IX TEMA

Katastarski popisni defteri kao izvori za historiju BiH

Riječ defter u savremenom turskom jeziku znači svesku, bilježnicu. Iz raznovrsnih

studija saznajemo da je postojalo više vrsta deftera. Npr. Muhime defterleri to su zapisi
carskog divana, bilježeni su sadržaji značajnih odluka donesenih na divanu i poslanih u
provincije. Ahkam defterleri su zbornici odluka vlade i muhasabe defterleri obračunske
knjige. Turske katastarske knjige su sačuvane tek od vremena Murata II (1421-1451). Njihov
osnovni naziv je Tapu Tahrir Defteri. Na značaj ovih deftera kao izvora za historijsku
pažnju su skrenuli prvo mađarski učenjaci u XIX st., a kod nas Truhelka i kasnije Đurđev.
Najstariji popis našeg područja je iz 1455. godine. Neki od ovih popisa bili su poslani u
Bosnu, ali su izgorili nakon četničkog granatiranja Orjentalnog instituta 1992. Najveći broj
ovih deftera bitnih za našu zemlju nalazi se u državnom arhivu u Istanbulu, zatim Ankari,
arhivu muzeja Topkapi, gradskoj biblioteci u Istanbulu i drugim arhivima. Nekoliko ovih
deftera objavljeno je u Monumenta Turcica Orjent instituta. Objavljena su dva katastarska
popisa: krajište Isa-bega Ishakovića i poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina.
Objavljen je i jedan katastarski popis oblasti Brankovića. O defterima studije je kod nas pisao
Hazim Šabanović. Područja su po osvojenju popisivana da bi se upisala u vlasništvo države.
Drugi razlog je uspostavljanje osmanske vlasti i sistema. Treći razlog je popisivanje poreskih
obveznika i utvrđivanje državnih prihoda. Ti prihodi su se morali rasporediti vojničkoj klasi
za njihove plate. Dakle, ovim se uvodila timarska organizacija. Cilj ovih popisa nije popis
stanovništva, pa se kao takvi ne mogu ni smatrati. Popisi su poduzimani nakon osvojenja, po
smjeni sultana, zbog nekih dešavanja u pokrajinama i sl. Popisi su vršeni po sultanovom
fermanu. Postavljana je državna komisija za vršenje popisa, koje su sačinjavali emini
(povjerenik) te katib (pisar) kojoj je pomagala lokalna vlast. Tapisjki popisi mogli su biti
opći-za cijelu carevinu ili parcijalni-za jedan dio. Komisija je utvrđivala tržne cijene za sve
proizvode koji su bile predmet oporezivanja. Komisija je onda pristupala poslu. Popisivani su
svi muškarci sposobni za rad i udovice vlasnice posjeda. Upisivani su lični podaci. Zatim lični
porezi koje su uživaoci zemljišta plaćali. Zatim se u defter unose porezi koji se određuju u
naturi i redovno obračunavaju u novcu. Kad su uzeti svi ovi podaci onda se sastavlja cijeli
popis u vidu deftera-mufassal-detaljni, opširni,poimenični. Na osnovu opširnog sastavljan je
mudžmel/idžmal defter- sumarni ili zbirni. Defteri su originalni i autentični, jer su nastajali
na licu mjesta i imali su veliki značaj za administraciju i državne finansije. Nišandžija je
potvrđivao valjanost popisa. Ako nešto nije odgovaralo popis je vršen ponovo, ili u cjelosti ili
samo određeni dijelovi. Tapijski defteri su važni historijski izvori zbog elemenata koje
sadrže. Oni sadrže teritorijalnu i administrativnu organizaciju carstva. Sandžaci su se dijelili
na kadiluke. Defteri pokazuju kako se sudijska/kadijska vlast razvijla i kako neke jedinice iz
nižih prelaze u više. Defteri spominju najniže teritorijalne jedinice nahije. Defteri su
najznačajniji izvori za proučavanje strukture stanovništva. Osnovna podjela bila je na vojnu-
neproizvodnu i raju-proizvodnu. Na osnovu tapijskih deftera prate se agrarni i svojinski
odnosi u Bosni. U nedostatku drugih izvora tapijski defteri su gotovo jedini na osnovu kojih
možemo izučavati ekonomske prilike jedne zemlje i njenoga stanovništva. Na osnovu deftera
može se proučavati i demografija. Vidimo stepen naseljenosti po osvojenju a zatim povećanje
ili smanjenje broja s godinama. Pratimo gustoću naseljenosti, socijalne slojeve, društveni
status, vjersku pa i etničku pripadnost. Nijedni drugi dokumenti ne daju nam ovakve podatke,
pa su defteri od izuzetne važnosti. Na osnovu deftera možemo pratiti i širenje Islama. Defteri
su i izvori za antropogeografiju naših krajeva. Donose podatke o naseljenosti, trajanju, ali i
mijenjanju naziva mjesta. Možemo pratiti razvoj naselja i njihovu transformaciju. Za veliki
broj naselja historija počinje ovim defterima, jer se prvi put spominju. Ovi defteri daju bogate
podatke za izučavanje historijske geografije ali i za jezička istraživanja. Defteri se objavljuju
u prevodu ili u prijepisu originala sa prevodom i komentarom.