UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU

IP Bosna i Hercegovina i njeni susjedi u 19. stoljeću

Bosna i Hercegovina u programu spoljašnje i nacionalne politike
Ilije Garašanina - „Načertanije“
(Esej)

Sarajevo, 2018.
 Buđenjem nacionalne svijesti kod Južnih Slavena dolazi do stvranja i širenja
jugoslovenske ideje čiji je osnovni cilj bio stvaranje jedinstve i zajedničke države na osnovu
etničke, jezičke i kulturne pripadnosti. Jugoslovenska ideja nastaje u 19. stoljeću kada se na
historijskoj pozornici dešavaju velike promjene. Opadanjem moći i uticaja Osmanskog carstva,
te širenjem dominacije Habsbuške Monarhije, započinje epoha oslobođenja od tuđinske vlasti
i stvaranja prvih oblika državnosti u jugoslovenskim zemljama. Pod takvim okolnostima godine
1844. u tajnosti nastaje djelo Ilije Garašanina1 Program spoljašnje i nacionalne politike Srbije
na koncu 1844. godine, koje je u historiji ostao poznat po svom skraćenom nazivu Načertanije.
Treba napomenuti da je Ilija Garašanin sopstvenu politiku razradio na osnovu spisa Plan
Františeka Zacha2 i misli Vuka Stefana Karadžića, u spisu Srbi svi i svuda,3 da je štokavski
jezik obilježje Srba, te da postoje Srbi triju vjera. Osnovni politički cilj Načertanija je vodeća
uloga Srbije u formiranju nove države na razvalinama Osmanskog carstva, s tim da bi se ukinuo
svaki oblik političke dominacije Rusije i Austrije na Balkanu. Djelo predstavlja prvi politički i
nacionalni program Srbije, u kojem se oživljava i nastavlja srednjovjekovno Dušanovo Carstvo
sa svim njegovim granicama i obilježjima, koje su mu Turci preoteli.4 Garašanin je dao jasne
upute i metode pomoću kojih će se ostvariti „oslobođenje neoslobođene braće“ i stvoriti Srpska
država koja „podae Evropi sve garancije da će biti vrsna i krjepka država, koja će se moći među
Austrijom i Rusijom održati“.5
Vodeći se Garašaninovim osnovnim idejama, možemo zaključiti da teritorij Bosne i
Hercegovine predstavlja osnovu za realizaciju i širenje Srpske države: veliki je dio teritorije
ulazio u sastav Dušanovog srpskog carstva iz 14 st., na šta Srbija polaže „sveto pravo
istoričesko“; podlologu za širenje mu daje i Karadžićeva misao pa na stanovnike BiH gleda kao

1
Javnost za ovaj spis saznaje tek 1906. godine. Hrvoje Matković, Povijest Jugoslavije 1918-1991. Hrvatski
pogled, Zagreb, 1988., 23.
2
Ilija Garašanina (1812-1874.) 1842. postaje ministar unutarnjih poslova, nakon što je Srbija dobila autonomiju u
okviru Osmanskog Carstva. Njegovo djelo nastaje na osnovu spisa Plan Františeka Zacha, koji je usmjeravao
srpsku politiku ka stvaranju zajedničke države Južnih Slavena. Razlika se uočava kada Garašanin Zachovu srpsku
državnu ideju o ujedinjenju, zamjenjuje za srpsku dominaciju na Balkanu. Isto.
3
Srbi svi i svuda je podnaslov Karadžićevog spisa Kovčežić za istoriju jezika i običaja Srba sva tri zakona. U djelu
se zastupa stajalište da su svi štokavci Srbi, bez obzira na vjeru. Kako je štokavština zastupljena na području BiH
on sve stanovnike pretvara u Srbe, što Garašanin uveliko koristi. Isto, 22.
4
Milorad Ekmečić, „Nacionalna politika Srbije prema BiH i agrarno pitanje (1844-1875.), Godišnjak Istorijskog
društva BiH, br.10, Sarajevo, 1959., 198.
5
Ilija Garašanin, Načertanije „Program spoljašnje i nacionalne politike Srbije na koncu 1844. godine“, 1844.,
Beograd, 17.
na Srbe muslimanske vjeroispovjesti; rad u BiH među narodima na Turskoj strani imao je
prioritetan značaj za sprovođenje srpske politike6 ; Garašanin smatra da će stanovnici BiH (kao
i ostali Južni Slaveni) formiranje i širenje Srpske države „vrlo lako razumeti a i s radostiju
primiti“.7 Kako će se ostvariti prvo praktično sprovođenje ove politike u Bosni i Hercegovini,
metode kojima se treba koristiti, te „agente“ koje treba slati, Garašnin objašnjava u podnaslovu
„O politiki Srbije u smotreniju Bosne, Ercegovine, Crne Gore i Sjeverne Albanije“, koji je
zapravo nacrt granica i naroda buduće Srpske države. Sprovođenje politike trebalo bi započeti
osiguravanjem i pojačanjem straže na granicama prema Bosni, kako bi se protok informacija i
širenje ideje što sigurnije i masivnije održavao. Za tri osnovna načela države autor određuje: 1.
Načelo pune vjerozakonske slobode, koje će najviše zadovoljiti muslimansko stanovništvo, jer
se katolici i pravoslavci razumiju i slažu.; 2. Kneževsko dostojanstvo mora biti nasljedno8, te
se ovdje posebno zadržava na pitanju Bosne. On navodi da se u Bosni mora djelovati i
preobražavati stanovništvo prije općeg ujedinjenja Srbije, jer bi se ono samo tako nametnulo
prirodnim putem. Ako se takvo preobraženje ne desi i ako Bošnjaci odbiju prihvatiti kneževsko
dostajanstvo kao nasljedno, onda će se terirorija podijeliti na manje kneževine između
vladajućih porodica koje će ugroziti i spriječiti ujedinjenje Srpske države zbog vlastitih
interesa.9 Autor preporučuje da se Bošnjacima dopusti formiranje određenog saveza od
najvažnijih ljudi, ali samo na određeni period, kako bi se zadovoljili vladajući slojevi i
odmetnuli od ideje samostalnog kneževstva.; 3. Načelo jedinstva narodnosti, sprovodio bi
diplomatski zastupnik, kojem bi se Bošnjaci mogli obratiti za zaštitu i pomoć. Srbija mora biti
primjer ovog načela, da bi na taj način stekla povjerenje ostalih naroda, posebno turskih Slavena
i da bi se nametnula kao prirodni zaštitnik i sprovodnik volje i zahtjeva svih Slavena.

6
Ekmečić, „Nacionalna politika Srbije prema BiH“, 198.
7
Garašanin, Načertanije, 16.
8
Nasljednom kneževskom titulom dinastija Karađorđevića bi imala apsolutnu vlast u svojim rukama, time se
dodatno potvrđuje Garašaninova težnja za srpskom dominacijom nad ostalim narodima. Uvođenje Karađorđevića
u Načertanije nije slučajno, jer je upravo u tom periodu nakon dva srpska ustanka kneževsku titulu dobio
Aleksandar Karađorđević u čiju je čast djelo i sastavljeno. Matković, Povijest Jugoslavije“, 22.
9
Garašaninov strah da bi bosanske vladajuće porodice mogle ugroziti sprovođenje zacrtane politike je opravdan,
jer se za vrijeme Osmanske uprave u Bosanskom pašaluku formira specifičan oblik timara poznat kao Odžakluk
timar. Nakon 1593. godine sultanskim fermanom bosanske spahije dobijaju pravo nasljeđivanja posjeda, što je
kasnije dovelo do formiranja bosanskog plemstva u okviru Osmanskog Carstva (begovata). Više u Avdo Sućeska,
Evolucija u pravnom regulisanju čiflučkih odnosa u Bosanskom ejaletu u XIX stoljeću, Zbornik radova povodom
75. godišnjice života akademika Envera Redžića, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
1990.
Garašanin zahtjeva da se svim raspoloživim metodama i sredstvima širi ideja o Srpskoj državi
i ujedinjenju, pa navodi da se pored zakona, ustava i državnog aparata treba koristiti i novim
metodama na području Bosne i Hercegovine. On predlaže da se nekoliko mladih ljudi sa ovog
područja uzme u državnu službu uz poseban nadzor, te da se u političkoj, financijskoj,
pravosudnoj i javnoj struci obučavaju kako bi kasnije postali činovnici koji će srpsku ideju širiti
po svojoj domovini. Ujedinjenje Bosne i Srbije bilo bi uspješno i uz pomoć štampanja djela
kratke i opšte historije Bosne, čiji autor treba biti vrlo sposoban i pronicljiv čovjek koji će
obraditi najvažnije događaje i ličnosti (ne isključujući i one koji su prešli na islam) sa
naglaskom na Slavensku narodnost i jedinstvo Srba i Bošnjaka. Štampanjem takvih patriotskih
djela Bosna bi se oslobodila od Austriskog uticaja i okrenula prema svom matičnom centru-
Srbiji. Načertanije analiziraju vanjsku trgovinu Srbije, pa se u tom djelu navode trgovci kao
dodatno sredstvo širenja srpske ideje po sjevernoj Albaniji i Crnoj Gori jer su „oni narodi koji
imadu ključeve od vrata Bosne i Hercegovine i od samoga mora Adrijatičeskog“. Nadalje se
osvrće na katoličko stanovništvo BiH, pa predlaže da se do njih dođe uz pomoć fratara ali i
štampanjem molitvenih knjiga i duhovnih pjesama u Beogradskoj štampariji. On smatra da bi
trebali jednog bosanskog fratra postavili za profesora latinskog ili nekog drugog premeta u
beogradskom Liceumu10, tako bi Srbija dokazala svoju vjersku toleranciju, pa bi takav fratar
postao posrednik između Srbije i bosanskih katolika. 11
Bosna i Hercegovina u programu spoljašnje i nacionalne politike Ilije Garašanina
predstavlja područje ekspanzionizma srpske teritorije i ideje koja će pomoći Srbiji da ostvari
dominaciju nad Južnim Slavenima formiranjem jedinstvene Srpske države. Načertanije su
imale izuzetno veliki uticaj na vodeće srpske političare i vremenom su postale temelj njihove
unutrašnje i vanjske politike čiji je osnovni cilj bio stvaranje Velike Srbije. Zloupotrebom ovog
spisa stvaraju se generacije vođene pogrešnom idejom srpskog imperijalizma, koje pokušavaju
potisnuti i izbrisati nacionalnu svijest i interese ostalih jugoslovenskih naroda, što je na koncu
dovelo do ratnih sukoba na području Bosne i Hercegovine devedesetih godina dvadesetog
stoljeća.

10
Licej ili Liceum Knjažestva serbskog posredovanjem Vuka Karadžića i ukazom kneza Miloša Obrenovića
1838. postaje prva Viša škola u Srbiji, koja se kroz dugi niz godina mijenjala i održavala da bi 1905. prerasla u
Beogradski Univerzitet. Značajan doprinos konstituisanju Liceja u 1839. i 1840. godini dao je Atanasije Nikolić,
koji postaje i prvi rektor Liceja.
https://www.kg.ac.rs/liceum.php?pismo=latinica&fbclid=IwAR2zABimmrGVov4fh1OgouyG4bqDjDVyKFvR
VOD9kmDfmUht8KzHMKTjn7Q 4.11.2018.
11
Garašanin, Načertanije, 24-29.
 Literatura:

1. Garašanin, Ilija: Načertanije „Program spoljašnje i nacionalne politike Srbije

na koncu 1844. godine“, 1844., Beograd.

2. Matković, Hrvoje: Povijest Jugoslavije 1918-1991. Hrvatski pogled, Zagreb,

1988.

3. Ekmečić, Milorad: „Nacionalna politika Srbije prema BiH i agrarno pitanje

(1844-1875.), Godišnjak Istorijskog društva BiH, br.10, Sarajevo, 1959.

4. Univerzitet u Kragujevcu
https://www.kg.ac.rs/liceum.php?pismo=latinica&fbclid=IwAR2zABimmrGVov
4fh1OgouyG4bqDjDVyKFvRVOD9kmDfmUht8KzHMKTjn7Q 4.11.2018.