. Është negative që deri diku i ndryshon vetitë organo lepitkë dhe zhduken
më shumë vitamina.
Artikujt e lëngshëm konservohen me lëshimin nëpër filtrat baketereologjik
të quajtur EK filtra, pra gjatë këtij filtrimi ruhen mikroorganizmat. Atyre i paraprijnë
filtrimi i zakonshëm që të pastrohen pa pastërtitë tjera.
Konservimi mundet të kryhet me veprimin e metaleve në gjendje koloide,
kurse gjithashtu edhe me këmbyes jonik. Në botë kryhen studime, që të zhduken
mikroorganizmat me rrezatim radioaktiv, por kjo është ende në fazën
eksperimentale.

103
7.4.2 METODAT KIMIKE

Metodat kimike e shfrytëzojnë ndjeshmërinë e madhe të mikroorganizmave që

veprojnë në sasi të vogla, substancat e caktuara. Materiet e tilla quhen
konservansë. Ato janë rreptësisht të përcaktuar në lloj dhe të kufizuar sipas
sasisë. Këtu bëjnë pjesë kripa e kuzhinës, uthulla, sheqeri, alkooli, nitrat kaliumi
dhe nitrit kaliumi, sulfurestët, acidi benzual dhe silicilin dhe kripërat e tyre,
prodhimet nga distilimi i thatë i drunjve dhe tjera.

Të kripurit kryhet me derdhjen e kripës në prodhim ose me zhytjen në

tretje kripe. Kripa e shtypë ujin nga indi, duke hyrë në vendin e sajë. Me kripë
(NaCl) konservohet mishi dhe peshqit, perimet dhe tjera me ç’rast përdoren 4-10%
kripë.
Veprimi i sheqerit si konservans mbështetet në plazmolizë d.m.th. sheqeri
hynë nëpër cipat qelizore të indit bimorë dhe e shtypë lëngun qelizorë. Prandaj
është i nevojshëm koncentrim i madh i sheqerit dhe se përdoret deri më 60%.
Përdoret për konservimin e pemëve (reçelrave, marmelladeve dhe tjera.

Acidi uthullor përdoret për konservimin e prodhimeve nga origjina bimore,

të cilat zhyten të freskëta ose të blanshuara 27 (të zhytura në ujë të nxehtë), në
tretje të acidit uthullor me koncentrim 4-10%.
Nitrat kaliumi shtohet gjatë konservimit të mishit. Ka veprim të dyfishtë. Ai
është oksidansë i cili me reduktim kalon në nitrit. Nitriti i pamundëson
mikroorganizmat, dhe reagon me hemoglobinën në rruazat e kuqe të gjakut, duke
ndërtuar komponime me ngjyrë të kuqe. Ajo mishit të konservuar i siguron “ngjyrë
natyrore.

Tymosja mundëson veprimin konservues me substancat që gjenden në

tymin. Këto materie futen në produktet që tymoset dhe e konservojnë d.m.th.
impregnohen. Prodhimet e tymosura fitojnë shije dhe erë specifike, dhe se janë
artikuj të kërkuar në treg.
Gjatë konservimit të artikujve ushqimor shumë shpesh nuk aplikohet
vetëm një procedurë ose konservans, por kombinohet, kështu, për shembull, gjatë
thartimit rregullisht kryhet kripja, gjatë koncentrimit shumë shpesh kryhet
pasterizimi etj.
Është e sigurt se sot për konservimin e ushqimit përdoren prej më herët
materialet dhe procedurat e përdorura, por është e sigurt sa njerëzit nuk do të
ndalen vetëm në gjërat tanimë të njohurit, sepse lufta për ushqim në natyrë është
e pa kursyeshme.
Shkenca bashkëkohore kryen një varg studimesh dhe se rezultatet janë të
dukshme. Përveç me rrezatim me rreze ß dhe ү, eksperimentohet me antibiotikët.
Deri tani rezultatet më të mira me aureomicin (4-5 mg/kg mishit të bluar ja zgjasin

27
Blanshimi është përpunim i shpejtë termik.
104
përdorimin për 7 ditë nëse ruhet në të ftohët) në ShBA dhe Japoni tashmë është
lejuar përdorimi i sajë në sasi të vogla.
Përveç kësaj, kryhen studime me valë ultra të zërit dhe elektromagnetike
etj.
Në të ardhmen do të ketë shumë inovacione në fushën e industrisë së
konservuar.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Çka është detyra e konservimit?

2. Cilat metoda të konservimit e përdorin ndryshimin e temperaturës?
3. Cilat procedura të konservimit bazohen në zvogëlimin e lagështisë në
ushqim?
4. Çka janë konservansë?
5. Për cilat inovacione në fushën e industrisë konserve keni dëgjuar?
6. Çka siguron ushqimi?
7. Çfarë është përbërja e ushqimit?
8. Cili është funksioni i amidoneve?
9. Çka është burim i karbohidrateve në ushqim?
10. Cili është roli i yndyrave?
11. Cila është vlera e vitaminave?
12. Në çfarë drejtimi çon mungesa e mineraleve në ushqim?
13. Çka është vlera ushqyese, biologjike dhe energjike e ushqimit?

7.5 PRODHIMET USHQIMORE ME ORIGJINË BIMORE

Në ushqimin e njerëzve, bimët janë burim themelor i ushqimit. Njeriu në të

kaluarën i shfrytëzonte frytet e bimëve të vetë mbira, por meqenëse ajo nuk ishte
e mjaftueshme, filloi t’i kultivoi. Kështu janë vendosur themelet e bujqësisë dhe
prej atëherë në mënyrë të pandërprerë zhvillohet. Në shërbim të saj sot janë edhe
shkenca edhe teknika. Me masa më të ndryshme rriten rendimentet d.m.th.
sigurohet më shumë ushqim për njerëzit.
Grupe themelore të mallrave ushqimor me origjinë bimore janë drithërat,
bizelja, perimet, pemët, vajrat bimor, sheqernat, prodhimet për plotësimin e
nevojave dhe tjera.

7.5.1 DRITHËRAT

Drithërat dhe prodhimet e tyre janë më të rëndësishme për ushqimin e

njerëzve. Në planetin tonë 3/5 të popullsisë ushqehen me përshesh drithi, kurse
2/5 me bukë. Drithërat marrin pjesë në ushqimin e kafshëve shtëpiake, kurse me
këtë edhe në mënyrë indirekte në ushqimin e njerëzve.

105
 Drithërat janë bimë të kultivuara njëvjeçare nga familja e kullosave. Frytet e
tyre janë të vendosura në kallë, fshesa dhe koçan. Sipas përbërjes kimike janë të
përbërë prej karbohidrateve, albuminave, yndyrave, materieve minerale dhe
vitaminave.
Më i çmuar dhe më i përfaqësuar është gruri, që është lënda kryesore për
fitimin e bukës, në Evropë, Amerikën Jugore dhe Veriore. Sipas kohës së mbjelljes
gruri mundet të jetë vjeshtor dhe pranveror. Llojet më të njohura të grurit (i kemi
rreth 150) që kultivohen te ne janë: sampastorja, produrtorja, fortunatoja, arxhelato
mara, bezostoja etj. Me kryqëzimin e llojeve të ndryshme, shkencëtarët tanë kanë
arritur të fitojnë lloje që janë më të përshtatshme për kultivimin në nën qiellin tonë
siç janë: Drini, Banati i Ri, Sava, Vojvodina e tjera.

Gruri – kalli Gruri - kokrrat

Fig. 7.4: Gruri

Kualiteti i grurit (dhe i drithërave tjerë) përcaktohet në mënyrë organo

lepitkë., sipas erës, ngjyrës dhe shijes. Ato janë karakteristike për çdo lloj drithi,
kurse çdo shmangie, tregon për llojin e përzier të grurit në mugullim, përkatësisht
ngjyra duhet të jetë e ndritshme dhe e shkëlqyeshme, nëse drithi është i pjekur
dhe thatë. Të dhënat fiziko-kimike janë sasia e lagështisë, përzierjeve, masës
hektolitër, masës në 1000 kokrra (zakonisht është 0-40g), shihet pasqyrimi;
dëshmohet gjendja shëndetësore etj.
Vetia specifike që gjithashtu studiohet është përmbajtja e ngjitjes ose
glutenit bimor. Gluteni është i rëndësishëm për formimin dhe ardhjen e brumit, për
zgjatjen e etj. Për atë shumë shpesh gjatë përcaktimit të kualitetit posaçërisht për
prodhimet bukëpjekës vendoset sipas përmbajtjes së sajë. Gruri me kualitet të
lartë përmban më shumë se 22%, kurse me kualitet të ulët më pak se 15% gluten.
Gruri paketohet në thasë jute prej 70 kg, por më shpesh janë pa ambalazh
d.m.th. në formë refuz. Paketimet origjinale (ose lista ngarkuese) kanë deklaratë
që përmban emrin e drithit dhe të prodhuesit, datën e paketimit, vitin e rekoltës
dhe masën.
Deponimi kryhet në hambar dhe në deponi industrial –silos, që janë të
armuar me beton, konstruksione cilindrike të pajisura me instrumente matëse për
kontrollim dhe përmirësim të kualitetit. Magazinat bashkëkohore kryejnë kontrollim
e përhershëm të temperaturës dhe lagështisë në të gjitha dhomat. Për shembull
nëse përmbajnë më shumë lagështi, d.m.th. kur treguesit janë mbi normalen
106
d.m.th. rrezikohet mykja, mugullimi ose vetë kallja, kryhet hedhja automatike prej
një dhome në tjetrën, gjatë së cilës drithi ajroset dhe ftohet. Kushtet optimale të
deponimit janë lagështia 14% dhe temperatura 10oC, kurse lagështia relative në
deponi deri në 70%.
Siloset zakonisht janë të vendosur në afërsi të porteve dhe komunikacionit.
Transporti kryhet më së shpeshti në gjendje refuze në mjete transportuese
të mbyllura dhe të pastra (anije, vagon, kamion)
Gjysmë prodhimet nga drithërat janë mallrat qumështor. Fitohen me
procedurë teknologjike të bluarjes, që mundet të jetë: e ulët (në mullinj primitiv)
dhe e larë ose industriale.
Bluarja e ulët kryhet me ose pa pastrimin paraprak të kokrrës, të gurëve të
mullirit, që lëvizin me anë të ujit, erës ose forcë motorike. Mielli i fituar është me
ngjyrë më të mbyllur, ngase është me përmbajtjen e përgjithshme të kokrrës në
vete (domethënë është me lëvoren, dhe përmban më shumë celulozë). Ka afat më
të shkurtër të përdorimit, kurse edhe vlerë më të vogël ushqyese. Në treg është i
njohur si “miell i plotë”
Në mullinjtë bashkëkohorë, para bluarjes kryhen një varg operacionesh që
e përgatisin miellin për bluarje 28. gjatë bluarjes kryhet sitja, kurse me këtë bëhet
klasifikimi i miellit.
Drithi i pastruar gradualisht bluhet dhe sitet. Prodhimet e bluarjes janë:
grizë, jarma, krunde, materiet me tagji, kurse më i rëndësishëm është mielli.
Mielli klasifikohet sipas llojit të drithit nga i cili vjen, për shembull i grurit,
misrit, thekrës etj. Sipas madhësisë së thërmive mundet të jetë: i butë, ashpër dhe
i trashë.
Tipizimi i miellit kryhet sipas sasisë së përhitur në materien e thatë
shumëzuar me 1000. Merret parasysh edhe shkalla e thartësirës. Është paraqitur
në vështrimin (tabelën) 7. 3.

Tabela 7.3: Klasifikimi i miellit sipas llojeve

Tipi i miellit Përmbajtja e të Shkalla e thartësirës

përhiturës [%]
[%]
400 0,45 2,5
500 0,46 - 0,55 3
800 0,75 – 0,85 3,2
1100 1,05 – 1,15 3,5

Trandmani 29 i grurit te ne është 80%, kurse në botë arrin 90%.

28
Operacionet për përgatitjen e bluarjes janë: pastrimi i drithit, larja, lagja deri më
16% e të tjera.
29
Trandmani është prodhimi, shfrytëzimi. Tregon sa kilogram miell fitohet prej 100
kg grurë. Te ne është 80% që tregon se prej 80 kg grurë fitohet: 20 kg miell i bardhë, 35 kg
gjysmë i bardhë dhe 25 kg miell i zi.
107
 Kualiteti i miellit të grurit varet prej shumë faktorëve. I rëndësishëm është
kualiteti i grurit, fara e tij dhe ruajtja, shkalla e bluarjes, përzierja me miellra tjerë, si
dhe paketimi, deponimi dhe transporti i vetë miellit.
Në mënyrë organoleptike studiohen: era (të jetë karakteristike), shija (pas
përtypjes së gjatë të jetë i shijshëm) dhe ngjyra varësisht prej farës (të jetë e
zbehtë e verdhë). Me prekje përcaktohet butësia d.m.th. mprehtësia dhe të
ngjashme.
Studimet objektive përfshijnë: matjen e lagështisë, e cila është lejuar deri
më 15%, sasia e hirit gjatë djegies, sipas së cilës është përcaktuar lloji i miellit,
sasia e glutenit, kontrollohet shkalla e thartisë dhe me mikroskop, prezenca e
amidonit nga drithërat e tjerë.
Përcaktimi i hirit kryhet kur digjet mielli në temperaturë prej 850oC në furrën
laboratorike, deri te masa e përhershme. Llogaritja tregohet në %.
Shkalla e thartisë është definuar me numrin në cm3 0.1mol.dm3 tretje e
NaOH që është e nevojshëm që të neutralizohen acidet yndyrore të lira në 10 g.
miell.
Sasia e glutenit përcaktohet kur ngjeshët brumi prej 100 g miell në ujë.
Brumi rrinë 30 min në temperaturë prej 16oC, dhe pastaj vendoset në qese
pëlhure dhe ekspozohet në çurgut të ujit 10-15 min. Mbetja në qese është gluten.
Thahet, matet dhe llogaritja tregohet në %.
Paketimet e prodhimeve të mullirit kryhen nëpër thasë prej jutës, letrës
dupleks ose të kombinuar thasë letre-tekstili, nga 50 kg. Kurse për paketimet e
vogla prej 1 dhe 2 kg nëpër qese letre. Mbushja bëhet në mënyrë automatike,
kurse në paketimin e mbyllur vendoset deklaracioni me të dhëna për llojin,
shkallën e të siturit, neto peshën, datën e paketimit, emrin dhe vendin e mullirit.
Mielli deri në momentin e shitjes duhet të “qëndrojë“ në depo më së paku
një muaj, por nuk duhet të ruhet më shumë se një vit.
Depot duhet të jenë të mbyllura, në mënyrë higjienike të mirë mbajtura dhe
rregullisht të ajrosura. Temperatura e rekomandueshme është 15 oC. Thasët
renditën të kryqëzuar që të sigurohet qarkullimi i ajrit dhe manipulimi më i lehtë.
Transporti kryhet në automjete të mbyllura, të pastra, në të cilat është
siguruar ventilimi.
Prodhime prej miellit janë buka, simitet dhe të brumit ushqimor.

Buka prodhohet prej llojeve dhe farërave të ndryshme të miellit dhe

përzierjeve të tyre. Ai është prodhim i fituar me ngjeshje, fermentim, formësim dhe
pjekje të brumit. Është zënë prej lëndës së parë themelore edhe atë: miellit prej
drithit, ujit, tharmit të bukës dhe kripës së kuzhinës. Në tregti haset buka e grurit,
thekrës, misrit, grurit-thekrës, e bardhë, e zezë e përzier etj.
Buka kualitative duhet të ketë kore më të errët, të hollë që nuk ndahet dhe
mjedis të zbrazët elastik. Në të nuk guxon të ketë gruda, miell dhe kripë, as gjatë
prerjes të lajmërohen tërheqje peri.
Transporti duhet të jetë posaçërisht higjienik, ngase buka konsumohet pa
përgatitje paraprake.
Simitet përpunohen prej miellit të bardhë, tip 400, me shtesa prej qumështi,
vajra, sheqer vitamina dhe tjera. Prodhohen simite të rëndomta, që përdoren në

108
gjendje të freskët (gjevrek, kifle) dhe me kohë të gjatë me afat më të gjatë të
përdorimit (peksimadhe, potiska, vafli, biskota).
Me qëllim që të sigurohet shëndeti i popullsisë në vendin tonë, me
rregullore është rregulluar buka dhe simitet që të ambalazhohen në ambalazh
letre, kurse transportohen me bukën gjatë kushteve të njëjta.
Prodhimet e përhershme paketohen në qese plastike ose kuti kartoni të
mbështjella me celofan letre. Në paketime rregullisht ka deklaracion.

Brumërat prodhohen prej miellit, të pasuruara me grizë ose përzierje të

tjera, me ose pa shtesa të vezëve dhe qumështit, që detyrimisht është theksuar në
deklaratë d.m.th. në paketim. Sipas profilit të makinave për formim fitohen:
makarona, shpageta, dhe fidhe me pamje të ndryshme. Prodhimi i gatshëm thahet
dhe paketohet në qese prej celofani, kuti kartoni ose në sënduk të drurit të
mbështjellë.
Drithërat, gjysmë prodhimet dhe prodhimet e gatshme prej drithi janë një
ndër degët më të rëndësishme të ekonomisë së çdo vendi. Konsumi është
kontinual për shkak të faktit që këto prodhime marrin pjesë në ushqimin e
përditshëm të njerëzve.

7.5.2 SHEQERI

Në ushqimin e njeriut, sheqernat i plotësojnë nevojat e organizmit nga

energjia, d.m.th. formojnë fuqi muskulore dhe nxehtësi.
Dy të tretat e prodhimit botëror të sheqerit fitohen me shfrytëzimin e
kallamit të sheqerit, kurse një e treta nga rrepa e sheqerit. Prodhimi i sheqerit
daton nga shekulli i mesëm në Indi, kurse në Evropë është fitore e luftërave të
kryqëzatave. Procedura për formimin e sheqerit prej panxharsheqerit është
përpunuar shumë më vonë. Ajo ishte, kurse edhe sot është më pakë rentabilë, por
ka mbetur aktuale në kohën e bllokadave të Napolonit.
Edhe në prodhimin e sotshëm, lënda e parë në mënyrë të konsiderueshme
e shtrenjton procedurën nga panxharsheqeri në krahasim të asaj kallam sheqerit.
Por duke marrë parasysh konsumin gjithnjë më të madh (te ne 37 kg sheqer për
banor – në vitin 2005) të gjitha vendet që kanë kushte klimatike synojnë nevojat t’i
plotësojnë me prodhimin e pavarur.
Janë bërë shumë seleksione të rrepës për zmadhimin e rendimentit dhe
përmbajtjen e sheqerit. Ajo është bima dyvjeçare, rrënjën e të cilës industria për
sheqer e shfrytëzon pas vitit të parë.
Prodhimi fillon me largimin e gjetheve dhe pjesës së sipërme të kokës (që
përmban pak sheqer) që në arë. Materiali i dobishëm transportohet deri në fabrikë
dhe lahet, kurse pastaj pritet në copa të vogla. Ato çohen deri te difuzeritë, ku në
ujë të nxehtë që rrymon, me difuzion ndahet sheqeri. Lëngu difuziv, krahas
sheqerit përmban edhe materie jo të sheqerit të cilat largohen. Prandaj, shtohet
gëlqere dhe në t = 90oC shtresohen amidonet dhe materiet minerale, kurse
neutralizohen acidet prezente. Ky është proces i defeksionit dhe si rezultat i kësaj,
sheqeri kalon në trisaharit kalciumi. Që të rikthehet, veprohet me dyoksid karboni.

109
Ky është operacion e saturimit. Fundërrina filtrohet dhe përdoret si pleh artificial,
kurse lëngu i pastruar i sheqerit avullohet, në dy etapa, në avullues të vakumuar.
Kur lëngu do të koncentrohet deri te tejngopshmëria, fillon të kristalizojë,
pastaj kristalet ndahen me centrifugim. Prodhimi i fituar është sheqer i
papërpunuar, me përmbajtja prej 95% sakarozë.
Sheqeri i papërpunuar rafinohet ashtu që me ujë dhe avull të ujit
shpërlahet në centrifuga, nga shurupi i mbetur. Përsëri tretët, në shurup të dendur
dhe përsëritet veprimi me gëlqere dhe me dyoksid karboni, kurse sigurohet me
karbon aktiv. Ky lëngë përsëri zihet deri te kristalizimi. Kristalet ndahen, ftohen dhe
teren, kurse pastaj paketohen si prodhime të gatshme – sheqeri i kristaltë ose
përpunohen në kocka, përkatësisht në pluhur. Përmbajtja e sakarozës në
prodhimet e gatshme është më së paku 97,5%. Sheqeri klasifikohet sipas
madhësisë së kristaleve si:
 Kokërr imët (me kokërr prej 0,2 – 0,8 mm)
 Kokërr mesëm (me kokërr prej 0,5 – 1,2 mm)
 Kokërr madh (me kokërr 1,2 – 2,5 mm)
Por, kualiteti mundet të vlerësohet edhe me analizë kimike. Me të
vërtetohet përqindja e lagështisë, hirit dhe sakarozës në prodhimin e gatshëm, si
dhe shpejtësia e tretjes. Në mënyrë subjektive studiohet ngjyra, shija dhe era, si
dhe tretshmëria të një sheqeri të plotë në dy pjesë të ujit. Për shkak të
tretshmërisë padyshim të madhe, pritet tretje e kulluar, pa shtresim, me shije të
ëmbël të shijshme.
Për shkak të higroskopikshmërisë së madhe dhe tërheqjes së madhe të
insekteve dhe brejtësve, sheqeri paketohet me kujdes, në thasë me katër shtresa
letre-karton, prej 50 kg. Paketimet e vogla janë qese letre me dy shtresa ose të
polietilenit prej 0,5 deri në 2 kg. Sheqeri në pluhur paketohet në mënyrë identike,
kurse për kockat e sheqerit përdoren sënduk të drurit dhe kuti kartoni prej 5, 25
dhe 50 kg., por gjithnjë e më shpesh ka edhe paketime të vogla prej 1 kg.
Deklaracioni përmban emrin e prodhimit, titullin dhe vendin e prodhuesit
dhe neto masën.
Për shkak të ndjeshmërisë sheqerit i kushtohet kujdes të posaçëm gjatë
deponimit dhe transportit.
Paketimi i prodhimeve të gatshme mbrohet nga dëmtimet mekanike, prej
lagështisë, prej mallrave me erë intensive, si dhe prej dëmtuesve. Këto kushte
duhet të sigurojnë edhe mjetin transportues dhe deponimit.
Në depot, lagështia relative arrin 55-75%, kurse temperatura rreth 18oC.
Thasët e sheqerit renditen në mbështetëse të drurit që janë të larguara prej murit.
Nga aspekti ekonomik sheqeri është lëndë e parë e rëndësishme. Për të
lidhet pjesa e madhe e industrisë ushqimore, si dhe prodhimi i pijeve joalkoolike,
dhe për atë prodhimi është kontinuitiv.

Detyra 1:

Të përcaktohet masa e kokrrave të ndonjë drithi

110
 Udhëzim:

Ndahen në dy vende nga 500 kokrra nga drithi, dhe maten në vagën
analitike.
Nëse nuk dallohen shumat për më shumë se 6%, mblidhen dhe ajo është
masa e 1000 kokrrave. Nëse prapë të dy grupet nga 500 kokrra dallohen për më
shumë se 6% zgjidhen dy grupe të reja me nga 500 kokrra, dhe matja përsëritet.
Rezultati është “masa e kokrrave” të drithit. Kjo është e dhënë që të
shfrytëzohet në tregti (“me të madhe”). Tregon në madhësinë e kokrrave të drithit.

7.6 PRODHIMET USHQIMORE NGA ORIGJINA

BIMORE DHE SHTAZORE

7.6.1 YNDYRAT

Yndyrat dhe vajrat në ushqimin e njerëzve janë produkte me vlerë më të

lartë energjike. Rëndësia qëndron në atë që përmban disa acide yndyrore të
domosdoshme si dhe vitamina A, D dhe E.
Burim të këtij artikulli janë kafshët dhe bimët që i formojnë yndyrat dhe
vajrat si ushqim rezervë. Në vendet e zhvilluara konsumohen më shumë se 25 kg
yndyrë në vit për banorë, kurse në regjionet e varfra të Afrikës vetëm 3,5 kg. Te ne
konsumimi i yndyrave është në rritje më të madhe nga ai botëror, me ç’rast me
yndyrat stagnohet, kurse me vajrat me të shpejtë zhvillohen. Kjo është tendencë
pozitive në ushqim.
Përveç si ushqim, yndyrat përdoren në industrinë kimike-organike për
sapun, preparate tekstile, ngjyra dhe lustra, acide yndyrore, glicerinë, stearinë dhe
tjera.

Sipas përbërjes kimike yndyrat janë estere të glicerideve edhe të

acideve yndyrore të juaja. Varësisht prej saj, se a thua këto acide janë të
ngopur ose jo, fitohen yndyra ose vajra. Në mënyrë organoleptike dallohen
sipas viskozitetit.

Ndarja bëhet edhe sipas origjinës të paraqitur në figurën 7.5.

111
 Fig. 7.5 : Klasifikimi i yndyrave

Më të pasura me yndyra të kafshëve janë kafshët shtëpiake prej të cilave

fitohen: yndyrat e derrit, lopës, dhenve dhe dhive, si dhe yndyrat prej qumështit -
gjalpë.
Yndyrat dhe vajrat e kafshëve fitohen prej peshqve dhe sisorëve detar,
kurse më e rëndësishme është yndyra e balenës. Yndyrat prej kafshëve shtëpiake
përdoren si ushqim, kurse ato prej peshqve dhe sisorëve detar përdoren për
qëllime teknike ose për përpunime ushqimore. Prej disa peshqve detar (moruna,
esetra) fitohen yndyra, të pasura me vitamina, dhe se përdoren në medicinë,
Vajrat dhe yndyrat bimor fitohen prej pjesëve të ndryshme të bimëve.
Burim më i pasur janë farërat e bimëve njëvjeçare: lulediellit, sojës, susamit, lenit,
recinusit, kikirikëve, pambukut dhe tjera ose fryteve të drunjve më shumë vjeçar:
ullinjve, palmës së kokosit dhe tjera. Fitohen edhe prej disa lëndëve të para prej
mbeturinave si dhe prej embrionit të misrit, prej farave të disa pemëve etj. Në
tabelën 7.4. është dhënë pasqyra e përmbajtjes së yndyrave te disa bimë të cilat
shfrytëzohen si yndyrore.

Tabela 7.4 : Përmbajtja e yndyrave te bimët e ndryshme [%]

Luledielli 38-42% Konopi 15-23%

Rrepa 41-45% Ullinjtë 25%
Indi 30-38% Pallma 45-55%
Kikirikë 40-60% Kokos 60-70%
Soja 36-40% Kakao 53%
Duhani 30-40% Misri 40-50%
Recinusit 58-60% Susami 46-54%
Pambuku 17-25% Leni 35-42%

112
 Yndyrat që mundet të përpunohen në vajra janë prodhime sintetike.
Teknologjia i shfrytëzon vetitë e acideve yndyrore të pangara të adirojnë 30. Kështu
prej yndyrave (për shembull të peshqve) fitohen vajra.
Procesi kryhet në autoklavë, ku mundësohet kontakt i mirë i yndyrës me
hidrogjen, në prezencë të nikel – katalizatorit. Temperatura e punës është rreth
200oC, kurse presioni prej 0,01 deri në 0,06 MPa.
Vajrat e fituar përdoren për prodhimin e stearinës, sapunit, margarinës. Për
fitimin e vajrave prej farave të bimëve yndyrore përdoren dy procedura: me presim
dhe ekstraktim, kurse më së shpeshti të kombinuar.
Fara pastrohet prej përzierjeve të huaja me shpërndarjen nëpër sitë,
ajrosje në aspirator, kategorizim në trier, pastrim me selektuse elektromagnetik
dhe prej pluhurit, me makina me brusha.
Fara e pastër bluhet, laget dhe nxehet në temperaturë rreth 100oC.
Presohet në mënyrë kontinuele dhe fitohen vajra me kualitet të lartë. Por në lëndët
e para yndyrore mbetet rreth 10% vajra. Kjo tërhiqet me ekstraksion me benzinë
ose tretës tjerë organik. Por parimi i kundër rrymimit tërhiqet me yndyrë, ashtu që
në lëndën e parë mbet rreth 5%.
Yndyra e fitua me ekstraksion rafinohet, që të arrihet kualitet për ushqim,
së pari jargoset, me çka largohen amidonet, pastaj me neutralizim ndahen acidet
yndyrore të lira, kurse me zbardhje, materiet e ngjyrosura. Prej përbërësve të
avullueshëm lehtë, prej të cilave rrjedh era dhe shija e pakëndshme, lirohet me
dezodoracion, kurse nga trigliceridet e ngopura, që e bëjnë të turbullt, me
demargarinim.
Prodhimi i fituar kështu është me kualitet të lartë.
Paketohet në shishe plastike ose qelqi prej 1 litër, me etiketë në të cilën
me tekst dhe fotografi është treguar qartë origjina dhe lloji i vajit. Krahas kësaj, në
etiketë, e cila në të njëjtën kohë është deklaracion, qëndrojnë të dhënat për
prodhuesin (emri dhe vendi), viti i vjeljes, data e mbushjes, afati i përdorimit etj.
Në qarkullim hasen lloje të ndryshme vajrash dhe yndyrash.

Vaji i derrit fitohet me shkrirjen e dhjamit prej derrit. Kualiteti është më i

mirë, nëse shkrirja kryhet në temperaturë më të ulët. Në industri përdoren auto
shkrirje që punojnë me avull të ujit, kurse në amvisëri, enë të hapura drejtpërdrejtë
në zjarr.
Prodhimi ka ngjyrë të bardhë-verdhë, strukturë të kokrrës dhe erë e shije të
këndshme. Nuk guxon të përmban më shumë se 0,3% ujë dhe 0,2% mbetje nga
cingaridhe, që janë prodhime sekondare. Shkrihet në temperaturë prej 36-48oC,
që përdoret si kontroll i origjinalitetit. Paketohet në fuçi druri dhe kanat prej teneqe
prej 100 kg ose më të vogla, kurse për nevoja të vogla në letër të yndyrshme prej
0,5 kg.

30
Adicioni është reaksion i bashkimit të atomeve ose grupeve atomike në ndonjë
komponim. Kushti është, të ekzistojë lidhja e dyfishtë ose e trefishtë (domethënë
komponimi është i pangopur). Nëse kryhet adicioni i hidrogjenit, quhet hidrogjenizim.

113
 Dhjami përdoret shumë rrallë për ushqim, kurse më shumë në industri për
prodhimin e sapunit, qirinjve dhe margarinës.
Gjalpi i dhenve ka ngjyrë të zbehtë të verdhë deri në të bardhë. Shkrihet
në temperaturë prej 44-45oC, kurse në temperaturë të dhomës është në gjendje
agregate të ngurtë.
Yndyrat prej origjinës bimore janë: vaji i palmës, i kokosit dhe kakaos.
Ato në vendin tonë importohen. Përdoren si lëndë e parë për industrinë
ushqimore, konditore por edhe të kozmetikës dhe medicinës.
Yndyra peshkut fitohet prej sisorëve të detit. Ka erë të pakëndshme dhe
gjen përdorim për qëllime teknike (industrinë e lëkurës, për sapun). Nga
mushkëria e zezë të disa peshqve fitohet yndyrë, e pasur me vitamina dhe
plasohet si mall i barnatoreve.
Vaji i ullirit fitohet me shtrydhje të ullinjve. Pas shtrydhjes së parë dhe të
dytë fitohet prodhim për ushqim, kurse pas së tretës për nevojat teknike. Vaji i
rafinuar ka ngjyrë të verdhë të gjelbër, shije dhe erë të këndshme. Vaji origjinal
përzihet në temperaturë prej 10oC.
Vaji i lulediellit (fitimin e të cilit e kemi përshkruar) ka ngjyrë të verdhë, erë
dhe shije të mirë. Përdoret për ushqim dhe për prodhimin e margarinës. Gjendet
me emra të ndryshëm tregtar.

Fig. 7.6 : Vaji i lulediellit në tregti

Në mënyrë të njëjtë fitohet vaji i përhimët, kurse shpesh plasohet i përzier

dhe organoleptike dallohet pak prej atij të susamit, vajit të ricinit dhe lirit, që
prodhohen në sasi të vogla dhe kanë zbatime të ndryshme, kryesisht në industri.
Margarina janë prodhime të industrisë ushqimore dhe nuk janë lëndë e
parë. Ato janë vajra që prodhohen që ta kompensojnë mungesën nga prodhimet
natyrore. Margarina për herë të parë është prodhuar në vitin 1869, si zëvendësim
për gjalpin, kurse deri më sot prodhimi është përsosur.

114
 Kualiteti i yndyrave dhe vajrave përcaktohet me metoda subjektive dhe
objektive. Në mënyrë organoleptike studiohet era, shija dhe ngjyra. Dendësia, pika
e shkrirjes dhe thithshmëria në substanca të ndryshme përcaktohen me metoda
fizike, kurse me ato kimike llogaritet: numri i thartirës, i jodit, sapunifikimit dhe
peroksidit.
Gjatë deponimit të yndyrave dhe vajrave posaçërisht i kushtohet kujdes
faktorëve që shkaktojnë ndryshimin e vetive organoleptike, para së gjithash shijes,
ngjyrës dhe erës, që është pasojë e proceseve oksiduese dhe polimerizuese. Ai
është oksigjeni prej ajrit, drita dhe temperatura. Prandaj preferohet depot të jenë
nëntokësore, të ftohta dhe të errësuara, kurse malli të jetë i mbyllur hermetikisht.
Edhe përskaj sigurimit të të gjitha kushteve të domosdoshme në depot,
duhet synuar periudha e deponimit të mos jetë më e gjatë se 4-8 muaj. Pas kalimit
të kësaj periudhe duhet të kontrollohet kualiteti i vajrave për ushqim në laboratorë
që janë të specializuara për të.
Gjatë transportit duhet përdorur mjete që përveç sigurimit mekanik do t’ju
afrojnë prodhimeve edhe mbrojtje nga drita dhe nxehtësia.
Prodhimi dhe qarkullimi i këtyre llojeve të mallrave i nënshtrohet
procedurave të standardizuara të shkruara me IHACCP.
Njohurit bashkëkohore për ushqim të shëndosh theksojnë në orientimin
gjithnjë e më të madh ndaj prodhimeve që kanë pësuar përpunim krejtësisht të
vogël përkatësisht të ashtuquajtura vajra të “ftohtë të shtrydhur”.

7.7 PRODHIMET USHQIMORE ME ORIGJINË SHTAZORE

7.7.1 QUMËSHTI

Qumështi në kuptimin më të gjerë është prodhim i gjëndrave qumështore

të sisorëve. Në kuptimin më të ngushtë të fjalës ai është prodhim i llojeve të
caktuar të sisorëve. Te ne zakonisht me qumësht nënkuptojmë prodhim ushqimor,
para së gjithash qumështi i lopës. Për të gjitha llojet dhe përzierjet tjera, duhet të
theksohet emri. Për shembull: i dhenve i dhive.
Njeriu e konsumon nga dita e parë deri në të fundit të jetës.

Tabela 7.5 : Përmbajtja mesatare e qumështit

Komponenti Përmbajtja g/100g Kryesisht në formë të
Vlera mesatare
Ujë 87,5
Proteina 3,13 Kazeini
Yndyra 3,76 Yndyra qumështore
Karbohidratet 4,84 Laktozë
Mineralet 0,8 Mikro dhe makro elemente

Qumështi në esencë është sistem i ndërlikuar i polidisperzuar me vlerë të

madhe biologjike, që mundet të shihet nga tabela 7.5.

115
 Sipas përbërjes, qumështi është emulsion ujor i laktozës dhe materieve
minerale, amidoneve koloide të desperiguara, yndyrave të emulguara, vitaminave
dhe enzimave. Përmban më shumë se 80% ujë. Amidonet themelore janë kazeini,
laktoalbumini, laktoglobulini dhe tjera. Ato, mundësojnë rritje intensive të sisorëve
të vegjël, më saktë ditët e para të jetës, kur qumështi iu është ushqim i vetëm.
Yndyrat e qumështit, konsiderohet, se janë pjesa e tyre më e vlefshme. Qumështi
është burimi më i pasur i vitaminave, sepse i përmban të gjitha vitaminat e njohura
deri tani. Duke iu falënderuar atyre, si dhe materieve imune, që nëna i bartë në
qumështin, thithësit – sisor janë të mbrojtur prej disa sëmundjeve. Qumështi
përmban shumë pakë fermente që pas vlimit shkatërrohen.
Qumështi i mjelë ftohet shpejtë në temperaturë prej 10oC, përpunohet dhe
paketohet.
Në kushtet bashkëkohore qumështi nuk vihet në qarkullim si i presuar por
si i pasterizuar. Pasterizimi mundet të jetë:
 I ulët (30 min në 65 oC) nëse qumështi është paraparë për djathë;
 I lartë (0,5-1 min në temperaturë prej 80-95oC kur qumështi
përdoret për gjalpë;
 I shkurtë 16 s në temperaturë prej 75oC i aplikueshëm për
qumështin për konsumim;
 I rrufeshëm, gjatë të cilit qumështi nxehet disa sekonda në
temperaturë prej 95oC.

Kosi Ajkë kosi

Qumështi i freskët

Fig. 7.7: Prodhime prej qumështi

Duke marrë parasysh atë që pasterizimi nuk e mbron qumështin një kohë
më të gjatë nga prishja, ai mundet të sterilizohet me vlim në temperaturë 110 oC.
Mënyrë tjetër e konservimit të qumështit është me pulverzacion, gjatë të
cilit pastaj prodhohet qumësht në pluhur.
Përveç sipas përpunimit, qumështi në qarkullim dallohet edhe sipas sasisë
së yndyrave, d.m.th. shitet si qumësht i yndyrshëm dhe i payndyrshëm.
Kualiteti studiohet në mënyrë organoleptike, me instrumente të rëndomta
dhe analiza laboratorike (kimike dhe bakteriologjike).
Vlera e qumështit si prodhim ushqimor varet prej llojit të kafshës, moshës,
ushqimit, gjendjes shëndetësore, mënyrës së ruajtjes si dhe prej manipulimeve me
qumështin e mjelë prej momentit të përdorimit.

116
 Qumështi i freskët është lëngë i njëllojtë i bardhë- verdhanë, pa fundërrinë,
me erë të vogël natyrore dhe shije specifike të këndshme. Çdo shmangie nga ky
përshkrim tregon se qumështi për ndonjë arsye nuk është për përdorim. Për
shembull, konsistenca e pijshmërisë mundet të tregon në sëmundjen e kafshës
(shap) ose bakteret e pakontrolluara shkaktojnë prishjen e qumështit.
Nuanca e përhimët do të udhëzon se qumështi është i përzier me ujë,
kurse ngjyra rozë e gjakut prej gjinjve; nëse era është e huaj, ekziston dyshimi se
është përmirësuar kualiteti i mënyrës së palejuar (neutralizimit me sodë bikarbone
ose ngjashëm). Shija e hidhët mundet të vjen prej mykjes së kullosës, me të cilën
është ushqyer kafsha ose enët e kallajisura keq, në të cilat është ruajtur qumështi
etj.
Në studimet fiziko-kimike bënë pjesë përcaktimi i dendësisë, përqindja e
yndyrshmërisë dhe mbetja e thatë, si tregues më kompetent për përcaktimin e
kualitetit. Për shitjen me “pakicë” përdoren qeset e poliesterit prej 1 litre, shishe të
plastikës ose kuti kartoni të plastifikuara për paketim ose kënaçe aluminiumi prej
25 l. Për industrinë përpunuese qumështi nuk paketohet, kurse transportohet në
cisterna. Në disa vende me qumështari të zhvilluar, transporti kryhet me gypa.
Prodhime të posaçme të qumështit të freskët plasohen në ambalazh
origjinale. Për shembull, qumështi i dendur me ose pa sheqer shitet në kuti të
teneqes. Qumështi pluhur paketohet në qese prej metalit të plastifikuar ose folisë
polietilene dhe ambalazhit me karton mbrojtës.
Në ambalazhim duhet të ketë tekst të shtypur për llojin e qumështit,
përmbajtjes së yndyrshmërisë, mënyrës së përpunimit, datës së paketimit, afatin e
përdorimit, udhëzim për ruajtje, kurse në prodhimet speciale (në pluhur dhe
dendësuar) dhe përbërjes sipas renditjes sasiore.
Në tregti shiten përpunime të qumështit si gjalpë, ajkë, kos, jogurt, kefir,
kumis, kajmak djathë dhe tjera.

Qumështi i kondensuar fitohet me dendësimin e qumështit pa yndyrë ose

gjysmë yndyror, në të cilin mundet të shtohet edhe sheqer. Duhet të ketë strukturë
homogjene, ngjyrë të bardhë dhe shije të qumështit të freskët. Paketohet në kuti të
teneqes, me volumen të ndryshëm dhe sterilizohet.

Ajka është shtresa yndyrore e sipërme e qumështit të freskët që ndahet

gjatë qëndrimit. Në mënyrë industriale kjo arrihet me centrifugim. Prodhohet ajkë e
ëmbël nga qumështi i freskët ose i tharët. I tharti mundet të fitohet me thartimin e
të ëmbëltit ose prej kosit. Përdoret si shtesë e prodhimeve konditore ose të
ushqimeve. Ajka e tharët përdoret për prodhimin e gjalpit dhe margarinës.
Paketohet në gota plastike prej 200 dhe 500 cm3.

Gjalpi fitohet me përpunimin mekanik të ajkës, me ç’rast pikat yndyrore

bashkohen ndërmjet tyre, duke formuar emulsion-gjalpë. Në këtë fazë yndyrore
janë tretur vitaminat A, D dhe E. Në tregti plasohet si gjalpë e kategorisë së parë
dhe të dytë. Paketohen në foli aluminiumi ose letër pergamenti nga 20, 125 dhe
250 g, kurse paketimet më të mëdha në sëndukë druri të izoluar me letër
yndyrore. Në ambalazh është shtypur deklaracioni me të dhënat e datës së
paketimit, kategoria dhe përmbajtja e prodhimit.

117
 Kosi formohet gjatë fermentimit të qumështit të freskët. Me këtë rast lirohet
kazeini nga qumështi dhe ai kuagullon, d.m.th. zihet kos. Fitohet masë e bardhë-
verdhane, me erë dhe shije të mirë. Përdoret jo vetëm si ushqim i rëndomtë por
edhe si dietal. Më me kualitet është kosi prej dhenve.
Paketohet në gota plastike prej 500 cm3.
Me fermentim të qumështit të freskët fitohet jogurt, kurse prej kosit
dallohet sipas sajë, se ka dendësi më të vogël. Ka zbatim të njëjtë si edhe kosi.
Paketohet në gota plastike prej 200 cm3 dhe qese polietileni prej 1/2 dhe 1 litër.

Kefiri fitohet me fermentim të qumështit të freskët nënë ndikimin e tharmit

keferin. Fitohet ajkë freskuese e qumështit-kosit me aromë specifike. Thartësira
fitohet prej thartirës së qumështit, kurse ka edhe % etil alkool të vogël, i fituar gjatë
fermentimit të sheqerit qumështor.
Paketohet në gota plastike.

Kumisi është prodhim i ngjashëm me përmbajtje pak më të madhe të

alkoolit dhe dendësi më të vogël të kefirit. Prodhohet dhe paketohet në mënyrë
identike.
Që të dy pijet përdoren edhe si shërues, posaçërisht për sëmundjet e
zorrëve. Kanë veti antibiotike, kurse përmbajnë edhe vitaminë C dhe B.

Kajmaku fitohet gjatë fermentimit të qumështit të freskët të kripur dhe

varësisht prej kohës së zgjatjes së fermentimit mundet të jetë i ri (i pa fermentuar)
dhe i pjekur (i fermentuar). Paketohet në “vozë të drurit” ose sënduk në të cilët
është vendosur letër pergamenti, kurse ruhet në temperaturë prej rreth 5oC.

Djathi i butë ose i bardh Djathi i fortë Djathi i fisnikëruar me

mykë
Fig. 7.8: Llojet e djathit

Djathi është përpunim special i qumështit. Fitohet me “ngjizje” d.m.th.

topthim të amidoneve nën ndikimin e mullëzës natyrore ose artificiale që përmban
enzima renin. Nën ndikimin e kësaj enzime, kazeini kuagullon, duke i tërhequr
yndyrat dhe përbërësit tjerë të qumështit. Masa e fituar ndahet dhe shtypet. Me
kohë piqet, d.m.th. fermentohet gjatë së cilës djathi fiton cilit karakteristike.
Klasifikimi në treg kryhet sipas sasisë së yndyrshmërisë të ekstra yndyrës,
në djathë të yndyrshëm, gjysmë të yndyrshëm dhe djathit pa yndyrë; ose sipas

118
origjinës, për shembull i malit sharrë, kurse shumë shpesh edhe sipas
konsistencës në të butë dhe të fortë.
Prodhohen edhe lloje të djathit me kualitet të lartë të cilët janë të
“përhapur” me mykë të fisnikëruar që u jep shije specifike. Prodhohen prej llojeve
të ndryshme dhe përzierje prej qumështi.
Djathi i butë përmban sasi më të madhe të ujit që e rëndon ruajtjen e tij.
Dhe ai mundet të jetë e fisnikëruar me mykë. Në botë është i njohur djathi francez
kamamber, bri, sambert dhe tjerë.

Djathi i shkrirë prodhohet me shkrirjen e djathit të llojeve të ndryshme të

fortë dhe të butë. Ka pamje specifike, ngjyrë të zbehtë të verdhë dhe shije
karakteristike.
Në mënyrë të veçantë ambalazhohet dhe ruhet.
Kualiteti i djathit studiohet në mënyrë organo lepitke dhe me analizë
kimike.
Djathi i butë paketohet në voza druri, kanat të teneqes dhe kuti plastike, të
mbushura me tretje kripe-shëllinë.
Djathi i fortë ambalazhohet në foli prej metali ose plastike dhe renditet në
rafte të drurit.
Gjatë ruajtjes së djathit nëpër depot temperatura duhet të jetë prej 3-10 oC,
kurse duhet pasur kujdes që të mos myket ose të ndytët. Korja e djathit nuk guxon
të plasë e as djathi guxon të përmbajë ngjyra dhe shtesa tjera të palejueshmi.
Nga aspekti i tregut, asortimani i madh i qumështit dhe përpunimeve të
qumështit nga origjina vendore ose e importuar detyron t’i kushtohet kujdes të
posaçëm kualitetit të këtyre prodhimeve. Malli i prodhuar sipas NACCP
standardeve është njëri nga kushtet për kualitetin dhe në të njëjtën kohë edhe për
besimin e konsumuesve ndaj prodhimeve të tilla.

Detyra:

Të studiohet saktësia me dy “prova” të qumështit të freskët me vlim.

Udhëzim:

Dy prova të qumështit të freskët, prej të cilave njëra është me afat prej disa
ditësh, në mënyrë individuale vlohen. Qumështi “bajat” do të bëhet me toptha për
dallim nga qumështi i freskët i cili nuk do të ndryshon.

PYETJE PËR VETËKONTROLLIM

1. Çka paraqet qumështi sipas përbërjes ës tij?

2. Si përpunohet qumështi që të pengohet prishja e tij?

119
7.7.2 PRODHIMET USHQIMORE PREJ MISHIT

Me kuptimin e fjalës mish nënkuptojmë lëndë e parë ose pjesë të

përpunuara prej kafshëve. Mishi është pjesë përbërëse e ushqimit të njeriut dhe
ka vlerë të madhe biologjike. Përmban amidon, minerale, vitamina, yndyra dhe
substanca tjera, të domosdoshme për ushqimin e njerëzve.
Përbëhet prej indit muskulor, lidhës, yndyror, eshtor, mbulesës dhe nervor.
Për ushqimin e njeriut me rëndësi është ai muskulor, i cili paraqet rreth 30 % prej
yndyrës e kafshës së prerë.
Mishi ka prejardhjen prej kafshëve për therje, prej egërsirave, shpezëve,
peshqve dhe shtazëve të tjera ujore. Sipas zakoneve, kushtet dhe edukata te
popujt e ndryshëm, përparësi u jepet llojeve të ndryshme të mishit. Gjatë historisë
në këtë vështrim janë ndryshuar shumë bindje.
Te ne me rëndësi të madhe si burim të mishit janë kafshët shtëpiake për
therje. Ato janë kafshët shtëpiake që kultivohen për atë dedikim. Të tilla janë lopët,
derrat, dhentë, dhitë dhe buajt.
Therja i përfshijnë të gjitha procedurat në hapësirën e përcaktuar për të.
Para se të përcaktohet për therje, kafshën e kontrollojnë veterinarët. Në
përgatitjen për therje bënë pjesë pushimi, uria dhe larja e kafshës shtëpiake. Në
kushte industriale para therjes kafsha trulloset (me çekan, rrymë, ose dyoksid
karboni). Therja kryhet në pozitë varëse në çengel, kurse e kryejnë njerëzit me
përvojë ose njerëzit profesional. Lëkura rripet, kurse trupi pritet dhe nxirren
organet e brendshme.
Pas therjes mishi vendoset të “piqet” gjatë të cilit, nën veprimin e renditjes
proceset biokimike bëhet i butë, i lëngët me aromë karakteristike. Kjo zgjatë prej 1-
14 ditë në kushte të posaçme, varësisht prej llojit, në frigorifer në temperaturë prej
0-4oC. Gjatë pjekjes mishi është nën kontrollim të vazhdueshëm, ngase mundet të
vjen deri te kalbja dhe prishja.
Në qarkullim lëshohet mishi pas kontrollimit nga shërbimi veterinar. Mishi i
shëndoshë shënohet me një lloj vule, kurse mishi që është më pak i vlefshëm me
tjetër vulë. Mishi kushtimisht i përdorshëm d.m.th. më pak i vlefshëm për shkak të
ndonjë sëmundje të kafshës ose ndonjë procedure të pakontrolluar shënohet me
vulë të posaçme dhe shitet në shitoret speciale (mundet të përdoret për ndonjë
përpunim prej mishit, për ushqimin e kafshëve në kopshtin zoologjik dhe të
ngjashëm). Nëse sipas shërbimit veterinar nuk është i përshtatshëm për ushqimin
e njerëzve, ai shënohet me vulë trekëndëshi.
Kualiteti i mishit varet prej shumë faktorëve: lloji i kafshës, gjinisë, moshës,
mënyrës së kultivimit, ruajtjes dhe transportimit, prej cilës pjesë të trupit dhe
kështu me radhë.
Kualiteti, e posaçërisht freskia, mundet të përcaktohet në mënyrë
organoleptike (era, shija, ngjyra, pamja e përgjithshme, me prekje), kurse thjeshtë
dhe shpejtë me letër lakmusi siç është shpjeguar në udhëzimin e detyrës në fund
të tekstit për mishin.
Mishi ruhet ekskluzivisht nëpër depo me aparate për ftohje, si për ftohje
ose për ngrirje.
Për transport përdoren mjete speciale transportuese në të cilat duke iu
falënderuar izolimit të brendshëm me teneqe mbahet lehtë higjiena. Në to në

120
mënyrë automatike arrihet regjim i caktuar i temperaturës, ajrosja dhe lagështia,
kurse sipas mundësisë sjellët edhe ozon si mjet dezinfektues. Ftohja mundet të
kryhet me aparate, akull, akull i thatë ose ajër të ftohur. Shfrytëzohen vagonë,
kamion dhe anije, frigoriferë të mëdhenj, si dhe kontejnerë të ftohur.
Gjatë transportit mishi në copa të mëdha varet në çengela, kurse shpezët
dhe kafshët e egra janë veçmas të paketuar ne qese polietileni dhe kuti prej
kartoni të ambalazhuar.
Mishi plasohet sipas llojit dhe moshës së kafshës, d.m.th. kategorizohet.
Gjatë ushqimit përveç mishit të freskët shfrytëzohet edhe ai i përpunuar.
Prandaj përdoren lloje të ndryshme të mishit prej pjesëve të ndryshme të
kafshëve. Me procedurat e zakonshme të konservimit (kripje, tharjes, tymosjes,
pasterizimit, sterilizimit dhe tjera) prej mishi dhe shtesave të tjera fitohen
përpunimet e mishit. Sipas afatit të përdorimit ato ndahen në: të freskët,
afatmesëm dhe me afat të përhershëm.
Përpunimet e freskëta paraqesin mish të freskët ose pak të përpunuar me
shtesa. Ruhen vetëm në frigorifer. Të tillë janë: suxhukët e ndryshëm të freskët,
kaurma, mëlçitë, kurmagjak dhe tjera.
Përpunimet e mishit me afat të mesëm janë ato që në kushte normale të
ruajtjes mbesin të përdorshme një kohë të caktuar. Të tilla janë mishi i kripur ose
mish derri i shëllirë, larth, proshutë e thatë, qafë, brinjë, koka, këmbët, kolloface
me afat të mesëm: mortadela, të gjuetisë, mbushje të kranit dhe gicit, prodhime në
zorrë dhe konserva me afat të mesëm si proshuta në sos personal dhe të
ngjashëm.
Prodhimet e përhershme të mishit në kushte të zakonshme të deponimit
munden të ruhen në gjendje të mirë një kohë më të gjatë. Këtu bëjnë pjesë:
proshuta e derrit, mishi i pjekur, mishi i thatë prej derrit, lopës, dhenve dhe dhive;
suxhukëve të përhershëm si: i dimrit, sallam e Milanos dhe konservat prej mishi në
ambalazh prej teneqe ose tjera, që mundësojnë mbylljen hermetike.
Përpunimet e mishit, në tregti mbajnë emra që u jep prodhuesi. Asortimenti
për çdo ditë rritet dhe nuk mundet në mënyrë gjithëpërfshirëse të theksohet, por
vetëm me disa shembuj.

Fig. 7.9: Prodhimet e mishit

121
 Kualiteti i përpunimit prej mishit studiohet në mënyrë organo leptike si edhe
çdo ushqim, por kujdes të posaçëm i kushtohet analizës bakteriologjike dhe kimike
për shkak të shtesave të ndryshme, të cilat janë rreptësisht të kufizuara. Përveç
kësaj, bëhen edhe falsifikime me shtim të miellit, posaçërisht në prodhimet e
suxhukut, që zbulohet me hyrjen e prerjes me jod për shkak të ngjyrosjes së
përhimët që do të lajmërohet si rezultat i reaksionit në jodin dhe amidon.
Prodhimi kualitativ duhet të ketë erë dhe shije të këndshme, sipërfaqe të
thatë, prerje të freskët dhe në pjesën e jashtme mos të jetë i dëmtuar. Te
konservat posaçërisht duhet pasur kujdes të mos jenë të “fryra”, d.m.th. gjatë
shpuarjes të mos lëshojnë gazra të padëshirueshme.
Depot duhet të jenë hapësira të thata dhe të freskëta që mundet të ajrosen
mirë. Prodhimet sipas mundësive të veçanta rrinë të varura në largësi njëra prej
tjetrës. Për shkak të erës specifike, preferohet të mos ruhen së bashku me
prodhimet tjera. Konservat renditen në “piramidë”, të ngritura prej dyshemesë, me
mundësi që ndërmjet tyre të rrymon ajër.
Përpunimet e mishit transportohen me mjete transportuese të pastra dhe të
mbyllura.
Në deklaratën që është ngjitur në njërin skaj nga copa (suxhukut, sallamës
dhe të ngjashme) ose e shtypur në konservë ka të dhëna për emërimin e prodhimit
dhe prodhuesin, adresën e tij, datën e prodhimit dhe afatin e përdorimit; mënyrën
e konservimit; neto përmbajtjen; përbërjen e prodhimit sipas radhitjes sasiore dhe
udhëzimin për ruajtje dhe përdorim.
Prodhimi dhe qarkullimi i mishit dhe përpunimeve të mishit iu nënshtrohen
rregullave të rrepta të përcaktuara sipas NACCP standardeve.
Edhe përskaj udhëzimeve të medicinave këto prodhime të jenë më pak të
përfaqësuara në ushqim, ato janë të kërkueshme në treg dhe prodhimi i tyre ka
arsyetimin ekonomik.

Detyra:

Të përcaktohet freskia e mishit duke e provuar me letrën e lakmuesit.

Udhëzim:

Me thikë të pastër prehet në copa mishi që provohet. Në mënyrë të

kujdesshme futet letra e lakmuesit dhe shtypet. Varësisht prej kualitetit të mishit
letra e lakmuesit do të ngjyroset. Ngjyrosja e kaltër do të thotë reaksion i kaltër
d.m.th. mishi është i freskët, përkatësisht kualitativ.

PYETJE PËR VETËKONTROLL

1. Çka nënkuptohet me shprehjen mish në ushqim?

2. Prej çka varet kualiteti i mishit?
3. Cilat procedura janë të zakonshme për konservimin e mishit?
122
 4. Çfarë mundet të jenë përpunimet prej mishit sipas afatit të
qëndrueshmërisë?
5. Prej çka varet vlera e qumështit si artikull ushqimor?
6. Cilat janë shenjat më të shpeshta të qumështit të prishur?
7. Cilat prodhime të qumështit hasen në treg?
8. Cila është vlera e yndyrave dhe vajrave në ushqim?
9. Çfarë origjine kanë vajrat dhe yndyrat?

7.8 PRODHIMET USHQIMORE PREJ PEMËVE DHE PERIMEVE

Pemët dhe perimet duhet të jenë pjesë përbërëse e ushqimit të përditshëm

të njerëzve. Me to merren llojllojshmëria e domosdoshme në ushqim dhe se
përmirësohen vetitë organoleptike të racioneve të përditshme. Pemët dhe perimet
nuk përmbajnë përbërës të rëndësishëm energjetik dhe vlera e tyre kalorike është
e vogël. Por, ato kanë materie të dobishme fiziologjike, siç janë vitaminat dhe
mineralet. Pemët dhe perimet në ushqim janë të rëndësishme dhe për shkak se
sigurojnë celulozë dhe hemicelulozë, që e ndihmon zierjen.
Pemët dhe perimet sot kultivohen më së shpeshti nëpër plantacione.
Kërkohen kur janë “teknologjikisht të pjekura” më saktë 2-3 ditë para se të jenë të
përshtatshme për ngrënie. Duke i falënderuar kësaj, prodhimet në mënyrë
minimale dëmtohen gjatë manipulimit dhe transportit.
Kur do të ofrohen në treg, frutat duhet të jenë plotësisht të pjekura, me
formë të formuar, masë, ngjyrë natyrore erë dhe shije.
Kualiteti më së shpeshti vlerësohet në mënyrë organoleptike, edhe pse
shumë varet prej llojit të frutave, prej mënyrës së vjeljes, transportit dhe deponimit.
Mundet të kryhet edhe studimi laboratorik si edhe te çdo mall, posaçërisht të
përdorimit të mjeteve agroteknike.
Paketimi kryhet në ambalazh përkatëse. Për frutat me konzistueshmëri më
të butë ato janë gajbat e cekëta-të drurit ku renditet në 2-3 shtresa (rrush,
dredhëzat), kurse më të fortat, në gajba të thella (mollët).
Frutat posaçërisht të ndjeshme paraprakisht renditen në mbështetëse
speciale, të përpunuar prej folisë plastike (domateve, pjeshkave). Përdoren edhe
kosha të thellë prej thuprave, për shembull, për lakra si dhe jutave të ndryshme
dhe thasëve sintetik për fruta me lëvore të fortë (arra, lajthia, bademe) ose speca,
karota dhe të ngjashme. Fruta të veçantë nuk paketohen por me to manipulohet
në mënyrë refuze (shalqiri).
Deponimi i pemëve dhe perimeve duhet të jetë sa është e mundur më i
shkurtër, por nëse është e domosdoshme ruhen 2-8 javë në temperaturë prej -1
deri në +2oC, kurse për ruajtje më të gjatë, përdoren depo me ngrirje.
Për transportim përdoren të gjitha mjetet e komunikacionit bashkëkohorë
në të cilat sigurohet ventilimi. Gjatë transportit të pemëve të ambalazhuara mjetet
ngarkohet 70% nga përfshirja, kurse nëse nuk është i ambalazhuar 60%.
Për largësi deri në 20 km përdoren qere dhe kamion, kurse në largësi më
të mëdha kryhet transportimi i shpejtë ose përdoren mjete të furnizuar me
frigoriferë.

123
 Kalloja 31 te pemët dhe perimet lajmërohet për shkak të avullimit të ajrit dhe
për shkak të prishjes. Për përcaktimin e kallos përdoren tabela dhe diagrame, që
janë në përbërje të rregulloreve për punë me pemë dhe perime, në përputhje me
standardet.
Me fjalën pemë, nënkuptojmë frutat të pemëve të kultivuara dhe
bimëve që lindin vetë, që përdoren në ushqimin e njeriut në gjendje të
freskët. Disa lloje janë paraqitur në figurën 7.10.

31
Kallo është humbja e masës ose numrit të frutave. Krijohet për shkak të natyrës
së prodhimit (pemët dhe perimet përmbajnë sasi të madhe të ujit) ose për shkak të
derdhjes së ambalazhit, transportit dhe deponimit.

124
 Pemët klasifikohen në grupet vijuese:

 Pemët e mëllezës: mollë, dardhe, pjepër dhe tjera.

 Pemë me një farë: vishna, qershia, kumbulla, pjeshka.
 Pemë luleshtrydhe: rrushi, dredhëza, mjedra.
 Pemë me lëvore të fortë (me bërthamë): arrat, lajthitë,
bademet.
 Pemë jugore: banane, ananas, hurma dhe tjera.

Fig. 7.10: Mostra të pemëve

Përbërja mesatare kimike e pemëve është dhënë në tabelën 7.6.

Përveç në gjendje të freskët njerëzit i konsumojnë pemët edhe në mënyrë

të përpunuara. Sipas shkallës të përpunimit, vetive dhe dedikimit, këto mallra
mundet të jenë gjysmë të përpunuara dhe prodhime finale.
Gjatë sezonit, pemët e mbledhura, të cilat nuk mundet të plasohen në treg,
për të mos “dështuar” përpunohen në gjysmë prodhime. Qëllimi është që t’i ruhen
përbërësit ushqimor. Në këtë mënyrë në të njëjtën kohë sigurohen lëndët e para
për punë kontinuele në industrinë ushqimore.
Gjysmë prodhimet e pemëve, d.m.th. lënda e parë për industrinë e
konservave janë: pulpa e pemëve, markë dhe lëng.

Pulpa e pemës fitohet prej frutave të shëndosha të pjekura, të cilave u

janë larguar farat, mbështjellësit e farave dhe bishtat dhe priten në copa,
madhësia e të cilave është e tillë, që mundet në pamje të njihet prej cilës pemë
është pulpa. Pema mbushet me ujë dhe me shtimin e konservansve (në sasi të
lejueshme) mbyllet në mënyrë hermetike në fuçi druri, prej brenda e lyer me
parafinë.

125
 Tabela 7.6: Përbërja kimike e pemëve

Emri i përbërësve Sasia e përbërësve [%]

min max
Ujë 74 93,5
Materia e thatë 6,5 26,0
Sheqeri invert 4,5 10,5
Sakarozi 0,3 6,5
N-materi 0,2 1,0
Yndyra, lipoidet, dylli 0,1 0,5
Acidet e pemëve 0,5 6,0
Acidet avulluese 0,01 0,05
Alkoolet 0,1 0,3
Materiet minerale (hiri) 0,3 0,8
Polisakaridet (celuloza, amidoni etj.) 0,5 5,5
Materiet pektine Ca-paktat 0,5 1,5

Marka e pemës ose qulli fitohet me pasim nëpër sitë dhe konservim, kurse
mundet edhe me vlimin paraprak 32 të pemëve të freskëta. Shpeshherë marku i
pemëve përgatitet edhe në stacione tereni, veçmas nga pemët e hajtheshe, kurse
pastaj vendoset në fuçi druri ose rezervuar më të mëdhenj.

Lëngu i pemës fitohet me shtrydhjen e pemës së freskët dhe me

konservim me konservansë ose me filtrim nëpërmjet EK-a filtrave, me shtimin e
sheqerit, me pasterizim dhe sterilizim.

Përpunimet finale nga pemët janë: marmelatë, pekmezi, marmelate,

kompostos, lëngjet dhe prodhimet e thata. Këto prodhime (përveç të thatave dhe
kompostos) fitohen prej gjysmë përpunimeve me koncentrime të shtuara. Si
konservans përdoret më së shumti sheqeri. Mundet të jenë të prodhuara prej një
lloj ose më shumë lloje të pemëve.
Kualiteti i gjysmë të përpunuarave vlerësohet sipas dendësisë, falsifikimi i
të cilave zbulohet me analizë kimike.
Te prodhimet e gatshme për përcaktimin e kualitetit përveç të dhënave
organoleptike përdoren edhe treguesit nga analizat e kryera të sasisë së materies
së thatë dhe ujit, përmbajtjes së sheqerit etj., të paraqitur në tabelën 7.7.

32
Përvëlimi është përpunim i shkurtër termik.
126
 Tabela 7.7 : Sasia e materies së thatë në pemët dhe përpunimet
Emri Më i ulët % i materieve të thata
(të matur me refraktometër)
Pema e konservuar me nxehtësi
Molla 9 - 10
Dardha 10 – 11
Ftoji 9 – 10
Qershia 8–9
Vishna 11 – 12
Fiku 15 – 16
Dredhëza 5–6
Boronica 8–9
Mjedra 5–6
Shega 7–8
Kumbulla 13 – 14
Rrushi 15 – 16
Prodhimet e pemëve
Shurupet e pemëve 60
Zhelet e pemëve 67
Lëngu i koncentruar i pemëve 65
Ëmbëlsirat 70
Marmelata 67
Xhem 67
Pekmez 60
Lëngu prej kompostua 15

Fig. 7.11 : Disa mostra të perimeve

127
 Ambalazhohen në ambalazh plastike, të qelqit dhe teneqesë.
Nënkuptojmë frute dhe pjesë tjera (rrënjë, trungje, gjethe dhe lule) të
ndonjë bime, që përdoren për ushqim të njerëzve, të freskëta, të përgatitura ose të
përpunuara. Disa lloje janë paraqitur në figurën 7.11.
Sipas pjesës së bimës që e përdorin njerëzit në ushqimin e tyre mundet të
kryhet klasifikimi vijues:
 Perime prej frutave: domatet, specat, trangujt;
 Perimet prej luleve: lulelakra, artiçokë, broçkulla;
 Perime prej gjetheve: spinaqi, sallata e gjelbër, lakra, blitva, zeleja;
 Perimet prej trangujve: shpargla, kelarba;
 Perime prej trungjeve nëntokësore dhe rrënjëve: patatja, qepa,
karota.
Përbërja kimike e prerë e perimeve është dhënë në tabelën 7.8.

Tabela 7.8: Përbërja kimike e perimeve

Sasia e përbërësve
Emri i përbërësve [ %]
min max
Uji 74 97
Materia e thatë 3 25
Karbohidratet 1 15
N-materiet 0,7 6,8
Yndyrat dhe lipoidet 0,1 0,7
Acidet 0,05 0,8
Materiet minerale 0,3 1,8
Polisakaridet 0,5 1,5
Materiet proteine 0,05 0,5

Përveç në gjendje të freskët perimet përdoren edhe të konservuara.

Prandaj perimet e shëndosha vendosen në frigorifer me ftohje të thellë. Përveç
kësaj përpunohen prodhime me konzistenshmëri të qullët (pire), të cilat mundet të
jenë prej një ose shumë llojeve të perimeve, prodhime, që paraqesin lëngje të
koncentruara me ose pa mëlmesa dhe lëngje që nuk janë të koncentruar.
Perimet konservohen me kripë dhe acid, zakonisht nga prodhimet me
dimensione të vogla ose prej pjesëve të prodhimeve të përziera.
Ambalazhohen në ambalazh teneqeje, të qelqit dhe plastike, kurse në
deklaratë është shënuar përbërja, neto pesha dhe procedura përdoruese ose
materiet për konservim.
Disa perime përdoren si mëlmesa në gjendje të thatë, kurse të tjerave u
shtohen disa mëlmesa.
Hidra për shkak të veprimit të saj shërues përdoret edhe në industrinë
farmaceutike.

128
 Nga aspekti i tregut pemët dhe perimet për vendin tonë paraqesin mallra
për plotësimin e nevojave të vendit, por edhe për eksport, sepse nën qielli jonë
lejon që të fitohet prodhim me kualitet të jashtëzakonshëm.
Edhe prodhuesit tonë gjithnjë e më shumë orientohen ndaj të
ashtuquajturave “prodhime organike” për të cilat ka numër gjithnjë e më të madh
të konsumatorëve të interesuar, me çka edhe çmimi i pemëve dhe perimeve të
këtilla të prodhuara bëhet gjithnjë e më i madh dhe prodhimi më rentabil.

Detyrë:

Me refraktometër të përcaktohet sasia e materieve të thata te pemët e

ndryshme.

Udhëzim:

Së pari bazhdarohet refraktometri që do të thotë përcaktohet zeroja me ujë

të distiluar.
Hapet prizma, mbushet me ujë dhe terët.
Përgatitet mostra për hulumtim ashtu që bluhet sasia e caktuar e pemës së
hulumtuar, vendoset në një copë pëlhure dhe me shtrydhje kullohet që të fitohet
lëngë i kthjellët. Sipas nevojës vendosen disa minuta që të fundërrohet.
Pikohen disa pika nga materia që studiohet, pastaj mbyllet kapaku.
Vëzhgohet nëpër okularin. Në fushën e dukshme, do të lajmërohen sipërfaqe
kontrasti: dritë dhe errësirë, kurse kufiri ndërmjet tyre vertikalisht e pret shkallën e
refraktometrit te numri i caktuar. Ajo është përqindja e materies së thatë ose
sheqeri në substancën e studiuar.

Fig.7.12: Refraktometri

7.9 PIJET ALKOOLIKE

Vlimi i alkoolit është reaksion kimik gjatë të cilëve sakaridet, nën veprimin e
tharmeve kërpudhore d.m.th. fermenteve të tyre, zbërthehen deri në alkool dhe
karbon dyoksid.
129
 C6H12O6  2C2H5OH + 2CO2

Në këtë proces bazohen shumë industri, për shembull prodhimi i verës,

rakisë dhe tjera.

7.9.1 VERA

Sipas të dhënave historike prodhimi i verës ka qeni i njohur edhe për

Grekët e lashtë, nga ku është sjellë në Francë dhe Sicili. Për origjinën e hardhisë
së verës ka shumë mendime të ndryshme, por është fakt, se sot kultivohet si
kulturë e rëndësishme çdo kund ku ka sukses.
Vera është pije alkoolike dhe është artikull i rëndësishëm në tregtinë
ndërkombëtare.
Vera prodhohet prej rrushit të pjekur. Mesatarisht rrushi përmban 96-98%
lëng me 10-30% sheqer, acidë të verës dhe mollës dhe kripëra të tyre. Lëvorja
dhe bishtat kanë materie tanin dhe ngjyrë. Kualiteti i verës varet prej llojit, tokës,
nën qiellin kushteve klimatike në vit etj.
Me shtrydhjen e rrushit fitohet shira. Zierja alkoolike të shirës varet prej
përmbajtjes së sheqerit në të, nga prezenca e ajrit, prej temperaturës (optimalja
është 12oC) dhe prej tharmeve.
Prodhohen vera të zakonshme me 10-14% alkool, acidi i verës, materie të
ngjyrosura dhe tanin dhe karbon dyoksidi dhe vera deserti me rreth 20% alkool
dhe më shumë sheqer për shkak të së cilës janë të dendur, të forta dhe ëmbla.
Përpunimi i shirës përbëhet prej zierjes kryesore dhe plotësuese, toçitjen,
filtrimin dhe ambalazhimin.
Zierja kryesore kryhet në enë të hapura ose basene. Për shkak të lirimit
intensiv të CO2 shkumon shumë. Kjo zgjat prej 8-15 ditë. Gjatë asaj kohe synohet
të ketë ajrosje të mjaftueshme, sheqer dhe fermente, kurse temperatura të jetë
rreth 12 oC.
Nëse zierja kryhet me bërësi rrushi fitohen vera të zeza, e pa të të bardha.
Pas mbarimit të zierjes kryesore fundërrina e shirës fillon të shtresohet dhe vera
derdhet në enë tjera-vozë, që janë të mbyllura. Këtu kryhet zierje plotësuese.
Karbon dyoksidi që lirohet nga veprimi i presionit të tij hynë në verë dhe e
“ashpërson”. Krijohen estere (ndërmjet alkoolit dhe acideve organike prezente), që
e japin shijen dhe aromën e këndshme të verës të quajtur buke.
Vera filtrohet nëpërmjet filtrave të ndryshëm, largohen përzierjet, me ç’rast
kullohet, kurse verat më të mira pas filtrimit toçiten në shishe, që renditen në
mënyrë të pjerrët. Në shishet ngjitet etiketë dhe deklaracion në të cilin shënohen
të dhënat për verën, prodhuesin, rajonin dhe vitin, kurse njëkohësisht etiketa është
edhe reklamë. Para mbylljes kontrollohet gjendja shëndetësore e verës dhe sipas
nevojës ndërmerren masat adekuate. Fuçitë e dedikuara për ruajtje duhet të jenë
të pastra, të dezinfektuara, kurse të përpunuara prej drurit kualitativ.
Në treg plasohen vera desertë të ndryshme, të përpunuara prej shirës
kualitative. Cilësohen me përqindje të lartë të alkoolit (deri më 25 %), pak ekstrakt

130
dhe sheqer. Prodhohen në Portugali, Spanjë dhe Francë. Botërisht të njohura janë
portovaini, heresi, padera, lakrimakristi, verat e Qipros dhe tjera.
Verat liker janë me përqindje të lartë të sheqerit d.m.th. ekstraktit, kurse
përqindje të vogël të alkoolit. Të tilla janë verat mukate. Në botë janë të njohura
santorina, malvazija dhe tjera.

Fig.7.13: Llojet e verës në tregti

Vermuti janë vera që prodhohen në pjesët jugore të Italisë, Francës,

Spanjës dhe tjera. Në ato ka shtesa prej rrënjëve të ndryshme, degëve ose
gjetheve, për shembull “Amarenë” (Sicili) fiton aromë speciale prej gjetheve të
pjeshkave, qershizave ose bademeve.
Penlivet ose “shampanjë” (e mbajnë emrin nga regjioni në Francë) janë
vera të bardha me shtesa të sheqerit dhe esencisë. Kapaku është i siguruar me
tel, kurse gjatë hapjes flluskat e CO2 prej zierjes alkoolike të përsëritur ngadalë
dalin duke formuar shkumë, që freskon.
Verat e pemëve fitohen prej pemëve të ndryshme si kapinave, mjedrave,
mollës, dredhëzave etj. Kanë përqindje të vogël të alkoolit dhe aromë specifike të
pemëve.
Në botë ekziston edhe prodhimi i verave artificiale, prej alkoolit, ujit, gurit të
verave, materieve të ngjyrosura, sheqer, CO2 dhe shtesa tjera, që te ne është e
ndaluar.
Kualiteti i verës në rendë të parë përcaktohet me metoda organoleptike
d.m.th. degustim, ashtu që vlerësohet: shija, aroma, kthjelltësia dhe baketa. Qartë,
mundet të kryhet edhe analiza kimike me të cilën vërtetohet dendësia, përmbajtja
e alkoolit, sheqeri, acidet, ekstraktet, përzierjet etj.
Vera deponohet në podrume të verës, ku mundet të ri toçitet, kthjellët dhe
tjera.
131
 Fig.7.14: Ruajtja e verës

Depot duhet lehtë të ajrosen dhe të kenë lagështi të caktuar relative dhe
temperaturë të përhershme ndërmjet 8 dhe 15oC
Nga aspekti i tregut vera ka rolë të rëndësishëm në ekonomin e vendeve
prodhuese.
Në Maqedoni kushtet dhe tradita japin mundësi për prodhimin e verave me
kualitet të lartë. Verat e Maqedonisë me kualitetin e tyre të dëshmuar edhe në
kohën më të re edhe me ambalazh tërheqëse dhe atraktive qëndron në mënyrë të
barabartë me verat e prodhuesve tjerë në botë.

Detyrë:

Në qoftë se shkolla posedon ebulikoskop (aparat për përcaktimin e

përqindjeve vëllimore të alkoolit në verë) nxënësit e ndarë në grupe mundet të
kryejnë gradacion të verës, d.m.th. ta përcaktojnë përqindjen vëllimore të alkoolit.

7.9.2 PIJET E DISTILUARA ALKOOLIKE

Për prodhimin e pijeve alkoolike mundet të përdoren lëndë të para të

ndryshme. Prej zgjedhjes së tyre do të përcaktohet procedura për fitimin dhe llojin
e prodhimeve të gatshme. Kështu, për shembull, mundet të përdoret verë që është
lëndë e parë me alkoole të profermentuar, por mundet edhe panxhar sheqeri,
melasa ose ndonjë pemë. Në atë rast sheqeri i tyre duhet të fermentoj në alkool.
Nëse prapë përdoren dekstrinë, amidon ose celulozës, për shembull prej patates,
drithit, drurit, mbeturinave të celulozës dhe të ngjashme, ato duhet më së pari të
ëmbëlsohen, pastaj sheqeri të fermenton.
Pijet alkoolike të distiluara janë rakia, konjaku, uiski, vodka, xhini dhe tjera
të paraqitura në figurën 7.15.

132
 Fig.7.15: Pijet alkoolike të distiluara Fig.7.16:
Alkoolmetri

Rakia fitohet prej kominës së përkohshme ose lëngut prej pemëve të

ndryshme për shembull rrushit, kumbullave, vishnjave, mollës, manave etj.
Sheqeri i pemëve i përmbajtur në to fermenton nën ndikimin e tharmeve të
ndryshme kërpudhore (prej lëvoreve ose të bartura prej mizave).
Distilimi kryhet në aparat, në të cilin komina në mënyrë hermetike mbyllet,
kurse prej jashtë nxehet. Distilimi kalon nëpër pjesën e sipërme të aparatit që
mbaron në llullë, pastaj vjen deri te kondensimi. Kondensuesi i parë përmban më
së paku alkool dhe në fund raki të butë ose shumë e butë. Rakia e rëndomtë
kthehet në distilim të sërishëm dhe fitohet rakia e pjekur.
Rakia “qëndron” një kohë të gjatë në fuçi nga druri i ndryshëm (për
shembull i dushkut ose qershisë). Me këtë edhe përmirësohen vetitë organo
lepitke.
Prodhimi i fituar me distilim të verës së bardhë quhet “konjak” sipas
krahinës në Francë. Emri është i mbrojtur, dhe se ky prodhim në çdo vend tjetër e
ka emrin e vetë, për shembull metaksa, binjak, distilati i verës etj.
Distilimi mundet të përsëritet disa herë dhe se prodhimet kanë rreth 50%
alkool. Alkooli i gatshëm qëndron sa më gjatë në fuçitë e dushkut, ose substancat
tanin të të cilave e fiton ngjyrën. Ajo shpesh falsifikohet me shtimin e sheqerit të
stërpjekur.
Uiski, xhini, dhe vodka prodhohen me distilim të drithërave të stërvëluara
(thekra, grurit etj.). Për përmirësimin e shijes shtohen erëra dhe mëlmesa të
ndryshme. Prodhimi është specifik varësisht prej nën qiellin dhe popullit.
Në treg plasohen “plasohen raki artificiale dhe industriale” me erëra të
ndryshme (përzierje të alkoolit dhe ujit), por kjo duhet të jetë dukshëm e shënuar
në deklaratë.
Likeret janë përzierje prej alkoolit, ujit, sheqerit, vajit eterik dhe shtesave
tjera.
133
 Vaji eterik është ekstrakt alkoolik i bimëve ose pemëve të ndryshme, me
erë të fortë, specifike dhe të këndshme.
Emrat i fitojnë sipas vajit eterik, d.m.th. shtesës dhe se hasen pije të
dardhës, çokollatës, vezës dhe kafes.
Kualiteti dhe pijet alkoolike të distiluara përcaktohen në mënyrë
organoleptike, por kryhet edhe analizë e rregullt kimike.
Klasifikimi bëhet sipas përqindjes së alkoolit, që përcaktohet me
alkoolmetër të paraqitur në figurën 7.16.
Alkoolmetri është aerometër i posaçëm. I bazhdaruar në temperaturë të
caktuar. Në shkallën e tij drejtpërdrejt lexohen përqindjet vëllimore të alkoolit.
Ambalazhimi është i qelqit me mbyllëse alumini, me vidë për përdorim të
njëhershëm, kurse mundet të jetë i mbrojtur me kuti kartoni. Paketimi me të
shpeshta janë prej 0,5 dhe 0,7 dhe 1 litër, por ka edhe më të vogla. Në shishen ka
edhe etiketë dhe deklaratë, e cila shërben për reklamë.
Deklaracioni përmban emrin dhe titullin tregtar të pijes, origjinën dhe vitin e
mbushjes, emrin e prodhuesit dhe vendin.
Kështu pijet e paketuara nuk kërkojnë kushte të posaçme për ruajtje dhe
transport (shishet janë në ambalazh kartoni transportues).

Detyra:

Të përcaktohet përmbajtja e alkoolit në pijen alkoolike.

Udhëzim:

Përcaktimi kryhet me alkoolmetër, kurse tregohet në përqindje vëllimore.

Përcaktimi bazohet në matjet e dendësisë d.m.th. në alkoolin absolut që arrin
0,795 dgr/vm3. Sa zvogëlohet përmbajtja e alkoolit, dendësia rritet. Alkoolmetri
është i bazhdaruar në temperaturë prej 15oC dhe i vendosur në mençur të pijes së
studiuar, shkatërrohet nga lartësia e caktuar, dhe në instrumentin matës
drejtpërdrejtë fitohen përqindjet vëllimore të alkoolit në pije.

7.10 PIJET JOALKOOLIKE

Pijet joalkoolike janë prodhime freskuese në ushqimin bashkëkohor zënë

vend gjithnjë më të dukshëm. Përbërjet e tyre kimike mundësojnë të kenë jo vetëm
vlerë ushqyese por edhe mbrojtëse dhe terapeutike. Mbi organizmin e njeriut
vepron në mënyrë të volitshëm pasurimi i tyre me minerale dhe vitamina.
Konsumi i pijeve joalkoolike rritet çdo kund në botë, pra edhe te ne, por
vendin udhëheqës ende e kanë vendet e zhvilluara, posaçërisht ShBA.
Sipas njohurive të sotshme të bromatologjisë nevojat e çdo individi do të
ishin plotësuar me 24 kg pije joalkoolike në vit.

134
 Mundësitë e pemëtarisë të vendit tonë janë të mëdha dhe deri më sot janë
të pa shfrytëzuara.
Në tregun tonë këto pije plasohen si: qulltë, lëngje të turbullta dhe kthjella
të pemëve, lëngje të koncentruara, strup pemësh, koncentrate pemësh në pluhur,
pije artificiale freskuese, ujë mineral dhe uji me sodë etj.
Për prodhimin e lëngjeve të pemëve mundet të përdoret secila pemë, lloji i
pemës ose pulpa.
Pemët e lara klasifikohen dhe frutat e pastra përdoren për lëngje të
pemëve. Së pari frutat shkurtë ngrohen, pastaj ju hiqen farat, pas çka bluhen që të
fitohet qulli i pemës. Shtohet substanca “pektaza” që kimikisht e ndryshon
pektinën nga pemët. Qulli i pemës presohet, shtrydhet, centrifugohet, dhe mundet
të fitohet qullë, lëng i turbullt ose i kthjellët. Konservohet me konservansë ose me
pasterizim. Mbushet në mënyrë automatike në ambalazh të pastër.
Strupi i pemës është lëngë i dendur, i sheqerosur me shtesë për
konservim, kurse konsumohet i përzier me ujë.
Koncentrat pemësh në pluhur fitohet me pulverzim prej lëngjeve të
pemëve të turbullta ose kthjelltë. Ky prodhim pluhur i tretur në ujë duhet të ketë
veti organoleptike që do ta identifikojnë me lëngë të pemëve prej të cilit është i
përbërë.
Në treg plasohen edhe pije freskuese artificiale. Prodhohen prej ujit,
sheqerit, (sakarozës dhe dekstrozë) acideve (të verës, limonit, qumështor,
avitaminozë), koncentrateve të pemëve me aromë të lejuar, ngjyrë dhe tjerë. Gjatë
verifikimit të prodhimit, prodhuesi duhet të tregojë specifikim teknologjik. Malli
plasohet në paketim origjinal në të cilin është vendosur deklaracioni. Në të pija
është shënuar si pije freskuese origjinale.
Uji-sodë fitohet me impregnacion të CO2 në ujin për pije. Uji së pari
nxehët, me çka largohen bikarbonatet e kalciumit dhe magneziumit. Pastaj uji
ftohet (që është në rrymë të kundërt) deri në 2oC, ngihet me CO2 dhe ambalazhi
mbushet në mënyrë automatike.
Ujërat mineral përdoren në mënyrë të pavarur si pije freskuese ose të
përzier me pije tjetër. Mundet të jenë natyror ose të pasuruar me shtesa (të
vitaminoze, gazuar, aromatizuar etj.).
Pijet alkoolike freskuese paketohen në shishe plastike ose të qelqit prej
0,2; 0,51 dhe 1,5 litra, të vendosura në gajbe ose paleta, kurse koncentratet e
pluhurit në kuti plastike ose qese. Në deklaratë duhet të jenë të shënuara emri (më
së shpeshti vetëm tregtar) të pijes, si dhe të prodhuesit. Shënohen të gjitha të
dhënat me emër dhe sasi, neto masa ose volumeni dhe data e mbushjes.
Deponohen në depot e mbyllura dhe të ftohta (deri në 10oC).
Duke marrë parasysh që përmbajtja më e madhe e këtij malli është uji, nga
aspekte ekonomike i shmanget transporti në distanca më të mëdha. Për
transportin mundet të përdoren edhe mjete transportuese të hapura, kurse malli i
ambalazhuar transportohet në gajba plastike.
Nga aspekti ekonomik, pijet joalkoolike, e posaçërisht ujërat minerale, për
çdo vjet kanë vëllim të zmadhuar të prodhimit dhe konsumit.

135
 Kompania Coca Cola është njëra ndër kompanitë udhëheqëse botërore
për prodhimin e pijeve joalkoolike dhe prodhimet e tyre i mbron në atë mënyrë që
në vendet distribuon vetëm strup pemësh (koncentrat) ashtu që fabrikat lokale të
vendeve tjera varen prej kompanisë dhe janë të obliguara ta blejnë lëndën e parë
themelore.

PYETJE PËR VETËKONTROLL

1. Numëroi drithërat?
2. Sipas cilës arsye vlerësohet kualiteti i grurit?
3. Si klasifikohet mielli?
4. Çka është lënda e parë për prodhimin industrial të sheqerit?
5. Cila është vlera e yndyrave dhe vajrave në ushqim?
6. Çfarë prejardhje kanë yndyrat?
7. Cilat lloje të yndyrave dhe vajrave hasen në treg?
8. Prej çka varet vlera e qumështit si lëndë e parë?
9. Cilat përpunime të qumështit hasen në treg?
10. Cilat janë shenjat më të shpeshta të qumështit të prishur?
11. Çka janë pemët dhe si klasifikohen?
12. Çka janë perimet dhe si klasifikohen?
13. Cilat janë përpunimet prej pemëve dhe perimeve?
14. Cilat vlera i kanë pemët dhe perimet në ushqimin?
15. Prej çka varet kualiteti i verës?
16. Çka përdoret për prodhimin e lëngjeve të pemëve?
17. Çfarë lloje të lëngjeve të pemëve plasohen në treg?
18. Cilat janë vlerat e pijeve joalkoolike?

REZYME E TEMËS

Të gjitha prodhimet natyrore ose industriale që njeriut i shërbejnë si ushqim

quhen artikuj ushqimor, kurse marrja e tyre në organizëm quhet ushqim.
Rëndësia e artikujve ushqimor, d.m.th. ushqimit të rregullt është disa fish.
Kryesore, ushqimi organizmit të njeriut duhet t’i sigurojë formimin e
qelizave, prodhimin e energjisë dhe ta sigurojë trupin me substanca mbrojtëse.
Prej ushqimit varet aftësia e njeriut për punë dhe të veprimtarisë së tij në
shoqëri. Me llojllojshmërinë, prodhimet ushqimore dallohen sipas shijes, aromës,
pamjes, konsistencës etj., por sipas përbërjes pothuaj se të gjitha përmbajnë në

136
raporte të ndryshme albumina, karbohidrate, yndyra, vajra, ujë, vitamina dhe
kripëra minerale.
Për ushqimin e njeriut janë të domosdoshme prodhimet e ndryshme që do
të sigurojnë llojllojshmëri.
Që ta ruajë ushqimin për nevojat e tij njeriu e konservon me metoda fizike
dhe kimike. Në metodat fizike bëjnë pjesë: ftohja, ngrirja, tharja dhe procedurat
tjera, kurse në kimiket bëjnë pjesë procedurat me përdorimin e konzervanseve.
Prodhimet ushqimore në mënyrën më të thjeshtë klasifikohen sipas
origjinës:
Prodhime ushqimore nga origjina bimore, ku bëjnë pjesë mielli, sheqeri
dhe tjera;
Prodhimet ushqimore nga origjina bimore dhe shtazore: yndyrat;
Prodhimet ushqimore nga origjina shtazore: qumështi, mishi;
Pemët dhe perimet si prodhime ushqimore dhe lëndë e parë për industrinë
konservuese;
Pijet ku bëjnë pjesë vera, pijet alkoolike të distiluara dhe pijet joalkoolike.

137
 FJALORI I NOCIONEVE
Acidi sulfurik është acid i fortë joorganik.
Adicioni është reaksion e bashkimit të atomeve ose grupeve të atomeve në
ndonjë komponim. Kusht është, të ekzistojë lidhja e dyfishtë ose trefishtë
(domethënë komponimi është i pangopur). Nëse kryhet adicioni i hidrogjenit, quhet
hidrogjenizim.
Alkoolmetër është aerometër i posaçëm, i bazhdaruar në temperaturë të caktuar.
Në shkallën e tij drejtpërdrejtë shënohen përqindjet e vëllimit të alkoolit.
Apatiti [Ca5(PO4)3F] është mineral.

Boshte kristalografike të simetrisë janë vija të menduara në kristalin, që priten

në qendrën e tij.

Celuloza [(С6Н10О5)n] është pjesë përbërëse e mureve të të gjitha bimëve. Fitohet

me zierje të masës së drurit sipas procedurave të ndryshme në prezencë të
bazave, acideve, bisulfitit dhe tjera.

Deklarata është dokument që duhet ta posedojë malli kur vihet në qarkullim.

Mundet ta prodhojë prodhuesi i prodhimit, importuesi ose organizata tregtare.
Dendësia është raport i masës dhe vëllimit të ndonjë trupi.
Distilimi frakcionues është ndarja e komponentëve me kondensim selektiv.
Drurëria është gjysmë prodhim. Fitohet me fërkim mekanik të drurit, gjatë të cilit
fitohet masë fijore. Varësisht prej procedurave për fitimin të drurërisë dallohet
drurëria e bardhë dhe e përhimët.

Fortësia e përgjithshme është shumë e fortësisë jo karbonante dhe karbonate të

ujit.
Fortësinë (e përkohshme) karbonate e përbëjnë bikarbonatet e tretura nga
kalciumi Ca(HCO3) dhe magneziumit (Mg(HCO3)2 në ujë.
Fosforiti [Ca3(PO4)2 është mineral. Përdoret si lëndë e parë themelore për
prodhimin e plehrave fosforik.

Gjeologjia është shkencë që e studion Tokën.

HACCP d.m.th. Hazard Analysis Control Points do të thotë: Hazard-rrezik për

shëndetin në të gjitha fazat e prodhimit, Analysis-analizë e rreziqeve, Critical-pika
kritike në prodhim, Contgrol-kontroll e pikave kritike, Points-pika në prodhimin.
Hidroksid natriumi është materie e bardhë e fortë e padukshme, me ngjyrë të
zbehtë të verdhë ose të zbetë të gjelbër.

Karbonat natriumi (soda e kalcinuar) është substancë e bardhë, kristalore

higroskopike.

ISO është akronim për Organizatën Ndërkombëtare për standardizim ka

shkurtesën ISO (International Standard Organization).

138
Karbonatet janë lëndë djegëse natyrore fosile që janë formuar me karbonifikim të
materieve me origjinë organike dhe joorganike gjatë kushteve të caktuara (shtypje,
temperaturë), gjatë disa miliona viteve, kurse në lëndët djegëse të forta artificialet
bëjnë pjesë: thëngjill druri, gjysmë koksi dhe koksi.
Karbonifikimi është proces i karbonifikimit.
Konservimi i ushqimit është proces për mbrojtjen e ushqimit me të cilin zhduken
mikroorganizmat ose formohen kushte që do ta mundësojnë veprimin e tyre.
Kristal në esencë është trup i ngurtë me strukturë të brendshme të rregullt.

Legurat janë përzierje prej dy ose më shumë metaleve.

Lëndë djegëse janë ato materie që gjatë djegies lirojnë sasi relativisht të madhe
të nxehtësisë që praktikisht mundet të përdoret si nxehtësi ose të shndërrohet në
formë tjetër të energjisë (mekanike, elektrike).
Lëndë djegëse të gazit (artificiale) përbëhen prej karbohidrateve: metan, etan,
propan, butan dhe sasisë minimale të H2S; azot, dyoksid karboni dhe përzierje
tjera.
Lëndë e parë janë sende të punës dhe materiale të marra direkt nga natyra, por si
të tilla nuk janë të përshtatshme për konsum, dhe domosdo duhet të përpunohen,
ripunohen ose përpunohen në procesin prodhues. Në të ato fitohen me vlerë të re
përdoruese.

Malli është prodhim që vihet në qarkullim.

Materialet plastike janë të gjitha ato (duke i përjashtuar metalet) që pas
formësimit e ruajnë formën edhe pas ftohjes.
Materiet aktive sipërfaqësore janë numri i madh i komponimeve kimike që kanë
aftësi, për shkak të natyrës së tyre, ti rregullojnë kontaktet ndërmjet sipërfaqeve
kufitare të dy trupave që janë në kontakt ndërmjet tyre. Në kimi i gjejmë me emrin
e përbashkët tenzide.
Mbeturinat ujore janë ato që pas shfrytëzimit në industri dhe në konsumin e gjerë
në vete përmbajnë numër të madh të papastërtive (ndotësve) prej të cilave disa
janë të rrezikshëm për shëndetin e njerëzve, për botën bimore dhe shtazore në
lumenjtë, liqenet dhe oqeanet.
Mineralet janë trupa të ngurtë joorganikë me përbërje të caktuar kimike, me
renditje saktë të definuar të atomeve, joneve dhe molekulave, të kristalizuar në
formën e definuar gjeometrike. Mineralet janë formuar si rezultat i proceseve
gjeologjike.
Mineralogjia është shkenca për mineralet. E studion formimin, përbërjen kimike
të mineraleve, vetitë e tyre fizike dhe format e tyre kristalografike, si prodhim i
formimit dhe renditjes së brendshme të joneve, atomeve dhe molekulave.

Nafta është përzierje e përbërë nga hidrokarbureve e lëngshme të ndryshme me

përzierje të komponimeve të sulfurit, oksigjenit dhe azotit, materieve rrëshinore
dhe hidrokarbureve të ngurta.
Ndryshimi kationik i ujit është zëvendësimi i kationit nga uji që është në përbërje
të kripës që e formon fortësinë e tij me kation nga këmbyesi jonik.
Numri i oktanëve është karakteristikë e benzenëve.

139
Ozoni është modifikim alotropik i hidrogjenit (O3).
Ozonim është metoda e përpunimit të ujit për pije.

Përhershmëria (jo karbonante) të fortësisë së ujit e përbëjnë kripërat e sulfat

magneziumit (MgSO4), klorid magneziumi (MgCl2) dhe sulfat kalciumi (CaSO4), të
cilët me nxehje të ujit nuk shtresohen, por mbesin të tretura në ujë dhe vështirë
largohen.
Përvëlimi është përpunimi i shkurtër termik i prodhimeve ushqimore, më së
shpeshti perimeve.
Piroliza është zbërthim nën ndikimin e temperaturës së lartë.
Plehrat minerale paraqesin kripëra (joorganik) mineral që mundet të fitohen direkt
nga natyra (plehra natyror mineral) ose të fitohen përmes rrugës industriale
(plehra artificial mineral).
Polikondensimi është lloj i dytë i reaksionit për fitimin e polimerive. Nga numri i
madh i monomereve fitohen polimer, por gjatë saj ndahet ndonjë molekulë e
vogël, për shembull H2O, HCl.
Polimerizimi është proces ku prej shumë molekulave-monomereve të vogla,
formohet molekulë-polimer i madh, pa u nda gjatë sajë produkt tjetër.
Procesi kreking është përpunimi i fraksioneve të naftës (shqepje), me ç’rast prej
molekulave me masë të madhe fitohen molekula me masë të vogël.

Riciklimi është prodhim dhe/ose përpunim i më shumë prodhimeve të përdorura

(mbeturinave), që të jenë përsëri të përdorura si lëndë e parë.

Sapunët nga aspekti kimik janë kripëra alkaline të acideve yndyrore të ngopura
dhe të pangopura me natrium, kalium dhe tjerë, që janë të tretshëm në ujë.
Superfosfati është pleh i fosforit. Fitohet sipas reaksioneve vijuese:
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4→2H3PO4 + 3CaSO4
Ca3(PO4)2 + 4H3PO4→3 Ca(H2PO4)2

Shkalla e Mohsovit për fortësinë e mineraleve.

Shkëmbinj magmatikë janë formuar prej magmës. Mundet të jenë intruzive, kur
magma ngurtësohet në korën e tokës dhe ekstruzive, kur magma nga brendësia e
Tokës shpërthen si llavë vullkanike dhe ftohet d.m.th. ngurtësohet në sipërfaqe.
Shkëmbit magmatik janë graniti, bazalti, gabro dhe tjera.
Shkëmbinjtë janë agregate natyrore d.m.th. është kombinim i një ose më shumë
mineraleve. Disa shkëmbinj përbëhen vetëm prej një minerali, për shembull kuarcit
dhe kuarcit të pastër, ose mermeri është kalciti i pastër. Por, shumica e
shkëmbinjve përmbajnë minerale të ndryshme.
Shkëmbinjtë metamorfik janë formuar me metamorfozë-shndërrimin e
shkëmbinjve magmatik dhe sedimentues nën ndikimin e nxehtësisë dhe/ose
presionit. Në shkëmbinjtë metamorfik bëjnë pjesë mermerët, rasat, gnajsevët dhe
tjera.
Shkëmbinjtë sedimentues janë formuar gjatë shkatërrimit dhe erozionit të
mineraleve. Ai material i eroduar mundet të jetë i transportuar në vendin e ri,
shpesh në brigjet e lumenjve dhe deteve. Sedimenti shtresohet në shtresa, të cilat

140
të mbuluara, ngurtësohen. Me kohë thërmitë çimentohen duke ndërtuar shkëmbinj
të ri, të quajtur sedimente. Në shkëmbinjtë sedimentues bëjnë pjesë evaporitët,
gëlqerorët, shpellorët.

Trandmani është bartje, shfrytëzim

Uji i rëndë shprehet në shkallë. Ekzistojnë shkallë gjermane (Ho), angleze (Ao),
franceze (Fo) dhe amerikane, që ndërmjet tyre dallohen. Mundet të jetë:
 Procedura me zeolit
 Procedurë kimike (procedura gëlqere-sodë)
 Procedurë termike

Viskoziteti ose lëngshmëria e yndyrave për lyerje është fuqi e fërkimit të

brendshëm, e matur gjatë lëvizjes të një shtrese në raport me tjetrin.
Vitaminat janë substanca të përbëra organike, që natyrshëm nuk hasen të
izoluara. Ato janë pjesë përbërëse e ushqimit bimor dhe shtazor. Nuk kanë vlerë
ushqyese, por e rregullojnë shfrytëzimin e ushqimit, kurse me këtë edhe
funksionimin normal të organizmit.
Vlera biologjike varet prej sasisë, llojit dhe raportit ndërmjet veti të albuminave,
materieve minerale dhe vitaminave, d.m.th. të atyre përbërësve që nuk kanë në
rendë të parë funksion energjikë.
Vlera energjetike e ndonjë artikulli është sasia e energjisë e shprehur në кЈ/100g
prodhim, që liron gjatë oksidimit të tij në organizëm deri te produktet
përfundimtare.
Vlera ushqyese e prodhimeve ushqimore i përfshinë vlerat e tyre biologjike dhe
energjetike.
Vullkanizim. Procesi i vullkanizimit është reaksion kimik gjatë të cilit kauçuku
përpunohet me squfur.

Xehet janë minerale që përdoren për fitimin e metaleve. Veprimtaria që i studion

xehet dhe ecuritë për fitimin dhe pastrimin e metaleve prej tyre, quhet xehetari.

Zeolitet janë minerale silikate.

141
LITERATURA

1. Владен М. Технологија со познавање на стоките

Prosfetno Dello, Shkup,1964

2. Граматиков Д. Управување со производот,

Економски факултет, Shkup, 1997

3. Граматиков Д. Познавање на стоката за II годинa

Koевска С. економска струка, Просветно Дело, Shkup, 1999

4. Граматиков Д. Краток практикум за лабораториски вежби

5. Лазаров Д.Симова Е. Химии

Н Ковачева Народна Просвета, Софија, 1989
Надјалкова Л.

6. Димитровски М. Технологија и познавање на стоките

Просветно Дело, Shkup, 1984.

7. Лукиќ Т. Влаховиќ М. Роба и технолошки развој

Атанасовска Современа администрација, Beograd, 1992.

8. Микијељ Џ. Наука о роби

Рад, Beograd, 1963

9. Супек З. Технологија с познавањем робе

Школска књига, Zagreb, 1962.

10. Стричевиќ Н. Технологија с познавањем робе

Школска књига, Zagreb, 1969

11. Ристиќ И. Технологија

Стручна књига, Beograd, 1980

142
PËRMBAJTJA
1 TEMA ............................................................................................................... 5
KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME TË LËNDËS SË PARË................ 5
1.1 NOCIONI PËR LËNDËN E PARË ................................................................. 7
1.2 VETITË E PËRGJITHSHME TË LËNDËS SË PARË................................... 8
1.3 STANDARDE PËR KUALITET TË LËNËS SË PARË............................. 8
1.4 KLASIFIKIMI I LËNDËVE TË PARA ..................................................... 10
PYETJE PËR VETKONTROLLIM..................................................... 11
REZYME E TEMËS............................................................................. 12

2 TEMA ............................................................................................................. 13
UJI ...............................................................................................................................13
2.1 KARAKTERISTIKAT E PËRGJITHSHME DHE KLASIFIKIMI I UJIT....15
2.2 UJIT PËR PIJE .................................................................................................16
2.3 PROCEDURAT E PASTRIMIT TË UJIT PËR PIJE.................................... 17
2.3.1 METODAT FIZIKE ...........................................................................17
2.3.2 METODAT KIMIKE .........................................................................18
2.4 UJI INDUSTRIAL ......................................................................................... 19
2.5 METODAT E ZBUTJES SË UJIT ................................................................... 21
2.6 MBETURINAT E UJIT ................................................................................. 24
PYETJET PËR VETËKONTROLLIM ................................................... 24
REZYME E TEMËS ................................................................................. 25

3 ТЕМА ............................................................................................................. 27
LËNDËT DJEGËSE ................................................................................................. 27
3.1 NOCIONI PËR LËNDË DJEGËSE............................................................... 29
3.2 LËNDËT DJEGËSE TË NGURTA................................................................ 30
3.2.1 LËNDËT DJEGËSE TË NGURTA NATYRORE............................. 30
3.2.2 LËNDËT DJEGËSE ARTIFICIALE................................................. 32
3.3 LËNDËT DJEGËSE TË LËNGSHME.......................................................... 33
3.4 LËNDËT DJEGËSE TË GAZTA ................................................................. 37
3.4.1 LËNDËT DJEGËSE NATYRORE .................................................. 37
3.4.2 LËNDËT DJEGËSE ARTIFICIALE TË GAZTA ......................... 37
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM ....................................................... 38
REZYME E TEMËS.................................................................................. 38

4 TEMA ............................................................................................................. 39
LËNDËT E PARA MINERALE.............................................................................. 39
4.1 NOCIONI PËR MINERALOGJINË DHE XEHET...................................... 41
4.2 FORMIMI I MINERALEVE DHE NDARJA E SHKËMBINJËVE............ 41
4.3 KLASIFIKIMI I MINERALEVE DHE XEHEVE........................................ 44
 4.4 NDËRTIMI I MINERALEVE........................................................................ 46
4.5 VETITË E MINERALEVE ............................................................................. 48
4.5.1 STRUKTURA..................................................................................... 48
4.5.2 COPËTUESHMËRIA........................................................................ 49
4.5.3 MAGNETSHMËRIA............................................................................50
4.5.4 FORTËSIA.......................................................................................... 50
4.5.5 NGJYRA..............................................................................................52
4.5.6 SHKËLQIMI........................................................................................52
4.5.7 VETITË OPTIKE DHE TEJDUKSHMËRIA.................................... 53
4.5.8 PËRÇUESHMËRIA ELEKTRIKE DHE E NXEHTËSISË............. 53
4.5.9 DENDËSIA......................................................................................... 54
4.5.10 VETITË E “LITARIT TË BUTË”........................................................ 55
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM...................................................... 55
REZYME E TEMËS..................................................................................56

5 TEMA ............................................................................................................. 57
LËNDËT E PARA PËR INDUSTRIN E KIMISË JOORGANIKE................... 57
5.1 ACIDI SULFURIK ........................................................................................ 59
5.1.1 FITIMI I ACIDIT SULFURIK .......................................................... 59
5.1.2 VETEI E ACIDIT SULFURIK DHE ZBATIMI............................... 61
5.1.3 AMBALAZHIMI, RUAJTA DHE TRANSPORTI I H2SO4............ 62
5.1.4 ACIDI FOSFORIK DHE FOSFATET .............................................. 62
5.1.5 PLEHRATARTIFICIALE FOSFORIKE ............................................ 64
5.2 NATRIUM HIDROKSIDI ............................................................................. 65
5.2.1 FITIMI I NATRIUM HIDROKSIDIT .............................................. 65
5.2.2 VETEI DHE ZBATII I NATRIUM HIDROKSIDIT ........................ 67
5.2.3 AMBALAZHIMI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI ........................ 67
5.3 KARBONAT NATRIUMI (SODA E KALCINUAR)................................. 68
5.3.1 FITIMI I SODËS SË KALCINUAR ................................................ 78
5.3.2 VETITË DHE ZBATIMI I SODËS SË KALCINUAR....................... 69
5.3.3 AMBALAZHIMI, RUAJTJA DHE TRANSPORTI I NA2CO3.....70
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM ..................................................... 70
REZYME E TEMËS ............................................................................... 70

6 TEMA ............................................................................................................. 73
LËNDËT E PARA PËR INDUSTRIN KIKIE ORGANIKE .............................. 73
6.1 PËRGJITHËSISHT PËR MATERIET AKTIVE SIPËRFAQËSORE.................... 75
6.2 STRUKTURA E MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE .............................. 76
6.2.1 KLASIFIKIMI I MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE .................. 77
6.3 VETIT E MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE............................................. 78
6.4 ZBATIMI I MATERIEVE AKTIVE SIPËRFAQËSORE, MATERIEVE NË
SAPUNËT, DETERGJENTËT DHE MJETET KOZMETIKE.................................79
 6.5 POLIMERËT ................................................................................................... 81
6.5.1 MASAT PLASTIKE ......................................................................... 82
6.6 CELULOZA, DERIVATET DHE ZBATIM............................................... 87
6.7 KAUÇUKU DHE GOMA ........................................................................... 89
PYETJET PËR VETËKONTROLLIM: ...................................................... 91
REZYME E TEMËS .................................................................................... 92

7 TEMA ............................................................................................................. 95
LËNDËT E PARA PËR INDUSTRINË USHQIMORE ...................................... 95
7.1 RËNDËSIA, PËRBËRJA DHE VLERA USHQYESE
E PRODHIMEVE USHQIMORE ............................................................... 97
7.2 PËRBËRJA E PRODHIMEVE USHQIMORE ............................................ 97
7.3 VLERA USHQYESE E PRODHIMEVE USHQIMORE .......................... 99
7.4 USHQIMI I KONSERVUAR ...................................................................... 101
7.4.1 METODAT FIZIKE ......................................................................... 102
7.4.2 METODAT KIMIKE ....................................................................... 105
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM: .................................................. 106
7.5 PRODHIMET USHQIMORE ME ORIGJINË BIMORE ........................... 106
7.5.1 DRITHËRAT ................................................................................... 106
7.5.2 SHEQERI ........................................................................................ 110
7.6 PRODHIME USHQIMORE ME ORIGJINË
BIMORE DHE SHTAZORE ....................................................................... 112
7.6.1 YNDYRËRAT ................................................................................. 112
7.7 PRODHIMET USHQIMORE ME ORIGJINË SHTAZORE ..................... 116
7.7.1 QUMËSHTI ..................................................................................... 116
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM ............................................. 120
7.7.2 PRODHIMET USHQIMORE PREJ MISHIT............................... 121
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM.............................................. 123
7.8 PRODHIMET USHQIMORE PREJ PEMËVE DHE PERIMEVE.............. 124
7.9 PIJET ALKOOLIKE .................................................................................... 130
7.9.1 VERA................................................................................................ 131
7.9.2 PIJET E DISTILUARA ALKOOLIKE............................................. 132
7.10 PIJET JOALKOOLIKE ............................................................................... 135
PYETJE PËR VETËKONTROLLIM ................................................... 137
REZIME E TEMËS ............................................................................... 137

FJALOR I NOCIONEVE........................................................................................ 139

LITERATURA ......................................................................................................... 143