UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU

Ivo Banac „Sa Staljinom protiv Tita“

(prikaz knjige)

Sarajevo, 2018.
 Knjiga profesora Ive Banca „Sa Staljinom protiv Tita: informbirovski rascjepi u
jugoslavenskom komunističkom pokretu“ prvobitno je objavljena 1988. godine u SAD-u, u New
Yorku, na engleskom jeziku.1 Prijevod spomenute knjige urađen je i objavljen 1990. godine u
Zagrebu, izdan od strane zagrebačkog izdavačkog društva Nakladni zavod Globus, odštampan
u više primjeraka u Ljubljani u štampariji ČGP Delo, a za sam prijevod teksta sa engleskog
jezika zaslužan je Josip Šentija. Djelo profesora Banca analizira problematiku jednog
krucijalnog događaja jugoslovenske historije i historiografije, uz to sam autor nastoji
uspostaviti jedan širi pogled na događaje iz sporne 1948. godine, i nadasve predstaviti i propitati
uzroke koji su doveli do takvog slijeda događaja, a samim tim analizirati i objasniti posljedice
koje su uslijedile nakon toga. Inmformbirovski sukob Tita i Staljina, dvojice dotadašnjih
saveznika i sljedbenika iste ideologije, pristalica identične državne i društvene organizacije,
proizveo je suprotstavljene struje i naprosto podijelio dotadašnja ustaljena mišljenja među
ljudima, i uspostavio idološki razdor unutar jedne države i jedne partije. Kako bi što bolje i
sistematičnije prikazali i analizirali samu knjigu, mišljenje i stav autora, prvi dio rada posvetit
ćemo kratkoj biografiji profesora autora, dok ćemo drugi opširniji dio posvetiti samoj tematici
i knjizi o kojoj se govori.

Historičar (povjesničar) po struci, dr. sc. Ivo Banac redovni je profesor na Odjesku za
povijest Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu.2 Rođen je 1947. godine u Dubrovniku, a
od 1959. do 2009. godine, živi, školuje se i radi u SAD-u. Diplomirao je historiju 1969. godine
na Fordham Univerzitetu u New Yorku, zatim magistrirao 1971., a potom i doktorirao
historijske nauke 1975. godine na Stanford Univerzitetu u Palo Altu. Od 1977. do 2009. godine
predavao je historiju istočne i jugoistočne Evrope na Yale Univerzitetu u New Havenu, te bio
profesor na Srednjoevropskom univerzitetu u Budimpešti od 1994. do 1999. godine, gdje je i
ujedno upravljao Institutom za jugositočnu Evropu. Dopisni je član Hrvatske akademije
znanosti i umjetnosti od 1990., a redovni profesor na Odsjeku za povijest Filozofskog fakulteta
Sveučilšta u Zagrebu od 2008. godine.

Autor je i urednik više knjiga, monografija, članaka i rasprava u kojima istražuje i analizira
prošlost južnoslovenskih prostora i naroda, bavi se problematikom nacionalnih i
međunacionalnih odnosa, te djelovanja i položaja Komunističke partije Jugoslavije. Neka od

1
Orginalni naslov knjige glasi: „With Stain against Tito: Cominformist Splits in Yugoslav Communism“.
2
Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Odsjek za povijest,
http://www.ffzg.unizg.hr/pov/pov2/biografija.php?id=2 (18. 12. 2018.)
njegovih važnijih djela, pored navedenog „Sa Staljinom protiv Tita“ su: „Nacionalno pitanje
u Jugoslaviji: izvori, povijest, politika“ (1984), „Grbovi: biljezi identiteta“ (1991),
„Dubrovački eseji“ (1992), „Cijena Bosne“ (1994), „Raspad Jugoslavije: eseji o nacionalizmu
i nacionalnim sukobima“ (2001) i dr.3

Djelo profesora Banca predstavlja svojevrsni tematski uradak informbirovskog sukoba, sama
knjiga od nekih 270-tak strana u osnovi je podjeljena da dva glavna dijela, prvi dio „Podjele“ i
drugi „Zdrave snage“. Na prvih dvadesetak strana nalazi se autorov opšti predgovor, zatim
predgovor jugoslovenskom izdanju, i nakon toga popis kratica, skraćenica korištenih u djelu.
Nakon uvodne riječi autora slijedi tematika prvog dijela knjige i tu autor obrađuju tri zasebne
cjeline: prva cjelina je posvećena „Izvorima“, druga „Frakcijama“, dok treća nosi simboličan
naslov: „Prestupna godina“. Drugi dio knjige također obrađuje tri zasebne cjeline naziva:
„Brojke i uporišta“, „Grupe, organizacije, akcije“ i „Goli otok“. Nakon izložene tematike slijedi
zaključak autora, te dodatak „Podrijetlo devedesetorice emigranata navedenih u zbirci Dinka
A. Tomašića“, i na samom kraju kazalo imena i kazalo pojmova.

Na samom početku, u predgovornom dijelu, profesor Banac nekim opštim podatcima daje uvod
u samu tematiku koju obrađuje u svom djelu, opisuje Staljinovu srdžbu i njegovu apsolutnu
svekomunističku prevlast, kao i diferencijaciju Titove partije uslijed rezolucije Kominforma.
Petina tadašnjeg članstva Komunističke partije Jugoslavije na neki način je podržavala Staljina
i samu rezoluciju, i taj dio članova partije nazvan je ibeovcima ili kominfomovcima. Poprilično
nepristrasna analiza događaja, od strane autora, nastojat će objasniti šta su ibeovci tražili, kome
su se obraćali i kakve su razlike postojale u njihovim redovima. Razlog nastajanja rada, kako
navodi sam autor, je rasprava povodom tridesetogodišnjice razdora 1978. godine, a cilj same
knjige je odrediti mjesto kominformovstva ( ibeovstva) u okvirima tadašnje frakcijske borbe.
Za izradu knjige autor nije imao pristup primarnim izvorima jer je dosta te građe već bilo
uništeno ili nedostupno za proučavanje, pretežno se koristio publikacijama, novinama,
časopisima kominformovskih emigranata, memoarima i književnim djelima, a naročito mu je
pomogla zbirka dokumenata Dinka A. Tomašića u kojoj su zastupljeni razgovori sa devedeset
emigranata iz Jugoslavije.

3
Leksigrafski zavod Miroslav Krleža, http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=5633 (18. 12. 2018.)
U prvom poglavlju „Izvori“, prvog djela knjige „Podjele“, autor nastoji prikazati kontinuitet
nesuglasica i sukoba Komunističke partije Jugoslavije i Sovjetskog Saveza i prije same objave
rezolucije, odnosno kroz sam tok Drugog svjetskog rata, pa poslije i kroz obrazovanje,
osnivanje i uspostavljanje same Demokratke Federativne Jugoslavije, odnosno Federativne
Narodne Republike Jugoslavije. Staljinova vlast označena je u ideološkom smilsu kao radikalni
boljševizam, a uspostavljanje ili obnova same Jugoslavije 1945. godine izvršena je po
staljinističkom modelu, uspostavljena je gvozdena vlast diktature proleterijata sa
centralističkim pristupom. Autor izlaže određene nepobitne činjenice koje očituju namjeru
Sovjeta da podjele KPJ u toku samog rata, i njihove težnje ka osnivanju nove partijske
organizacije koja će biti nezavisna od same KPJ i pod pokroviteljstvom Staljina i Sovjetskog
Saveza. Telegrafski izvori koji upućuju na tok i razvoj pregovora između KPJ i Sovjetskog
Saveza, pred sam rat, a i u toku istog, dovode do zaključka da su se Moskva i njeni čelnici, u
nekim trenutcima, protivili ustanku KP u Jugoslaviji, primarno zbog saveza Moskve sa
jugoslovenskom vladom u izbjeglištvu, a usprotivljavali su se također i pojedinim odlukama
jugoslovenskih partijskih prvaka, kao npr. prilikom osnivanja AVNOJ-a u prvoj njegovoj fazi
i sl. KPJ je u mnogome bila podređena KP Sovsjetskog Saveza, prvobitno iz samog razloga što
je prva realizacija komunizma, kao oblika državne i društvene organizacije, potekla iz Rusije,
koja je skoro kroz čitavo vrijeme držala idološki primat, i po toj nekoj odrednici ujedno i bila
glavni izvor za uspostavu i razvoj samog komunizma i u drugim izvansovjetskim
komunističkim državama. Polovinom 1943. godine KPJ i njen predvodnik Tito dobivaju veću
podršku saveznika i postaju glavni akter za uspostavljanje vlasti u državi poslije završetka rata,
što je također naišlo na odraz nezadovoljstva u Sovjetskom Savezu i kod samog Staljin, i
postepeno dolazi do slabljenja veza sa Moskvom.4 Sam Tito igra dvostruku političku igru,
nakon sastanka i razgovora sa Čerčilom obećava saradnju sa dijelom izbjegličke vlade prilikom
uspostave države i ne zagovara državu komunističkog tipa. Sam Staljin u više navrata i dalje
kritikuje rad KPJ, na jednom sastanku sa Titom zahtjeva od njega povratak i saradnju sa kraljom
Petrom, ali i pored toga svega, nakog uspostave države, Jugoslavija je, kako i sam autor navodi,
ipak bila bliža sovjetskom modelu diktature proleterijata nego i jedna druga zemlja
komunističkog tipa, a i sam prvi ustav FNRJ 1946. godine rađen je prema Staljinovom ustavu

4
Ovo spomenuto slabljenje veze između Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, gledano sa nekog globalističkog
svjetskog aspekta, ne treba promatrati kroz neki određeni prekid, već kroz rast i moć Tita i same KPJ. Također i
pored toga, Tito i njegova KP su i dalje gledali na Sovjetski Savez kao na velikog prijatelja i saveznika, te pored
svega navedenog, samo su se utjecaji globalno proširli pa ih treba promatrati kroz takvu perspektivu. Nameće se
zaključak da je samom Staljinu smetala povezanost Tita sa drugim, regionalnim, evropskim ili svjetkim, političkim
prvacima.
iz 1936. godine. Uskoro su se u Jugoslaviji pokazale i druge staljinističke mjere, kao što su
radikalizam prema opoziciji, represivne mjere protiv saradnika okupatora i antikomunista,
sudski postupci protiv crkvenih službenika, podizane optužbe za špijunažu sa zapadnim silama
protiv pojedinih lica, donešeni su zakoni o općoj nacionalizaciji i kolektivizaciji, vidjeo se
ogroman utjecaj Sovjeta na organizaciju jugoslovenske armije i službe državnih bezbjednosti,
a sve navedeno se odigralo pod parolom „narodne demokratije“.

Uskoro se osjetio i Staljinov strah da Jugoslavija jača i postaje komunističko središte

balkanskog dijela Evrope, a ujedno je i predstavljala smetnju Sovjetskom planu svjetske
međunarodne strategije. U ovom objašnjenju autora najvjerovatnije i leži glavno težište sukoba
i raskida Staljina sa Titom. Balkanska dominacija Jugoslavije nad Albanijom, Bugarskom i
Grčkom postajala je sve očitija, dešavala se postepena jugoslavenizacija Albanije, Jugoslavija
je pomogala KP Grčke prilikom njihovog građanskog rata, a sa Bugarskom i njenim
predvodnikom Dimitrovom sklopljeno je par ugovora o prijateljstvu, zajedničkoj pomoći i
suradnji. I prije zvanične rezolucije Kominforma 28. juna 1948. godine, Staljin je preko pisama
optuživao Jugoslaviju i Tita, čak i Bugarsku u početnom periodu, za neke njihove poteze,
optuživao ih da ignoriraju Sovjetski Savez kao takav i da stvaraju antisovjetsku atmosferu,
napadao ih zbog nedostatka demokratije te nedostatka klasne borbenosti i nadasve tražio
unutarnji prevat među jugoslovenskim komunistima što je dovelo do slabljenja njegovog
utjecaja među političkim liderima jugoslovenske partije.

Frkacijskoj borbi unutar KPJ posvećeno je drugo poglavlje prvog dijela knjige, te sam autor
izlaže povijest KPJ od Vukovarskog kongresa 1920. godine do spornog događaja 1948. godine,
i uz to na samom početku navodi da je „povijest KPJ povijest neprestanih unutrašnjih borbi“.5
Kroz cijeli tok postojanja patrije, mišljenja i stavovi njenih rukovodilaca su se razililazili oko
nekih pitanja, pa tako uvijek imamo zastupljene različite ideološke struje, najčešće centraliste,
ljevičare i desničare. Česte teme samih partijskih konferencija su upravo bile te prepirke između
njenih članova, njihovih ideala i različitih oblika ustroja i buduće organizacije same partije.
Dolaskom Tita na čelo partije dolazi i do samog boljševiziranja partije, vodi se borba protiv
partijske lijeve inteligencije i dešavaju se čistke „nepodobnih članova“ unutar partije, a 1939.
godine nakon potpisivanja sporazuma između Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka dolazi do

5
Prvobitno je 1919. godine održan prvi osnivački kongres Socijalističke radničke partije Jugoslavije u Beogradu,
poznat kao i Kongres ujedinjenja. Sam jugoslavenski komunizam potekao je iz frakcijskih borbi, pa je tako na
drugom kongresu u Vukovaru, uslijed podbjede revoucionarne frakcije nad reformističko, Socijalistička radnička
partija Jugoslavije preimenovana u Komunistička partija Jugoslavije.
velike unutarpartijske podjele i Titova strana odnosi pobjedu, te za neko vrijeme frakcijske
borbe unutar partije bivaju odstranjene. Drugi svjetski rat donio je nove nemire, i već spomenute
sukobe sa Staljinom, koji su među članovima KPJ kulminirali nakon završetka rata. Profesor
Banac posebno ističe slučajeve Andrije Hebranga i Sretena Žujovića, i njihov prekid i
razmimolilaženje sa ljevičarskom partijskom strujom kojoj su pripadali Tito, Đilas, Ranković,
Kardelj, Kidrić i dr. Hebrang je kroz sam tok rata, ali i poslije, bio pristalica Staljina,
nacionalnog tipa komunizma i donekle prohrvatski orjentisan, te je 1946. godine isključen iz
partije pod izgovorom da je pokušavao oživjeti stare frakcijske borbe. Pored Herbranga i Sreten
Žujović, stari, istaknuti i ugleni komunita, također je doživio svoj pad, on i Herbrang su na
Petom kongesu KPJ 1948. godine, uslijed svih spornih dešavanja, optuženi da su vodili
„trockističko antimarksističku ekonomsku politiku“, i to je bio njiohv partijski krah. Kroz čitavo
vrijeme rata i poslije protezala se borba oko nacionalnog pitanja nasuprot unitarizma, te je
nakon podbjede Titove unitarističke struje uhapšeno i smaknuto nekoliko istaknutih starih
prvaka KPJ, koji su optuženi kao članovi kominformovskog tabora.

„Prestupna godina“ označava i opisuje samu Rezoluciju Kominforma 28. juna 1948. godine
gdje je KPJ optužena od strane Sovjetskog saveza za antisovjetizam, praktične i ideološke
greške, nepravilno vođenje agrarne politike, odstupanje od lenjinističke teorije partije i
pomanjkanja demokratije. Osuđena je politika KPJ od strane država članica Kominforma i
Jugoslavija je isključena iz komunističkog fronta. Rezoluciji su prethodila tri Staljinova
optužujuća pisma upućena KPJ, i nakon što je na plenumu Centranog Komiteta KPJ odbačen
poziv da Jugoslavija učestuje na sastanku Kominforma u Bukureštu uslijedila je sama
rezolucija, dok su pri tome jugoslovenski komunisti negirali istinitost sovjetskih optužbi i ovaj
čin označili kao dio „smiljšene ideološke zamke“. Uskoro je uslijedio javni poziv „zdravim
kadrovima KPJ“, od strane Sovjetskog Saveza, da utječu na suzbijanje grešaka, odnosno da
zbace Tita i njegovo rukovodstvo i oforme novo, što je u nekoj mjeri, kako i sam autor navodi,
ovo više predstavljao sam napad na državu, a ne samo neki ideološki spor oko komunizma. U
ovakvoj situaciji isticana je poprilična odanost Staljinu od strane dijela ljudi koji čine dio
jugoslovenske partije, i to dijela uglednih ljudi koji su zastupali neke bitne države funkcije i
pozicije, te je uslijedilo hapšenje kominformista, pa je oformljena kominformovska vlada u
izbgjelištvu. Jugoslavije je ubrzo bila granično vojno blokirana, očekivao se napad Sovjetskog
Saveza, i izazvano je oko 7.000 pograničnih incidenata između granica Jugoslavije i zemalja
članica Kominforma. Pojedine činjenice ukazuju na to da su Sovjeti imali vojni plan za invaziju
Jugoslavije koja se nikad nije desila, ponajviše zbog međusvjetskih političkih prilika i same
tadašnje situacije u svijetu. Autor izlaže jedan zanimjiv razlog zbog čega Sovjetski Savez nije
napao Jugolsaviju, a to je, da je intervencija SAD-a i UN-a u Koreji 1949. i 1950. godine bila
razlog napuštanja takvog plana, zbog samog rizika da bi uslijed Sovjetskog napada uslijedila
također Američka intervencija i u Jugoslaviji. Ova činjenica ima poprilično smisla ako
pogledamo potpunu sliku tadašnje političke situacije i blokovske napetosti u svijetu.

Drugi dio knjige „Zdrave snage“ profesor Banac započinje „Brojkama i uporištima“, gdje
nastoji obrazložiti, ustanoviti i prikazati određenu brojku uhapšenih i osumnjičenih ljudi nakom
samog izbijanja razora i međusobne nesuglasnoti. Brojni procesi su vođeni 1948. i 1949. godine
i pravdani su raznim izgovorima, najčešće izgovorima antipolitičke ustrojene prirode, pojedina
lica izvragavana su ruglu i nije se gledalo na njihova dotašnja djela koja su doprinjela razvoju
države i partije. Izvor Dinka A. Tomašića navodi brojku oko 7.500 isključenih kominformovaca
od januara 1950. do augusta 1951. godine, dok sam autor navodi da je iz partije u Hrvatskoj
1952. godine izbačeno 1.140 lica, 18 % od tadašnjeg ukupnog broja. Mnoge osobe su zatvarane
uslijed ovih spornih političkih događaja, veliki broj njih bili su veterani samog partizanskog
rata. Posebno jak i razvije kult Staljinove ličnosti osjećao se u Srbiji i Crnoj Gori, službeni
jugoslovenski podatci pokazuju da je Srbija imala najveći broj kominformovaca, oko 28.000,
50% od ukupnog, dok se među bosanskim Muslimanima kominformstvo širilo u manjoj mjeri.

Sljedeće poglavlje „Grupe, organizacije, akcije“ bavi se kominformskom emigracijom i

njihovom organizacijom. Kominformovci kroz čitav tijek ovih dešavanja potpadali su pod
različite utjecaje i imali različite interese, što im je prestavljalo veliku prepreku ka razvijanju i
ostvarenju jedinstvenog pokreta djelovanja. Većina njih smatrala je da ova stvar nije samo
njihova, nego da i je i stvar Sovjetskog Saveza i drugih zemalja bloka, i kroz čitavo neko vrijeme
očekivao se napad ili neka vrsta pomoći sa kojom bi uspjeli ostvariti neke svoje određene
ciljeve. Glavnina kominformovskih emigranta izrasla je iz studenata, jugoslovenski izvori
navode brojku oko 5.000 kominformovskih emigranata. Prilikom djelovanja izvan svoje
države, brojni kominformisti služili su se izdavanjem listova, novina, na osnovu čega bi
prikazali neki svoj bunt i opravdali svoja uvjerenja. List „Nova Borba, prvi je listi
kominformovske emigracije i izlazio je u Pragu, list „Za socijalističku Jugoslaviju“ u Moskvi,
„Pod zastavom internacionalizma“ u Bukureštu, „Napred“ u Sofiji, „Za pobedu“ u Varšavi, „Za
slobodu“ u Tirani, „Za trajan mir, za narodnu demokraciju“ u Bukureštu i slovenski list „Za
ljudsko zmago“ koji je izazio u Budimpešti. Glavni zadatak emigrantskih grupa bio je
postepeno izgrađivati sovjetizirani komunistički pokret koji će u Jugoslaviji preuzeti vlast.
Posljednje poglavlje u knjizi posvećeno je „Golom otoku“, zatvorskom mjestu na kojem se
uobičavala fizička i psihička tortura za političke neistomišljenike. Na samom početku
kominformovskog sukoba sankcije su bile disciplinske mjere, te su kroz sam razvoj sukoba
razvijale i postajale porpilično surovije i poprimale odlike „staljinističkog antistaljinizma“. Do
ovog perioda, ali i poslije, komunisti, članovi partije, nisu mogli biti uhapšeni ako prethodno
nisu bili, zbog nekog razloga, isključeni iz partije, izuzetak su predstavljali kominformovci.
Uprava državne bezbjednosti sa Aleksandrom Rankovćem na čelu izvršila je i sprovela veliki
niz hapšenja kominformovaca, išlo se do te mjere da su pojedini njeni agenti namjerno hapšeni
i zatvarani da bi se istražila i raskrinkala veza između kominformovaca zatvorenika i pristalica
koji su na slobodi. Sprovođena tortura na Golom otoku označavana je kao „društveno korisni
rad“, te su se kroz razne vrste „društvenih aktivnosti“ nastojali psihički slomiti politički
protivnici i neistomišljenici. Prvi kominformovci na otok su dovedeni u julu 1949. godine, a
najživlje razdoblje bilo je do 1951. godine, i kroz ove dvije godine oko 8.000 ljudi prošlo je
gogote samog otoka. Bili su zatupljeni konstanti i teški poslovi, kao beskorisno nosanje kamena,
jer rad lišen bilo kakvog smisla ubijao je duhovno više nego tjelesno. Smatra se da je na samom
otoku umrlo oko 350 zatvorenika. Samu pojavu i razlog nastajanja Golog otoka, treba
sagledavati i tumačiti u njegovom kontekstu, odnosno u kontekstu samog tog perioda, i na
osnovu toga donosti neki sopstveni sud.

Iz svega navedenog možemo zaključiti da je jugoslovenski komunistički pokret uvijek bio

raznolik koliko i sama Jugoslavija, kominformovcima je nedostajala unutarnja doslijednost,
program i strateška inicijativa. Ova borba osigurala je Jugoslaviji samostalno mjesto u Evropi,
odredila njen put političkog nesvrstavanja, autentičan socijalistički put prema radničkom
samoupravljanju koji je značio decentralizaciju ekonomije, veća radnička sudjelovanja u
donošenju odluka i smanjivanje funkcije države. Sukob je u osnovi predstavljao samo sukog
suprotstavljenih državnih interesa. Knjigu autora profesora Banca, njegove stavove i
razmišljanja, i sam pristup jednoj ovakvoj temi, možemo protumačiti kao veoma kvalitetno i
nepristrasno djelo.