Wstęp

Czy fak ty czn ie Nap o leo n b y ł tak n is k i, że leś n y s k rzat mó g łb y wy g rać z n im

w s k o k u wzwy ż? Czy n ieto p erze rzeczy wiś cie s ą ś lep e i k o rzy s tają ty lk o
z ech o lo k acji? Czy n ap rawd ę trzeb a o d czek ać czterd zieś ci o s iem g o d zin , ab y
zg ło s ić zag in ięcie jak iejś o s o b y ? Nic bardziej mylnego! Niep rawd ziwe in fo rmacje
i n ied o p o wied zen ia zag o ś ciły n a s tałe w p o p k u ltu rze i – co g o rs za –
w p o d ręczn ik ach d o h is to rii, b io lo g ii czy med y cy n y . Czas ro zp rawić s ię
z p ięćd zies ięcio ma częs to s p o ty k an y mi fałs zy wy mi tezami i u rząd zić im
p rawd ziwą jes ień ś red n io wiecza! Bez p rzy d łu g ich ws tęp ó w – ro zp o czy n amy
k rwawą ro zp rawę z mitami!
Więcej Darmo wy ch Eb o o k ó w n a: www.Frik Sh are.p l

PODAJ CEGŁĘ, NIEWOLNIKU!

M IT:
Eg ip s k ie p iramid y zo s tały wy b u d o wan e p rzez n iewo ln ik ó w.

Po wiad a s ię, że „z n iewo ln ik a n ie ma ro b o tn ik a”, b o o s o b a p rzy mu s zo n a d o

jak iejś p racy zwy k le wy k o n u je ją n ied b ale. Wy s tarczy zres ztą s p o jrzeć, jak
w s p rzątan ie an g ażu je s ię p rzeciętn y n as to latek , k tó remu ro d zice n ak azali zro b ić
p o rząd ek w p o k o ju p rzy p o min ający m s tajn ię Au g ias za. Zap rzeczen iem tej zas ad y
miały b y b y ć ws p an iałe eg ip s k ie p iramid y . Czy fak ty czn ie te b u d o wle, k tó re
miały ś wiad czy ć o wielk o ś ci p ań s twa eg ip s k ieg o , mo g ły wy jś ć s p o d rąk
p o g an ian y ch d o p racy n iewo ln ik ó w? Kied y zd amy s o b ie s p rawę z teg o , że
w p rzy p ad k u p iramid y Ch eo p s a n ależało p recy zy jn ie u ło ży ć n iezwy k le ciężk ie
k amien n e b lo k i, n ietru d n o p o my ś leć, że n ik t d o b ro wo ln ie n ie zg ło s iłb y s ię d o
tak iej ro b o ty . Ty m b ard ziej że ś red n iej wielk o ś ci b lo k waży ł d wie i p ó ł to n y ,
czy li ty le, ile d wad zieś cia p ięć lo d ó wek , k tó re p o jed y n czo z tru d em p o s ch o d ach
d źwig a d wó ch d o ro s ły ch mężczy zn , a tran s p o rt p o s zczeg ó ln y ch elemen tó w
o d b y wał s ię p rzecież za p o mo cą d rewn ian y ch p latfo rm i lin ! Kto zatem mó g łb y
s ię d o teg o zab rać, jeś li n ie zmu s zo n y d o teg o n iewo ln ik ? Prawd a o k azu je s ię
jed n ak b ard ziej zas k ak u jąca, p o n ieważ eg ip s k ie p iramid y zostały wybudowane
przez wolnych poddanych faraona, a więc ch ło p ó w i zwy k ły ch ro b o tn ik ó w!
Sk ąd o ty m wiemy ? Najważn iejs zy m z k ilk u tward y ch
Komfortowe
d o wo d ó w jes t o d n alezio n a n ied awn o wio s k a b u d o wn iczy ch warunki pracy
p iramid w Gizie. Od k ry ł ją eg ip to lo g M ark Leh n er, k tó ry
twierd zi, że ro b o tn icy wied li tam całk iem wy g o d n e ży cie.
An ality k fau n y Rich ard Red d in g z M u zeu m His to rii Natu raln ej p rzy
Un iwers y tecie M ich ig an n atk n ął s ię w ich d o mo s twach n a mn ó s two k o ś ci b y d ła,
o wiec i k ó z. Ob aj b ad acze b y li zad ziwien i, jak wiele k o ś ci zn alezio n o ty lk o
w ty m jed n y m miejs cu . Na tej p o d s tawie d o s zli d o wn io s k u , że ro b o tn icy n ie
ty lk o n ie mo g li b y ć n iewo ln ik ami, ale co więcej – mu s ieli cies zy ć s ię s p ecjaln y m
s tatu s em i s zczeg ó ln y mi wzg lęd ami farao n a. Nag ro d ą za ich tru d b y ły międ zy
in n y mi p o s iłk i z p ierws zo rzęd n ej wo ło win y , a więc n ajlep s zeg o d o s tęp n eg o
wted y mięs a. Według szacunków od tysiąca pięciuset do dwóch tysięcy wyszkolonych
murarzy cięło i dopasowywało kamienie, których później w formie bloków używano do
budowy piramidy. Zatem n ie mo g li to b y ć p rzy p ad k o wi lu d zie, p rzy mu s zan i d o
p racy , lecz s p ecjaliś ci w s wo jej d zied zin ie, k tó rzy z całeg o Eg ip tu p rzy b y wali n a
miejs ce tej wy jątk o wej b u d o wy . Po za n imi o g ro mn ie ważn ą fu n k cję p ełn iło k ilk a
ty s ięcy zwy k ły ch ro b o tn ik ó w, k tó rzy tran s p o rto wali i u k ład ali k amien n e b lo k i.
Po jak imś czas ie zas tęp o wali ich in n i, a p raca o d b y wała s ię w s y s temie
ro tacy jn y m.
M ięd zy b ajk i mo żemy n ato mias t wło ży ć in n y mit mó wiący o ty m, że p rzy
b u d o wie p iramid p raco wało aż s to ty s ięcy p o d d an y ch farao n a. Każd y , k to b y ł
k ied y k o lwiek p rzy ro b o tach b u d o wlan y ch , d o s k o n ale wie, że zwięk s zen ie liczb y
rąk d o p racy n ie p rzy czy n ia s ię wcale d o p o lep s zen ia jej efek ty wn o ś ci. Nad miar
ro b o tn ik ó w w jed n y m mo men cie mo że d ezo rg an izo wać p racę. Po d o b n ie b y ło
p o n ad cztery i p ó ł ty s iąca lat temu , d lateg o s ły n n y eg ip to lo g Zah i Hawas s
s zacu je, że mak s y maln ie p rzy b u d o wie p raco wało o d d wu d zies tu d o trzy d zies tu
ty s ięcy o s ó b . To właś n ie o n w latach d ziewięćd zies iąty ch XX wiek u o d k ry ł
p rzy p ad k o wo * w p o b liżu p iramid cmen tarz ro b o tn ik ó w, k tó rzy zmarli w trak cie
trwan ia b u d o wy (w k o ń cu p iramid ę Ch eo p s a b u d o wan o p rzez o k o ło d wad zieś cia
lat!). Zd an iem Hawas s a, g rzeb an ie n iewo ln ik ó w tak b lis k o wieczn eg o p o ch ó wk u
farao n a w p iramid zie b y ło n ied o p u s zczaln e. Tak ieg o p ro b lemu n ie b y ło jed n ak
z wo ln y mi ro b o tn ik ami. Po zwalan o im tak że n a p ewn e s p o u falan ie s ię
z farao n em, co ś wietn ie p o twierd za o d k ry cie Geo rg e’a Reis n era, k tó ry n a
p o czątk u XX wiek u o d k ry ł malu n k i ś cien n e b u d o wn iczy ch . Znalazły się tam takie
napisy, jak „Przyjaciele Cheopsa” lub „Pijacy Mykerinosa”, a były to nazwy grup
pracowników. Można z tego wyciągnąć wniosek, że niewolnicy nigdy nie dostaliby zgody na
podobne zachowania.
Sk o ro wiemy ju ż, jak a p rawd a s to i za b u d o wn iczy mi p iramid , zas tan ó wmy s ię
n ad in n y m p y tan iem. J ak im cu d em k to ś z włas n ej wo li mó g ł zd ecy d o wać s ię n a
arcy tru d n ą p racę p rzy wzn o s zen iu b u d o wli u zn awan y ch z jed n e z n ajciężs zy ch * *
n a ś wiecie? Zah i Hawas s p rzek o n u je, że ro b o tn icy b y li zwy czajn ie d u mn i ze
s wo jej p racy . J eg o zd an iem:

To n ie b y ło ty lk o b u d o wan ie g ro b o wca d la s wo jeg o k ró la. On i two rzy li

Eg ip t. To b y ł n aro d o wy p ro jek t i k ażd y b y ł jeg o u czes tn ik iem. Lu d zie czu li
p rzy ty ch g ro b ach , że s ą częś cią więk s zeg o p ro jek tu .
 M ark Leh n er d o d aje do teg o fak t, że w tamty m czas ie p o czu cie
o d p o wied zialn o ś ci za ws p ó ln o tę b y ło o wiele więk s ze n iż o b ecn ie i właś n ie to
s p rawiało , iż lu d zie wy k o n y wali s wo ją p racę rzeteln ie i u czciwie, p o d czas g d y
n iewo ln icy mo g lib y in aczej p o d ejś ć d o s p rawy . Po zo s tawali o n i o czy wiś cie
o b ecn i w eg ip s k iej rzeczy wis to ś ci, lecz ich liczb a i u miejętn o ś ci b y ły zb y t małe,
ab y p o wierzy ć im tak p o ważn y p ro jek t. Nie b y ła to jed n ak zas ad a p an u jąca
w cały m s taro ży tn y m ś wiecie. Na p rzy k ład imp o n u jące rzy ms k ie Ko lo s eu m
zo s tało wzn ies io n e g łó wn ie p rzy u d ziale armii jeń có w i n iewo ln ik ó w.
Kto więc jes t o d p o wied zialn y za ro zp u s zczen ie
n iep rawd ziwy ch p lo tek o p rzy mu s o wej p racy p rzy p iramid ach ? Pomyłka Herodota
Ws zy s tk ie ś lad y p ro wad zą d o Hero d o ta, g reck ieg o h is to ry k a,
k tó ry zwied zał Gizę w V wiek u p rzed n as zą erą. Zan o to wał wted y :

Ch eo p s n a wy s tawien ie p iramid y p o trzeb o wał d wu d zies tu lat.

Ws zy s tk im Eg ip cjan o m k azał n a s ieb ie p raco wać. (… ) Praco wało tak b ez
p rzerwy d o s tu ty s ięcy lu d zi.

Po my lił s ię zaró wn o co d o liczb y ro b o tn ik ó w, jak i teg o , że farao n ws zy s tk im

„k azał” p raco wać, p o n ieważ w p ó źn iejs zy ch ro zważan iach b łęd n ie zało ży ł, iż
p raca miała ch arak ter n iewo ln iczy . Przez b ard zo d łu g i czas , aż d o p rzeło mu XIX
i XX wiek u , n iewielu zn awcó w b y ło w s tan ie wy p ro s to wać tę wers ję, d lateg o tak
mo cn o zak o rzen iła s ię w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci. Dzis iaj jed n ak , zwied zając
eg ip s k ie p iramid y , mo żemy o d etch n ąć z u lg ą, że p raca p rzy n ich , ch o ciaż tru d n a,
b y wała zn o ś n a i – co n ajważn iejs ze – n ie p o d b atem. A b y ć mo że „Przy jacio ło m
Ch eo p s a” i „Pijak o m M y k erin o s a” h u mo ry d o p is y wały b ard ziej, n iż mo że n am
s ię wy d awać?

* Na właś ciwy tro p n ap ro wad ził arch eo lo g ó w k o ń , k tó ry k o p n ął k o p y tem

w o d d alo n y o o k o ło d zies ięć metró w o d miejs ca p o ch ó wk ó w mu rek . Po zb ad an iu
zn alezis k a zab ran o s ię d o ek s p lo ro wan ia o k o liczn eg o teren u i tak n atrafio n o n a
cmen tarz.
* * Niek tó rzy u ważają p iramid ę Ch eo p s a za n ajciężs zą b u d o wlę n a ś wiecie, ważącą
o k o ło s ześ ciu milio n ó w to n , ch o ciaż w Księdze rekordów Guinnessa to mian o n o s i
p o mn ik reżimu Nico lae Ceau ș es cu , czy li Pałac Parlamen tu w Bu k ares zcie.
 JEDZ, ZWYMIOTUJ, JEDZ DALEJ
M IT:
W czas ie u czt w s taro ży tn y m Rzy mie p o ws zech n y b y ł zwy czaj wy ch o d zen ia
d o o s o b n eg o p o mies zczen ia (wo mito riu m), ab y wy wo łać wy mio ty i zro b ić
miejs ce d la n as tęp n y ch d ań .

Od zaws ze mam s łab o ś ć d o zwied zan ia zab y tk ó w z p rzewo d n ik ami. Uwielb iam
k ażd y elemen t tak iej wy cieczk i: wy u czo n y tek s t recy to wan y z p aras o lk ą w d ło n i,
te s ame żarty o p o wied zian e wcześ n iej, a p rzed e ws zy s tk im fach o wą wied zę n a
temat d an eg o o b iek tu . Ty m b ard ziej mi p rzy k ro , g d y tej g ru p ie zawo d o wej
p rzy d arzają s ię wp ad k i związan e z p rzek azy wan y mi in fo rmacjami. Z tak im
wy p ad k iem p rzy p racy s p o tk ałem s ię w trak cie zwied zan ia ru in an ty czn y ch
d o mo s tw, k ied y p rzewo d n ik o p o wiad ał o Rzy mian ach wes o ło b ieg ający ch d o
wo mito riu m, ab y zwy mio to wać i jeś ć d alej. Treś ć (s ic!) tej ciek awo s tk i zwró ciła
(s ic!) u wag ę ws zy s tk ich zwied zający ch . Po g łęb s zy m p rzemy ś len iu rzek o ma
p o my s ło wo ś ć s taro ży tn y ch wy d aje s ię jed n ak co n ajmn iej tak s en s o wn a, jak
o d cięcie s o b ie n ad g ars tk ó w, ab y zmieś cić s ię w k o mu n ijn y g arn itu r.
Czy is tn ieją jak ieś d awn e p rzek azy , k tó re mo g ły zmy lić
Wyziewy
p rzewo d n ik a? Najczęś ciej w ty m k o n tek ś cie cy to wan y jes t
pijaństwa
frag men t Listów moralnych Sen ek i:

Oto g d y u k ład amy s ię d o u czto wan ia, jed en z n ich [n iewo ln ik – p rzy p .
R.K.] wy ciera p lwo cin y , d ru g i, leżąc p o d ło żem p an a, zb iera ws zy s tk o , co
p o zo s tawiają p ijan i.

Sen ek a k ry ty k u je n ielu d zk ie zad an ia n iewo ln ik ó w w czas ie wielk ich u czt, d o

k tó ry ch n ależy międ zy in n y mi ś cieran ie ś lin y i zb ieran ie „ws zy s tk ieg o , co
p o zo s tawiają p ijan i”. Niek tó rzy twierd zą, że jes t to eu femizm, a tak n ap rawd ę
ch o d zi o wy mio cin y . Czy mo że to mieć co ś ws p ó ln eg o z p rawd ą? Tak , ale ró wn ie
d o b rze mo g ło ch o d zić o p o ro zrzu can e k ielich y czy res ztk i jed zen ia. Dlateg o
wy p ro wad zan ie z teg o zd an ia tezy o p o ws zech n y m zwy czaju wy mio to wan ia
w trak cie jed zen ia, ab y zro b ić miejs ce n a in n e d an ia, jes t s p o ry m n ad u ży ciem.
Uzn an y h is to ry k jed zen ia Patrick C.P. Faas , k tó ry b ad ał in teres u jący n as mit,
n ie p o zo s tawia złu d zeń : „n ie ma żad n y ch p o wo d ó w, ab y wierzy ć, że Rzy mian ie
ro b ili to [wy mio to wali w czas ie u czt – p rzy p . R.K.] częś ciej n iż d zis iaj”.
W s taro ży tn o ś ci zd arzały s ię p rzy jęcia ze s to łami u g in ający mi s ię o d jed zen ia
i tru n k ó w, k tó ry ch n ad miar p o wo d o wał wy mio ty , ale n ie mo żn a n a p ewn o mó wić
o p o ws zech n y m i celo wy m ich wy wo ły wan iu , ab y k o n ty n u o wać o b żars two
i o p ils two . Podobnie więc jak dzisiaj, przymusowe oglądanie spożytego jedzenia
i alkoholu po raz drugi było wynikiem błęd n y ch d ecy zji, a n ie o b y czaju .
Co ciek awe, s taro ży tn i my ś liciele n ie mieli lito ś ci d la ty ch ,
k tó rzy p rzes ad zali w tej k wes tii. Sen ek a p is ał: „J ak o b rzy d liwePuszczanie pawia

więc i zaraźliwe s ą ich wy mio ty , jak ws trętn e d la n ich s amy ch w obliczu narodu
mu s zą b y ć wy d y ch an e p rzez n ich wy ziewy zad awn io n eg o
p ijań s twa!”. Po d o b n ie Cy cero n k ry ty k o wał s ameg o M ark a An to n iu s za, p is ząc
w Filipikach:

Ty , An to n iu s zu , ze s wy m g ard łem, z ty mi s zero k imi b arami, z tą właś ciwą

g lad iato ro m s iłą fizy czn ą, ty leś win a n a wes elu z Hip p ias zem wy żło p ał, iż
n azaju trz mu s iałeś rzy g ać w o b liczu n aro d u rzy ms k ieg o . Có ż to za o h y d a
n iezn o ś n a n ie ty lk o d la s łu ch aczy , ale i d la wid zó w! Gd y b y p rzy trafiło ci s ię
to p rzy s to le, wś ró d twy ch o g ro mn y ch p u ch aró w, k tó ż n ie wziąłb y teg o za
rzecz ws trętn ą?

Os tatn ie zd an ie p rzy to czo n eg o cy tatu jes t b ard zo ważn e d la n as zy ch

ro zważań . Cy cero n zazn acza, że p o d o b n y wy czy n w czas ie u czty zo s tałb y u zn an y
za „ws trętn y ”. Nie mo że b y ć więc mo wy o ak cep tacji tak ieg o zach o wan ia. In n i
en tu zjaś ci b arwn ej o p o wias tk i o d zik ich o b y czajach Rzy mian s twierd zilib y
jed n ak , że n awet jeś li zwy czaj n ie b y ł p o ws zech n y , to p rzecież p rak ty k o wali g o
rzy ms cy ces arze. Ws k azu je s ię wted y zwy k le n a Klau d iu s za, J u liu s za Cezara
i Witeliu s za.
W p rzy p ad k u teg o p ierws zeg o n a p ewien ś lad n ap ro wad za n as Sweto n iu s z,
k tó ry tak o p is u je g o w Żywotach cezarów:

Nig d y wcześ n iej n ie o p u ś cił jad aln i, aż p rzejed zo n y i p rzep ity . Gd y zaraz
p o p o s iłk u zas y p iał z o twarty mi u s tami, leżąc n a wzn ak , wk ład an o mu d o
u s t p o d czas s n u p ió rk o , ab y u lży ć żo łąd k o wi. W n o cy s p ał n iewiele (… ).
 Tak i o p is ro zwiewa ws zelk ie złu d zen ia – n ie ch o d ziło o jak iś Obżarstwo
mag iczn y s p o s ó b n a n ies trawn o ś ć. To właś n ie p ió rk o s to s o wan o , cesarzy
ab y wy wo łać wy mio ty . Z teg o o p is u n ie mo żn a jed n ak
wn io s k o wać, że Klau d iu s z wracał p ó źn iej d o s to łu , ab y jeś ć d alej. Wręcz
p rzeciwn ie – we frag men cie n as tęp u jący m p o p rzy to czo n y m wy żej Sweto n iu s z
o p is u je zwy czaje ces arza związan e ze s n em. M o żemy więc p rzy p u s zczać, że
wy mio ty zalecan o , b y zarad zić p ro b lemo m żo łąd k o wy m, a n ie p rzy g o to wać
Klau d iu s za n a n as tęp n e d an ia. Po d o b n ie b y ło z J u liu s zem Cezarem, o k tó ry m
Cy cero n w Pro rege Deiotaro ws p o min a, że ten miał „vomere post cenam” (zwy mio to wać
p o k o lacji). Nie wiemy jed n ak , z jak ieg o p o wo d u . J u liu s z Cezar mó g ł p o czu ć s ię
źle, ale zn ó w tru d n o zap rzeczy ć, że two rzen ie reg u ły n a p o d s tawie teg o frag men tu
jes t zwy k ły m n ad u ży ciem.
Na s o czy s tą treś ć (s ic!) n atrafiamy p rzy o k azji o p is u ces arza Witeliu s za,
o k tó ry m Sweto n iu s z p is ze: „Z łatwo ś cią mó g ł s p ro s tać ws zy s tk im p o s iłk o m,
g d y ż miał zwy czaj zrzu cać n ad miar”. To ju ż wy raźn y i k o n k retn y ś lad
zach o wan ia, k tó reg o s zu k amy w źró d łach ! O obżarstwie Witeliusza pisał również
Tacyt, a w społeczeństwie rzymskim było ono powszechnie krytykowane. Nie ma s ię co
d ziwić, s k o ro Witeliu s z b rał u d ział w u czcie, n a k tó rej p o d an o d wa ty s iące ry b
o raz s ied em ty s ięcy u p o lo wan y ch p tak ó w! Wielk ie imp rezy zd arzały s ię też
w ś ro d o wis k ach b ard zo zamo żn y ch o b y wateli Rzy mu , ale zd an iem Ewy Bu g aj
z In s ty tu tu Prah is to rii Un iwers y tetu imien ia Ad ama M ick iewicza w Po zn an iu ,
u rząd zan o je ty lk o z p o wo d u wy jątk o wy ch o k azji. Dlateg o jed en Witeliu s z,
k tó remu mo żemy ś miało p rzy p is ać ten o s o b liwy zwy czaj, to za mało , b y mó wić
o p rak ty ce p o ws zech n ie s to s o wan ej p rzez in n y ch ces arzy czy zwy k ły ch
o b y wateli.
A jak b y ło z d o mn ieman y mi s p ecjaln y mi p o k o jami (łac.
vomitorium), k tó re miały b y ć p rzezn aczo n e n a s p o k o jn ą ro zmo wę Wyjątkowo nudny
z d o łem k lo aczn y m lu b mis ą? Nie ma żad n y ch d o wo d ó w n a mecz
is tn ien ie tak ieg o p o mies zczen ia, a s amo s ło wo p o jawia s ię
d o p iero p o d k o n iec IV wiek u , g d y rzy ms k i p is arz Amb ro zju s z Teo d o zju s z
M ak ro b iu s z w Saturnaliach o d n o to wał: „Do d ziś p rzejś cia, p rzez k tó re s tru mien ie
lu d zi wlewają s ię d o teatru i amfiteatru , ab y zająć miejs ca, n azy wamy
wo mito riami” (ry s u n ek 1 ). Wo mito ria więc to n ic in n eg o jak łu k o wate p rzejś cia
p ro wad zące n a s tad io n , k tó re o d n ajd ziemy n a p rzy k ład n a więk s zy ch o b iek tach
p iłk ars k ich . Dlateg o ro zu mien ie wo mito riu m jak o miejs ca d o wy mio to wan ia ma
s en s ty lk o wted y , g d y mecz o g ląd an y z try b u n jes t tak n u d n y , że wy wo łu je w n as
n u d n o ś ci, z k tó ry mi u p o ramy s ię w p rzejś ciu n a s tad io n . Samo womitorium, jako
element architektury dużego obiektu, dosłownie „wypluwało” ludzi ze stadionu,
zap ewn iając b ezp ieczeń s two (n a p rzy k ład n a wy p ad ek s zy b k iej ewak u acji).
Sk ąd zatem p o wiązan ie teg o s ło wa z rzek o my m zwy czajem wy mio to wan ia n a
u cztach ? Ws zy s tk o za s p rawą s k o jarzen ia łaciń s k ieg o s ło wa z an g iels k im „to
v o mit” (wy mio to wać). Kto ś n ajp ewn iej p o wiązał je zn aczen io wo i tak ro zp o częła
s ię p o n u ra leg en d a wo mito riu m. Nato mias t mit związan y z rzek o mą
p o ws zech n o ś cią zwy czaju wy mio to wan ia, ab y jeś ć d alej, zawarty w s twierd zen iu
„vomunt ut edant, edunt ut vomant” (wy rzy g aj, b y zjeś ć, jed z, b y wy rzy g ać) jes t
n ajp rawd o p o d o b n iej wy n ik iem p rzes ad n eg o u o g ó ln ian ia zwy czaju Witeliu s za
lu b in n eg o o d o s o b n io n eg o p rzy p ad k u . Kieru jąc s ię p o d o b n ą lo g ik ą, k to ś za d wa
ty s iące lat mó g łb y s twierd zić, że p o ws zech n e wś ró d Po lak ó w b y ło wy k o n y wan ie
zawo d u p ap ieża, p o n ieważ p rzeczy tał n o tk ę b io g raficzn ą Karo la Wo jty ły .
 KTO PRZYPRAWIŁ ROGI
WIKINGOM?
M IT:
Wik in g o wie n o s ili w b o ju h ełmy z ro g ami.

Co tu ry s ta mo że p rzy wieźć jak o p amiątk ę z Zak o p an eg o ? Po zy cją o b o wiązk o wą

jes t o czy wiś cie d rewn ian a ciu p ag a, ale g ó rals k i k ap elu s z czy zd jęcie
z p o d ch mielo n y m p an em p rzeb ran y m za mis ia n a Kru p ó wk ach (mam tak ie!)
ró wn ież wch o d zą w g rę. Wracając ze Szwecji, Dan ii czy No rweg ii, mu s imy
ty mczas em p rzy wieźć h ełm z ro g ami, a d o d atk iem mo że b y ć h o rren d aln ie wy s o k i
man d at d o łączo n y d o zd jęcia z fo to rad aru (ró wn ież mam tak ie… ). Ob raz wik in g a
s tras ząceg o p rzeciwn ik ó w ro g aty m h ełmem jes t tak s iln ie zak o rzen io n y w n as zej
ś wiad o mo ś ci, że właś ciwie cały ro zd ział mo żn a b y zap ełn ić p rzy k ład ami tak ich
p rzed s tawień . A jed n ak jes t to wizeru n ek n iep rawd ziwy i n ieo d p o wiad ający
wik iń s k iej rzeczy wis to ś ci. Pro b lem ro g ó w n ie jes t aż tak p ro s ty , ab y p o d o b n ie
jak n iek tó rzy au to rzy s k wito wać całą s p rawę s ło wami: „ro g ó w n ie b y ło ” lu b
„ro g ó w n ig d y n ie n o s zo n o ”. Ob ie o p in ie mijają s ię z p rawd ą, co n ie zn aczy , że
h ełmy z ro g ami p o jawiały s ię n a p o lu walk i. J ak zatem b y ło n ap rawd ę?
Zaczn ijmy o d teg o , że wik in g ami (s tn o rd . Víkingr) p o win n iś ​m y
n azy wać wy b ran ą g ru p ę No rman ó w (mies zk ań có w Sk an d y n awii), Rogaci wojownicy
k tó rzy s zli n a viking, czy li d o p u s zczali s ię rab u n k ó w. By li
o d ważn i i b ezlito ś n ie s k u teczn i, a d rżała p rzed n imi cała Eu ro p a. Na aren ie
d ziejó w p o jawili s ię d o ś ć n ag le, p o d k o n iec VIII wiek u , i p o s iad ali o g ro mn e
wp ły wy aż d o p o ło wy XI wiek u . Właś n ie w ty m o k res ie b ęd ziemy p o s zu k iwać
h ełmó w z ro g ami, ch o ciaż p o d o b n e n ak ry cie g ło wy zn an e b y ło o wiele wcześ n iej.
Zwierzęce atrybuty (w tym rogi) nosiły już tak zwane Ludy Morza, które w wiekach XIII
i XII przed naszą erą (!) atakowały Egipt, Grecję i inne obszary w basenie Morza
Śródziemnego. Zd an iem h is to ry k s ztu k i Ru th M ellin k o ff, ro g i i in n e elemen ty
p o ch o d zen ia zwierzęceg o (n a p rzy k ład k ły ) p rawd o p o d o b n ie wes zły w s k ład
u zb ro jen ia ze wzg lęd u n a d awn y zwy czaj p o wlek an ia h ełmó w s k ó rami. Po co
wo jo wn icy mielib y ro b ić co ś tak ieg o ? Ws zy s tk o d lateg o , że ch cieli p rzy p is ać
s o b ie lu b b ro n i, k tó rą s ię p o s łu g iwali, cech y zwierząt (o d wag ę, n ieu s tęp liwo ś ć,
s iłę).
 Po d o b n e p rak ty k i s to s o wan o ró wn ież zn aczn ie p ó źn iej. Pro fes o r Hu g h Elto n
s p ecjalizu jący s ię w h is to rii militarn ej s taro ży tn eg o Rzy mu wy licza, że w IV
wiek u is tn iały s p ecjaln e mo b iln e o d d ziały n azy wan e cornuti („ro g aci”), k tó re
p rzejęły zwy czaje lu d ó w g ermań s k ich . J ed n y m z n ich b y ło u mies zczan ie ro g ó w
n a h ełmach ! M ich ael P. Sp eid el, k tó ry b ad a h is to rię d awn y ch wo jo wn ik ó w,
twierd zi, że b y ły to ro g i p rzy czep ian e z p rzo d u , a n ie z b o k u , jak p rzy p is y wan o
wik in g o m. Po za ty m zwy czaj ten mó g ł wiązać s ię z mito lo g ią n o rd y ck ą, a p rzed e
ws zy s tk im z b o g iem Th o rem, k tó remu n ieu s tan n ie to warzy s zy ły d wie k o zy
o wd zięczn y ch imio n ach Tan n g ris n ir i Tan n g n jó s tr. Ro g i b y ły s y mb o lem
b o s k iej mo cy i d o min acji n awet wcześ n iej, czeg o d o wo d zą zn alezio n e n a Cy p rze
fig u rk i ro g aty ch b o g ó w liczące p o n ad trzy ty s iące lat. Ok azu je s ię więc, że
u ży wan ie p o d o b n y ch elemen tó w p o ch o d zen ia zwierzęceg o ma b ard zo b o g atą
trad y cję.
Czy n atk n ięto s ię n a p o d o b n e artefak ty n a teren ach
trad y cy jn ie wik iń s k ich ? Tak ! Sp o ry m zas k o czen iem b y ło Szaman z rogami
o d n alezien ie w miejs co wo ś ci Vek s ø w Dan ii d wó ch h ełmó w
wy k o n an y ch z b rązu . M o żn a n a n ich zo b aczy ć ro g i p o wy g in an e n iczy m p as ażer
zatło czo n eg o tramwaju , k tó ry ch ciałb y s k as o wać b ilet. J es t ty lk o jed en p ro b lem
z p rzy p o rząd k o wan iem ich d o ś wiata wik in g ó w – s ą d ato wan e n a czas y o wiele
wcześ n iejs ze, b o o k o ło 1 1 0 0 – 9 0 0 ro k u p rzed n as zą erą. Po d o b n ie b y ło
z wy ło wio n y m z Tamizy p ięk n y m h ełmem celty ck im z g ru b y mi ro g ami
(zak o ń czo n y mi k u lk ą) wy k o n an y mi z b rązu , d ato wan y m n a lata 1 5 0 – 5 0 p rzed
n as zą erą (ep o k a żelaza). Oba znaleziska służyły do celów ceremonialnych. M imo że
zo s tały o d k ry te tak b lis k o miejs c rezy d o wan ia wik in g ó w, n ie n ap ro wad zają n as
jes zcze n a ś lad n o rmań s k ich zwy czajó w. W ty m p o mo g ą d o p iero h ełmy
o d n alezio n e n a cmen tarzy s k u w Ven d el w Szwecji o raz in n e z czas ó w ep o k i
Ven d el, z lat o k o ło 5 5 0 – 7 9 3 n as zej ery , czy li z o k res u b ezp o ś red n io
p o p rzed zająceg o erę wik in g ó w!
Czy te hełmy miały rogi? Nie! Po d o b n ie jes t z jed y n y m k o mp letn y m h ełmem,
k tó ry mo żn a d ato wać n a czas y wik in g ó w (o k o ło 9 7 0 ro k u n as zej ery ). Zn alezio n y
n a farmie Gjermu n d b u w No rweg ii h ełm o k u laro wy (mający żelazn ą o ch ro n ę
o czu ) jes t imp o n u jący , ale… p o zb awio n y ro g ó w. Nies tety częs to metalo we
n ak ry cia g ło wy b y ły p rzetap ian e n a in n e wy two ry lu d zk ich rąk , d lateg o materiał
d o wo d o wy w n as zej s p rawie jes t d o ś ć s k ro mn y . Czy jed n ak n a p o d s tawie
ws p o mn ian y ch zn alezis k n ie d ało b y s ię jed n o zn aczn ie o rzec, że wik in g o wie n ie
u ży wali ro g ó w n a h ełmach ? By ło b y to p ó jś cie n a s k ró ty , a s p rawa b y n ajmn iej n ie
jes t tak a p ro s ta, b o o to ś wiatło d zien n e u jrzała rek o n s tru k cja tk an in y zn alezio n ej
n a farmie Os eb erg , n ied alek o n o rwes k ieg o mias ta Tø n s b erg . Zn alezis k o jes t
d ato wan e n a 8 3 4 ro k n as zej ery , a więc n ależy d o wczes n ej ep o k i wik in g ó w. Co
p rzed s tawia ry s u n ek 2 ? J es t to n iewątp liwie ważn e wy d arzen ie w ży ciu
wik iń s k iej s p o łeczn o ś ci, b y ć mo że jak aś p ro ces ja lu b węd ró wk a. W lewy m
g ó rn y m ro g u wid zimy b ard zo tajemn iczą p o s tać, k tó ra ma n a g ło wie… ro g i! Tak ą
o s tro żn ą in terp retację w ro zmo wie z p ewn ą amery k ań s k ą h is to ry k s ztu k i wy s n u ł
Bjø rn Ho u g en , leg en d a n o rwes k iej arch eo lo g ii. Kim jes t czło wiek wid o czn y n a
tk an in ie? M iecz trzy man y w d ło n i ws k azu je, że mu s iała to b y ć ważn a p o s tać,
p o n ieważ wó wczas p o d s tawo wą b ro n ią b y ł raczej to p ó r. Czy u k azan ie g o
w ro g aty m h ełmie i z b ro n ią w ręk u n ie d o wo d zi, że wik in g o wie jed n ak s to s o wali
ro g i w walce? Nie, g d y ż z p rawd o p o d o b ień s twem g ran iczący m z p ewn o ś cią
mo żemy s twierd zić, że p o s tać ta jes t b o g iem, h ero s em lu b s zaman em, a ro g i s ą
atry b u tem tak iej p o s taci.
Is tn ieją zatem p rzes łan k i, że No rman o wie, p o d o b n ie jak in n e lu d y , u ży wali
h ełmó w z ro g ami d o celó w ry tu aln y ch . Właś n ie w ty m zawiera s ię is to ta mitu –
rogate hełmy nie były stosowane w walce, ale możemy je znaleźć w wikińskiej kulturze
duchowej. J eś li wik in g o wie u ży wali jak ich k o lwiek n ak ry ć g ło wy , to zamias t ty ch
ro g aty ch n o s ili zwy k łe h ełmy (p o zb awio n e zb ęd n y ch d o d atk ó w) lu b – n awet
częś ciej – wełn ian e alb o s k ó rzan e czap k i p o d o b n e d o ty ch , k tó re zak ład amy d o
d zis iaj.
Same ro g i s p ełn iały o wiele b ard ziej p ro zaiczn ą fu n k cję – s łu ży ły d o p icia. Na
h ełmach b o jo wy ch u mieś cili je arty ś ci g łó wn ie w ep o ce ro man ty zmu
i w p o p rzed zający m ją p rero man ty zmie, w wiek ach XVIII i XIX. Bard zo ciek awy
jes t ró wn ież fak t, że częs to win ą za ro zp o ws zech n ien ie teg o mitu o b arczan y jes t
Ry s zard Wag n er, k tó ry rzek o mo miał u mieś cić ro g i n a h ełmach wik in g ó w
w u two rze Walkiria, częś ci d ramatu mu zy czn eg o Pierścień Nibelunga. Pro b lem p o leg a
n a ty m, że Wag n er n ig d y n ie n ap is ał u two ru mu zy czn eg o o ś wiecie wik in g ó w,
a p rzy wo ły wan y d ramat o p o wiad a o czas ach p o p rzed zający ch erę wik iń s k ą o trzy
lu b n awet cztery wiek i. M amy więc d o czy n ien ia z mitem w micie! Os tateczn ie
zatem ro g i wik in g o m d o czep iły s ztu k a i p o p k u ltu ra, a w rzeczy wis to ś ci jed y n e
ro g i mo g ły im p rzy p rawiać żo n y , g d y wo jo wn icy p rzeb y wali w d alek ich
k rain ach .
 OBRONA ŚREDNIOWIECZA
M IT:
Śred n io wiecze to ciemn a i zaco fan a ep o k a.

Pro s zę ws tać, s ąd id zie! Ro zp o czy n amy p ro ces jed n ej z n ajb ard ziej
emo cjo n u jący ch ep o k w d ziejach lu d zk o ś ci. Os k arży ciele zarzu cają
ś red n io wieczu trwające b ez mała ty s iąc lat zaco fan ie i ciemn o tę, k tó re h amo wały
ro zwó j ś wiata. Co n ajg o rs ze, p o ​p iera ich wielu zwy k ły ch lu d zi, a tak że
h is to ry k ó w i p u b licy s tó w. W ro lę ad wo k ató w wcielamy s ię my , d ro g i Czy teln ik u .
Każd y d o b ry p rawn ik wie, że o b ro n ę trzeb a b u d o wać n a p o d s tawie o s k arżen ia,
k tó re rzu ci p ro k u rato r w czas ie ro zp rawy . J ak ich zarzu tó w mo żemy s ię
s p o d ziewać? Os k arży ciel zap ewn e ws p o mn i o ty m, że w ś red n io wieczu n ie
p o ws tały żad n e zn aczące wy n alazk i i ro związan ia tech n o lo g iczn e. Na s zczęś cie
mamy s o lid n e d o wo d y rzeczo we w tej s p rawie, d lateg o n a s alę ro zp raw wn ies iemy
trzy p rzed mio ty . Będ ą to o k u lary , zeg ar i mas zy n a d ru k ars k a (p rzy g o tu j s ię więc
n a d źwig an ie!). Oczy wiś cie jes t to ty lk o marn a n amias tk a teg o , co p o ws tało lu b
ro zwin ęło s ię w wiek ach ś red n ich , ale ch o d zi o p rzek o n an ie s ęd zieg o mo cn y mi
d o wo d ami.
W p rzy p ad k u o k u laró w mu s imy być g o to wi na
k o n trarg u men t o s k arży ciela, k tó ry n a p ewn o p o d k reś li, że Karty na stół
k amien ie i s zk ła p o więk s zające o b raz b y ły zn an e ju ż
w s taro ży tn o ś ci. Tak a teza jed n ak n ie d o k o ń ca o d p o wiad a p rawd zie, b o d o p iero
o d o k o ło X wiek u (a więc w ś red n io wieczu !) p o ws tało co ś , co mo żemy n azy wać
o k u larami. Wy n alazek ten ro zwijał s ię ró wn o leg le w k u ltu rze arab s k iej
i ch iń s k iej, a n as tęp n ie trafił d o Eu ro p y . Dzięk i lapides ad legendum (łac. „k amien ie
d o czy tan ia”) ś red n io wieczn i u czen i mo g li p o k o n ać o g ran iczen ia s wo jeg o ciała.
Ch wilę p ó źn iej n a s tó ł s ęd zio ws k i p o ło ży my zeg ar, k tó ry zmien ił o b y czaje
lu d zi. Ch o ciaż ju ż w an ty k u zn an o zeg ary s ło n eczn y i wo d n y , d o p iero
mech an iczn e czas o mierze miały realn y wp ły w n a lu d zk o ś ć. Gd y w XIV wiek u
p o jawiły s ię n a wieżach , u mo żliwiły o rg an izo wan ie p racy i wy p o czy n k u
w o d p o wied n im ry tmie. Nas zy m as em w ręk awie b ęd zie mas zy n a d ru k ars k a
Gu ten b erg a, k tó ry b y n ajmn iej n ie wy n alazł d ru k u , jak my ln ie s ię s ąd zi, ale
ro zp o ws zech n ił g o n a n ies p o ty k an ą d o tąd s k alę. Sęd ziemu , n a k tó ry m te trzy
ważn e d o wo d y b ęd ą mu s iały zro b ić wrażen ie, p rzed ło ży my ró wn ież lis tę in n y ch
wy n alazk ó w ś red n io wiecza, n a k tó rej zn ajd ą s ię: armata, ch o mąto , farb y o lejn e
i s etk i in n y ch d o k o n ań tech n o lo g iczn y ch .
Zap ewn e wted y o s k arży ciel, n iezn o ś n y n iczy m n as to latk a, k tó rej zep s u ł s ię
s martfo n , s twierd zi, że zap aś ć in telek tu aln a w tej ep o ce b y ła tak o g ro mn a, iż
żad n e wy n alazk i lu b u lep s zen ia is tn iejący ch ro związań n ie wp ły n ą n a
ro zs trzy g n ięcie s p o ru . Wzo rem h o lly wo o d zk ich p rawn ik ó w u rząd zimy zatem
małe p rzed s tawien ie i zap y tamy p ro k u rato ra, czy s k o ń czy ł u n iwers y tet. Nie
b ęd zie miał in n eg o wy jś cia – o d p o wie twierd ząco . To ś wietn y mo men t n a
p rzy wo łan ie o p in ii wy b itn eg o med iewis ty , p ro fes o ra Hen ry k a Sams o n o wicza,
au to ra k s iążk i Dziedzic​two średniowiecza. Mity i rzeczywistość, k tó ry p o d k reś la, że d o
n iezwy k le trwały ch warto ś ci ś red n io wiecza zaliczali s ię „zawo d o wi
in telek tu aliś ci”, zwłas zcza o d k ied y ro zp o ws zech n iły s ię u n iwers y tety
p rzy p o min ające d zis iejs ze u czeln ie wy żs ze. Ok azało s ię wted y , że wied za mo że
b y ć to warem d y s try b u o wan y m p o d o b n ie jak in n e d o b ra.
M ięd zy in n y mi d zięk i o g ro mn y m o s iąg n ięcio m ś wiata
Atrament
ws ch o d n ieg o , k tó re mo żn a s treś cić arab s k im p o wied zen iem cenniejszy niż
„Atramen t u czo n y ch mężó w jes t cen n iejs zy o d k rwi krew
męczen n ik ó w”, p o ch wałę n au k i w ś red n io wieczu g ło s iły
u n iwers y tety w Ko n s tan ty n o p o lu , Bo lo n ii, Pary żu i – o czy wiś cie
– w Krak o wie. Zap o min a s ię p rzy ty m częs to , że ró wn ież w s zk o łach
p rzy k o ś cieln y ch n au czan o s ztu k i p is an ia, a p rzed e ws zy s tk im – czy tan ia.
I ch o ciaż n ie ws zy s tk ie d zieci włączo n e b y ły w s y s tem ed u k acji, to p o g ło s k i
o zn aczn ie więk s zy m p o zio mie an alfab ety zmu n iż w in n y ch ep o k ach n ie o p ierają
s ię n a p rawd ziwy ch p rzes łan k ach .
His to ry k Ro man M ich ało ws k i, au to r k o mp en d iu m Historia powszechna.
Średniowiecze, p o d k reś la, że p ełn e ś red n io wiecze to mo men t, g d y g wałto wn ie
wzro s ło zn aczen ie p is ma, k tó reg o u ży wan o zn aczn ie częś ciej n iż p o p rzed n io . Co
ciek awe, n ie ch o d zi wy łączn ie o d o k u men ty Ko ś cio ła, ale o zap is p ro ces u
s ąd o weg o , p ro wad zen ie k s iąg k ró lews k ich i miejs k ich . To wp ły n ęło tak że n a
p o jawien ie s ię n o wo czes n y ch b an k ó w i in s ty tu cji fin an s o wy ch w in teres u jący m
n as o k res ie. Pro fes o r M ich ało ws k i zazn acza, że cech ą ch arak tery s ty czn ą
ś red n io wiecza b y ł o g ro mn y s zacu n ek , k tó ry m d arzo n o wy k s ztałcen ie
i o s iąg n ięcia in telek tu aln e. A to ju ż p o ważn e arg u men ty w n as zej d y s k u s ji.
Na p ewn o b ęd ziemy mu s ieli s ię jes zcze zmierzy ć z tak s iln ie
zak o rzen io n ą w p o p k u ltu rze tezą o o d rażającej ś red n io wieczn ej Wyjść z mroku
o b y czajo wo ś ci. M ało k to jed n ak p amięta, że w d u żej mierze
ws p ó łczes n a mo raln o ś ć n awiązu je b ezp o ś red n io d o ś red n io wieczn ej! Pro fes o r
Sams o n o wicz ws k azu je n a tak ie warto ś ci ep o k i ry cers k iej, jak p rawo ś ć, h o n o r
i wiern o ś ć. J eś li za miarę ciemn o ty i zaco fan ia u ważać o b n iżen ie p o zy cji k o b iety
w s p o łeczeń s twie, to p ó źn iejs ze ep o k i n a tle ś red n io wiecza częs to co fały s ię w tej
materii d o ery k amien ia łu p an eg o . Ch o ciaż s p o łeczeń s two ś red n io wieczn e g ło wą
ro d zin y u czy n iło mężczy zn ę, właś n ie wted y , zwłas zcza w wars twach wy żs zy ch ,
ran g a k o b iety mo cn o s ię p o d n io s ła. Pro fes o r M aria Ko czers k a p ro wad ząca
b ad an ia n ad s p o łeczn ą p o zy cją k o b iet w ś red n io wieczn ej Po ls ce zau waża, że
w n iek tó ry ch p rzy p ad k ach n awet p rawo b y ło w ś red n io wieczu k o rzy s tn iejs ze d la
p ań n iż d la p an ó w, ch o ćb y p rzy termin ach p rzed awn ień . Po d o b n y ch p rzy k ład ó w
zn aleźlib y ś my więcej.
Tru d n o też b ęd zie o s k arży cielo m tej ep o k i p rzek o n ać k o g o k o lwiek d o tezy
o „mro k ach ” w d zied zin ie k u ltu ry i arch itek tu ry . Wy s tarczy p rzes p acero wać s ię
w p o b liżu k ated ry No tre Dame w Pary żu , Pałacu Do żó w w Wen ecji czy d awn ej
ś wiąty n i Hag ia So p h ia w Stamb u le. M o żemy też p rzy s iąś ć n a tamtejs zej s ły n n ej
ławce i p o czy tać jed en ze ś red n io wieczn y ch ep o s ó w ry cers k ich lu b p rzejrzeć
alb u m z p racami Gio tta, J an a v an Ey ck a czy An d rieja Ru b lo wa. Na s ali ro zp raw
n ie miały b y s iły p rzeb icia ró wn ież o p in ie o ś red n io wieczu jak o k lejącej s ię o d
b ru d u ep o ce, zwłas zcza w zes tawien iu z o d o rem fran cu s k ich ary s to k rató w k o ń ca
XVII wiek u i in n y mi teg o ty p u p rzy k ład ami. Po zio m d b ało ś ci o h ig ien ę o s o b is tą,
k tó ry s p o ty k amy ch o ciażb y w ś red n io wieczn y ch s p o łeczn o ś ciach
w Sk an d y n awii, częs to p rzewy żs zał zwy czaje lu d zi w p ó źn iejs zy ch ep o k ach .
Stereo ty p o zaco fan y m ś red n io wieczu mo żn a o b alić tak że n a
Korzenie
wielu in n y ch p o lach . Co ciek awe, p o ls cy o s k arży ciele tej ep o k i
współczesności
mają o wiele mn iej arg u men tó w n iż ich zag ran iczn i
s p rzy mierzeń cy , p o n ieważ n as za p ań s two wo ś ć ro zp o częła s ię
właś n ie w wiek ach ś red n ich i s tan o wi o b ecn ie p rawie p o ło wę (p ięćs et lat)
d o ty ch czas o wy ch d ziejó w Po ls k i! J ak p rzy s tało n a d o b ry ch o b ro ń có w,
p o wo łamy s ię ró wn ież n a zd an ie ek s p erta. Tru d n o b ęd zie n ie zg o d zić s ię
z p ro fes o rem Sams o n o wiczem, k tó ry jed n o zn aczn ie s twierd za, że:

Ko rzen ie ws p ó łczes n o ś ci tk wią w ś red n io wieczu (… ). Nie w an ty k u ,

z k tó reg o o czy wiś cie wiele czerp iemy , n ie w d o b ie n o wo ży tn ej, k tó ra co raz
 s zy b ciej zmien ia k s ztałt ś wiata, ale właś n ie w ś red n io wieczu n aro d ziły s ię
zalążk i u k ład ó w p o lity czn y ch , g o s p o d arczy ch , k u ltu raln y ch , k tó re
to warzy s zą n am d o d ziś .

Kto jes t zatem o d p o wied zialn y za wzn iecen ie fali o s k arżeń wy mierzo n ej
w ś red n io wiecze? Tad eu s z M an teu ffel, p o ls k i med iewis ta, ws k azu je n a
p rzed s tawicieli o d ro d zen ia, k tó rzy o d d zielając u wielb ian y p rzez n ich ś wiat
s taro ży tn y , g d zie p o s łu g iwan o s ię czy s tą i p o p rawn ą łacin ą, o d ich
ren es an s o wy ch czas ó w, d o s zli d o wn io s k u , że p o międ zy zn ajd o wał s ię czas
s k ażo n ej łacin y , n azwan y p rzez n ich łacin ą p o ś red n ią (media latinitas). Wkrótce
„średnimi” wiekami zaczęto nazywać całą epokę, w której posługiwano się
„zbarbaryzowaną” łaciną, i tak ukuto nazwę „średniowiecze”. Zak lęta w n iej jes t p ewn a
d o za p o g ard y d la tej ep o k i, k tó ra n a tak ie o d czu cie n ie zas łu g u je. Trzeb a też mieć
ś wiad o mo ś ć, że p o n ad ty s iąc lat h is to rii ś wiata n ie mo g ło b y ć jed n o lite i b y wały
mo men ty w ś red n io wieczu mn iej (międ zy in n y mi ro zp o częcie p ro ces ó w
czaro wn ic) lu b b ard ziej ch lu b n e. Nie mo żemy więc an i n ad miern ie id ealizo wać tej
ep o k i, an i – p rzed e ws zy s tk im – p o wtarzać jed n o s tro n n y ch i fałs zy wy ch s ąd ó w
o ciemn o cie i zaco fan iu . Ro zs trzy g n ięcie? Ty lk o jed n o – wy g raliś my !
 UWAŻAJ, BO SPADNIESZ Z MAPY!
M IT:
Dawn iej p o ws zech n ie u ważan o , że Ziemia jes t p łas k a.

„Trag ed ia ro zg ry wa s ię n a n as zy ch o czach ! Szo k , k o n s tern acja, n ied o wierzan ie!

Krzy s zto f Ko lu mb (l. 4 1 ) zamierza wy ru s zy ć n a wy p rawę, k tó ra n iech y b n ie
zak o ń czy s ię ś mierteln y m u p ad k iem z k rawęd zi Ziemi!” – tak zap ewn e
wy g ląd ały b y n ag łó wk i b ru k o wy ch g azet p is an y ch p o d k o n iec XIV wiek u .
W k o ń cu p o d o b n o ws zy s cy w tamty ch czas ach b y li b ard zo o g ran iczen i i ś więcie
wierzy li, że n as za p lan eta jes t p łas k a. Na tę in fo rmację n atrafimy ró wn ież
w n iek tó ry ch p o d ręczn ik ach h is to rii, a g d y w to warzy s twie zas u g eru jemy , że
b y ło in aczej, mo żemy n arazić s ię n a k p in y p rzek o n an y ch o s wo jej racji
ro zmó wcó w.
J ak zau waża J erzy Dęb s k i w k s iążce Kształtowanie cywilizacji europejskiej, w czas ach
ś red n io wiecza (i o czy wiś cie wcześ n iej!) n ik t n ie o p ły n ął jes zcze Ziemi d o o k o ła
i ty m s amy m ek s p ery men taln ie n ie d o wió d ł, że ma o n a k s ztałt k u li. Nie o zn acza
to o czy wiś cie, że n ie mo żn a b y ło wy wn io s k o wać teg o teo rety czn ie. Tak też
zro b iły wielk ie u my s ły s taro ży tn o ś ci, k tó re o d co n ajmn iej VI wiek u p rzed n as zą
erą zd awały s o b ie s p rawę z właś ciweg o k s ztałtu Błęk itn ej Plan ety . Tak ie
ro zważan ia zn ajd ziemy u Pitag o ras a, Ary s to teles a, Eu k lid es a, Parmen id es a
i wielu in n y ch . Właściwie każdy szanujący się grecki filozof miał świadomość kulistości
Ziemi, choć znaleźć można było także odszczepieńców, którzy twierdzili inaczej. Tak
b y ło n a p rzy k ład z Demo k ry tem, k tó ry u ważał, że Ziemia jes t p łas k a i ma d łu g o ś ć
d wu k ro tn ie więk s zą o d jej s zero k o ś ci * . Tak i o ry g in aln y p u n k t wid zen ia b y ł
jed n ak wy jątk iem n a tle o g ó ln ej, d o b rze u trwalo n ej zas ad y .
M ich ał Bizo ń , k tó ry b ad ał wizje Uk ład u Sło n eczn eg o d o czas ó w Kep lera, n a
łamach „Fo to n u ” p rzy to czy ł ciek awe arg u men ty , jak imi k iero wał s ię Ary s to teles .
Wid ząc, że Ziemia w czas ie zaćmien ia Ks ięży ca rzu ca o k rąg ły cień , filo zo f
wy wn io s k o wał, iż mu s i o n a mieć k s ztałt k u li. Gd y b y b y ła p łas k im d y s k iem, cień
b y łb y elip ty czn y . Pó źn iej p o g ląd y g reck ich filo zo fó w n a k s ztałt Ziemi p rzejęli
i ro zwin ęli u czen i rzy ms cy . Tru d n o więc walczy ć z tak d o b rze
u d o k u men to wan y m fak tem. Dlateg o n iek tó rzy s u g eru ją, że o ile w s taro ży tn o ś ci
n ik t n ie b ał s ię wy p ad n ięcia p o za k rawęd ź k o ń czącej s ię, p łas k iej Ziemi, o ty le
tak i p o g ląd b y ł s zczeg ó ln ie p o p u larn y i p o ws zech n y w ś red n io wieczu .
Z tak im p o g ląd em zaciek le walczy J effrey Bu rto n Ru s s ell,
zn ak o mity h is to ry k z Un iwers y tetu Kalifo rn ijs k ieg o . Wielka iluzja
W wy k ład zie wy g ło s zo n y m 4 s ierp n ia 1 9 9 7 ro k u n a co ro czn y m
s p o tk an iu American Scien tific Affiliatio n s twierd ził n awet, że z mitu
o p rzek o n an iu n a temat p łas k iej Ziemi s two rzo n o n arzęd zie d o walk i ze
ś red n io wieczn y m ch rześ cijań s twem, w ten s p o s ó b je o ś mies zając. J eg o zd an iem,
p o za n ieliczn y mi p rzy p ad k ami, „żadna wyedukowana osoba w historii zachodniej
cywilizacji od III wieku przed naszą erą nie wierzyła, że Ziemia jest płaska”. Przy wo łu je
o n ró wn ież s tan o wis k o p res tiżo weg o Bry ty js k ieg o To warzy s twa His to ry czn eg o ,
k tó re p rzed laty n azwało ten mit jed n ą z k ilk u n ajwięk s zy ch ilu zji h is to ry czn y ch .
Uczciwie jed n ak n ależy p rzy zn ać, że wś ró d o jcó w Ko ś cio ła zd arzali s ię tacy ,
k tó rzy zap rzeczali k u lis to ś ci Ziemi, ale z d ru g iej s tro n y in n i teo lo g o wie, ale też
arty ś ci i u czen i, n ie mieli co d o teg o żad n y ch wątp liwo ś ci.
Po g ląd p ro fes o ra Ru s s ella p o d ziela in n y b ad acz, Step h en J ay Go u ld , k tó reg o
p race n a temat h is to rii n au k i zy s k ały o g ó ln o ś wiato wą s ławę i u zn an ie. Twierd ził
o n , że ws zy s cy g łó wn i n au k o wcy ś red n io wiecza ak cep to wali k u lis to ś ć Ziemi
jak o fak t k o s mo lo g iczn y . Po d o b n ie b y ło z wielk imi p o s taciami ś wiata
ch rześ cijań s k ieg o tamteg o o k res u . Święty Amb ro ży , J an Ch ry zo s to m, Grzeg o rz
z Ny s s y czy To mas z z Ak win u p o ró wn y wali Ziemię d o p iłk i. J erzy Dęb s k i
w s wo jej k s iążce zau waża p o n ad to , że tak ie p o g ląd y zn alazły s wo je
o d zwiercied len ie w k arto g rafii. M ap a Pao la To s can elleg o z 1 4 7 4 ro k u , a więc
jes zcze s p rzed wy p rawy Ferd y n an d a M ag ellan a d o o k o ła Ziemi, jed n o zn aczn ie
u k azy wała Ziemię jak o k u lę. To s can elli co p rawd a p o my lił s ię w p aru k wes tiach ,
b o wed łu g n ieg o tras a mo rs k a z Eu ro p y d o Azji wy n o s iła 4 4 0 0 k ilo metró w (w
rzeczy wis to ś ci b y ła p o n ad cztero k ro tn ie więk s za) i n ie wied ział o is tn ien iu o b u
Amery k , ale w s to s u n k u d o n ajważn iejs zej k wes tii miał rację. In n e
ś red n io wieczn e map y p o k azy wały n as z g lo b w zb liżo n y s p o s ó b jak o b ecn ie, p rzy
u ży ciu p łas k ieg o o b razk a, lecz czy n iły to z p o d o b n y m jak d zis iaj zro zu mien iem
k s ztałtu g lo b u .
Kied y więc p o jawił s ię o mawian y p rzez n as mit? Tu mo żemy s ię zd ziwić!
Zn an i z k ry ty k o wan ia czas ó w ś red n io wiecza p is arze o d ro d zen ia i o ś wiecen ia
milczą n a ten temat. Go u ld wy licza, że żad en z wielk ich u my s łó w XVIII wiek u ,
tak ich jak Den is Did ero t, Dav id Hu me czy Ben jamin Fran k lin , n ie o s k arżał
s ch o las ty k ó w o fałs zy we wy o b rażen ia n a temat k s ztałtu Ziemi, i u waża
wy czerp u jące ś led ztwo p ro fes o ra Ru s s ella za wiary g o d n e.
J ak ie zatem wn io s k i p ły n ą z teg o d o ch o d zen ia? Win n y jes t
p rzed e ws zy s tk im p o p u larn y amery k ań s k i p is arz Was h in g to n Plotki o Kolumbie
Irv in g , k tó ry u wielb iał fab u lary zo wać h is to rię. W jeg o p ełn ej
b łęd ó w i p rzek łamań k s iążce o ży ciu Krzy s zto fa Ko lu mb a (A History of the Life and
Voyages of Christopher Columbus, 1 8 2 8 ) zn alazła s ię leg en d a o s p o tk an iu wielk ieg o
p o d ró żn ik a z teo lo g ami w Salaman ce. Po d czas tej ro zmo wy p rzed s tawiciele
Ko ś cio ła mieli wy rażać p o g ląd , że Ziemia jes t p łas k a jak talerz, i o b awiać s ię, że
Ko lu mb mo że s p aś ć z jej k rawęd zi. W rzeczywistości chodziło jednak o obawę, czy
statki będą w stanie przemierzyć tak duży dystans, omawiano więc nie kształt, lecz
rozmiar Ziemi. Po d o b n ie my lące tezy o p łas k iej Ziemi wy s u wali p ó źn iej w s wo ich
k s iążk ach międ zy in n y mi J ean An to in e Letro n n e, An d rew Dick s o n Wh ite, J o h n
William Drap er, częs to ch cąc zd y s k red y to wać wied zę ś red n io wieczn y ch
n au k o wcó w i d u ch o wn y ch . Co ciek awe, w ich o b ro n ie s tan ęło s o lid arn ie wiele
au to ry tetó w ws p ó łczes n ej n au k i, co s p rawia, że rzad k o k tó ry mit zwalczan o z tak
wielk ą s iłą. Nies tety te wy s iłk i d o d zis iaj n ie p rzy n io s ły w p ełn i
s aty s fak cjo n u jący ch rezu ltató w, b o o p in ia o n as zy ch p rzo d k ach n ieu k ach jes t
n ap rawd ę s iln ie zak o rzen io n a. Nawet p o mimo teg o , że zaró wn o w ś red n io wieczu ,
jak i o b ecn ie n ik t n ie s p ad ł z k rawęd zi Ziemi. Co za u lg a!

* Ch o ciaż n ależy u czciwie p rzy zn ać, że ws zy s tk ie p o g ląd y Demo k ry ta zn amy

z p ó źn iejs zy ch p rzek azó w, p o n ieważ żad n e z jeg o d zieł n ie zach o wało s ię. M o żliwe
s ą więc p ewn e p rzek łaman ia lu b n ied o p recy zo wan ia.
 JAK ODKRYĆ NIEZAKRYTE?
M IT:
Krzy s zto f Ko lu mb o d k ry ł Amery k ę.

J eś li n a s ło ik u mas ła o rzech o weg o zn ajd u je s ię o s trzeżen ie s k iero wan e d o

alerg ik ó w, że p ro d u k t zawiera o rzes zk i, lu b n a p o rcji s u s h i wid zimy alarmu jący
n ap is : „Pro d u k t mo że zawierać s u ro wą ry b ę”, to w o b u p rzy p ad k ach ciś n ie s ię n a
u s ta jed en frazeo lo g izm – „o d k ry cie Amery k i!”. Słownik frazeologiczny PWN
z Bralczykiem p rzy ws p o mn ian y m h aś le p o d aje, że ch o d zi o iro n iczn e s k wito wan ie,
g d y d o wiad u jemy s ię czeg o ś o czy wis teg o lu b czeg o ś , co zo s tało ju ż
d o wied zio n e. Zg o d n ie z tą lo g ik ą p ierws zy m, k to „o d k ry ł Amery k ę”
w iro n iczn y m u jęciu , b y ł Krzy s zto f Ko lu mb , p o n ieważ n ie b y ło tak n ap rawd ę
czeg o o d k ry wać! Od d awn a b o wiem ży li tam lu d zie, k tó ry ch Eu ro p ejczy cy
n azwali In d ian ami, ch o ciaż wcale n ie ży li n a k o n ty n en cie in d y js k im.
Sy tu acja związan a z „o d k ry wan iem” Amery k i jes t zawiła
n iczy m twó rczo ś ć Go eth eg o , ale twierd zen ie, że to Krzy s zto f Podróż
bezimiennego
Ko lu mb o d k ry ł Amery k ę, ma co n ajmn iej ty le s en s u , co teza, iż
wędrowca
Is aac Newto n wy n alazł g rawitację, g d y leg en d arn e jab łk o s p ad ło
mu n a g ło wę. Ciążen ie p o ws zech n e fu n k cjo n o wało tak s amo
d o b rze p rzed Newto n em, p o d o b n ie jak ży li lu d zie ś wiad o mi is tn ien ia teren ó w,
k tó re d zis iaj n azy wamy Amery k ą Pó łn o cn ą i Po łu d n io wą. Kto zatem jak o
p ierws zy d o wied ział s ię o ich is tn ien iu ? Był to zapewne bezimienny wędrowiec rasy
mongoloidalnej (żółtej), który – jak sugerował wybitny amerykański historyk Maldwyn
Jones – maszerował wraz ze swoimi towarzyszami przez długie dni. Wy ru s zy ł
z Eu ro azji p o n ad trzy d zieś ci ty s ięcy lat temu i p rzez Cieś n in ę Berin g a d o tarł n a
Alas k ę, a s tamtąd p o wo li p rzemies zczał s ię n a teren y o b u Amery k . J an
Grab o ws k i, p ro fes o r n a Un iwers y tecie Ottawy , d o d aje, że tak a węd ró wk a b y ła
mo żliwa d zięk i ląd o wemu p o łączen iu k o n ty n en tó w, k tó re wó wczas is tn iało .
Ku s zen i s p o ty k an y mi s tad ami k arib u i b izo n ó w, p ierws i mies zk ań cy k o n ty n en tu
s zli co raz b ard ziej n a p o łu d n ie, aż s k o lo n izo wali o b ie Amery k i.
Nies tety b ard zo tru d n o o p is u je s ię in teres u jące n as teren y w erze
p rek o lu mb ijs k iej, b o d o d zis iaj n ie wiemy , ile b y ło fal mig racy jn y ch , jak imi
d o k ład n ie s zlak ami s ię p o ru s zan o , ilu b y ło rd zen n y ch mies zk ań có w, g d y
Krzy s zto f Ko lu mb zap u ś cił s ię w te rejo n y p o raz p ierws zy . Ró żn i b ad acze
ws k azu ją n a liczb ę o d milio n a d o n awet s tu d zies ięciu milio n ó w lu d zi! Wiemy
n ato mias t, że s tru k tu ra lu d n o ś ci b y ła b ard zo zró żn ico wan a, wb rew temu , co
częs to s ąd zi s ię o b ecn ie. Niek tó re p lemio n a n ieu s tan n ie węd ro wały , a in n e
p ro wad ziły o s iad ły try b ży cia. J ed n e lu d y wy k s ztałciły zaawan s o wan e fo rmy
cy wilizacji (jak M ajo wie czy In k o wie), a in n e p o zo s tawały p ry mity wn e (jak wiele
p lemio n p ó łn o cn o amery k ań s k ich ). Do teg o p o s łu g iwały s ię p o n ad s ześ ciu s et
języ k ami in d iań s k imi! Op in ia, że ws zy s cy In d ian ie b y li jed n ak o wi, ma w s o b ie
ty le p rawd y , co teza o ty m, że d zis iejs i Eu ro p ejczy cy s ą id en ty czn i. Śmiało
mo żn a zary zy k o wać s twierd zen ie, że wewn ętrzn e zró żn ico wan ie In d ian w erze
p rek o lu mb ijs k iej b y ło o wiele więk s ze n iż wś ró d ws p ó łczes n y ch Eu ro p ejczy k ó w.
A więc to te niezwykłe społeczności i kultury były rzeczywistymi odkrywcami obu
Ameryk, dlatego określa się je dzisiaj mianem Native Americans (rd zen n i Amery k an ie).
Zn ajd ą s ię jed n ak tacy , k tó ry ch ta o d p o wied ź n ie u s aty s fak cjo n u je, g d y ż
„o d k ry cie” d efin iu ją jak o p o jawien ie s ię n a ty ch teren ach k o g o ś
z „cy wilizo wan eg o ” ś wiata eu ro p ejs k ieg o . Ab y my ś leć tak imi k ateg o riami, trzeb a
mieć n ap rawd ę s p o ry tu p et, ale to właś n ie d zięk i tak iemu p o d ejś ciu rd zen n y ch
Amery k an ó w d o d ziś n azy wa s ię In d ian ami. Nawet p o mimo teg o , że o d d awn a
mamy ś wiad o mo ś ć, iż z In d iami mieli ty le ws p ó ln eg o , ile k rzes ło elek try czn e
z fo telem. Ro zważmy jed n ak tak i s cen ariu s z.
Czy zatem Krzy s zto f Ko lu mb b y ł p ierws zy m o d k ry wcą
p o ch o d zący m z Eu ro p y ? Nie! J ak s łu s zn ie zau waża u zn an y Szczęściarz
i tajemniczy ląd
h is to ry k No rman Dav ies w d ru g im to mie Europy, eu ro p ejs k ą
ek s p lo rację teren ó w Amery k i d atu jemy n a p o czątek XI wiek u ,
g d y Leif Erik s s o n , zwan y Szczęś ciarzem, wy p ły n ął z Gren lan d ii n a zach ó d , ab y
s p rawd zić p o g ło s k i o tajemn iczy m ląd zie. His to ry cy z wik iń s k ich s ag wy ciąg n ęli
wn io s ek , że n as z d zieln y p o d ró żn ik d o tarł d o wy s p y o n azwie Ziemia Baffin a,
p ó łwy s p u Lab rad o r i No wej Fu n d lan d ii. Do p iero w latach s ześ ćd zies iąty ch XX
wiek u n o rwes k i p o d ró żn ik d o k to r Helg e In g s tad i jeg o żo n a arch eo lo g An n e
Stin e In g s tad o d k ry li w p o b liżu L’An s e au x M ead o ws (Zato k i M ed u z)
p o zo s tało ś ci o s ad y wik in g ó w. Dato wan ie rad io węg lo we i p o ró wn an ie d o mo s tw
d o ty p o wy ch wik iń s k ich s ied lis k z teren ó w Is lan d ii i Gren lan d ii jed n o zn aczn ie
p o twierd ziły , że mamy d o czy n ien ia z b y łą o s ad ą wik in g ó w. By ło to o d k ry cie
n iezwy k łe, p o n ieważ raz n a zaws ze o b aliło tezę, że p ierws zy m Eu ro p ejczy k iem,
k tó ry d o tarł d o Amery k i (p o mijając o czy wiś cie „In d ian ”), b y ł Krzy s zto f Ko lu mb .
Nies tety , p o zak o ń czen iu ery wik in g ó w mało k to ws p o min ał i k u lty wo wał
p amięć o ty ch d alek ich wy p rawach , p rzez co ws zy s tk ie zas łu g i p rzy p is an o
Ko lu mb o wi.
Kto ś jed n ak mo że zarzu cić Leifo wi Erik s s o n o wi, że n ie wy ląd o wał n a p rzy k ład
w o k o licach No weg o J o rk u , a jed y n ie n a ws ch o d n ich teren ach d zis iejs zej
Kan ad y . Ale w p rzy p ad k u Ko lu mb a ró wn ież n ie b y ło mo wy o o b s zarach
p o ło żo n y ch g łęb iej n a k o n ty n en cie! J ak zau waża amery k an is ta Zb ig n iew
Lewick i, Krzy s zto f Ko lu mb d o tarł jed y n ie d o Wy s p Karaib s k ich ! I mimo że
n iewątp liwie trafił id ealn ie, b o w o k o licach d zis iejs zeg o Bo s ​t o n u zap ewn e
b y ło b y zn aczn ie zimn iej n iż n a g o rącej Ku b ie, to w czas ie d wó ch p ierws zy ch
wy p raw n ie p o s tawił s to p y n a s tały m ląd zie. W ty m wy p rzed ził g o , zap ewn e
w 1 4 9 7 ro k u , J o h n Cab o t (Gio v an n i Cab o to , zres ztą o d jeg o n azwis k a wzięło s ię
o k reś len ie „k ab o taż”, o zn aczające żeg lo wan ie p o międ zy p o rtami teg o s ameg o
p ań s twa), k tó ry p ły wał w s łu żb ie an g iels k ieg o k ró la Hen ry k a VII.
Dlateg o zn ajd ą s ię i tacy , k tó rzy w o g ó le k wes tio n u ją zas łu g i
Amerykański sen
Ko lu mb a, b o czy o d k ry wcą Amery k i mo żn a n azwać o s o b ę, k tó ra
d o p ły n ęła zaled wie d o Wy s p Karaib s k ich ? Ch o ciaż w tak iej
o p in ii jes t s p o ro p rzes ad y , g d y ż jeg o p o d ró że miały s p o re zn aczen ie d la ś wiata,
to mu s imy p rzy zn ać, że o k reś lan ie g o mian em p ierws zeg o jes t s p o ry m
n ad u ży ciem. Dzis iaj w wielu ś ro d o wis k ach , zwłas zcza wś ró d rd zen n y ch
mies zk ań có w Amery k i (In d ian – s ic!), o d ch o d zi s ię o d ś więto wan ia Dn ia
Ko lu mb a i p rzy p is y wan ia mu p almy p ierws zeń s twa. Zres ztą o d zaws ze o d k ry cie
o b u Amery k b u d ziło wiele emo cji.
To s ię n ie zmien iło d o d ziś ! W trak cie telewizy jn eg o o ręd zia d o n aro d u
w 2 0 1 4 ro k u p rezy d en t Tu rcji Recep Tay y ip Erd o ğ an p rzek o n y wał, że Amery k ę
w XII wiek u tak n ap rawd ę o d k ry li… mu zu łman ie. Z p ełn y m p rzek o n an iem
s twierd ził, że n a Ku b ie p o s tawili n awet meczet, k tó ry n ależy teraz o d b u d o wać.
Zo s tawiając jed n ak tę o d o s o b n io n ą o p in ię, trzeb a p rzy zn ać, że amery k ań s k i
wątek jes t jed n y m z n ajciek aws zy ch w h is to rii ś wiata. W k o ń cu s am Krzy s zto f
Ko lu mb d o k o ń ca ży cia n ie wied ział, że o d k ry ł n o wy k o n ty n en t, i n ig d y n ie
żąd ał u zn an ia s ieb ie za „p ierws zeg o ”. Zro b ili to za n ieg o in n i. Całk o wicie
n ies łu s zn ie!
 JEGO NISKOŚĆ NAPOLEON
M it:
Nap o leo n b y ł b ard zo n is k i.

Gd y b y ś my p rzy p ad k o we o s o b y n a u licy zap y tali o cech y s zczeg ó ln e wy g ląd u

p o s taci h is to ry czn y ch , n a p ewn o p ad ło b y s p o ro s k o jarzeń : Hitler –
p rzy s trzy żo n y wąs ik , J .F. Ken n ed y – n ien ag an n a fry zu ra i u ś miech , Piłs u d s k i –
s u mias ty wąs . A Nap o leo n ? Nis k i wzro s t! Tak iej o d p o wied zi u d zieliłab y
więk s zo ś ć an k ieto wan y ch . J ak b y ło n ap rawd ę? Is tn ieje wiele p rzek azó w
o p is u jący ch p o s tu rę Nap o leo n a Bo n ap arte. J ed n e s ą b ard ziej d o k ład n e, in n e
mn iej. Nies tety źró d ła rzad k o p o d ają p recy zy jn e wy miary , a n ajczęś ciej
o g ran iczają s ię d o s twierd zeń ty p u „b y ł n iewy s o k i”. Na p o d s tawie tak ich o p is ó w
tru d n o wy ro k o wać, czy n as z b o h ater b y ł n is k i, czy n ie. Dlateg o s ięg n ijmy p o
b ard ziej s zczeg ó ło wą relację s p is an ą p rzez Fred erick a Lewis a M aitlan d a, k ap itan a
s tatk u HM S „Bellero p h o n ”.
M iał o n o k azję p o zn ać b liżej Nap o leo n a n ied łu g o p o p rzeg ran ej p rzez
Fran cu zó w b itwie p o d Waterlo o * . Właś n ie wted y Bo n ap arte p o d jął d ecy zję
o u cieczce d o Amery k i z jed n eg o z fran cu s k ich p o rtó w. M aitlan d d o wied ział s ię,
że ces arz wy ru s zy n ajp rawd o p o d o b n iej z p o rtu w Bo rd eau x , ale d o s zed ł d o
wn io s k u , iż zn aczn ie b ard ziej p rawd o p o d o b n y m warian tem b ęd zie wy p ły n ięcie
z Ro ch e​​f o rt. Nie p o my lił s ię. Wk ró tce Nap o leo n p o d d ał s ię k ap itan o wi i wraz
z n ajb liżs zy mi ws p ó łp raco wn ik ami ws zed ł n a p o k ład HM S „Bellero p h o n ”.
Dzięk i temu p rzeb y wał n ieu s tan n ie z Nap o leo n em p rzez k ilk a d n i, co
p o d s u mo wał w p recy zy jn ej relacji The Surrender of Napoleon. M o żemy w n iej
p rzeczy tać międ zy in n y mi: „By ł wó wczas n iezwy k le s iln y m, d o b rze
zb u d o wan y m mężczy zn ą, mający m o k o ło p ięciu s tó p i s ied miu cali wzro s tu
(… )”. Po szybkim przeliczeniu okaże się, że kapitan Maitland zawyrokował, iż ten ma
około 170 centymetrów wzrostu. To n iemało !
J es zcze d o k ład n iejs ze d an e, k o n ieczn e d o o b alen ia mitu , d o s tarcza n am
Fran ço is Carlo An to mmarch i, lek arz p rzep ro wad zający s ek cję zwło k Nap o leo n a
n a Wy s p ie Świętej Helen y . Sześ ć g o d zin p o ś mierci ces arza An to mmarch i u my ł
jeg o ciało , a n as tęp n ie p rzed ro zp o częciem d o k ład n iejs zy ch b ad ań d o k o n ał
p o miaró w. Zan o to wał wted y : „Łączn a wy s o k o ś ć mierzo n a o d wierzch o łk a g ło wy
d o p ięt to p ięć s tó p , d wa cale, cztery lin ie”. Na p ierws zy rzu t o k a jes t to warto ś ć
o wiele mn iejs za, n iż o s zaco wał k ap itan M aitlan d . Przeliczając s to p ę an g iels k ą n a
s y s tem metry czn y , o k azało b y s ię, że Bo n ap arte miał zaled wie 1 5 7 cen ty metró w
wzro s tu , i tę właś n ie warto ś ć p o d aje s ię b ard zo częs to jak o p rawd ziwy wzro s t
Nap o leo n a. Ale takie powierzchowne spojrzenie na sprawę mogło być jedną z przyczyn
rozpowszechnienia się mitu o niskim Napoleonie. An to mmarch i zap is ał b o wiem
wy miary w d o b rze mu zn an y ch jed n o s tk ach fran cu s k ich , a n ie b ry ty js k ich . A to
całk o wicie zmien ia s tan rzeczy , b o właś ciwy wy n ik to p rawie 1 6 9 cen ty metró w!
Zg ad za s ię to więc z o b s erwacją k ap itan a M aitlan d a i in n y ch , k tó rzy p o d o b n ie
o k reś lali wzro s t Nap o leo n a.
Kto ś mo że jed n ak s twierd zić, że n iecałe 1 7 0 cen ty metró w
wzro s tu to marn y rezu ltat. Ows zem, n ie mo żn a o rzec n a tej Ile centymetrów
p o d s tawie, że ces arz b y ł wy s o k im mężczy zn ą, ale n ie b y ł ró wn ież ma stopa?

o s o b ą n is k ą. Staje s ię to s zczeg ó ln ie wid o czn e, g d y p o ró wn amy

ten wy n ik ze wzro s tem ży jący ch w czas ach Nap o leo n a in n y ch mężczy zn . Bad acz
h is to rii g o s p o d arczej Rich ard H. Ste​c k el z Un iwers y tetu Ch icag o ws k ieg o
o b liczy ł, że ś red n i wzro s t d o ro s łeg o mężczy zn y we Fran cji (w latach 1 8 0 0 – 1 8 2 0 )
wy n o s ił 1 6 4 ,1 cen ty metra. J es zcze in n a zb io ro wa p raca u czo n y ch z Un iwers y tetu
Camb rid g e p o d aje, że w tamty m czas ie d o ro s ły Eu ro p ejczy k mierzy ł ś red n io o d
1 6 4 (n iek tó re częś ci Niemiec, Fran cji i Ho lan d ii) d o 1 6 7 cen ty metró w (An g lia,
Szwecja). Po d o b n a an aliza d o k o n an a n a Un iwers y tecie Lu d wik a M ak s y milian a
w M o n ach iu m p o k azu je, że p rzeciętn y Fran cu z p ó ł wiek u p rzed ep o k ą
n ap o leo ń s k ą miał 1 6 7 cen ty metró w wzro s tu . Te b ad an ia p o twierd zają, że
Nap o leo n n ie b y ł wy jątk o wo n is k i n a tle s wo ich czas ó w! M ało teg o , jeg o wzro s t
zn ajd o wał s ię p o wy żej ś red n iej!
Do ro zp o ws zech n ien ia mitu o k arło wato ś ci Nap o leo n a
p rzy czy n iła s ię p rzed e ws zy s tk im b ry ty js k a p ro p ag an d a. Złośliwość
Og ro mn e zas łu g i w tej k wes tii miał J ames Gillray , an g iels k i brytyjskiej
k ary k atu rzy s ta i ry s o wn ik , k tó ry b y ł zn an y ze s wo ich celn y ch propagandy
i b ły s k o tliwy ch ry s u n k ó w p o lity czn y ch . Na wielu z n ich
p rzed s tawiał Nap o leo n a jak o o s o b ę wy jątk o wo n is k ą, co o b o k wy s o k ich
Bry ty jczy k ó w s tawiało ces arza w b ard zo n iek o rzy s tn y m ś wietle. Trad y cja
u k azy wan ia p o s taci w ten s p o s ó b o k azała s ię trwała i id en ty czn e zab ieg i
arty s ty czn e s to s o wan o ró wn ież p ó źn iej, n a p rzy k ład ab y o ś mies zy ć Ad o lfa
Hitlera. M y lący mo że b y ć też jed en z p s eu d o n imó w Nap o leo n a, „M ały Kap ral”,
g d y ż więk s zo ś ć k o jarzy g o z n is k im wzro s tem. Pis arz ep o k i n ap o leo ń s k iej
J acq u es M arq u et d e M o n tb reto n d e No rv in s (wted y to b y ły n azwis k a!)
p rzek o n u je jed n ak w s wo jej relacji, że ten p rzy d o mek zo s tał n ad an y p rzez
fran cu s k ich żo łn ierzy p o zwy cięs k iej b itwie p o d Lo d i jak o wy raz o g ro mn ej
s y mp atii i familiarn o ś ci, a n ie o k reś len ie wzro s tu . Niek tó rzy w k o ń cu p o d ają, że
Nap o leo n mó g ł wy d awać s ię n is k i, ale wy łączn ie n a tle ro s ły ch o s o b is ty ch
o ch ro n iarzy . Brak u je ws zak wiary g o d n y ch źró d eł, ab y w p ełn i u zn ać tak ie
wy tłu maczen ie.
Niezależn ie o d p rzy czy n p o ws tan ia mitu d zis iaj wiemy , że s twierd zen ie
„Nap o leo n b y ł n is k i, lecz i tak p atrzy ł n a ws zy s tk ich z g ó ry ” n ie jes t p rawd ziwe.
Ch o ciaż mo że fałs zy wa jes t ty lk o jeg o p ierws za częś ć?

* Tak ie o k reś len ie b itwy zo s tało s p o p u lary zo wan e p rzez b ry ty js k ą h is to rio g rafię.
Wielu b ad aczy u ży wa jed n ak wers ji fran cu s k iej (bataille de Mont-Saint-Jean) lu b
n iemieck iej (Schlacht bei Belle-Alliance).
 GUZIKI A DOBRE MANIERY
M IT:
Nap o leo n n ak azał p rzy s zy ć żo łn ierzo m g u zik i d o mary n ark i, ab y n ie wy cierali
n o s a w ręk awy .

J es t ro k 1 8 1 2 . Wo js k a Nap o leo n a s ą właś n ie w trak cie – jak s ię wk ró tce o k aże –

fataln ej w s k u tk ach wy p rawy n a Ro s ję. Siarczy s ty ro s y js k i mró z d aje s ię we zn ak i
k ażd emu z żo łn ierzy wielk ieg o ces arza. W tak ich waru n k ach n ietru d n o
o p rzezięb ien ia lu b p o ważn iejs ze ch o ro b y . Biad a jed n ak żo łn ierzo wi, k tó ry
mo k ry o d k ataru n o s ch ciałb y wy trzeć w ręk awy mu n d u ru ! Oto b o wiem s am
Nap o leo n wp ro wad ził b ru taln y s y s tem o d s tras zający w p o s taci… n as zy ty ch n a
n ie g u zik ó w! Po d o b n o ws zy s tk o p rzez to , że p o d czas ru ty n o wej in s p ek cji wo js k
ces arz p rzy łap ał żo łn ierzy n a ty m n ag an n y m o b y czaju . Ale czy ta h is to ria,
p o wtarzan a p rzy o k azji o mawian ia wo jen n ap o leo ń s k ich , ma jak ik o lwiek związek
z rzeczy wis to ś cią?
Zaczn ijmy o d teg o , że leg en d związan y ch z g u zik ami
fran cu s k ich żo łn ierzy jes t n ap rawd ę s p o ro . J ed n a z n ich mó wi Cząsteczki, które
o ty m, że g u zik i armii Nap o leo n a w s p o d n iach i p łas zczach miały zmieniają bieg
d o s ło wn ie ro zp ad ać s ię w czas ie ro s y js k iej k amp an ii. J ak to historii
mo żliwe? Wed łu g tej teo rii mu n d u ry fran cu s k iej armii miały
p rzy s zy te g u zik i wy k o n an e g łó wn ie z cy n y . Ten s u ro wiec o s reb rzy s tej b arwie
wy g ląd a n a s o lid n y , lecz wy s tarczy o b n iżen ie temp eratu ry d o min u s trzy n as tu
s to p n i Cels ju s za i s tru k tu ra ato mó w cy n y zaczy n a s ię zmien iać. Ty mczas em
ro s y js k a zima wy s tawiała wo jak ó w n awet n a trzy d zies to s to p n io we mro zy ,
d lateg o ich g u zik i p o d o b n o o b racały s ię w p y ł. Tru d n o wy o b razić s o b ie walk ę
z mro zem (i p rzeciwn ik iem) ze s p ad ający mi s p o d n iami i n ied o p ięty m p łas zczem.
Czy ten s cen ariu s z o d p o wiad a fak to m?
Po tak wielu latach n ie s p o s ó b to jed n o zn aczn ie o cen ić. Ch emiczk a Pen n y Le
Co u teu r, au to rk a k s iążk i o cząs teczk ach , k tó re zmien iły b ieg h is to rii, s ąd zi, że
n ie ma p o twierd zen ia, iż g u zik i żo łn ierzy Nap o leo n a b y ły fak ty czn ie wy k o n an e
g łó wn ie z cy n y . Ta była wtedy i w poprzednich wiekach materiałem bardzo popularnym,
ale nadal o wiele droższym od drewna. A p rzecież z n ieg o ró wn ież mo żn a b y ło
s p o rząd zić elemen ty żo łn iers k ieg o ek wip u n k u . Le Co u teu r zazn acza, że p ro ces
p rzemian y cy n y w p y ł p o d wp ły wem zimn a p rzeb ieg a wo ln o , d lateg o n awet k ilk a
mies ięcy n a s iarczy s ty m mro zie mo g ło n ie wy s tarczy ć, ab y zro b io n e z teg o
metalu g u zik i zn ik n ęły z u b rań . Niewy k lu czo n e jed n ak , że ich s to p n io wa
d eg rad acja b y ła d la żo łn ierzy k ło p o tliwa. Sp rawa n ie jes t więc p ro s ta.
O wiele łatwiej wy tro p ić in teres u jący n as g u zik o wy wątek związan y
z ręk awami. Nie is tn ieją żad n e wiary g o d n e źró d ła, k tó re p o twierd zały b y , że
Nap o leo n wp ro wad ził g u zik i n a ręk awach mu n d u ró w, ab y s tały n a s traży d o b ry ch
man ier. Po n ad to , w in n ej wers ji teg o mitu n ie wiąże s ię g o z fran cu s k im ces arzem,
lecz z k ró lem Pru s Fry d ery k iem II Wielk im. To b y zn aczy ło , że źró d ła tej
o p o wieś ci s ięg ają jes zcze g łęb iej. Tru d n iej jes t n ato mias t jed n o zn aczn ie u s talić,
s k ąd w o g ó le wzięły s ię g u zik i n a ręk awach mu n d u ró w. Wb rew p o zo ro m n ie b y ły
i n ie zaws ze s ą p rzy s zy te n a s tałe.
M arta Stefań czy k -Ciąp ała, twó rczy n i mark i Cafard in i s zy jącej
męs k ie u b ran ia n a miarę, p rzek o n u je, że o b ecn ie ch o d zi g łó wn ie Rękaw dandysa
o mo żliwo ś ć wy b o ru , czy ch cemy mieć zap ięte ws zy s tk ie g u zik i
w ręk awach , czy jed en z n ich p o zo s tan ie ro zp ięty . Dlateg o w mary n ark ach
Cafard in i zn ajd ziemy wy k o ń czen ie u mo żliwiające ro zp ięcie g u zik ó w. Zaró wn o
d awn iej, jak i d zis iaj zn ajd u je to zres ztą p rak ty czn e zas to s o wan ie! Ważn a jes t
b o wiem reg u lacja s zero k o ś ci ręk awa, ab y zwięk s zy ć s wo b o d ę ru ch ó w. Glen n
O’Brien , amery k ań s k i p is arz i d zien n ik arz s p ecjalizu jący s ię w h is to rii mo d y ,
ws k azu je, że w czas ach d an d y s ó w, a więc p rzes ad n ie eleg an ck ich mężczy zn , d u żą
p o p u larn o ś cią cies zy ły s ię b ard zo cias n e ręk awy . Dzięk i g u zik o m d ło n ie mo g ły
wy d o s tać s ię p rzez wąs k ie ręk awk i. Pozwalały też na podwinięcie rękawów bez
konieczności ściągania całej marynarki, k ied y n a p rzy k ład trzeb a b y ło wy k o n ać jak ąś
p racę lu b zamo czy ć ręce. W armii Nap o leo n a zap ewn e p ełn iły p o d o b n ą fu n k cję.
W n iek tó ry ch g arn itu rach , zwłas zcza ty ch s zy ty ch n a miarę, mo żn a ro zp in ać
ws p o mn ian e g u zik i lu b ty lk o n iek tó re z n ich . Wiąże s ię z ty m p ewien
in teres u jący fak t, p o n ieważ wed łu g Ad ama Gran v ille’a, au s triack ieg o zn awcy
d o b ry ch man ier, an g iels cy d żen telmen i mo g li ro zp iąć ty lk o d wa z czterech
g u zik ó w n a ręk awach mary n ark i. Ch o d ziło o to , ab y wy s łać s y g n ał, że mają
g arn itu r s k ro jo n y n a miarę, ale n ie mo g ą ro zp iąć ws zy s tk ich g u zik ó w, jak
ch iru rd zy , k tó rzy mu s ieli p o d win ąć ręk awy , b y n a p rzy k ład u my ć ręce p rzed
o p eracją. Ws zy s tk o d lateg o , że ch iru rd zy p rzez d łu g i czas n ie b y li u ważan i za
d żen telmen ó w, co p rzetrwało w zwy czaju , k tó ry s p o ty k an y jes t n awet
ws p ó łcześ n ie, g d y p rzed s tawiciele tej p ro fes ji n ie s ą ty tu ło wan i zwy czajo wy m
„d o cto r” (d o k to r), lecz „mis ter” (p an ). Wielu zn awcó w, w ty m Simo n Co llin s ,
d ziek an Wy d ziału M o d y w Pars o n s th e New Sch o o l fo r Des ig n , u waża, że zwy czaj
o s ten tacy jn eg o ro zp in an ia g u zik ó w n a ręk awach , ab y wy s łać ś wiatu k o mu n ik at
o g arn itu rze o d k rawca, jes t n ieg rzeczn y . J eg o zd an iem, w d o b ry m to n ie jes t
p o s iad ać tak ie g u zik i, ale n ig d y ich n ie ro zp in ać.
Nie o zn acza to o czy wiś cie, że g u zik i n a ręk awach mary n ark i
miały wy łączn ie fu n k cję p rak ty czn ą. W ś red n io wieczu p o p u larn e Guziki jak
maybach
b y ło trak to wan ie g u zik ó w jak o o zd ó b . By wały tak o k azałe
i u zn awan e za wy jątk o wy lu k s u s , że p o jawiały s ię p rzep is y
o g ran iczające ich u ży cie. Prawa te (z an g iels k ieg o sumptuary laws, czy li n o rmu jące
zach o wan ia lu b wy d atk i) s łu ży ły zap o b ieg an iu zb y t ek s trawag an ck iemu s ty lo wi
ży cia. M o żn a je s k ró to wo n azwać p rawem d o wy s trzeg an ia s ię n ad miern eg o
lu k s u s u i k łu cia n im w o czy . Tak ą fu n k cję p rzecież p ełn iły g u zik i wy k o n an e ze
s zczereg o zło ta, s reb ra lu b k o ś ci s ło n io wej. Wó wczas ś wiad czy ły o b o g actwie
mo cn iej n iż zap arzan ie to reb k i h erb aty ty lk o raz i p o k azy wały p o zy cję s p o łeczn ą
n a p o zio mie d zis iejs zeg o p o ru s zan ia s ię may b ach em. Do n as zy ch czas ó w d o trwał
p rzek az, że fran cu s k i k ró l Fran cis zek I miał p łas zcz z k ilk o ma ty s iącami zło ty ch
g u zik ó w! Zwy k li zjad acze ch leb a mu s ieli zad o wo lić s ię g u zik ami z mn iej
s zlach etn y ch k o ś ci lu b z d rewn a.
Ok azu je s ię więc, że p o mimo wielu emo cji związan y ch z tematem g u zik ó w
armii n ap o leo ń s k iej mu s imy n ies tety wło ży ć międ zy b ajk i mit o wy mu s zan iu
d zięk i n im k u ltu raln eg o zach o wan ia. Po d o b n ie jak zres ztą jeg o mo d y fik acje
g ło s zące, że g u zik i b y ły o s tatn ią d es k ą ratu n k u , g d y s k o ń czy ły s ię n ab o je.
O jak iejk o lwiek efek ty wn o ś ci tak ieg o „p o cis k u ” n ie ma b o wiem mo wy .
Kreaty wn o ś ć w wy my ś lan iu n o wy ch zas to s o wań ty ch elemen tó w g ard ero b y
fran cu s k ich żo łn ierzy zd aje s ię n ie mieć k o ń ca, b o n iek tó rzy p rzek o n u ją, że
g u zik i p rzy mary n arce s łu ży ły jak o … zap as d la g u zik ó w w s p o d n iach . Wy ch o d zi
zatem n a to , że n iek tó rzy h is to ry cy lu b p s eu d o h is to ry cy mo g ą b y ć b ard ziej
p o my s ło wi n iż n iejed en p las ty k czy p ro jek tan t mo d y !
Więcej Darmo wy ch Eb o o k ó w n a: www.Frik Sh are.p l

ROZMOWY PRZY GOLENIU

M IT:
Wło s y p o s trzy żen iu o d ras tają s zy b ciej, a p o za ty m s ą g ru b s ze i ciemn iejs ze.

Przeciętn y n as to latek n ieu s tan n ie o trzy mu je d o b re rad y o d ro d zicó w. Dzięk i n im

d o s k o n ale wie, jak zag o s p o d aro wać wo ln y czas („Nu d zi ci s ię? To s ię p o u cz!”),
jak u n ik n ąć s ch o rzeń („Nie s ied ź n a zimn y m, b o wilk a d o s tan ies z”) lu b k ied y
o d ejś ć o d s to łu („M ięs o zjed z, ziemn iak i zo s taw”). Nie zaws ze, n ies tety , s ą o n e
zg o d n e ze s tan em wied zy ró żn y ch d zied zin n au k o wy ch . Tak im p rzy p ad k iem jes t
częs to s p o ty k an e zalecen ie, ab y d o ras tający mło d zien iec n ie g o lił zb y t s zy b k o
p o jawiający ch s ię wąs ó w i b ro d y , b o d o p ro wad zi to d o n aty ch mias to weg o
wzro s tu mo cn iejs zy ch wło s ó w („J es zcze s ię w ży ciu n ag o lis z!”). Stąd jes t ju ż
b lis k o d o n as tęp n y ch lu d o wy ch p rawd mó wiący ch o ty m, że wło s y p o ś cięciu
o d ras tają s zy b ciej, a p rzy ty m s ą g ru b s ze i ciemn iejs ze o d ś cięty ch . Są to
twierd zen ia mo cn o zak o rzen io n e i to warzy s zą lu d zk o ś ci o d b ard zo d awn a.
Nic więc d ziwn eg o , że ju ż w 1 9 2 8 ro k u an tro p o lo g M ild red
Tro tter o p u b lik o wała w p iś mie n au k o wy m „An ato mical Reco rd ” Goryle po depilacji
wy n ik i s wo jeg o b ad an ia k lin iczn eg o . Wło s y czterech mężczy zn ,
k tó rzy w k o n tro lo wan y ch waru n k ach ś cin ali wy b ran ą częś ć b ro d y , b y ły b ard zo
p recy zy jn ie o b s erwo wan e i mierzo n e. Ko ń co wa k o n k lu zja b rzmiała
jed n o zn aczn ie: „Nic n ie ws k azu je n a to , że g o len ie zwięk s za s zy b k o ś ć p o ro s tu
i o b jęto ś ć wło s ó w”. Po d o b n e b ad an ie p rzep ro wad zili w 1 9 7 0 ro k u Yelv a
L. Ly n field o raz Peter M acwilliams , ty m razem b ad ając wło s y n a n o g ach . Przez
k ilk a mies ięcy o ch o tn icy g o lili jed n ą n o g ę, a wło s y n a d ru g iej zo s tawiali
w s p o k o ju . Po p o d s u mo wan iu b ad an ia o k azało s ię, że nie wystąpiły różnice
w szybkości odrastania, a systematyczne ścinanie nie miało wpływu na budowę włosów.
Do k to r M elan ie Gro s s man , s p ecjalizu jąca s ię w d ermato lo g ii, w wy wiad zie d la
„Scien tific American ” p o d s u mo wała s p rawę k ró tk o i d o b itn ie: „Gd y b y wło s y
o d ras tały g ru b s ze i ciemn iejs ze, to p o jak imś czas ie k o b iety , k tó re g o lą n o g i,
wy g ląd ały b y jak g o ry le”.
 Sk ąd zatem d o ś ć p o p u larn e p rzek o n an ie, że jes t in aczej? Zaczn ijmy o d k wes tii
s zy b s zeg o p o ro s tu wło s ó w p o ich ś cin an iu . Uży cie n o ży czek , g o lark i lu b
b rzy twy miało b y w tak im razie wy s łać s y g n ał d o częś ci wło s a zn ajd u jącej s ię p o d
s k ó rą, że n ależy p rzy s p ies zy ć jeg o wzro s t! Pro b lem jed y n ie leży w ty m, że wło s
n ie ma p o jęcia o ty m, iż jes t ś cin an y ! Wid o czn a d la n as jeg o g ó rn a częś ć jes t
zwy czajn ie martwa. Przeciąg n ięcie mas zy n k ą d o g o len ia p o s k ó rze ró wn ież n ie
s p o wo d u je wy s łan ia tak iej in fo rmacji. Pręd k o ś ć ro ś n ięcia wło s ó w jes t
u waru n k o wan a g en ety czn ie. Nato mias t w s p rawie d o ras tająceg o mło d zień ca,
o k tó ry m b y ła mo wa n a p o czątk u , is tn ieje p ro s te wy jaś n ien ie. Ścięcie p ierws zy ch
wło s ó w mo że zb iec s ię w czas ie ze zmian ą p o lity k i h o rmo n aln ej ciała, d lateg o
g o len ie p ierws zy ch wąs ó w o b arcza s ię o d p o wied zialn o ś cią za co ś , co fak ty czn ie
jes t zas łu g ą h o rmo n ó w. Po za ty m, s trzy g ąc wło s y n a p rzy k ład n a n o g ach lu b n a
b ro d zie, ro b imy to zaraz p rzy s k ó rze, więc p o n ied łu g im czas ie n ietru d n o
d o s trzec miejs ca, g d zie zn o wu u jawn i s ię wło s . To mo że d ać my ln e wrażen ie
zwięk s zo n ej s zy b k o ś ci o d ras tan ia.
A jak wy g ląd a s p rawa rzek o mo g ru b s zy ch wło s ó w? W b łąd
mo że wp ro wad zać fak t, że wło s , k tó ry p rzez jak iś czas jes t Poogryzany

wid o czn y n a p o wierzch n i, n ieu s tan n ie p o d leg a wy cieran iu ołówek i geny

i wp ły wo m ś ro d o wis k a. To o zn acza, że p o win n iś my s o b ie g o
wy o b rażać n ie jak o id ealn y walec, ale raczej n a wzó r p o o g ry zan eg o o łó wk a. J eg o
k o ń có wk a zwy czajn ie n ie jes t p łas k o zak o ń czo n a, co s taje s ię wid o czn e d o p iero
p o p o więk s zen iu p o d mik ro s k o p em. Po n ad to , p o d o b n ie jak w p rzy p ad k u d rzew,
wło s zwęża s ię n ieco p rzy k o ń cu , p rzez co g d y jes t ś cin an y , jeg o p o zo s tało ś ć
mo że wy d awać s ię g ru b s za.
Niemal id en ty czn ie jes t z d o mn ieman y m ciemn iejs zy m k o lo rem
o d ras tający ch wło s ó w. M a to związek p rzed e ws zy s tk im z ty m, że wło s y s ą
n arażo n e n a d ziałan ie s ło ń ca, zan ieczy s zczen ia p o wietrza i in n e u waru n k o wan ia.
Ch wilę zajmie, zan im te czy n n ik i zewn ętrzn e d o p ro wad zą o d ro ś n ięty wło s d o
tak ieg o s tan u jak p rzed s trzy żen iem. Po d o b n ie jak temp o wzro s tu wło s ó w, ich
g ru b o ś ć i k o lo r s ą p rzed e ws zy s tk im u waru n k o wan e g en ety czn ie. Oczy wiś cie
mo g ą n a n ie wp ły wać czy n n ik i zewn ętrzn e, ale n ie n ależy d o n ich ś cin an ie.
Tru d n o jed n o zn aczn ie s twierd zić, s k ąd wzięła s ię p o p u larn o ś ć tej b łęd n ej
in fo rmacji. By ć mo że jak ąś ro lę o d eg rało my ln e s k o jarzen ie z ro ś lin ami, k tó re
zu p ełn ie in aczej zach o wu ją s ię p o p rzy cięciu ? M o żemy ty lk o mieć n ad zieję, że
mit ten , p o d o b n ie jak wło s , k ied y ś p o p ro s tu zo s tan ie ś cięty lu b s am wy p ad n ie.
 ZASADA PIĘCIU SEKUND
M IT:
M amy p ięć s ek u n d , b y p o d n ieś ć jed zen ie z p o d ło g i, zan im ws k o czą n a n ie
b ak terie.

Przy jęcie k o p n iak a w k ro cze czy zatrzy man ie lecąceg o k rążk a h o k ejo weg o za
p o mo cą twarzy mo g ą p o wo d o wać mn iej b ó lu n iż wid o k s p ad ający ch z talerza
p y s zn y ch k an ap ek , k tó re z n amas zczen iem p rzy g o to wy waliś my p rzez o s tatn ie
p ó ł g o d zin y . J ak g ło s i jed n ak p o p u larn y p o g ląd , jeś li u d a n am s ię p o zb ierać
k an ap k i w ciąg u p ięciu s ek u n d o d trag iczn eg o u p ad k u , ws zy s tk o b ęd zie w jak
n ajlep s zy m p o rząd k u . Dlaczeg o ? Bo b ak terie zwy czajn ie n ie zd ążą „ws k o czy ć” n a
leżące n a ziemi jed zen ie! Uff, mo żemy więc o d etch n ąć z u lg ą! Ale czy n a p ewn o ?
Najb ard ziej wiary g o d n e b ad an ie „zas ad y p ięciu s ek u n d ” p rzep ro wad ził Pau l
Daws o n , s p ecjalis ta d o s p raw ży wien ia z Un iwers y tetu Clems o n . J eg o wy n ik i
zo s tały o p u b lik o wan e w s p ecjalis ty czn y m „J o u rn al o f Ap p lied M icro b io lo g y ”
w 2 0 0 7 ro k u . Daws o n ze s wo im zes p o łem n au k o wy m wy b rał d o tes tó w b ak terię
Salmonella typhimurium wy wo łu jącą zap alen ia jelita cien k ieg o i g ru b eg o . J es t o n a
jed n ą z n ajczęs ts zy ch p rzy czy n zatru ć p o k armo wy ch , a d o teg o mo że p rzetrwać n a
s u ch ej p o d ło d ze n awet cztery ty g o d n ie. By ła więc id ealn ą k an d y d atk ą d o
p rzep ro wad zen ia tes tu .
Co s ię o k azało ? Że nawet najkrótszy kontakt jedzenia z podłożem
powoduje przeniesienie bakterii! Nie ma p rzy ty m zn aczen ia, czy Strefa zero sekund
ap ety czn a k an ap k a leżała jed n ą s ek u n d ę, trzy czy d zies ięć
s ek u n d . J ed zen ie zg arn iało p o p ro s tu o k o liczn e b ak terie, k tó re wcale n ie mu s iały
n a co k o lwiek ws k ak iwać. Zes p ó ł b ad awczy p o d k ieru n k iem Pau la Daws o n a
wy k azał ró wn ież, że d o n ajs k u teczn iejs zeg o tran s feru b ak terii d o ch o d zi, g d y
p o k arm s p ad a n a p o s ad zk ę wy k o n an ą n a p rzy k ład z p ły tek p o d ło g o wy ch . Nieco
lep iej jes t w p rzy p ad k u d rewn a lu b d y wan u , ale zaws ze co ś s ię d o s tan ie. Badacze
z Uniwersytetu Clemson postulują zatem zmianę nazwy z „zasady pięciu sekund” na
„zasadę zero sekund”, p o n ieważ jeś li n a p o d ło d ze s ą b ak terie ch o ro b o twó rcze, to
zn ajd ą s ię o n e też n a jed zen iu , k tó re miało k o n tak t z p o d ło żem.
Bad an ie n a żelk ach jed n o zn aczn ie d o wio d ło , że n awet o d mu ch iwan ie n iewiele
p o mo że. Po zrzu cen iu żelk ó w n a ziemię p o liczo n o , że zn ajd u je s ię n a n ich 6 ,5 6
b ak terii n a mililitr (b ac/ml), a p o o d mu ch an iu – 6 ,4 4 b ac/ml. Ró żn ica jes t więc
s y mb o liczn a i n ie ma żad n eg o zn aczen ia. Ok azało s ię tak że, że k o b iety częś ciej
(p rawie s ied emd zies iąt p ro cen t) n iż mężczy źn i (n ieco p o n ad p ięćd zies iąt p ro cen t
b ad an y ch ) u ważały , iż jed zen ie z p o d ło g i jes t b ezp ieczn e.
In n e b ad an ia „zas ad y p ięciu s ek u n d ” n ie miały ju ż tak ś ciś ​l e
n au k o weg o ch arak teru jak p race zes p o łu Daws o n a. J ed n o z n ich Bakterie na
p rzep ro wad ził mik ro b io lo g An th o n y Hilto n , k tó ry o b s erwo wał dywanie
p ałeczk i o k rężn icy (Escherichia coli) i g ro n k o wca zło cis teg o
(Staphylococcus aureus). Do s zed ł o n d o wn io s k u , że o b ecn o ś ć b ak terii n a
p o ży wien iu , k tó re s p ad ło n a ziemię, zależy p rzed e ws zy s tk im o d ro d zaju
p o wierzch n i, ale im d łu żej p o k arm p rzeb y wa n a p o d ło żu , ty m więk s zą ma s zan s ę
n a „p rzy ciąg n ięcie” b ak terii. Ok azało s ię, że p o d ty m wzg lęd em d y wan jes t
„n ajb ezp ieczn iejs zy ”.
Pró b ę wery fik acji zas ad y p ięciu s ek u n d p o d jęło ró wn ież d wó ch s tu d en tó w
Co n n ecticu t Co lleg e, k tó rzy ro zrzu cili k awałk i jab łk a o raz s k ittles y p o
u czeln ian ej s to łó wce. Zo s tawiali je n a o d p o wied n io p ięć, d zies ięć, trzy d zieś ci
i s ześ ćd zies iąt s ek u n d . Kawałk i jab łk a zeb rały b ak terie p o min u cie, a mu s iało
min ąć p rawie p ięć min u t, zan im co k o lwiek złap ały s k ittles y . In n e wy n ik i
p rzed s tawiła za to u czen n ica liceu m J illian Clark e, s taży s tk a n a Un iwers y tecie
Illin o is . Po k ry ła k afelk i b ak terią E. co li i u p u s zczała n a n ie g u mo we miś k i
i cias tk a. Tes t wy k azał, że s k o k n a jed zen ie zajmu je b ak terio m mn iej n iż p ięć
s ek u n d ! Clark e p rzep ro wad ziła też an k ietę, z k tó rej – co n iezb y t zas k ak u je –
wy n ik ło , że lu d zie ch ętn iej rato wali z ziemi s ło d y cze n iż warzy wa.
Co n ajciek aws ze, b ad an ia te, ch o ciaż n iek ied y wy d ają s ię s p rzeczn e, ws k azu ją
n a tę s amą zależn o ś ć – n ajważn iejs zy n ie jes t czas s p ęd zo n y n a p o d ło d ze, ale
s amo p o d ło że. Zd an iem Harley a Ro tb arta, p ro fes o ra mik ro b io lo g ii i p ed iatrii
w s zk o le med y czn ej Un iwers y tetu Ko lo rad o , b ez p ro b lemu mo żemy s trzep n ąć
b ajg la, k tó ry s p ad ł n a ch o d n ik , i zjeś ć g o , p o n ieważ p o d wzg lęd em ty p ó w
zarazk ó w ch o ro b o twó rczy ch ch o d n ik jes t czy s ts zy n iż p o d ło g a w k u ch n i. Bad acz
twierd zi, że k u ch en n a p o s ad zk a to „s trefa zero s ek u n d ”, g d y ż zn ajd ziemy tam n a
p rzy k ład s zczeg ó ln ie n ieb ezp ieczn e b ak terie z n ieu g o to wan y ch s k ład n ik ó w,
ch o ciażb y s u ro weg o mięs a. Na ty m właś n ie p o leg a is to ta mitu p ięciu s ek u n d , b o
g d y k an ap k a b ęd zie miała k o n tak t z k u ch en n ą p o d ło g ą, n a k tó rej mo że żero wać
k ilk a milio n ó w b ak terii, to nawet jeśli podniesiemy ją zamaszystym ruchem
z prędkością dźwięku, na niewiele się to zda i zjemy ją z d o d atk iem b ak terii. Ale g d y
p o k arm zn ajd zie s ię n a czy s tej i s tery ln ej p o wierzch n i, ró wn ie d o b rze mo żemy g o
o b jąć „zas ad ą d zies ięciu min u t”.
J ak s łu s zn ie zau waża d o k to r J acek Po s tu p o ls k i
Zamknij oczy,
z Pań s two weg o Zak ład u Hig ien y , ch o ciaż n ie ws zy s tk ie b ak terie
s ą d la n as n ieb ezp ieczn e, warto jed n ak zas tan o wić s ię n ad pomyśl życzenie…
s p o ży ciem jed zen ia z p o d ło g i, k tó ra n ie jes t d o k o ń ca
k o n tro lo wan y m ś ro d o wis k iem. Pamiętajmy p rzy ty m, że n ie zaws ze jed y n ie
p o d ło g a jes t n ieb ezp ieczn a. Zn aczn ie więcej b ak terii n iż n a p rzeciętn y m d y wan ie
zn ajd ziemy n a p rzy k ład n a telefo n ie b iu ro wy m lu b n a g ąb ce k u ch en n ej.
Us talen ie p o ch o d zen ia zas ad y p ięciu s ek u n d jes t n iezwy k le tru d n e. Zap ewn e
ten ro zp o ws zech n io n y zwy czaj „rato wan ia” p o s iłk ó w zap o czątk o wał an o n imo wy
amato r jed zen ia, k tó ry n ie mó g ł o d żało wać s traty . Warto więc, jak z więk s zo ś cią
s p raw, zach o wać zd ro wy ro zs ąd ek . J emy p rzecież to rt u ro d zin o wy u zn ajo my ch ,
k tó ry , jak p o k azały b ad an ia zes p o łu Pau la Daws o n a, ma o wiele mn iej b ak terii n a
p o wierzch n i (w b ad an iu : 1 8 3 ) n iż p o zd mu ch n ięciu (o d p o wied n io : 2 8 8 9 ). Czy to
o zn acza, że zrezy g n u jemy z p rzy jęć u ro d zin o wy ch ? Nie, ale p ewn ie b ęd ziemy
n ieco in aczej p atrzeć n a zwy czaj zd mu ch iwan ia ś wieczek . Po d o b n ie jak n a
k an ap k ę, k tó ra p rzez ch wilę leżała n a p o d ło d ze. Smaczn eg o !
 SIEDEM LAT Z GUMĄ
BALONOWĄ
M IT:
Po łk n ięta g u ma d o żu cia p rzy k leja s ię d o żo łąd k a i p o zo s taje n ies trawio n a
p rzez s ied em lat.

Kto b y p o my ś lał, że żu cie g u my to warzy s zy lu d zk o ś ci o d k ilk u ty s ięcy lat!

Oczy wiś cie n as i p rap rzo d k o wie n ie n o s ili jej w k o lo ro wy ch o p ak o wan iach
w k ies zen i, ab y zap ewn ić s o b ie ś wieży o d d ech p rzed ran d k ą lu b ro zmo wą
k walifik acy jn ą. Zap ewn e n ie d eb ato wali ró wn ież tak częs to n a temat rzek o my ch
n eg aty wn y ch s k u tk ó w żu cia g u my , k tó ra mo g łab y n a p rzy k ład p rzy k leić s ię d o
ś cian żo łąd k a i p o zo s tać tam p rzez b ite s ied em lat. By ć mo że d lateg o , że d awn iej
ro zg n iatan o w jamie u s tn ej s u b s tan cje n atu raln e, n a p rzy k ład d zieg ieć, k tó reg o
właś ciwo ś ci b ak terio b ó jcze s ą zn an e o d d awn a. Z czas em zaczęto wy twarzać g u my
d o żu cia g łó wn ie z s u b s tan cji s y n tety czn y ch , n a p rzy k ład z p o liizo b u ty len u ,
k tó ry z p o wo d zen iem s łu ży tak że d o p ro d u k cji k lejó w, a p o wu lk an izacji – d ętek
i u s zczelek . Dlateg o , jak p o d k reś la g as ​t ro lo g Nan cy M cGreal z Un iwers y tetu
Du k e’a, to właś n ie b aza g u my d o żu cia jes t n iero zp u s zczaln a, p o d o b n ie jak b azy
b ło n n ik a, k tó re zn ajd ziemy w s u ro wy ch warzy wach czy n as io n ach . Zd an iem
d o k to r M cGreal, nasze organizmy nie mają odpowiednich enzymów, które mogłyby
rozpuścić bazę gumy. Czy jed n ak – jak g ło s i p o p u larn y mit – mo że b y ć to d la n as
n ieb ezp ieczn e i p o wo d o wać zaleg an ie p o łk n iętej g u my w żo łąd k u n awet p rzez
s ied em lat?
Gas tro lo g z Un iwers y tetu Ark an s as d o k to r Fars h ad Ad u li n ie
ma złu d zeń , że jes t to n iep rawd a. Ch o ciaż lu d zk i s y s tem Sprawna
trawien n y ma p ro b lemy ze s trawien iem g u my d o żu cia, to n ie hydraulika
zaleg a o n a w żo łąd k u czy in n y ch częś ciach u k ład u
p o k armo weg o , a zwy czajn ie p rzech o d zi p rzez n ieg o , id en ty czn ie jak in n e
p ro d u k ty s p o ży wcze. Świetn ie to p o k azu ją b ad an ia en d o s k o p ii i k o lo n o s k o p ii,
k tó re p rzep ro wad zał międ zy in n y mi g as tro lo g -p ed iatra d o k to r Dav id M ilo v
z Nemo u rs Ch ild ren ’s Clin ic w Orlan d o . J eg o zd an iem, g d y b y leg en d a b y ła
p rawd ziwa, to lu d zie, k tó rzy p o łk n ęli g u mę w ciąg u o s tatn ich s ied miu lat,
mielib y jej ś lad y w s y s temie trawien n y m. A ta n ie p o jawia s ię tam zn ien ack a
n iczy m h is zp ań s k a in k wizy cja, a zwy czajn ie wy d o s taje s ię k o ń co wy mi
o d cin k ami u k ład u p o k armo weg o .
Źró d łem teg o mitu mo że b y ć p ro s ta o b s erwacja, że g u ma d o żu cia b ez
p ro b lemu p rzy k leja s ię d o b u ta czy d o in n y ch p o wierzch n i. Nie s tan ie s ię to
jed n ak w p rzy p ad k u ś cian żo łąd k a lu b jelita, więc mo żemy o d etch n ąć z u lg ą.
W zależności od indywidualnych uwarunkowań guma pozwiedza nasze wnętrzności przez
kilkadziesiąt minut lub parę godzin. Pu ś ćmy jed n ak n ieco wo d ze fan tazji. Gd y b y ś my
p o łk n ęli n ap rawd ę d u żo g u m d o żu cia, to czy tak a k u lk a miałab y s zan s e
p rzy k leić s ię d o ś cian u k ład u trawien n eg o i zaleg ać tam p rzez k ilk a lat?
Przy p ad k o wy m tes terem tak ieg o s cen ariu s za s tał s ię d la d o b ra lu d zk o ś ci (b o
n a p ewn o n ie d la włas n eg o !) p ewien cztero latek , k tó ry zjad ał k ilk a g u m d zien n ie.
Otrzy my wał je za d o b re s p rawo wan ie, ale n ik t jak o ś n ie zau waży ł, że ch ło p czy k
n ig d y ich n ie wy p lu wa. J eg o p rzy p ad ek , o p is an y w 1 9 9 8 ro k u w s p ec​‐
jalis ty czn y m czas o p iś mie „Ped iatrics ”, p o twierd ził p o ws zech n ie u zn an ą p rawd ę
– p rzy tak d u ży m zato rze u k ład p o k armo wy n iemal o d razu d a zn ać o p ro b lemie.
Sy g n ałem alarmo wy m b ęd ą zap ewn e b ó l jelit i zap arcia. Nie ma więc mo wy
o b lo k o wan iu n as zej „h y d rau lik i” p rzez k ilk a lat. Należy za p o mo cą d o s tęp n y ch
meto d zwy czajn ie u s u n ąć jak n ajs zy b ciej p o ws tałą b lo k ad ę.
Lek arze p o d k reś lają, że p rzy p ad k i tak ieg o n ag ro mad zen ia o g ro mn y ch ilo ś ci
g u my d o żu cia zd arzają s ię raczej ty lk o u d zieci i s ą n iezwy k le rzad k ie.
Z więk s zo ś cią p o ły k an y ch elemen tó w rad zimy s o b ie b ez p ro b lemu . Ro d g er
Lid d le, g as tro lo g z Un iwers y tetu Du k e’a, s twierd za, że n as z o rg an izm „p rzep u ś ci”
b ez więk s zej s zk o d y n awet mo n etę o wielk o ś ci ćwierćd o laró wk i, a więc z g u mą
n ie p o win ien mieć żad n y ch p ro b lemó w.
J ak zau waża d zien n ik ark a M arg it Ko s s o b u d zk a
s p ecjalizu jąca s ię w tematy ce med y czn ej, w p rzy p ad k u mitu Efekt nocebo
zaleg ającej g u my d o żu cia łatwo p aś ć o fiarą efek tu n o ceb o (łac.
„b ęd ę s zk o d zić” – o d wro tn o ś ć efek tu p laceb o ). Po leg a o n n a n eg aty wn y m
n as tawien iu p acjen ta d o n iek tó ry ch lek ó w lu b s u b s tan cji, co mo że zn aleźć
o d zwiercied len ie w jeg o s amo p o czu ciu – n a p rzy k ład k to ś mo że o d czu wać b ó le
b rzu ch a ty lk o d lateg o , że jes t p rześ wiad czo n y o s zk o d liwo ś ci p o łk n ięcia g u my .
Taki stan może mieć jednak podłoże czysto psychologiczne, a nie fizjologiczne, b o
zjed zo n a g u ma n ajp ewn iej n ie wy rząd zi n ik o mu żad n ej k rzy wd y . Na p ewn o n ie
b ęd zie ró wn ież zaleg ać w żo łąd k u p rzez s ied em lat. By ć mo że p o p u larn o ś ć teg o
mitu wzięła s ię z p rzek o n an ia o n iezn is zczaln o ś ci g u my , k tó rą p rzecież
p rzeżu wamy p rzez d łu g i czas , a ta n ie u leg a d es tru k cji? W k ażd y m razie – n ie ma
s ię czeg o b ać. Po win n iś my p rzejmo wać s ię raczej zaleg ający mi n a miejs k ich
ch o d n ik ach wy rzu co n y mi g u mami, k tó re p o ro zd ep tan iu two rzą o k ro p n y
k rajo b raz, n iż ty mi trafiający mi d o n as zeg o u k ład u p o k armo weg o . M iłeg o żu cia!
 STÓJ, BO STRZELAM!
M IT:
Strzelan ie p alcami p o wo d u je artrety zm.

Zak amark i lu d zk iej ś wiad o mo ś ci i p o d ś wiad o mo ś ci s ą cu d o wn ie tajemn iczy m

o b s zarem, k tó ry b ęd zie n as zas k ak iwał jes zcze b ard zo d łu g o . Właś n ie d lateg o ,
p rzy g o to wu jąc s ię d o n ap is an ia p o n iżs zeg o ro zd ziału , wy s trzeliłem s alwę
z k ażd eg o p alca mo ich d ło n i. To o zn acza, że n ależę d o s p o rej częś ci lu d zk o ś ci,
k tó ra d o p u s zcza s ię teg o p ro ced eru , d en erwu jąc p o zo s tałą częś ć p o p u lacji (w ty m
w s zczeg ó ln o ś ci – mo ją żo n ę). Z b ad ań p rzy to czo n y ch p rzez Clau d ię Hammo n d
z BBC wy n ik a, że wed łu g ró żn y ch s zacu n k ó w o d d wu d zies tu p ięciu d o
p ięćd zies ięciu czterech p ro cen t lu d zi b awi s ię s wo imi s tawami. Niek tó rzy tak
ro zład o wu ją s tres , d la in n y ch jes t to n awy k p rzy n o s zący u lg ę, alb o p o p ro s tu
lu b ią ten ch arak tery s ty czn y trzas k . W jak i s p o s ó b p o ws taje?
Są ró żn e o p in ie n a ten temat, ale częś ć s p ecjalis tó w ws k azu je, że n ajwięk s ze
zn aczen ie ma to reb k a s tawo wa, k tó ra zn ajd u je s ię p o międ zy p aliczk ami (k o ś ćmi
p alcó w). Do tej p o ry n ajs iln iejs ze b y ło p rzek o n an ie, że g d y s trzelamy p alcami, n a
maź s tawo wą, k tó ra mieś ci s ię w ro zciąg n iętej to reb ce, d ziała s iln e ciś n ien ie
i two rzą s ię p u s te p rzes trzen ie (n azy wan e w n iek tó ry ch b ad an iach p ęch erzy k ami
g azu ). Gd y p o ch wili ws zy s tk o wraca d o p o p rzed n ieg o s tan u , b ań k a p o wietrza
zn ik a i wy wo łu je o d g ło s , k tó ry zn amy jak o ch arak tery s ty czn e s trzelan ie.
W k wietn iu 2 0 1 5 ro k u zes p ó ł b ad awczy p o d k ieru n k iem
p ro fes o ra Greg a Kawch u k a z k an ad y js k ieg o Un iwers y tetu Inżynieria stawów
Alb erty o p u b lik o wał b ad an ie p rzep ro wad zo n e p rzy u ży ciu
rezo n an s u mag n ety czn eg o . Ok azało s ię w n im, że trzas k n as tęp u je n ie wted y , g d y
b ań k i (lu b p ęch erzy k i) s ię zap ad ają, ale wó wczas , g d y … s ię p o jawiają. M aź
s tawo wa n ie zn ies ie tak iej o b ecn o ś ci i ro zs tąp i s ię, wy d ając p rzy o k azji
s p ecy ficzn y d źwięk . Bad an ia n ad ty m p ro ces em b ęd ą zap ewn e k o n ty n u o wan e, b o
p o za żarto b liwy m związk iem z celo wy m wy łamy wan iem s tawó w s ą b ard zo ważn e
d la wielu ch o ró b u k ład u k o s tn eg o . Po jednej salwie z palców najczęściej przez chwilę
nie można zainicjować kolejnej, p o n ieważ p rzes trzeń w s tawach mu s i p o wró cić d o
n o rmaln ej wielk o ś ci. Po jak imś czas ie, ró żn y m w zależn o ś ci o d in d y wid u aln eg o
p rzy p ad k u , p ęch erzy k i mo g ą zn o wu p o ws tać i p o wo d o wać trzas k .
 Czy tak i, h an ieb n y d la n iek tó ry ch , zwy czaj mo że wy wo ły wać Strzelanie palcami
artrety zm, a więc n awracające ep izo d y o s treg o i b o les n eg o w służbie nauki
zap alen ia s tawó w? Ab y to s p rawd zić, k alifo rn ijs k i lek arz Do n ald
L. Un g er p rzez p o n ad p ięćd zies iąt lat co d zien n ie celo wo s trzelał s tawami lewej
ręk i, o s zczęd zając p rawą. To s ię n azy wa p o ś więcen ie d la n au k i! Za s wo ją p racę
o trzy mał w 2 0 0 9 ro k u Nag ro d ę Ig No b la (An ty n o b la), k tó ra jes t p rzy zn awan a
zab awn y m lu b n ieco d zien n y m b ad an io m.
Warto zazn aczy ć, że w ty m s amy m ro k u w k ateg o rii „Literatu ra” Ig No b la
zd o b y ła irlan d zk a p o licja Gard a Sío ch án a, k tó ra wy s tawiła p o n ad p ięćd zies iąt
man d ató w Po lak o m mies zk ający m n a Zielo n ej Wy s p ie. J ak i ma to związek
z literatu rą? Otó ż ws p o mn ian e man d aty o trzy mał n iejak i p an Prawo J azd y ,
p o n ieważ p o licjan ci o my łk o wo b rali ten n ap is n a d o k u men cie za imię i n azwis k o
zatrzy man eg o . Nies tety p o o trzy man iu An ty n o b la irlan d zcy fu n k cjo n ariu s ze
zo rien to wali s ię w s y tu acji i p an Prawo J azd y n ie jes t ju ż n ajczęś ciej
zatrzy my wan y m p iratem d ro g o wy m p o ls k ieg o p o ch o d zen ia. Ob o k n ag ro d y d la
irlan d zk iej p o licji i Do n ald a L. Un g era w 2 0 0 9 ro k u warto ws p o mn ieć o in n y ch
lau reatach . By li to międ zy in n y mi Elen a N. Bo d n ar, Rap h ael C. Lee i San d ra
M arijan z Ch icag o , k tó rzy wy my ś lili s tan ik zamien iający s ię w razie p o trzeb y
w d wie mas k i g azo we. Zas k ak u jąceg o o d k ry cia d o k o n ali n ato mias t Step h an
Bo llig er, Steffen Ro s s , Lars Oes terh elweg , M ich ael Th ali o raz Beat Kn eu b u eh l
z Un iwers y tetu w Bern ie, k tó rzy u s talili, że… lep iej d o s tać w g ło wę b u telk ą
wy p ełn io n ą p iwem n iż p u s tą.
Ig No b le, ch o ć d o ty czą wy jaś n ian ia zjawis k n ieco d zien n y ch i p o p u lary zacji
n au k i, p rzy zn aje s ię n ajczęś ciej za o d k ry cia całk o wicie p o p rawn e n au k o wo . Tak
b y ło właś n ie w p rzy p ad k u d o k to ra Un g era, k tó reg o b ad an ie jed n o zn aczn ie
wy k azało , że o b ie jeg o d ło n ie, p o d ras ty czn y m w zało żen iu ek s p ery men cie, s ą
w b ard zo d o b rej k o n d y cji. J ak p o d liczy ł s am zain teres o wan y , w ciągu
pięćdziesięciu lat jego palce lewej dłoni strzeliły co najmniej trzydzieści sześć i pół tysiąca
razy! Oczy wiś cie b y ło to b ad an ie wy łączn ie jed n eg o o rg an izmu , ale w czas ie
wy s tarczająco d łu g im, ab y wy s n u ć in teres u jące wn io s k i.
Ró wn ież b ad an ia p ro fes o ra Kawch u k a i jeg o zes p o łu
p o twierd ziły , że nawyk strzelania palcami nie jest groźny dla naszych Odpowiedź brzmi
kości i stawów. M ało teg o , n iek tó rzy s u g eru ją, że mo że b y ć to „nie”
całk iem zd ro wy zwy czaj! W 1 9 7 5 ro k u d wu d zies tu o ś miu
rezy d en tó w d o mu s p o k o jn ej s taro ś ci w Lo s An g eles zap y tan o , czy w s wo im ży ciu
mieli n awy k wy łamy wan ia p alcó w. W p rzy p ad k u o s ó b , k tó re o d p o wied ziały
twierd ząco , p rawd o p o d o b ień s two wy s tąp ien ia ch o ro b y zwy ro d n ien io wej s tawó w
d ło n i b y ło mn iejs ze.
Nie b rak u je o czy wiś cie g ło s ó w n eg aty wn ie o cen iający ch zwy czaj
wy łamy wan ia s tawó w, p o d n o s zo n y ch n a p rzy k ład p rzez b ad aczy , k tó rzy
w Detro it w 1 9 9 0 ro k u zb ad ali ręce trzy s tu o s ó b p o wy żej czterd zies teg o p iąteg o
ro k u ży cia. Z ich o b s erwacji wy n ik ało międ zy in n y mi, że o s o b y wy łamu jące
s tawy miały s łab s zy u ś cis k d ło n i. Ale n awet au to rzy teg o rap o rtu zap y tan i o to ,
czy wy łamy wan ie s tawó w mo że p o wo d o wać artrety zm, o d p o wied zieli „n ie”.
Nato mias t wp ły w s trzelan ia p alcami n a in n e zwy ro d n ien ia jes t n ad al
p rzed mio tem b ad ań i tru d n o d zis iaj fo rmu ło wać jed n o zn aczn e s ąd y . Zn an e s ą
p o jed y n cze p rzy p ad k i, g d y k to ś tak imi d ziałan iami p o ważn ie n ad weręży ł p alce
lu b u s zk o d ził więzad ła, ale s ą o n e b ard zo rzad k ie. Na ten mo men t mo żemy więc
p o wied zieć, że s trzelan ie p alcami p rzy n o s i n ajwięcej s zk o d y lu d zio m, k tó rzy n ie
zn o s zą teg o zwy czaju . Ale to mo że b y ć ró wn ie p o ważn y arg u men t d o zap rzes tan ia
jak d o mn ieman y artrety zm!
 ZATRZYMAĆ CIEPŁO
M IT:
Najwięcej ciep ła u ciek a p rzez g ło wę.

Więk s zo ś ć n as to latk ó w w czas ie d o jrzewan ia s ły s zy mn iej więcej p o d o b n e h as ła

z u s t ro d zicó w. Do ty czą o n e p rzeb ieg u ed u k acji („Uczy s z s ię d la s ieb ie, n ie d la
n as !”), s k ro mn eg o p ro wad zen ia s ię („Ty lk o s ię p rzed k o leg ami n ie p o p is u j!”),
n as tawien ia d o o taczająceg o ś wiata („To jes t d o m, a n ie h o tel”) czy właś ciwej
in terp retacji czas o p rzes trzen i („Nie zaraz, ale teraz!”). I ch o ciaż częś ć z ty ch
zaleceń d zis iaj b u d zi u ś miech , to n iewątp liwie b y ły n ajczęś ciej wy razem tro s k i
i ro d ziciels k ieg o u czu cia. Nic więc d ziwn eg o , że tak mo ty wo wan e d o b re rad y n ie
zaws ze mają n au k o we u zas ad n ien ie. Weźmy ch o ciażb y p rzek o n an ie, że więk s zo ś ć
ciep ła u ciek a p rzez g ło wę. Ta s tara lu d o wa p rawd a ma ty le ws p ó ln eg o
z rzeczy wis to ś cią, ile d emo k racja z d emo k racją lu d o wą.
Zap y tan y o tę k wes tię Rich ard In g eb rets en , d o k to r n au k
med y czn y ch z Un iwers y tetu Utah , p o d k reś la, że g ło wa s tan o wi Dziesięć procent
zaled wie d zies ięć p ro cen t łączn ej p o wierzch n i ciała, więc g d y b y ciepła
b y ła o d p o wied zialn a za u tratę o k o ło s ied emd zies ięciu p ięciu
p ro cen t ciep ła w ciele (wed łu g n iek tó ry ch źró d eł), to n a cen ty metr k wad rato wy
traciłab y o k o ło czterd zies tu razy więcej ciep ła n iż in n e częś ci ciała! To b y łb y
n ies ły ch an y u b y tek ! Ta teo ria n ie zn ajd u je ró wn ież żad n eg o p o twierd zen ia
w jak iejś s p ecy ficzn ej, p o d atn ej n a u tratę ciep ła b u d o wie k o mó rk o wej g ło wy .
Pro fes o r In g eb rets en ws k azu je, że z punktu widzenia naszego organizmu zimno nie ma
znaczenia, bo zawsze chodzi wyłącznie o ciepło, a w tym przypadku – o utrzymanie go
w organizmie. J eg o zd an iem, p rawd ziwy m p o wo d em, d la k tó reg o tracimy ciep ło
p rzez g ło wę, jes t fak t, że p rzeb y wając w zimn y m o to czen iu , res zta ciała
n ajczęś ciej jes t zak ry ta. J eś li ak u rat n ie mamy czap k i (a res zta ciała b ęd zie
s zczeln ie zas ło n ięta), to b ęd ziemy tracili ciep ło g łó wn ie p rzez g ło wę. Niemal
id en ty czn ie b ęd zie z ręk ami, jeś li n ie mamy ręk awiczek , lu b n o g ami, g d y b y k to ś
wp ad ł n a p o my s ł p arad o wan ia w zimie w k ró tk ich s p o d en k ach . Nie o zn acza to
jed n ak , że więk s zo ś ć ciep ła tracimy p rzez g ło wę lu b in n ą częś ć ciała.
Najlep s zy m d o wo d em jes t b ad an ie, k tó re p rzy tacza Dan iel Ses s ler, ek s p ert
w d zied zin ie h ip o termii z Wy d ziału M ed y cy n y Un iwers y tetu w Lo u is v ille. J eg o
celem b y ła an aliza o d d awan ia ciep ła p rzez lu d zi u b ran y ch wy łączn ie w s tró j
k ąp ielo wy . Ok azało s ię wted y , że ty lk o o k o ło d zies ięciu p ro cen t ciep ła u ciek ło
p rzez g ło wę. Wy n ik ten ws p ó łg ra z zas ad ą s fo rmu ło wan ą p rzez d o k to ra Ses s lera,
że ilość ciepła wydzielanego przez dowolną część ciała zależy w dużej mierze od jej
powierzchni. Wy ch o d zi n a to , że w zimn y d zień s tracilib y ś my więcej ciep ła
z o d s ło n iętej n o g i lu b ręk i n iż z o d s ło n iętej g ło wy . Oczy wiś cie trzeb a ró wn ież
wziąć p o d u wag ę, że n as ze ciało wy two rzy ło mech an izmy o b ro n y p rzed zimn em
i p o trafi o g ran iczy ć fu n k cjo n o wan ie n aczy ń k rwio n o ś n y ch w n iek tó ry ch
rejo n ach ciała, n a p rzy k ład ręk ach i n o g ach . To właś n ie d lateg o p alce u rąk i n ó g ,
n o s czy u s zy s ą n arażo n e n a o d mro żen ie.
Dzięk i tak iemu zach o wan iu n as z o rg an izm wy k o rzy s ta zao s zczęd zo n e ciep ło
d o o g rzan ia n ajważn iejs zy ch z p u n k tu wid zen ia p rzetrwan ia o rg an ó w, a więc
mó zg u , s erca czy wątro b y . Ty m s amy m n iejak o p o ś więci jed n e o rg an y k o s ztem
d ru g ich . In n y m razem zain icju je s k u rcze mięś n i o d czu wan e jak o d rżen ie i ty m
s amy m „d o g rzeje” o rg an izm. Żad en z ty ch s cen ariu s zy n ie p ro wad zi jed n ak d o
n ad miern eg o o d d awan ia ciep ła p rzez g ło wę.
Bad an ia p ro wad zo n e p rzez p raco wn ik ó w Un iwers y tetu w Lo u is v ille u jawn iły ,
że wrażen ie u ciek an ia ciep ła p rzez g ło wę d o d atk o wo p o tęg u je fak t, iż g ó rn a częś ć
n as zeg o ciała jes t n awet d o p ięciu razy b ard ziej wrażliwa n a zmian y temp eratu ry
n iż in n e miejs ca. Właś n ie d lateg o o d czu wamy , że u ciek a z n ich mn iej ciep ła, g d y
o s ło n imy je s zalik iem lu b czap k ą. Zd an iem p ro fes o ra In g eb rets en a, n as z mit
b y łb y p rawd ziwy ty lk o wted y , g d y b y b rak czap k i b y ł b ard ziej d o tk liwie
o d czu wan y n iż wy jś cie b ez s p o d n i, a tak p o p ro s tu n ie jes t.
Sk ąd więc wzięło s ię p rzek o n an ie, że g ło wa b ez czap k i
n iczy m wu lk an wy p lu wa ciep ło z n as zeg o ciała? Gen eza teg o Sztuka
mitu o k azu je s ię b ard zo in teres u jąca. Dwó jk a n au k o wcó w, przetrwania bez
Rach el Vreeman i Aaro n Carro ll z Cen tru m Zd ro wia Un iwers y tetu czapki
In d ian y , w arty k u le o p u b lik o wan y m w p res tiżo wy m „Britis h
M ed ical J o u rn al” d o s zu k u je s ię jeg o p o czątk ó w w in s tru k cji p rzetrwan ia
amery k ań s k iej armii z 1 9 7 0 ro k u . M o żemy w n iej zn aleźć ws k azó wk ę, że o k o ło
p o ło wa ciep ło ty ciała u ciek a właś n ie p rzez g ło wę. Sk ąd tak i wn io s ek ? Wziął s ię
z my ln ej in terp retacji n iezb y t rzeteln eg o ek s p ery men tu n au k o weg o , k tó ry
amery k ań s k a armia p rzep ro wad ziła w latach p ięćd zies iąty ch XX wiek u . Po d czas
k ilk u tes tó w o ch o tn icy b y li wy s tawien i n a b ard zo n is k ie temp eratu ry . Wcześ n iej
u b ran o ich w k o mb in ezo n y p rzezn aczo n e d la o d d ziałó w s tacjo n u jący ch
w miejs cach n iezwy k le zimn y ch . Ek s p ery men t p o d s u mo wan o s twierd zen iem, że
n ajwięcej ciep ła u ciek a p rzez g ło wę. Zap o mn ian o n ato mias t o jed n y m mały m
s zczeg ó le. Och o tn icy u b ran i b y li wy łączn ie o d s tó p p o s zy ję, a więc n ic
d ziwn eg o , że n ieo s ło n ięta g ło wa o d d awała ciep ło . Nie mo żn a z teg o wy s n u ć
wn io s k u , że to właś n ie o n a p o zb awia n as b ło g ieg o p o czu cia właś ciwej
temp eratu ry . Co ciek awe, o b alen ie teg o mitu wcale n ie d o wo d zi, że n ie warto
n o s ić czap k i w zimie. Wręcz p rzeciwn ie! Nieo s ło n ięte częś ci n as zeg o ciała (n ie
ty lk o g ło wa) b ęd ą s tan o wiły ś wietn e u jś cie d la wy two rzo n eg o p rzez n as ciep ła.
Do k ład n ie tak jak mó wili n as i ro d zice i d ziad k o wie!
 NOCNA PRZEKĄSKA Z PAJĄKA
M IT:
W czas ie s n u p ająk i s ame wch o d zą n am d o u s t, a ty m s amy m zjad amy k ilk a
p ająk ó w ro czn ie.

In fo rmacja o s maczn y ch p rzek ąs k ach , k tó re mielib y ś my s o b ie fu n d o wać k ilk a

razy w ro k u , jes t mo cn o ro zp o ws zech n io n a. Od czas u d o czas u jes t p rzy wo ły wan a
p rzez mn iej lu b b ard ziej p o ważn e g azety i s erwis y in tern eto we. W ró żn y ch
warian tach mamy zjad ać cztery , o s iem lu b k ilk an aś cie p ająk ó w s amo b ó jcó w,
k tó re s ame p ch ają n am s ię d o u s t. Zd ecy d o wan ie n ajp o p u larn iejs za teo ria mó wi
o o ś miu p ajęczak ach n a ro k . By łb y to całk iem d o b ry wy n ik jak n a d armo wy
p o s iłek zawierający warto ś cio we b iałk o . Dlaczeg o jed n ak p ająk i miały b y
d ecy d o wać s ię n a tak i d es p erack i k ro k ?
M o żn a mn o ży ć wy jaś n ien ia, zaczy n ając o d teg o , że s zu k ają
w n o cy źró d eł ciep ła i p rzy ciąg a je n as z o d d ech , a k o ń cząc n a Przerażony pająk
p rzy p ad k u . Oczy wiś cie w o b u p rzy p ad k ach , p o ty m jak d o s tan ą
s ię d o n as zy ch u s t, miały b y zo s tać o d ru ch o wo p o łk n ięte. Czy jed n ak ta
in fo rmacja ma co ś ws p ó ln eg o z p rawd ą? Zaczn ijmy o d teg o , że tak i s cen ariu s z
jes t całk o wicie s p rzeczn y z zach o wan iem p ająk ó w. An n ie Sn eed n a łamach
„Scien tific American ” p rzy tacza o p in ię Billa Sh eara, p ro fes o ra b io lo g ii
w Hamp d en -Sy d n ey Co lleg e o raz b y łeg o p rezes a Amery k ań s k ieg o
Sto warzy s zen ia Arach n o lo g iczn eg o : „Pająk i p atrzą n a n as , jak b y wid ziały wielk ą
s k ałę”. M imo że Wielk i Kan io n czy Błęd n e Sk ały w Gó rach Sto ło wy ch mo g ą
wy d awać s ię n am p ięk n e, to p ro fes o r ma n a my ś li, iż dla pająków nie jesteśmy
obiektem zainteresowania.
M ało teg o , te n iewielk ie i s p ry tn e zwierzęta d o s k o n ale wied zą, że mo żemy b y ć
d la n ich zag ro żen iem, więc s tarają s ię n as u n ik ać. Kto ś mo że arg u men to wać, że
p rzecież mamy d o czy n ien ia ze ś p iący m czło wiek iem, k tó ry jes t b ezb ro n n y . Ale
n awet o s o b a zn ajd u jąca s ię ch wilo wo w o b jęciach M o rfeu s za (g reck ieg o b o g a,
a n ie b o h atera filmu Matrix) z d u ży m p rawd o p o d o b ień s twem b ęd zie d la p ająk a
p rzerażająca. Przecież ś p iący n ad al o d d y ch a, b ije mu s erce, a czas ami zd arza mu
s ię p o ch rap y wać i b rzmieć jak zawalający s ię wieżo wiec. Każd y z ty ch b o d źcó w
p ająk o d b ierze i o d czy ta jak o d rg an ia, k tó re wzmo g ą jeg o czu jn o ś ć. Ro d
Crawfo rd , k u s to s z w Bu rk e M u s eu m o f Natu ral His to ry an d Cu ltu re w Seattle,
k tó ry o d lat zajmu je s ię b ad an iem mitó w związan y ch z p ająk ami, mó wi wp ro s t:
„Wib racje s ą ważn ą częś cią ś wiata zmy s ło weg o p ająk ó w, a ś p iąca o s o b a to n ie
jes t rzecz, d o k tó rej [p ająk i – p rzy p . R.K.] ch ętn ie b y p o d es zły ” (tę o p in ię
p rzy tacza An n ie Sn eed we ws p o mn ian y m arty k u le w „Scien tific American ”).
In fo rmacja mó wiąca o ty m, że p ająk i s ą rzek o mo p rzy ciąg an e p rzez n as z
o d d ech , ró wn ież n ie jes t d o k o ń ca p rawd ziwa. Ows zem, o d n ajd ziemy g atu n ek
p ająk a, k tó ry wy k o rzy s tu je zap ach czło wiek a, ab y wy b rać teren ło wn y w p o b liżu
lu d zk ich d o mo s tw. Tak im p rzy k ład em jes t ży jący w ś ro d k o wej Afry ce p ająk
Evarcha culicivora z ro d zin y s k ak u n ó w, k tó ry ży wi s ię k rwią czło wiek a. Zan im
jed n ak czy teln ik tej k s iążk i zd ąży zemd leć, wy raźn ie zazn aczę, że n ie o d b y wa s ię
to p o p rzez wg ry zien ie s ię w n as ze ciało . M ało teg o , Evarcha culicivora p o win ien
mieć s tatu s p rzy jaciela lu d zk o ś ci, p o n ieważ wy p ija k rew, ale wy łączn ie
z u p o lo wan y ch k o maró w, k tó re ch wilę wcześ n iej wy s s ały ją z czło wiek a.
Niezwy k ły p rzy p ad ek , lecz n ie two rzy n o wej reg u ły .
Dla o g ro mn ej więk s zo ś ci p ająk ó w wy d y ch an y d wu tlen ek
węg la i zap ach czło wiek a n ie s ą atrak cy jn e (ty m ró żn ią s ię o n e o d Wałęsak na
k les zczy czy k o maró w). Po za ty m n ie ws zy s cy p rzecież ś p ią spacerze
z o twarty mi u s tami. M u s imy p rzed e ws zy s tk im p amiętać, że
p ająk i n ie s ą p o zb awio n y mi ws zelk ich zah amo wań s amo b ó jcami, k tó ry ch
n ajwięk s zy m marzen iem jes t s p o k o jn a s taro ś ć w zag łęb ien iu n as zeg o ciała.
Gd y b y ś my o d wró cili tę rzeczy wis to ś ć, to czy s p aceru jąc p o mo n s tru aln ie
wielk im p ająk u , d o s zlib y ś my d o wn io s k u , że d o b ry m p o my s łem jes t wejś cie d o
jeg o o two ru g ęb o weg o ? Nie! Ale czy mo g lib y ś my tam wejś ć? Czy s to
teo rety czn ie – tak . Id en ty czn ie s p rawa ma s ię z p ająk ami. Ch o ciaż to n iezwy k le
mało p rawd o p o d o b n a s y tu acja, to mo że s ię zd arzy ć tak n ies zczęś liwy d la o b u
s tro n s p lo t o k o liczn o ś ci, że p ająk zn ajd zie s ię w n as zy ch u s tach . Czy to mo że
b y ć d la n as g ro źn e?
Ab y o d p o wied zieć n a to p y tan ie, p o s łu żę s ię u lu b io n ą o d p o wied zią
n iek tó ry ch p rawn ik ó w: to zależy . Zak ład ając, że w żad n ej z trzech faz p o ły k an ia
(u s tn ej, g ard ło wej i p rzeły k o wej) n ie d o jd zie d o n iep rawid ło wo ś ci, to ws zy s tk o
zależy o d g atu n k u p ająk a, a właś ciwie o d jeg o ro zmiaró w i d etermin acji. J eś li
p u ś cimy wo d ze wy o b raźn i, to z więk s zo ś cią p ająk ó w, k tó re ży ją n a co d zień
w n as zy ch d o mach , n ie p o win n iś my mieć żad n y ch p ro b lemó w. W p o jed y n k u
z czło wiek iem n ie mają żad n y ch s zan s . Nieco in aczej wy g ląd ałb y p o jed y n ek n a
p rzy k ład z wałęs ak iem b razy lijs k im z ro d zaju Phoneutria (g r. „mo rd erczy n i”),
jed n y m z n ajb ard ziej jad o wity ch p ająk ó w n a ś wiecie, ale tru d n o p rzy p u s zczać, że
n ie p o czu lib y ś my n a twarzy p ająk a, k tó reg o ro zp ięto ś ć o d n ó ży wy n o s i o k o ło
p iętn as tu cen ty metró w. Po za ty m p ająk tak i p referu je tro p ik aln e teren y Amery k i
Po łu d n io wej, a n ie n a p rzy k ład g liwick ie b lo k o wis k a. Ch o ciaż trzeb a p rzy zn ać,
że czas ami zd arza mu s ię zawieru s zy ć w tran s p o rcie z b an an ami i p rzy p ły n ąć d o
Eu ro p y (tak i p rzy p ad ek o d n o to wan o n ie tak d awn o w Lo n d y n ie i wted y n ag łó wk i
g azet zd o b iła in fo rmacja, że u k ąs zen ie wałęs ak a b razy lijs k ieg o p o wo d u je
ró wn ież wielo g o d zin n e, b o les n e erek cje). Od s u ń my jed n ak n a b o k te mało
p rawd o p o d o b n e s cen ariu s ze. Najważn iejs ze jes t to , iż nie istnieją żadne dowody, że
aż tak przypadkowa sytuacja zdarza się statystycznie czterokrotnie czy ośmiokrotnie
w ciągu roku. Tak ie s tras zen ie id ący ch s p ać lu d zi jes t zu p ełn ie n ieu zas ad n io n e,
a n awet s p rzeczn e z p o zn an y m zach o wan iem p ająk ó w. Dlateg o mit o k ilk u
k o n s u mo wan y ch ro czn ie p ajęczak ach mo żemy wło ży ć międ zy b ajk i.
Ró wn ie ciek awie ro b i s ię, g d y ch cemy d o trzeć d o źró d eł
p o ws tan ia teg o mitu . W wielu miejs cach mo żemy p rzeczy tać „Ludzie uwierzą
zas k ak u jącą in fo rmację, że Lis a Ho ls t, felieto n is tk a czas o p is ma we wszystko, co

„PC Pro fes s io n al”, p o s tan o wiła u d o wo d n ić, iż w in tern ecie jest napisane
mo żn a zmy ś lić n iemal ws zy s tk o , a i tak lu d zie w to u wierzą. w internecie”
Stwo rzy ła więc h is to rię o p ająk ach zjad an y ch p rzez s en , k tó rą
ro zes łała d o p rzy jació ł, o czy wiś cie jak o p o twierd zo n y fak t. Pó źn iej ta in fo rmacja
miała ro zejś ć s ię b ły s k awiczn ie w in tern ecie, trafić d o p o ważn y ch g azet
i telewizji. J es t ty lk o jed en p ro b lem – n ie ma ś lad u an i p o p an i Ho ls t, an i p o „PC
Pro fes s io n al”, w k tó ry m miałab y s ię zn aleźć o wa p u b lik acja. Gru p a in tern au tó w
zo rg an izo wała n awet zak ro jo n e n a s zero k ą s k alę p o s zu k iwan ia Lis y Ho ls t, ale n ie
p rzy n io s ło to żad n y ch rezu ltató w. Po d o b n ie s p rawa ma s ię ze ws p o mn ian y m
czas o p is mem, k tó re o k azu je s ię p rawd ziwy m y eti wś ró d g azet. Z d u ży m
p rawd o p o d o b ień s twem mamy zatem mit, który zawiera się w innym micie!
Kto k o lwiek wy my ś lił p lo tk ę o p ająk ach d o b ro wo ln ie wch o d zący ch d o
n as zy ch u s t, o p arł ją n a o b ecn y m w n as zej k u ltu rze o b rzy d zen iu i s trach u p rzed
p ajęczak ami. Uzb ro jen ie mitu w ład u n ek s iln y ch emo cji o twiera g o n a s zero k ie
g ro n o o d b io rcó w. Zn aczn ie s zers ze n iż liczb a o s ó b , k tó re fak ty czn ie p o ży wiają
s ię p ająk ami w n o cy . Smaczn eg o !
 BO CI TAK ZOSTANIE!
M IT:
Sztu czn e wy wo ły wan ie zeza, n a p rzy k ład w trak cie s tro jen ia min , p o wo d u je
u trwalen ie s ię tej wad y wzro k u .

Szk o d a, że n a co d zień n ie wid zimy całeg o s k o mp lik o wan eg o mech an izmu , k tó ry

s k ład a s ię n a ap arat ru ch o wy n as zy ch g ałek o czn y ch . Bo ch o ciaż d la wielu
mó g łb y b y ć to wid o k d o ś ć d ras ty czn y , za n as zy mi p o wiek ami i g ałk ą o czn ą
s k ry wa s ię ws p an iała p an o rama s ześ ciu mięś n i ru ch o wy ch , k tó re u mo żliwiają
p rawid ło we wid zen ie. J es t to p rawd ziwy p o k az p recy zy jn ej in ży n ierii n as zeg o
ciała, ale n ies tety i o n b y wa czas ami zab u rzo n y . Os łab ien ie mięś n i o czn y ch lu b
p o rażen ie n erwó w o d p o wiad ający ch za d ziałan ie o k a o k reś lamy mian em zeza.
Czas ami s p o ty k a s ię ró wn ież g reck ą n azwę Strabismus, k tó ra d o s ło wn ie o zn acza
„zmru żo n e o k o ”. Przy zezie d o ch o d zi d o n iewłaś ciweg o u s tawien ia g ałek
o czn y ch , g d y ż jed n o o k o p atrzy p o d in n y m k ątem n iż d ru g ie. Tak i s tan p o ważn ie
u tru d n ia n o rmaln e fu n k cjo n o wan ie, b o wy zwan iem mo że s tać s ię p ro wad zen ie
s amo ch o d u czy wy k o n y wan ie p racy .
Nic więc d ziwn eg o , że wo k ó ł teg o s ch o rzen ia p o ws tało wiele
mitó w i n ieś cis ło ś ci. J ed en z n ich p rzek o n u je, że jeś li s ztu czn ie Mały eksperyment
b ęd ziemy wy wo ły wali zeza, n a p rzy k ład w trak cie s tro jen ia min ,
to tak i s tan mo że u trwalić s ię n a zaws ze. Ab y zro zu mieć, że n ie ma to żad n eg o
n au k o weg o u zas ad n ien ia, mu s imy p rzean alizo wać, jak fu n k cjo n u je p ara o czu .
Wy s tarczy d o teg o b ard zo p ro s ty ek s p ery men t, w k tó ry m u ży wać b ęd ziemy ty lk o
jed n eg o o k a. Zamk n ijmy zatem n a p rzy k ład p rawą p o wiek ę, a n as zy m o czo m
u k aże s ię o b raz z lewej s tro n y . Na jeg o d o ln ej p rawej k rawęd zi d o s trzeżemy o b ry s
n o s a. Gd y p o ru s zamy d y n amiczn ie ręk ą p rzed o twarty m lewy m o k iem, b ęd ziemy
w s tan ie ś led zić ru ch y ręk i, ale n ap o tk amy p ro b lemy związan e z o k reś len iem
o d leg ło ś ci ręk i o d o k a. Nieważn e, d ro g i Czy teln ik u , czy zn ajd u jes z s ię teraz
w tramwaju , czy w d o mo wy m zacis zu – s p ró b u j! Kied y n ag le o two rzy my p rawe
o k o , to o k aże s ię, że d o s k o n ale p o trafimy o cen ić o d leg ło ś ć p o ru s zającej s ię ręk i
o d twarzy . Ok aże s ię ró wn ież, że z n as zeg o p o la wid zen ia p rak ty czn ie zn ik n ął
n o s ! J es t o n led wie wid o czn y jak o p ó łp rzezro czy s ty k s ztałt n a s amy m ś ro d k u , n a
d o le. W p rzy p ad k u zeza mamy d o czy n ien ia ze zn aczn ie więk s zy mi zab u rzen iami
wid zen ia n iż p o d czas s p o g ląd an ia n a ś wiat ty lk o jed n y m o k iem!
J ak wy licza d o k to r h ab ilito wan a An n a Ku b atk o -Zieliń s k a z Kated ry
Ok u lis ty k i Co lleg iu m M ed icu m Un iwers y tetu J ag iello ń s k ieg o , n ie d o ś ć, że
wy s tęp u ją p ro b lemy z wid zen iem p rzes trzen n y m, to jes zcze d o ch o d zi d o teg o
międ zy in n y mi p o d wó jn e wid zen ie (n ak ład ające s ię o b razy ), mies zan ie s ię
o b razó w czy b rak jed n o czes n ej p ercep cji. Co n a to n as z o rg an izm? Do k to r Ewa
Oles zczy ń s k a-Pro s t, s p ecjalizu jąca s ię w ch o ro b ie zezo wej, zazn acza, że b ęd zie o n
b ro n ił s ię p rzed tak im s tan em, k tó ry u n iemo żliwia mu n o rmaln e fu n k cjo n o wan ie.
Wytworzy więc własne mechanizmy obronne (adaptacyjne), które doprowadzą jedynie do
dalszych nieprawidłowości. Dlateg o tak ważn e jes t leczen ie za p o mo cą ćwiczeń ,
o d p o wied n ich o k u laró w czy in terwen cji ch iru rg iczn ej. Częs to p rzy leczen iu zeza
lep iej wid zące o k o jes t zas łan ian e n a p ewien czas , ab y zach ęcać s łab s ze d o p racy
i p rzez to p o p rawiać jeg o wid zen ie. Stąd „p irack a” o p as k a n a o k u leczo n ej o s o b y .
Czy jed n ak n a p o ws tan ie teg o s ch o rzen ia wp ły wa s tro jen ie
g łu p ich min ? Nie! Wad a ta d o ty k a g łó wn ie d zieci, b ard zo rzad k o Zezowate
szczęście
d iag n o zu je s ię ją u d o ro s ły ch . Wp ły w mają międ zy in n y mi
czy n n ik i g en ety czn e, ch o ro b y u k ład u n erwo weg o czy g ałek
o czn y ch . Do d atk o wo o k u lis ta Gary M ark o witz, k tó ry o d wielu lat leczy
p acjen tó w z zezem, p o d k reś la, że is tn ieją p ewn e g ru p y o s ó b b ard ziej n arażo n y ch
n a tę ch o ro b ę. Wed łu g n ieg o s ą to wcześ n iak i, d zieci o p ó źn io n e w ro zwo ju
i o s o b y z an o maliami b u d o wy czas zk i. J ak wid ać, o n tak że p o d ziela o p in ię, że
sztuczne wywoływanie zeza nie ma nic wspólnego z jego powstawaniem. Do d aje
ró wn ież, że n ie b ęd zie miało tu zn aczen ia lek k ie u d erzen ie w trak cie k rzy żo wan ia
o czu , jak s u g eru ją leg en d y k rążące wś ró d d zieci.
Ten mech an izm mo żn a ś miało p o ró wn ać d o p racy in n y ch mięś n i. J eś li
p o d ciąg amy s ię n a d rążk u , to w p ewn y m mo men cie ćwiczeń n ie zas ty g n iemy ,
n iczy m n ieto p erz, n a s tałe w p o zy cji, w k tó rej ak tu aln ie s ię zn ajd u jemy .
Krzy żo wan ie o czu p rzez d łu g i czas o czy wiś cie n ie jes t n iczy m d o b ry m, b o o d
zb y t d u żeg o n ap ięcia mo że wy s tąp ić b ó l, ale n ie s p o wo d u je trwałeg o
u s zk o d zen ia mięś n i wo k ó ł g ałk i o czn ej. M ało teg o , k ró tk o trwałe k rzy żo wan ie
o czu zb liżo n e d o zezo wan ia, k tó re d la o b s erwato ra z zewn ątrz mo że wy g ląd ać jak
zez, jes t całk o wicie n atu raln y m elemen tem p racy o czu . Sp rawd źmy to za p o mo cą
k o lejn eg o ek s p ery men tu !
Sk o ro mach aliś my ju ż ręk o ma p rzed o czami, to p ro b lemem n ie p o win n o b y ć
p o wo ln e zb liżen ie n in iejs zej k s iążk i d o o czu . Gd y k s iążk a jes t ju ż b ard zo b lis k o
n as zeg o n o s a, o czy n ad al b ęd ą z s o b ą ws p ó łp raco wały , ale n ie b ęd ą ju ż u k ład ały
s ię ró wn o leg le. Zamias t teg o u s tawią s ię zb ieżn ie i ty m s amy m ich p o ło żen ie n ie
b ęd zie ró wn e wo b ec s ieb ie. Czy jes t to g ro źn e d la n as zy ch o czu ? Wręcz
p rzeciwn ie! Świad czy o ty m, że n as ze mięś n ie d o o k o ła o czu d ziałają całk o wicie
p rawid ło wo . Tak i s tan n ie ma n ato mias t zb y t wiele ws p ó ln eg o z ch o ro b ą zezo wą,
k tó rej mech an izm, jak wy jaś n iliś my wy żej, jes t in n y . I tak jak b ezk arn ie mo żemy
zb liżać k s iążk ę lu b o b s erwo wać włas n y n o s , tak id en ty czn ie d ziała s tro jen ie min ,
d la k tó ry ch n iezb ęd n y m efek tem jes t k rzy żo wan ie o czu . Ko lejn y mit d zieciń s twa
o b alo n y !
Więcej Darmo wy ch Eb o o k ó w n a: www.Frik Sh are.p l

KRYMINALNE ZAGADKI BIBLII

M IT:
W Bib lii mo żemy p rzeczy tać, że Ewa zerwała zak azan e jab łk o z d rzewa, co
ro zg n iewało Bo g a.

Czy tając Bib lię, mo żemy d o jś ć d o u zas ad n io n eg o wn io s k u , że Ewa, zry wając

o wo c z d rzewa p o zn an ia d o b ra i zła, p o p ełn iła czy n zab ro n io n y . J es t to zatem
ś wietn y materiał n a ś led ztwo , k tó reg o celem b y ło b y u s talen ie ws zy s tk ich
n iezb ęd n y ch s zczeg ó łó w tej s p rawy . Przed e ws zy s tk im n ależało b y o k reś lić
n arzęd zie zb ro d n i, p o n ieważ n a tej p o d s tawie mo g lib y ś my s p ró b o wać o d two rzy ć
s p o s ó b d ziałan ia s p rawcy (łac. modus operandi) czy wy ciąg n ąć wn io s k i n a temat
cech jeg o ch arak teru (n a p rzy k ład p rzy jmu je s ię, że n o ża w celach p rzes tęp czy ch
u ży wają o s o b y ag res y wn e, n ieb o jące s ię b ezp o ś red n iej k o n fro n tacji). Do u ży cia
jak ieg o n arzęd zia zatem p o d żeg ał Ewę wąż? Wiele o s ó b u d zieliło b y
jed n o zn aczn ej o d p o wied zi – ch o d ziło o jab łk o . Czy znajduje to odzwierciedlenie
w Biblii, która jest w tym przypadku naszym materiałem dowodowym? Nie!
Przy wo łajmy relację z Bib lii Ty s iąclecia (Rd z 3 , 4 – 6 ):

Wted y rzek ł wąż d o n iewias ty : „Na p ewn o n ie u mrzecie! Ale wie Bó g , że

g d y s p o ży jecie o wo c z teg o d rzewa, o two rzą s ię wam o czy i tak jak Bó g
b ęd ziecie zn ali d o b ro i zło ”. Wted y n iewias ta s p o s trzeg ła, że d rzewo to ma
o wo ce d o b re d o jed zen ia, że jes t o n o ro zk o s zą d la o czu i że o wo ce teg o
d rzewa n ad ają s ię d o zd o b y cia wied zy . Zerwała zatem z n ieg o o wo c,
s k o s zto wała i d ała s wemu mężo wi, k tó ry b y ł z n ią: a o n zjad ł.

Ok azu je s ię więc, że jes t tam mo wa n ie o jab łk u , a jed y n ie o b liżej

n ieo k reś lo n y m „o wo cu ”.
Ab s trah u jąc o d p rawd ziwo ś ci b ib lijn eg o o p is u , zg o d n ie
z n im Bó g p rzep ro wad ził włas n e d o ch o d zen ie, n a k tó reg o Materiał
p o d s tawie u s talił p rzy czy n ę („Niewias ta o d p o wied ziała: » Wąż dowodowy
w sprawie jabłka
mn ie zwió d ł i zjad łam« ”), u k arał s p rawcę („Ob arczę cię
n iezmiern ie wielk im tru d em twej b rzemien n o ś ci, w b ó lu b ęd zies z ro d ziła d zieci,
k u twemu mężo wi b ęd zies z k iero wała s we p rag n ien ia, o n zaś b ęd zie p an o wał n ad
to b ą”), u k arał węża-p o d żeg acza („n a b rzu ch u b ęd zies z s ię czo łg ał i p ro ch
b ęd zies z jad ł p o ws zy s tk ie d n i tweg o is tn ien ia”) i Ad ama, a p rzy o k azji całą
lu d zk o ś ć („p rzek lęta n iech b ęd zie ziemia z tweg o p o wo d u : w tru d zie b ęd zies z
zd o b y wał o d n iej p o ży wien ie d la s ieb ie p o ws zy s tk ie d n i tweg o ży cia”). Nies tety
w ferwo rze n ak ład an ia k o lejn y ch k ar Bó g n ie p o in fo rmo wał, o jak i o wo c
ch o d ziło , d lateg o twierd zen ie, że Bib lia zawiera o p is zjed zen ia p rzez Ewę i Ad ama
zak azan eg o jab łk a, mo że b y ć u zn an e za p o p u larn y mit.
J ak n a d o b ry ch ś led czy ch p rzy s tało , p o s tarajmy s ię jed n ak zb ad ać mo żliwe
s cen ariu s ze w tej s p rawie. Czy mo g ło to b y ć jab łk o ? By ło b y to d o ś ć n iezwy k łe,
p o n ieważ o wo c ten p o jawia s ię w Stary m Tes tamen cie zazwy czaj w p rzy jemn y m
k o n tek ś cie, n a p rzy k ład w Pieś n i n ad Pieś n iami, w k tó rej mo żemy p rzeczy tać:

Po s ilcie mn ie p lack ami z ro d zy n ek , wzmo cn ijcie mn ie jab łk ami, b o ch o ra

jes tem z miło ś ci. (… ) Tak ! Piers i twe n iech mi b ęd ą jak o g ro n a win n e,
a tch n ien ie twe jak zap ach jab łek .

Po mijając fak t, że wielu lek arzy zin terp reto wało b y o d d ech o zap ach u jab łek
jak o o b jaw cu k rzy cy , te o wo ce u k azan e s ą tu taj w zd ecy d o wan ie d o b ry m ś wietle!
Tak ie p o ró wn an ie n ie d aje n am s tu p ro cen to wej p ewn o ś ci, ale mamy ju ż jak ąś
p o s zlak ę. Nieco b ard ziej k ateg o ry czn y jes t p ro fes o r b io ch emii i p o p u lary zato r
wied zy Is aac As imo v , k tó ry w s wo jej p racy o Ks ięd ze Ro d zaju p o d k reś la, iż
„mo żemy b y ć n iemal p ewn i, że to n ie b y ło jab łk o ”. Twierd zi, że te owoce nie były
powszechnie znane i mogłyby nawet nie wyrosnąć w starożytnej Palestynie, czy li
w o to czen iu lu d zi p is zący ch Stary Tes tamen t. Ku jak iemu o wo co wi zatem
p o win n iś my s ię zwró cić? Th o mas Vin cig u erra w liś cie d o red ak cji „New Yo rk
Times a” w 1 9 8 9 ro k u s u g ero wał mo relę, ale s ą to czy s te d y wag acje b ez
k o n k retn eg o o p arcia w p rzek o n u jący ch d o wo d ach .
Zn aczn ie więcej zwo len n ik ó w ma o wo c fig o wca. Głó wn y m
Figi pod rajską
arg u men tem miałab y b y ć d als za częś ć ws p o mn ian eg o o p is u
z Ks ięg i Ro d zaju : „(… ) wted y o two rzy ły s ię im o b o jg u o czy jabłonią
i p o zn ali, że s ą n ad zy ; s p letli więc g ałązk i fig o we i zro b ili s o b ie
p rzep as k i”. A zatem Ad am i Ewa mieli ch wy cić za to , co b y ło p o d ręk ą, ab y
s zy b k o zas ło n ić ws ty d liwe rejo n y s wo ich ciał! Sk o ro b y ły to g ałązk i fig o we,
d rzewem mó g łb y b y ć fig o wiec. J es t to ciek awy ś lad , k tó ry p ó źn iej zn alazł wy raz
w s ztu ce. M ich ał An io ł, malu jąc s k lep ien ie Kap licy Sy k s ty ń s k iej, n ie u k azał
wy raźn ie wid o czn y ch fig , ale h is to ry cy s ztu k i p o k s ztałcie liś ci s ąd zą, że b ez
wątp ien ia mamy d o czy n ien ia z fig o wcem. In n i wło s cy arty ś ci ró wn ież p o d ążali
ty m tro p em, lecz n a p rzy k ład we fran cu s k iej i n iemieck iej s ztu ce częś ciej s ięg an o
p o jab łk o , co ś wietn ie wid ać międ zy in n y mi w d ziełach Alb rech ta Dü rera.
Wzo rem in n y ch ś led czy ch mo g lib y ś my też s k o rzy s tać z p o mo cy ek s p ertó w
(b ieg ły ch ), k tó rzy rzu cą n ieco ś wiatła n a b ad an y temat. Og ro mn y m au to ry tetem
b y łab y tu n iewątp liwie Zo fia Wło d arczy k , zn awczy n i ro ś lin b ib lijn y ch , zd an iem
k tó rej w Bib lii zn ajd ziemy p o n ad p ięćd zies iąt o d wo łań d o fig i jak o d rzewa
i o wo cu . W o k res ie b ib lijn y m fig a n ależała d o s ied miu n ajważn iejs zy ch ro ś lin n a
teren ie Ziemi Świętej, a to p o ważn y arg u men t n a jej rzecz. Nies tety , wo b ec b rak u
k o n k retn eg o corpus delicti (łac. „p rzed mio t p rzes tęp s twa”) jes teś my zmu s zen i
u mo rzy ć to d o ch o d zen ie. Có ż, tak czas ami b y wa w zawo d zie ś led czeg o . Ale mo że
zamias t n iczy m h o lly wo o d zk i d etek ty w iś ć d o b aru , ab y zap o mn ieć o całej
s p rawie, s p ró b u jmy o d p o wied zieć n a in n e p y tan ie: s k ąd w p o ws zech n ej
ś wiad o mo ś ci tak s iln e p o wiązan ie b ib lijn eg o o wo cu z jab łk iem?
Od p o wied zi p o s zu k iwał w 1 9 8 9 ro k u Herb ert Bro d erick ,
wó wczas p ro fes o r h is to rii s ztu k i w Leh man Co lleg e. Wed łu g Jabłko niezgody
n ieg o win n a jes t n iewłaś ciwa in terp retacja Wu lg aty , czy li
łaciń s k ieg o p rzek ład u Pis ma Święteg o . Fraza „(d rzewo p o zn an ia) d o b ra i zła”
zawiera tłu maczen ie „b o n u m et malu m”. Sło wo malum o d n o s i s ię d o zła, lecz jes t
łu d ząco p o d o b n e d o in n eg o łaciń s k ieg o s ło wa, czy li mālum, o zn aczająceg o …
jab łk o (jab ło ń )! Czy ta an alo g ia mo g ła s p o wo d o wać p o my łk ę, k tó ra u trwaliła s ię
n a całe wiek i? Zd an iem p ro fes o ra Bro d erick a – tak .
Trzeb a p rzy zn ać, że jes t to ciek awy p u n k t wid zen ia. In n i s p ecjaliś ci
p o d k reś lają ró wn ież, że w g rę mo że wch o d zić in n e s k o jarzen ie – ty m razem ze
zło ty m jab łk iem z n ap is em „d la n ajp ięk n iejs zej”, k tó re rzu ciła b o g in i n iezg o d y
Eris . W g reck iej mito lo g ii to o n o wy wo łało o g ro mn ą k łó tn ię międ zy Herą,
Afro d y tą i Aten ą, a p o ś red n io d o p ro wad ziło d o wo jn y tro jań s k iej. Teo lo ​g o wie
wczes n eg o ch rześ cijań s twa mu s ieli zn ać mity g reck ie, więc b y ć mo że n awiązali
d o teg o n iech lu b n eg o wątk u w h is to rii jab ł​k a. W n as zy m d o ch o d zen iu p o zo s taje
jes zcze wiele p y tań , ale z d u żą d o zą p ewn o ś ci mo żemy o b alić mit o ty m, że
w b ib lijn y m o p is ie zn ajd ziemy jab łk o . Nie ma o ty m an i s ło wa, więc… ś led ztwo
zamk n ięte!
 WIELKI MIT WIELKIEGO MURU
M IT:
Wielk i M u r Ch iń s k i jes t jed y n y m o b iek tem s two rzo n y m p rzez czło wiek a
wid o czn y m z p rzes trzen i k o s miczn ej.

Stara ch iń s k a leg en d a g ło s i, że p ięk n a d ziewczy n a M en g J ian g Nü p o zn ała

p ewn eg o d n ia mło d zień ca imien iem Wan Xilian g . Para zak o ch ała s ię w s o b ie b ez
p amięci, ale s zy b k o ro zd zielił ich o k ru tn y lo s . Ch ło p ak zo s tał zmu s zo n y d o
p racy p rzy b u d o wie Wielk ieg o M u ru Ch iń s k ieg o i mu s iał o p u ś cić u k o ch an ą.
M ijały mies iące, a M en g J ian g Nü n ie d o s tawała o d n ieg o żad n y ch wiad o mo ś ci.
Kied y n as tała zima, n ie zważając n a tru d n e waru n k i i s p rzeciw ro d zicó w, d zieln a
d ziewczy n a p o s tan o wiła p rzemierzy ć g ó ry i d o lin y , ab y zan ieś ć ciep łe u b ran ie
mężczy źn ie s wo jeg o ży cia. Nies tety , g d y d o tarła p o d Wielk i M u r, o k azało s ię, że
Wan Xilian g zmarł, a jeg o ciało razem z in n y mi zamu ro wan o w u k o ń czo n ej ju ż
b u d o wli. Dziewczy n a ro zp łak ała s ię rzewn y mi łzami, a jej p łacz o k azał s ię tak
g o rzk i, że częś ć Wielk ieg o M u ru zawaliła s ię, u jawn iając wiele u k ry ty ch
wewn ątrz k o ś ci. Ab y o d n aleźć s zczątk i u k o ch an eg o , M en g J ian g Nü ro zcięła
s o b ie p alec. Krew p o p ły n ęła ciu rk iem w miejs ce, g d zie s ię zn ajd o wały ,
i d ziewczy n a mo g ła g o d n ie p o ch o wać trag iczn ie zmarłeg o mło d zień ca. Nie jes t to
b y n ajmn iej jed y n a leg en d a związan a z Wielk im M u rem, ale n ajb ard ziej zn an a jes t
in n a, d o ty cząca mo żliwo ś ci zo b aczen ia g o z p rzes trzen i k o s miczn ej.
By ją zwery fik o wać, mu s imy p rzed e ws zy s tk im o k reś lić,
czy m jes t o wa p rzes trzeń k o s miczn a. Fred Ho y le, b ry ty js k i Godzina drogi stąd
as tro n o m, p o wied ział k ied y ś , że to wcale n ie tak d alek o –
wy s tarczy zaled wie g o d zin a d ro g i, o czy wiś cie jeś li s amo ch ó d zd o ła jech ać
w g ó rę. J ed n ak p recy zy jn e o k reś len ie, g d zie zaczy n a s ię p rzes trzeń k o s miczn a,
n ie jes t tak ie p ro s te, b o n ie is tn ieje p o ws zech n ie u zn an a d efin icja.
M ięd zy n aro d o wa Fed eracja Lo tn icza p rzy jmu je, że jes t to Lin ia Kármán a, a więc
u mo wn a g ran ica międ zy atmo s ferą Ziemi a p rzes trzen ią k o s miczn ą, k tó ra
p rzeb ieg a n a wy s o k o ś ci s tu k ilo metró w n ad p o zio mem mo rza. Nato mias t
n au k o wcy z Un iwers y tetu Calg ary w 2 0 0 9 ro k u o k reś lili tę g ran icę n a wy s o k o ś ci
s tu o s iemn as tu k ilo metró w n ad p o zio mem mo rza. Teo rety czn ie jes t to zaled wie
o s iemn aś cie k ilo metró w ró żn icy , ale w k o n tek ś cie o d ró żn ian ia o b iek tó w to
całk iem s p o ra zmian a.
Dru g ą ważn ą k wes tią jes t u s talen ie, co ro zu miemy p o d p o jęciem „wid zen ia”
o b iek tu z k o s mo s u . Czy ch o d zi o d o s trzeg an ie za p o mo cą k amery , lu n ety ,
an alizy zd jęć czy mo że wy łączn ie p atrzen ie g o ły m o k iem? Uży cie n ap rawd ę
d o b rej ap aratu ry p o więk s zającej p o p s u je n am zab awę, więc p rzy jmijmy ten
o s tatn i warian t. Zd an ia s ą jed n ak p o d zielo n e. Niek tó rzy p rzek o n u ją, że
d o s trzeżen ie Wielk ieg o M u ru Ch iń s k ieg o z Lin ii Kármán a lu b n is k iej o rb ity
o k o ło ziems k iej jes t n iemo żliwe. Tak twierd zi as tro n au ta An d y Th o mas , k tó ry
p ró b o wał wy p atrzy ć in teres u jący n as o b iek t, ale b ez p o wo d zen ia. J es zcze
więk s zy cio s zad ał Ch iń czy k o m ich włas n y as tro n au ta Yan g Liwei, k tó ry p o
p o wro cie z mis ji s twierd ził w wy wiad zie d la ch iń s k iej telewizji: „o to czen ie b y ło
p rzep ięk n e, ale n ie wid ziałem Wielk ieg o M u ru ”. Po tej wy p o wied zi ch iń s cy
o ficjele zap o wied zieli u s u n ięcie z p o d ręczn ik ó w s zk o ln y ch my lącej in fo rmacji.
Złe wieś ci p rzy n ió s ł tak że Kamles h P. Lu lla, g łó wn y n au k o wiec NASA d o s p raw
o b s erwacji Ziemi w Cen tru m Lo tó w Ko s miczn y ch imien ia Ly n d o n a B. J o h n s o n a
w Ho u s to n , k tó ry arg u men to wał, że Wielkiego Muru nie można dostrzec, gdyż jest
zbyt podobny do reszty otoczenia. In n i jed n ak s to ją n a s tan o wis k u , że n a wy s o k o ś ci
o k o ło s tu k ilo metró w n ad p o zio mem mo rza p rzy b ard zo d o b ry ch waru n k ach
atmo s fery czn y ch teo rety czn ie b ęd zie mo żliwe d o s trzeżen ie Wielk ieg o M u ru
Ch iń s k ieg o . Niek tó rzy as tro n au ci, jak Eu g en e Cern an i Ed Lu , p rzek o n u ją, że
p o czy n ili tak ą o b s erwację.
Czy te s zo k u jące d o n ies ien ia d o wo d zą, że leg en d a o ch iń s k iej b u d o wli
wid zian ej z p rzes trzen i k o s miczn ej wcale n ie jes t mitem? Nie, d lateg o że z tak iej
o d leg ło ś ci, n ad al zak ład ając ś wietn e waru n k i d o o b s erwacji, ró wn ie d o b rze
d o s trzeg lib y ś my in n e o b iek ty s two rzo n e p rzez czło wiek a, tak ie jak s ieci
au to s trad , s tad io n y i tamy . As tro n au ci, k tó rzy twierd zą, że wid zieli Wielk i M u r
Ch iń s k i, d o s trzeg ali tak że in n e o b iek ty . To o zn acza, że Wielki Mur Chiński na
pewno nie jest jedynym obiektem, który wyszedł spod ręki człowieka, a może być
widoczny z przestrzeni kosmicznej. M ało teg o , p o n ieważ Wielk i M u r w n ajs zers zy m
p u n k cie ma s zero k o ś ć zaled wie o k o ło d ziewięciu – d zies ięciu metró w, to in n e
b u d o wle b ęd ą o wiele lep iej wid o czn e!
Z k ażd y m k ilo metrem w g ó rę s p rawa ro b i s ię co raz tru d n iejs za. No rb erto
Ló p ez-Gil, k tó ry n a łamach czas o p is ma n au k o weg o „J o u rn al o f Op to metry ”
o p u b lik o wał p racę n a in teres u jący n as temat, s twierd ził, że „p atrzen ie n a Wielk i
M u r Ch iń s k i z o d leg ​ł o ś ci s tu s ześ ćd zies ięciu k ilo metró w mo żn a p o ró wn ać d o
p atrzen ia n a k ab el o ś red n icy d wó ch cen ty metró w z d y s tan s u p o n ad p ó ł
k ilo metra”. Kan ad y js k i as tro n au ta Ch ris Had field , k tó ry p ró b o wał wy p atrzy ć
b u d o wlę z p o k ład u międ zy n aro d o wej s tacji k o s miczn ej zn ajd u jącej s ię o k o ło
cztery s tu k ilo metró w n ad p o wierzch n ią Ziemi, ró wn ież n ie p o zo s tawia złu d zeń .
J ak mó wił w wy wiad zie d la k an ad y js k ieg o rad ia CBC: „jes t zb y t d o b rze u k ry ty ,
jak b y ch cieli g o s p ecjaln ie s ch o wać p rzed as tro n au tami”.
Bio rąc p o d u wag ę d łu g o ś ć Wielk ieg o M u ru Ch iń s k ieg o , łatwo zro zu mieć,
d laczeg o lu d zie wy o b rażali s o b ie tę b u d o wlę jak o jed y n ą d o s trzeg aln ą
z p rzes trzen i k o s miczn ej. Pierws ze wzmian k i n a ten temat p o jawiają s ię ju ż n a
p rzeło mie XIX i XX wiek u ! Hen ry No rman w k s iążce The Peoples and Politics of the Far
East z 1 8 9 5 ro k u p is ał o ws p an iałej ch iń s k iej b u d o wli: „p o mimo s wo jeg o wiek u
cies zy s ię rep u tacją jed y n eg o d zieła lu d zk ich rąk n a p lan ecie, k tó re wid ać
z Ks ięży ca”.
M it o d ży ł n a n o wo w 1 9 3 8 ro k u d zięk i u mies zczen iu g o
w k s iążce Second Book of Marvels n ap is an ej p rzez p o d ró żn ik a Wielki Mur
i damska torebka
Rich ard a Hallib u rto n a, k tó ry cies zy ł s ię o g ro mn y m au to ry tetem
i międ zy n aro d o wą s ławą. Ws zy s tk o za s p rawą wy czy n u
p o leg ająceg o n a p rzep ły n ięciu wp ław Kan ału Pan ams k ieg o , d łu g ieg o n a
o s iemd zies iąt d wa k ilo metry ! Przez d zies ięć d n i d zieln ie p o k o n y wał wo d ę
w to warzy s twie s n ajp era s ied ząceg o w łó d ce, k tó ry w k ażd y m mo men cie b y ł
g o to wy d o u ży cia k arab in u p rzeciwk o liczn y m k ro k o d y lo m ży jący m w k an ale.
Co ciek awe, d awn iej, p o d o b n ie jak o b ecn ie, k ażd e p rzep ły n ięcie k an ału b y ło
p łatn e. Po d ró żn ik o wi wy s tawio n o więc rach u n ek n a trzy d zieś ci s ześ ć cen tó w. J ak
zatem n ie u wierzy ć k o mu ś tak zn an emu i s ły n ącemu z d etermin acji? Teo ria ta
b y ła częs to p o wtarzan a, d o p ó k i as tro n au ci n ie wy ląd o wali n a p o wierzch n i
Ks ięży ca.
Tu taj ju ż n ie ma s p rzeczn y ch o p in ii – tak a o b s erwacja jes t n iemo żliwa. Nas z
n atu raln y s atelita jes t (wed łu g NASA) p rzeciętn ie o d d alo n y o d Ziemi o 3 8 2 5 0 0
k ilo metró w. Ws p o mn ian y wcześ n iej No rb erto Ló p ez-Gil wy liczy ł, że o b s erwacja
Wielk ieg o M u ru Ch iń s k ieg o z tak iej o d leg ło ś ci p rzy p o min ałab y p atrzen ie n a
k ab el o ś red n icy d wó ch cen ty metró w z o d leg ło ś ci p o n ad ty s iąca k ilo metró w.
Zatem d o s trzeżen ie g o b y ło b y ró wn ie mo żliwe, jak o d n alezien ie czeg o k o lwiek
w d ams k iej to reb ce.
Nies tety , mit o Wielk im M u rze jak o jed y n ej b u d o wli wid o czn ej g o ły m o k iem
z p rzes trzen i k o s miczn ej zawo d zi p o d wó jn ie. Po p ierws ze, n ie jes t jed y n y m
wid o czn y m d ziełem czło wiek a. Po d ru g ie, jes t led wie d o s trzeg aln y (o ile w o g ó le
mo żn a g o wy p atrzy ć). J ak to s p rawd zić? J eś li w n ajb liżs zy m czas ie p lan u jes z,
miły Czy teln ik u , wy cieczk ę w k o s mo s , to w trak cie wzn o s zen ia zwró ć u wag ę, że
k ied y Wielk i M u r b ęd zie n ad al wid o czn y , mo żliwe d o wy p atrzen ia b ęd ą też in n e
o b iek ty . A p ó źn iej ws zy s tk ie d etale zn ik n ą i Two im o czo m u k aże s ię ws p an iałe
p ięk n o Błęk itn ej Plan ety .
 GRZECH ONANA
M IT:
On an izm wziął s wo ją n azwę o d On an a, k tó ry d o p u s zczał s ię s amo g wałtu .

Niek tó rzy lu d zie, czy teg o ch cą, czy n ie, zap is u ją s ię trwale w p amięci lu d zk o ś ci,
p o n ieważ ich n azwis k u ży wamy n ie ty lk o , ab y p rzy wo łać o n ich ws p o mn ien ie.
Tak b y ło n a p rzy k ład z Alo is em Alzh eimerem, n a p o czątk u XX wiek u b ad ający m
p rzy p ad ek p ewn ej p ięćd zies ięcio jed n o latk i * , k tó ra wy k azy wała o b jawy
„s p ecy ficzn ej ch o ro b y k o ry mó zg o wej”. Do k to r p o s tan o wił n azy wać to
s ch o rzen ie „ch o ro b ą Au g u s te D.” (o d imien ia i p ierws zej litery n azwis k a b ad an ej
p acjen tk i) lu b „ch o ro b ą zap o min an ia”. Śro d o wis k o n au k o we zd ecy d o wało
jed n ak in aczej i ju ż w 1 9 1 0 ro k u w Podręczniku psychiatrii au to rs twa Emila
Kraep elin a p o jawiła s ię n azwa „ch o ro b a Alzh eimera”. Id en ty czn ie s p rawa miała
s ię ze ws p ó łp raco wn ik iem d o k to ra w o k res ie p racy w k lin ice p s y ch iatry czn ej we
Wro cławiu , k tó reg o n azwis k o d ało p ierws zą częś ć n azwy in n eg o s ch o rzen ia –
ch o ro b y Creu tzfeld ta-J ak o ​b a. Dzis iaj ws p o mn ian e n azwis k a k o jarzą s ię p rzed e
ws zy s tk im z jed n o s tk ami ch o ro b o wy mi, o k tó ry ch p is ali b ad acze, a n ie z n imi
s amy mi. Na ty m tle n ieco mn iej s zczęś cia miał b ib lijn y On an , k tó reg o imię
p o s łu ży ło d o s two rzen ia s y n o n imu o p is u jąceg o zach o wan ia o k reś lan e ró wn ież
jak o mas tu rb acja, au to ​e ro ty zm, ip s acja lu b s amo g wałt. Po jawia s ię jed n ak
p y tan ie, czy n as z b o h ater zas łu ży ł n a tak i lo s ?
O jeg o ży ciu wiemy s to s u n k o wo (s ic!) n iewiele. By ł s y n em
J u d y i miał s tars zeg o b rata imien iem Er, k tó ry zmarł. On an Bezczelny
p o jawia s ię w p rzek azach b ib lijn y ch właś ciwie ty lk o szwagier
w k o n tek ś cie g rzech u , k tó ry p o p ełn ił. Na czy m miał p o leg ać jeg o
wy s tęp ek ? Zo b aczmy , co n a ten temat mó wi Bib lia J ak u b a Wu jk a, a więc jed en
z n ajs tars zy ch p rzek ład ó w Pis ma Święteg o n a języ k p o ls k i (Rd z 3 8 , 9 ):

On [On an – p rzy p . R.K.] wid ząc, że s ię n ie jemu s y n o wie ro d zić mieli, g d y

wch o d ził d o żo n y b rata s weg o , wy p u s zczał n as ien ie n a ziemię, ab y s ię d zieci
imien iem b rata jeg o n ie ro d ziły .

Tek s t ten mo że ro d zić p ewn e p y tan ia, b o co tak ieg o p rak ty k o wał On an ? Czy
wch o d ził d o d o mu s wo jej b rato wej, b ezczeln ie o d d awał s ię mas tu rb acji
i „wy p u s zczał n as ien ie” n a d y wan ? Nieco b ard ziej p recy zy jn y o p is zn ajd ziemy
w Bib lii wars zaws k iej:

Lecz On an , wied ząc, że to p o to ms two n ie b ęd zie n ależało d o n ieg o ,

ilek ro ć o b co wał z żo n ą b rata s weg o , n is zczy ł n as ien ie s wo je, wy lewając je n a
ziemię, ab y n ie wzb u d zić p o to ms twa b ratu s wemu .

M o żemy o d etch n ąć z u lg ą, b o p o p rzed n i frag men t b y ł b ard ziej d o s ło wn y i z

p ewn o ś cią n ie ch o d ziło w n im o o d wied zan ie d o mu b rato wej, ale o n ieco in n y
wy miar „wch o d zen ia”. Czy teraz jed n ak s y tu acja n ad al n ie wy d aje s ię s zo k u jąca?
On an b ezk arn ie o b cu je z żo n ą b rata – co to za o b y czaje?! Lecz d la ó wczes n y ch
lu d zi n ie b y ło w ty m n ic złeg o , a wręcz b y ło to zach o wan ie p o żąd an e, zg o d n e
z p rawem lewiratu . W jeg o my ś l najstarszy żyjący brat zmarłego poślubiał wdowę
i obcując z nią, przedłużał ród. On an o wi wy p ełn ien ie teg o p rawa n ie o d p o wiad ało –
n ie ch ciał d o p ro wad zić d o s y tu acji, w k tó rej „p o to ms two n ie b ęd zie jeg o ”,
a zo s tan ie u zn an e za ró d b rata. Do p u s zczał s ię więc s to s u n k u p rzery wan eg o (łac.
coitus interruptus), czy li celo wo wy co fy wał s wó j n arząd p łcio wy z p o ch wy b rato wej
n a mo men t p rzed wy try s k iem n as ien ia. Tak ie zach o wan ie b y ło k ary g o d n e
z d wó ch p o wo d ó w. Po p ierws ze, marn o wał d ro g o cen n e n as ien ie, p o d ru g ie, n ie
wy p ełn iał p rawa lewiratu . Dlateg o mo g ła g o s p o tk ać ty lk o jed n a k ara, o k tó rej
in fo rmu je n as in n y frag men t Bib lii Ty s iąclecia (Rd z 3 8 , 1 0 ): „Złe b y ło w o czach
Pan a to , co o n czy n ił, i d lateg o tak że zes łał n a n ieg o ś mierć”. Nie zmien ia to
jed n ak fak tu , że Onana niesłusznie skojarzono z masturbacją, podczas gdy powinien
zostać „patronem” stosunku przerywanego. Kto s to i za tą p o my łk ą?
Th o mas W. Laq u eu r, k tó ry b ad ał k u ltu ro wą h is to rię
mas tu rb acji, ws k azu je, że win o wajcą jes t o s iemn as to wieczn y Straszliwe
an o n imo wy au to r k s iążk i p o d wy mo wn y m ty tu łem: Onania albo następstwa
Ohydny Grzech Samozaspokojenia, i wszystkie jego Straszliwe Następstwa, ohydnego grzechu
tyczące się obu PŁCI, wraz z Duchową i Cielesną Poradą dla tych, którzy już
obciążyli się tą wstrętną praktyką [tak , to cały czas jes t ty tu ł k s iążk i – p rzy p . R.K.].
A także stosowna Przestroga dla Młodzieży narodu Obu PŁCI… Au to r s ięg n ął p o zn an ą
z Ks ięg i Ro d zaju h is to rię p o tęp io n eg o On an a i o d jeg o imien ia u two rzy ł n azwę
o p is u jącą zjawis k o , z k tó ry m, jak twierd ził, „n ieg o d ziwe k s iążk i, złe
to warzy s two , h is to rie miło s n e, lu b ieżn e ro zmo wy i in n e Zach ęty d la Żąd zy
i Ro zp u s ty – n ie mo g ą s ię mierzy ć”. Z p ers p ek ty wy czas u mo żemy s ąd zić, że tak
s k rajn e s tan o wis k o n ie zy s k ało s zers zej ap ro b aty , ale o wo d zieło n a p o czątk u
XVIII wiek u cies zy ło s ię o g ro mn ą p o p u larn o ś cią i b y ło s zero k o
ro zp o ws zech n io n e. M ało teg o , u ważan o je za p o ważn y p o d ręczn ik med y czn y , n a
k tó reg o p o d s tawie mo żn a zd iag n o zo wać i leczy ć o s o b y „k alające włas n e ciała,
b ez o b ecn o ś ​c i in n y ch ”.
Pó ł wiek u p o d ziele an o n imo weg o au to ra u k azała s ię in n a k s iążk a p o d ró wn ie
ciek awy m ty tu łem: Onanizm albo dysertacja medyczna o chorobach wywoływanych przez
masturbację, k tó ra jes zcze b ard ziej u mo cn iła ro zu mien ie n o weg o p o jęcia –
o n an izmu . Ty m razem au to r b y ł p o ws zech n ie zn an y . By ł n im s ły n n y s zwajcars k i
lek arz Samu el Au g u s te Tis s o t, k tó reg o p io n iers k ie tezy n a temat n a p rzy k ład
mig ren y n awet p o latach o k azały s ię celn e. Nieco s łab iej p o s zło mu z d iag n o zą
mas tu rb acji, k tó rą u ważał za co ś n a k s ztałt ch o ro b y zak aźn ej i n azy wał
„zb ro d n ią”. J eg o zd an iem, s p erma * * jes t ży cio d ajn y m p ły n em, k tó reg o
u p u s zczan ie p o wo d u je o s łab ien ie o rg an izmu , d emen cję, u tratę wzro k u i cały
k atalo g in n y ch ch o ró b . To właś n ie międ zy in n y mi d zięk i n iemu u tarł s ię p o g ląd
o ś lep o cie wy wo łan ej o n an izmem. Za s tan o wis k iem tak p o ważn y ch au to ry tetó w
jak Tis s o t p o d ąży ł p rzemy s ł med y czn y . An tro p o lo g M ich ael Patto n p rzy wo łu je,
że s p rzed awan o międ zy in n y mi s p ecjaln e g o rs ety , k tó re u n iemo żliwiały
mas tu rb ację. Po za ty m w ap tek ach mo żn a b y ło k u p ić lek i an ty mas tu rb acy jn e,
k tó ry ch zad an ie p o leg ało n a zmn iejs zen iu ch ęci s amo g wałtu . Lek arze
o rg an izo wali ró wn ież s p ecjaln e p o k azy , n a k tó ry ch mo żn a b y ło zo b aczy ć ciała
i s zk ielety o fiar mas tu rb acji (w rzeczy wis to ś ci b y ły to o s o b y zmarłe w wy n ik u
ró żn y ch ch o ró b ).
M o d a n a p iętn o wan ie o n an izmu d o tarła tak że d o p o ls k ich lek arzy . Lwo ws k i
d o k to r An to n i St. Berg er we ws tęp ie d o s wo jej p racy z 1 8 7 3 ro k u p t. O skutkach
samogwałtu i zmazaniach nocnych jako też o słabościach wenerycznych p is ał k u p rzes tro d ze:

O! Przy jd ź mło d zień cze, a s p o jrzej n a o n an is tę w s zp italu i w d o mu

o b łąk an y ch , k tó ry jes t jak b y n a wp ó ł zwierzęciem i wy s ch n ięty jak s zk ielet
leży b ezp rzy to mn y . Zad rży s z i p ewn ie zap rzes tan ies z teg o n iecn eg o
wy s tęp k u .

W więk s zo ś ci trak tató w med y czn y ch teg o ty p u imię On an a b y ło u ży wan e ju ż

ty lk o w ch arak terze p ełn o p rawn eg o termin u med y czn eg o . O p rawd ziwy m s en s ie
b ib lijn eg o p rzek azu , p o d o b n ie jak d zis iaj, raczej n ie p amiętan o . Ale n ie
o s zu k u jmy s ię – On an i tak miał s p o ro s zczęś cia. M ó g ł s k o ń czy ć jak ws p an iała
rzy ms k a b o g in i miło ś ci Wen era, k tó rej imię n ieo d łączn ie k o jarzy my z ch o ro b ami
p rzen o s zo n y mi d ro g ą p łcio wą.

* Alzh eimer zajmo wał s ię ws p o mn ian ą p acjen tk ą p rzez k ilk a k o lejn y ch lat.
* * Zn amien n y jes t fak t, że w p racach o s iemn as to wieczn y ch au to ró w p o ru s za s ię
n iemal wy łączn ie temat mas tu rb acji wś ró d mężczy zn . Zaró wn o wted y , jak i wcześ n iej
u ważan o , że mas tu rb acja k o b iet to zjawis k o p rak ty czn ie n ieis tn iejące.
 PIRACKA OPASKA
M IT:
Piraci n o s ili o p as k i n a o k u , ab y zak ry ć b rak g ałk i o czn ej.

Nic n ie zap o wiad ało , że w p o g o d n y wieczó r 7 p aźd ziern ik a 2 0 1 1 ro k u trad y cy jn a

h is zp ań s k a k o rrid a zak o ń czy s ię in aczej n iż zwy k le. Przecież n a ś ro d k u aren y s tał
s am J u an J o s é Pad illa, jed en z n ajb ard ziej d o ś wiad czo n y ch to read o ró w,
u lu b ien iec p u b liczn o ś ci. Z try b u n g rzmiało trad y cy jn e „o le!” za k ażd y m razem,
g d y Pad illa d rażn ił b y k a czerwo n ą p łach tą. Wtem s tała s ię rzecz n ies ły ch an a.
To read o r p o ś lizg n ął s ię, a b y k w u łamk u s ek u n d y zwietrzy ł s wo ją s zan s ę. Rzu cił
s ię n a leżąceg o to read o ra i zaatak o wał g ło wą. Ró g p rzeb ił p o liczek i o k o
u wielb ian eg o J u an a, a p u b liczn o ś ć n a aren ie La M is erico rd ia w Sarag o s s ie
ws trzy mała o d d ech . Ty m b ard ziej s ły s zaln e s tało s ię wo łan ie to read o ra, k tó ry
s ch o d ząc z p lacu b o ju , złap ał s ię za g ło wę i k rzy czał: „M o je o k o !”. Nies tety
lek arzo m n ie u d ało s ię u rato wać lewej g ałk i o czn ej, a fataln y s tan zawo d n ik a n ie
p o zwalał n awet my ś leć o d als zy ch wy s tęp ach . Ale ju ż p ięć mies ięcy p ó źn iej
Pad illa p o n o wn ie s tan ął n a aren ie, ty m razem w Oliv en zy , g o to wy d o n as tęp n eg o
b o ju . Zmien ił s ię ty lk o jed en s zczeg ó ł. Na jeg o lewy m o k u p o jawiła s ię czarn a
o p as k a, d zięk i k tó rej zawo d n ik zy s k ał n ad an y p rzez fan ó w p s eu d o n im – El Pirata
Pad illa (Pirat Pad illa). Od tej p o ry s etk i jeg o en tu zjas tó w, id ąc n a zawo d y , b ierze
z s o b ą flag i z p irack im mo ty wem b iałej czas zk i i s k rzy żo wan y ch k o ś ci.
Sk o jarzen ie jeg o k o n tu zji ze ś wiatem p irató w b y ło d la ws zy s tk ich n atu raln e
i o czy wis te. W więk s zo ś ci k s iążek i filmó w o p iratach wid zimy p rzecież
p rzed s tawicieli teg o malo wn iczeg o zawo d u wy p o s ażo n y ch w ch arak tery s ty czn y
atry b u t.
Czy w tak im razie p irat n o s i o p as k ę n a o k u , ab y zas ło n ić
b rak u jące lu b u s zk o d zo n e o k o , p o d o b n ie jak J u an J o s é Pad illa? Ryzyko zawodowe
Wiele o s ó b o d p o wie twierd ząco n a to p y tan ie, ale s p rawa n ie jes t pirata
tak o czy wis ta. To b o wiem o zn aczało b y , że wielu p irató w, jak
p o k azu ją filmy , miało o g ro mn eg o p ech a i s traciło o k o w czas ie walk i. Oczy wiś cie
wy k o n y wan ie tak ieg o zawo d u wiązało s ię z ry zy k iem wy s tąp ien ia u razó w alb o
n awet u traty ży cia. Zres ztą w p o p k u ltu rze wid zimy wielu p irató w z d rewn ian ą
p ro tezą n o g i lu b ręk i, k tó rzy wcześ n iej u tracili k o ń czy n ę w p o ty czce. Tu taj
ró wn ież mamy d o czy n ien ia z n ied o mó wien iem. Otó ż p rawd ziwi p iraci n ie
d y s p o n o wali filmo wy mi, p ięk n ie wy s tru g an y mi p ro tezami, k tó re w razie
p o trzeb y mo n to wał o k ręto wy lek arz. Na p irack im s tatk u n ie b y ło an i p ro tez, an i
lek arza. Ko ń czy n ę p o s zk o d o wan eg o p irata zas tęp o wan o ty m, co ak u rat
zn ajd o wało s ię p o d ręk ą. Nierzad k o b y ła to n o g a o d s to łu alb o częś ć wio s ła.
O d rewn ian ej p ro tezie w s ty lu Pin o k ia n ie mo g ło b y ć mo wy . Sameg o zab ieg u
d o k o n y wał n ato mias t o k ręto wy k u ch arz, k tó ry k o rzy s tał z p rzy rząd ó w
u ży wan y ch d o g o to wan ia p o traw. Śmierteln o ś ć tak ieg o „zab ieg u ” b y ła n iezwy k le
d u ża, a p acjen ci n ajczęś ciej u mierali w wy n ik u zak ażen ia ran y . Wy ch o d zi n a to ,
że p irata z d wiema g ałk ami o czn y mi i ws zy s tk imi k o ń czy n ami p o win n iś my
n azy wać „p o czątk u jący m”. Czy u razó w o czu mo g ło b y ć ró wn ie d u żo , jak ty ch
d o ty czący ch k o ń czy n ? Tak ie wy tłu maczen ie o b ecn o ś ci o p as k i n a o k u p irata n ie
jes t p rzek o n u jące, b o praktycznie nie istnieją potwierdzone życiorysy piratów, którzy
doznali podobnej kontuzji i nosili opas-kę na oku.
W o s tatn im czas ie p o jawiło s ię n o we wy jaś n ien ie, k tó reg o
o g ro mn y m zwo len n ik iem jes t p ro fes o r J ames E. Sh eed y z Vis io n Ciemność,widzę
Perfo rman ce In s titu te w Pacific Un iv ers ity w Oreg o n ie. J eg o ciemność

zd an iem, za u ży wan iem o p as ek wcale n ie s to i n ies p o ty k an ie

wielk a fala u razó w o czu , ale ich wy k o rzy s tan ie n a p o lu walk i. W czas ie
zd o b y wan ia d ru g ieg o s tatk u p iraci mo g li p rzecież zas tać p rzeciwn ik ó w p o d
p o k ład em. Wch o d ząc d o zu p ełn ie ciemn eg o p o mies zczen ia, s talib y s ię łatwy m
celem, p o n ieważ ich wzro k n ie b y ł p rzy zwy czajo n y d o ciemn o ś ci. Dlateg o
p rzek ład ali o p as k ę z o k a, k tó re d zięk i n iej p rzy wy k ło d o ciemn o ś ci, n a d ru g ie
o k o i mo g li o d razu p o d jąć walk ę. By łb y to p o my s ł g en ialn y w s wo jej p ro s to cie!
Zas tan ó wmy s ię więc, czy tak i s cen ariu s z jes t realn y .
Fak ty czn ie fo to recep to ry , k tó re w n as zy ch o czach zamien iają p o ch łan ian e
ś wiatło n a k o n k retn ą reak cję n as zeg o o rg an izmu , nie są w stanie bardzo szybko
przestawić się na nocne widzenie. Z b ad ań p rzep ro wad zo n y ch p rzez J ames a E.
Sh eed y ’eg o wy n ik a, że p o trzeb a n a to n awet d wu d zies tu p ięciu min u t! Dlateg o ,
ab y o min ąć d łu g o trwałą ad ap tację, p iraci mo g li u ży ć s p ry tn eg o s p o s o b u
z o p as k ą. Sk u teczn o ś ć tej meto d y p o twierd zili w jed n y m ze s wo ich
telewizy jn y ch p ro g ramó w czło n k o wie zes p o łu p o g ro mcó w mitó w (MythBusters),
k tó rzy p o k o n y wali s p ecjaln ie u two rzo n y to r p rzes zk ó d . Os iąg ali zn aczn ie lep s ze
wy n ik i, g d y k o rzy s tali z meto d y , k tó rą p o p iera Sh eed y i wielu in n y ch
n au k o wcó w. Co ciek awe, id en ty czn e zalecen ie zn ajd ziemy ró wn ież w o ficjaln y ch
d o k u men tach Fed eraln ej Ad min is tracji Lo tn ictwa (an g . Federal Aviation
Administration), k tó ra in s tru u je p ilo tó w, b y w trak cie p rzelaty wan ia n ad
ro zś wietlo n y m mias tem zamk n ęli jed n o o k o , żeb y zach o wać wid zen ie n o cn e n a
czas , g d y s amo lo t zn ajd zie s ię w całk o wity ch ciemn o ś ciach . Tak i s p o s ó b ma
s wo ją wad ę, p o n ieważ p atrzen ie jed n y m o k iem u tru d n ia n a p rzy k ład właś ciwą
o cen ę o d leg ło ś ci, ale zd ecy d o wan ie i tak lep iej wid zieć co k o lwiek n iż zu p ełn ie
n ic.
Nies tety b rak u je p rzek azó w h is to ry czn y ch , k tó re
jed n o zn aczn ie p o twierd ziły b y , że właś n ie ten p ro s ty , Piraci z Wyspy

a jed n o cześ n ie s k u teczn y s p o s ó b s tał za u ży wan iem o p as ek n a Skarbów

o k u . M ało teg o , tru d n o p o wied zieć, czy w o g ó le o p as k i b y ły tak
p o ws zech n ie s to s o wan e, jak s ię p rzy jmu je. Więk s zo ś ć ws p ó łczes n y ch wy o b rażeń
o b arwn ej k u ltu rze p irack iej n ie p o ch o d zi b o wiem z k ro n ik i wiary g o d n y ch
o p is ó w, lecz z k s iążk i Wyspa skarbów wy d an ej p rzez Ro b erta Lo u is a Stev en s o n a
w 1 8 8 3 ro k u , n a p o d s tawie k tó rej n ak ręco n o wiele filmó w. J ed n y m z n ich b y ła
ad ap tacja wy twó rn i Dis n ey a z 1 9 5 0 ro k u , k tó ra ro zp o częła trad y cję mó wien ia „p o
p irack u ”, z ch arak tery s ty czn y m d o d awan iem „arrr” n a k o ń cu zd an ia o raz
p rzeciąg an iem litery „r”. Ws zy s tk o za s p rawą Ro b erta Newto n a, k tó ry b rawu ro wo
wcielił s ię w ro lę jed n eg o z p irató w i d o d ał d o s ty lu mó wien ia s wo jej p o s taci
d o b rze mu zn an e elemen ty d ialek tu k o rn walijs k ieg o . Od tej p o ry o d n ajd u jemy
w p o p k u ltu rze s tereo ty p tak mó wiąceg o p irata, k tó ry jed n ak … n ie ma n ic
ws p ó ln eg o z p rawd ą. Czy p o d o b n ie b y ło z o p as k ą n a o k u ? M imo że zn aczn ie
b ard ziej p rawd o p o d o b n e jes t u ży cie o p as k i w walce n iż d o zas ło n ięcia ran y ,
o d p o wied ź mo że b y ć ty lk o jed n a: trrru d n o p o wied zieć, arrr!
 WOJNA O MIKOŁAJA
M IT:
Wizeru n ek Święteg o M ik o łaja zo s tał s two rzo n y p rzez Co ca-Co lę.

Co ro k u , mn iej więcej w d ru g iej p o ło wie lis to p ad a, w n as zy ch telewizo rach

p o jawia s ię zwias tu n n ad ch o d zący ch ś wiąt. Pęd zący p o d ro g ach czerwo n o -b iały
k o n wó j ciężaró wek Co ca-Co li p rzy ak o mp an iamen cie ś wiąteczn ej mu zy k i
o zn ajmia, że wk ró tce zg o d n ie z o d wieczn y m zwy czajem zjemy b ars zcz
w to warzy s twie Kevina samego w domu. M o żn a więc d o jś ć d o wn io s k u , że wes o ły
s taru s zek z s iwą b ro d ą, k tó reg o n azy wamy Święty m M ik o łajem, jes t właś ciwie
p ro d u k tem ws p o mn ian eg o amery k ań s k ieg o k o n cern u . Sk o jarzen ie Co ca-Co li
i b o h atera ś wiąt jes t tak s iln e, że jeg o ws p ó łczes n y wizeru n ek p o ws tał jak o
zab ieg mark etin g o wy . M ało teg o , Co ca-Co la miała tak zman ip u lo wać jeg o
wy g ląd , że d ziwn y m trafem Święty M ik o łaj p rzy b rał b iało -czerwo n e b arwy ,
to żs ame z k o lo rami k o n cern u . Przy p ad ek … ?
Kied y p o d k o n iec p aźd ziern ik a 2 0 1 4 ro k u zmarł J o h n M o o re,
k tó ry wcielał s ię w co ca-co lo weg o M ik o łaja, d la wielu o s ó b b y ł Biskup czy wesoły
to o g ro mn y cio s wy mierzo n y w in s ty tu cję ś wiąt Bo żeg o staruszek?
Naro d zen ia. J ak zatem o b alić mit, że to Co ca-Co la s two rzy ła
ws p ó łczes n y wizeru n ek Święteg o M ik o łaja? M u s ielib y ś my wy k azać, że is tn iał
o n w tak iej s amej lu b p o d o b n ej fo rmie p rzed latami trzy d zies ty mi XX wiek u , g d y
rek lamy czarn eg o n ap o ju * n a s tałe zag o ś ciły w mas o wej ś wiad o mo ś ci. Sięg n ijmy
zatem d o p rzed s tawień p ierwo wzo ru d zis iejs zeg o M ik o łaja.
By ł n im ś więty M ik o łaj z M iry , b is k u p , k tó ry , jak p o d ają ży wo ty ś więty ch ,
ży ł n a p rzeło mie III i IV wiek u . M ira leży w d zis iejs zej Tu rcji (to n ie Lap o n ia! –
p rzep ras zam ws zy s tk ie d zieci) i o b ecn ie n o s i n azwę Demre. M ik o łaj miał ws ławić
s ię p o mag an iem b ied n y m, a wed łu g jed n eg o z n ajp o p u larn iejs zy ch p rzek azó w
u rato wał p rzed s tras zn y m lo s em trzy có rk i u b o g ieg o g o s p o d arza, k tó ry n ie miał
p ien ięd zy , ab y zap ewn ić im p o s ag . To o zn aczało , że n iezamężn e d ziewczy n y
n iech y b n ie mu s iały b y zo s tać p ro s ty tu tk ami, b o tak i lo s czek ał s tare p an n y (co za
u lg a, że ży jemy w in n y ch czas ach !). Ale o to d o ak cji wk racza d zieln y M ik o łaj,
k tó ry s ły s ząc n iewieś cie s zlo ch an ie, p o s tan awia p o d o s ło n ą n o cy zak raś ć s ię p o d
d o m g o s p o d arza i p rzez o k n o wrzu cić trzy wo reczk i ze zło ty mi mo n etami, p o
jed n y m d la k ażd ej z p an ien . Wy b iera tak ą fo rmę, p o n ieważ s k ro mn o ś ć n ie
p o zwala mu s ię u jawn ić * * .
W tych przekazach nie znajdujemy niestety szczegółów wyglądu świętego Mikołaja.
Ad am C. En g lis h , p ro fes o r filo zo fii i teo ​l o g ii n a Un iwers y tecie Camp b ella,
zwraca jed n ak u wag ę n a in n e jeg o wizeru n k i, k tó re n ap o ty k amy n a
p rawo s ławn y ch ik o n ach . Na jed n ej z n ich , zn ajd u jącej s ię o b ecn ie w M u zeu m
His to rii i Arch itek tu ry w No wo g ro d zie Wielk im, n as z b o h ater ma d o ś ć d łu g ą
b iałą b ro d ę i jes t u b ran y w czerwo n o -czarn e s zaty (ry s u n ek 3 ). Niemn iej
twierd zen ie, że ta ik o n a p rzy p o min a jeg o ws p ó łczes n y wizeru n ek , b y ło b y
s p o ry m n ad u ży ciem. Po d o b n ie jes t z in n y mi p rzed s tawien iami, jak n a p rzy k ład
n a p o rtrecie z p ierws zej p o ło wy XIII wiek u , g d zie ś więty M ik o łaj wy g ląd a n iemal
id en ty czn ie. M u s imy więc s zu k ać d alej.
Ty m s p o s o b em d o cieramy d o p o ło wy XIX wiek u i p o s taci Th o mas a Nas ta,
k tó ry b y wa n azy wan y „o jcem amery k ań s k ich k res k ó wek ”. J eg o b ły s k o tliwe
i d o wcip n e ry s u n k i miały o g ro mn y wp ły w n a amery k ań s k ie ży cie p o lity czn e,
p o n ieważ celn ie p u n k to wały p rzy wary i n ad u ży cia p o lity k ó w tamteg o o k res u .
Ale n as in teres u ją jeg o ry s u n k i p u b lik o wan e w czas o p iś mie „Harp er’s Week ly ”
o d 1 8 6 3 ro k u . Kied y n a ziemiach p o ls k ich s zalało p o ws tan ie s ty czn io we, Nas t
o p u b lik o wał s wo ją włas n ą in terp retację wy g ląd u Święteg o M ik o łaja, s two rzo n ą
n a p o d s tawie p o ematu Clemen ta Clark e’a M o o re’a z 1 8 2 2 ro k u p t. Wizyta Świętego
Mikołaja. Ry s u n ek p rzed s tawia wes o łeg o s taru s zk a o o k rąg ły ch k s ztałtach
i łag o d n y m u s p o s o b ien iu . W k o lo ro wej wers ji teg o d zieła wid zimy ró wn ież
ch arak tery s ty czn e b iało -czerwo n e b arwy , k tó re k o jarzo n e b y ły ze Święty m
M ik o łajem (ry s u n ek 4 ). To właś n ie Thomas Nast zapoczątkował tradycję ukazywania
go jako miłego i uśmiechniętego staruszka, zrywając z surowym średniowiecznym
wizerunkiem.
W tamty m czas ie, p o d k o n iec XIX wiek u , u trwaliła s ię
trad y cja p is an ia lis tó w d o Święteg o M ik o łaja p rzez d zieci n a Mikołaj popijający
cały m ś wiecie. Ale mo cn y ch d o wo d ó w mamy więcej. Wizeru n ek piwo
b ard zo p o d o b n y d o ry s u n k ó w Nas ta, au to rs twa Fran k a Arth u ra
Nan k iv ella, p o jawił s ię n a k o lo ro wej o k ład ce mag azy n u „Pu ck ” z 1 9 0 2 ro k u ,
czy li n a trzy d zieś ci lat p rzed rek lamami Co ca-Co li! To jed n o zn aczn ie d o wo d zi,
że ws p ó łczes n y wizeru n ek Święteg o M ik o łaja zn aczn ie wy p rzed ził ak cje
mark etin g o we, k tó ry m p rzy p is u je s ię jeg o s two rzen ie! Uży te w n ich ry s u n k i
au to rs twa ilu s trato ra Had d o n a Su n d b lo ma n awiązy wały zaró wn o d o p o ematu
M o o re’a, jak i d o k reacji Nas ta. Oczy wiś cie k amp an ia z mo cn o wy ek s p o n o wan y m
Święty m M ik o łajem w to warzy s twie b u telk i czarn eg o n ap o ju u trwaliła jeg o o b raz
jak o jo wialn eg o i u ś miech n ięteg o s taru s zk a, ale n a p ewn o g o n ie
zap o czątk o wała. M imo to wiele o s ó b ma d o k o n cern u z Atlan ty p reten s je
o zawłas zczen ie ś wiąt i u czy n ien ie z n ich k o mercy jn eg o s y mb o lu . J ak wid ać – s ą
to o s k arżen ia b ezp o d s tawn e. Co ca-Co la zres ztą n a s wo jej s tro n ie in tern eto wej
p o twierd za, że n ie wy k reo wała n o weg o wizeru n k u Święteg o M ik o łaja: „Ch o ć
czas em mó wi s ię, że M ik o łaj n o s i czerwo n y p łas zcz, b o czerwo n y to k o lo r Co ca-
Co li, to p o jawiał s ię o n w tak im s tro ju jes zcze p rzed ry s u n k ami Su n d b lo ma”.
Ale to jes zcze n ie ws zy s tk o . Nie d o ś ć, że Co ca-Co la n ie wy k reo wała n o weg o
s p o jrzen ia n a Święteg o M ik o łaja, to ró wn ież jak o p ierws za n ie s k o jarzy ła jeg o
wizeru n k u z n ap o jem! Kilk a lat p rzed Co ca-Co lą, w 1 9 1 5 ro k u p o jawiły s ię
w g azecie „San Fran cis co Ex amin er” rek lamy wo d y min eraln ej mark i Wh ite Ro ck ,
n a k tó ry ch Święty M ik o łaj k iero wał s p o rej wielk o ś ci wo zem (p ierwo wzó r
ś wiąteczn eg o k o n wo ju ?) załad o wan y m p o b rzeg i s k rzy n k ami z Wh ite Ro ck
Water * * * . To wy s tarczy , ab y o s tateczn ie ro zp rawić s ię z in teres u jący m n as
mitem. Co ciek awe, leg en d a związan a z wizeru n k iem Święteg o M ik o łaja rzek o mo
s two rzo n y m p rzez Co ca-Co lę jes t p o d trzy my wan a zaró wn o p rzez med ia, jak
i lu d zi n au k i – etn o lo g ó w i an tro p o lo g ó w, co czy n i z n iej jed en z n ajmo cn iej
zak o rzen io n y ch mitó w w k u ltu rze. A p rzecież ws p ó łczes n y Święty M ik o łaj,
a p rzed e ws zy s tk im jeg o d o b ro ć, u ś miech i ciep ło , to d zieło wielu o s ó b i – co
n ajważn iejs ze – n ależy d o n as ws zy s tk ich . Bo czy m b y ły b y ś więta b ez n ieg o ?

* Wb rew p o p u larn ej o p in ii Co ca-Co la w s wo ich p o czątk ach n ie miała zielo n eg o

k o lo ru – jes t to k o lejn y częs to s p o ty k an y mit.
* * W in n ej wers ji ś więty M ik o łaj n ie ch ciał n arażać ro d zin y n a u p o k o rzen ie
związan e z p rzy jmo wan iem jałmu żn y . M o żliwy ch s cen ariu s zy jes t zres ztą zn aczn ie
więcej. Częs to p o d aje s ię ró wn ież, że zak rad ał s ię p rzez trzy k o lejn e n o ce, ch o ciaż n a
malo wid le Gen tila d a Fab rian o zn ajd u jący m s ię w Pin ak o tece Waty k ań s k iej wid ać
trzy wrzu can e n araz s ak iewk i. Trzeb a też zau waży ć, że n iek tó rzy h is to ry cy
ch rześ cijań s twa k wes tio n u ją is tn ien ie p o s taci ś więteg o M ik o łaja z M iry .
* * * Pó źn iej, w latach d wu d zies ty ch XX wiek u k o n cern Wh ite Ro ck Bev erag es zn o wu
p o s łu ży ł s ię wizeru n k iem Święteg o M ik o łaja w rek lamie p iwa imb iro weg o , k tó re
ś więty p o p ijał w trak cie czy tan ia lis tó w o d d zieci.
 SYMBOL Z PRZYPADKU
M IT:
Gwiazd a Dawid a jes t ś więty m s y mb o lem relig ii ży d o ws k iej.

W czas ach p ó źn eg o ś red n io wiecza p rzy d o mk i, k tó re p ó źn iej zamien iły s ię

w n azwis k a, n ad awan e b y ły częs to n a s k u tek p rzy p ad k o wy ch wy d arzeń .
Wy s tarczy ło , że k to ś u ro d ził s ię wieczo rem i o d razu s tawał s ię Wieczo rk iem.
Po jawiająceg o s ię w o k o licy n o weg o mies zk ań ca n aty ch mias t o b wo ły wan o
No wak iem, a g d y b y n as z s ąs iad n a mo cy wy ro k u s ąd o weg o mu s iał s p ełn ić jak ieś
ś wiad czen ie, n azy walib y ś my g o M u s iałem. Tru d n o jed n ak n ie zg o d zić s ię z ty m,
że p o to mk o wie Wieczo rk a, No wak a i M u s iała mieli n iewiele ws p ó ln eg o
z wy d arzen iem, k tó re zad ecy d o wało o ich n azwis k u . Ale co z teg o ? Tak czy
in aczej, p rzy p ad ek z p rzes zło ś ci łączy ł ich z czy mś , z czy m za b ard zo n ie mieli
związk u . Po d o b n ie jes t z s y mb o lem zwan y m g wiazd ą Dawid a, k tó ry wb rew
o b ieg o wej o p in ii wcale n ie ma s iln y ch związk ó w z relig ią ży d o ws k ą, a n azy wan ie
g o jej zn ak iem jes t s p o ry m n ad u ży ciem.
J ak a h is to ria za ty m s to i? Zaczn ijmy o d teg o , że d wa tró jk ąty n ało żo n e n a
s ieb ie w k s ztałt k o jarzący s ię z k u ltu rą ży d o ws k ą to n iezwy k le s tary zn ak
(h ek s ametr). Po jawia s ię u b ard zo wielu s taro ży tn y ch lu d ó w i s y mb o lizu je
międ zy in n y mi p o łączen ie o g n ia i wo d y , czło wiek a i Bo g a alb o k o b iety
i mężczy zn y . Zn aczeń teg o zn ak u jes t tak wiele jak k o maró w latem. W s wo jej
k s iążce Hidden Religion o s y mb o lach relig ijn y ch M icah L. Is s itt o raz Carly n M ain
wy s u wają tezę, że zaró wn o ten , jak i in n e zn ak i (n a p rzy k ład p en tag ram) zd o b y ły
s p o rą p o p u larn o ś ć d zięk i atrak cy jn ej d la o k a s y metrii g wiazd i d zięk i temu , że
łatwo je n ary s o wać. Ich zd an iem, s y mb o l ten b y ł d o b rze zn an y w k u ltu rze
eg ip s k iej i mezo p o tams k iej, a p o p rzez Pers ó w p o zn ali g o Ży d zi, b y ć mo że za
s p rawą k ab alis tó w* .
Należy jed n ak u czciwie s twierd zić, że dzisiaj trudno precyzyjnie ustalić moment
wprowadzenia go do kanonu symboliki żydowskiej. Ob ecn a n azwa o d n o s i s ię d o
Dawid a, ży d o ws k ieg o k ró la Izraela, k tó ry wed łu g p rzek azó w p an o wał n a
p rzeło mie XI i X wiek u p rzed n as zą erą. Leg en d a g ło s i, że u ży wał s k ó rzan ej tarczy
w k s ztałcie d wó ch s p lecio n y ch tró jk ątó w* * , d lateg o zres ztą w trad y cji
ży d o ws k iej o b o k n azwy „g wiazd a Dawid a” p o jawia s ię ró wn ież „tarcza Dawid a”
(Magen David – ‫) ָמֵג ן ָּד ו ִד‬. Wielu b ad aczy , w ty m Fred Hallid ay , zn awca Blis k ieg o
Ws ch o d u , twierd zi jed n ak , że n a p ró żn o s zu k ać jak ich k o lwiek p o wiązań (o p ró cz
n azwy ) z k ró lem Dawid em, a s am zn ak jes t o wiele s tars zy i d o p iero z czas em
zo s tał włączo n y d o s y mb o lik i ży d o ws k iej. M ało teg o , b rak u je jak ich k o lwiek
źró d eł i o d k ry ć arch eo lo g iczn y ch , k tó re p o zwalały b y p rzy p u s zczać, że
p o wiązan ie g wiazd y Dawid a z Ży d ami n as tąp iło w s taro ży tn y m Izraelu . Kied y
i jak zatem miało b y s ię to s tać?
J ed n y m z p ierws zy ch ś lad ó w jes t Ko d ek s Len in g rad zk i n ap is an y o k o ło 1 0 0 8
ro k u , zawierający h eb rajs k i tek s t Pis ma Święteg o . Na jeg o o k ład ce zn ajd ziemy
właś n ie g wiazd ę Dawid a! Ale co ciek awe, ró wn ież wted y n ie miała o n a żad n eg o
o d n ies ien ia relig ijn eg o . Zn alazła s ię tam b o wiem w ch arak terze mo ty wu
zd o b n iczeg o . Id en ty czn e fu n k cje s p ełn iała p rzez lata w k u ltu rach arab s k iej
i ch rześ cijań s k iej, g d zie b y ła n azy wan a Gwiazd ą Stwo rzen ia. Zwied zając n a
p rzy k ład cerk iew Święteg o M ik o łaja w Kru s zewie w M aced o n ii, p o d jed n y m
z p rzed s tawień J ezu s a d o s trzeżemy tarczę Dawid a. To oznacza, że różne kultury,
głównie w średniowieczu, sięgały po ten symbol, aby upiększyć powiązane z nim
przedmioty. W ś wiecie ży d o ws k im b y ły to n a p rzy k ład o k ład k i k s iąg (jak właś n ie
Ko d ek s Len in g rad zk i), p rzed mio ty litu rg iczn e czy g ro b y . Is tn iał wted y zwy czaj
wp is y wan ia imien ia lu b n azwis k a właś ciciela To ry b ąd ź in n ej ś więtej k s ięg i
w k s ztałt o rn amen tu g wiazd y Dawid a. Nad al jed n ak b y ł to p o p ro s tu ład n y
mo ty w zd o b n iczy (o b o k wielu in n y ch ), b ęd ący g łó wn ie w p ry watn y m u ży tk u .
Co ciek awe, Gers h o m Sch o lem – leg en d a b ad ań n ad k u ltu rą
Gwiaździsta
ży d o ws k ą – p is ał w 1 9 4 9 ro k u , że n ie ma żad n ej ś red n io wieczn ej
s y n a​g o g i lu b ju d ais ty czn eg o o b iek tu ceremo n ialn eg o , n a dekoracja

k tó ry m b y łab y g wiazd a Dawid a! * * * Wiele d zis iejs zy ch

ś ro d o wis k ży d o ws k ich o d cin a s ię o d teg o s y mb o lu , p o n ieważ n ie jes t o n
rd zen n ie ju d ais ty czn y . Sk o ro n ie miał i n ie ma zn aczen ia relig ijn eg o , to czy m
jes t ws p ó łcześ n ie? Z p o mo cą p rzy ch o d zi n am M in is ters two Sp raw Zag ran iczn y ch
Izraela, k tó re w o ś wiad czen iu jed n o zn aczn ie o d żeg n u je s ię o d relig ijn eg o
k o n tek s tu g wiazd y Dawid a. M o żemy w n im p rzeczy tać: „W p rzeciwień s twie d o
men o ry (ś wieczn ik a), Lwa J u d y , s zo faru (ro g u ) i liś ci p almo wy ch , g wiazd a
Dawid a n ig d y n ie b y ła s y mb o lem jed n o zn aczn ie ży d o ws k im”. Jest to zatem –
tylko i aż – symbol wyłącznie narodowy. Tak czy in aczej, to d o ś ć n ies p o d ziewan a
wiad o mo ś ć, b o p rzecież n ie ma o b ecn ie zn ak u , k tó ry b ard ziej k o jarzy łb y s ię z tą
s p o łeczn o ś cią i relig ią, a o ś wiad czen ie izraels k ieg o M SZ mo cn o to n u je te
o d czu cia!
Dlaczeg o zatem k o jarzy my g o z Ży d ami? Zd an iem p ro fes o ra Sch o lema,
wzo rem ch rześ cijan , k tó rzy o zn aczali miejs ca k u ltu k rzy żami, s p o łeczn o ś ci
ży d o ws k ie g łó wn ie w Eu ro p ie (p rzed e ws zy s tk im n a teren ach Czech , Po ls k i
i Ro s ji) o b rały g wiazd ę Dawid a jak o an alo g iczn y s y mb o l. Nie zach o wał s ię żad en
ś lad , d laczeg o s ięg n ięto ak u rat p o ten zn ak , b o p rzecież w u ży ciu b y ły ró wn ież
in n e. M ó g ł o ty m zd ecy d o wać… zwy k ły p rzy p ad ek . Pierws ze ś lad y tak ich
p rak ty k p o jawiały s ię ju ż w XVII wiek u i z czas em zd o b y wały co raz więk s zą
p o p u larn o ś ć. Ale n ie ws zęd zie n a ś wiecie n aró d ży d o ws k i ch ciał p rzy jąć o b cy d la
s ieb ie s y mb o l. Przeło mem s tał s ię d o p iero I Ko n g res Świato wej Org an izacji
Sy jo n is ty czn ej w 1 8 9 7 ro k u , k tó ry ro zp o czął fo rmaln ie walk ę o o d two rzen ie
ży d o ws k iej s ied zib y n a teren ach s taro ży tn eg o Izraela. Lid erzy s y jo n is tó w
(g łó wn ie Th eo d o r Herzl i Dav id Wo lffs o h n ) ws k azy wali p o trzeb ę p o s iad an ia
flag i. Po ws tała o n a z p o łączen ia b iało -n ieb ies k ich b arw i właś n ie g wiazd y
Dawid a.
O o s tateczn y m u p ad k u teg o mitu d ecy d u je fak t, że przywódcy
chcieli wybrać symbol, który nie był powiązany z religią i nie miał zbyt Gwiazda boksu
dużego znaczenia w przeszłości, ab y – jak p is ali – „mó g ł wy rażać z gwiazdą Dawida
n ad zieje związan e z p rzy s zło ś cią”. Po czątk o wo b y ł to s y mb o l
mo cn o p o łączo n y z ru ch em s y jo n is ty czn y m, więc wielu Ży d ó w zwy czajn ie n ie
id en ty fik o wało s ię z n im. Do jeg o s p o p u lary zo wan ia p rzy czy n ili s ię ży d o ws cy
s p o rto wcy , k tó rzy ch cąc zaman ifes to wać s wo je p o p arcie d la u two rzen ia p ań s twa
ży d o ws k ieg o , u mies zczali g wiazd ę Dawid a n a s tro jach lu b tatu o wali ją s o b ie n a
ciele. Tak b y ło z b o k s erem M ax em Baerem * * * * , k tó ry z g wiazd ą Dawid a n a
s p o d en k ach , k u ro zp aczy Hitlera, ro zg ro mił w 1 9 3 3 ro k u n iemieck ieg o k ró la
rin g u M ax a Sch melin g a. M ięd zy in n y mi d lateg o n a cały m ś wiecie s y mb o l ten
zaczęto k o jarzy ć n ie ty lk o ze Świato wą Org an izacją Sy jo n is ty czn ą, ale z Ży d ami
w o g ó le. To tłu maczy , d laczeg o Niemcy p rzed II wo jn ą ś wiato wą i w jej trak cie
n ak azy wali id en ty fik ację Ży d ó w p rzy u ży ciu g wiazd y Dawid a. To jes zcze
mo cn iej p o wiązało ten s y mb o l ze ś ro d o wis k ami ży d o ws k imi. Siłą rzeczy p o
u two rzen iu Pań s twa Izrael w 1 9 4 8 ro k u wy b ran o s y mb o l i flag ę rep rezen tu jące
o rg an izację walczącą o o d two rzen ie p ań s two wo ś ci. Dlateg o zro zu miałe wy d aje
s ię o ś wiad czen ie izraels k ieg o M SZ, k tó re o k reś la ten s y mb o l wy łączn ie
w k ateg o riach ś wiec​k ich , a n ie relig ijn y ch . Ró żn ica jes t zn aczn a, b o p rzecież n a
tej s amej zas ad zie n ik t, wid ząc k rzy że p rzy p o ls k ich d ro g ach lu b n a k o ś cio łach ,
n ie p ró b u je wy ciąg ać z teg o wn io s k u , że k rzy ż jes t s y mb o lem Po ls k i. His to ria
ży d o ws k iej g wiazd y Dawid a jes t zawiła, ale n ie mo żn a jej o d mó wić
tajemn iczo ś ci. Tak to b y wa z d awn y mi s y mb o lami…

* Kab ała to mis ty czn o -filo zo ficzn y n u rt ju d aizmu , k tó ry w d u żej mierze o p iera s ię
n a tajemn y ch d o ś wiad czen iach p ro ro k ó w. Przez wielu o rto d o k s y jn y ch Ży d ó w
u zn awan a jes t za n au k ę ezo tery czn ą i mag iczn ą, k tó ra zap rzecza ty m s amy m wielu
zas ad o m relig ii ju d ais ty czn ej.
* * Wed łu g in n ej wers ji Dawid miał ws p o mn ian y s y mb o l n a tarczy lu b mieli g o
n o s ić jeg o żo łn ierze.
* * * Sy mb o l ten zn ajd ziemy za to w ch rześ cijań s k ich k o ś cio łach , n a p rzy k ład n a
Bałk an ach czy w Niemczech .
* * * * Niezwy k le in teres u jący jes t fak t, iż M ax Baer n ie p rak ty k o wał ju d aizmu , więc
ró wn ież trak to wał g wiazd ę Dawid a jak o s y mb o l ś wieck i.
 DAJ SOBIE NA WSTRZYMANIE,
KOLEGO!
M IT:
Nie mo żn a u p rawiać s ek s u n a n o c p rzed zawo d ami, b o b ęd zie to miało
n eg aty wn y wp ły w n a wy n ik i s p o rto we.

Z arty k u łu J o eg o Ch id ley a p o d wd zięczn y m ty tu łem Seks i lekko​-atletyka: gry miłosne za

kulisami rozgrywek sportowych, o p u b lik o wan eg o w k an ad y js k im p iś mie „M aclean ’s ”,
wy n ik ają d o ś ć zas k ak u jące wn io s k i o zach o wan iu s p o rto wcó w p o d czas ig rzy s k
o limp ijs k ich w Atlan cie. Po d o b n o b y ł to czas ro zp u s ty i n iemal n ies k ręp o wan ej
zab awy s ek s u aln ej, k tó ra o d b y wała s ię za k u lis ami zawo d ó w! Pik an tn e o p o wieś ci
z tej o limp iad y k rążą zres ztą d o d zis iaj w ś ro d o wis k u s p o rto wy m. J ed n i im
zap rzeczają, a in n i p o twierd zają je z mn iejs zy m lu b więk s zy m zaws ty d zen iem.
Co ś w k ażd y m razie b y ło n a rzeczy ! Ch id ley twierd zi, że wy s o k i p o zio m
d y n amik i zawo d ó w i k o n k u ren cji s p rzy ja two rzen iu s ię międ zy s p o rto wcami
ró żn y ch więzi, k tó re w k o n s ek wen cji zwięk s zają ak ty wn o ś ć łó żk o wą. Ale p rzecież
p o p u larn y n ak az ab s ty n en cji s ek s u aln ej p rzed zawo d ami ma b ard zo d łu g ą
trad y cję! Sam M u h ammad Ali, g en ialn y p ięś ciarz, w czas ie s wo jeg o s p o rto weg o
s zczy tu (s ic!) miał ws trzy my wać s ię o d ws zelk iej ak ty wn o ś ci s ek s u aln ej ju ż n a
k ilk a mies ięcy p rzed ważn ą walk ą! Po zo s tając n a g ru n cie b o k s ers k im, n ie
mo żemy zap o mn ieć ró wn ież o s ło wach M ick ey a, filmo weg o tren era Ro ck y ’eg o
Balb o a, g ran eg o p rzez Sy lv es tra Stallo n e’a, k tó ry s twierd ził, że „k o b iety
o s łab iają n o g i”.
W męs k im ś wiecie s p o rtu wielu tren eró w p ro mo wało
i p ro mu je ws trzemięźliwo ś ć p rzed zawo d ami. Nies tety , mało Seks to zdrowie
k tó ry zas tan o wił s ię n ad rzeczy wis ty m s en s em tak ieg o zak azu .
Bad an ie o p u b lik o wan e w s ty czn io wy m wy d an iu „Electro n ic J o u rn al o f Hu man
Sex u ality ” z 2 0 0 1 ro k u k aże in aczej s p o jrzeć n a tę k wes tię. Sp rawd zan o wted y
związk i międ zy jak o ś cią wy s tęp ó w marato ń czy k ó w a ich ak ty wn o ś cią s ek s u aln ą
n a czterd zieś ci o s iem g o d zin p rzed wy ś cig iem. Co s ię o k azało ? Aktywność
seksualna nie miała żadnego wpływu na ich występy! Najwięk s zy p ro b lem mieli za to
ci, k tó rzy n ie wy s p ali s ię d o b rze p rzed b ieg iem. J ak i z teg o p ły n ie wn io s ek ?
W żo łn iers k ich s ło wach s fo rmu ło wał g o trafn ie zawo d o wy tren er b as eb allu Cas ey
Sten g el: „By cie z k o b ietą p rzez całą n o c n ie s zk o d zi p ro fes jo n aln emu
b as eb alliś cie. Źle wp ły wa n a n ieg o cało n o cn e p o s zu k iwan ie k o b iety ”. Zb liżo n y
wn io s ek wy ciąg n ęli b ad acze To mmy Bo o n e i Step h an ie Gilmo re, k tó rzy
wy liczy li, że w czas ie s to s u n k u s ek s u aln eg o n ie s p alamy więcej n iż cztery
k ilo k alo rie n a min u tę, co d aje ś red n io d wad zieś cia p ięć s p alan y ch k ilo k alo rii n a
p rzeciętn y s to s u n ek , zatem n ie ma to żad n eg o wp ły wu n a p rzy g o to wan ie fizy czn e
zawo d n ik ó w. Po d o b n ie jes t z ich k o n d y cją n as tęp n eg o d n ia. Ek s p erci p o s zli
jed n ak k ro k d alej i s twierd zili, że zab u rzen ia s n u i n iep o k ó j mo g ą wy s tąp ić
z p o wo d u … b rak u s ek s u ! In n i b ad acze ró wn ież p o d zielają tę o p in ię, d lateg o
n iek tó rzy n ie p o lecają s to s u n k u s ek s u aln eg o ty lk o n a mo men t p rzed
ro zp o częciem zawo d ó w, więc n ad al ch wila u n ies ien ia n a n o c p rzed lu b p arę
mies ięcy wcześ n iej (o ch , b ied n y M u h ammad !) n ie s tan o wi żad n eg o p ro b lemu .
Kto ś jed n ak p o wie, że s ek s p o wo d u je o b n iżen ie p o zio mu
Chwila relaksu
tes to s tero n u , k tó ry mo że źle wp ły wać n a wo lę zwy cięs twa. Zn an y
czes k i s ek s u o lo g On d řej Tro jan , k tó ry b ad ał zach o wan ie
s p o rto wcó w p rzed zawo d ami, u waża, że jes t całk o wicie in aczej, a ak ty wn o ś ć n a
d zień czy n o c p rzed zawo d ami n ie wp ły n ie n a p o zio m tes to s tero n u . Emman u ele
A. J an n in i z u n iwers y tetu we wło s k iej L’Aq u ili p rzek o n u je n awet, że p o zio m
tes to s tero n u u s p o rto wcó w ws trzy mu jący ch s ię o d s ek s u p rzez p arę mies ięcy
mo że u lec d ras ty czn emu s p ad k o wi! Zd an iem in n y ch , n ap ięcie p rzed zawo d ami
(związan e z tes to s tero n em lu b n ie) ma p o wo d o wać zwięk s zen ie mo żliwo ś ci
o rg an izmu , a s ek s p o p ro s tu miałb y to ws zy s tk o … zep s u ć.
In teres u jące b ad an ie o p u b lik o wan e w 1 9 9 5 ro k u w s p ecjalis ty czn y m p iś mie
„J o u rn al o f Sp o rts M ed icin e an d Ph y s ical Fitn es s ” wy k azało jed n ak , że jes t
in aczej. Sp rawd zan o , jak i wp ły w miał s to s u n ek p łcio wy o d b y ty d wan aś cie
g o d zin p rzed ćwiczen iami aero b o wy mi. Ok azało s ię, że s iła i wy d o ln o ś ć tlen o wa
n ie zmien iały s ię w p o ró wn an iu z b ieg ami i ćwiczen iami wy k o n y wan y mi b ez
wcześ n iejs zeg o s ek s u . Do id en ty czn y ch wn io s k ó w d o s zli b ad acze ze Szp itala
Un iwers y teck ieg o w Gen ewie, k tó rzy w waru n k ach lab o rato ry jn y ch p o ró wn y wali
ty m razem p o zio m k o n cen tracji s p o rto wcó w „p rzed ” i „p o ”. Op ró cz teg o , że n ie
zalecają o n i s ek s u n a mo men t p rzed zawo d ami (ab y o rg an izm miał ch wilę n a
reg en erację), n ie zau waży li żad n y ch ró żn ic w o s iąg n ięciach s p o rto wcó w. M ało
teg o , ek s p ert w d zied zin ie s p o rto wej fizjo lo g ii d o k to r Ian Sh rier arg u men tu je, że
ch wila ro zlu źn ien ia mo że p o zy ty wn ie wp ły n ąć n a zb y t ag res y wn y ch s p o rto wcó w,
n a k tó ry ch n ad miar n eg aty wn y ch emo cji d ziała źle.
 Sk ąd zatem wziął s ię ten mit? By ć mo że z p ro s tej o b s erwacji, Jak to robią
że seks na godzinę przed zawodami nie wpłynie pozytywnie na kondycję mistrzowie
zawodnika. Ale p o d o b n ie b y ło b y z s zaleń czy m b ieg an iem p o
s ch o d ach p rzez k ilk an aś cie min u t czy zjed zen iem g arn k a b ig o s u . Nie mo żn a teg o
jed n ak in terp reto wać jak o k o n ieczn o ś ci ab s ty n en cji s ek s u aln ej p rzez d n i,
ty g o d n ie czy n awet mies iące. Zwy czajn ie n ie zn ajd u je to p o twierd zen ia
w b ad an iach . Temat ten p o wró cił p rzy o k azji o s tatn ich mis trzo s tw ś wiata w p iłce
n o żn ej w Brazy lii. M ed ia n a cały m ś wiecie cy to wały Safeta Su š icia, tren era
rep rezen tacji Bo ś n i i Herceg o win y , k tó ry p o wied ział: „Na mis trzo s twach
w Brazy lii n ie b ęd zie s ek s u . M u s zą zn aleźć in n e wy jś cie. M o g ą s ię mas tu rb o wać,
jeś li ch cą. Nie in teres u je mn ie, co my ś lą in n i tren erzy . To n ie s ą wak acje.
J es teś my tu , ab y g rać w p iłk ę n a mis trzo s twach ś wiata”. I ch o ciaż n ie mo żn a
wy ciąg ać z teg o d alek o id ący ch wn io s k ó w, to jeg o rep rezen tacja… o d p ad ła
jes zcze w ro zg ry wk ach g ru p o wy ch . W in n y ch d ru ży n ach ró wn ież ciek awie
p o d ch o d zo n o d o teg o tematu . Piłk arzo m fran cu s k im p o zwo lo n o n a u p rawian ie
s ek s u , p o d waru n k iem że n ie b ęd zie to trwało całą n o c. Rep rezen tacja Brazy lii też
u zy s k ała n a to zg o d ę, ale ty lk o wted y g d y s ek s n ie b ęd zie „ak ro b aty czn y ”,
a o ficjele p iłk ars cy z Nig erii zezwo lili s wo im p iłk arzo m s p ać z żo n ami, ch o ć ju ż
n ie z d ziewczy n ami. J ak a zatem p an o wała zas ad a u zwy cięzcó w – rep rezen tacji
Niemiec? Sek s w czas ie mis trzo s tw… całk o wicie d o zwo lo n y !
 BEZSZELESTNY HUK, CZYLI
KAŻDY MOŻE ZOSTAĆ BONDEM
M IT:
Tłu mik zało żo n y n a p is to let p o zwala n a n iemal b ezs zeles tn e wy s trzały .

To b y ł k o lejn y d zień tru d n ej mis ji. Po s fo rs o wan iu żelazn eg o o g ro d zen ia

mu s ieliś my b ezs zeles tn ie wś lizg n ąć s ię d o b u d y n k u , ab y zd o b y ć cen n y
mik ro film. Ws zy s tk ie wejś cia b y ły jed n ak o b s tawio n e p rzez u zb ro jo n y ch p o
zęb y s trażn ik ó w. J ak zatem p o zb y ć s ię jed n eg o z n ich tak s p ry tn ie, ab y n ie
zaalarmo wać p o zo s tały ch ? Przecież mo żemy u ży ć mag iczn eg o u rząd zen ia
zn ajd u jąceg o s ię w n as zej k ies zen i! Wy s tarczy , że w lu fę p is to letu wk ręcimy
tłu mik , a wy s trzał b ęd zie cich y jak s k rad ająca s ię p u ma. Przecież s etk i
h o lly wo o d zk ich filmó w n ie mo g ą s ię my lić – o d g ło s p is to letu z tłu mik iem ma
p rzy p o min ać raczej p lu jącą lamę n iż h u k zn an y ze s trzeln icy . Dzięk i temu
wy s trzał wy elimin u je jed n eg o s trażn ik a, ale n ie zwró ci u wag i res zty . M is ja
wy p ełn io n a!
Czy n a p ewn o ? Czy fak ty czn ie tłu mik p o zwo li n a realizację
tak ieg o s cen ariu s za? Ws zy s tk o s tan ie s ię jas n e, g d y Wygaszacz
p rzean alizu jemy , jak fu n k cjo n u je. Zd an iem An d rzeja dźwięku
Ciep liń s k ieg o i Ry s zard a Wo źn iak a, au to ró w Encyklopedii
współczesnej broni palnej, d ziałan ie tłu mik a ma n a celu mak s y maln e o b n iżen ie
ciś n ien ia i temp eratu ry g azó w p ro ch o wy ch , k tó re wy d o s tają s ię p rzy wy s trzale.
Do d atk o wa n ak ład k a jes t n iczy m in n y m jak p rzed łu żen iem lu fy , w k tó rej
zn ajd u ją s ię metalo we p rzeg ró d k i. To właś n ie w u two rzo n y ch w ten s p o s ó b
p rzeg ro d ach , k tó re mo żn a p o ró wn ać d o p rzed ziałó w w p o ciąg u , g azy ro zp rężają
s ię i ty m s amy m tracą p ręd k o ś ć. Dlaczeg o jes t to tak ważn e? Po n ieważ z im
więk s zą p ręd k o ś cią wy latu ją z lu fy , ty m o d g ło s wy s trzału jes t g ło ś n iejs zy .
Tłumik obniża zatem siłę rażenia pocisku, ale dzięki temu osłabia też słyszalność huku.
A jes t co ś cis zać! Z p racy d o k to rs k iej Aimée Lis ter z Un iwers y tetu Cran field
d o wiad u jemy s ię, że p is to let M 9 k alib ru d ziewięć milimetró w g en eru je h ałas
d o ch o d zący d o p rawie s tu s ześ ćd zies ięciu d ecy b eli! J es t to h ałas p o ró wn y waln y
z p racu jący m s iln ik iem o d rzu to wy m d u żeg o s amo lo tu p as ażers k ieg o ! Nic więc
d ziwn eg o , że h u k wy s trzału z b ro n i p aln ej mo że d o p ro wad zić d o u s zk o d zen ia lu b
n awet u traty s łu ch u . Efek t ten s p o tęg o wan y jes t zwłas zcza w p o mies zczen iach .
Dlateg o n a s trzeln icach całeg o ś wiata ś więtą zas ad ą jes t u ży wan ie s łu ch awek
wy tłu miający ch . I właś n ie tu taj d o ak cji wk racza tłu mik , k tó ry ma p rzy n ieś ć u lg ę
i złag o d zić tę o g ro mn ą n ied o g o d n o ś ć.
J eg o p o p u lary zację zawd zięczamy Hiramo wi M ax imo wi, k tó ry n a p o czątk u
XX wiek u s tarał s ię zmn iejs zy ć g ło ś n o ś ć wy s trzału . Z teg o p o wo d u b y ł n azy wan y
„Pan em Szs zs zs z”, a jeg o p racy b aczn ie p rzy g ląd ało s ię wo js k o . Po ws tał n awet
żarto b liwy ry s u n ek , k tó ry p o k azy wał, jak i wp ły w mo g ą mieć wy n alazk i M ax ima
n a p rzy s zło ś ć s ztu k i wo jen n ej. Po d wielk im d ziałem wy p o s ażo n y m w tłu mik
p rzed s tawio n y zo s tał ś p iący żo łn ierz, k tó remu an i tro ch ę n ie p rzes zk ad zają
o d g ło s y s trzelającej armaty . Tak a ilu s tracja d ziałan ia tłu mik a ś wietn ie ws p ó łg ra
z rzeczy wis to ś cią p rezen to wan ą w filmach i g rach k o mp u tero wy ch .
Nawet najlepsze tłumiki dostępne na rynku mogą jednak zredukować hałas zaledwie
o około czterdzieści decybeli! To o zn acza, że n as z rewo lwer, k tó ry i tak n ie n ależy d o
n ajg ło ś n iejs zeg o ty p u b ro n i p aln ej, wy d awałb y d źwięk o n atężen iu o k o ło s tu
d wu d zies tu d ecy b eli. Dla p o ró wn an ia jes t to wy n ik zb liżo n y d o d źwięk u
p racu jąceg o mło ta p n eu maty czn eg o lu b p iły mech an iczn ej. Ale to jes zcze n ie
ws zy s tk o ! Sp ecjalis ta w d zied zin ie b ro n i p aln ej Alan Pau ls o n p o d k reś la, że
p ro d u cen ci tłu mik ó w czas ami o s zu k u ją w trak cie ek s p ery men tó w i s maru ją
wn ętrze lu fy i tłu mik a o leis ty mi s u b s tan cjami, k tó re wp ły wają n a o b n iżen ie
h ałas u , co jed n ak n ie o d p o wiad a n o rmaln emu u ży tk o wan iu . Dlateg o in n y
s p ecjalis ta, Pau l Clark , s twierd za, że n ajczęś ciej s p o ty k an a warto ś ć tłu mien ia to
o k o ło d wu d zies tu d ecy b eli. Nie ma więc mowy o tym, że odgłos wystrzału jest niemal
bezszelestny i nie ściągnie uwagi otoczenia na strzelca. Dlateg o p rawid ło wa n azwa
tłu mik a w k rajach an g lo języ czn y ch to „s u p ​p res s o r” (a n ie p o p u larn y „s ilen cer”),
k tó ry o zn acza wy g as zan ie, a n ie wy cis zan ie.
W tej s y tu acji in tu icy jn ie mo że n as u n ąć s ię in n e p y tan ie: p o
co w tak im razie u ży wać tłu mik ó w? Najważn iejs zy m p o wo d em Strzelecki savoir-
jes t fak t, że o ile tłu mik n ie zamien i n as w u ltracich eg o J ames a vivre
Bo n d a, to red u k cja h ałas u o d wad zieś cia– czterd zieś ci d ecy b eli
wp ły n ie n a zmn iejs zen ie s zan s y u s zk o d zen ia s łu ch u . Tłu mik o czy wiś cie n ie
p o mo że p rzy zred u k o wan iu h ałas u mech an izmu b ro n i (n a p rzy k ład d źwięk u
p rzeład o wy wan ia), ale lep iej s p rawd zi s ię p rzy zatrzy man iu g azó w
n ap ęd zający ch , k tó re s ą ró wn ież całk iem d o b rze o d czu waln e p rzy o twieran iu
b u telk i s zamp an a. Dlateg o w ten s p o s ó b red u k u je s ię h ałas p o d czas p o lo wań n a
teren ach zamies zk an y ch (n a p rzy k ład w Szwecji). By wa n awet, że, tak jak we
Fran cji, u ży wan ie tłu mik a jes t u zn awan e za o zn ak ę d o b ry ch man ier! Po za ty m
tak ie p rzed łu żen ie lu fy p o zwala n a lep s ze u k ry cie s trzelca, p o n ieważ mas k u je
b ły s k to warzy s zący wy s trzało wi, co mo że b y ć s zczeg ó ln ie ważn e d la s n ajp era.
M o g ło b y s ię zatem wy d awać, że b ro ń zak o ń czo n a tłu mik iem b ęd zie s ię
cies zy ła d u żą p o p u larn o ś cią wś ró d p rzes tęp có w, ale b ad an ia Pau la Clark a
s u g eru ją, iż jes t in aczej. Tłu mik p o jawił s ię w zaled wie p aru g ło ś n y ch s p rawach
i n ie jes t ro zp o ws zech n io n y w ś ro d o wis k u k ry min alis tó w. Ok azu je s ię jed n ak , że
mo że o n wy wo ły wać ciek awy efek t p s y ch o lo g iczn y , ale n ie wś ró d n ap as tn ik ó w,
lecz o fiar. W o b liczu zag ro żen ia mo że s ię b o wiem p o jawić my ś l, że o to n as tąp i
b ezs zeles tn e wy ró wn an ie rach u n k ó w („Zg in ę i n ik t s ię o ty m n ie d o wie!”). To
międ zy in n y mi h o lly wo o d zk ie filmy u twierd ziły n as w p rzek o n an iu , iż s trzał
z b ro n i z tłu mik iem mo że b y ć tak cich y , że n ik t n ie zo s tan ie zaalarmo wan y , ab y
p o s p ies zy ć o fierze z p o mo cą. J es t to jed n ak b łęd n e ro zu mo wan ie. J ed n y m
s ło wem – b ro ń p aln a z tłu mik iem czy b ez jes t p iek ieln ie g ło ś n a. Ws zy s tk o s ię
więc zg ad za, b o p rzy o k azji jes t ró wn ież p iek ieln ie n ieb ezp ieczn a.
 CHOROBA STARA JAK ŚWIAT
M IT:
Rak to ws p ó łczes n a ch o ro b a, k tó ra d awn iej n ie wy s tęp o wała.

Po ran n y p rzeg ląd p ras y lu b wiad o mo ś ci w in tern ecie jes t ry tu ałem wielu o s ó b .
Wy d awcy g azet b ąd ź s erwis ó w w g lo b aln ej s ieci s tają więc n a g ło wie, ab y
d o s tarczy ć n a czas treś ci, k tó re p rzy ciąg n ą u wag ę czy teln ik ó w. Ob o k n ag łó wk ó w
ty p u : „M ąż o rał mn ą p o le”, „Strzelił d o s ieb ie, b o my ś lał, że jes t Batman em” lu b
„Pap ier to aleto wy zab ił p rzy jaźń ” (ws zy s tk ie au ten ty czn e) zn ajd u jemy ró wn ież
p o ważn iejs ze, p rzy n ajmn iej n a p ierws zy rzu t o k a. Do n ich mo żemy zaliczy ć
k o mu n ik at, k tó ry b y ł p rzek azy wan y za p o mo cą ty tu łó w tak ich jak : „Rak d ziełem
czło wiek a” czy „Lek ars two n a rak a: ży cie w d awn y ch czas ach ”. Co czy teln ik
zn ajd zie w ś ro d k u ? In fo rmację, k tó ra rzek o mo u zas ad n ia d o b rze zn an ą lu d o wą
p rawd ę – rak jes t u b o czn y m p ro d u k tem cy wilizacji i d awn iej n ie wy s tęp o wał.
Po ważn y arty k u ł n a ten temat o p u b lik o wał międ zy in n y mi p o czy tn y b ry ty js k i
d zien n ik „Th e Daily Teleg rap h ”.
Zaczn ijmy o d teg o , że w wielu źró d łach my ln ie u ży wa s ię
s ło wa „rak ” zamien n ie ze s ło wem „n o wo twó r”. Rak to termin Diagnoza doktora
u ży wan y wy łączn ie n a o k reś len ie n o wo two ró w zło ś liwy ch Imhotepa
tk an k i n ab ło n k o wej. Dlateg o d alej b ęd ziemy o d n o s ili s ię
ró wn ież d o in n y ch n o wo two ró w zło ś liwy ch , tak ich jak mięs ak i, ch ło n iak i czy
g lejak i. Czy więc te p as k u d n e s ch o rzen ia s ą w rzeczy wis to ś ci ws p ó łczes n y mi
jed n o s tk ami ch o ro b o wy mi? Nie! Sid d h arth a M u k h erjee, o n k o lo g i h emato lo g ,
k tó ry w s wo jej k s iążce Cesarz wszech chorób o p is ał h is to rię rak a, jed n o zn aczn ie
s twierd za, że medycyna zna nowotwory (oraz nowotwory złośliwe) od kilku tysięcy lat.
J eg o p race n a ten temat cies zą s ię o g ro mn y m u zn an iem ś ro d o wis k n au k o wy ch ,
czeg o p o twierd zen iem jes t p res tiżo wa Literack a Nag ro d a PEN / E.O. Wils o n d la
Ks iążek Nau k o wy ch p rzy zn an a w 2 0 1 1 ro k u jeg o „b io g rafii rak a”. Do k to r
M u k h erjee s twierd za, że p ierws za o p is an a d iag n o za o n k o lo g iczn a zn ajd u je s ię
w p ap iru s ie Ed win a Smith a * , d ato wan y m n a o k o ło 1 5 0 0 – 1 6 0 0 ro k p rzed n as zą
erą, k tó ry n ajp rawd o p o d o b n iej zawiera tran s k ry p cję s tars zeg o o ty s iąc lat
ręk o p is u (ry s u n ek 5 ). Ud ało s ię g o p rzetłu maczy ć d o p iero w 1 9 3 0 ro k u , a jeg o
au to rs two p rzy p is an o Imh o tep o wi, s taro ży tn emu eg ip s k iemu lek arzo wi.
W ręk o p is ie p o d n u merem czterd zies ty m p iąty m mo żemy n atrafić n a b ard zo
in teres u jący p rzy p ad ek (cy tat za: S. M u k h erjee):

J eżeli b ad as z ch o reg o , k tó ry ma n a p iers i n ap ęczn iałe g u zy , i o k azu je s ię,

że jes t ich k ilk a; jeżeli p o ło ży s z mu n a p iers iach d ło ń i wy czu jes z, że o we
g u zy s ą zimn e, n ie to warzy s zy im g o rączk a, n ie wy k azu ją ziarn is to ś ci, n ie
zawierają p ły n u , n ie wy ciek a z n ich ciecz, a jed n ak w d o ty k u s ą wy p u k łe,
p o win ien eś rzec: Oto p rzy p ad ek n ap ęczn iały ch g u zó w.

Przy jmu je s ię, że jes t to n ajs tars za zach o wan a d iag n o za ch o ro b y

n o wo two ro wej. Co ciek awe, p rzy k ażd ej z ro zp o zn an y ch ch o ró b mieś ci s ię o p is
zalecan eg o leczen ia (międ zy in n y mi wlewan ia mlek a d o u s zu p acjen to m ze
s ch o rzen iami n eu ro lo g iczn y mi), ale p rzy p o zy cji n u mer czterd zieś ci p ięć mamy
ty lk o jed n o s ło wo : „b rak ”, co ws k azu je n a b ezs iln o ś ć ó wczes n y ch meto d wo b ec
n o wo two ró w. M o żemy więc p ap iru s Ed win a Smith a u zn ać za o p is p rap o czątk ó w
o n k o lo g ii, k tó ra s wo ją n azwę wzięła o d g rec​k ieg o s ło wa onkos o zn aczająceg o
„mas ę” lu b „ciężar”, p o n ieważ dawniej nowotwór wyobrażano sobie jako dodatkowy
balast dźwigany przez człowieka.
Po d o b n ą o p in ię n a temat h is to rii ch o ró b n o wo two ro wy ch
wy raził p ro fes o r J ak u b Go łąb , p o ls k i n au k o wiec s p ecjalizu jący Dinozaur
s ię w o n k o lo g ii i immu n o lo g ii, jed en z n ajwy b itn iejs zy ch z przerzutem

b ad aczy w d zied zin ie leczen ia n o wo two ró w. W s wo ich

wy k ład ach zamies zczo n y ch w in tern ecie p o d s zy ld em p ro g ramu BASTION
s twierd ził, że ch o ro b y n o wo two ro we to warzy s zą n am o d ty s ięcy lat i mo żn a je
o d n aleźć n ie ty lk o u lu d zi, ale ró wn ież w ś wiecie zwierząt czy n awet ro ś lin , g d zie
mo żemy zao b s erwo wać mu tacje p rzy p o min ające zmian y n o wo two ro we
(b ro d awczak o wate). Na n o wo two ry cierp ią tak że rek in y , a o p in ia, że s ą n a n ie
całk o wicie o d p o rn e, n ie ma n ic ws p ó ln eg o z p rawd ą. M ięd zy in n y mi z p o wo d u
teg o mitu wiele rek in ó w jes t b ezs en s o wn ie zab ijan y ch , ab y p o zy s k ać ch rząs tk ę
rzek o mo leczącą rak a.
Ile lat mo że mieć ch o ro b a n o wo two ro wa? Na to p y tan ie tru d n o jed n o zn aczn ie
o d p o wied zieć, ale Geo rg e J o h n s o n , k tó ry w s wo jej p racy zajmu je s ię wery fik acją
mitó w związan y ch z n o wo two rami, o p is u je k o ś ć d in o zau ra, p rzech o wy wan ą
w Carn eg ie M u s eu m o f Natu ral His to ry w Pitts b u rg h u (o zn aczo n a jak o CM
7 2 6 5 6 ), n a k tó rej zach o wały s ię ś lad y d ziwn eg o , s k ry s talizo wan eg o two ru ,
p rzeb ijająceg o s ię n a zewn ątrz. J ed en z zes p o łó w b ad aczy o rzek ł, że jes t to
n o wo twó r p rzerzu to wy i b y ć mo że jes t to n ajs tars zy fizy czn ie is tn iejący ś lad
ch o ro b y n o wo two ro wej, k tó ry m d y s p o n u je lu d zk o ś ć. Ze zn aczn ie p ó źn iejs zy ch
b ad ań p rzy wo ​ł u je s ię p race an g iels k ieg o lek arza Perciv alla Po tta, k tó ry w 1 7 7 5
ro k u p o wiązał mo żliwo ś ć wy s tąp ien ia n o wo two ru zło ś liwe​g o z czy n n ik ami
p o ch o d zący mi z zewn ątrz. Bad ał o n ś ro d o wis k o lo n d y ń s k ich k o min iarzy ,
k tó ry ch n ad s p o d ziewan ie częs to d o ty k ał rak mo s zn y . Po tt jak o p ierws zy
p o wiązał g o z ek s p o zy cją p rzed s tawicieli teg o zawo d u n a s ad zę k o min o wą.
W in n y ch p rzy p ad k ach ró wn ież d o ch o d ziło d o o d k ry ć p o liczn y ch
zach o ro wan iach w o b ręb ie jed n ej g ru p y . Tak b y ło z n o wo two rami wy s tęp u jący mi
u p raco wn ic fab ry k zeg ark ó w, w k tó ry ch p o k ry wan o cy ferb laty
p ro mien io twó rczy mi s u b s tan cjami, ab y d awały efek t ś wiecen ia. Nie ma więc
żadnych wątpliwości, że informacja o wyłącznie współczesnym występowaniu raka
i innych nowotworów całkowicie mija się z prawdą.
Kara za grzechy
Sk ąd zatem wziął s ię in teres u jący n as mit? Najważn iejs zy m p o wo d em jes t
zło żo n y p ro ces k an cero g en ezy (p o ws tawan ia n o wo two ró w), k tó ry ma wiele
etap ó w i p rzez to n ajczęś ciej trwa d o ś ć d łu g o . To o zn acza, że ry zy k o jeg o
u jawn ien ia p o s tęp u je wraz z wiek iem. Pro fes o r J ak u b Go łąb p rzek o n u je, że
w p rzy p ad k u s ied emd zies ięcio letn ieg o mężczy zn y ry zy k o zach o ro wan ia n a rak a
o k rężn icy jes t ty s iąck ro tn ie więk s ze n iż u d zies ięcio letn ieg o ch ło p ca. Dlaczeg o
jes t to k lu czo we d la b ad an ia teg o mitu ?
Dawn iej wiele o s ó b p o p ro s tu n ie d o ży wało wiek u , w k tó ry m zmian y
k an cero g en n e p rzy czy n iały s ię d o ich ś mierci. Do teg o czas u częs to b y li zab ijan i
p rzez in n e ch o ro b y , tak ie jak ch o lera, d żu ma, g ru źlica czy zap alen ie p łu c, lu b
u mierali z in n y ch p rzy czy n . Po za ty m mo żn a s ię o s zu k iwać, że mo żliwo ś ci
ó wczes n ej o n k o lo g ii s tały n a wy s o k im p o zio mie. Ch iru rg Ab u lcas is , u ważan y
p rzez wielu za n ajlep s zeg o ś red n io wieczn eg o lek arza, miał p o wied zieć (cy tat za:
S. M u k h erjee):

Gd y rak trwa ju ż d łu g o i jes t d u ży , n ie n ależy s ię d o n ieg o zb liżać. Nig d y

n ie u d ało mi s ię u rato wać żad n eg o tak ieg o ch o reg o .

Nie mó wiąc ju ż o p rawid ło wej d iag n o s ty ce, g d y ż w p o ło wie XIX wiek u ś mierć
d zieck a n a s k u tek b iałaczk i zo s tałab y n ajp rawd o p o d o b n iej p rzy p is an a in fek cji
lu b ro p n io wi. Czas em n ie mo żemy n awet mó wić o d iag n o s ty ce, p o n ieważ b y wało ,
że zmian y n o wo two ro we, tak ie jak n a p rzy k ład p o two rn iak i lu b mięs ak i,
in terp reto wan o jak o k arę za g rzech y zes łan ą p rzez Bo g a i rezy g n o wan o zaró wn o
z b ad ań , jak i z p ró b leczen ia p acjen ta. Właś n ie te p o wo d y leżą u źró d eł b łęd n eg o
zało żen ia, że w p rzes zło ś ci lu d zk o ś ć b y ła wo ln a o d n o wo two ró w zło ś liwy ch .
Nies tety , to warzy s zą n am o n e o d zaws ze w p o d ró ży p rzez wiek i jak o n iech cian y
p as ażer. M o żemy ty lk o mieć n ad zieję, że wk ró tce u d a n am s ię wy s ad zić je n a
jak imś p rzy s tan k u .

* Nazwa d o k u men tu zo s tała n ad an a n a cześ ć amery k ań s k ieg o k o lek cjo n era Ed win a
Smith a, k tó ry w 1 8 6 2 ro k u k u p ił g o o d h an d larza imien iem M u s tafa Ag h a.
 MÓZG NA CAŁY REGULATOR
M IT:
Wy k o rzy s tu jemy zaled wie d zies ięć p ro cen t mo żliwo ś ci n as zeg o mó zg u .

Is tn ieją mity , k tó ry ch p o wtarzan ie mo men taln ie p o d n o s i mi ciś n ien ie. Pierws ze

miejs ce n a mo jej liś cie n iep rawd ziwy ch twierd zeń o d lat o k u p u je in fo rmacja
o ty m, że k o rzy s tamy z zaled wie d zies ięciu p ro cen t mo żliwo ś ci n as zeg o mó zg u .
Gd y zas tan awiam s ię, s k ąd b ierze s ię u mn ie tak n eg aty wn e n as tawien ie d o teg o
mitu , p rzy ch o d zi mi d o g ło wy ty lk o jed n a o d p o wied ź. Nas z mó zg zwy czajn ie n ie
zas łu g u je n a p rzy p is y wan ie mu n eg aty wn y ch cech , p o n ieważ w mo jej o p in ii jes t
n ies amo witą i s k o mp lik o wan ą mas zy n ą, d zięk i k tó rej mo żemy n azy wać s ię
ro zwin ięty mi lu d źmi. Dlateg o o g ląd ając p lak at zach ęcający d o o b ejrzen ia filmu
Lucy Lu ca Bes s o n a, wy g ląd ałem jak p o p rzy jęciu s p o rej d awk i g azu p iep rzo weg o .
Nap is n a n im d u mn ie g ło s ił: „Przeciętn y czło wiek wy k o rzy s tu je 1 0 % mó zg u .
On a [g łó wn a b o h aterk a – p rzy p . R.K.] wy k o rzy s tu je 1 0 0 %”. Po mimo
n iewątp liweg o u ro k u Scarlett J o h an s s o n wcielającej s ię w ty tu ło wą Lu cy n ie
p o trafiłem o p an o wać zd en erwo wan ia, s łu ch ając p s eu d o n au k o wy ch wy n u rzeń ,
k tó re zap ewn e b ęd ą p o wtarzan e jak o p rawd a o b jawio n a. M o ja d etermin acja
w zwalczan iu teg o mitu jes t tak s iln a, że arty k u ł mu p o ś więco n y b y ł p ierws zy m
w h is to rii wp is em n a s tro n ie www.p o limaty .p l.
Po d o b n ie u czy n ili au to rzy zn ak o mitej i cen io n ej k s iążk i 50
wielkich mitów psychologii popularnej, k tó rzy w p ierws zej k o lejn o ś ci Nic w przyrodzie
zab rali s ię d o o b alen ia teg o k łamliweg o s tereo ty p u . nie ginie
Z p rzy taczan y ch p rzez n ich d an y ch wy n ik a, że jed n a trzecia
ab s o lwen tó w p s y ch o lo g ii (!) zap y tan a o to , jak i p ro cen t mo żliwo ś ci mó zg u
wy k o rzy s tu jemy , u d zieliła o d p o wied zi: d zies ięć p ro cen t. Sk o ro lu d zie
p rzy n ajmn iej w teo rii wy k s ztałcen i mają tak ie p o g ląd y , to tru d n o o czek iwać, że
w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci b y ło b y in aczej. Ty mczas em mimo że mó zg s k ry wa
wiele tajemn ic, od wielu lat wiadomo, iż informacja o wykorzystywaniu dziesięciu
procent jego możliwości całkowicie mija się z prawdą.
Zaczn ijmy o d arg u men tu o p ierająceg o s ię n a zwy k ły m lo g iczn y m
ro zu mo wan iu . Sk o ro mas a mó zg u s tan o wi zaled wie o d d wó ch d o trzech p ro cen t
mas y całeg o ciała, a p o ch łan ia aż d wad zieś cia p ro cen t zu ży wan ej p rzez n as
en erg ii (więcej n iż jak ik o lwiek in n y o rg an ), n a k tó rą s k ład a s ię zap o trzeb o wan ie
n a tlen i s k ład n ik i o d ży wcze, to czy n atu ra w to k u ewo lu cji n ie p o zwo liłab y n a
marn o wan ie tak p o tężn y ch zas o b ó w n a co ś , co jes t n ieu ży wan e? To p y tan ie jes t
b ard zo u zas ad n io n e, p o d o b n ie zres ztą jak n as tęp n e. Sk o ro u ży wamy zaled wie
d zies ięciu p ro cen t n as zeg o mó zg u , to d laczeg o u s zk o d zen ie n awet małej jeg o
częś ci w wy n ik u wy p ad k u lu b u d aru b y wa k atas tro faln e w s k u tk ach ? M imo że
tk an k a n erwo wa mo że s ię p rzeo rg an izo wać i in n e częś ci s ą w s tan ie p rzejąć
fu n k cje n ies p rawn y ch o b s zaró w (n eu ro ​p las ty czn o ś ć), to i tak wp ły w u s zk o d zen ia
n ied u ży ch n awet rejo n ó w mó zg u jes t trwale wid o czn y . Od p o wied ź d ają wn ik liwe
b ad an ia n as zeg o cen tru m d o wo d zen ia za p o mo cą elek tro en cefalo g rafu (EEG),
fu n k cjo n aln eg o mag n ety czn eg o rezo n an s u jąd ro weg o (fM RI) o raz p o zy to n o wej
to mo g rafii emis y jn ej (PET).
W to k u o b s erwacji zach o wan ia mó zg u za p o mo cą za​a wan ​s o wan ej tech n o lo g ii
d iag n o s ty czn ej zau ważo n o , że w mó zg u n ie wy s tęp u ją martwe lu b u ś p io n e
o b s zary . Nawet w trak cie o d p o czy n k u alb o w czas ie s n u wid o czn a jes t więk s za
b ąd ź mn iejs za ak ty wn o ś ć p o s zczeg ó ln y ch częś ci mó zg u . Tak że p ro s te czy n n o ś ci,
jak n a p rzy k ład zaciś n ięcie ręk i, g en eru ją s p o re p o b u d zen ie ak ty wn o ś ci. Nie
mó wiąc ju ż o o b s łu g iwan iu p rzez mó zg ws zy s tk ich p ro ces ó w, k tó re p rzeb ieg ają
w o rg an izmie b ez n as zej ś wiad o mo ś ci. Co b y s ię s tało , g d y b y wewn ątrz czas zk i
p o jawiły s ię n ieak ty wn e rejo n y , n a p rzy k ład ws k u tek jak ieg o ś p o ważn eg o
wy p ad k u ? Wted y u leg n ą d eg rad acji w my ś l zas ad y „u ży waj alb o trać”. M ó zg
zwy czajn ie p o zb ęd zie s ię tak ich o b s zaró w, a g d y b y b ad an e p rzez n as twierd zen ie
b y ło p rawd ziwe, mielib y ś my d o czy n ien ia z rzezią mó zg u p o ró wn y waln ą d o
b itwy n ad So mmą * !
Barry Bey ers tein , u zn an y n eu ro b io lo g , k tó ry zajmo wał s ię zwalczan iem mitu
o n is k im wy k o rzy s tan iu n as zej „s zarej mas y ” (ch o ciaż w rzeczy wis to ś ci jes t o n a
ró żo wa lu b czerwo n a), ws k azu je p o n ad to , że dzisiejsza technologia pozwala zmierzyć
aktywność poszczególnych komórek za pomocą elektrod (single-unit recording). Ta
u ltrad o k ład n a meto d a w żad n y m s to p n iu n ie p o twierd ziła mitu . Ocen a n eu ro lo g a
Barry ’eg o Go rd o n a z J o h n s Ho p k in s Sch o o l o f M ed icin e w Baltimo re jes t
jed n o zn aczn a: „Wy ch o d zi n a to , że u ży wamy k ażd ej częś ci n as zeg o mó zg u
i p rak ty czn ie k ażd a jeg o częś ć jes t ak ty wn a p rzez więk s zo ś ć czas u ”. Niewątp liwie
zatem mamy d o czy n ien ia z mitem s zy ty m g ru b y mi n ićmi. Kto wo b ec teg o jes t
win n y jeg o ro zp o ws zech n ien ia?
Nies tety , n ie ma jed n o zn aczn ej o d p o wied zi n a to p y tan ie.
Wiele źró d eł ws k azu je n a b łęd n ą in terp retację słów znanego ame- Poradnik
rykańskiego psychologa Williama Jamesa, który stwierdził kiedyś, że pozytywnego
wątpi, aby człowiek wykorzystywał więcej niż d zies ięć p ro cen t myślenia
s wo jeg o p o ten cjału in telek tu aln eg o . J ames n ie miał jed n ak n a
my ś li wy k o rzy s ty wan ia mo żliwo ś ci mó zg u , a jed y n ie o d n o s ił s ię d o zd o ln o ś ci
p o zn awczy ch czło wiek a. In n i win ą za ro zp ro p ag o wan ie teg o mitu o b arczają
Ein s tein a, ale p o d o b n ie jak w p rzy p ad k u wielu twierd zeń p rzy p is y wan y ch temu
g en iu s zo wi n ie ma to n ic ws p ó ln eg o z rzeczy wis to ś cią. Tru d n o z całą p ewn o ś cią
ws k azać p ierws zeg o win o wajcę, mo żemy jed y n ie p ró b o wać d ato wać
ro zp o ws zech n ien ie s ię mitu n a p o czątek XX wiek u . Pewn e jes t n ato mias t, że d o
u trwalen ia s ię tej b łęd n ej o p in ii p rzy czy n ili s ię au to rzy p rac o p o zy ty wn y m
my ś len iu , mo ty wacji i zwięk s zan iu s wo ich mo żliwo ś ci. Wielu z n ich
p rzek o n y wało , że ich wy k ład y , k s iążk i czy k as ety p o zwo lą n a wzro s t
wy k o rzy s tan ia mo żliwo ś ci mó zg u z marn y ch d zies ięciu d o n awet s tu p ro cen t.
I o ile o d p o wied n i zes taw ćwiczeń mo że p o p rawić p amięć, zd o ln o ś ć k o jarzen ia
i u miejętn o ś ć u czen ia s ię, to żad en tren er ro zwo ju o s o b is teg o n ie s p o wo d u je
zwięk s zen ia b io lo g iczn y ch mo żliwo ś ci n as zeg o mó zg u . Dlaczeg o ? Bo ta
ws p an iała mas zy n a zwy czajn ie teg o n ie p o trzeb u je, tak p o tężn y m jes t
u rząd zen iem.

* By ła to n ajwięk s za b itwa I wo jn y ś wiato wej, w k tó rej zg in ęło p o n ad milio n

żo łn ierzy !
 KTO WYNALAZŁ ŻARÓWKĘ?
M IT:
Żaró wk ę wy n alazł Th o mas Ed is o n .

Ws zy s tk ie wy ś cig i w ś wiecie s p o rtu rząd zą s ię p o d o b n y mi p rawami. Zawo d n icy

mu s zą w jak n ajk ró ts zy m czas ie p o k o n ać tras ę i d o trzeć d o mety , a wy g ry wa ten ,
k to d o k o n a teg o jak o p ierws zy . Czy ry walizację w wy ś cig u o wy n alezien ie
żaró wk i mo żemy p o ró wn ać d o zawo d ó w s p o rto wy ch ? W p ewn y m s en s ie tak , więc
p rzy jrzy jmy s ię s tartu jący m w n im k lu czo wy m zawo d n ik o m i p o s tarajmy s ię
o d p o wied zieć n a p y tan ie, czy zwy cięzcą w tej ry walizacji b y ł Th o mas Alv a
Ed is o n , jak p o ws zech n ie s ię u waża.
Za p ierws zeg o p reten d en ta d o zd o b y cia ty tu łu wy n alazcy żaró wk i n iek tó rzy
u ważają Fred erick a d e M o ley n s , k tó ry w 1 8 4 1 ro k u o p aten to wał s k o n s tru o wan ą
p rzez s ieb ie lamp k ę elek try czn ą. Najważn iejs ze d la n ieg o i in n y ch b ad aczy teg o
o k res u b y ło właś ciwe zap ro jek to wan ie żarn ik a (włó k n a żaro weg o – ry s u n ek 6 ),
czy li tej częś ci, k tó ra w żaró wce ro zg rzewa s ię i ty m s amy m ś wieci (s tąd n azwa o d
„żarzy ć s ię”). De M o ley n s zd ecy d o wał s ię n a zas to s o wan ie żarn ik a ze
s p ro s zk o wan eg o węg la, k tó ry łączy ł s ię z d ru cik ami wy k o n an y mi z p laty n y .
Przez d łu g i czas my ś lan o , że p laty n a jes t metalem, k tó reg o n ie d a s ię s to p ić.
M iało to jed n ak ty le s amo ws p ó ln eg o z rzeczy wis to ś cią co p rawd a lu d o wa
mó wiąca o ś lep o cie wy wo ły wan ej o n an izmem. Po za ty m włó k n o żaro we zro b io n e
z węg la s zy b k o s ię k o p ciło i tak p o ws tałe zaczern ien ie n a s zk le s k u teczn ie
b lo k o wało ś wiatło . Pro jek t zatem n ie zy s k ał p o ws zech n eg o u zn an ia, d lateg o n a
czo ło wy ś cig u wy s u n ął s ię n as tęp n y p reten d en t – Hein rich Gö b el, k tó reg o
h is to ria ś miało mo g łab y p o s łu ży ć za s cen ariu s z d o d o b reg o filmu .
Uro d zo n y w Niemczech rzek o my g en iu s z b y ł właś ciwie
n iezn an y aż d o 1 8 9 3 ro k u , g d y n ag le zn alazł s ię w cen tru m W poszukiwaniu
ważn y ch wy d arzeń . Właś n ie wted y trzy firmy , k tó re p ro d u k o wały haczyka
żaró wk i, u ży wając meto d y Th o mas a Ed is o n a, zo s tały o s k arżo n e
p rzez Ed is o n Electric Lig h t Co mp an y o k rad zież ro związań tech n iczn y ch
ch ro n io n y ch p aten tem. Sp rawa d la firm z Bo s to n u , Oco n to i Sain t Lo u is b y ła
właś ciwie p rzeg ran a, a n aru s zen ie p rzez n ich p rawa p aten to weg o o czy wis te.
J ed n ak n o wo jo rs k a k an celaria p rawn a Witter & Ken y o n wp ad ła n a s p ry tn e
ro związan ie. J eś li u d o wo d n ilib y , że Ed is o n s k o p io wał s wó j p aten t o d k o g o ś
in n eg o , to au to maty czn ie s traciłb y o n p rawo d o o ch ro n y . Tak o b jawił s ię n as z
b o h ater, Hein rich Gö b el, k tó ry w p o ro zu mien iu z p rawn ik ami s twierd ził, że
p o n ad ćwierć wiek u p rzed Ed is o n em wy k o n ał n iemal id en ty czn e żaró wk i. Co
ciek awe, zło ży ł zezn an ie p o d p rzy s ięg ą, a p o d p is an y d o k u men t zach o wał s ię d o
d zis iejs zy ch czas ó w. Do d atk o wo p rzed s ąd em p rzed s tawił rek o n s tru k cje żaró wek ,
p o n ieważ o ry g in ały „zawieru s zy ły s ię” w s k lep ie i o s tateczn ie u leg ły
zn is zczen iu . Dlaczeg o zatem n ie o p aten to wał teg o rewo lu cy jn eg o wy n alazk u ?
J ed en z p o wo d ó w b y ł tak i, że Gö b lo wi wy s tarczał p ięk n y wid o k lamp ek , k tó re
p rzy s trajały jeg o s k lep w No wy m J o rk u . His to ria b rzmi n iezwy k le ro man ty czn ie,
zwłas zcza jak n a czło wiek a, k tó ry p o ś więcił całe ży cie, p racu jąc n ad g en ialn y m
p o my s łem, ab y p o tem g o o p aten to wać i n a n im zaro b ić (o s tateczn ie o p aten to wał
ty lk o trzy mało zn aczące wy n alazk i). Czy więc ś wiad o mie zrezy g n o wałb y z tak
g en ialn eg o p o my s łu , jak im n iewątp liwie b y ły żaró wk i d ające ś wiatło p rzez
d łu żs zy czas ? Nie, d lateg o iż z o g ro mn y m p rawd o p o d o b ień s twem mu s imy u zn ać,
że Gö b el n ig d y p o d o b n eg o ro związan ia n ie wy my ś lił. Stwo rzy ł jed y n ie włas n e
in terp retacje żaró wek ju ż p o u zy s k an iu p aten tu p rzez Ed is o n a, p o ty m jak p rzez
p ó ł ro k u p raco wał w… Ed is o n Electric Lig h t Co mp an y . W 2 0 0 7 ro k u b ad acz
Han s -Ch ris tian Ro h d e p o s wo im ś led ztwie n a ten temat jed n o zn aczn ie s twierd ził,
że leg en d a d o mn ieman eg o n iemieck ieg o g en iu s za zo s tała s two rzo n a w cało ś ci
p rzez p rawn ik ó w n a p o trzeb y p ro ces u , k tó reg o d o k o ń czen ie n ie b y ło k o n ieczn e,
p o n ieważ ty mczas em p aten t Ed is o n a wy g as ł.
Zan im d o s zło d o p ro ces u i k o n tro wers y jn ej s p rawy
z u d ziałem Hein rich a Gö b la, w o d d alo n ej o p ięć i p ó ł ty s iąca Włos z brody
k ilo metró w Wielk iej Bry tan ii n ad włas n ą żaró wk ą o d p o ło wy rudego Szkota
XIX wiek u p raco wał J o s ep h Wils o n Swan . Przep ro wad zał
s k u teczn e ek s p ery men ty z włó k n em węg lo wy m jak o żarn ik iem, ale zn aczn ie
zred u k o wał czern ien ie s zk ła p rzez częś cio we wy p o mp o wan ie p o wietrza
zn ajd u jąceg o s ię wewn ątrz. Ud ało mu s ię zd o b y ć o ch ro n ę p rawn ą d la s wo jeg o
wy n alazk u , d lateg o d zis iaj wielu Bry ty jczy k ó w zap y tan y ch o to , k to wy n alazł
żaró wk ę, o d p o wie: J o s ep h Wils o n Swan ! Th o mas Alv a Ed is o n n ato mias t, k tó ry
miał wied zę o d o k o n an iach Bry ty jczy k a, zn aczn ie lep iej p o rad ził s o b ie
z wy p o mp o wan iem p o wietrza z wn ętrza żaró wk i. Nied łu g o p o Swan ie o trzy mał
p aten t n a s wo ją wers ję wy n alazk u . Ob aj n iemal w ty m s amy m czas ie d o p ro wad zili
d o zas to s o wan ia s wo ich p ro d u k tó w w miejs cach p u b liczn y ch . Czy w tak im razie
s łu s zn ie Ed is o n o wi p rzy p is u je s ię wy n alezien ie żaró wk i? Nie, p o n ieważ ten
genialny konstruktor wraz ze swoim zespołem w Menlo Park tylko i aż udoskonalili
istniejące wcześniej rozwiązania. Dla Ed is o n a n ajważn iejs zą s p rawą b y ło
zn alezien ie lep s zeg o ro związan ia k o n s tru k cji żarn ik a. Co d zien n ie w n o tes ie
s k reś lał z lis ty materiały , k tó re s ię n ie s p rawd ziły . J ed n y m z tak ich p o my s łó w
b y ło wy k o n an ie żarn ik a z wło s ó w p o ch o d zący ch z b ro d y ru d eg o Szk o ta. Kto
więc, jeś li n ie Ed is o n , jes t p rawd ziwy m wy n alazcą żaró wk i? Czy b y ł to Fred erick
d e M o ley n s , J o s ep h Wils o n Swan , a mo że k to ś jes zcze in n y ?
J es t ty lk o jed n a o d p o wied ź n a to p y tan ie. Współczesną
żarówkę stworzyły umysły wielkich geniuszy, którzy kolejno Edison w grze
udoskonalali koncepcję tego wynalazku. By ły to o s o b y , o k tó ry ch zespołowej
ws p o mn ian o wy żej, ale n ie ty lk o . Og ro mn e zas łu g i w tej
d zied zin ie mają ró wn ież Alek s an d er Ło d y g in , William D. Co o lid g e, Irv in g
Lan g mu ir i wielu in n y ch . Praca jed n y ch wy n alazcó w u mo żliwiała ro zwijan ie
k o n cep cji in n y m. Po za ty m ws k azan ie jed y n eg o i zarazem p ierws zeg o wy n alazcy
n ie jes t mo żliwe p rzez b rak jed n o zn aczn ej d efin icji żaró wk i. Bo jeś li żaró wk ą
n azwiemy elek try czn ą lamp ę, k tó ra emitu je ś wiatło w s zk lan ej k u li, to wy n alazcę
zn ajd ziemy o wiele wcześ n iej n iż w czas ach Ed is o n a. Z d ru g iej s tro n y , jeś li
zd efin iu jemy ją jak o p rzed mio t p rawie id en ty czn y z ty m, k tó reg o u ży wamy
d zis iaj, to wy n alazcy mu s imy s zu k ać d wie d ek ad y p o p aten tach Swan a i Ed is o n a.
Nie jes t to właś ciwa d ro g a.
Dlateg o p o ró wn an ie ich zmag ań d o zawo d ó w s p o rto wy ch jes t p rawd ziwe
ty lk o wted y , g d y o d n ies iemy je d o s ztafety , a n ie in d y wid u aln y ch wy ś cig ó w.
Zwy cięs two w b ieg u zes p o ło wy m jes t mo żliwe d zięk i wy s iłk o m wielu , a n ie
jed n eg o zawo d n ik a. Czy Th o mas Ed is o n b y łb y w s tan ie zro b ić w d zied zin ie
u p o ws zech n ien ia żaró wk i tak wiele, g d y b y wcześ n iej n ie p rzejął p ałeczk i o d
in n y ch u czes tn ik ó w wy ś cig u ? Najp rawd o p o d o b n iej n ie, ale w żad en s p o s ó b n ie
p o mn iejs za to jeg o o g ro mn y ch zas łu g n a ty m p o lu . Nato mias t ws k azan ie g o jak o
jed y n eg o wy n alazcy jes t zwy czajn ie n iewłaś ciwe. Najlep s zy m p o d s u mo wan iem
b ęd zie więc s p arafrazo wan e s twierd zen ie Win s to n a Ch u rch illa: n ig d y w d ziejach
elek try czn o ś ci tak liczn i n ie zawd zięczali tak wiele tak n ieliczn y m.
 ZŁY UCZEŃ EINSTEIN
M IT:
Alb ert Ein s tein b y ł b ard zo s łab y m u czn iem i miał k ło p o ty z matematy k ą.

Co mo że u rato wać u czn ia wracająceg o ze s zk o ły ze s łab y mi o cen ami? M a o n

w zan ad rzu co n ajmn iej d wa s p rawd zo n e s p o s o b y . Po p ierws ze, mo że zap ewn ić
ro d zicó w, że ju ż wk ró tce n as tąp i b ły s k awiczn e wd ro żen ie in ten s y wn eg o
p ro g ramu p o p rawy wy n ik ó w w n au ce. Bard ziej s k u teczn y m arg u men tem b y wa
jed n ak p rzy wo łan ie h is to rii ed u k acji Alb erta Ein s tein a. Wy s tarczy ws p o mn ieć, że
jed en z n ajwy b itn iejs zy ch u my s łó w w h is to rii ś wiata miał ró wn ie s łab e o cen y ,
a n aty ch mias t – zg o d n ie z n ag iętą n a p o trzeb y ro zmo wy teo rią wzg lęd n o ś ci (s ic!)
– o k aże s ię, że wcale n ie jes t tak źle. Ws zy s tk o d lateg o , że w p o ws zech n ej
ś wiad o mo ś ci Ein s tein b y ł b ard zo k iep s k im u czn iem i miał s p o re p ro b lemy
z matematy k ą, a i tak o s tateczn ie „wy s zed ł n a lu d zi”. Czy te o b ieg o we o p in ie
o rzeczy wis to ś ci s zk o ln ej o weg o g en iu s za zn ajd u ją p o twierd zen ie w h is to rii?
Za „k o ro n n e d o wo d y ” u zn awan e s ą rzek o me p ro b lemy
z czy tan iem, a n awet mó wien iem, a tak że d y s lek s ja p rzy s złeg o Siostra na kółkach
n o b lis ty . Wielu b io g rafó w s zu k ało jak ieg o k o lwiek
p o twierd zen ia ty ch o p in ii, ale n a p ró żn o . M ało teg o , M ax Talmu d , p rzy jaciel
ro d zin y Ein s tein ó w, zalecał mło d emu Alb erto wi czy tan ie d zieł Imman u ela Kan ta.
Zap amiętał, że trzy n as to letn i mło d zien iec n ie miał żad n y ch tru d n o ś ci z ich
ro zu mien iem, co n awet d zis iaj s p rawia k ło p o t s p o rej g ru p ie d o ro s ły ch .
Żad n emu b io g rafo wi g en iu s za n ie u d ało s ię ró wn ież p o twierd zić jeg o
d y s lek s ji. Pewn e ś lad y p ro b lemó w p o jawiają s ię ty lk o p rzy o k azji mó wien ia.
In fo rmo wała o n ich międ zy in n y mi s io s tra Ein s tein a, M aja. Zap amiętała o n a
o s o b liwy n awy k b rata p o leg ający n a wy p o wiad an iu zd ań n ajp ierw p o cich u ,
a d o p iero p o u p ewn ien iu s ię, że b rzmią s en s o wn ie – arty k u ło wan iu ich g ło ś n o .
Wed łu g M ai Win teler-Ein s tein ten zwy czaj u trzy my wał s ię d o o k o ło s ió d meg o
ro k u ży cia, a p ó źn iej zn ik n ął b ez ś lad u . Tak ie zach o wan ie in terp reto wan o
g łó wn ie jak o d o d awan ie s o b ie p ewn o ś ci p o d czas wy g łas zan ia s ąd ó w. I ch o ciaż
n iek tó rzy b io g rafo wie wy b itn eg o fizy k a ws k azy wali n a jeg o wczes n e p ro b lemy
z mó wien iem, n a p ewn o międ zy b ajk i mo żemy wło ży ć p o jawiającą s ię n iek ied y
in fo rmację, że Ein s tein n au czy ł s ię mó wić b ard zo p ó źn o , o k o ło s ió d meg o ro k u
ży cia. J ak g ło s i ro d zin n a leg en d a Ein s tein ó w, n ies p ełn a trzy letn i Alb ert n a
wid o k n o wo n aro d zo n ej s io s try zap y tał: „Ale g d zie o n a ma k o ła?”, p o n ieważ
wcześ n iej wy o b rażał ją s o b ie jak o zab awk ę.
Pó źn iejs ze wy n ik i Ein s tein a w n au ce języ k ó w o b cy ch mo g ą o czy wiś cie
p o twierd zać jeg o s łab s ze zd o ln o ś ci lin g wis ty czn e, ale n a p ewn o n ie wy s tarczą,
b y n azwać g o miern y m u czn iem. J ak o n ies p ełn a s ześ cio latek zaczął u częs zczać
d o s zk o ły p u b liczn ej (Volksschule), lecz n ies tety n ie zach o wały s ię jeg o o cen y
s zk o ln e. Według wielu opinii był uczniem solidnym i uzyskiwał dobre wyniki, co
p o twierd za zach o wan y lis t z wrześ n ia 1 8 8 6 ro k u , n ap is an y p rzez jeg o matk ę.
Pau lin e Ein s tein in fo rmo wała w n im, że d zień wcześ n iej Alb ert p o raz k o lejn y
o k azał s ię n ajlep s zy m u czn iem, a jeg o o cen y s ą ś wietn e. Sam Ein ​s tein n ie u ważał
s ię za n ajlep s zeg o u czn ia w k las ie i twierd ził, że u czy ł s ię d o ś ć d o b rze, ale
p rzeciętn ie. Zd aje s ię to p o ś wiad czać frag men t lis tu jeg o o jca d o p ro fes o ra J o s ta
Win telera z g ru d n ia 1 8 9 5 ro k u (n ieco p ó źn iejs zeg o etap u ed u k acji Alb erta),
w k tó ry m p is ał, że d awn o ju ż p rzes tały g o n iep o k o ić n ieco s łab s ze o cen y Alb erta,
g d y ż i tak zaws ze to warzy s zą im n ajlep s ze n o ty .
Po mimo ty ch n iezb ity ch d o wo d ó w n iek tó rzy p rzy taczają o p in ię jed n eg o
z n au czy cieli Ein s tein a, k tó ry rzek o mo s twierd ził, że „n ic z n ieg o n ie b ęd zie”.
Ten d o ś ć o d o s o b n io n y p o g ląd b y ł n ajp rawd o p o d o b n iej n erwo wą reak cją
n au czy ciela n a s łab o o d ro b io n ą p racę d o mo wą z języ k a o b ceg o . Ein s tein zres ztą
o twarcie p rzy zn awał, że miał p ro b lemy z n au k ą języ k ó w o b cy ch . W wielu
p rzek azach czy tamy , że n ie k ry ł ró wn ież an ty p atii d o s zk o ły , k tó rą u ważał za
in s ty tu cję s k o s tn iałą i o p artą jed y n ie n a b ezmy ś ln y m wk u wan iu . Ty le że tak ie
p o g ląd y n ie czy n ią z n ieg o wcale złeg o u czn ia.
In teres u jący n as mit o b alają o s tateczn ie wy n ik i jeg o matu ry .
Z d o k u men tu d ato wan eg o n a 5 wrześ n ia 1 8 9 6 ro k u , k tó ry Wielka pomyłka
zach o wał s ię d o n as zy ch czas ó w (ry s u n ek 7 ), mo żemy wy czy tać,
że u czeń Ein s tein u zy s k ał międ zy in n y mi n as tęp u jące s to p n ie:
języ k n iemieck i 5
języ k fran cu s k i 3
h is to ria 6
g eo g rafia 4
alg eb ra 6
g eo metria 6
 fizy k a 6
ch emia 5
Na p ierws zy rzu t o k a wid ać, że o cen y z p rzed mio tó w matematy czn y ch (alg eb ra
i g eo metria) s ą rewelacy jn e. Najg o rs zy m wy n ik iem b y ła o cen a d o s tateczn a (n iem.
ungenügend) z języ k a fran cu s k ieg o . Ale mo men t! Czy n ie d o s zło p rzy p ad k iem d o
wielk iej p o my łk i? Przecież o cen y w Niemczech s ą o d wro tn e wzg lęd em p o ls k ich
i s zó s tk a o zn acza o cen ę n ajg o rs zą, a jed y n k a – n ajlep s zą! To p rawd a, lecz
Ein s tein zd awał matu rę w Arg o wii (n iem. Aargau), czy li w p ó łn o cn y m k an to n ie
Szwajcarii, a tam s k ala o cen s zk o ln y ch o d p o wiad a p o ls k iej. I tu jes t p ies
p o g rzeb an y ! Bo d aje n am to p rzy o k azji p o g ląd n a jed n ą z n iezwy k le ważn y ch
p rzy czy n p o ws tan ia teg o mitu . Niektórzy interpretowali oceny Einsteina za pomocą
niemieckiej skali i na tym opierali swoje błędne wywody.
In n i arg u men to wali, że mło d y Alb ert o b lał eg zamin ws tęp n y
n a Po litech n ik ę w Zu ry ch u (d ziś : Eid g en ö s s is ch e Tech n is ch e Einstein pod
Ho ch s ch u le Zü rich ), zap o min ając p rzy ty m, że p o d s zed ł d o gilotyną

eg zamin u wcześ n iej, n iż p o zwalał jeg o wiek ! Zg o d ę n a tak ie

n ad zwy czajn e p rzy s tąp ien ie d o tes tu wy raził rek to r Alb in Herzo g . M imo że
Ein s tein u zy s k ał ś wietn e o cen y z p rzed mio tó w ś cis ły ch , to w tamty m czas ie
wy mag an o ró wn ież wied zy z h is to rii, a tak że zn ajo mo ś ci… języ k ó w o b cy ch .
Nies tety mło d y Alb ert miał n a eg zamin ie z ty ch p rzed mio tó w ty le s zczęś cia co
ak to r w filmie p o rn o g raficzn y m, k tó ry o trzy mał ro lę męża wy ch o d ząceg o d o
p racy , więc o g ó ln y wy n ik eg zamin u u zn an o za n iewy s tarczający . Wiele lat
p ó źn iej Ein s tein s twierd zał w wy wiad ach , że zaws ze b ał s ię tes tó w
i s p rawd zian ó w i wo lałb y iś ć p o d g ilo ty n ę, n iż zd awać eg zamin . Za rad ą p ro fes o ra
Herzo g a u zu p ełn ił b rak u jące lata ed u k acji i d o s tał s ię n a p o litech n ik ę
w n o rmaln y m try b ie. Szk o łę wy żs zą u k o ń czy ł ró wn ież z b ard zo d o b ry mi
wy n ik ami.
Przy p is y wan ie Ein s tein o wi ró żn y ch s łab o ś ci p rzy p o min a p o d o b n ą s trateg ię
s to s o wan ą wo b ec s u p erb o h ateró w: b o p rzecież jeś li k to ś tak i miałb y p ro b lemy
z n au k ą, to co d o p iero zwy k li lu d zie. Z teg o s ameg o p o wo d u wiele o s ó b s p o g ląd a
z s y mp atią n a k o mik s o weg o Batman a, k tó ry tak jak o n i o d czu wa b ó l i miewa
lu d zk ie p ro b lemy . Tak ie p o ró wn y wan ie s ię zwy czajn ie d o d aje o tu ch y .
Oczy wiś cie s ch emat ten d ziała też wted y , g d y ch cemy , ab y s u p erb o h ater s wo im
au to ry tetem wzmo cn ił jak ąś in fo rmację czy o p in ię. To d lateg o Einsteinowi
przypisuje się tak wiele cytatów, których autorem wcale nie był. J ed n y m z n ajb ard ziej
zn an y ch jes t d efin icja s zaleń s twa: „Szaleń s twem jes t ro b ić wciąż to s amo
i o czek iwać in n y ch rezu ltató w” (cy tat ten b y wa ró wn ież p rzy p is y wan y M ark o wi
Twain o wi i Ben jamin o wi Fran k lin o wi). Do wy d arzeń z ży cia Ein s tein a n ależy
zatem p o d ch o d zić b ard zo o s tro żn ie, b o częs to b rak u je d o wo d ó w n a ich p o p arcie.
Nies tety , d ro d zy u czn io wie, in aczej jes t z p rzeb ieg iem ed u k acji g en iu s za, k tó ry
jes t całk iem d o b rze u d o k u men to wan y . A więc – miłej n au k i!
 BURZA ZMYSŁÓW
M IT:
Czło wiek ma p ięć zmy s łó w – wzro k , s łu ch , d o ty k , s mak i węch .

„Wid zę martwy ch lu d zi… ” – te s ło wa wy p o wied zian e p rzez Haley a J o ela Os men ta

n a d łu g o zap ad ły w p amięci wielu wid zó w filmu Szósty zmysł z Bru ce’em Willis em.
J eg o „d o d atk o wy ” zmy s ł b y ł p rzek leń s twem i p o leg ał n a n ad p rzy ro d zo n ej
zd o ln o ś ci wid zen ia lu d zi, k tó rzy o d es zli z teg o ś wiata. Có ż, n ad al jes t to lep s ze
n iż o b ejrzen ie Pięćdziesięciu twarzy Greya. Nato mias t s am ty tu ł filmu jed n o zn aczn ie
s u g ero wał, że czło wiek ma p ięć p o d s tawo wy ch zmy s łó w. Ch o d zi o czy wiś cie
o wzro k , s łu ch , d o ty k , s mak i węch . Ok azu je s ię jed n ak , że tak a k las y fik acja jes t
p rzes tarzała i n iezg o d n a z o b ecn y m s tan em wied zy ! Przed e ws zy s tk im mu s imy
u s talić jed n o zn aczn ą d efin icję zmy s łó w i w ty m p o mo że n am ży wa leg en d a
p s y ch o lo g ii – p ro fes o r Ph ilip G. Zimb ard o .
Zg o d n ie z jeg o teo rią zmy s ły p rzek s ztałcają en erg ię b o d źca w imp u ls y
n erwo we o d b ieran e p rzez n as z mó zg , a k ażd y z n ich jes t b ard ziej wy czu lo n y n a
zmian ę n iż n a s tałe d o zn an ie i d o s tarcza n am in fo rmacji o o taczający m n as
ś wiecie. Śmiało mo żemy s twierd zić, że tak a wied za o rzeczy wis to ś ci jes t n am
ab s o lu tn ie n iezb ęd n a d o p rzeży cia. Co b ard zo ważn e – p rak ty czn ie k ażd y zmy s ł
o d b iera o d mien n e b o d źce i p rzes y ła u zy s k an e in fo rmacje d o in n ej częś ci mó zg u .
Zatem, że każdy z nich działa na podobnych zasadach, ale nieco inaczej reaguje na to, co
dzieje się na zewnątrz naszego ciała. Gd y tak fach o wo zd efin iu jemy zmy s ły , o k aże
s ię, że jes t ich więcej n iż p o d s tawo wa p iątk a!
Nies tety , żad en z n ich n ie p o zwala n am d o s trzec d u ch ó w.
Czy m za to o b d arzy ła n as n atu ra? Zd ecy d o wan ie b ard ziej Na przekór
p rak ty czn y mi mo żliwo ś ciami n iż Haley a J o ela Os men ta. Weźmy grawitacji
n a p rzy k ład zmy s ł ró wn o wag i, k tó ry w p o ws zech n ej
ś wiad o mo ś ci b y wa n ies łu s zn ie p o mijan y n a liś cie zmy s łó w. Przecież całk o wicie
s p ełn ia d efin icję zmy s łu , a b ez wy czu cia p o ło żen ia ciała w p rzes trzen i n as ze
ży cie b y ło b y b ard zo tru d n e. Wie o ty m k ażd a o s o b a, k tó ra p rzy jmie za d u żo
p ły n ó w wy s k o k o wy ch . Natu raln y m wro g iem tak ieg o d elik wen ta s taje s ię
g rawitacja, ale w n o rmaln y ch waru n k ach to d zięk i zmy s ło wi ró wn o wag i
p o trafimy o d czu wać jej o d d ziały wan ie i s twierd zić, czy właś n ie leży my ,
p o ch y lamy s ię, czy s to imy n a g ło wie. Po d o b n ie zmy s ł k in es tety czn y p o zwala
n am n a o k reś len ie, jak w d an y m mo men cie u ło żo n e jes t n as ze ciało . Recep to ry
(p ro p rio recep to ry ), k tó re zn ajd u ją s ię międ zy in n y mi w n as zy ch ś cięg n ach
i mięś n iach , p rzek azu ją n a p rzy k ład in fo rmację o ty m, że mamy s k rzy żo wan e ręce.
Ich d ziałan ie mo żemy b ard zo łatwo s p rawd zić w p rak ty ce. Wy s tarczy , że
zamk n iemy o czy i b ęd ziemy zmien iali p o ło żen ie n as zy ch rąk i n ó g . Bez p atrzen ia
b ęd ziemy d o s k o n ale wied zieli, w jak ich p o zy cjach zn ajd u ją s ię k o lejn o n as ze
k o ń czy n y . Po d o b n ie in n e zmy s ły , zwy k le k o jarzo n e z d o ty k iem, czy li
o d czu wan ie temp eratu ry (termo recep cja) i b ó lu (n o cy cep cja), d o s tarczą n am
p recy zy jn ej wied zy o waru n k ach zewn ętrzn y ch . M aria Go łas zews k a, zn ak o mita
p o ls k a filo zo f, s łu s zn ie zau waża w k s iążce Estetyka pięciu zmysłów, że d o tej lis ty
ś miało mo żemy d o d ać ró wn ież zmy s ły o rg an iczn e, k tó re u mo żliwiają n am
o d czu wan ie p racy o rg an ó w wewn ętrzn y ch o raz n a p rzy k ład g ło d u i p rag n ien ia.
Ok azu je s ię więc, że lu d zie s ą o wiele b ard ziej
s k o mp lik o wan ą mas zy n ą o d b ierającą p rzeró żn e b o d źce, n iż s ię Niekończąca się
wy d awało . Ale to jes zcze n ie ws zy s tk o ! Pro fes o r Yu ji Ik eg ay a lista zmysłów
z Un iwers y tetu To k ijs k ieg o w arty k u le o p u b lik o wan y m n a
łamach n au k o weg o p is ma „Cu rren t Bio lo g y ” p o d k reś la, iż mó zg czło wiek a jes t
d o teg o s to p n ia elas ty czn y , że jeś li jak aś jeg o częś ć jes t trwale u s zk o d zo n a, n a
p rzy k ład ws k u tek wy p ad k u , to p o jak imś czas ie in n e jeg o rejo n y mo g ą o d b ierać
d o zn an ia zmy s ło we. Co zn amien n e, lis ta zmy s łó w zap ewn e n ie jes t zamk n ięta n a
zaws ze. Wraz z p o s tęp em n au k i d o wiad u jemy s ię o k o lejn y ch n ies amo wity ch
fu n k cjach n as zeg o ciała. Po d o b n ie zres ztą b y ło ze s mak ami, k tó re
w d o ty ch czas o wy m k s ztałcie (s mak s ło d k i, s ło n y , g o rzk i i k waś n y ) p o s zerzo n o
o o d k ry ty n a p o czątk u XX wiek u s mak u mami. Nie zap o min ajmy też, że w toku
ewolucji intensywność naszych zmysłów również ulega zmianom i za jak iś czas mo że s ię
o k azać, iż g atu n ek lu d zk i co raz lep iej lu b g o rzej wy k o rzy s ty wać b ęd zie d an y
zmy s ł. Ciek awe, k tó ry z n ich ch cielib y ś my ro zwin ąć k o s ztem in n eg o ?
Ws p o mn ian a wcześ n iej o s o b a „p o d wp ły wem” zap ewn e p rag n ęłab y ch o ciaż n a
ch wilę zamien ić zmy s ł s łu ch u („Nie mó w tak g ło ś n o !”) n a zmy s ł ró wn o wag i
(„Dlaczeg o ta p o d ło g a tak p ęd zi?”). Oczy wiś cie zmian y ewo lu cy jn e zach o d zą
b ard zo p o wo li. Dlateg o o b ecn y k s ztałt lis ty zmy s łó w to p o p ro s tu p ewn eg o
ro d zaju u mo wa, k tó ra b ęd zie s ię zmien iać wraz z n o wy mi o d k ry ciami.
Sk ąd zatem tak s iln ie zak o rzen io n e p rzek o n an ie o is tn ien iu zaled wie p ięciu
z n ich ? Niek tó rzy o b arczają win ą Ary s to teles a za s two rzen ie teg o mitu i zarzu cają
mu , że p rzecież p o czu cie ró wn o wag i jes t tak s amo łatwo zau waży ć jak
o d ró żn ian ie s mak ó w. Ale mu s imy p rzy zn ać, s tając n ieco p o s tro n ie teg o
s taro ży tn eg o filo zo fa, że łatwiej b y ło wy ró żn ić p o d s tawo we zmy s ły , p o n ieważ
o d p o wiad ające za n ie n arząd y s ą p o p ro s tu lep iej wid o czn e (n a p rzy k ład wzro k –
o czy , węch – n o s ). In n e s ą n ieco b ard ziej u k ry te i p rzy k ład o wo n ie d a s ię n a
p ierws zy rzu t o k a d o s trzec u ch a wewn ętrzn eg o o d p o wied zialn eg o za zmy s ł
ró wn o wag i czy k an ałó w p ó łk o lis ty ch , k tó re zap ewn iają n am o d czu cia
k in es tety czn e. Po raz k o lejn y jed n ak o k azało s ię, że w lu d zk im ciele d rzemie
o g ro mn a s iła, k tó rej n ie p o win n iś my u mn iejs zać p rzez p o wtarzan ie mitu
o zaled wie p ięciu zmy s łach .
 NIEBO W GĘBIE
M IT:
Ró żn e częś ci języ k a o d p o wiad ają za o d czu wan ie in n y ch s mak ó w.

Więk s zo ś ć lu d zi p rzy n ajmn iej raz wid ziała w k o lo ro wy m czas o p iś mie lu b (o

zg ro zo !) w p o d ręczn ik u d o b io lo g ii map ę u k azu jącą rejo n y języ k a, k tó re
o d p o wiad ają za p o s zczeg ó ln e s mak i (ry s u n ek 8 ). Nic więc d ziwn eg o , że k rążą
fach o we p o rad y , ab y n a p rzy k ład lizać lo d y p rzed n ią częś cią języ k a (k o ń có wk ą),
k tó ra rzek o mo o d p o wiad a za o d czu wan ie s ło d k ieg o s mak u . Dzięk i temu
d o zn an ia s mak o we mają b y ć n ap rawd ę in ten s y wn e. Pro s ty tes t p o leg ający n a
u mies zczen iu lizak a n a ró żn y ch o b s zarach języ k a u jawn ił jed n ak w mo im
p rzy p ad k u , że in ten s y wn o ś ć s mak u jes t ws zęd zie tak a s ama. Czy jes t to zatem
o d o s o b n io n y p rzy p ad ek , czy zas ad a id en ty czn a d la ws zy s tk ich ?
Zaczn ijmy o d teg o , jak w o g ó le o d b ieramy s mak .
Z rewelacy jn ej p racy Zmysły a jakość żywności i żywienia p o d red ak cją Kwestia smaku
p ro fes o ra J an a Gawęck ieg o o raz p ro fes o r Nin y Bary łk o -
Pik ieln ej, czło n k ó w Ko mitetu Nau k o Ży wn o ś ci PAN, mo żemy d o wied zieć s ię, że
zaró wn o w jamie u s tn ej, jak i n a języ k u mamy s p ecjaln e b ro d awk i, w k tó ry ch
zn ajd u ją s ię k u b k i s mak o we. Dla wielu mo że b y ć to in fo rmacja zas k ak u jąca,
p o n ieważ u tarte p rzek o n an ie g ło s i, że za zmy s ł s mak u o d p o wiad a wy łączn ie
języ k , a ty mczas em o k azu je s ię, iż komórki smakowe znajdują się w niemal całej
jamie ustnej. Dlateg o s twierd zen ie „n ieb o w g ęb ie” ma całk iem s o lid n e p o d s tawy
w an ato mii! Nas ze k o mó rk i s mak o we ży ją p rzeciętn ie o k o ło d zies ięciu d n i, b y
p ó źn iej o b u mrzeć i o d n o wić s ię, p o zwalając n am n a d als ze p rzeży wan ie d o zn ań
k u lin arn y ch .
Od czu wan ie s mak ó w jes t mo żliwe ró wn ież d zięk i o b ecn o ś ci ś lin y , b ez k tó rej
k o s zto wan ie p o traw b y ło b y n iep o ró wn y waln ie u b o żs ze. Bo d ziec, k tó ry p o b u d zi
k o mó rk i s mak o we (n a p rzy k ład jed zen ie), mu s i ro zp u ś cić s ię częś cio wo
w k o n tak cie ze ś lin ą. Właś n ie d lateg o w czas ie jed zen ia zwięk s za s ię wy d zielan ie
ś lin y , co – jak s łu s zn ie zau waża Barb ara M itren g a, au to rk a p racy Zmysł smaku.
Studium leksykalno-semantyczne – czy n i z p o wied zeń „ś lin k a ciek n ie” lu b „co ś
ro zp ły wa s ię w u s tach ” tezy d o b rze o d zwiercied lające b io lo g ię n as zeg o
o rg an izmu . O ty m, jak ważn a jes t ś lin a d la d o ś wiad czan ia wrażeń s mak o wy ch ,
mo że p rzek o n ać n as p ro s ty ek s p ery men t. Wy s tarczy , że weźmiemy ch u s teczk ę
h ig ien iczn ą i n ajs taran n iej jak ty lk o s ię d a o s u s zy my języ k , a n as tęp n ie
ch wy cimy g ru d k ę s o li i p o ło ży my ją n a n im. W więk s zo ś ci p rzy p ad k ó w n ie
b ęd ziemy w s tan ie p o czu ć s ło n eg o s mak u . Po jawi s ię d o p iero w mo men cie, g d y
p o wró ci ś lin a i zaczn ie ro zp u s zczać s ó l. Ale to jes zcze n ie ws zy s tk o ! Gd y b y ś my
n a zu p ełn ie s u ch y m języ k u p o ło ży li k o s tk ę cu k ru i s o li, to b ez ś lin y n ie
b ęd ziemy w s tan ie ro zró żn ić ich s mak u !
Sk o ro wiemy ju ż, jak o d czu wamy s mak i, zas tan ó wmy s ię, jak ie ich ro d zaje
jes teś my w s tan ie o d ró żn iać. Ws p ó łczes n a n au k a wy ró żn ia p ięć g łó wn y ch
s mak ó w: s ło n y , k waś n y , s ło d k i, g o rzk i i u mami. Ob ecn o ś ć o s tatn ieg o n a tej
liś cie mo że b y ć zas k o czen iem. Ch o ć zo s tał o d k ry ty s to s u n k o wo d awn o , b o n a
p o czątk u XX wiek u , czek ał p rawie całe s tu lecie, ab y zaliczo n o g o w p o czet
o ficjaln y ch s mak ó w. J eg o is tn ien ie jes t jed n ak u zas ad n io n e b io lo g iczn ie,
p o n ieważ jes teś my wy p o s ażen i w recep to ry k was u g lu tamin o weg o , k tó ry
p o zwala n a o d czu wan ie s mak u u mami. J ap o ń s k a n azwa o zn acza d o s ło wn ie
„s mak o wito ś ć” lu b „p y ch o tę”, ale wielu n azy wa g o s mak iem „mięs n y m” lu b
„ro s o ło wy m”. M o żn a g o łatwo o d k o d o wać p rzez wrażen ie tłu s to ś ci n a języ k u ,
k tó re mamy p o zjed zen iu mięs n ej p o trawy lu b jak ieg o ś tłu s teg o s o s u . Właś n ie
d lateg o wiele o s ó b tak łatwo wy czu wa s mak g lu tamin ian u s o d u s zero k o
s to s o wan eg o jak o p rzy p rawa w k u ch n i Ws ch o d u . Ws p ó łczes n a p iątk a s mak ó w
o d zwiercied la b u d o wę n as zy ch k u b k ó w s mak o wy ch , więc n a p ewn o te s ame
b ad an ia mo g ły p o twierd zić lu b o d rzu cić tezę o o d czu wan iu ró żn y ch s mak ó w
p rzez in n e częś ci języ k a. I tak właś n ie b y ło !
W arty k u le n au k o wy m au to rs twa d wó ch b ad aczy , Dav id a V.
Smith a i Ro b erta F. M arg o ls k ee, o d n ajd ziemy in fo rmację, że Jeden kontynent na
wszystkie typy wrażeń smakowych mogą powstawać w wyniku działania mapie języka

bodźców na dowolny fragment języka zawierający kubki smakowe. To

zd an ie p o d zielają in n e au to ry tety w tej d zied zin ie – ws p ó łczes n a n au k a
jed n o zn aczn ie p o twierd za, że k ażd a k o mó rk a s mak o wa mo że o d b ierać ws zy s tk ie
ty p y s mak ó w. Oczy wiś cie u waru n k o wan ia g en ety czn e mo g ą d ecy d o wać o ty m, że
p ewn e o b s zary n a języ k u b ęd ą u k o g o ś b ard ziej wrażliwe n a d an y s mak , ale
jed n o cześ n ie b ęd ą o n e o d p o wied zialn e za wzmo cn ien ie in n y ch d o zn ań
k u lin arn y ch . J ed n o jes t p ewn e – recep to ry s mak u n ie d ziałają wy b ió rczo , a więc
ws zy s tk ie „map y języ k a” n ie mają o d zwiercied len ia w rzeczy wis to ś ci. Nie
mu s imy ró wn ież k łaś ć d an y ch ty p ó w p o traw n a o d p o wied n ie częś ci języ k a, ab y
mo cn iej je o d czu wać, p o n ieważ zwy k łe ich p rzeżu wan ie zap ewn i n am id en ty czn e
d o zn an ia.
Os o b n ą s p rawą jes t fak t, że k ażd y z in n ą in ten s y wn o ś cią o d b iera s mak i, czeg o
d o wo d zą b ad an ia p ro wad zo n e n a Wy d ziale Nau k o Ży wien iu Un iwers y tetu
Co rn ella w Stan ach Zjed n o czo n y ch . Wy n ik a z n ich , że n a o d czu wan ie s mak u
w d an y m mo men cie wp ły wa wiele in n y ch czy n n ik ó w, tak ich jak zap ach ,
temp eratu ra, fak tu ra czy n awet k o lo r p o trawy . M o żn a to s p rawd zić w d o mo wy ch
waru n k ach i p o ró wn ać s mak jed zen ia s p o ży wan eg o w ś wietle d zien n y m lu b p o d
s iln y m s tru mien iem czerwo n ej b ąd ź fio leto wej b arwy . Wy n ik i tak ieg o
ek s p ery men tu mo g ą b y ć zas k ak u jące!
Is tn ieją tak że b ad an ia s u g eru jące jed n o zn aczn ie, że n as ze o d czu wan ie s mak ó w
zmien ia s ię z wiek iem. To tłu maczy ło b y , d laczeg o d o n iek tó ry ch s mak ó w trzeb a
„d o jrzeć” i d laczeg o d zieci n ie p rzep ad ają za k o zim s erem, o liwk ami czy s erami
p leś n io wy mi. Po za ty m o g ro mn e zn aczen ie d la o d czu wan ia s mak u mają emo cje.
Dlateg o lu b imy p o trawy , k tó re jed liś my w p rzy jemn y ch o k o liczn o ś ciach , a mn iej
ch ętn ie s ięg amy p o te b u d zące n iemiłe s k o jarzen ia. J as n e więc jes t, d laczeg o
n iek tó re d zieci n ie p rzep ad ają za warzy wami („Zjed z warzy wa, b o n ie b ęd zie
d es eru !”) lu b w d o ro s ły m ży ciu o d s tawiają mięs o („M ięs o zjed z, ziemn iak i
zo s taw”). Po n ad to o s mak u mo że zad ecy d o wać s amo n as tawien ie i wy o b rażen ie
n a temat p o trawy . J eś li s p o d ziewamy s ię p y s zn eg o d an ia n a talerzu , to z d u ży m
p rawd o p o d o b ień s twem zwięk s zy my s zan s e n a p o zy ty wn e o d czu wan ie d o zn ań
s mak o wy ch . Po tęg a n as zeg o u my s łu w k wes tii s mak u jes t zres ztą n ies amo wita.
M o żn a łatwo to p rzetes to wać, wy o b rażając s o b ie żó łtą, d u żą i d o jrzałą cy try n ę.
Nas tęp n ie p rzy wo łajmy w g ło wie o b raz p rzek rajan ia tej cy try n y , p o d n ies ien ia jej
p o łó wk i i wk ro p ien ia d o u s t całeg o s o k u . Co s ię o k aże? Bez u d ziału fizy czn ie
is tn iejąceg o o wo cu mo żemy p o czu ć k waś n y s mak w u s tach . Wy ch o d zi więc n a to ,
że k wes tia s mak u jes t o wiele b ard ziej s k o mp lik o wan a, n iż ws k azy wałab y
s ch ematy czn a „map a języ k a”. Ko lejn e b ad an ia n ad ty m zmy s łem p ro wad zą d o
zas k ak u jący ch o d k ry ć. I całe s zczęś cie!
 MIESZANE WSPOMNIENIA
Z IMPREZY
M IT:
Ab y n ie mieć k aca, trzeb a n ajp ierw p ić s łab s ze alk o h o le, a p o tem s ięg ać p o
mo cn iejs ze.

J ak w waru n k ach d o mo wy ch zafu n d o wać s o b ie p ry watn ą k atas tro fę jąd ro wą n a

miarę tej w Czarn o b y lu ? Wy s tarczy p u s temu żo łąd k o wi p o d aro wać o b fity k o k tajl
zło żo n y z k ilk u ro d zajó w alk o h o lu . Kied y d o d amy d o teg o s ły n n e „ze mn ą s ię
n ie n ap ijes z?”, b ęd zie to zap ewn e p o czątek marn eg o k o ń ca, k tó ry zwias tu ją s ło wa
„ja cię s zan u ję” s ły s zan e o d ws p ó łto warzy s zy n ied o li. Nas tęp n eg o d n ia czek a n as
k o lejn a p o rcja czy s teg o zła, p o ró wn y waln a jed y n ie z n ajn o ws zą p ły tą J u s tin a
Bieb era. Oto ran k iem d o n as zy ch d rzwi zap u k a (a właś ciwie zało mo cze) k ac
mo rd erca. To o n s p o wo d u je, że zaczn iemy s ły s zeć ro zto cza węd ru jące p o k o łd rze,
p o żar w g ard le weźmie g ó rę n ad k lęs k ą s u s zy w Sah elu , a b ó l g ło wy k aże s ię
zas tan o wić, czy p rzy p ad k iem p o p rzed n ieg o wieczo ru n ie wy s tąp iliś my w ro li
s p arin g p artn era Witalija Kliczk i.
Ale zaraz, zaraz! Przecież mo żn a b y ło teg o u n ik n ąć! I to wcale
n ie racjo n aln y mi meto d ami p o leg ający mi n a zmn iejs zen iu d awk i Pierwsza zasada
alk o h o lu czy rezy g n acji z mies zan ia p o s zczeg ó ln y ch tru n k ó w, toksykologii
lecz s to s u jąc zas ad ę p icia n ajp ierw s łab s zy ch alk o h o li, b y
p rzejś ć d o mo cn iejs zy ch . Tę s trateg ię p o twierd zają p o wied zo n k a, k tó re
zn ajd ziemy w ró żn y ch języ k ach , n a p rzy k ład : „Najp ierw win o , p o tem p iwo –
b ęd zies z ch o ra jak o ży wo ”. W k rajach an g lo języ czn y ch triu mfu je o d wro tn a
zas ad a, n a p rzy k ład : „Liq u o r b efo re b eer, y o u ’re in th e clear” (w wo ln y m
tłu maczen iu : „Wó d k a p rzed p iwem – d ro g a wo ln a!” lu b „Wó d k a p rzed p iwem
właś ciwy m p aliwem”) b ąd ź „Beer b efo re liq u o r, n ev er b een s ick er” (w wo ln y m
tłu maczen iu : „Piwo p rzed wó d k ą – zazn ajo mis z s ię z ch o ró b k ą”). Có ż za p ro s ta
in s tru k cja p o ró wn y waln a z „Pamiętaj ch emik u mło d y – wlewaj zaws ze k was d o
wo d y ”! Ch o ciaż id ąc wy żej ws p o mn ian y m, o d wro tn y m tro p em, o k azało b y s ię, że
w k rajach an g lo języ czn y ch mielib y ś my co ś na k s ztałt: „Do wies z s ię
z ch emiczn eg o atlas u : lej zaws ze wo d ę d o k was u ”.
 Sk o ro więc w ró żn y ch k u ltu rach i s p o łeczn o ś ciach zaleca s ię p icie n ajp ierw
mo cn iejs zy ch alk o h o li, ab y p rzejś ć d o s łab s zy ch , a w in n y ch p rzeciwn ie, to
mamy p ierws zy s y g n ał, że ze ws p o mn ian y mi p rawd ami lu d o wy mi co ś jes t n ie
tak . Bo k tó ra reg u ła jes t p rawd ziwa? J ak twierd zi p ro fes o r d o k to r h ab ilito wan y
J an Krzy s zto f Lu d wick i z wars zaws k ieg o o d d ziału Po ls k ieg o To warzy s twa
To k s y k o lo g iczn eg o – żad n a, p o n ieważ p ierws za zas ad a to k s y k o lo g ii g ło s i, że to
dawka czyni truciznę. Ko lejn o ś ć n ie ma zatem żad n eg o zn aczen ia, a ws zy s tk o
o p iera s ię n a ilo ś ci p rzy jęty ch p ły n ó w. Op ró cz teg o is to tn y mo że b y ć ro d zaj
s p o ży wan eg o alk o h o lu . Więk s zo ś ć to k s y k o lo g ó w u waża, że tak zwan e k o lo ro we
alk o h o le, jak win o czy s zlach etn a wh is k y , p o wo d u ją więk s zeg o k aca n iż czy s te
d es ty laty , ale n ie ma co d o teg o p o ws zech n ej zg o d y . I ch o ciaż mo żn a s ię w ty m
d o s zu k ać ziarn a p rawd y , to ró wn ież p rzy mies zan iu „k o lo ro wy ch ” i „czy s ty ch ”
alk o h o li k o lejn o ś ć n ie b ęd zie miała zn aczen ia. Nas tęp n y m razem w czas ie
s p o tk an ia to warzy s k ieg o zas ły s zan e p o rad y o rzek o mo b ezp ieczn ej k o lejn o ś ci
mo żemy więc wło ży ć międ zy b ajk i.
Pro fes o r Lu d wick i arg u men tu je tak że, że mies zan ie s amo w s o b ie jes t
o k ro p n y m męczen iem o rg an izmu , o czy m co d zien n ie p rzek o n u je s ię wiele o s ó b
n a cały m ś wiecie i zazwy czaj n ie wy ciąg a z teg o wn io s k ó w n a p rzy s zło ś ć.
Ws zy s tk o ze wzg lęd u n a wch łan ian ie ró żn y ch s u b s tan cji wy s tęp u jący ch
w d an y m ro d zaju alk o h o lu , p o wo d u jące zn aczn e zatru cie o rg an izmu , n azy wan e
p o p u larn ie k acem. Sk ąd w tak im razie p rzek o n an ie o rzek o mo zalecan ej
k o lejn o ś ci p icia tru n k ó w?
An ah ad O’Co n n o r, k tó ry b ad ał p o ch o d zen ie in teres u jąceg o
n as mitu , twierd zi, że tru d n o jed n o zn aczn ie o k reś lić jeg o źró d ło . Kac morderca nie
Niek tó rzy s u g eru ją, że wy n ik a to ze s p ecy fik i p ro ces u trawien ia ma serca
p o s zczeg ó ln y ch alk o h o li. Nap o je węg lo wo d an o we, tak ie jak
p iwo i win a mu s u jące, p o d rażn iają wy ś ció łk ę żo łąd k a, co p ro wad zi d o s zy b s zeg o
wch łan ian ia alk o h o lu . Czy s to teo rety czn ie rzecz b io rąc, ro zp o częcie n a p rzy k ład
o d p iwa mo że p o wo d o wać s zy b s ze u p icie s ię. Do k to r Ro s h in i Rajap ak s a z New
Yo rk Un iv ers ity Sch o o l o f M ed icin e u waża jed n ak , że ten wp ły w jes t min imaln y
i n ie b ęd zie miał zn aczen ia, g d y ż o wiele ważn iejs ze jes t n a p rzy k ład p o łączen ie
alk o h o lu z jed zen iem, k tó re o p ó źn i jeg o wch łan ian ie. Stąd d o b ry o b y czaj
(p rzy n ajmn iej z to k s y k o lo g iczn eg o p u n k tu wid zen ia) ro zp o czy n an ia d eg u s tacji
tru n k ó w d o p iero , g d y n as ze żo łąd k i s ą w miarę p ełn e.
M it o k o lejn o ś ci alk o h o li n ie ma zatem więk s zeg o związk u z b u d o wą n as zeg o
o rg an izmu ; w o p in ii Carlto n a Erick s o n a, d y rek to ra Cen tru m Bad ań i Ed u k acji
o Uzależn ien iach n a Wy d ziale Farmacji Un iwers y tetu Tek s ań s k ieg o w Au s tin ,
ważn ą ro lę o d g ry wa to warzy s zący p iciu efek t p s y ch o lo g iczn y . Zazwy czaj, g d y
zaczy n amy o d s p o ry ch ilo ś ci wó d k i i s zy b k o s ię u p ijamy , n ie my ś limy
o „p o p rawien iu ” d o zn ań s łab s zy mi alk o h o lami. Zd an iem d o k to ra Erick s o n a,
częś ciej s p o ty k amy s ię z o d wro tn ą s y tu acją, g d y p ijąc p iwo , ch cemy „d o p rawić
s ię” czy mś mo cn iejs zy m. Następnego dnia winą zostanie obarczona nie ilość i zestaw
spożytych substancji, lecz kolejność (przejście od słabszych do mocniejszych trunków).
Zap o min a s ię jed n ak o is to cie s p rawy . To tak jak b y o s k arży ć mo rd ercę n ie
o zab icie jak iejś o s o b y , lecz o zak łó cen ie cis zy n o cn ej h u k iem wy s trzelo n eg o
p o cis k u z p is to letu . Ro zp rawien ie s ię z ty m mitem p ro wad zi więc d o d wó ch
wn io s k ó w. Po p ierws ze, k o lejn o ś ć, w p rzeciwień s twie d o p rzeb ieg u p racy s ap era,
n ie ma zn aczen ia. A p o d ru g ie, s ło wa p ro fes o ra Lu d wick ieg o , że d awk a czy n i
tru cizn ę, p o win n y s tać n a s traży u miaru p rzy n awet n ajb ard ziej zwario wan ej
d eg u s tacji alk o h o lu . M o że wted y p o ran n y mo rd erca n ie zech ce zało mo tać d o
n as zy ch d rzwi!
 NIECH ZGINIE MIT O 48
GODZINACH
M IT:
Ab y zg ło s ić zag in ięcie o s o b y , mu s i min ąć co n ajmn iej 2 4 /3 6 /4 8 g o d zin .

Szk o d liwo ś ć n iek tó ry ch mitó w jes t g o rs za o d d ziałaln o ś ci s to n k i ziemn iaczan ej

u p rzy k rzającej ży cie ro ln ik o m. By n ajmn iej n ie ch o d zi o rzek o my o n an izm On an a
czy d o mn ieman e ro g ate h ełmy wik in g ó w, ale o s p rawy zn aczn ie p o ważn iejs ze,
g d zie w g rę wch o d zi zd ro wie lu b ży cie lu d zi. Bo czy zag in ięcia n ie s ą s p rawą,
k tó ra p o win n a b y ć b ran a całk o wicie n a s erio ? J eś li b lis k iej o s o b ie p rzy trafiło b y
s ię n ies zczęś cie teg o ty p u , a my zamias t s k o n tak to wać s ię z p o licją,
p o s tan o wilib y ś my zajrzeć d o in tern etu p o rzeteln ą p o rad ę, to miało b y to mn iej
więcej ty le s en s u co wiara w p o s tu laty wy b o rcze. W s ieci mo żemy o d n aleźć tak ie
p erełk i, k tó re p o in fo rmu ją n as wy czerp u jąco o p ro ced u rze, jak n a p rzy k ład
(p is o wn ia o ry g in aln a): „tak mu s i min ac 4 8 h d o p iero wted y p o licja mo ze p o d jac
jak as ak k cje!!!” lu b „2 4 h . In aczej to o leją” czy „Najlep iej 4 8 h . In aczej mo g ą
p o wied zieć, że 2 4 h to za mało , że tak a o s o b a mo g ła zab alo wać itd .”. Te z p o zo ru
fach o we p o rad y n ie mają jed n ak n ic ws p ó ln eg o z rzeczy wis to ś cią. J ak jes t zatem
n ap rawd ę?
Najważn iejs zy m d o k u men tem, k tó ry p recy zu je, jak n ależy
p o s tęp o wać w p rzy p ad k u zag in ięcia, jes t Zarząd zen ie n r 1 2 4 Co mówią przepisy
Ko men d an ta Głó wn eg o Po licji z d n ia 4 czerwca 2 0 1 2 ro k u .
M ó wiąc p o licy jn y m języ k iem – ch o d zi o s y tu ację, w k tó rej wy s tęp u je n ag łe
zd arzen ie u n iemo żliwiające u s talen ie miejs ca p o b y tu o s o b y i zap ewn ien ie
o ch ro n y jej ży cia, zd ro wia lu b wo ln o ś ci. J ak , zg o d n ie ze ws p o mn ian y m ak tem,
zad ziała p o licja? W my ś l p rzep is ó w podejmie poszukiwanie osoby zaginionej
niezwłocznie po otrzymaniu informacji o jej zaginięciu. Kto ś mó g łb y jed n ak
zau waży ć, że czy m in n y m jes t ro zp o częcie p o s zu k iwań , a czy m in n y m –
zg ło s zen ie zag in ięcia, więc czy n a p ewn o n ie mu s i min ąć o d p o wied n i czas , ab y
p o wiad o mić p o licję o ty m, że b lis k a n am o s o b a n ie p o wró ciła d o d o mu ? Nie!
Każd y p o licjan t, k tó ry ak tu aln ie zn ajd u je s ię n a s łu żb ie, ma o b o wiązek p rzy jąć
n as ze zg ło s zen ie o zag in ięciu . Ty lk o o d zg łas zająceg o b ęd zie zależało , k ied y
p o wiad o mi o ty m fu n k cjo n ariu s zy .
 W czas ie zb ieran ia in fo rmacji o zag in io n y m p o licjan t zap is ze ws zy s tk ie
p o trzeb n e d an e i wy p y ta o o k o liczn o ś ci zag in ięcia. Zap ewn e p o p ro s i ró wn ież
o zd jęcie p o s zu k iwan ej o s o b y , a n awet o n azwy k o n t in tern eto wy ch w p o rtalach
s p o łeczn o ś cio wy ch ! J ed n y m s ło wem – fu n k cjo n ariu s z n ie mo że zlek ceważy ć
tak ieg o zg ło s zen ia. Przy jmu jący zg ło s zen ie n ie ma tak że p rawa wy g łas zać
włas n y ch s ąd ó w, k tó re mo g ły b y zb ag atelizo wać s p rawę, i n a p rzy k ład zrzu cić
zag in ięcie n a k arb „zab alo wan ia”. Tak ie zach o wan ie b y ło b y k ary g o d n e
i p o win n o zo s tać n aty ch mias t zg ło s zo n e zwierzch n ik o wi p o wątp iewająceg o
fu n k cjo n ariu s za. M ało teg o , p o licja n ie mo że o d mó wić p o s zu k iwan ia czło n k a
n as zej ro d zin y , n awet g d y b y łb y ś cig an y m k ry min alis tą! W mo men cie
zarejes tro wan ia o s o b y zag in io n ej o d p o wied n ia in fo rmacja zo s tan ie p rzek azan a
d o Sy s temu In fo rmacy jn eg o Sch en g en (SIS), d zięk i czemu ró wn ież s łu żb y
międ zy n aro d o we b ęd ą wied ziały o zag in ięciu . Po s zu k iwan ia p o trwają aż d o
s k u tk u lu b – w p rzy p ad k u o s o b y p ełn o letn iej – d zies ięć lat o d d n ia p rzy jęcia
zawiad o mien ia. J ak zazn aczy ł mło d s zy in s p ek to r M arek An d rzejczak z Ko men d y
M iejs k iej Po licji w Ło d zi w wy wiad zie d la „Gazety Wy b o rczej”, mo że d o jś ć d o
s y tu acji, w k tó rej d o ro s ła o d n alezio n a o s o b a n ie ch ce, ab y ro d zin a zo s tała
p o in fo rmo wan a o miejs cu jej p o b y tu . Wó wczas p rzek azu je s ię b lis k im ty lk o
wiad o mo ś ć, że ws zy s tk o jes t w p o rząd k u .
Wielu p o licjan tó w o twarcie mó wi o ty m, że mit
o k o n ieczn o ś ci o d czek an ia o k reś lo n ej liczb y g o d zin , ab y Mit z krainy

zg ło s ić zag in ięcie, jes t n ad zwy czaj s zk o d liwy . To b o wiem dreszczowców

pierwsze chwile, kiedy już zdamy sobie sprawę, że bliska osoba nie
wróciła do domu, są decydujące. Zwraca n a to u wag ę ró wn ież Fu n d acja Itak a, k tó ra
o d lat p o mag a lu d zio m d o tk n ięty m p ro b lemem zag in ięcia. Ps y ch o lo g
ws p o mn ian ej o rg an izacji, Alek s an d ra An d ru s zczak -Zin , w wy wiad zie d la
d o ln o ś ląs k ieg o p o rtalu Do b a.p l p o wied ziała wp ro s t:

Ro d zin a mo że zg ło s ić zag in ięcie b lis k iej o s o b y wted y , g d y

s u b iek ty wn ie czu je, że mo g ło s ię co ś s tać, że ich b lis k i zag in ął. Nie ma tu
zn aczen ia, czy o s o b a zag in io n a jes t d zieck iem, czy jes t p ełn o ​l etn ia.
Po licjan t p rzy jmu jący zg ło s zen ie zag in ięcia p rzy p o rząd k u je je d o
o d p o wied n iej k ateg o rii.

Dlaczeg o zatem mit czterd zies tu o ś miu g o d zin jes t tak mo cn o zak o rzen io n y
i p o p u larn y ? Wiele złeg o w tej k wes tii u czy n iły filmy , s eriale i p o wieś ci
k ry min aln e, k tó ry ch au to rzy , ab y zb u d o wać n ap ięcie, n ak azu ją b o h atero m
o czek iwać, n im min ie rzek o mo wy mag an y czas . Przecież w trak cie u p ły wający ch
g o d zin zap ewn e ro zp o czn ą p o s zu k iwan ia n a włas n ą ręk ę, a to ju ż d aje
s cen arzy ś cie p o le d o p o p is u ! Niewątp liwie jes t to jed n ak mit, z k tó ry m n ależy
walczy ć z cały ch s ił, ab y p o licjan ci n iezwło czn ie mo g li p ełn ą p arą ws zcząć
p o s zu k iwan ia zag in io n eg o .
 BURZA W SZKLANCE KAWY
M IT:
Nawet jed n a filiżan k a k awy o d wad n ia i d ziała mo czo p ęd n ie.

Niek tó re mity s ą tak mo cn o zak o rzen io n e, że zawęd ro wały n awet d o p o ważn y ch

p rac n au k o wy ch i o ficjaln y ch k o mu n ik ató w s zan o wan y ch in s ty tu cji. Ofiarą
tak ich zab ieg ó w p ad ł aro maty czn y i zb awien n y n ap ó j, b ez k tó reg o wielu z n as
n ie wy o b raża s o b ie p o ran k a. Ro zp o ws zech n io n a teza g ło s i, że zaled wie jed n a
filiżan k a k awy mo że d es tru k ty wn ie wp ły wać n a lu d zk i o rg an izm. Olimp ijs k a
rep rezen tacja Wielk iej Bry tan ii d o s tała wy raźn ą in s tru k cję, że n ależy s zero k im
łu k iem o mijać h erb atę, k awę, s ło d k ie n ap o je g azo wan e i alk o h o l. O ile o s tatn i
elemen t tej wy liczan k i jes t zro zu miały , ch o ciażb y ze wzg lęd u n a u trzy man ie
o d p o wied n iej d y s cy p lin y , to res zta b u d zi s p o re wątp liwo ś ci. Czy m k iero ​wali s ię
b ry ty js cy o ficjele s p o rto wi? Uzn ali o n i, że n ap o je te b ęd ą p o wo d o wały p o trzeb ę
częs ts zeg o o d d awan ia mo czu , co w re​l acji d o p rzy jmo wan ej wo d y d o p ro wad zi d o
o d wo d n ien ia o rg an izmu . Wy ch o d zi n a to , że mit ten jes t n iezwy k le p o p u larn y n a
Wy s p ach Bry ty js k ich , p o n ieważ tamtejs za lin ia lo tn icza Britis h Airway s
u d zielała p o d o b n y ch rad p as ażero m w s wo jej g azetce p o k ład o wej.
Nie ma o czy wiś cie wątp liwo ś ci, że wo d a jes t ab s o lu tn ie n iezb ęd n a d la
n as zeg o fu n k cjo n o wan ia, ale czy u n ik an ie p ewn y ch p ły n ó w (s ic!) n ap rawd ę
p o wo d u je jej u b y tek ? Zwo len n icy tak iej teo rii g łó wn y m win o wajcą czy n ią
k o fein ę, k tó rą n atu raln ie zn ajd ziemy w k awie. To o n a ma p rzy s p ies zać n as z
metab o lizm, a p rzy o k azji wy wo ły wać o d wo d n ien ie i d ziałać mo czo p ęd n ie.
Bard zo p o ważn ie d o o b alen ia teg o s twierd zen ia wziął s ię d u et b ad aczy Ro n ald J .
M au g h an o raz Ian Griffin , k tó rzy p rzean alizo wali literatu rę n au k o wą, w ty m
med y czn ą, n a in teres u jący n as temat, wy d an ą o d s ty czn ia 1 9 6 6 d o marca 2 0 0 2
ro k u . Ich zd an iem, p o ważn e źró d ła n ig d y n ie s u g ero wały , że małe ilo ś ci k o fein y
(d o 2 5 0 – 3 0 0 milig ramó w) k ró tk o termin o wo s ty mu lo wały p ro d u k cję mo czu . Gd y
p rzeliczy my p o d an ą d awk ę n a filiżan k i czarn eg o n ap o ju , o k aże s ię, że z p u n k tu
wid zen ia mo czo p ęd n o ś ci bezpieczne jest delektowanie się aż dwoma–trzema kawami
dziennie! Po p rzek ro czen iu tej i tak całk iem s p o rej d awk i ch wilo wo mo że
zwięk s zy ć s ię ilo ś ć p ro d u k o wan eg o mo czu . Ale co n iezwy k le ciek awe – tak a
ten d en cja p o jawi s ię ty lk o u o s ó b , k tó re b y ły p o zb awio n e k o fein y w ciąg u
o s tatn ich d n i lu b ty g o d n i.
U prawdziwych fanatyków kawy, którzy piją ją regularnie nawet
w dużych ilościach, wykształca się tolerancja na kofeinę i efekt Filiżanka jak
szklanka czystej
moczopędny praktycznie nie występuje. Ch o ciaż wp ły w jed n ej
filiżan k i d zien n ie n a o rg an izm b y wa z d u żą d o zą p rzes ad y
p o ró wn y wan y d o s zk lan k i czy s teg o alk o h o lu , n ie ma mo wy o tak im d ziałan iu . Są
jed n ak źró d ła, k tó re p o d an ą p rzez M au g h an a i Griffin a d awk ę k o fein y u zn ają
za… zb y t małą. Brid g et Ben elam i Lau ra Wy n es s w p o d s u mo wan iu
d o ty ch czas o weg o s tan u wied zy ws k azu ją, że g ran ica mo czo p ęd n o ś ci p o win n a
zo s tać p o d n ies io n a d o n awet 5 0 0 – 6 0 0 milig ramó w d zien n ie, co w p rzeliczen iu
d aje p ięć– s ied em k aw!
Warto ró wn ież wziąć p o d u wag ę teo rię, k tó rą p rzed s tawił
Dobrodziejstwa
w s p ecjalis ty czn y m p iś mie n au k o wy m „J o u rn al o f th e American
Co lleg e o f Nu tritio n ” zes p ó ł b ad awczy p o d k ieru n k iem d o k to r kofeiny
An n C. Gran d jean . Sp rawd zał o n d ziałan ie k o fein y n a
n awo d n ien ie o rg an izmu zd ro wy ch mężczy zn . Bad an ia n ie wy k azały
zau ważaln y ch ró żn ic w p o zio mie n awo d n ien ia. Zd an iem n au k o wcó w, zalecen ie
o g ran iczen ia p icia n ap o jó w k o fein o wy ch jak o co d zien n eg o zwy czaju ze wzg lęd u
n a mo czo p ęd n o ś ć i o d wo d n ien ie n ie jes t u zas ad n io n e.
In n y zes p ó ł b ad awczy , ty m razem z Un iwers y tetu w Birmin ​g h am,
rep rezen to wan y p rzez d o k to r So p h ie Killer, ch o ć wy k azał, że u miark o wan e
s p o ży wan ie k awy n ie p rzy czy n ia s ię d o u jemn eg o b ilan s u wo d y w o rg an izmie, to
jed n ak s łu s zn ie zwró cił u wag ę n a s p rawę, o k tó rej łatwo zap o mn ieć – w k awie
tak że zn ajd u je s ię wo d a! Op ró cz teg o lo g iczn eg o wn io s k u b ry ty js cy b ad acze
u p ięćd zies ięciu o b s erwo wan y ch mężczy zn n ie zau waży li żad n y ch p ro b lemó w
z o d wo d n ien iem p rzy s p o ży wan iu aż czterech k u b k ó w k awy d zien n ie. Au to rzy
b ad an ia wp ro s t p o d k reś lają, że o b ecn ie n ie ma żad n y ch p rzes łan ek k u temu , ab y
p rzy u miark o wan y m s p o ży wan iu k awy p o jawiały s ię p ro b lemy z n ied o b o rem
wo d y w o rg an izmie.
Erica Go ld s tein wraz ze ws p ó łp raco wn ik ami p o d ała w „J o u rn al o f th e
In tern atio n al So ciety o f Sp o rts Nu tritio n ” w 2 0 1 0 ro k u , że k o fein a n ie d ziała
n eg aty wn ie p o d in teres u jący m n as k ątem n awet w waru n k ach s iln eg o wy s iłk u
fizy czn eg o i p o d wy żs zo n eg o ciep ła. A więc rep rezen tacja o limp ijs k a Wielk iej
Bry tan ii s p o k o jn ie mo że ro zp o czy n ać d zień o d filiżan k i o rzeźwiającej k awy ! Co
ciek awe, n o rmaln e d awk i czarn eg o n ap aru n ie p rzy czy n iają s ię ró wn ież d o
wy p łu k iwan ia wap n ia z k o ś ci. J eś li b o wiem ży wimy s ię w tak i s p o s ó b , że
p o b ieramy z p o k armu wap ń w ilo ś ci p rzy n ajmn iej 8 0 0 milig ramó w n a d zień , to
d awk i k o fein y mn iejs ze n iż 4 0 0 milig ramó w (a więc i tak całk iem s p o re) n ie b ęd ą
miały wp ły wu n a p o zio m wap n ia i s tru k tu rę k o ś ci. Tak i wn io s ek p ły n ie z b ad ań
n ad k o fein ą o p is an y ch p rzez Halin ę Bo jaro wicz i M ałg o rzatę Przy g o d ę
w k wartaln ik u „Pro b lemy Hig ien y i Ep id emio lo g ii”.
Na p o p u larn o ś ć o weg o mitu wp ły wa zap ewn e b rak
Co za dużo, to
wy czerp u jący ch b ad ań n a ten temat. Wielu b ad aczy u ważało za
p ewn ik , że s k o ro k awa (a właś ciwie k o fein a) p rzy s p ies za niezdrowo

metab o lizm, to zap ewn e tak że d ziała mo czo p ęd n ie. W ch arak terze
ciek awo s tk i mo żn a p o wo ły wać s ię n a o p in ię zn alezio n ą n a jed n y m z fo ró w
in tern eto wy ch , g d zie p rzek o n y wan o , że s k o ro w k awie s ą alk alo id y p u ry n o we, to
ju ż s ama ich n azwa związan a jes t z… u ry n ą. J es t to ro zu mo wan ie tak lo g iczn e, jak
wy ciąg an ie wn io s k u , że J o s if Wis s ario n o wicz Dżu g as zwili zajmo wał s ię
w mło d o ś ci p ro d u k cją s talo wy ch lin , s k o ro jak o rewo lu cy jn y p rzy d o mek wy b rał
o k reś len ie „Stalin ”. J ak p o k azały cy to wan e b ad an ia, jed n a filiżan k a k awy n ie
zad ziała mo czo p ęd n ie i n ie o d wo d n i n as zy ch o rg an izmó w. Tak mo że, ch o ciaż n ie
mu s i, s tać s ię ty lk o w p rzy p ad k u zn aczn ie więk s zy ch d awek k o fein y . Tru d n o
u s talić, k to p ierws zy p o wied ział „Co za d u żo , to n iezd ro wo ”, ale jed n o jes t p ewn e
– miał rację!
 PRZEŻYĆ WYPADEK LOTNICZY
M IT:
Szan s e n a p rzeży cie wy p ad k u lo tn iczeg o s ą b lis k ie zera.

Trzeb a u czciwie p rzy zn ać, że n iek tó re mity o b ecn e w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci

s ą b ard ziej u zas ad n io n e o d in n y ch , zu p ełn ie n ied o rzeczn y ch . Tak jes t z tezą
mó wiącą o ty m, iż s zan s e n a p rzeży cie wy p ad k u lo tn iczeg o s ą b lis k ie zera.
W k o ń cu więk s zo ś ć p o ważn y ch k atas tro f lo tn iczy ch trafia n a p ierws ze s tro n y
g azet lu b n a czo łó wk i telewizy jn y ch s erwis ó w in fo rmacy jn y ch . Wy s tarczy , że
p rzy wo łamy o s tatn ie zag in ięcia malezy js k ich s amo lo tó w, k atas tro fę rząd o weg o
Tu -1 5 4 czy s tars ze wy d arzen ia, w k tó ry ch b ilan s e o fiar n ie p o zo s tawiają złu d zeń .
Nietru d n o więc p o my ś leć, że n ad zieja n a u jś cie cało z wy p ad k u lo tn iczeg o
u latu je z p ręd k o ś cią h o k ejo weg o k rążk a i tak jak o n b y wa n ie​d o s trzeg aln a.
Czy jed n ak tran s p o rt lo tn iczy n ie jes t u ważan y za n ajb ezp ieczn iejs zy ?
W trag iczn y m d la awiacji ro k u 1 9 8 5 , wed łu g d an y ch Org an izacji
M ięd zy n aro d o weg o Lo tn ictwa Cy wiln eg o (ICAO), zg in ęło aż 1 0 6 7 o s ó b (d an e
n ie o b ejmu ją ZSRR i Ch in ). Liczb a ta wy d aje s ię zn aczn a, ale ty lk o d o mo men tu ,
g d y zd amy s o b ie s p rawę, że w ty m p ech o wy m ro k u lin ie lo tn icze p rzewio zły
w s u mie 8 9 1 milio n ó w p as ażeró w! J ak celn ie p o d k reś lają Hen ry k Żwirk o
i Bro n is ław Do s tatn i w s wo jej mo n o g rafii o k atas tro fach lo tn iczy ch , ab y w 1 9 8 5
ro k u „s taty s ty czn ie” zo s tać o fiarą k atas tro fy lo tn iczej, n ależało b y wy latać 1 ,7 4
miliard a k ilo metró w, co o d p o wiad a co d zien n emu latan iu z Wars zawy d o Pary ża
i z p o wro tem p rzez p rawie p ó łto ra ty s iąca lat. Nieco ś wieżs ze d an e p rzed s tawia
Dep artamen t Tran s p o rtu USA, k tó ry p rzen alizo wał co ro czn ą ś red n ią liczb ę o fiar
w latach 1 9 9 9 – 2 0 0 3 . Ok azało s ię, że w Stan ach Zjed n o czo n y ch ś mierć
w s amo ch o d zie jes t o k o ło 2 6 5 razy b ard ziej p rawd o p o d o b n a n iż w s amo lo cie * .
Kto ś jed n ak mo że s twierd zić, że ch o ciaż tran s p o rt lo tn iczy jes t całk iem
b ezp ieczn y , to jeś li wy p ad ek zd arzy s ię w p rzes two rzach , g rawitacja b ezd u s zn ie
wy k o n a s wo je zad an ie i p rzen ies ie p as ażeró w n a ło n o Ab rah ama. Ale n ie b ard ziej
my ln eg o !
Natio n al Tran s p o rtatio n Safety Bo ard , amery k ań s k a rząd o wa
o rg an izacja zajmu jąca s ię b ad an iem b ezp ieczeń s twa tran s p o rtu , Wierzchołek góry
p rześ led ziła wn ik liwie wy p ad k i lo tn icze w USA międ zy 1 9 8 3 lodowej
a 2 0 0 0 ro k iem. Bad an ia wy k azały , że s p o ś ró d 5 3 4 8 7 o s ó b o b ecn y ch n a
p o k ład ach s amo lo tó w, k tó re u leg ły wy p ad k o m i in cy d en to m lo tn iczy m, aż 5 1
2 0 7 p rzeży ło ! To o zn acza, że p rawie d ziewięćd zies iąt s ześ ć p ro cen t p as ażeró w
wy s zło cało z n iewes o łej lo tn iczej s y tu acji. Ok azu je s ię więc, że n ie d o ś ć, iż
wy s tąp ien ie wy p ad k u lo tn iczeg o jes t s taty s ty czn ie rzad k ie, to jes zcze tru d n iej
o ś mierć w jeg o wy n ik u ! Parad o k s em jes t, że p o d aliś my p o raz p ierws zy
ws p o mn ian e s taty s ty k i n a s tro n ie Po limaty .p l p arę g o d zin p rzed trag iczn y m
ro zb iciem s amo lo tu lin ii German win g s . J ed n ak liczb y n ie k łamią. Sk ąd tak małe
p rawd o p o d o b ień s two ?
Klaro wn ie tłu maczy tę k wes tię Ed mu n d Klich , s p ecjalis ta w zak res ie
b ezp ieczeń s twa ru ch u lo tn iczeg o , k tó ry twierd zi, że aby doszło do wypadku
lotniczego, musi nastąpić określona liczba zdarzeń o mniejszym ryzyku. Dlateg o liczb ę
wy p ad k ó w lo tn iczy ch p o win n o u k azy wać s ię w fo rmie s ch ematu
p rzy p o min ająceg o g ó rę lo d o wą. Katas tro fy s tan o wią jej wierzch o łek , ale
p rawd ziwy p ro b lem k ry je s ię n iżej – w fo rmie in cy d en tó w, b łęd ó w i n aru s zeń . Na
s zczęś cie z k ażd eg o wy p ad k u wy ciąg a s ię b ezcen n e lek cje, s tąd p o wied zen ie, że
p rzep is y lo tn icze s ą p is an e k rwią o fiar. Dla k o g o ś s cep ty czn ie n as tawio n eg o d o
lo tn ictwa te wy jaś n ien ia mo g ą n ad al n ie b y ć p rzek o n u jące. Co g o in teres u ją
jak ieś b łęd y i n aru s zen ia, s k o ro liczą s ię ty lk o n ap rawd ę p o ważn e wy p ad k i,
a wted y p o d o b n o n ie ma s zan s n a p rzeży cie. Za tak ie zn aczące wy d arzen ie k to ś
mo że u zn ać n a p rzy k ład awarię p o d wo zia b o ein g a 7 6 7 , z k tó ry m b rawu ro wo
p o rad ził s o b ie k ap itan Tad eu s z Wro n a w 2 0 1 2 ro k u , g d y wy ląd o wał n a „b rzu ch u ”
mas zy n y . Fak ty czn ie Pań s two wa Ko mis ja Bad an ia Wy p ad k ó w Lo tn iczy ch
zak walifik o wała awary jn e ląd o wan ie teg o s amo lo tu jak o wy p ad ek lo tn iczy .
Zg o d n ie z ty m to k iem my ś len ia ch o d ziło b y o wy p ad k i k las y fik o wan e
w lo tn ictwie jak o fatal accident, czy li zd arzen ia, w k tó ry ch w b ezp o ś red n im związk u
z lo tem zg in ęła p rzy n ajmn iej jed n a o s o b a. Staty s ty k i b azy d an y ch Plan e Cras h
In fo , k tó ra p ro wad zi rejes tr wy p ad k ó w lo tn iczy ch o d lat d wu d zies ty ch XX wiek u ,
p rzek o n u ją, że o k o ło ro k u 2 0 0 0 szanse na przeżycie fatal accident w samolocie
przewożącym powyżej dziesięciu pasażerów wynosiły dwadzieścia cztery procent!
Zd an iem s p ecjalis ty o d b ad an ia k atas tro f lo tn iczy ch Geo rg e’a Bib ela,
w p o d o b n ej k las ie zd arzeń , tak zwan ej hull loss, w k tó rej s amo lo t jes t zag in io n y
lu b k o mp letn ie zn is zczo n y (n ie n ad aje s ię d o n ap rawy ), p rzeży wa aż
s ześ ćd zies iąt d ziewięć p ro cen t ws zy s tk ich p as ażeró w* * . Po d o b n y ch d an y ch jes t
więcej i mają o n e ws p ó ln ą cech ę – n ie s p ro wad zają s zan s n a p rzeży cie tak ich
wy p ad k ó w d o zera.
Do b ry ch wiad o mo ś ci jes t jes zcze więcej! Ek s p erci ru ch u
lo tn iczeg o , w ty m p ro fes o r Ed Galea z Un iwers y tetu w Green wich , Dobre wiadomości

twierd zą, że liczb ę ś mierteln y ch zd arzeń w s amo lo tach mo żn a b y

zred u k o wać o jed n ą trzecią, g d y b y p as ażero wie wied zieli, co zro b ić. Po
p rzen alizo wan iu wielu p rzy p ad k ó w zd arzeń lo tn iczy ch p ro fes o r Galea d o s zed ł d o
wn io s k u , że p ierws ze d ziewięćd zies iąt s ek u n d p o wy p ad k u jes t n ajważn iejs ze i to
właś n ie w ty m czas ie p o jawia s ię n ajwięcej b łęd ó w, k tó re p rzed e ws zy s tk im
d o ty czą zb y t wo ln eg o o p u s zczan ia s amo lo tu . J ak i jes t p o wó d tak ich o p ó źn ień ?
Po p rzep ro wad zen iu ro zmó w z p rawie d wo ma ty s iącami lu d zi, k tó rzy p rzeży li
wy p ad k i, Galea u zn ał, iż s p o ro p as ażeró w traci cen n y czas p rzez to , że n ie mo że
o d p iąć p as ó w b ezp ieczeń s twa. Wed łu g n ieg o lu d zie in tu icy jn ie wcis k ają
metalo we częś ci p as a, p o n ieważ zn ają tak ą fo rmę o d p in an ia z s amo ch o d u . In n i
ek s p erci ws k azu ją p ro b lem związan y z p ró b ami zało żen ia b u tó w p rzed
o p u s zczen iem s amo lo tu lu b z p o -s zu k iwan iem b ag ażu . Tak ie p ro zaiczn e
czy n n o ś ci p o wo d u ją, że p o s zk o d o wan i częs to n ie zd ążą b ezp ieczn ie wy d o s tać s ię
n a zewn ątrz. To o zn acza, że o s tatn imi s ło wami wy p o wied zian y mi p rzez o fiary
wy p ad k u lo tn iczeg o mo że b y ć p y tan ie „Gd zie s ą mo je b u ty ?”, tak jak
w p rzy p ad k u k rak s s amo ch o d o wy ch , n ajczęś ciej mo żemy u s ły s zeć „Prawa
wo ln a”.
Nie ma ró wn ież co u k ry wać, że d o ro zp o ws zech n ien ia s ię mitu o zero wy ch
s zan s ach n a p rzeży cie wy p ad k u lo tn iczeg o p rzy czy n ia s ię med ialn o ś ć tak ich
zd arzeń . Arn o ld Barn ett, p ro fes o r s taty s ty k i z M IT Slo an Sch o o l o f M an ag emen t,
p rzes tu d io wał o k ład k i „New Yo rk Times a” i wy liczy ł, że n a p ierws zej s tro n ie tej
g azety wy p ad k i lo tn icze p o jawiały s ię s ześ ćd zies iąt razy częś ciej n iż arty k u ły n a
temat HIV lu b AIDS, ty s iąc p ięćs et razy częś ciej n iż n ieb ezp ieczeń s twa związan e
z s amo ch o d ami i s ześ ć ty s ięcy razy częś ciej n iż n o wo two ry ! Nie ma s ię więc co
d ziwić, że k atas tro fy w p rzes two rzach s ą n iezwy k le ch o d liwy m tematem, mimo iż
n a s zczęś cie zwy k le zb ierają więcej ro zg ło s u n iż o fiar.

* Warto zau waży ć, że w USA d o ch o d zi d o 1 3 ,6 ś mierteln y ch wy p ad k ó w n a s to

ty s ięcy s amo ch o d ó w, p o d czas g d y w Po ls ce ten ws k aźn ik jes t wy żs zy – 1 7 ,6 (d an e
n a 2 0 1 2 ro k z rap o rtu OECD/ITF z maja 2 0 1 4 ro k u ).
* * Bib el b ad ał zd arzen ia z u d ziałem 4 4 6 s amo lo tó w DC-1 0 , z k tó ry ch d wad zieś cia
s ied em b rało u d ział w wy p ad k ach zak o ń czo n y ch „całk o wity m zn is zczen iem
k ad łu b a”.
 SZLACHECKIE POCHODZENIE
M IT:
Nazwis k a zak o ń czo n e n a -s k i i -ck i ś wiad czą o s zlach eck im p o ch o d zen iu .

Us talen ie p o ch o d zen ia n as zeg o n azwis k a mo że b y ć n ies amo wicie ciek awy m

i o d k ry wczy m zajęciem. Wiele n azw ro d o wy ch k s ztałto wało s ię d zięk i ty s iącu
częs to p rzy p ad k o wy ch zd arzeń , ale d zis iaj – n awet s etk i lat p ó źn iej – mo żemy
p ró b o wać o d twarzać te p ro ces y . Nie jes t to łatwe zad an ie, b o w Po ls ce n a co d zień
w u ży ciu zn ajd u je s ię p rawie p ó ł milio n a n azwis k ! Tru d n o więc s ię d ziwić, że
p o ws tały u tarte p rawd y lu d o we, k tó re s tarają s ię g ru p o wać n azwis k a
i p o rząd k o wać ich p o ch o d zen ie. Wed łu g n ich k ażd y , k to ma n azwis k o k o ń czące
s ię n a -tis, jes t z p o ch o d zen ia Litwin em, a w ży łach właś ciciela n azwis k a
z k o ń có wk ą -ow mu s i p ły n ąć ro s y js k a k rew. Po d o b n ie s p rawa ma s ię z n azwis k ami
zak o ń czo n y mi n a -ski lu b -cki, k tó re miały b y jed n o zn aczn ie ś wiad czy ć
o s zlach eck im p o ch o d zen iu . To p rzek o n an ie o d zaws ze b y ło b ard zo s iln e. A jak
jes t n ap rawd ę?
Po s tawmy s p rawę jas n o – ws p o mn ian e p rzy ro s tk i tradycyjnie
były zarezerwowane dla nazwisk odmiejscowych. Dlateg o jeś li k to ś Makowski
ma n a n azwis k o Łu czn ick i, to wcale n ie o zn acza, że jeg o p rzo d ek z Makowa
ś wietn ie s trzelał z łu k u , ale b ard ziej p rawd o p o d o b n e jes t, że miał
związk i z miejs co wo ś cią o n azwie Łu czn ica. Tak ie n azwis k o mo g ło o zn aczać
czło wiek a, k tó ry b y ł właś cicielem miejs co wo ś ci, s y n em właś ciciela alb o p ełn ił
w n iej ważn ą fu n k cję. Z czas em wy s tarczy ło , że ty lk o z n iej p o ch o d ził. J u ż w XIV
wiek u n azwis k o Krak o ws k i o zn acza mies zk ań ca Krak o wa, a n ie właś ciciela, b o
b y ł n im p rzecież k ró l. Ko n s tru k cje związan e z miejs co wo ś ciami n ależą d zis iaj d o
n ajp o p u larn iejs zy ch n azwis k . Wiś n iews k i – trzeci n a liś cie n ajczęś ciej
s p o ty k an y ch w Po ls ce – d awn iej b y ł zap ewn e związan y z Wiś n iewem lu b
Wiś n io wem. Tak a fo rma o d miejs co wa p o ws tawała zres ztą n atu raln ie. J eś li
n as zy m zn ajo my m jes t J an Grab o ws k i, to jeg o n azwis k o b ez wątp ien ia wy wo d zi
s ię z d awn ej k o n s tru k cji – J an z Grab o wa, M arcin Po to ck i to n ieg d y s iejs zy
M arcin z Po to k a, M aciej Dąb ro ws k i to M aciej z Dąb ro wy , a Do min ik M ak o ws k i
jes t b y ć mo że p rawn u k iem właś ciciela M ak o wa.
To właś n ie ten p ro ces s p rawił, że p rzy p is y wan ie s zlach ectwa właś cicielo m tak
u two rzo n y ch n azwis k zaczęło s ię wy d awać lo g iczn e. Sk o ro właś ciciel
miejs co wo ś ci b rał o d n iej n azwis k o , jak p an Wo ls k i, p o s iad acz ws i Wo la, to
mu s iał wiele zn aczy ć i b y ć zamo żn y , a więc w d o my ś le mu s iał b y ć s zlach cicem.
J ed n ak b ezb łęd n e o k reś len ie, że o s o b a z n azwis k iem zak o ń czo n y m n a -ski lu b -cki
to czło n ek tej wars twy , b y ło mo żliwe ty lk o n a p o czątk u fo rmo wan ia s ię n azwis k .
Dlateg o argumentowanie dzisiaj, że nazwisko z końcówką -ski lub -cki na pewno świadczy
o dawnym tytule szlacheckim, ma w sobie tyle prawdy, ile przekonywanie, że cukier
w kostkach może być bombonierką. Pó źn iej mies zczan ie, a n as tęp n ie ch ło p i mas o wo
p rzy jmo wali n azwis k a z tak ą k o ń có wk ą, ch cąc p o d n ieś ć s wó j s tatu s s p o łeczn y ,
ch o ć częs to n ie mieli p raw p o lity czn y ch i n awet n ie mo g li n ab y wać ziemi, n ie
mó wiąc ju ż o cały ch ws iach .
Pewien jeg o mo ś ć, co p rawd a zu b o żały , ale s zlach cic –
Walerian Nek an d a Trep k a – w p o ło wie XVII wiek u p is ał o ty m Na tropie chamów

zjawis k u w d ziele p o d wy mo wn y m ty tu łem Liber chamorum, czy li

Księga chamów. Wy mien ia tam p o n ad d wa i p ó ł ty s iąca p rzy k ład ó w mies zczan
i ch ło p ó w, k tó rzy p rzy b rali lu b zmien ili n azwis k o n a tak ie z k o ń có wk ą -ski. To
zjawis k o b y ło wó wczas tęp io n e, jed n ak n a ty le mało s k u teczn ie, że d zis iaj
n azwis k o z tak zwan ą s zlach eck ą k o ń có wk ą wcale n ie ś wiad czy o s zlach ec​k im
p o ch o d zen iu . Tru d n o d ziwić s ię reak cji ó wczes n ej s zlach ty , p o n ieważ p rzez
b ard zo d łu g i czas s to s o wan ie n azwis k b y ło zarezerwo wan e raczej wy łączn ie d la
wars tw wy żs zy ch . Od o k o ło XIII wiek u p o jawiają s ię d o d atk o we o k reś len ia,
właś n ie u s zlach ty , ale ró wn ież d u ch o wień s twa czy b o g aty ch mies zczan .
Do d awan o wted y n ajczęś ciej imię p rzo d k a, n a p rzy k ład J an s y n Pawła, lu b jak iś
p rzy d o mek , p rzezwis k o – J an M ały , alb o d o o k reś len ie miejs ca p o ch o d zen ia –
J an z Czarn k o wa. I w k o ń cu z tak ich d o p ełn ień wy k s ztałciły s ię n azwis k a!
W ty m czas ie lu d n o ś ci ch ło p s k iej wy s tarczały o k reś len ia p o d o b n e d o
d zis iejs zy ch p rzy d o mk ó w. Bu lla g n ieźn ień s k a z 1 1 3 6 ro k u wy licza ws ie
i ch ło p ó w, k tó rzy w n ich mies zk ali. M ieliś my tam tak p ięk n e n azwy włas n e jak :
Kłobuczek, Pępik, Kędzierza czy Chrap. Z wielu o k reś leń teg o ty p u wy two rzy ły s ię
p ó źn iejs ze n azwis k a, a p ro ces ten p rzeb ieg ał p o d o b n ie jak d zis iaj, b o n a
p rzy k ład jeś li k to ś n o wy p o jawiłb y s ię w n as zej wio s ce, to jes t o g ro mn e
p rawd o p o d o b ień s two , że b ęd ziemy g o o k reś lać jak o „No wy ”. Tak właś n ie
p o ws tało n ajp o p u larn iejs ze p o ls k ie n azwis k o , czy li No wak , a o d n ieg o międ zy
in n y mi No wack i, No wak o ws k i. Dzis iaj te n azwis k a (p o d o b n ie jak o d miejs co we)
n ie mają ju ż p ierwo tn eg o zn aczen ia, b o k to ś , k to ma n a n azwis k o M u s iał, ju ż n ic
n ie mu s i ro b ić (ch o ć d awn iej jeg o p rzo d ek b y ł p rawd o p o d o b n ie zmu s zo n y d o
jak iejś p o win n o ś ci, o b o wiązk u ), a czło wiek o n azwis k u M alec mo że mierzy ć d wa
metry . Zap ewn e p ierwo tn ie tak ie d o o k reś len ie ws k azy wało n a jak ąś p rawd ziwą
cech ę. Wid ać to ś wietn ie n a p rzy k ład zie jed n eg o z p o ls k ich wład có w. Przy d o mek
Bo les ława I, zwan eg o Ch ro b ry m, p o ch o d zi z g ru p y języ k ó w s ło wiań s k ich
i d awn iej o zn aczał o s o b ę o d ważn ą. By ł więc to tak n ap rawd ę Bo les ław I Od ważn y .
W an alo g iczn y s p o s ó b zwy k li lu d zie o d XIV wiek u co raz
Mała tajemnica
ś mielej d o k ład ają n azwy d o imien ia i n a p rzy k ład w jed n ej
z wiejs k ich k s iąg z 1 4 2 0 ro k u mo żemy p rzeczy tać, że ziemię
s p rzed ał „J ak u b zwan y Ku ta z Trześ n io wej”. M amy tu aż d wa o k reś len ia n araz!
Po trzeb a d o p recy zo wan ia, o k o g o k o n k retn ie ch o d zi, b y ła co raz więk s za, b o
i lu d zi b y ło co raz więcej! W XVI wiek u p o s iad an ie n azwis k a jes t ju ż p o ws zech n e,
a d o d atk o we o k reś len ia (jes zcze n ie s ą to n azwis k a) zd arzają s ię w n iżs zy ch
wars twach s p o łeczn y ch , n a p rzy k ład wś ró d ch ło p ó w. W XVII wiek u mamy ju ż
n azwis k a d zied ziczn e wś ró d s zlach ty i b o g aty ch mies zczan .
Właś ciwie o d teg o czas u , czy li p rzeło mu XVI i XVII wiek u , mo żemy mó wić
o n azwis k ach w o b ecn y m b rzmien iu , p o n ieważ wcześ n iej ta d o d atk o wa n azwa n ie
b y ła d zied ziczo n a. Wiek p ó źn iej mamy n azwis k a ro zp o ws zech n io n e n iemal
ws zęd zie, ch o ciaż o b o wiązek p o s iad an ia n azwis k a d o k o ń ca is tn ien ia
Rzeczy p o s p o litej Ob o jg a Naro d ó w n ie is tn iał, a n a ch ło p ach , b ied n y ch
mies zczan ach i Ży d ach wy mu s ili g o d o p iero zab o rcy . Ob alan ie teg o mitu
mo żemy zak o ń czy ć jed n y m wn io s k iem: p o ch o d zen ie p o ls k ich n azwis k jes t tak
b o g ate, że tru d n o u s talić, czy czło wiek n azy wający s ię Du d ek ma związek
z p tak iem o ch arak tery s ty czn y m czu b k u n a g ło wie, g rą w k arty o tej s amej n azwie
czy z miejs co wo ś cią Du d k i. Dlateg o k ażd e z n as zy ch n azwis k p o zo s tan ie małą
tajemn icą, k tó ra n ie zaws ze s k ry wa p rawd ę o p rzy s zło ś ci, a mo że b y ć d ziełem
p rzy p ad k u .
 PRASŁOWIAŃSKA KURWA NA
ZAKRĘCIE
M IT:
Sło wo „k u rwa” p o ch o d zi o d łaciń s k ieg o „cu rv u s ”.

W o d cin k u Polimatów o p o ch o d zen iu p o ls k ich wu lg ary zmó w p o zwo liłem s o b ie n a

u wag ę, że s ło wo „k u rwa” jes t tak ważn e w co d zien n ej k o mu n ik acji, iż b ez n ieg o
n aró d b y zamilk ł. Po za o czy wis tą i zamierzo n ą p rzes ad ą w tak s fo rmu ło wan ej
tezie jes t s p o ro racji. Za p o mo cą ty lk o teg o jed n eg o s ło wa mo żemy p rzecież
wy razić n ajs zczers zy zach wy t („O k u rwa, ale to cias to wy ro s ło !”), wzmo cn ić
wy p o wied ź („Ale s ię d zis iaj, k u rwa, ro zp ad ało ”) czy p o zwo lić s o b ie n a ch wilę
reflek s ji („Czek aj, czy ja, k u rwa, wziąłem k lu cze?”). Fo rma rzeczo wn ik o wa jes t
o b ecn a w języ k u p o ls k im o d b ard zo d awn a (p rzy n ajmn iej o d XVI wiek u )
i o zn acza k o b ietę lek k ich o b y czajó w, p ro s ty tu tk ę. Paweł J as ien ica w k s iążce
Rzeczpospolita Obojga Narodów. Srebrny wiek p rzy tacza wy p o wied ź k ró la Wład y s ława IV,
k tó ry z n iezad o wo len iem miał wy k rzy czeć: „Niech to tak b ęd zie, żem ja te
k ilk ak ro ć s to ty s ięcy k u rwo m mo im ro zd ał”, co miało o d n o s ić s ię o czy wiś cie d o
k ró lews k ich n ierząd n ic (wład ca rzek o mo częs to k o rzy s tał z ich u s łu g ). Z czas em
s ło wo „k u rwa” z p o wo d zen iem zad o mo wiło s ię n awet w lu d o wy ch p rzy s ło wiach .
J ed n o z n ich o d n o to wu je etn o g raf An d rzej Cin ciała w zb io rze Przysłowia,
przypowieści i ciekawsze zwroty językowe ludu polskiego na Śląsku, w Księstwie Cieszyńskiém
z 1 8 8 5 ro k u : „J ak n i má p an n y , to mu s is z z k u rwą d o tań ca”.
Nie ma s ię więc co d ziwić, że ety mo lo g ia teg o p rak ty czn eg o
wu lg ary zmu n iemal o d zaws ze b u d ziła ciek awo ś ć. Wed łu g Kręte drogi
p o p u larn ej teo rii miało o n o p o ch o d zić o d łaciń s k ieg o królowej
p rzy mio tn ik a curvus – „zg ięty , zak rzy wio n y ”. Tru d n o o d mó wić wulgaryzmów
p o d o b ień s twa ty m d wó m s ło wo m, a s p rawa wy d awała s ię o ty le
p ro s ta, że n iek tó re s ło wa o ty m s amy m zn aczen iu wzięły s ię w języ k u p o ls k im
z łacin y (mo żliwe, że za p o ś red n ictwem in n y ch języ k ó w, n a p rzy k ład
fran cu s k ieg o ). Tak jes t ze s ło wem „p ro s ty tu tk a” p o ch o d zący m o d łaciń s k ieg o
prostituere, k tó re o zn acza d o s ło wn ie „wy s tawiać n a p rzó d ” („wy s tawiać n a
s p rzed aż”), o d pro („p rzó d ”) i statuere („wy s tawić” lu b „p o s tawić”). Czy p o d o b n a
k alk a języ k o wa miały b y s ię p o wtó rzy ć p rzy o k azji łaciń s k ieg o s ło wa curvus?
Niek tó rzy o d p o wied zą p rzecząco i p rzed s tawią arg u men t, że wcale n ie ch o d ziło
o łaciń s k i p rzy mio tn ik „zg ięty ” lu b „zak rzy wio n y ”, a k ró lo wa p o ls k ich
wu lg ary zmó w miałab y p o ch o d zić z języ k a n iemieck ieg o – o d rzeczo wn ik a die
Kurve („zak ręt” lu b „k rzy wa”). J ak ie u zas ad n ien ie za ty m p rzemawia? Zwo len n icy
tej teo rii p rzek o n u ją, że ch o d zi o o czek iwan ie p rzez p ro s ty tu tk i n a k lien tó w p rzy
d ro g ach , a k o n k retn ie – p rzy zak rętach . Wed łu g in n y ch ch o d zi o k o b ietę, k tó ra
zn alazła s ię n a „ży cio wy m zak ręcie”.
Ch o ciaż n ie mo żn a o d mó wić tak im arg u men tacjo m u ro k u , to
wyprowadzanie pochodzenia słowa „kurwa” z łaciny czy języka Frywolna kura

niemieckiego nie jest poprawne. Ro d o wo d u o k reś len ia k o b iety ,

k tó ra – n iczy m d o b ry s amo ch ó d – lek k o s ię p ro wad zi, p o win n iś my s zu k ać
w języ k ach s ło wiań s k ich . Tak arg u men tu je wy b itn y języ k o zn awca Wies ław
Bo ry ś , d y rek to r Praco wn i J ęzy k a Pras ło wiań s k ieg o Po ls k iej Ak ad emii Nau k ,
k tó ry w Słowniku etymologicznym języka polskiego wy wo d zi ten wu lg ary zm
z p ras ło wiań s k ieg o rd zen ia kur („k o g u t”). Wk ró tce to zn aczen ie zo s tało
p rzen ies io n e n a k o b ietę lek k ich o b y czajó w, p o d o b n ie jak we fran cu s k im s ło wie
cocotte, k tó re wzięło s ię o d n aś lad o wan ia g d ak an ia k u ry , a trafiło d o języ k a
p o ls k ieg o p o d p o s tacią „k o k o tk i” („p ro s ty tu tk i” lu b „u trzy man k i”). Dziś jes t to
o k reś len ie p rzes tarzałe, ale d awn iej b y ło d o ś ć p o p u larn e. Od n ajd u jemy je n a
p rzy k ład w Urodzie życia Stefan a Żero ms k ieg o :

Zn aleźli n a b u lwarach p ewn ą cu k ieren k ę, g d zie b y ły n ajs mak o wits ze

n eap o litań s k ie lo d y , g d zie mo żn a b y ło wid zieć s ławy literack ie o raz
n ajs zy k o wn iejs ze k o k o ty .

Nieco in n e p o d ejś cie d o s p rawy p rezen tu je ety mo lo g An d rzej Bań k o ws k i,

k tó ry n eg aty wn y s en s teg o s ło wa łączy z n iezwy k le s tary m wy rażen iem kurve
matere syn („k u rwie macierze s y n ” – „s y n n iezamężn ej matk i”). To o zn acza, że
źró d łem b y ło b y in n e p ras ło wiań s k ie s ło wo , k tó re n ie o zn acza „k o g u ta”, jak
w in terp retacji Bo ry s ia, ale „n iezamężn ą k o b ietę” (kurve). Co jed n ak
n ajważn iejs ze, jak s łu s zn ie zau waża języ k o zn awca M iro s ław Bań k o , o b aj b ad acze
s ą zg o d n i, że in teres u jący n as wu lg ary zm ma s ło wiań s k ie p o ch o d zen ie. Podobnie
brzmiącą „kurwę” odnajdziemy zresztą w innych językach słowiańskich, n a p rzy k ład
w czes k im (kurva), ro s y js k im (курва) czy s ło weń s k im (kúrba).
Sk ąd zatem tak s iln ie zak o rzen io n e w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci
wy p ro wad zan ie teg o s ło wa z łacin y lu b języ k a n iemiec​k ieg o ? J es t to p rzy k ład
ety mo lo g ii lu d o wej, a więc wy jaś n ian ia p o ch o d zen ia d an eg o s ło wa n a p o d s tawie
jeg o p o d o b ień s twa z in n y mi s ło wami. Świetn y m p o twierd zen iem jes t n azwa
Częs to ch o wy , k tó ra wed łu g p o p u larn y ch wierzeń p o ch o d zi o d s łó w „częs to ”
i „ch o wać s ię”. M ias to (w in n ej wers ji: wieża k las zto ru ) b o wiem częs to miało
ch o wać s ię p rzed p ielg rzy mami p o ś ró d o k o liczn y ch wzg ó rz. W rzeczy wis to ś ci
jed n ak n azwa p o ch o d zi o d imien ia Częs to ch , k tó ry b y ł leg en d arn y m
zało ży cielem mias ta. Do s ło wn ie Częs to ch o wa to „mias to n ależące d o Częs to ch a”.
To ty lk o jed en z p rzy k ład ó w b łęd n y ch lu d o wy ch wy jaś n ień , k tó ry ch o fiarą p ad ła
ró wn ież „k u rwa”. A p rzecież jes t o n a n as za, czy li s ło wiań s k a, a n ie łaciń s k a lu b
n iemieck a.
 ZMIENNE (NA)STROJE
KAMELEONA
M IT:
Kameleo n mo że d o wo ln ie zmien ić s wo je u b arwien ie, ab y d o s to s o wać s ię d o
o to czen ia.

Is tn ieje p ewn a g ru p a zawo d o wa, k tó rą b ard zo lu b imy p rzy ró wn y wać d o ró żn y ch

p rzed s tawicieli k ró les twa zwierząt. W k o ń cu w zależn o ś ci o d p rzy jęteg o
k ry teriu m p o s ło wie o b rad u jący w b u d y n k u p rzy u licy Wiejs k iej p o d leg ali
n ajro zmaits zy m k las y fik acjo m g atu n k o wy m: p o d wzg lęd em in telig en cji
zaliczan o ich ju ż d o s amcó w o wcy d o mo wej, w zak res ie p rzeb ieg ło ś ci
p o ró wn y wan o d o lis a p o s p o liteg o , a w celu p rezen tacji ich s tan o wis k a p racy
p o s łu g iwan o s ię o b razem o s o b n ik ó w z ro d zin y ś win io waty ch w czas ie p o s iłk u
p rzy k o ry cie. Nic więc d ziwn eg o , że d o o k reś len ia p arlamen tarzy s ty , k tó ry częs to
zmien ia p o g ląd y i p artie, u ży to in n eg o s k o jarzen ia, ty m razem z k ameleo n em * .
Sk ąd tak ie p o ró wn an ie? Bierze s ię o n o z p o ws zech n eg o p rzek o n an ia, że
k ameleo n mo że d o wo ln ie zmien ić s wo je u b arwien ie, ab y d o s to s o wać je d o
o to czen ia, w k tó ry m s ię zn ajd u je. Dzięk i temu s taje s ię p rawie n iewid zialn y .
Dlateg o n iek tó ry m p ro jek to m wo js k o wy m i tech n o lo g iczn y m, k tó ry ch celem jes t
mak s y maln e zlan ie o b iek tu z tłem, n ad aje s ię n azwy p o wiązan e z ty m
arcy ciek awy m g ad em. Nies tety p rawd a n a temat k ameleo n a jes t n ieco mn iej
s p ek tak u larn a.
Zaczn ijmy o d p o d s tawo weg o p y tan ia: czy te zwierzęta
w o g ó le p o trafią zmien iać u b arwien ie? Tak , rad zą s o b ie z ty m Mistrz kamuflażu?
ś wietn ie! Ws zy s tk o za s p rawą ch ro mato fo ró w (g r. chrō´ ma –
„b arwa”, phorós – „n io s ący ”), czy li k o mó rek , k tó re w zależn o ś ci o d ilo ś ci
i u ło żen ia p o zwalają zwierzęto m n a zmian ę k o lo ru ciała. Pro ces em zmian y b arwy ,
a więc ch ro mato fo rami, s teru ją u k ameleo n ó w h o rmo n y o raz u k ład n erwo wy .
Zn aczn ie ważn iejs ze p o zo s taje jed n ak p y tan ie o p o wó d tak ich p rzemian . Dev i
Stu art-Fo x z Un iwers y tetu w M elb o u rn e, s p ecjalizu jąca s ię w d zied zin ie
u b arwien ia g ad ó w, p rzek o n u je, że ch o ciaż b ard zo częs to p rzy czy n ą zmian y b arwy
jes t d o s to s o wy wan ie s ię k ameleo n ó w d o o to czen ia, to w rzeczy wis to ś ci stoi za
tym głównie ukazywanie na zewnątrz (za pomocą kolorów) aktualnego stanu fizycznego
i psychicznego gada. Na s amo p o czu cie k ameleo n a mo g ą wp ły wać o czy wiś cie
czy n n ik i zewn ętrzn e, tak ie jak n atężen ie ś wiatła, p ro mien io wan ie s ło n eczn e
i temp eratu ra, a to z k o lei p o win n o zn aleźć s wó j wy raz w u b arwien iu . Bad an ie,
k tó re p rzep ro wad zo n o w 2 0 0 8 ro k u n a afry k ań s k ich k ameleo n ach k arło waty ch ,
wy k azało , że nie dostosowywały one swojego koloru do otoczenia, ale przede wszystkim
do potencjalnego przeciwnika lub do interesującego osobnika płci przeciwnej.
Po twierd za to ró wn ież Kry s tal A. To lley , k tó ra w 2 0 1 3 ro k u wy d ała cen io n ą
mo n o g rafię p o d s u mo wu jącą d o ty ch czas o we o d k ry cia d o ty czące k ameleo n ó w. J ej
zd an iem, zwy czaje związan e ze zmian ą k o lo ró w ró żn ią s ię w o b ręb ie
p o s zczeg ó ln y ch g atu n k ó w k ameleo n o waty ch , ale d la więk s zo ś ci liczb a
mo żliwy ch d o p rzy jęcia b arw jes t o g ran iczo n a. Co is to tn e, wiele z n ich , p o d o b n ie
jak in n e zwierzęta, w to k u ewo lu cji p rzy jęło s wo je, mo żemy p o wied zieć
„n atu raln e”, u b arwien ie zg o d n ie ze ś ro d o wis k iem, w k tó ry m ży ją. I to właś n ie ta
in fo rmacja, p o d k reś lan a p rzez d o k to r To lley , jes t k lu czem d o o b alen ia
in teres u jąceg o n as mitu .
Wid o wis k o wa zd o ln o ś ć k ameleo n ó w d o zmian y k o lo ró w
zo s tała zwy czajn ie my ln ie p o wiązan a z częs to s p o ty k an ą Kameleon w ray-
u miejętn o ś cią p rzy s to s o wan ia s ię d o o to czen ia (an g . disruptive banach
coloration). Z teg o s ameg o p o wo d u wy p atrzen ie s arn y w les ie jes t
tru d n iejs ze, g d y ż k o lo r jej s ierś ci zlewa s ię z d rzewami. Gd y b y s arn a w to k u
ewo lu cji wy b rała u mas zczen ie w k o lo rze jas k rawej żó łci, zn an ej z k amizelek
d ro g o wy ch , to s tałab y s ię au to maty czn ie łatwiejs zy m celem. Dlateg o kameleon
przybrał podstawowy kolor zbliżony do otoczenia, ale nie oznacza to, że na zawołanie
może przyjąć dowolny kolor, gdy tylko najdzie go na to ochota.
M ało teg o , k ameleo n mo że zmien ić b arwę wcale n ie p o to , b y s tać s ię
p rak ty czn ie n iewid zialn y m. Ró wn ie d o b rze b o wiem mo że mu zależeć n a
o d s tras zen iu p rzeciwn ik a n iety p o wy m k o lo rem s k ó ry . Niezwy k le in teres u jące
jes t to , że s p o s o b y k amu flażu u in n y ch zwierząt mają o wiele ś ciś lejs zy związek
z cech ami, k tó re p rzy p is u jemy k ameleo n o m. Tak jes t z n iek tó ry mi g atu n k ami
o ś mio rn ic lu b ry b . Ok azało s ię n a p rzy k ład , że jed en z g atu n k ó w ro d zin y
s k arp io waty ch u mie ś wietn ie d o s to s o wać s ię d o zmien n eg o tła d o s ło wn ie
w mg n ien iu o k a (ry s u n ek 9 )! Wted y fak ty czn ie wy g ląd a jak res zta o to czen ia
i s taje s ię właś ciwie n iewid o czn y ! M ech an izmy p o zwalające n a tak i d y n amiczn ie
d o b ieran y k amu flaż wciąż n ie zo s tały d o k o ń ca p o zn an e.
 Co ciek awe, mit o n iezwy k ły ch właś ciwo ś ciach in teres u jący ch n as g ad ó w jes t
o b ecn y w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci d o ś ć d łu g o , a w o s tatn im czas ie jeg o
p o p u larn o ś ć wzro s ła za s p rawą filmu zamies zczo n eg o w s erwis ie Yo u Tu b e,
o d two rzo n eg o p o n ad o s iem milio n ó w razy . Wid ać n a n im k ameleo n a, k tó ry
w ciąg u k ilk u s ek u n d zmien ia k o lo r s k ó ry w całk o witej zg o d zie z p o d s u wan y mi
mu o k u larami o k o lo ro wy ch o p rawk ach . W p ewn y m mo men cie, g d y s ied zi n a
trzech p arach o k u laró w w ró żn y ch k o lo rach , p rzy b iera trzy b arwy id ealn ie
p as u jące d o o p rawek . Wiele o s ó b p o trak to wało to jak o jed n o zn aczn y d o wó d
n ies amo wity ch zd o ln o ś ci k ameleo n ó w, a ty mczas em b y ła to p o p ro s tu s p ry tn ie
zo rg an izo wan a ak cja rek lamo wa p ro mu jąca n o we mo d ele o k u laró w firmy Ray -
Ban . M o żn a b y ło b y zro b ić p o d o b n ą k amp an ię w zg o d zie z fak tami n au k o wy mi,
wy k o rzy s tu jąc o ś mio rn icę, ale p ewn ie wy g ląd ało b y to n ieco mn iej
wid o wis k o wo . J ed n ak n a rek la​m o we man ip u lo wan ie o b razem i rep u tacją
k ameleo n ó w te mo g ły b y zareag o wać, wy s tawiając z d ezap ro b atą języ k . W k o ń cu
jeg o d łu g o ś ć jes t p rawie ró wn a d łu g o ś ci całeg o ciała!

* J es t to p o ró wn an ie zn aczen io wo zg o d n e ze Słownikiem języka polskiego, k tó ry p o d

h as łem „k ameleo n ”, o p ró cz o k reś len ia g ad a, p o d aje wy jaś n ien ie: „o czło wiek u
częs to i łatwo zmien iający m p o g ląd y , zain teres o wan ia, s y mp atie”.
 KROKODYLE ŁZY
M IT:
Kro k o d y le w trak cie zjad an ia o fiary p łaczą z żalu , że mu s iały ją zab ić.

Wy o b raźmy s o b ie s y tu ację, k ied y d zieck o n iep o k o jo n e d ziwn y mi h ałas ami

d o ch o d zący mi z s y p ialn i ro d zicó w p o cich u s ię d o n iej zak rad a. Z k ażd y m
k o lejn y m k ro k iem k rzy k i s ą co raz g ło ś n iejs ze. W k o ń cu malec u ch y la d rzwi
i wid zi ro d zicó w w k o n fig u racji zd ecy d o wan ie n iep rzezn aczo n ej d la jeg o o czu .
Co mo że p o my ś leć d zieck o ? Tata k rzy wd zi mamę, k tó ra k rzy czy wn ieb o g ło s y !
Należy jej n aty ch mias t p o mó c! Zn ając zjawis k o p rzemo cy d o mo wej z telewizji,
ch wy ta więc p rzy to mn ie za s łu ch awk ę i d zwo n i n a p o licję. Ta zjawia s ię p o
ch wili, ale p o k ró tk iej ro zmo wie z zas k o czo n y m tatą fu n k cjo n ariu s ze o p u s zczają
mies zk an ie, u ś miech ając s ię p o d n o s em. J eś li n ik t n ie wy tłu maczy d zieck u teg o
d ziwn eg o zjawis k a, mo że o n o p o my ś leć, że tata jes t p o s tacią d emo n iczn ą,
a wład ze p u b liczn e k n u ją jak iś s p is ek .
Po d o b n y p rzy k ład n ie d o k o ń ca trafn ej o b s erwacji p o jawia s ię p rzy o k azji
jed n eg o z n ajs tars zy ch mitó w. J u ż b o wiem w s taro ży tn o ś ci mo żemy zn aleźć
wzmian k i o d o b ro d u s zn y ch k ro k o d y lach , k tó re p o żerając s wo je o fiary ,
o d czu wają żal i ws p ó łczu cie o b jawiające s ię rzewn y mi łzami. Co ciek awe, mit
zak o rzen ił s ię tak g łęb o k o , że w wielu języ k ach , w ty m w p o ls k im, p o ws tał
związek frazeo lo g iczn y „k ro k o d y le łzy ”. Stwierd zen ie to o zn acza n ies zczere
o k azy wan ie żalu , jak ie rzek o mo p rezen tu je k ro k o d y l, k tó ry zalewając s ię łzami,
i tak ze s mak iem p ałas zu je u p o lo wan ą zd o b y cz.
M ało teg o , is tn ieje ró wn ież s ch o rzen ie p o leg ające n a
p ato lo g iczn y m łzawien iu o czu p o d czas ru ch ó w mięś n i twarzy , n a Czułe serce
p rzy k ład w trak cie jed zen ia. Nie ch o d zi jed n ak o p łacz wy wo łan y krokodyla
emo cjami p o zap o zn an iu s ię z n ieb iań s k im lu b – p rzeciwn ie –
o d rażający m s mak iem p o trawy , ale o co ś d alece p o ważn iejs zeg o . J ak n azwan o to
tajemn icze s ch o rzen ie, k tó re leczy s ię międ zy in n y mi zas trzy k ami z k o k ain y ?
Sy n d ro mem k ro k o d y lich łez! Sk o jarzen ie b y ło n atu raln e, co d o wo d zi, jak b ard zo
w p o ws zech n ej ś wiad o mo ś ci zak o rzen io n a jes t leg en d a o u czu cio wy ch
k ro k o d y lach .
Czy zn ajd u jemy w n iej elemen ty p rawd y ? Tak ! W 2 0 0 6 ro k u n eu ro lo g
M alco lm D. Sh an er i zo o lo g Ken t A. Vliet b ad ali zach o wan ie s ied miu o s o b n ik ó w
z rzęd u k ro k o d y li ży jący ch n a farmie w St. Au g u s tin e n a Flo ry d zie. Pięć badanych
zwierząt na chwilę przed posiłkiem, w jego trakcie lub tuż po nim wykazywało wilgotność
oka! Nie „p łak ały ” za to d wa k ajman y , jak mo żn a p rzy p u s zczać – p o zb awio n e
u czu ć. Bad acze o b s erwo wali wy łączn ie alig ato ry i k ajman y , p o n ieważ u d ało s ię je
n au czy ć jed zen ia n a ląd zie, co n ie p o wio d ło s ię z o s o b n ik ami z n ad ro d zin y
k ro k o d y li – Crocodyloidea. Du et Sh an er i Vliet twierd zi jed n ak , że reak cja
o s o b n ik ó w n iewy tres o wan y ch b y łab y p o d o b n a d o ty ch , k tó re wzięły u d ział
w b ad an iu .
Czy zatem w k ro k o d y lich łzach tk wi ziarn o p rawd y ? J ak
n ajb ard ziej! Za wilg o tn e o czy o d p o wiad ają k an alik i łzo we, Płacz przy

p o d o b n ie jak w p rzy p ad k u n as zy ch łez. Wy d o b y wa s ię z n ich obieraniu cebuli

b iałk o wy p ły n , k tó ry ch o wa s ię za mru g ającą b ło n ą (tak zwan ą
trzecią p o wiek ą). Ad am Britto n , ek s p ert zajmu jący s ię k ro k o d y lami, p o d k reś la, że
d zięk i temu o k o jes t n awilżo n e i o czy s zczo n e. Łzy n ajlep iej wid ać, g d y g ad
p rzeb y wa o d p o wied n io d łu g o n a ląd zie, a jeg o o czy zaczy n ają wy s y ch ać
i p o trzeb u ją d o d atk o weg o n awilżen ia. Sk ąd więc o b ecn o ś ć łez w czas ie p o s iłk u
k ro k o d y li?
Is tn ieje n a ten temat wiele teo rii, a jed n ą z n ich p rzy tacza Ewa Peter
z Un iwers y tetu Tech n o lo g iczn o -Przy ro d n iczeg o w By d g o s zczy . Z o b s erwacji
k ro k o d y la ró żań co weg o (Crocodylus porosus) wy n ik a, że p rzy czy n ą mo że b y ć
u s u wan ie n ad miaru s o li z o rg an izmu . Ken t Vliet, k tó ry p rzep ro wad zał
ws p o mn ian e wcześ n iej b ad an ie, wierzy , że p łacz k ro k o d y li mo że b y ć
k o n s ek wen cją in n y ch zach o wań p o d czas jed zen ia (n a p rzy k ład p ry ch an ia),
p o wo d u jący ch wy p u s zczan ie p o wietrza p rzez zato k i, a p rzez to p o b u d zan ie
n awilżan ia o k a. Nato mias t Ad am Britto n , k tó ry p ro wad zi p ro fes jo n aln y p o rtal
o k ro k o d y lach Cro co d ilian .co m, tłu maczy : „Sk u rcz mięś n i w s zczęce p o d czas
g ry zien ia mo że s p rzy jać wy cis k an iu łez w k an alik ach łzo wy ch ”. Ek s p erci s ą
zg o d n i: nie ma to nic wspólnego z płaczem w rozumieniu ludzkim – żal i empatia nie
wchodzą w grę. W k s iążce Eyelids of Morning: The Mingled Destinies of Crocodiles and Men
(u ważan ej za n ajlep s zą p o zy cję o k ro k o d y lach w h is to rii) au to rs twa Alis taira D.
Grah ama i Petera Beard a zn ajd u jemy jed n o zn aczn ą o d p o wied ź: „Nie ma d o teg o
żad n y ch fizjo lo g iczn y ch p o d s taw”. Po d o b n e zach o wan ie g ad ó w b y ło b y zres ztą
ewo lu cy jn ie n ieu zas ad n io n e, p o n ieważ p o k arm jes t im n iezb ęd n y d o p rzeży cia.
Niek tó rzy zrzu cają win ę za p o p u larn o ś ć teg o mitu n a cy k l o p o wiad ań Podróże
Jana z Mandeville au to rs twa J o h n a M an d ev ille’a z XIV wiek u , w k tó ry m p o jawia s ię
n as tęp u jąca o b s erwacja: „W ty m k raju jes t wiele k ro k o d y li. Te g ad zin y zab ijają
lu d zi, a p ó źn iej jed zą ich , p łacząc”. J ak p o d ają Sh an er i Vliet w s wo im arty k u le
o p u b lik o wan y m w „Bio s cien ce”, w k ro k o d y le łzy w czas ie jed zen ia wierzo n o aż
d o p o czątk u XVIII wiek u , g d y J o h an n J ak o b Sch eu ch zer, lek arz z Zu ry ch u ,
n ap is ał: „Po d s tawy i treś ć tej zn an ej, s tarej o p o wieś ci s ą tak s łab e, że d zis iaj
lep iej mielib y ś my s ię b ez n iej”. Sama leg en d a jes t n iewątp liwie b ard zo
atrak cy jn a, p o n ieważ o p iera s ię n a s p o ry m k o n traś cie p rawd ziwy ch zab ó jcó w
z cech ami ty p o wo lu d zk imi. Nies tety p rawd ziwo ś ć tej o b s erwacji mo żemy
p o ró wn ać d o p atrzen ia n a czło wiek a, k tó ry k ro i ceb u lę. Czy jeg o łzy mają
związek ze ws p ó łczu ciem o d czu wan y m d o warzy wa? Oczy wiś cie n ie, ch y b a że
mamy d o czy n ien ia z fru tarian in em. W ś wiecie k ro k o d y li jed n ak p o d o b n y ch
p acy fis ty czn y ch p o s taw n ie zn ajd ziemy .
 JAK OKŁAMALI NAS TOM
I JERRY
M IT:
M y s zy u wielb iają s er, d lateg o d o b rze s p rawd za s ię o n jak o p rzy n ęta
w p u łap ce.

Gen ialn y k o mik Gro u ch o M arx zap y tan y k ied y ś o to , czy jes t my s zą, czy
czło wiek iem, o d p o wied ział: „Po łó ż k awałek s era n a p o d ło d ze i s am s ię d o wies z”.
Pro b lem p o leg a n a ty m, że n ie d o k o ń ca wiad o mo , co miał n a my ś li. Czy jeg o
zd an iem, my s z rzu ciłab y s ię n a k awałek s era, czy mo że n im wzg ard ziła? Po d o b n e
wątp liwo ś ci zap ewn e zd arzają s ię rzad k o , p o n ieważ n iemal o d zaws ze p o łączen ie
n a lin ii my s z– s er u ważan e jes t za n atu raln e. Po twierd zi to p rawie k ażd e d zieck o ,
k tó re ś led zi p rzy g o d y k o ta To ma i my s zy o imien iu J erry . Co ciek awe, p ró b y
o b alen ia teg o mitu częs to p rzy p o min ają walk ę z wiatrak ami, b o k to ś n a k o ń cu
d y s k u s ji i tak p o wie: „Bzd u ra, p rzecież wiad o mo , że my s zy k o ch ają s er!”. J ak jes t
n ap rawd ę?
Do k to r Dav id Ho lmes z M an ch es ter M etro p o litan Un iv ers ity
p rzep ro wad ził s zero k o zak ro jo n e b ad an ie, jak i ro d zaj p o k armu Pułapka jako
p rzy ciąg a lu b o d p y ch a zwierzęta. Bad aczy zain teres o wały narzędzie
zwłas zcza wy n ik i o b s erwacji my s zy , k tó re o d ziwo n ie wy k azały humanitarne
s zczeg ó ln ej ch ęci d o zajad an ia s ię s erem. Po d o k ład n iejs zy m
p rzy jrzen iu s ię s p rawie d o k to r Ho lmes s twierd ził, że te małe g ry zo n ie zn aczn ie
efek ty wn iej p rzy ciąg ałab y p u łap k a s two rzo n a z p łatk ó w ś n iad an io wy ch ! BBC
cy tu je jeg o wy p o wied ź:

M y s zy reag u ją n a zap ach , s tru k tu rę o raz s mak jed zen ia. Ser n ie jes t ty m,
co b y ło b y d la n ich d o s tęp n e w n atu raln y m ś ro d o wis k u . Z teg o p o wo d u to
n ie jes t co ś , n a co reag u ją.

To o zn acza, że bardzo głodna i zdesperowana mysz pewnie nie wzgardziłaby serem,

ale gdyby miała wybór, byłaby to jedna z ostatnich rzeczy, którą tknie. Dlateg o
mó wien ie o my s zach , k tó re k o ch ają lu b u wielb iają s er, jes t s p o ry m n ad u ży ciem!
Tak s amo jes t, g d y u mieś cimy k awałek s era w p u łap k ach n a my s zy . W więk s zo ś ci
p rzy p ad k ó w g ry zo n ie p o s zu k ają in n eg o p o ży wien ia i zas ad zk ę o min ą z d alek a,
co czy n i z n iej n arzęd zie h u man itarn e, p o d o b n ie jak p o d s tawo wa b ro ń wło s k iej
armii w czas ie I i II wo jn y ś wiato wej, k arab in Carcan o M o d . 9 1 * , k tó ry b y wa
n azy wan y „h u man itarn y m k arab in em” ze wzg lęd u n a s łab ą celn o ś ć.
In teres u jący ek s p ery men t związan y z n as zy m tematem
p rzep ro wad zili k ied y ś twó rcy p ro g ramu Winterwatch ze s tacji BBC. Odstraszanie
Zap ro p o n o wali my s zo m ró żn e ty p y p o ży wien ia i o k azało s ię, że myszy serem

wy b ierały o n e p rak ty czn ie ws zy s tk ie in n e p o k army , ty lk o n ie s er

(zajad ały s ię n a p rzy k ład o rzes zk ami ziemn y mi czy win o g ro n ami). Zres ztą k ażd y
h o d o wca my s zy p rzy zn a, że jeg o p o d o p ieczn y ze s mak iem s k o n s u mu je n as io n a,
s u s zo n e o wo ce, a n ie p o g ard zi ró wn ież b ard ziej n iety p o wy mi p rzy s mak ami, jak
czek o lad a czy mak aro n . Dlaczeg o więc my s zy n iezb y t ch ętn ie p o d ch o d zą d o
s era? Zg o d n ie z zalecen iami Amery k ań s k ieg o To warzy s twa Zap o b ieg an ia
Ok ru cień s twu wo b ec Zwierząt (ASPCA) n ależy k armić my s zy p o k armem b o g aty m
w b ło n n ik , a teg o n a p ró żn o s zu k ać w s erach . Niek tó rzy s u g eru ją tak że, że
g ry zo n ie mo g ą mieć p ro b lem ze s trawien iem lak to zy zawartej w wy ro b ach
mleczn y ch , d lateg o p o d ś wiad o mie u n ik ają p ro d u k tó w, k tó re ją zawierają.
W g rę wch o d zi jes zcze jed en is to tn y czy n n ik . W rząd o wy m zalecen iu
Dep artamen tu Śro d o wis k a Wielk iej Bry tan ii mo żemy wy czy tać, że p rzy
k o n s tru o wan iu p u łap ek n a my s zy „s er n iek o n ieczn ie jes t id ealn ą p rzy n ętą”,
i n ieco d alej: „s p ró b u j wy k o rzy s ty wać rzeczy , k tó ry mi my s zy ju ż s ię ży wią”. To
ważn y tro p , o k tó ry m ws p o min ał też d o k to r Ho lmes . Ch o d zi o to , że s er n ie
wy s tęp u je w n atu raln y m ś ro d o wis k u my s zy mies zk ający ch n a p o lach i łąk ach .
Dlateg o wy b io rą in n e p o ży wien ie, k tó re jes t im lep iej zn an e. M ało teg o , Dav en
His k ey , k tó ry b ad ał zain teres o wan ie my s zy s erem, p o d k reś la, że sery wydzielające
nieco bardziej charakterystyczne zapachy mogą być dla myszy odpychające. Po n ieważ
te g ry zo n ie mają węch o wiele b ard ziej wy czu lo n y n iż lu d zie, mo g ą cierp ieć
z p o wo d u o d o ru zn aczn ie s iln iej n iż my . To o zn acza, że s er Vieu x -Bo u lo g n e,
u zn awan y za n ajb ard ziej ś mierd zący n a ś wiecie, mó g łb y ś wietn ie s p rawd zać s ię
w ro li o d s tras zacza my s zy . Nies tety p rzy o k azji o d s tras zen i zo s talib y ró wn ież
d o mo wn icy , s ąs ied zi i s ąs ied zi s ąs iad ó w.
Dlaczeg o zatem lu d zk o ś ć o d wiek ó w n a s iłę ch ce n ak armić
my s zy p o k armem, za k tó ry m te n ie p rzep ad ają? W k o ń cu ju ż Zdesperowana
Sen ek a M ło d s zy p rawie d wa ty s iące lat temu łączy ł jed n o mysz
z d ru g im! Wy tłu maczen ie teg o fen o men u o p iera s ię d zis iaj
g łó wn ie n a s p ek u lacjach . J ed n i u ważają, że za ws zy s tk im s to i sposób
p rzech o wy wan ia s eró w w d awn y ch czas ach . Nie mo g ​ł y b y ć o n e s zczeln ie
zamk n ięte, jak in n e p ro d u k ty s p o ży wcze, b y wały więc łatwy m celem d la my s zy ,
k tó re p o d g ry zały je właś n ie w ak cie g ło d o wej d es p eracji. J es t to ciek awy p u n k t
wid zen ia, ale n ie u wzg lęd n ia teg o , że n ie ws zy s tk ie s ery mu s zą „o d d y ch ać” i b y ć
ty m s amy m wy s tawio n e n a d ziałan ie g ry zo n i.
In n i twierd zą, że ws zy s tk iemu win n y jes t g reck i b ó g Ap o llo , k tó ry w Iliadzie
Ho mera zo s tał n azwan y Smin tejczy k iem. J es t to b ard zo tajemn icze o k reś len ie.
Tłu maczy s ię je w p o wiązan iu z zes łan iem p rzez Ap o lla zarazy i my s zami, k tó re
miały ją ro zn ieś ć, d lateg o Smin tejczy k mó g łb y o zn aczać „wład cę my s zy ”.
W tak im k o n tek ś cie Ap o llo miał b y ć czczo n y w ś wiąty n i w Hamax itu s , p o ło żo n ej
n a teren ie d zis iejs zej Tu rcji. J ak łączy s ię o n z s erem? W mito lo g ii g reck iej jeg o
s y n em jes t Aris tajo s , k tó ry n au czy ł lu d zk o ś ć, jak p ielęg n o wać o g ro d y ,
wy twarzać s ery (!) o raz u ży wać s ieci i p u łap ek (!). J es t to d o ś ć lu źn e p o wiązan ie,
lecz ciek awe. By ć mo że w jak ich ś n iezach o wan y ch p rzed s tawien iach p o łączo n o
my s zy z p u łap k ą i s erem, co zap o czątk o wało mit? Są to czy s te s p ek u lacje, b o
tru d n o ws k azać jed n o zn aczn ie p o czątek teg o mitu . Wiemy n a p ewn o , że
zak o rzen ił s ię o n w p o p k u ltu rze za s p rawą liczn y ch filmó w, k o mik s ó w i b ajek .
A n ajwięk s zy mi jeg o o fiarami s ą my s zy , k tó re o d teg o czas u k u s zo n e s ą p rzez n as
ty m p rzek lęty m s erem!

* W literatu rze an g lo języ czn ej mo żn a czas ami s p o tk ać my lącą n azwę M an n lich er-
Carcan o . Ch o d zi o k arab in , z k tó reg o Lee Harv ey Os wald miał zas trzelić p rezy d en ta
J o h n a F. Ken n ed y ’eg o .
 NIETOPERZU, GDZIE MASZ
OCZY?
M IT:
Nieto p erze s ą ś lep e.

Tru d n o zn aleźć zwierzę b ard ziej o czern ian e p rzez czło wiek a n iż n ieto p erz.
Po d o b n o k ażd y p rzed s tawiciel teg o rzęd u b ezlito ś n ie wb ija zęb y w s wo ją o fiarę,
ab y wy s s ać k rew. Dlateg o n ieto p erze p o jawiają s ię w k o n tek ś cie mro czn y ch
leg en d o wamp irach . W rzeczy wis to ś ci ty lk o k ilk a g atu n k ó w n ieto p erzy ży wi s ię
k rwią. Ob iek tem ich zain teres o wan ia n ie s ą ws zak lu d zie i więk s ze zwierzęta. To
n ie ws zy s tk o , b o p rzecież u lu b io n ą zab awą n ieto p erzy ma b y ć b ezczeln e
zap ląty wan ie s ię we wło s y lu d zi! Ta miejs k a leg en d a n ie b ierze jed n ak p o d u wag ę
fak tu , że n ieto p erze mają zd o ln o ś ci n awig acy jn e częs to p rzewy żs zające te,
k tó ry mi d y s p o n u ją p tak i. Po trafią w u łamk u s ek u n d y zmien ić to r lo tu , więc
o p o wieś ci o n ieto p erzach -fajtłap ach , k tó re p rzez p rzy p ad ek zap lątu ją s ię we
wło s y , mo żemy wło ży ć międ zy b ajk i. Oczy wiś cie zo s taje n am jes zcze teza o ich
rzek o mej ś lep o cie. By ć mo że te s tare p rawd y lu d o we b io rą s ię z zazd ro ś ci,
p o n ieważ n ieto p erze s ą jed y n y mi s s ak ami zd o ln y mi d o ak ty wn eg o lo tu . J ak
zatem te imp o n u jące zwierzęta mo g ły b y fu n k cjo n o wać i p o lo wać n a s wo je o fiary
p o mimo ś lep o ty ?
Z p o mo cą n ieto p erzo m mo że p rzy jś ć u miejętn o ś ć wy k o rzy s ty wan ia
ech o lo k acji (o k reś lan ia p o ło żen ia o b iek tó w d zięk i u ży ciu ech a ak u s ty czn eg o ).
To o zn acza, że two rzą o n e d źwięk i w p o d o b n y s p o s ó b jak lu d zie, a n as tęp n ie
n as łu ch u ją u ważn ie o d b itej fali d źwięk o wej. Przy p o min a to s y tu ację, w k tó rej
n as łu ch u jemy ech a w czas ie węd ró wk i p o g ó rach . Nieto p erze jed n ak o wiele
lep iej o d lu d zi p o trafią in terp reto wać ech o , g d y ż o d b ierają s y g n ały , k tó re mo g ą
b y ć d zies ięć ty s ięcy razy s łab s ze o d wy emito wan eg o d źwięk u ! Na p o d s tawie
teg o , jak s zy b k o d źwięk p o wraca, n ieto p erze o k reś lają o d leg ło ś ć o b iek tó w wo k ó ł
s ieb ie (n a p rzy k ład o wad ó w – o fiar), ich wielk o ś ć i k ieru n ek , w k tó ry m s ię
p rzemies zczają. Ab y b y ło to mo żliwe, n ieto p erze emitu ją p rzeważn ie d źwięk i
o b ard zo wy s o k ich częs to tliwo ś ciach , k tó re n ie s ą s ły s zaln e d la czło wiek a. Ten
s k o mp lik o wan y mech an izm n ie zo s tał jes zcze w p ełn i p o zn an y , ale z p racy p o d
red ak cją M ark a Ko wals k ieg o i Grzeg o rza Les iń s k ieg o mo żemy wy wn io s k o wać, że
tak ie two rzen ie wirtu aln ej map y o to czen ia za p o mo cą d źwięk ó w n ie ró żn i s ię
wiele o d teg o , jak wid zą lu d zie.
Tak jak my p o s trzeg amy ś wiat d zięk i o d b ijający m s ię falo m
Echolokacja
ś wietln y m, tak n ieto p erz wy k o rzy s tu je d o teg o celu fale
d źwięk o we, k tó re s am emitu je. Ro b i to z n ies amo witą p recy zją, zamiast oczu?
p o n ieważ jeg o o fiarami s ą g łó wn ie małe i s zy b k ie o wad y ,
d lateg o s p o s ó b p o lo wan ia n a n ie mu s i b y ć efek ty wn y . M o żn a s tąd wy s n u ć
wn io s ek , że d la n ieto p erzy zmy s ł wzro k u s tał s ię zb ęd n y . Czy tak jes t
w rzeczy wis to ś ci? Nie! Każd y z k ilk u s et g atu n k ó w ty ch zwierząt ma o czy i p o trafi
z n ich k o rzy s tać. M ało teg o , z d wó ch g łó wn y ch p o d rzęd ó w n ieto p erzy ,
Megachiroptera i Microchiroptera, te p ierws ze p o d czas p o lo wan ia u ży wają g łó wn ie
wzro k u , a n ie ech o lo k acji! Ich s p o rej wielk o ś ci o czy s ą ś wietn ie p rzy s to s o wan e
d o wid zen ia w n o cy . Os o b n ik i z d ru g ieg o p o d rzęd u , k tó re mo żemy s p o tk ać
w Po ls ce, s ą n ieco mn iejs ze i w więk s zo ś ci d o p o lo wań b ęd ą u ży wały
ech o lo k acji, ale p o mimo s łab iej wy k s ztałco n y ch , mn iejs zy ch o czu n awet o n e
p o trafią wid zieć w ciąg u d n ia. Na pewno nie można stwierdzić, że są ślepe, a niektóre
gatunki mogą nawet widzieć w szerszym spektrum światła niż ludzie.
Sp ecjaliś ci zajmu jący s ię n ieto p erzami, Ko n rad Sach an o wicz
i M ateu s z Ciech an o ws k i, d o wo d zą w s wo jej k s iążce Nietoperze Mistrzowie zwisu
Polski, że u g atu n k ó w z p o d ro d zin y Microchiroptera wzro k o d g ry wa
zwy czajn ie mn iejs zą ro lę, ale n ad al jes t u ży wan y . Na p ierws zy rzu t o k a mo że s ię
to wy d awać n ielo g iczn e, lecz za ws zy s tk im s to i n awy k p o lo wan ia w n o cy .
Dlaczeg o p o lo wać wted y , s k o ro mo żn a wy p atry wać o fiar w d zień ? Dla n ieto p erzy
s p rawa jes t zu p ełn ie… jas n a! W p ro mien iach s ło ń ca mo g ły b y s tać s ię
p o ży wien iem p tak ó w d rap ieżn y ch , a tak b ezp ieczn ie mo g ą p rzeczek ać aż d o
n as tan ia zmro k u . Najczęś ciej b ęd ą o d p o czy wały w d o b rze zn an ej n am p o zie,
wis ząc g ło wą w d ó ł. Po zy cja ta, wb rew p o zo ro m, jes t n ies amo wicie u ży teczn a
i wy g o d n a. Dzięk i n iej mo g ą o d razu p rzy s tąp ić d o lo tu , a d la n iek tó ry ch
g atu n k ó w tak i zwis jes t ab s o lu tn ą k o n ieczn o ś cią, p o n ieważ w p rzeciwień s twie d o
p tak ó w n ie p o trafią wzb ić s ię d o lo tu z ziemi. Dla p rzeciętn eg o czło wiek a
ch wy cen ie za d rążek i p o zo s tan ie w tak iej p o zy cji p rzez p arę ch wil jes t n ie lad a
wy zwan iem. Dla n ieto p erzy to p es tk a! Zwis an ie g ło wą w d ó ł n ie an g ażu je
żad n y ch mięś n i. Ich n ies amo wita meto d a p o leg a n a au to maty czn y m zacis k an iu
s ię s zp o n ó w p o d wp ły wem o b ciążen ia, k tó ry m jes t zwis ające ciało . Właś n ie
d lateg o mo g ą s wo b o d n ie o d p o czy wać i s p ać w tak iej p o zy cji, a b y wa, że zo s tają
w n iej n awet p o ś mierci! Tak mo g ą ró wn ież p rzeczek ać n ieb ezp ieczeń s twa
czy h ające n a n ie w d zień aż d o n as tan ia n o cy . Właś n ie wted y ak ty wizu je s ię wiele
o wad ó w, k tó ry mi ży wią s ię n ieto p erze. Przystosowanie wzroku i opanowanie
umiejętności echolokacji pozwoliło im więc wykorzystać wszystkie zalety nocnych
polowań. Tru d n o b y ło b y zatem p rzy p u s zczać, że to g en ialn ie p rzy s to s o wan e
zwierzę w to k u ewo lu cji p o zb y ło s ię zmy s łu wzro k u . Zres ztą te n iep o zo rn e s s ak i
mają o wiele więcej wy jątk o wy ch cech , k tó re zwró ciły n a n ie u wag ę…
amery k ań s k iej armii.
Tajn y p ro jek t z czas ó w II wo jn y ś wiato wej miał
wy k o rzy s ty wać n ieto p erze d o wy wo ły wan ia mas o wy ch p o żaró w. Zmasowany atak
Wed łu g p lan u d o o s o b n ik ó w z g atu n k u mek s y k ań s k ich nietoperzy
n ieto p erzy o g o n ias ty ch miały zo s tać p rzy mo co wan e b o mb y
zap alające z o p ó źn io n y m zap ło n em (zb u d o wał je Lo u is Fies er, zn an y jak o twó rca
n ap almu ). Brzmi n iewy k o n aln ie, ale o k azu je s ię, że te d zieln e zwierzęta, n a s wo je
n ies zczęś cie, p o trafią p rzen o s ić ciężar p rzewy żs zający włas n ą wag ę. Zrzu co n e n ad
tery to riu m wro g a miały zn aleźć b ezp ieczn e s ch ro n ien ie i u k ry ć s ię w b u d y n k ach ,
k tó re p o jak imś czas ie zap ło n ęły b y w wy n ik u ak ty wacji p rzy mo co wan ej b o mb y .
Wo js k o wi ch cieli wy k o rzy s tać u miejętn o ś ć u k ry wan ia s ię n ieto p erzy p rzed
wzro k iem lu d zi i in n y ch d rap ieżn ik ó w. Dzięk i temu w zas ad zie n ik t n ie
zau waży łb y ży wy ch i latający ch ład u n k ó w wy b u ch o wy ch . W czas ie jed n eg o
z tes tó w w No wy m M ek s y k u „n ieto p erzo we b o mb y ” (an g . bat bomb) zo s tały p rzez
p rzy p ad ek wy p u s zczo n e i s p o wo d o wały b ard zo g ro źn y p o żar b azy wo js k o wej. To
p o k azało s iłę z p o zo ru s zalo n eg o ek s p ery men tu .
Os tateczn ie d o u ży cia tej b ro n i n ie d o s zło ze wzg lęd u n a zb y t d łu g ie
p rzy g o to wan ia, k tó re p rzerwał k o n iec wo jn y . Twó rca p ro jek tu , d en ty s ta Ly tle S.
Ad ams , p o wied ział p ó źn iej, że jeg o p o my s ł s p o wo d o wałb y p o d o b n e s k u tk i jak
b o mb y ato mo we zrzu co n e n a J ap o n ię, ale b ez tak o g ro mn y ch s trat w lu d ziach .
Wiele o s ó b n awiązy wało p o tem d o tej wy p o wied zi i całej k o n cep cji,
wy ś miewając ją. J ed n ak zain teres o wan ie, k tó ry m amery k ań s cy wo js k o wi
o b d arzy li n ieto p erze, n ie jes t p rzy p ad k o we. Zwierzęta te z k ażd y m k o lejn y m
o d k ry ciem jes zcze b ard ziej zas k ak u ją lu d zi, p o n ieważ d y s p o n u ją ars en ałem cech ,
d zięk i k tó ry m s ą ś wietn y mi ło wcami. Właś n ie d lateg o s ą w s tan ie zab ić w ciąg u
d n ia k ilk as et k o maró w, mes zek i in n y ch o wad ó w, k tó re p s u ją ro ln ik o m p lo n y .
I za to wam d zięk u jemy , d ro g ie g ack i!
 JUŻ ZAPOMNIAŁAŚ?!
M IT:
Ry b k i ak wario we mają trzy s ek u n d o wą p amięć.

Zg o d n ie z p o ws zech n ie zn an ą lu d o wą p rawd ą mężczy źn i zap o min ają o d acie

s wo jeg o ś lu b u ś red n io raz w ro k u . Po mn iej lu b b ard ziej g rzeczn y m zwró cen iu im
n a to u wag i b ro n ią s ię tech n ik ami zn an y mi jak o : „n a p ło mien n e u czu cie”
(„Sk arb ie, d la mn ie k ażd eg o d n ia jes t n as za ro czn ica”), „n a p ewn iak a”
(„Niemo żliwe, b y łem p rzek o n an y , że to d o p iero za d wa d n i. J es teś p ewn a, że to
d zis iaj?”) czy „n a n ies p o d zian k ę” („Ko ch an ie, ch ciałem, ab y ś my ś lała, że
zap o mn iałem, i miałem to u jawn ić d o p iero wieczo rem!”). Nietru d n o więc
o p o ró wn an ie p amięci d o d at u mężczy zn d o zd o ln o ś ci, jak ie w ty m zak res ie
wy k azu ją ry b k i ak wario we. Zg o d n ie b o wiem z o b ieg o wą o p in ią d y s p o n u ją o n e
zaled wie trzy s ek u n d o wą p amięcią! No rmaln e ży cie lu d zi z tak u s zk o d zo n y m
p ro ces em zap amięty wan ia b y ło b y n iezn o ś n e i p ro b lem „Gd zie zo s tawiłem
k lu cze?” p o k ilk u s ek u n d ach u ró s łb y d o ran g i „Czeg o ja właś ciwie s zu k am?”, b y
s k o ń czy ć n a „Gd zie w o g ó le miałem iś ć?”.
W ś wiecie zwierząt ś wietn ie ten rzek o my p ro b lem mo żn a b y ło
p rześ led zić n a p rzy k ład zie ry b k i Do ry w p o p u larn y m filmie Gdzie Sklerotyczna Dora
jest Nemo? Do ra o twarcie p rzy zn aje, że ma p ro b lemy z p amięcią na treningu
i jes t to u n iej ro d zin n e. W p ewn y m mo men cie ry b k a
„p rzy p o mn iała” s o b ie, że zap o mn iała, g d zie jes t jej ro d zin a. Co za k o s zmar!
Ob ieg o wa o p in ia n a temat s łab ej p amięci ry b ek ak wario wy ch jes t tak b ard zo
ro zp o ws zech n io n a, że p ró b o wała s ię z n ią zmierzy ć ek ip a p ro g ramu MythBusters,
zn an a z o b alen ia wielu mitó w. Ty lk o jak zb ad ać p amięć ry b ek ? Przecież n ie
n au czy my ich wiers za lu b ciąg u zn ak ó w. Dlateg o d zieln i ek s p ery men tato rzy
p o d es zli d o s p rawy in aczej. Przez p arę d n i u czy li ry b k i p o ru s zan ia s ię p o
s p ecjaln ie wy b u d o wan y m to rze p rzes zk ó d , n a k tó reg o k o ń cu czek ało n a n ie
jed zen ie. Co s ię o k azało ? Po k ilk u d n iach s zy b k o ś ć p o k o n y wan ia to ru
zwięk s zy ła s ię, z czeg o mo żn a wy ciąg n ąć wn io s ek , że ry b k i n au czy ły s ię
o d p o wied n ieg o zach o wan ia, co o zn acza, iż p o trafiły zap amiętać wy g ląd to ru .
Oczy wiś cie n ie jes t to b ad an ie z zach o wan iem o s tro żn o ś ci n au k o wej, ale u d ało
s ię o s iąg n ąć o b iecu jący wy n ik .
 W zn aczn ie b ard ziej wiary g o d n y ch waru n k ach lab o rato ry jn y ch tą s p rawą
zajmo wał s ię d o k to r Trev o r Hamilto n z Un iwers y tetu M acEwan w Kan ad zie. Bad ał
zd o ln o ś ci u my s ło we afry k ań s k ich ry b z ro d zin y p ielęg n ico waty ch , k tó re
u mies zcza s ię w ak wariach n a cały m ś wiecie. Przez trzy d n i w trwający ch o k o ło
d wu d zies tu min u t s es jach tren in g o wy ch d o k to r Hamilto n i jeg o as y s ten tk a
tren o wali ry b y , ab y p o d p ły wały d o o k reś lo n eg o miejs ca w ak wariu m. Za tak ie
zach o wan ie b y ły n ag rad zan e jed zen iem. Po trzech d n iach zarząd zo n o d wan aś cie
d n i p rzerwy , a p o n ich p o n o wn ie wp u s zczo n o ry b y d o s trefy tren in g o wej.
Wy k o rzy s tu jąc tech n o lo g ię ś led zącą ru ch , n au k o wcy zb ad ali ś cieżk i wy b ieran e
p rzez ry b y . J ed n o zn aczn ie o k azało s ię, że wolały one miejsca, w których wcześniej
czekały na nie nagrody w postaci jedzenia. A to ju ż mo cn y d o wó d w n as zej s p rawie!
Ry b k i, p o d o b n ie jak p ro tes tu jący p o d s ejmem, miały zap ewn e p reten s je, że
ich ro s zczen ia n ie zo s tały s p ełn io n e. Czek ały w miejs cu d o ty ch czas o weg o
ży wien ia, co o zn acza, że mu s iały tak ą reak cję zap amiętać! Hamilto n arg u men tu je,
że ta zd o ln o ś ć d o zap amięty wan ia miejs c z jed zen iem p o mag a ry b o m p rzetrwać
w tru d n y ch waru n k ach , s zczeg ó ln ie g d y mają mało p o ży wien ia. Po d o b n e b ad an ie
p rzep ro wad ził zes p ó ł p o d k ieru n k iem Ph ila Gee z Un iwers y tetu w Ply mo u th . Ty m
razem u mies zczo n o zło te ry b k i w s p o rej wielk o ś ci n aczy n iu . Ry b y o trzy my wały
jed zen ie ty lk o wted y , g d y n acis n ęły d źwig n ię. Szy b k o p rzy s wo iły in fo rmację, że
n aciś n ięcie d źwig n i o zn acza n ag ro d ę w p o s taci jed zen ia. Ale b ad acze p o s tan o wili
s k o mp lik o wać s p rawę.
Us tawili d źwig n ię tak , ab y d ziałała ty lk o p rzez jed n ą g o d zin ę w ciąg u d n ia. To
o zn aczało , że ry b y mu s iały b y zap amiętać p o rę d n ia, w k tó rej s ą k armio n e! Wy n ik
b y ł n ies amo wity – n au czy ły s ię i teg o ! M ark Hen d ers o n , k tó ry o p is ał to b ad an ie
n a łamach „Th e Times ” w 2 0 0 3 ro k u , p rzy tacza k o men tarz Ph ila Gee:

Ry b y zo rien to wały s ię, że n aciś n ięcie d źwig n i w o k reś lo n y m czas ie d a

im jed zen ie. Ich ak ty wn o ś ć wo k ó ł d źwig n i g wałto wn ie wzras tała tu ż p rzed
g o d zin ą, k ied y d o s tawały p o k arm. J eś li jed n ak p o g o d zin ie jed zen ie s ię n ie
p o jawiało , p rzes tawały n acis k ać d źwig n ię.

J es t to ju ż całk iem s o lid n a d awk a wied zy d o p rzy s wo jen ia i zap amiętan ia!
Czy mo żemy n azwać to p amięcią? Tak ! W arty k u le n au k o wy m p o ś więco n y m
u czen iu ry b o k reś lo n eg o zach o wan ia d waj au s tralijs cy b ad acze Rich mo n d Lo h
i M att Lan d o s s twierd zili, że ryby mają pewnego rodzaju pamięć, która może być
przywołana.
Co n ajciek aws ze, podobne n ies zk o d liwe d la ry b
ek s p ery men ty mo żn a p rzep ro wad zić w zacis zu d o mo wy m. Tak Z rybką przed
telewizorem
zro b ił Ro ry Sto k es , p iętn as to letn i u czeń w Au s tralian Scien ce
an d M a​t h ematics Sch o o l. Wziął czerwo n y k lo cek Leg o i wk ład ał
g o d o ak wariu m za k ażd y m razem, g d y k armił ry b k ę. Po k arm ro zs y p y wał d o o k o ła
k lo ck a. Po trzech ty g o d n iach ek s p ery men tu ry b a p o d p ły wała d o k lo ck a i czek ała
n a jed zen ie, jes zcze zan im p o k arm trafił d o wo d y . Po d czas ty ch ty g o d n i czas ,
w k tó ry m ry b a d o p ły wała d o k lo ck a, zmn iejs zy ł s ię z p o n ad min u ty d o n iecały ch
p ięciu s ek u n d ! Ale ch o d ziło o zb ad an ie p amięci ry b y , więc p ó źn iej, p rzez s ześ ć
d n i, Sto k es k armił ry b k ę b ez u ży cia k lo ck a. Gd y n as tęp n ie zn ó w u mieś cił k lo cek
w ak wariu m, p o d p ły n ęła d o n ieg o w 4 ,4 s ek u n d y . Całk iem n ieźle jak n a zwierzę,
k tó re wielu p o d ejrzewa o amn ezję. A p rzecież n iek tó rzy h o d o wcy p rzek o n u ją
o s zczeg ó ln ej in telig en cji ry b ek , k tó re miały b y z n imi o g ląd ać telewizję.
Wy ch o d zi więc n a to , że ry b k o m p o d o b n ie jak lu d zio m p rzes zk ad zają p o wtó rk i
telewizy jn ej ramó wk i!
 CZŁOWIEKU, ODŁÓŻ TĘ
DŻDŻOWNICĘ!
M IT:
Z o d cięteg o frag men tu d żd żo wn icy wy k s ztałci s ię d ru g a d żd żo wn ica.

J ak wiad o mo , ws zy s tk o jes t wzg lęd n e – a n ic lep iej teg o n ie d o wo d zi n iż p o ran n e

ws tawan ie n a ry b y . Po b u d k a o p iątej n ad ran em, ab y zd ąży ć d o p racy , wy d aje s ię
ab s o lu tn ą męczarn ią w p o ró wn an iu z n as tawian iem b u d zik a n a tę s amą g o d zin ę
w p ers p ek ty wie cało d n io weg o relak s u z węd k ą n ad jezio rem. En tu zjaś ci
węd k o wan ia u ważają, że warto ws tać n awet ch wilę wcześ n iej, b y u d ać s ię n a
„p o lo wan ie p rzed p o lo wan iem” i wy k o p ać n atu raln ą p rzy n ętę. Co s ię s tan ie,
k ied y k tó ry ś p rzez p rzy p ad ek p rzetn ie d żd żo wn icę? Ok aże s ię, że o d cięta częś ć (w
miarę) s ię p o ru s za. Nie jes t to mo że zak res ru ch ó w, jak i mo żn a zao b s erwo wać n a
p o tań có wce w s an ato riu m, ale jed n ak ! Beztro s k i węd k arz mo że zatem u zn ać, że
p rzecież n ic wielk ieg o s ię n ie s tało , b o z o d ciętej częś ci „wy ro ś n ie” n o wa
d żd żo wn ica i w ten s p o s ó b p o ws tan ą d wa o s o b n ik i, k tó re b ęd ą miały s ię
ś wietn ie. Z rap o rtu o p u b lik o wan eg o p rzez n iemieck i In s ty tu t M ax a Plan ck a
wy n ik a, że jes t to mit b ard zo ro zp o ws zech n io n y – n ie ty lk o wś ró d węd k arzy –
a n ajb ard ziej lu b ią g o s p rawd zać d zieci n a cały m ś wiecie. Nies tety , cierp ią n a ty m
d żd żo wn ice! J ak więc jes t n ap rawd ę?
Krzy s zto f Kas p rzak w s wo jej wn ik liwej ro zp rawie n a temat
ro d zin y s k ąp o s zczetó w, d o k tó rej n ależą d żd żo wn ice, p o d k reś la, Segmentacja
że mają o n e ś red n ie zd o ln o ś ci reg en eracji o d cięty ch lu b dżdżownicy
u s zk o d zo n y ch częś ci ciała. W zależn o ś ci o d g atu n k u jes t o n a
lep s za lu b g o rs za. Na p rzy k ład p rzed s tawiciele g atu n k u Eisenia fetida
(k o mp o s to wiec ró żo wy ), k tó ry wy s tęp u je w Po ls ce i jes t ch ętn ie
wy k o rzy s ty wan y p rzez węd k arzy , n ie p rzeży ją, jeś li zo s tan ą p o zb awio n e
p rzed n ich trzy d zies tu czterech s eg men tó w ciała. W ty m i in n y ch p rzy p ad k ach
mu s i d o jś ć d o p recy zy jn eg o cięcia, ab y p o s zk o d o wan a d żd żo wn ica b y ła w s tan ie
p rzetrwać. Regeneracja nie będzie jednak oznaczała uzyskania dwóch osobników
z jednego, n awet g d y b y ś my p rzecięli d żd żo wn icę w n ajb ard ziej k o rzy s tn y m
miejs cu ! Dlateg o warto zap rzes tać ty ch o k ru tn y ch ek s p ery men tó w, b o wy n ik
tak ieg o „tes tu ” jes t z g ó ry p rzes ąd zo n y . Nawet jeś li d żd żo wn ica p o u s zk o d zen iu
ciała b ęd zie w s tan ie s ię „n ap rawić”, to jak zau waża ws p o mn ian y au to r, mo że
d o jś ć d o u s zk o d zen ia n arząd ó w wewn ętrzn y ch , k tó re s ię n ie o d b u d u ją lu b ich
reg en eracja b ęd zie u tru d n io n a (tak b ęd zie zap ewn e z n arząd ami ro zro d czy mi).
Gd y b y jed n ak z jed n ej u s zk o d zo n ej d żd żo wn icy wy ras tały d wie n o we, to n a
p ewn o wied ziały b y o ty m… k rety ! M o że to b rzmieć n ied o rzeczn ie, ale te s p ry tn e
zwierzęta mają d o s k o n ałą wied zę n a temat b io lo g ii ty ch s k ąp o s zczetó w. Pro fes o r
Stan is ław Ig n ato wicz z wars zaws k iej Szk o ły Głó wn ej Go s p o d ars twa Wiejs k ieg o
ws k azu je, iż k rety jes ien ią zaczy n ają g ro mad zić zap as y n a zimę, a że ich d ieta
w d ziewięćd zies ięciu p ro cen tach s k ład a s ię z d żd żo wn ic, to mu s zą s o b ie
zap ewn ić o d p o wied n io wiele p o s iłk ó w w p o s taci p rzed s tawicieli teg o g atu n k u .
Zg ro mad zen ie w jed n y m miejs cu k ilk u s et d żd żo wn ic b y ło b y jed n ak n iezwy k le
tru d n e – u ciek ły b y wk ró tce z k reciej s p iżarn i. Z d ru g iej s tro n y ich zab ijan ie
p ro wad ziło b y d o n ag ro mad zen ia p o k armu , k tó ry b ard zo s zy b k o u leg łb y
zep s u ciu . Krety zn alazły więc o s o b li-wy s p o s ó b ! Po p ro s tu u miejętn ie
p o d g ry zają d żd żo wn ice, n ajczęś ciej w o k o licach trzecieg o lu b czwarteg o
s eg men tu , g d zie wy k s ztałco n e s ą zwo je n erwo we. Przez to ich p rzy s zły p o k arm
traci zd o ln o ś ć d o u cieczk i, ale p o zo s taje p rzy ży ciu . J es t zatem ży wy m
o rg an izmem, k tó ry mo że b y ć p rzech o wy wan y p rzez d łu żs zy czas .
Krety d o s k o n ale wied zą, że d żd żo wn ica zreg en eru je u s zk o d zo n e s eg men ty p o
o k o ło d wó ch mies iącach , i d o teg o czas u s ch ru p ią ją ze s mak iem. M o żn a ty m
s amy m p o d ejrzewać, że k to jak k to , ale k ret zap ewn e wy k o rzy s tałb y fak t, iż
p rzecięta d żd żo wn ica zamien ia s ię w d wa o s o b n ik i. By ło b y to d la n ieg o
n ieb y wale k o rzy s tn e, b o jed n o p o lo wan ie o zn aczało b y zg ro mad zen ie
p o d wó jn y ch zap as ó w. Tak s ię n ies tety n ie d zieje, d lateg o p o wied zmy to raz n a
zaws ze za b ad aczami z In s ty tu tu M ax a Plan ck a – d żd żo wn ice n ie mają zd o ln o ś ci
d o u two rzen ia d wó ch o s o b n ik ó w z jed n eg o p o cięteg o o rg an izmu .
I tu zaczy n a s ię ro b ić jes zcze ciek awiej, is tn ieją b o wiem
o rg an izmy , k tó re tak ą zd o ln o ś ć mają! M o wa o wirk ach , k tó re Cudowne
n ależą d o ty p u p łaziń có w (d awn iej zwan y ch ro b ak ami p łas k imi), rozmnożenie
a zo s tały p o raz p ierws zy s zczeg ó ło wo p rzeb ad an e p rzez J o h n a wirków
Grah ama Daly ella w 1 8 1 4 ro k u . Zao b s erwo wał o n wted y , że te
zadziwiające zwierzęta mogą być niemal nieśmiertelne pod ostrzem noża. J eg o b ad an ia
ro zwin ęli n au k o wcy z M as s ach u s etts In s titu te o f Tech n o lo g y , k tó rzy
u d o wo d n ili, że d o p o ws tan ia „n o weg o ” wirk a p o trzeb n a jes t zaled wie jed n a
k o mó rk a jeg o ciała! Ale to jes zcze n ie ws zy s tk o . Zn ając s wo je zd o ln o ś ci,
n iek tó re z wirk ó w, n a p rzy k ład wy p ławk i mo rs k ie, p o trafią zjeś ć włas n e ciało ,
jeś li ch wilo wo n ie mo g ą zn aleźć p o k armu ! To d o p iero n ag ły zwro t ak cji
w in teres u jący m n as micie! W p rzy p ad k u d żd żo wn ic fałs zy we p rzek o n an ie
wy n ik a z n iezro zu mien ia id ei reg en eracji, k tó ra p o trafi zd ziałać cu d a, ale n ie aż
tak ie jak w p rzy p ad k u wirk ó w. Co n ie zn aczy , że teraz n a p o trzeb y „n au k o weg o
ek s p ery men tu ” d zieci p o win n y p rzerzu cić s ię n a ich męczen ie. Ch o ciaż i tak
d zieln e wirk i p o rad ziły b y s o b ie z tak im trak to wan iem!
 KOLEGO, CHYBA PRZEŻYLIŚMY!
M IT:
Ty lk o k aralu ch y p rzetrwały b y k atas tro fę n u k learn ą.

W Gab in ecie Owaln y m p rezy d en ta Stan ó w Zjed n o czo n y ch p o raz p ierws zy

w h is to rii zn ajd o wało s ię tak wiele o s ó b . Sły ch ać b y ło jed y n ie n erwo we ro zmo wy
lu d zi, k tó rzy ch cieli zach o wy wać s ię mak s y maln ie cich o , ale s zep ty ws p ó ln ie
s k ład ały s ię n a s p o ry g war. Ucich ł o n całk o wicie d o p iero w mo men cie, g d y
żo łn ierz w g alo wy m mu n d u rze wn ió s ł mały p rzed mio t p rzy k ry ty s zk lan ą o s ło n ą.
Wzro k ws zy s tk ich s k u p ił s ię n a czarn ej o b u d o wie, w k tó rą wto p io n y b y ł zielo n y
p rzy cis k . „Nie p o win ien b y ć czerwo n y ?” – zap y tał p rezy d en t, s tarając s ię
ro zlu źn ić atmo s ferę, ale jeg o żarcik n ie wy wo łał u ś miech u n a żad n ej twarzy .
Prezy d en t n aty ch mias t p o d n ió s ł s zk lan e wieczk o i n acis n ął p rzy cis k . Nad
zeb ran y mi zaleg ła g łu ch a cis za.
Właś n ie tak w iś cie h o lly wo o d zk iej wizji mo g ły b y wy g ląd ać o s tatn ie ch wile
lu d zk o ś ci n a Ziemi, k tó rej rad o s n a eg zy s ten cja zo s tałab y p rzerwan a p rzez
o g ó ln o ś wiato wą wo jn ę n u k learn ą. W my ś l p o p u larn ej teo rii czło wiek n ie
p rzetrwałb y tak p o tężn eg o u d erzen ia b ro n i ato mo wej, a p rzeży ły b y wy łączn ie…
k aralu ch y . Pó jd źmy więc ty m tro p em i p o mijając lo s s ied miu miliard ó w lu d zi,
zas tan ó wmy s ię, czy fak ty czn ie s zczęś cie d o p is ało b y jed y n ie ty m o wad o m,
a jeś li tak , to czy b y ły b y w ty m o s amo tn io n e.
Pro fes o r M arek Krzy s zto f J an iak , ek s p ert w d zied zin ie
rad io b io lo g ii i d o rad ca p rzed s tawiciela Po ls k i w Ko mitecie Napromieniowana
Nau k o wy m ONZ d o s p raw Sk u tk ó w Pro mien io wan ia Ato mo weg o muszka owocówka

(b rzmi b ard zo p o ważn ie!), twierd zi, że ś mierteln a d awk a

p ro mien io wan ia d la czło wiek a wah a s ię w p rzed ziale o d cztery s tu d o ty s iąca
rad ó w, ale k aralu ch jes t w s tan ie wy trzy mać d zies ięcio k ro tn ie więcej! To b y
o zn aczało , że ma zd ecy d o wan ie więk s ze s zan s e n a p rzeży cie g lo b aln ej wo jn y
n u k learn ej n iż my . Sk ąd b ierze s ię tak o g ro mn a ró żn ica międ zy lu d źmi
a o wad ami? Na to p y tan ie s tarał s ię o d p o wied zieć J o s ep h Ku n k el, emery to wan y
p ro fes o r Un iwers y tetu Stan u M as s a​c h u s etts w Amh ers t, k tó ry p o d k reś la, że owady
są bardziej odporne, gdyż komórki ich ciała rzadziej się dzielą, a właś n ie w czas ie
p o d ziału s ą n ajb ard ziej n arażo n e n a s zk o d liwe p ro mien io wan ie. Po n ieważ (n a
s zczęś cie!) wy b u ch y ato mo we n ie zd arzają s ię co d zien n ie, n ik t n ie tru d ził s ię,
ab y b ad ać o b ecn o ś ć o wad ó w w ich p o b liżu . Od d awn a jed n ak s p rawd za s ię ich
reak cję n a p ro mien io wan ie w waru n k ach lab o rato ry jn y ch .
J u ż w 1 9 1 9 ro k u d o k to r Wh eeler P. Dav ey n araził n a p ro mien io wan ie
ren tg en o ws k ie k ilk a tro js zy k ó w (o wad ó w z rzęd u ch rząs zczy ) i ze zd u mien iem
o d k ry ł, że p o rcja s ześ ćd zies ięciu rad ó w s p rawiła, iż… ży ły o n e d łu żej! Po d o b n y
wy n ik u zy s k ał d o k to r J .M . Co rk w 1 9 5 7 ro k u . Szy b k o o k azało s ię, że wy n ik i
walk i o wad k o n tra p ro mien io wan ie mo g ą b y ć jes zcze b ard ziej zas k ak u jące. Karl
S. Kru s zeln ick i, au s tralijs k i n au k o wiec i p o p u lary zato r wied zy , ws p o min a, że
w 1 9 5 9 ro k u d u et b ad aczy o n azwis k u Wh arto n d o wió d ł, iż p o trzeb a
s ześ ćd zies ięciu czterech ty s ięcy rad ó w, ab y zab ić mu s zk ę o wo co wą, o raz
k o lo s aln y ch s tu o s iemd zies ięciu ty s ięcy rad ó w, b y u ś miercić o s ę o wad ziark ę
(Habrobracon)!
Z ty ch b ad ań wy n ik ają co n ajmn iej d wa is to tn e wn io s k i. Po
p ierws ze, o wad y są zn aczn ie b ard ziej o d p o rn e na Radioodporne
ziarenko
p ro mien io wan ie n iż lu d zie, a p o d ru g ie – pod względem
wytrzymałości wiele innych gatunków insektów wielokrotnie przebija
karaluchy. Teza, iż k atas tro fę n u k learn ą p rzeży ją wy łączn ie k aralu ch y , n ie ma więc
n ic ws p ó ln eg o z rzeczy wis to ś cią. Ale to jes zcze n ie ws zy s tk o . Lu d zie
i jak iek o lwiek o wad y b ard zo b lad o wy p ad ają n a tle wy jątk o wej b ak terii zwan ej
Deinococcus radiodurans, k tó rej n azwa d o s ło wn ie o zn acza „s tras zn e rad io o d p o rn e
ziaren k o ”. Co jes t w n iej tak ieg o wy jątk o weg o ? M ay Beren b au m, en to mo lo g
z Un iwers y tetu Illin o is w Urb an a-Ch amp aig n , p rzy wo łu je b ad an ie, k tó re
wy k azało , że ta n iezwy k ła b ak teria o zap ach u zg n iłej k ap u s ty u wielb ia zajmo wać
teren y w p o b liżu o d p ad ó w rad io ak ty wn y ch i wy trzy mu je p ro mien io wan ie n a
p o zio mie… p ó łto ra milio n a rad ó w! To p o n ad ty s iąc razy więcej, n iż mó g łb y
zn ieś ć czło wiek ! A g d y jes zcze zamro zilib y ś my tę b ak terię, to s p o k o jn ie
p rzetrwałab y n awet trzy milio n y rad ó w! Dawn o n ie b y ło b y wted y ś lad u p o
właś ciwie jak ich k o lwiek zwierzętach n a ś wiecie.
In n ą s p rawą jes t to , że p o d czas wy b u ch ó w b o mb ato mo wy ch
p ro mien io wan ie jes t ty lk o częś cią p ro b lemu , p o n ieważ o g ro mn a Make love, not
g ru p a ży wy ch o rg an izmó w n ie p rzeży łab y temp eratu ry n a war
p o zio mie k ilk u milio n ó w s to p n i Cels ju s za. W tak iej s y tu acji
zaró wn o lu d zie, jak i k aralu ch y n ie mają s zan s n a o calen ie. Dlaczeg o jed n ak to
właś n ie o n e s tały s ię s y mb o lem p rzetrwan ia zag ład y n u k learn ej, s k o ro zwy k ła
mu s zk a o wo co wa jes t zn acz-n ie o d p o rn iejs za n a p ro mien io wan ie? Wed łu g
Beren b au m ch o d zi o to , że k aralu ch y b u d zą więk s ze emo cje.
Tru d n o ró wn ież u s talić, k ied y zaczęła s ię k ariera k aralu ch a w ro li
n ajtward s zeg o o rg an izmu n a Ziemi. Na p ewn o d o jeg o ro zp ro p ag o wan ia
p rzy czy n ili s ię ak ty wiś ci an ty n u k learn i w latach s ześ ćd zies iąty ch XX wiek u . Na
jed n ej z wy k u p io n y ch p rzez n ich rek lam w „New Yo rk Times ie” wid n iało h as ło :

J eś li n ad ejd zie wo jn a n u k learn a, to n ie zo s tan ie o n a wy g ran a p rzez

Amery k an ó w, Ro s jan czy Ch iń czy k ó w. Zwy cięzcą III wo jn y ś wiato wej
zo s tan ie k aralu ch .

J ak s ię jed n ak o k azu je, zwy cięzcó w alb o b ęd zie zn aczn ie więcej (s zczeg ó ln ie
wś ró d o wad ó w), alb o zo s tan ą wy łączn ie b ak terie. Ale to p ewn ie i tak w żad en
s p o s ó b n ie wp ły n ie n a p o p u larn o ś ć h as ła, że wo jn ę n u k learn ą p rzeży ją wy łączn ie
k aralu ch y i… Ch er / merced es k las y G / d o wo ln e in n e s k o jarzen ie p o p u larn e
w d an ej d ek ad zie.
 PTASIA SIEROTKA
M IT:
J eś li p is k lę zo s tan ie d o tk n ięte p rzez czło wiek a, to jeg o matk a je zab ije lu b
o d trąci.

Gd y b y wy s zu k iwark a Go o g le miała lu d zk ie u czu cia i d u s zę, to zap ewn e b y łab y

d zis iaj czło wiek iem w g łęb o k iej d ep res ji z k ilk o ma p ró b ami s amo b ó jczy mi n a
k o n cie. Kto n o rmaln y wy trzy małb y p y tan ia, k tó re p o d s u mo wan o w p ewn y m
zes tawien iu n ajd ziwn iejs zy ch fraz wp is y wan y ch w p as ek wy s zu k iwan ia? Wś ró d
wy ró żn io n y ch zn alazły s ię: „J ak u k ry ć zwło k i?”, „Co zro b ić, ab y mó j k o t mn ie
p o lu b ił?”, „J ak mieć ro man s ?”, czy d o p rawd y n iezwy k łe – „J ak u ży wać
wy s zu k iwark i Go o g le?”. Na tle ty ch wp is y wan y ch p rzy n ajmn iej k ilk a razy
w mies iącu p y tań wcale n ie tak n iety p o wo wy g ląd a in n e, k tó re b ęd zie
p rzed mio tem n as zy ch b ad ań : czy jeś li d o tk n iemy p is k lęcia, to jeg o matk a mo że
je zab ić lu b o d trącić?
Dlaczeg o miało b y s ię tak s tać? W ramach o d p o wied zi
zacy tu jmy jed n eg o z u ży tk o wn ik ó w fo ru m in tern eto weg o Nacieranie
(p is o wn ia o ry g in aln a): „Gd y je d o tk n ies z, zo s tawis z n a n im s wó j pisklęcia ziemią
ś lad i s wó j zap ach , matk a mo że g o n ie ro zp o zn ać, alb o u zn ać za
o b ce i zag rażające jej p is k lak o m (… )”. To n iezwy k le ciek awy p u n k t wid zen ia!
Sk ąd p rzeciętn a k aczk a wied ziałab y o ty m, że jej p is k lę zo s tało n azn aczo n e?
O ty m „d o wiad u jemy ” s ię o d n as tęp n eg o in tern au ty : „M o że s ię ci n ie wy d aje, ale
p tak i mają d o s k o n ały węch , jeś li ch o d zi o tak ie s p rawy , jak p is k lę wy p ad n ie
z g n iazd a, to lep iej g o n ie wk ład aj”. Na s zczęś cie w k an o n ie u tarty ch p rawd mamy
s p o s ó b n a p o rad zen ie s o b ie z ty m p ro b lemem, o czy m p rzek o n a n as o s tatn i wp is :
„J eś li ju ż s ię d o tk n ie p is k lak a, to n ajlep iej d elik atn ie n atrzeć g o ziemią, wted y
zap ach czło wiek a zejd zie z n ieg o i matk a s ię n ie s k ap n ie, że s ię g o d o ty k ało ,
a n ajlep iej n ie g łas k ać p is k lęcia, b o ró żn ie to b y wa”.
Kied y więc n as tęp n y m razem zd arzy n am s ię zo b aczy ć d elik wen ta, k tó ry
w p o ś p iech u n aciera p is k lę ziemią, to zamias t d zwo n ić p o o b ro ń có w p raw
zwierząt, p o win n iś my p rzemó wić mu d o ro zu mu . Ok azu je s ię b o wiem, że to s tare
p rzek o n an ie n ie ma żad n eg o związk u z p rawd ą! J ak twierd zi M iy o k o Ch u , b io lo g
w lab o rato riu m o rn ito lo g iczn y m Un iwers y tetu Co rn ella, p tak i wcale n ie mają
d o b rze ro zwin ięteg o zmy s łu węch u , d lateg o międ zy b ajk i mo żemy wło ży ć
o p in ię, że zap ach czło wiek a n a p is k lętach zaalarmu je d o ro s łeg o o s o b n ik a. Po za
ty m p ro fes o r Ch u d o d aje, że ptaki są znane z oddania swoim młodym i bardzo trudno
jest je zniechęcić do zaprzestania opieki nad nimi. Dlateg o n ajp ewn iej p o
p o zo s tawio n e p is k lę zg ło s i s ię zan iep o k o jo n y ro d zic. A n acieran ie p rzerażo n y ch
p is k ląt ziemią zn ajd u je s ię n a liś cie b ezs en s o wn y ch czy n n o ś ci n iezwy k le
wy s o k o , g d zieś w o k o licach wp łat n a fu n d u s z wy b o rczy p artii p o lity czn y ch .
Ro b y n n e Bo y d , k tó ra b ad ała in teres u jący n as mit,
p rzy wo łu je, że więk s zo ś ć s two rzeń zn ajd u je zad ziwiające Raczkujące ptaki

meto d y , k tó re zap ewn iają p o to ms twu p rzetrwan ie. Weźmy n a

p rzy k ład s ieweczk i k rzy k liwe (Charadrius vociferus) zamies zk u jące p łas k o wy że
Amery k i Pó łn o cn ej, k tó re n awet s ą w s tan ie u d awać, że mają p o łaman e s k rzy d ło ,
ab y p rzy ciąg n ąć u wag ę d rap ieżn ik a. W ten s p o s ó b o d s u n ą zag ro żen ie o d
włas n y ch d zieci! J ak ws k azu je jed n ak p o p u lary zato r wied zy M att So n iak , n ależy
o d ró żn ić p is k lęta, k tó re n ajczęś ciej n ie mają p ió r, o raz „raczk u jące” p tas zk i
z p ió rk ami. Te p o zb awio n e p ió r s ą b ard zo częs to zb y t mło d e, ab y o p u ś cić
g n iazd o , d lateg o mo żemy p o d ać im p o mo cn ą d ło ń i wło ży ć je p o n o wn ie tam,
s k ąd mo g ły wy p aś ć. Ich rodzice na pewno nie uznają je za „naznaczone” ludzkim
zapachem.
Ek s p erci z Un iwers y tetu Co rn ella d o d ają ró wn ież, że jeś li p tak ma p o ważn e
u s zk o d zen ia ciała, to warto zab rać g o d o wetery n arza. Stan o wczo o d rad zają
n ato mias t s amo d zieln e o p iek o wan ie s ię o p u s zczo n y m p tak iem, g d y ż wy mag a to
wied zy , d o ś wiad czen ia i s p o ry ch n ak ład ó w czas u . Po za ty m p amiętajmy , że to
d o ro s ​ł e p tak i u czą s wo je mło d e u miejętn o ś ci p rzetrwan ia, a teg o n ie b ęd ą
w s tan ie zap ewn ić im lu d zie. I ch o ciaż p ró b y n au czen ia p is k lęcia zd o ln o ś ci
zd o b y wan ia p o k armu czy latan ia mo g ły b y wy g ląd ać zab awn ie, to n ajp ewn iej n ie
p rzek ażemy s k u teczn ie tak ich u miejętn o ś ci. Dlateg o zn aczn ie lep s zy m
p o my s łem jes t ro zejrzen ie s ię za g n iazd em, z k tó reg o wy p ad ło p is k lę, n iż
zajmo wan ie s ię n im n a włas n ą ręk ę.
Bard zo częs to zd arza s ię jed n ak , że więk s ze p tas zk i zn ajd u ją s ię p o za
g n iazd em i p o p ro s tu s tawiają p ierws ze k ro k i. By wa, że d zieje s ię to p o d czu jn y m
o k iem d o ro s ły ch o s o b n ik ó w, k tó ry ch mo żemy n awet n ie d o s trzec. W tak iej
s y tu acji p o win n iś my zo s tawić p is k lęta w s p o k o ju , a mo żemy jed y n ie zad b ać
o to , ab y n ie b y ły n iep o k o jo n e p rzez d rap ieżn ik i (n a p rzy k ład d o mo we k o ty ). Co
ciek awe, b ad an y p rzez n as mit wziął s ię właś n ie z ch ęci o s trzeżen ia o s ó b
p o s tro n n y ch p rzed ty m, że p tak i mo g ą „raczk o wać” p o za g n iazd em i n ie p o win n o
s ię im w ty m p rzes zk ad zać. Ch o d ziło o p o d k reś len ie, że czas ami warto zo s tawić
małe p tak i w s p o k o ju . Należy też k o n ieczn ie p amiętać, że jak ak o lwiek zab awa
z p is k lętami w g n ieźd zie lu b p o za n im mo że zaalarmo wać d o ro s łe o s o b n ik i, k tó re
mo g ą o d eb rać tak ie zach o wan ie jak o atak . Zn aczn ie lep iej jes t więc o b s erwo wać
je z d alek a i n ie n iep o k o ić. Przecież s ami n a p ewn o n ie ch cielib y ś my , ab y k to ś
b awił s ię z n as zy mi d ziećmi b ez n as zej zg o d y .
 TRIUMF WOLI TRZMIELA
M IT:
Bu d o wa s k rzy d eł trzmiela n ie p o zwala mu latać, ale trzmiel o ty m n ie wie, więc
lata.

Wy o b raźmy s o b ie s alę p ełn ą ro zen tu zjazmo wan y ch p raco wn ik ó w k o rp o racji,

k tó rzy p rzek rzy k u ją s ię n awzajem i p rześ cig ają w k reaty wn y ch , ś miały ch
p o my s łach . Ws zy s tk o ws k azu je n a to , że p ro wad zący u ży ł jak ieg o ś mag iczn eg o
s p o s o b u , b y ich ws zy s tk ich u s k rzy d lić i p rzek o n ać, że wiara czy n i cu d a. Czy
ch o d zi o jak ieś n ajn o ws ze tech n ik i zb io ro wej h ip n o zy ? Wcale n ie – to zwy k łe,
w miarę s tan d ard o we s zk o len ie mo ty wacy jn e. Ro le w tak im u k ład zie s ą jas n e:
mó wca ma s p rawić, że lu d zio m n a s ali b ęd zie s ię ch ciało ws p iąć n a wy żs zy
s zczeb el k ariery , o s iąg ać lep s ze wy n ik i, a o p ró cz teg o p rzes tać b ić żo n ę lu b męża.
J ak ich tech n ik b ęd zie d o teg o u ży wał?
Zap ewn e o p o wie h is to rię s wo jeg o ży cia, u s ian eg o p as mem zas k ak u jący ch
p o rażek , k tó re jak imś d ziwn y m trafem zd o łał p rzek u ć w s u k ces , i d o ło ży d o teg o
p arę o p o wias tek s tan d ard o wo
p rzy taczan y ch w tak iej s y tu acji. J ed n ą z u lu b io n y ch jes t teza, że trzmiel n ie
ma p rawa latać, ale… o ty m n ie wie! Có ż za triu mf wo li! Gd y b y Len i Riefen s tah l,
reży s erk a k ręcąca filmy n a p o trzeb y p ro p ag an d y n azis to ws k iej, b y ła wś ró d n as ,
mo g łab y zro b ić film d o k u men taln y n a ten temat! Co p rawd a trzmiel zo s tałb y
zap ewn e u zn an y za czy s tej k rwi Ary jczy k a d u mn ie rep rezen tu jąceg o „ras ę
p an ó w” (n iem. die Herrenrasse), ale n iewątp liwie mó g ł​b y b y ć to p rawd ziwy h it!
Sk ąd in ąd cu d o wn e zwierzęta, jak imi n iewątp liwie s ą trzmiele, u ras tają w tak ich
s y tu acjach d o ran g i mo ty wacy jn eg o i p s y ch o lo g iczn eg o cu d u , p o n ieważ mimo
s wo jej u ło mn o ś ci p o trafią d o k o n y wać rzeczy n iemo żliwy ch . Czy tak jes t
n ap rawd ę?
J ak p o k azał o d cin ek Polimatów n a temat p s zczó ł, s p o ro o s ó b
n ie wie d o k ład n ie, jak wy g ląd a trzmiel. Bardzo często bowiem to Zawodowcy
zwierzę nazywane jest bąkiem, z którym nie ma zbyt wiele wspólnego. w świecie pszczół
Na ry s u n k ach 1 0 a i 1 0 b ś wietn ie wid ać ró żn icę. Bąk o wate
(Tabanidae), n azy wan e czas ami „ś lep ak ami”, to ro d zin a o d rażający ch o wad ó w,
k tó re ży wią s ię k rwią, p o wo d u ją b o les n e u k łu cia i p rzen o s zą ch o ro b y zak aźn e.
Den erwu ją i ran ią lu d zi, k o n ie o raz in n e zwierzęta, n a k tó ry ch żeru ją. Oczy wiś cie
w n ieu miejętn o ś ci o d ró żn ien ia trzmiela o d b ąk a n ie ma n ic złeg o , w k o ń cu n a
p ierws zy rzu t o k a tru d n o o d ró żn ić k as zalo ta o d p łetwala b łęk itn eg o . O wiele
g o rzej jes t, g d y n iewin n e trzmiele s ą zab ijan e z p o wo d u złej s ławy , jak ą cies zą s ię
b ąk i. Tak ie d ziałan ia, d o k o n y wan e p rzez lu d zi o in telig en cji d łu g o p is u , p o win n y
b y ć ab s o lu tn ie tęp io n e.
Trzmiele s ą b o wiem ws p an iały mi i n iezwy k le p o ży teczn y mi o wad ami,
o b jęty mi o ch ro n ą. Przez to , że s ą tak jak b y g ru b s zy mi p s zczo łami, p rzen o s zą
o wiele więcej p y łk u n iż p s zczo ły mio d n e. M ało teg o , mają d łu żs zy języ czek n iż
p s zczo ły , d zięk i czemu s ą w s tan ie zap y lić ro ś lin y , k tó re d la p s zczó ł s ą
n ied o s tęp n e. Po za ty m mo g ą p raco wać p rzy n iżs zy ch temp eratu rach n iż ich
k u zy n k i, co ratu je n iek tó re u p rawy w czas ie zimn iejs zy ch wio s en . Przy ty m
ws zy s tk im rzad ziej atak u ją lu d zi n iż p s zczo ły czy o s y , b o jak mawiają
en to mo lo d zy – s ą p o p ro s tu s k u p io n e n a d o b ry m wy k o n y wan iu s wo jej p racy .
Czy mo żemy d o teg o zes tawu p o zy ty wn y ch cech d o ło ży ć tę, o k tó rej ch ętn ie
mó wią tren erzy s u k ces u ? Nie!
J ak p rzek o n u je p ro fes o r M arek Ko zło ws k i z Kated ry En to mo lo g ii Sto s o wan ej
SGGW, b ad an a p rzez n as teza b y łab y p rawd ziwa ty lk o wted y , g d y b y mech an izm
latan ia u trzmieli b y ł id en ty czn y jak u p tak ó w. Te n ies amo wite o wad y latają
jed n ak in aczej. Ich s k rzy d ła o p ró cz teg o , że p o ru s zają s ię w o s i g ó ra– d ó ł, to
d o d atk o wo k ręcą ó s emk i w temp ie d o d wu s tu razy n a s ek u n d ę! Czy li trzmiele
d y s p o n u ją d o d atk o wą s iłą czeg o ś , co mo żemy o k reś lić mian em ś mig ieł.
Zag ad n ien iem ty m zajmo wał s ię ró wn ież zes p ó ł b ad awczy zło żo -n y z Rich ard a
Bo mp h rey a, Grah ama Tay lo ra i Ad rian a Th o mas a z Un iwers y tetu Ok s fo rd zk ieg o .
W arty k u le o p u b lik o wan y m w 2 0 0 9 ro k u w p iś mie „Ex p erimen ts in Flu id s ”
p rzed s tawili o n i tezę, iż lo t trzmiela jes t wy jątk o wo … n ieu d o ln y . Do s zli d o
tak ieg o wn io s k u p o u mies zczen iu trzmieli w tu n elu aero d y n amiczn y m
i s filmo wan iu ich ru ch ó w za p o mo cą k amery rejes tru jącej d wa ty s iące k latek n a
s ek u n d ę. Po d czas an alizy zap is u w b ard zo zwo ln io n y m temp ie zau waży li, że
s k rzy d ła p o ru s zają s ię n iezależn ie o d s ieb ie. Nie jes t jed n ak d o k o ń ca jas n e,
d laczeg o n atu ra wy p o s aży ła trzmiele w tak ą właś ciwo ś ć. By ć mo że d zięk i temu
lep iej man ewru ją p o międ zy k wiatami? Najważn iejs zy wn io s ek p ły n ący ze
ws p o mn ian eg o b ad an ia jes t tak i, że trzmiele potrafią latać dzięki ogromnej sile
produkowanej przez stosunkowo szerokie tułowie. Nie n ag in ają więc p raw fizy k i, lecz
wk ład ają s p o ro wy s iłk u w k ażd y ru ch . M o że ich lo t n ie wy g ląd a zb y t p ięk n ie, ale
za to jes t efek ty wn y , a p rzed e ws zy s tk im – mo żliwy !
Wcześ n iej tech n o lo g ia n ie p o zwalała n a wn ik liwe p rzy jrzen ie
s ię trzmielo wi w p o wietrzu . Pro fes o r J an e Wan g , fizy k Trzmiel w morzu
wirów
z Un iwers y tetu Co rn ella, wy jaś n ia, że mit d o ty czący lo tu ty ch
zwierząt b y ł d o d atk o wo związan y z n iezro zu mien iem fak tu , iż
w p rzeciwień s twie d o s amo lo tó w, k tó re mają ró wn y o b ieg aero d y n amiczn y ,
o wad y latają w mo rzu wiró w, mały ch wich ró w, wy twarzan y ch p rzez ru ch y
s k rzy d eł.
Tru d n o jed n o zn aczn ie ws k azać, k to zap o czątk o wał in teres u jący n as mit.
Zd an iem p ro fes o r Wan g , ws zy s tk o zaczęło s ię w latach trzy d zies ty ch XX wiek u
o d Lu d wig a Pran d tla z Un iwers y tetu w Gety n d ze, k tó ry zajmo wał s ię
aero d y n amik ą. To o n w o to czen iu s wo ich s tu d en tó w miał wy g ło s ić n iep rawd ziwą
tezę. In n i ws k azu ją n a s p ecjalis tę w zak res ie aero d y n amik i, zap o mn ian eg o
z n azwis k a, k tó ry p o d czas k o lacji ro zmawiał z ró wn ie an o n imo wy m b io lo g iem.
Kied y ten zap y tał g o o lo t trzmiela, in ży n ier z zap ałem zab rał s ię d o o b liczeń
i p rzy zało żen iu wag i, ro zmiaru , k s ztałtu s k rzy d eł d o s zed ł d o wn io s k u , że te
zwierzęta d y s p o n u ją zb y t małą s iłą, b y wy k o n ać lo t. Tak miał n aro d zić s ię mit
trzmiela – s y mb o lu s u k ces u i zwy cięs twa u my s łu n ad ciałem.
Ok azu je s ię zatem, że n as z mały b o h ater p o win ien zn ik n ąć z treś ci
p o d ręczn ik ó w s amo d o s k o n alen ia lu b n awet z ich ty tu łó w (n a p rzy k ład Barry
Sis k in d s wo ją k s iążk ę o „s ied miu p ro s ty ch s trateg iach , k tó re s p rawią, że
n iemo żliwe s tan ie s ię mo żliwy m” zaty tu ło wał Bumblebees Can’t Fly – Trzmiele nie
potrafią latać). Ich lot jest całkowicie uzasadnionym w świecie fizyki pięknym dziełem
sztuki. Nic więc d ziwn eg o , że in s p iro wał tak ich twó rcó w jak Nik o łaj Rims k i-
Ko rs ak o w, k tó reg o Lot trzmiela jes t jed n y m z n ajb ard ziej zn an y ch mo ty wó w
mu zy czn y ch . Bo o to , d ro d zy p ań s two , ży je (i lata!) o b o k n as n iezwy k łe d zieło
n atu ry !
 SZCZERBA, KTÓREJ NIE BYŁO
M IT:
Po ls k i miecz k o ro n acy jn y n azy wan y Szczerb cem wy s zczerb ił s ię p o u d erzen iu
n im w Zło tą Bramę.

Co wiemy o Szczerb cu – leg en d arn y m p o ls k im mieczu k o ro n acy jn y m? Nawet

p o b ieżn e s p o jrzen ie n a jeg o zd o b ien ia, k o n s tru k cję i n azwę ro d zi b ard zo wiele
p y tań . Dlaczeg o mó wimy o n im „Szczerb iec”? Kto n ak azał jeg o wy k u cie i b y ł
p ierws zy m właś cicielem? Py tan ia p o jawiające s ię wo k ó ł teg o artefak tu p o wo d u ją,
że mamy w Po ls ce jed en z n ajciek aws zy ch , ale i n ajb ard ziej tajemn iczy ch
s k arb ó w p rzes zło ś ci. W s zk o łach u czen i jes teś my o p o wieś ci, w k tó rej Bo les ław
Ch ro b ry zaraz p o zwy cięs twie n ad J aro s ławem M ąd ry m 1 4 s ierp n ia 1 0 1 8 ro k u
wjech ał triu mfaln ie d o Kijo wa i n a zn ak wik to rii u d erzy ł mieczem w Zło tą Bramę.
Dwieś cie lat p ó źn iej w Kronice wielkopolskiej zn alazło s ię u zu p ełn ien ie teg o o p is u : „z
teg o u d erzen ia miecz d o s tał małej b lizn y , k tó ra to b lizn a zo wie s ię p o p o ls k u
s zczy rb in a i d lateg o Szczy rb iec s ię n azy wa”. Do tej leg en d y au to r Kroniki
wielkopolskiej d o d aje jes zcze in fo rmację, że Ch ro b ry miał o trzy mać miecz z rąk
an io ła, co o zn aczało , iż n ieb io s a p o p ierają jeg o d ziałan ia. Ile p rawd y jes t w tej
ś red n io wieczn ej o p o wieś ci?
Zaczn ijmy o d teg o , że całe zd arzen ie o d wzo ro wał mis trz J an
M atejk o n a o b razie Bolesław Chrobry ze Świętopełkiem przy Złotej Bramie Miecz na wagę
w Kijowie (ry s u n ek 1 1 ). Wid zimy n a n im mo men t, k ied y Ch ro b ry złota
b ierze zamach , ab y u d erzy ć mieczem w b ramę mias ta. By ły b y to
więc s ek u n d y p rzed p o ws tan iem wy s zczerb ien ia. Sam wy g ląd miecza o d two rzy ł
p ó źn iej in n y ws p an iały malarz, M arcello Bacciarelli, k ied y s p o rtreto wał
Ch ro b reg o z jeg o o rężem (ry s u n ek 1 2 ). Wid ać wy raźn y u b y tek n a g ło wn i, czy li
o s trzu . Co b ard zo ciek awe i n iezwy k le ważn e – Bacciarelli, malu jąc ten p o rtret,
miał w ręk ach o ry g in aln y Szczerb iec, u d o s tęp n io n y p rzez k ró la Stan is ława
Au g u s ta Po n iato ws k ieg o . Czy mo żemy mu zatem zau fać?
Wątp liwo ś ci n arzu cają s ię s ame. Po p ierws ze, o b raz u k azu je s zczerb ę d o ś ć
wy s o k o , n iemal p o d jelcem, czy li częś cią, k tó ra ch ro n i d ło ń . To o zn aczało b y , że
Ch ro b ry mu s iałb y u d erzy ć b ard zo wy s o k o i to z o g ro mn ą s iłą, u s zk o d zen ie jes t
ws zak zn aczn e. Ale p rzecież lo g iczn iej b y ło b y u d erzy ć n iżej, tak ab y miało to
wy miar s y mb o lu , a n ie ch ęci zn is zczen ia b ramy . Po za ty m n a o b razie M atejk i
wid ać, że o twarta b rama b y ła u mies zczo n a s to s u n k o wo wy s o k o , d lateg o to d o ln a
częś ć miecza zetk n ęłab y s ię z k ratą. Czy rzeczy wiś cie is tn iał tak i zwy czaj, że
średniowieczny zwycięzca, wjeżdżając na podbite tereny, uderzał mieczem na przykład
w bramy miasta? Tak, taki gest był dość powszechny. W ten s p o s ó b zn aczo n o ró wn ież
mu ry alb o s łu p k i g ran iczn e. Nig d y n ie b y ło to mo cn e u d erzen ie, p o n ieważ
o zn aczało b y zn is zczen ie n ajlep s zeg o miecza, a n iek tó rzy eu ro p ejs cy wład cy
mieli tak d ro g ie eg zemp larze, że mo żn a b y b y ło k u p ić za n ie p arę wio s ek wraz
z p rzy leg ło ś ciami. Wy s tarczy ło więc ty lk o s y mb o liczn e mu ś n ięcie.
Czy n a p o d o b n y g es t zd ecy d o wał s ię Bo les ław Ch ro b ry , u d erzając Szczerb cem
w Zło tą Bramę? Kijó w za czas ó w n as zeg o k ró la b y ł d u ży m waro wn y m mias tem.
Do s tęp u d o n ieg o b ro n iły mu ry miejs k ie i b ramy , ale… n ie Zło ta Brama, k tó ra
p rzetrwała d o d zis iaj w fo rmie zrek o n s tru o wan ej. Kró l, n awet g d y b y ch ciał, n ie
mó g łb y wy s zczerb ić miecza o Zło tą Bramę, g d y ż ta p o ws tała d o p iero k ilk a lat p o
zd o b y ciu Kijo wa w 1 0 1 8 ro k u ! Najwięk s zy k łam in teres u jącemu n as mito wi
zad ają o g lęd zin y miecza. Po d czas an alizy o s trza au ten ty czn eg o Szczerb ca
wid zimy d o k ład n ie, że wy s zczerb ien ia n ie ma tam, g d zie p o k azał je Bacciarelli,
k tó reg o p o n io s ła fan tazja, mimo iż miał d o s tęp d o o ry g in ału , ale ró wn ież n ie ma
jej w n iżs zej częś ci g ło wn i, jak s u g ero wał to M atejk o . Ub y tk u n ig d y tam n ie
b y ło , a an alizy b ro n io zn awcó w n ie p o zo s tawiają złu d zeń – miecz zo s tał wy k u ty
d o p iero n a p rzeło mie XII i XIII wiek u . Czyli co najmniej sto lub dwieście lat po
śmierci Chrobrego!
Dlaczeg o zatem Kronika wielkopolska i in n e źró d ła b łęd n ie wiążą
b ro ń z p ierws zy m k ró lem Po ls k i? Najp ewn iej wy n ik ało to Sny o potędze
z ro s n ąceg o k u ltu Ch ro b reg o p o jeg o ś mierci. Zwłas zcza
w o k res ie p o ls k ieg o ro zb icia d zieln ico weg o tęs k n o ta za d awn ą p o tęg ą b y ła
wy raźn a. Au to ró w ś red n io wieczn y ch k ro n ik mó g ł jed n ak zmy lić jed en fak t.
Wiele źró d eł, w ty m n a p rzy k ład ry s u n ek b ib lio tek arza J ack a Przy b y ls k ieg o ,
k tó ry d o k o n y wał in s p ek cji s k arb ca k ró lews k ieg o w 1 7 9 2 ro k u , a więc p rzed
k rad zieżą miecza, u d o wad n ia, że k ied y ś n a ręk o jeś ci wid n iały d wie tajemn icze
b las zk i. Na p ierws zej z n ich zn ajd o wał s ię łaciń s k i n ap is , k tó ry g ło s ił, że miecz
jes t włas n o ś cią k s ięcia Bo les ława. Na d ru g iej, k tó rej wy g ląd s ię n ie zach o wał,
u mies zczo n o n ap is „Z k tó ry m Pan Zb awca ws zy s tk ich , o b y ws p o mag ał g o
p rzeciw n iep rzy jacio ło m”. Nie ch o d ziło jed n ak o Bo les ława Ch ro b reg o . Kto
zatem b y ł p ierws zy m właś cicielem miecza?
 Ten fak t p o zo s tan ie d la n as zap ewn e tajemn icą i mo żemy jed y n ie
p rzy p u s zczać, że mo g ło ch o d zić o Bo les ława Po b o żn eg o , Bo les ława
I M azo wieck ieg o lu b Bo les ława Krzy wo u s teg o . Nas tęp n ie miecz p rzech o d ził
z rąk d o rąk , aż trafił d o k ró la Wład y s ława Ło k ietk a, k tó ry u ży ł g o p o d czas
k o ro n acji w 1 3 2 0 ro k u (p o tem to warzy s zy ł więk s zo ś ci in tro n izacji p o ls k ich
k ró ló w aż d o Stan is ława Au g u s ta Po n iato ws k ieg o ). Ale n ajważn iejs ze p y tan ie
wciąż p o zo s taje b ez o d p o wied zi: d laczeg o miecz n azy wamy Szczerb cem, s k o ro
n ie ma n a n im żad n ej s zczerb y ? Ró wn ież w tej k wes tii miecz s zczeln ie s k ry wa
s wo je s ek rety i n ie ma p ewn o ś ci co d o p o ch o d zen ia n azwy . By ć mo że o d n o s i s ię
o n a d o walk i, a k o n k retn ie czy n n o ś ci, k tó rą ry cerz zamierzał wy k o n ać ty m
n arzęd ziem, a więc n a p rzy k ład wy s zczerb ić in n y miecz? Rzeczo wn ik ten b y łb y
u two rzo n y an alo g iczn ie d o in n eg o p o ls k ieg o wy razu – „k o lec”. Ko lec k łu je,
a n ie jes t k łu ty . To o zn aczało b y , że s zczerb iec s zczerb i, a n ie jes t wy s zczerb io n y .
Tak ie wy tłu maczen ie jes t p rawd o p o d o b n e.
Po mimo b rak u wy s zczerb ien ia n a o s trzu mo żemy d o s trzec jed en ważn y
u b y tek (ry s u n ek 1 3 ) – jes t n im o twó r o wielk o ś ci 6 ,4 cen ty metra n a 0 ,9
milimetra, zn ajd u jący s ię p o d jelcem, n a g ó rze g ło wn i. Na jeg o temat
ro zp o ws zech n io n y jes t in n y mit mó wiący , że w ty m miejs cu u mies zczan o
relik wię jak ieg o ś ś więteg o d la o ch ro n y wo jo wn ik a. Tak ą in terp retację czas ami
mo żemy u s ły s zeć o d p rzewo d n ik ó w o p ro wad zający ch wy cieczk i p o Wawelu .
Prawd a jes t n ieco b ard ziej p ro zaiczn a. Przez wieki miecz był przechowywany
w niekorzystnych warunkach i zaczął bardzo szybko korodować. Najp ierw p o jawiły s ię
w n im o two ry , a k ied y u ro s ły , zd ecy d o wan o s ię wy s zlifo wać je p iln ik iem d o
ró wn o miern eg o k s ztałtu . Dzis iaj u mies zczo n o w n im b las zk ę p o ch o d zącą
z n iezach o wan ej p o ch wy miecza. Ta b y ła p o n o ć n iep rzeciętn ej u ro d y i p o d o b n ie
jak s am miecz miała tajemn icze zn aczen ie s y mb o liczn e.
Niewiele b rak o wało , a mo g liś my g o s tracić n a zaws ze.
Szczerb iec b o wiem b y ł jed n y m ze s k arb ó w, k tó ry p rag n ęli Najcenniejszy
zd o b y ć ws zy s cy zab o rcy . By ł w k o ń cu s y mb o lem wielk o ś ci skarb
p ań s twa p o ls k ieg o . Po wielu latach p o s zu k iwań d o p iero w 1 7 9 5
ro k u Pru s ak o m u d ało s ię g o o d n aleźć i zrab o wać. Do d zis iaj n ie wiad o mo ,
d laczeg o p rzetrwał, p o n ieważ zn ajd u jące s ię n a n im in s y g n ia k ró lews k ie zo s tały
p rzeto p io n e n a mo n ety . Po d o b n e zag ro żen ie is tn iało ze s tro n y Niemcó w w czas ie
II wo jn y ś wiato wej. Ud ało s ię g o jed n ak s ch o wać p rzed o k u p an tem i w wielk iej
tajemn icy p rzewieźć d o Kan ad y , g d zie w d ep o zy cie b an k o wy m p rzeczek ał
wo jen n ą zawieru ch ę. W 1 9 5 9 ro k u p o wró cił d o Po ls k i i zo s tał u mies zczo n y n a
Wawelu wś ró d in n y ch n ajcen n iejs zy ch s k arb ó w p o ls k iej k u ltu ry , g d zie zn ajd u je
s ię d o d zis iaj. Przez te ws zy s tk ie wiek i to warzy s zy ł n ajważn iejs zy m
wy d arzen io m w k raju , miejmy więc n ad zieję, że n ad al p o zo s tan ie ś wiad k iem
h is to rii, ale ty m razem tej, k tó rą p is zemy s ami – a Po ls k i n ig d y ju ż n ie o p u ś ci.
 ZAWISZA KRUCZOCZARNY
M IT:
Zawis za Czarn y zawd zięcza s wó j p rzy d o mek k o lo ro wi zb ro i lu b b arwie s zat.

Śred n io wieczn i ry cerze b y li w czas ach s wo jej ś wietn o ś ci p rawd ziwy mi wzo rami
d o n aś lad o wan ia. Do d ziś zres ztą s ą p rzed s tawian i jak o lu d zie b ez s k azy .
Szczeg ó ln ie we Fran cji ży wa jes t n a p rzy k ład leg en d a o d zieln y m Ro lan d zie,
k tó ry w czas ie b itwy z Saracen ami p o n ió s ł b o h aters k ą ś mierć. W rzeczy wis to ś ci
h is to ry czn y Ro lan d , mas zeru jąc w ty ln ej s traży , zg in ął w zas ad zce p rzy g o to wan ej
p rzez Bas k ó w. Ale h is to rię n ależało u b arwić. Czy p o d o b n ej k o rek ty fak tó w
d o k o n an o p rzy o k azji ro d zimeg o ws p an iałeg o ry cerza – Zawis zy Czarn eg o
z Garb o wa h erb u Su lima?
Nies tety o jeg o ży ciu wiemy wb rew p o zo ro m d o ś ć mało , ale z n ieliczn y ch
p rzek azó w mo żemy wy wn io s k o wać, że b y ł wo jo wn ik iem o n iezwy k ły ch
u miejętn o ś ciach i ws p an iały m talen cie. J eg o zwy cięs twa w tu rn iejach ry cers k ich
b y ły s ły n n e n a całą Eu ro p ę. Wład cy p ó źn eg o ś red n io wiecza trak to wali tak ie
zawo d y b ard zo p o ważn ie, g d y ż wed łu g zwy czaju w trak cie n eg o cjacji czas em
o rg an izo wan o p o ty czk i rep rezen tu jący ch k ażd y k raj ry cerzy , k tó rzy b y li s wo is tą
wizy tó wk ą. Gd y b y p o d o b n a p rak ty k a p rzetrwała d o d zis iejs zy ch czas ó w,
p rzy wó d cy k rajó w zab ieralib y n a s zczy ty lu b k o n feren cje rep rezen tacje
p iłk ars k ie, k tó re ro zg ry wały b y w międ zy czas ie mecz. A to mo g ło b y zak o ń czy ć
s ię d la p o ls k ieg o p rezy d en ta n iezb y t d o b rze, n o ch y b a że o b o wiązu jącą
d y s cy p lin ą s p o rto wą b y łab y s iatk ó wk a – wted y w g lo rii i ch wale p o ls cy
d y p lo maci mo g lib y p rzy s tęp o wać d o n eg o cjacji.
Ówczes n y k ró l Władysław Jagiełło był niezwykle zadowolony ze
swojego podopiecznego. Pamiętajmy też, że Zawis za Czarn y to n ie Rycerz bez skazy
ty lk o wo jo wn ik , ale tak że u talen to wan y d y p lo mata.
Ws zech s tro n n ie wy ed u k o wan y ry cerz n awet w s k ali eu ro p ejs k iej n ie zd arzał s ię
zb y t częs to , a p rzecież Zawis za p rzes zed ł d o h is to rii ró wn ież jak o o s o b a
wy k s ztałco n a. Nas z ry cerz n au czy ł s ię czy tać i p is ać w d o mu ro d zin n y m, co n ie
b y ło wó wczas p o ws zech n e, p o n ieważ u ważan o , że n ie jes t to u miejętn o ś ć
p o trzeb n a n a p o lu b itwy . Op ró cz języ k a p o ls k ieg o zn ał n iemieck i i łacin ę,
a p iek ieln ie tru d n y węg iers k i n ajp rawd o p o d o b n iej o p an o wał w czas ie k amp an ii
wo jen n y ch . M amy więc d o czy n ien ia z o s o b ą n ietu zin k o wą.
Niek tó re leg en d y z jeg o ży cia p rzetrwały jed n ak d o d zis iaj n a p rawach fak tó w
h is to ry czn y ch . Tak jes t z p rzek o n an iem, że p rzy d o mek Zawis zy , czy li „Czarn y ”,
wziął s ię o d k o lo ru zb ro i n as zeg o wy b itn eg o ry cerza. Na k artach
d ziewiętn as to wieczn ej Encyklopedii Orgelbranda mo żemy zn aleźć in teres u jący
frag men t p rzy h aś le „Zawis za”: „(… ) Czarn y m b y ł z p rzy d o mk u , b o p o wiad ają, że
zaws ze n o s ił zb ro ję czarn ą”. Czy s to ją za ty m jak ieś mo cn e d o wo d y ?
Zaczn ijmy o d teg o , że ry cerze n iek ied y b arwili n a ciemn o
częś ci ek wip u n k u b o jo weg o lu b tu rn iejo weg o . Tak i efek t Wszystkie kolory

o s iąg an o , s to s u jąc tech n ik ę p o cieran ia metalu ro zg rzan y m d o Zawiszy

wy s o k iej temp eratu ry ro g iem. Czy tak właś n ie ro b ił
n ieu s tras zo n y Zawis za? Z n ieliczn y ch p rzek azó w n a ten temat n a u wag ę zas łu g u je
relacja z s o b o ru w Ko n s tan cji w 1 4 1 5 ro k u . Op ró cz teg o , że wy s łan y p rzez
Wład y s ława J ag iełłę Zawis za Czarn y d zieln ie b ro n ił s tan o wis k a Po ls k i w s p o rze
z Krzy żak ami, o d n o to wan y zo s tał jes zcze jed en fak t. Otó ż k ro n ik arz Ulrich v o n
Rich en tal zwró cił u wag ę n a d ziwn e… b arwn e s tro je n as zeg o ry cerza! Do d atk o wo
zd o b io n e b y ły k o lo ro wy mi p ęk ami p ió r. To b y o zn aczało , że Zawis za n ie trzy mał
s ię eleg an ck iej – wed łu g d zis iejs zy ch s tan d ard ó w – czern i, lecz n o s ił
wielo k o lo ro we s tro je. Tak a relacja z p ierws zej ręk i p o ważn ie p o d waża tezę
o p rzy d o mk u wzięty m o d k o lo ru s zat czy zb ro i.
Na in n y tro p n ap ro wad zają n as An n a Ry łk o -Ku rp iews k a o raz M ag d alen a
Sach a z Un iwers y tetu Gd ań s k ieg o w k s iążce Ethos rycerski w historii, literaturze i kulturze.
Ws p o min ają w n iej o p rzek azach s u g eru jący ch , iż w czas ie s wo jej o s tatn iej b itwy
p o d Go łąb cem (o b ecn ie Go lu b ac w Serb ii), z k tó rej ju ż n ie p o wró cił, Zawis za miał
n a s o b ie b ły s zczącą zb ro ję. Nap is ał o ty m w s wo jej k ro n ice J an Dłu g o s z:

Nieb awem o b s k o czo n y o d Tu rk ó w, k tó rzy wzięli g o za k ró la lu b jak ieg o

k s ięcia d la zb ro i ś wiecącej i p o ło wy czarn eg o o rła, k tó reg o miał w h erb ie, n a
p łas zczu ry cers k im o k ry wający m zb ro ję, d o s tał s ię d o n iewo li.

M o że to ws k azy wać n a fak t, że n ie b y ła o n a wy b arwian a ro zg rzan y m ro g iem,

k tó ry d ałb y efek t mato wej czern i. I ch o ciaż tru d n o całk o wicie zawierzy ć
Dłu g o s zo wi w tej k wes tii, to w p o łączen iu z relacją v o n Rich en tala mo żemy
ś miało wy ciąg n ąć wn io s ek , że Zawis za n ie trzy mał s ię jed n eg o k an o n u
k o lo ry s ty czn eg o . To o zn acza, że powiązanie jego przydomka z barwami szat lub zbroi
opiera się na słabych podstawach i z d u ży m p rawd o p o d o b ień s twem jes t mitem.
Czarny kruk
Sk ąd zatem ten s p ecy ficzn y p s eu d o n im n as zeg o ry cerza? J ak zau ważają Beata
M o żejk o , So b ies ław Szy b k o ws k i i Błażej Śliwiń s k i, au to rzy zn ak o mitej
mo n o g rafii Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, przezwisko musiało towarzyszyć mu
od wczesnych lat życia. Co w tak im razie mu s iało b y s ię s tać, ab y Zawis za jes zcze
p rzed zało żen iem zb ro i b y ł „czarn y ”? Na p rzy k ład mu s iałb y mieć k ru czo czarn e
wło s y i ś n iad ą cerę! Zres ztą ś lad , że zaró wn o Zawis za, jak i jeg o ró d zn an i b y li
z ciemn ej k arn acji i fizjo n o mii, zd aje s ię p o twierd zać p rzy d o mek jeg o b rata
Pio tra… „Kru czk a”. Ku tak iemu właś n ie wn io s k o wi s k łan ia s ię wy b itn y p o ls k i
med iewis ta Hen ry k Sams o n o wicz w k s iążce O „historii prawdziwej”. Mity, legendy
i podania jako źródło historyczne.
Tru d n o wy o b razić s o b ie, że p rzy d o mek o d n o s zący s ię d o k ru czo czarn eg o
(s ic!) p tak a b y ł p rzy p ad k o wy , ty m b ard ziej że w tamty ch czas ach tak ie
d o d atk o we o k reś len ia częs to o d zwiercied lały cech y fizy czn e. Po za ty m w h erb ie
Su lima, k tó ry m p o s łu g iwał s ię Zawis za, wid zimy w s reb rn y m p o lu p ó łczarn eg o
o rła. To ró wn ież mó g ł b y ć p o wó d d o n ad an ia p rzy d o mk u „Czarn y ”, p o n ieważ
tak ie p rzed s tawien ie jes t d o ś ć n iety p o we (o rły zazwy czaj b y wały s reb rn e).
Nies tety n ie zach o wał s ię żad en wizeru n ek Zawis zy p o ch o d zący z jeg o czas ó w,
k tó ry mó g łb y jed n o zn aczn ie ro zs trzy g n ąć in teres u jący n as temat. Dzis iaj
więk s zo ś ć o s ó b zap ewn e wy o b raża s o b ie teg o ry cerza tak , jak zo s tał u k azan y
p rzez J an a M atejk ę n a o b razie Bitwa pod Grunwaldem, ale trzeb a p amiętać, że n as z
wielk i malarz n ie o p ierał s ię n a wiary g o d n y ch o p is ach . Ub rał g o więc w fio leto wy
p łas zcz, a d o rąk wło ży ł k o p ię tu rn iejo wą, k tó ra n atu raln ie n ie mo g ła b y ć
u ży wan a w walce. Od twarzający ws p ó łcześ n ie p o s tać Zawis zy Czarn eg o
zn ak o mity jeźd ziec Alek s an d er J u rk o ws k i u ży wa s reb rzy s tej zb ro i, k tó ra
wy raźn ie o d cin a s ię o d jeg o b ard zo ciemn y ch wło s ó w. By ć mo że tak właś n ie
wy g ląd ał Zawis za w b o ju ?
Ch o ciaż w d zis iejs zy ch czas ach mamy raczej ten d en cję d o s zu k an ia p lam n a
h o n o rze w b io g rafiach wielk ich lu d zi, to jed n ak z p ełn y m p rzek o n an iem n ależy
p rzy zn ać, że Zawis za Czarn y b y ł wy jątk o wą p o s tacią w s k ali eu ro p ejs k iej. Nie
b rak o wało o czy wiś cie w jeg o ży cio ry s ie wy id ealizo wan y ch i n iewy jaś n io n y ch
ep izo d ó w, ale n ie p o win n y o n e p rzy s łan iać o g ó ln eg o o b razu n as zeg o ry cerza.
Zres ztą d o d ziś w p rak ty czn ie n iezmien io n y m k s ztałcie u ży wan e jes t
p o wied zen ie „p o leg ać n a k imś jak n a Zawis zy ”, a więc mieć p ełn e zau fan ie d o
o s o b y n iezawo d n ej, s o lid n ej i mo cn ej. I właś n ie tak i b y ł p rzed e ws zy s tk im
Zawis za Czarn y z Garb o wa h erb u Su lima.
 HUSARSKIE SKRZYDŁA
M IT:
Sk rzy d ła, k tó ry ch u ży wała h u s aria, s tras zliwie ś wis zczały n a p o lu b itwy
i p ło s zy ły k o n ie p rzeciwn ik a.

Gd y b y ś my p rzen ieś li d zis iejs zą n o wo czes n ą tech n o lo g ię wo js k o wą w XVI lu b

XVII wiek , to jed n a k o mp an ia wy p o s ażo n a w czo łg i p o zwalałab y n am wy g ry wać
z k ilk u k ro tn ie liczn iejs zy mi wo js k ami. Najciek aws ze jed n ak jes t to , że d o tak ich
zwy cięs tw n ie p o trzeb u jemy p o d ró ży w czas ie, b o właś n ie w XVI i XVII s tu leciu
d y s p o n o waliś my fo rmacją, k tó ra w s wo jej k arierze p o trafiła zmieś ć z p o la b itwy
s ied mio - czy n awet p iętn as to k ro tn ie więk s ze o d d ziały wro g a. By ła n ią
n ieu s tras zo n a i p o two rn ie g ro źn a h u s aria. Nic więc d ziwn eg o , że wo k ó ł teg o
fen o men u n aro s ło s p o ro n ieś cis ło ś ci i mitó w.
J ed en z n ich d o ty czy d o mn ieman eg o ś wis tu wy d awan eg o n a p o lu b itwy p rzez
s ły n n e h u s ars k ie s k rzy d ła. Ale zaczn ijmy o d b ard ziej fu n d amen taln ej k wes tii –
czy s k rzy d eł u ży wan o w walce? Os tatn io n a p o p u larn o ś ci zy s k u je teo ria, że
p o jawiały s ię ty lk o w czas ie p arad lu b , b ard zo rzad k o , n a p o lu walk i. J eś li
k to k o lwiek zab ierał je w b ó j, to ty lk o n ieliczn i h u s arze. Tak a o p in ia jes t jed n ak
b łęd n a. Is tn ieje wiele wiary g o d n y ch źró d eł, z k tó ry ch jas n o wy n ik a, że h u s aria
u ży wała s k rzy d eł w b o ju d o o k o ło 1 6 4 0 ro k u . Najczęś ciej mo n to wan o je p rzy
ty ln y ch łęk ach s io d ła, a p ó źn iej p rzy twierd zan o d o zb ro i h u s ars k iej. Aż d o
p o ło wy XVIII wiek u n ie b y ły tak fin ezy jn ie wy g ięte (ry s u n ek 1 4 ). By ła to p ro s ta
d rewn ian a lis twa p o wleczo n a s k ó rą z wb ity mi p ió rami. Zwy k le jed n a, p o lewej
s tro n ie.
Sk u p my s ię zatem n a ich p rzezn aczen iu . J ak p o d aje Rad o s ław Sik o ra w s wo jej
k s iążce Z dziejów husarii, wen eck i p o s eł Hiero n im Lip p o man o p is ał w 1 5 7 5 ro k u :

W czas ie wo jn y [h u s arze – p rzy p . R.K.] u ży wają ws zy s tk ich s p o s o b ó w,

ab y s ię zd awało , że ich jes t więcej n iżeli w is to cie, a d la p rzes tras zen ia
n iep rzy jaciela u b ierają k o n ie w p ió ra, p rzy p in ają s o b ie s k rzy d ła o rle, a n a
b ark ach zawies zają s k ó ry lamp arcie i n ied źwied zie.

Dzięk i s k rzy d ło m u zy s k iwan o więc p rzewag ę

p s y ch o lo g iczn ą. Wy b itn y h is to ry k wo js k o wo ś ci Bro n is ław Efekt przewagi
Gemb arzews k i s łu s zn ie zau waży ł, że p o łączen ie lamp arcich s k ó r, psychologicznej
k tó ry mi p o wlek an o zb ro ję, i s k rzy d eł w czas ie s zy b k ieg o b ieg u
k o n ia d awało wrażen ie o b ecn o ś ci jak iejś n ad p rzy ro d zo n ej s iły . Nato mias t teorię,
że skrzydła służyły do tego, aby ich świst płoszył konie wroga, możemy włożyć między
bajki. Na p o lu b itwy h ałas b y ł tak o g ro mn y , że n ik t n ie u s ły s załb y tak ieg o
d źwięk u .
Tak że w tej s p rawie mo żemy zau fać Rad o s ławo wi Sik o rze, n iezwy k le
rzeteln emu h is to ry k o wi s p ecjalizu jącemu s ię w d ziejach h u s arii, k tó ry celn ie
s twierd za, że p rzeciwn ik s p rawiający wrażen ie więk s zeg o , n iż jes t
w rzeczy wis to ś ci, mó g ł n ie ty lk o o b n iżać mo rale p rzeciwn ik a, ale też s tras zy ć
jeg o ru mak i. Przy wo łu je o n p rzek az Leo p o ld a Stein h au s era z 1 7 9 5 ro k u :

Każd y to warzy s z h u s ars k i ma ze s o b ą p ach o łk a z k arab in em i jes t

ró wn ież u zb ro jo n y k iry s em, ma n a ramien iu s k ó rę wilczą i wiel-k ie s k rzy d ło
międ zy o b u ramio n ami, ws zy s tk o to s łu ży d o zas tras zen ia k o n i
n iep rzy wy k ły ch d o tak ieg o wid o k u .

Sk rzy d eł n ie wy k o rzy s ty wan o tak że d o o ch ro n y p rzed cięciem z ty łu , jak

s u g eru ją n iek tó rzy . Źró d ło w p o s taci wy p o wied zi k ard y n ała Pietra
Ald o b ran d in ieg o , częs to cy to wan e w ty m k o n tek ś cie, d o ty czy ło n ie h u s arii, lecz
p o ls k ich Tataró w. M imo że s k rzy d ła n ie b y ły o b o wiązk o we, n a p o d s tawie ry cin
i ó wczes n y ch p rzek azó w mo żemy s twierd zić, że używała ich znaczna część husarzy.
By ły to n ato mias t k o n s tru k cje zb y t d elik atn e, ab y wy twarzać h ałas , k tó ry
s k u teczn ie s tras zy łb y k o n ie wro g a.
Czy zatem atry b u t w p o s taci g en erato ra ś wis tu to jak aś
mrzo n k a? Ok azu je s ię, że h u s arii, o p ró cz s zczęk u zb ro i i miecza, Łopoczący
to warzy s zy ł jed en p rzed mio t, k tó ry p rzy s zy b k iej s zarży proporzec
wy d awał całk iem g ło ś n y d źwięk . By ł o n częś cią p o d s tawo wej
b ro n i jeźd źca – k o p ii. W czas ie fro n taln eg o atak u u s tawian o ją g ro tem d o
p rzeciwn ik a i u d erzan o , jak p is ał J an M ey s zto wicz, s zty ch em p ro s ty m, a więc
p ch n ięciem, k tó re p rzeb ijało n iep rzy jaciela. Ko p ie zn an o o czy wiś cie ró wn ież
w Eu ro p ie Zach o d n iej, ale tamte wers je b y ły ciężk ie i n iep rak ty czn e (mo g ły
waży ć o k o ło p iętn as tu k ilo g ramó w). Na d o d atek b y ły d o ś ć k ró tk ie, d lateg o
b ro n iący s ię z d ru g iej s tro n y p ik in ier, k tó ry o p ierał s wo ją p ik ę o ziemię,
d o s ięg ał ry cerza s zy b ciej n iż k o p ia jeg o . Lecz Po lacy zn aleźli n a to s p o s ó b .
Dłu g i d rąg p rzezn aczo n y n a k o p ię b y ł n a d łu g o ś ci o d g ro tu aż d o k u li
wy d rążo n y w ś ro d k u . Dzięk i temu zn aczn ie zred u k o wan o jeg o wag ę,
a n iewy d rążo n a częś ć wraz z k u lą p rzes u wały ś ro d ek ciężk o ś ci d o ty łu .
Op ero wan ie tak ą k o p ią b y ło o wiele łatwiejs ze, a k o n s tru k cja mo g ła b y ć d łu żs za.
Dlateg o ta zab ó jcza b ro ń h u s ars k a mierzy ła n iek ied y p o n ad s ześ ć metró w!
W czas ie b itwy p o d Po ło n k ą w 1 6 6 0 ro k u jed en z h u s arzy n ab ił n a n ią s ześ ciu
M o s k ali! Zn ając wy g ląd k o p ii, mo żemy p rzejś ć d o meritu m. W jej g ó rn ej częś ci
u mies zczan o tak że p ro p o rzec, k tó ry , jak p is ał s ek retarz J erzeg o Lu b o mirs k ieg o ,
b y ł „tak d łu g i, że d o ty k ał u ch a k o ń s k ieg o ” (cy tat p o ch o d zi z k s iążk i Karo la
Ko zło ws k ieg o Wojsko Polskie z roku 1830/31: przedstawione w 16 obrazach z dodaniem krótkiej
historyi wojskowości polskiej, wy d an ej w Po zn an iu w 1 9 0 8 ro k u ). Ten s p o ry k awałek
materiału , b ęd ący o zn aczen iem d an ej ch o rąg wi, ło p o cząc n a wietrze, mó g ł
wy twarzać całk iem g ło ś n y d źwięk i ś wis tać n ad u s zami k o n i.
Czy b y łb y to d źwięk n a ty le d o n o ś n y , ab y p rzeb ić s ię p rzez h armid er
p an u jący n a p o lu b itwy ? Zap ewn e n ie, ale n atrafiamy tu n a ś lad mitu . Nawet b ez
d o d atk o wy ch h ałaś liwy ch atry b u tó w polscy skrzydlaci jeźdźcy odnosili spektakularne
sukcesy przez prawie dwieście lat, a więc o wiele d łu żej n iż teo rety czn ie
n iezwy ciężo n e armie Alek s an d ra Wielk ieg o czy Nap o leo n a! J ak p o d aje d o k to r
Sik o ra, p o tężn y Karo l X Gu s taw, k ró l Szwecji, tak p o wied ział o h u s arii: „Gd y b y m
miał p rzy n ajmn iej d zies ięć ty s ięcy tak ich żo łn ierzy , to n ie ty lk o Tu rcję, ale cały
ś wiat s p o d ziewałb y m s ię łatwo p o d b ić”. Tak s p ek tak u larn y m wo js k iem
d y s p o n o waliś ​m y w XVI i XVII wiek u !
 POWSTAŁEM – WYGRAŁEM
M IT:
Po ws tan ie wielk o p o ls k ie b y ło jed y n y m wy g ran y m w h is to rii Po ls k i.

Ko n iec g ru d n ia to zwy czajo wo czas p o ś więco n y n a ś wiąteczn e u czto wan ie,

a ch wilę p ó źn iej n a imp rezę n o wo ro czn ą. W ty m o k res ie med ia n iech y b n ie
zas erwu ją n am film Kevin sam w domu i n ajp rawd o p o d o b n iej p rzy p o mn ą jes zcze
o wy b u ch u p o ws tan ia wielk o p o ls k ieg o , d o d ając, że b y ła to jed y n a in s u rek cja
wy g ran a p rzez Po lak ó w. Tak ą o to ciek awo s tk ę wielo k ro tn ie p u b lik o wały med ia
u ważan e za p o ważn e. Pro b lem p o leg a n a ty m, że n ie jes t o n a p rawd ziwa! Czy
ch o d zi jed n ak o to , że p o ws tan ie zak o ń czy ło s ię p o rażk ą?
Zry w mies zk ań có w Po zn an ia o raz o k o liczn y ch mias t
i mn iejs zy ch miejs co wo ś ci n ajczęś ciej p rzy p is u je s ię p rzelan iu Zbuntowane
czary g o ry czy w k o ń cu g ru d n ia 1 9 1 8 ro k u . Wted y to d o miasto
Po zn an ia p rzy b y ł cies zący s ię o g ro mn y m u zn an iem Ig n acy J an
Pad erews k i. Niemieck ie wład ze s p o d ziewały s ię, że jeg o
p o jawien ie s ię 2 6 g ru d n ia mo że wy wo łać n iep o k ó j w reg io n ie, d lateg o
b ezs k u teczn ie p ró b o wały zak azać p rzy jazd u . Niemieccy u rzęd n icy n ie p o my lili
s ię an i tro ch ę w o cen ie wp ły wu wy s tąp ien ia wy b itn eg o p ian is ty n a p o ls k ą
lu d n o ś ć. Wk ró tce p o jeg o p rzemó wien iu , zak o ń czo n y m o wacją n a s to jąco ,
ro zp o częły s ię man ifes tacje p atrio ty czn e. Na u licach zało p o tały flag i Fran cji,
Wielk iej Bry tan ii i Stan ó w Zjed n o czo n y ch , i o czy wiś cie Po ls k i, a zatem p ań s tw
wro g ich Niemco m. Cierp liwo ś ć wład z s ię wy czerp ała, więc zarząd zo n o ak cje
o d weto we o p is an e w k o mu n ik acie Naczeln ej Rad y Lu d o wej:

Wczo raj p o p o łu d n iu , n a k ró tk o p rzed czwartą, n ad ciąg ały d o mias ta

z k o s zar n a J eży cach o d d ziały u zb ro jo n y ch żo łn ierzy n iemieck ich
z s zó s teg o p u łk u g ren ad ieró w, w liczb ie o k o ło d wu s tu , z o ficerem n a czele,
ś p iewając n iemieck ie p ieś n i, wtarg n ęli d o g mach u Naczeln ej Rad y Lu d o wej,
zry wając tamże s ztan d ary an g iels k i, amery k ań s k i i fran cu s k i.

Z d als zej częś ci tej relacji d o wiad u jemy s ię, że Po lacy , ch o ciaż p o czątk o wo
d ąży li d o załag o d zen ia n ap ięty ch s to s u n k ó w, n ie zamierzali b iern ie p rzy g ląd ać
s ię d ziałan io m wś ciek łej ad min is tracji n iemieck iej: „Pro wo k acy jn e zach o wan ie
s ię g wałto wn ik ó w n iemieck ich zwab iło n iep rzy g o to wan ą n a n ap aś ć i p ro wo k ację
lu d n o ś ć p o ls k ą, k tó ra wy leg ła n a u lice”.
Dlateg o wk ró tce zaczęły p o ws tawać o g n is k a p o ls k ich o d d ziałó w, k tó re
ro zlały s ię ró wn ież n a in n e mias ta Wielk o p o ls k i. Po s erii zwy cięs tw p o ws tań cy
p rzejmo wali k o n tro lę n ad co raz więk s zy mi teren ami. W k o ń cu o czy eu ro p ejs k ich
p o lity k ó w zwró ciły s ię w k ieru n k u Po zn an ia i – jak s łu s zn ie zau waża h is to ry k
Ry s zard Kaczmarek – mimo s p rzeciwu Berlin a włączo n o d o n eg o cjacji o b s zar
p o ws tan ia wielk o p o ls k ieg o . M o żn a więc p rzy p u s zczać, że na wkrótce podpisany
rozejm z Niemcami i późniejsze włączenie Wielkopolski do państwa polskiego ogromny
wpływ miał zwycięski przebieg owego zrywu niepodległościowego. Sp ecjalizu jący s ię
w n ajn o ws zej h is to rii Po ls k i h is to ry k Czes ław Brzo za p rzy p o min a w d ziewiąty m
to mie Wielkiej historii Polski o b ejmu jący m lata 1 9 1 8 – 1 9 4 5 , że u p ły n ęło n ieco czas u
o d p o k o n an ia III Rzes zy p rzez jed n o p o ls k ie wo jewó d ztwo d o całk o witej
s tab ilizacji, ale zn aczen ia tej in s u rek cji n ie mo żn a b ag atelizo wać. A zatem
p o d ważan ie wy g ran ej w p o ws tan iu wielk o p o ls k im ma mn iej więcej ty le s en s u , ile
zad an ie p y tan ia w res tau racji M cDo n ald ’s o to , k tó ry k u ch arz d zis iaj g o tu je. Po
p ro s tu n ie n ależy teg o ro b ić, b o n ie ma k u temu p rzes łan ek .
Trzeb a jed n ak p amiętać, że o p ró cz p o ws tan ia
wielk o p o ls k ieg o d o s zło d o in n y ch reb elii, k tó re s k u teczn ie Wygranych
u waln iały jak iś teren o d wro g iej o k u p acji. O jak ie p o ws tan ia powstań było
ch o d zi? J eś li s k u p imy u wag ę wy łączn ie n a o k res ie walk i więcej, niż nam się
wydaje
o p o ls k ie ziemie w czas ie zab o ró w i zaraz p o ich zn ies ien iu , to
mamy p rzy n ajmn iej cztery p o d o b n e b atalie o p ró cz p o ws tan ia
wielk o p o ls k ieg o . Na p ierws zy o g ień id zie wy g ran e... p o ws tan ie wielk o p o ls k ie –
ty m razem z 1 8 0 6 ro k u . M arek Rezler, wy b itn y zn awca wielk o p o ls k ich zry wó w
n iep o d leg ło ś cio wy ch , p o d k reś la, że h as ło d o p o ws tan ia p rzeciwk o p ru s k iej
wład zy d ali w ty m wy p ad k u J an Hen ry k Dąb ro ws k i i J ó zef Wy b ick i, k tó rzy
wid zieli s zan s ę n a u two rzen ie n iezależn eg o p ań s twa p o ls k ieg o . To międ zy
in n y mi d zięk i ich d etermin acji u d ało s ię p o b ić p rzeważające s iły p rzeciwn ik a.
Gen erał Dąb ro ws k i trzy lata p ó źn iej ró wn ież p ro wad ził Wielk o p o lan d o
zwy cięs twa, ty m razem n ad Au s triak ami w czas ie wy d arzen ia n azy wan eg o
„ru ch awk ą wielk o p o ls k ą” z 1 9 0 9 ro k u . M ies zk ań có w ty ch teren ó w mo żemy więc
n azy wać s p ecjalis tami w zak res ie wy g ran y ch p o ws tań . Nied łu g o p o triu mfaln ej
in s u rek cji z lat 1 9 1 8 – 1 9 1 9 n a p o d o b n y zry w zd ecy d o wali s ię mies zk ań cy
Su wals zczy zn y , k tó rzy walczy li o o d zy s k an ie Sejn z rąk litews k iej ad min is tracji
w p o ws tan iu s ejn eń s k im. Cel o s iąg n ięto z n awiązk ą, p o n ieważ wy zwo lo n o tak że
więk s ze częś ci p o łu d n io wo -ws ch o d n iej Su wals zczy zn y . M amy zatem d o
czy n ien ia z k o lejn y m p o ws tan iem zwień czo n y m zwy cięs twem. Nie mo żn a też
zap o mn ieć o p o ws tan iach ś ląs k ich , z k tó ry ch wed łu g ró żn y ch au to ró w
o g ro mn y m s u k ces em zak o ń czy ło s ię d ru g ie, trzecie lu b o b a. Sk ąd więc wziął s ię
mit o p o ws tan iu wielk o p o ls k im z lat 1 9 1 8 – 1 9 1 9 jak o jed y n y m wy g ran y m?
Niek tó rzy twierd zą, że in n e in s u rek cje n ie miały tak wielk ieg o zn aczen ia
p o lity czn eg o . Tak ie my ś len ie jes t jed n ak p o zb awio n e s en s u ! Czy mo żemy
jed n o zn aczn ie warto ś cio wać, k tó ra walk a o n iep o d leg ło ś ć jes t lep s za b ąd ź
b ard ziej zas łu g u jąca n a mian o wielk iej? Po za ty m wy g ran e walk i n a Śląs k u
o p ró cz o d zy s k an y ch teren ó w d ały d o s tęp d o ś wietn ie zo rg an izo wan eg o
p rzemy s łu , k tó ry p rzez d łu g ie lata miał d u że zn aczen ie d la Po ls k i. Dlateg o
mu s imy wy raźn ie p o d k reś lić, że p o ws tan ie wielk o -p o ls k ie n a p ewn o n ie jes t
jed y n ą wy g ran ą b atalią teg o ty p u . Z b ard zo d o b rej k s iążk i Powstanie wielkopolskie
1918–1919 M ark a Rezlera mo żn a wy ciąg n ąć wn io s ek , że za mitem „jedynego
wygranego powstania” stoją sami Wielkopolanie. M it b y ł p o wtarzan y w id en ty czn y m
k s ztałcie jes zcze p rzed wy b u ch em II wo jn y ś wiato wej. J ak i b y ł teg o cel? By ć
mo że ch cąc p o d k reś lić wy jątk o wo ś ć s wo jej walk i, Po zn an iacy zap o min ali, że
d ziałają p rzed e ws zy s tk im n a s wo ją n iek o rzy ś ć, p o n ieważ s ami mieli b o g atą
h is to rię wy g ran y ch walk z zab o rcą. Na d o d atek k wes tio n o wan ie in n y ch
zwy cięs k ich p o ws tań wcale n ie p o d n o s i ran g i p o ws tan ia wielk o p o ls k ieg o .
Pamiętajmy za-tem, że w o cen ie walk n iep o d leg ło ś cio wy ch zaws ze warto
zach o wać n ajwy żs zą o s tro żn o ś ć, b o w g rę wch o d zą k rew, p o t i łzy n as zy ch
p rzo d k ó w.

URATOWAŁ NAS CUD?

M IT:
W czas ie wo jn y p o ls k o -rad zieck iej * p o ls k ie wo js k a, n iep rzy g o to wan e d o
walk i i s łab o d o wo d zo n e, u rato wał cu d , zn an y jak o Cu d n ad Wis łą.

Eleg an ck o u b ran y s tars zy mężczy zn a s ied ział w wy g o d n y m ro lls -ro y s ie w wers ji

co u p é. By ł wy raźn ie zan iep o k o jo n y i zmęczo n y d łu g o trwały m n ap ięciem. Przez
s zy b y s amo ch o d u o b s erwo wał zad y mio n e p o le b itwy . Nie b y ł to n ajlep s zy czas
n a p o d s u mo wan ia, ale p ó źn iej n ap is ał w s wo jej k s iążce The Eighteenth Decisive Battle of
the World: Warsaw, 1920:

Gd y b y Karo l M ło t n ie p o ws trzy mał atak u Saracen ó w p o d To u rs (...),

Ko ran u n au czan o b y d ziś w s zk o łach w Ok s fo rd zie. (...) Gd y b y Piłs u d s k iemu
i Wey g an d o wi n ie u d ało s ię p o ws trzy mać triu mfaln eg o p o ch o d u Armii
Czerwo n ej w b itwie p o d Wars zawą, n ie ty lk o ch rześ cijań s two mu s iało b y
d o ś wiad czy ć n ieb ezp ieczn eg o o d wro tu , ale n a n ieb ezp ieczeń s two zo s tało b y
wy s tawio n e ju ż s amo is tn ien ie zach o d n iej cy wilizacji.

Czło wiek iem ty m b y ł Ed g ar Vin cen t D’Ab ern o n , p ó źn iejs zy amb as ad o r

Wielk iej Bry tan ii w Berlin ie. Wy rażał ty m s amy m n ie ty lk o s wo je zd an ie, ale
tak że o p in ie in n y ch o b s erwato ró w z o b awą ś led zący ch p o czy n an ia Ro s jan . Co
n ajciek aws ze – n ie ws zy s cy p o trafili n ależy cie o cen ić wy s iłk i o jcó w zwy cięs twa
n ad Armią Czerwo n ą. Po k o n an ie Ro s jan p rzy p is y wan o raczej ś lep emu trafo wi,
s zczęś liwemu zrząd zen iu lo s u lu b p rzy p ad k o wi, co zn alazło o d zwiercied len ie
w s twierd zen iu „Cu d n ad Wis łą”.
W ty m k o n tek ś cie częs to p o jawia s ię arg u men t, że b ez
s zczęś liweg o zb ieg u o k o liczn o ś ci marn a i n ieliczn a armia, n a Bezlitosna

d o d atek s łab o d o wo d zo n a, n ig d y n ie wy g rałab y ze zn aczn ie precyzja i dobre

s iln iejs zy m p rzeciwn ik iem. Z tej wers ji wy łan ia s ię o b raz decyzje
k o mp letn eg o n iep rzy g o to wan ia i ch ao s u w s zereg ach p o ls k ieg o
wo js k a. J ak a zatem b y ła p rawd a? Op ró cz p o ls k o -rad zieck ieg o s p o ru o ziemię,
zd an iem h is to ry k a No rman a Dav ies a, n ajważn iejs za b y ła jed n ak ch ęć ro zlan ia
b o ls zewick iej rewo lu cji n a zach ó d Eu ro p y . Na d ro d ze ty m p lan o m w p ierws zej
k o lejn o ś ci s tała n iep o k o rn a Po ls k a, ale p rzecież wielk o ś ć i s iła Armii Czerwo n ej
miały zag waran to wać p ełn e p o wo d zen ie o weg o p rzed s ięwzięcia.
Czerwo n o armiś ci p arli więc d o p rzo d u , ab y zrealizo wać p o lity czn y cel n u mer
jed en – zd o b y cie Wars zawy . Parad o k s aln ie to rosyjska pewność siebie przyczyniła się
do ostatecznej porażki bolszewików. W p ewn y m mo men cie p ęd zące p o d Wars zawę
ro s y js k ie wo js k a ro zciąg n ęły s wo je lin ie i zo s tały zatrzy man e n a p rzed mieś ciach
s to licy . Ale wb rew temu , co s ię czas ami mó wi, to n ie Bitwa Wars zaws k a
zad ecy d o wała o p o ls k im s u k ces ie.
 W Sztab ie Gen eraln y m Wo js k a Po ls k ieg o d o s k o n ale wied zian o , że n ależy za
ws zelk ą cen ę trzy mać Ro s jan p o d s to licą i n ie co fn ąć s ię an i o k ro k , ale n ie b y ł to
cel s am w s o b ie. Dlaczeg o ? Po n ieważ w ty m s amy m czas ie p rzy g o to wy wan o
n iezwy k le o d ważn y p lan atak u ! J ak s łu s zn ie zau waża h is to ry k Ry s zard
Kaczmarek w k s iążce Historia Polski 1914–1989, p rzep ro wad zić g o miała tak zwan a
Gru p a Ud erzen io wa w s ile p ięciu d y wizji. To właś n ie o n a z p ełn y m imp etem
u d erzy ła zn ad Wiep rza n a ro zciąg n ięte lewe s k rzy d ło armii M ich aiła
Tu ch aczews k ieg o . Atak , k tó ry m b ezp o ś red n io k iero wał J ó zef Piłs u d s k i, b y ł tak
n ies p o d ziewan y i mo cn y , że rad zieck ie armie zo s tały zmiecio n e w p ro ch . Po lacy
d ąży li d o całk o witeg o ro zb icia i o k rążen ia p rzeciwn ik a, co k o mp letn ie
zas k o czy ło Tu ch aczews k ieg o , k tó ry p ó źn iej o b win ił Stalin a o to , że ten
p o ws trzy mał 1 . Armię Ko n n ą Siemio n a Bu d io n n eg o mo g ącą u p rzed zić man ewr
o d d ziałó w Piłs u d s k ieg o . Rosyjskie dowództwo nie spodziewało się, że w obliczu
napierającej Armii Czerwonej w głowach polskich strategów zrodzi się plan tak
brawurowego ataku. Uczciwie trzeb a p rzy zn ać, że b y ł o n s k rajn ie ry zy k o wn y
i n ieb ezp ieczn y , ale zo s tał s two rzo n y z b ezlito s n ą p recy zją. I ch o ciaż
Tu ch aczews k i n ad al p o czątk o wo ch ciał atak o wać Wars zawę, to s zy b k o o k azało
s ię, że lo s y tej wo jn y zo s tały ro zs trzy g n ięte n a k o rzy ś ć Po lak ó w. Co więc, o p ró cz
ś wietn eg o d o wo d zen ia, p rzy czy n iło s ię d o zwy cięs twa?
Og ro mn e zn aczen ie miał fak t, że p o ls k i Sztab Gen eraln y
wied ział o ro s y js k ich p lan ach ! Złaman ie wro g ieg o s zy fru Lustro za plecami

rad io weg o p o zwalało na p erfek cy jn e ro zezn an ie s ię bolszewików

w liczeb n o ś ci, ro zmies zczen iu , a n awet n as tro jach Armii
Czerwo n ej! Wy b itn y zn awca wo jn y p o ls k o -b o ls zewick iej Grzeg o rz No wik
p o ró wn u je to d o u s tawien ia lu s tra za p lecami n as zeg o p rzeciwn ik a p o d czas p artii
p o k era. Ty m lu s trem w 1 9 2 0 ro k u b y ł właś n ie zaawan s o wan y tech n o lo g iczn ie
wy wiad wo js k o wy , n a k tó ry zap raco wali zn ak o mici p o ls cy k ry p to lo d zy . To
jed n ak ty lk o wierzch o łek g ó ry lo d o wej. Po ls cy d o wó d cy b o wiem mieli n ie ty lk o
wg ląd w p o czy n an ia p rzeciwn ik a, ale tak że ś wiad o mo ś ć b łęd ó w, k tó re p o p ełn ia.
Tu ch aczews k i b y ł tak p ewn y zwy cięs twa i s iły militarn ej b o ls zewik ó w (w 1 9 2 0
ro k u p o d b ro n ią b y ło o k o ło p ięciu milio n ó w czerwo n o armis tó w!), że ro zciąg n ął
za b ard zo s wo je lin ie i n ie d b ał o właś ciwą k o mu n ik ację międ zy o d d ziałami.
Zn aczący ch b łęd ó w b y ło zres ztą d u żo o wiele więcej i właś n ie to g en ialn ie
wy k o rzy s tali Po lacy !
W ro zk azie s p ecjaln y m n u mer 1 0 0 0 0 p o d p is an y m p rzez s zefa Sztab u
Gen eraln eg o g en erała Tad eu s za Ro zwad o ws k ieg o zn ajd o wało s ię jed n o zn aczn e
s twierd zen ie: „(… ) n o g ami i męs twem p iech u ra p o ls k ieg o mu s imy wy g rać tę
b itwę”. M o rale p o ls k ich żo łn ierzy b y ło tak wy s o k ie, że n ik o g o n ie trzeb a b y ło
p rzek o n y wać d o walk i w o b ro n ie o jczy zn y . Oczy wiś cie is tn iały o d s tęp s twa o d tej
zas ad y , n a p rzy k ład w p o s taci d ezercji ch ło p s k ich o ch o tn ik ó w ch cący ch zd ąży ć
n a… żn iwa. Nie zmien ia to fak tu , że o d wag a i męs two p o ls k ich żo łn ierzy p rzes zły
d o h is to rii. Sk ąd zatem ab s o lu tn ie n ieu zas ad n io n y mit, że Po ls k ę u rato wały
s zczęś cie i p rzy p ad ek , a n ie ś wietn ie zmo b ilizo wan a armia d o wo d zo n a p rzez
właś ciwy ch lu d zi?
Stali za ty m p rzed e ws zy s tk im p o lity czn i p rzeciwn icy J ó zefa Piłs u d s k ieg o .
Ich g łó wn y m celem p o k o ń czący m wo jn ę trak tacie ry s k im b y ło o b n iżen ie zas łu g
Naczeln eg o Wo d za w zwy cięs twie. Ch o ciaż ró wn ie wiele (lu b n awet więcej)
d o b ry ch d ecy zji p o d ejmo wali tak że in n i, jak n a p rzy k ład g en erał Tad eu s z
Ro zwad o ws k i, g en erał Kazimierz So s n k o ws k i czy fran cu s k i p rzed s tawiciel mis ji
p o lity czn o -wo js k o wej g en erał M ax ime Wey g an d , to zas łu g i i o d p o wied zialn o ś ć
Piłs u d s k ieg o za d ecy zje s ztab u s ą n iezap rzeczaln e * * . Op o zy cja s tarała s ię jed n ak
u d o wo d n ić co ś p rzeciwn eg o , w czy m p o mó g ł arty k u ł w „Rzeczp o s p o litej”
au to rs twa Stan is ława Stro ń s k ieg o , czło n k a o b o zu n aro d o weg o , k tó ry p o raz
p ierws zy u ży ł s twierd zen ia „Cu d n ad Wis łą”. Wk ró tce z tej n o wej n azwy
u czy n io n o n arzęd zie d o walk i z o b o zem Piłs u d s k ieg o i s tało s ię to jes zcze
w s ierp n iu 1 9 2 0 ro k u !
Ob ó z n aro d o wy u zn ał M ax ime’a Wey g an d a za o jca
zwy cięs twa, ale n ie miało to wiele ws p ó ln eg o z fak ty czn y m Wiara czyni cuda
p rzeb ieg iem u s taleń w Sztab ie Gen eraln y m. Niek tó rzy h is to ry cy
twierd zą n awet, że Wey g an d był ig n o ro wan y p rzez Piłs u d s k ieg o
i Ro zwad o ws k ieg o . J ak s łu s zn ie zau waża h is to ry k Krzy s zto f Klo c, o p o zy cji
p o mo g ła ró wn ież p o s tawa s p o rej częś ci Ko ś cio ła k ato lick ieg o , k tó ry p o wiązał
zwy cięs two Po lak ó w z p rzy p ad ający m n a 1 5 s ierp n ia d n iem Wn ieb o wzięcia
Najś więts zej M arii Pan n y . Pro fes o r J an u s z Szczep ań s k i w s wo im arty k u ​l e
Kontrowersje wokół bitwy warszawskiej 1920 roku o p u b lik o wan y m n a łamach „M ó wią
Wiek i” p rzy wo łu je lis t p as ters k i k ard y n ała Alek s an d ra Kak o ws k ieg o , w k tó ry m
n ap is an o :

Zd u mio n y o d wag ą i męs twem b o jo wn ik ó w p o ls k ich , żo łn ierz

b o ls zewick i co fał s ię w p rzes trach u i p ad ał rażo n y , b o n ad zas tęp ami wo js k
 p o ls k ich wid ział u n o s zący s ię s ztan d ar z wizeru n k iem M atk i Bo s k iej.

Niek tó ry m wro g im Piłs u d s k iemu p rzed s tawicielo m Ko ś cio ła u zas ad n ien ie

wy g ran ej in terwen cją b o s k ą b y ło d o d atk o wo n a ręk ę. I ch o ciaż we ws zy s tk ich
k o n flik tach zb ro jn y ch o d ro b in a s zczęś cia jes t n a wag ę zło ta, to z p ełn y m
p rzek o n an iem n ależy p o d k reś lić, że Po ls k i, a zarazem res zty Eu ro p y , wcale n ie
u rato wał cu d , k tó ry trafił s ię jak ś lep ej k u rze ziarn o . Z ty m o k reś len iem walczy
d zis iaj wielu h is to ry k ó w, b o ostatnia faza wojny polsko-bolszewickiej powinna być
zapamiętana jako pasmo dobrych decyzji, które rękoma bitnych żołnierzy doprowadziły
do ostatecznego zwycięstwa. Zamias t ro zmy ś lać o rzek o mo cu d o wn y ch zd arzen iach ,
Po lacy p o win n y raczej zająć s ię p o p u lary zacją wied zy n a temat teg o zwy cięs twa,
p o n ieważ n awet o b co ​k rajo wcy wied zą, że jes t to wy g ran a n ied o s zaco wan a. J u ż
fran cu s k i g en erał Lo u is Fau ry w 1 9 2 8 ro k u p is ał:

Przed d wu s tu laty Po ls k a p o d mu rami Wied n ia u rato wała ś wiat

ch rześ cijań s k i o d n ieb ezp ieczeń s twa tu reck ieg o ; n ad Wis łą i n ad Niemn em
s zlach etn y ten n aró d o d d ał p o n o wn ie ś wiatu cy wilizo wan emu u s łu g ę, k tó rą
n ie d o ś ć o cen io n o .

M o że więc warto s k u p ić s ię n a ty m as p ek cie wo jn y p o ls k o -rad zieck iej?

* Nazwa k o n flik tu w latach 1 9 1 9 – 1 9 2 1 d o d zis iaj b u d zi s p o ry wś ró d h is to ry k ó w.

J ed n i o p tu ją za n azwą „wo jn a p o ls k o -rad zieck a” lu b „wo jn a p o ls k o -b o ls zewick a”,
a in n i (n a p rzy k ład h is to ry k wo js k o wo ś ci p ro fes o r Lech Wy s zczels k i) wo lą
o k reś len ie „wo jn a p o ls k o -ro s y js k a”, g d y ż b o ls zewicy n ie b y li jed y n y mi, z k tó ry mi
mu s iała zmierzy ć s ię p o ls k a armia.
* * Is tn ieją ró wn ież o p in ie o fataln ej k o n d y cji p s y ch iczn ej mars załk a Piłs u d s k ieg o
w tamty m czas ie. To o n jed n ak wziął o d p o wied zialn o ś ć za o s tateczn e u s talen ia
Sztab u Gen eraln eg o .
 Z SZABLĄ NA CZOŁGI
M IT:
Po ls cy k awalerzy ś ci s zarżo wali w czas ie wo jn y o b ro n n ej w 1 9 3 9 ro k u n a
n iemieck ie czo łg i i p o jazd y p an cern e.

Leg en d a o atak ach p o ls k ich k awalerzy s tó w n a n iemieck ie czo łg i o d lat ro zp ala

wy o b raźn ię zain teres o wan y ch h is to rią lu d zi n a cały m ś wiecie. Dla jed n y ch jes t
s y mb o lem g łu p o ty i n aiwn o ś ci Po lak ó w, k tó ra miałab y o b jawiać s ię n ad zieją, że
u d a s ię zatrzy mać p o jazd p an cern y za p o mo cą k awałk a metalu w p o s taci s zab li.
Dla in n y ch jes t p o twierd zen iem o d wag i i p o ś więcen ia d la k raju w czas ie
k amp an ii o b ro n n ej w 1 9 3 9 ro k u , k tó rą h is to ria zap amiętała jak o k amp an ię
wrześ n io wą. Czy jed n ak tak ie b rawu ro we s zarże k o n n e fak ty czn ie s ię o d b y wały ?
Ab y o d p o wied zieć n a to p y tan ie, p rzy jrzy jmy s ię b ard zo d o k ład n ie p o ls k iej
k awalerii. W 1 9 3 9 ro k u jazd a s tan o wiła aż d zies ięć i p ó ł p ro cen t o g ó łu
ws zy s tk ich s ił zb ro jn y ch , a więc jej u d ział b y ł n ies p o ty k an ie wy s o k i. Dla
p o ró wn an ia: ró wn ież mająca d łu g ie trad y cje z czas ó w cars k ich rad zieck a
k awaleria s tan o wiła o k o ło s ześ ciu p ro cen t ws zy s tk ich wo js k , n ie mó wiąc
o jeźd zie n iemieck iej, k tó ra led wo p rzek raczała d wa p ro cen t u d ziału w całej armii.
Po ls cy k awalerzy ś ci u ważan i b y li p rzez s p o łeczeń s two za fo rmację ws p an iałą
i elitarn ą. Na d efilad y wo js k o we i p o k azy p rzy ch o d ziły tłu my Po lak ó w, ab y
p o d ziwiać p ięk n ie p rezen tu jący ch s ię jeźd źcó w. Czy w u my s łach d o wó d có w ty ch
elitarn y ch i ś wietn ie wy s zk o lo n y ch jed n o s tek mó g ł zro d zić s ię p o my s ł
zaatak o wan ia wro g ich czo łg ó w, k tó ry ch p rzecież g łó wn ą cech ą jes t o d p o rn o ś ć n a
teg o ty p u s zarże? Ws zelk a lo g ik a temu p rzeczy . Ows zem, w czas ie atak u n a
Po ls k ę Niemcy u ży wali p rzes tarzały ch , lek k ich czo łg ó w Pan zerk amp fwag en I,
k tó re b y ły s łab o o p an cerzo n e i źle u zb ro jo n e. Ich p an cerz w n ajg ru b s zy m
miejs cu miał zaled wie trzy n aś cie milimetró w. Ale nawet jemu nie mogło zagrozić
jakiekolwiek cięcie szablą! Nie mó wiąc ju ż o lep s zy ch czo łg ach , tak ich jak
Pan zerk amp fwag en II i III, mający ch p o n ad d wu k ro tn ie g ru b s ze p an cerze.
Po mimo teg o w wielu filmach i k s iążk ach , zwłas zcza o b co ​‐
języ czn y ch , mo żemy zn aleźć o p is y tak ich atak ó w p o ls k iej Hej, hej, ułani…
k awalerii. Ró żn i au to rzy n ajczęś ciej ws k azu ją, że o d b y ły s ię o n e
p o d czas bitwy pod Krojantami, w bitwie pod Mokrą lu b w czas ie szarży pod Wólką
Węglową.
W p rzy p ad k u p ierws zej p o ty czk i p rzy wo łu je s ię s y tu ację, d o k tó rej d o s zło 1
wrześ n ia 1 9 3 9 ro k u o k o ło g o d zin y d ziewiętn as tej. Właś n ie wted y u łan i p o d
d o wó d ztwem p u łk o wn ik a Kazimierza M as talerza zau waży li b atalio n n iemieck ich
żo łn ierzy w trak cie o d p o czy n k u . Tak a o k azja mo g ła s ię n ie p o wtó rzy ć, więc
b ły s k awiczn ie zap ad ła d ecy zja o wy k o n an iu s zarży , p o d czas k tó rej Po lacy
b ezlito ś n ie s iek ali h itlero wcó w s zab lami. Ak cja zak o ń czy ła s ię p o wo d zen iem, ale
n ag le p o jawiły s ię n iemieck ie p o jazd y p an cern e, k tó re o two rzy ły o g ień
z k arab in ó w mas zy n o wy ch . M imo s zy b k ieg o o d s k o k u k ilk u d zies ięciu u łan ó w
p o leg ło , w ty m d o wó d ca, p u łk o wn ik M as talerz. Nie b y ło tu jed n ak mo wy o atak u
n a p o jazd y p an cern e, lecz jed y n ie o s zy b k im wy co fan iu p o ls k ich o d d ziałó w.
Niemal w ty m s amy m czas ie co d ziałan ia p o d Kro jan tami, ch o ć p o n ad
cztery s ta k ilo metró w n a p o łu d n ie, w rejo n ie ws i M o k ra, p o ls k ie p o zy cje zaciek le
atak o wała 4 . Dy wizja Pan cern a d o wo d zo n a p rzez g en erała Geo rg a-Han s a
Rein h ard ta. Po d czas o b ro n y p u łk o wn ik An d rzej Ku czek p o s tan o wił wy s łać n a
p o mo c in n emu o d d ziało wi trzeci s zwad ro n p o d d o wó d ztwem ro tmis trza J erzeg o
Ho llak a. W trak cie p rzejazd u zza ws zech o b ecn eg o d y mu jed n o s tce ro tmis trza
u k azały s ię n iemieck ie czo łg i, k tó re o d razu zaczęły s trzelać d o Po lak ó w. Ho llak
p rzy to mn ie wy d ał ro zk az o d s k o k u n a s k raj las u , co n ies tety wiązało s ię
z k o n ieczn o ś cią jazd y o b o k wro g ich tan k ó w. Ułan i zach o wali zimn ą k rew
i w czas ie p rzecis k an ia s ię o b o k h itlero ws k ich p o jazd ó w p an cern y ch cięli
s zab lami p o g ło wach wy ch y lający ch s ię czo łg is tó w. Nie b y ło to jed n ak ,
p o d o b n ie jak p o d Kro jan tami, ś wiad o me p o rwan ie s ię n a n iemieck ie czo łg i,
a jed y n ie d o raźn a o b ro n a w ch wili u cieczk i. W o k o licach miejs ca tej ak cji
zn ajd u je s ię d zis iaj p ięk n e d rzewo n azy wan e „d ęb em Ho llak a”, d o k tó reg o
p rzy twierd zo n o p amiątk o wą tab licę.
Trzecią p o ty czk ą, k tó ra miałab y d ać p o czątek leg en d zie, jes t s zarża p o d Wó lk ą
Węg lo wą, k tó rą wy k o n ali żo łn ierze z 1 4 . Pu łk u Ułan ó w J azło wieck ich o raz 9 .
Pu łk u Ułan ó w M ało p o ls k ich . Ob ie fo rmacje zn alazły s ię w n iezwy k le tru d n y m
p o ło żen iu , p o n ieważ w czas ie p rzeb ijan ia s ię d o Wars zawy n atk n ęły s ię n a
n iemieck ie o d d ziały . Do wó d ca, p u łk o wn ik Ed ward Go d lews k i, n a wid o k
h itlero wcó w p o s tan o wił s ię n ie wy co fy wać i wy d ał ro zk az d o ro zp o częcia s zarży .
Atak b y ł tak b rawu ro wy , że zas k o czen i Niemcy n ie zd o łali u trzy mać s wo ich lin ii
i Po lacy p rzeb ili s ię p rzez n ie. M imo że w o k o licach Wó lk i Węg lo wej i Dąb ro wy
Leś n ej zn ajd o wały s ię wro g ie czo łg i, ró wn ież tu taj o jak iejk o lwiek s zarży n ie
mo g ło b y ć mo wy .
Id en ty czn ie s p rawa ma s ię z in n y mi p o ty czk ami p o d czas p o ls k iej wo jn y
o b ro n n ej w 1 9 3 9 ro k u , d lateg o z p ełn ą s tan o wczo ś cią trzeb a p rzy zn ać, że legenda
o atakach kawalerzystów na niemieckie czołgi i pojazdy pancerne nie ma nic wspólnego
z rzeczywistością, a p o ls cy żo łn ierze n ie p o win n i b y ć o to p o s ąd zan i.
J ak ie s ą zatem źró d ła teg o mitu ? Przed e ws zy s tk im s to i za
ty m n iemieck a p ro p ag an d a. Nazis to ws k im u rzęd n ik o m b ard zo Fantazja
Goebbelsa
p as o wała tak a wers ja h is to rii, b o u łań s k a fan tazja Po lak ó w
u zas ad n iała k o n ieczn o ś ć trzy man ia n iemieck ieg o b ata n ad n imi.
Wro g iej p ro p ag an d zie n ieś wiad o mie p o mó g ł ró wn ież Wło ch In d ro M o n tan elli,
k tó ry w 1 9 3 9 ro k u b y ł o b ecn y w Po ls ce jak o zag ran iczn y k o res p o n d en t g azety
„Co rriere d ella Sera”. Po b itwie p o d Kro jan tami Niemcy zap ro wad zili
d zien n ik arzy n a p o b o jo wis k o , g d zie wś ró d czo łg ó w leżały ciała u łan ó w.
Ko res p o n d en to m p rzek azan o fałs zy wą in fo rmację, iż żo łn ierze zg in ęli w czas ie
s zarży n a p o jazd y p an cern e. M o n tan elli, k tó ry s y mp aty zo wał z Po lak ami, n ap is ał
w arty k u le, że w o b ro n ie k raju s zli o n i o d ważn ie z s zab lami n a n iemieck ie czo łg i,
d zięk i czemu we Wło s zech wzro s ła s y mp atia d o Po lak ó w, za co wło s k i
d zien n ik arz miał zo s tać o d s u n ięty i p rzen ies io n y d o k rajó w b ałty ck ich . J eg o
o p is p o d ch wy ciło M in is ters two Pro p ag an d y i Oś wiecen ia Pu b liczn eg o
k iero wan e p rzez J o s ep h a Go eb b els a. J u ż w p aźd ziern ik u 1 9 3 9 ro k u n a o k ład ce
czas o p is ma „Der Pimp f” mo żn a b y ło zo b aczy ć ry s u n ek u k azu jący s fałs zo wan e
wy d arzen ia, a więc n iemieck i czo łg ro zjeżd żający atak u jący ch g o k awalerzy s tó w.
Już ty lk o k wes tią czas u b y ła p u b lik acja p s eu d o n au k o wy ch
i p s eu d o h is to ry czn y ch k s iążek n a ten temat, tak ich jak wy d an a w 1 9 4 0 ro k u
p raca Panzerschützen in Polen Alb erta Ben ary ’eg o .
Najwięk s zy wp ły w n a ro zp o ws zech n ien ie s ię mitu miały jed n ak
p ro p ag an d o we filmy , k tó re b y ły wy ś wietlan e w cały ch Niemczech . Ob raz p o ls k iej
k awalerii s zarżu jącej n a n iemieck ie czo łg i mo żn a b y ło zo b aczy ć międ zy in n y mi
w filmie p o d ty tu łem Kampfgeschwader Lützow (p o l. Szwadron bojowy Lützow), w k tó ry m
Po lak ó w o d g ry wali żo łn ierze s ło waccy w n ap ręd ce zrek o n s tru o wan y ch
mu n d u rach . Po n ad to frag men ty teg o filmu b y wały my ln ie b ran e za k ro n ik ę
h is to ry czn ą i w tak im ch arak terze o d twarzan e p rzez ró żn e med ia, co jes zcze
b ard ziej u mo cn iło mit p o ls k iej s zarży . Swo ją ceg iełk ę d o jeg o wy k u cia d o ło ży ła
ró wn ież p o ls k a s ztu k a, n a p rzy k ład za s p rawą o b razó w J erzeg o Ko s s ak a czy filmu
Lotna An d rzeja Wajd y . Parad o k s aln ie n ajczęś ciej arty ś ci p o wielali mit w d o b rej
wierze, ab y p o d trzy mać p amięć o b o h aters k ich k awalerzy s tach .
Po ls k a k awaleria, zd an iem wielu zn awcó w wo js k o wo ś ci, n ie o k azała s ię wcale
fo rmacją an ach ro n iczn ą, lecz jed n y m z n ajb ard ziej s k u teczn y ch ś ro d k ó w
h amo wan ia p o s tęp ó w n iemieck ich czo łg ó w. By n ajmn iej n ie o d b y wało s ię to za
p o mo cą s zab li, ale d zięk i mo żliwo ś ci u two rzen ia s k u teczn ej zap o ry o g n io wej,
k tó rą mo żn a b y ło s zy b k o p rzen ieś ć w in n e miejs ce. A ws zy s tk o za s p rawą
ś wietn eg o wy s zk o len ia i wo li walk i. I to właś n ie tak i o b raz p o ls k ieg o
k awalerzy s ty p o win ien p rzejś ć d o h is to rii.
 Bibliografia
Podaj cegłę, niewolniku!
C.W. Ceram, Bogowie, groby i uczeni, p rzeł. J . No wack i, Wars zawa 2 0 0 2 .
H. Haarman n , T. Sh eh ata, The Ancient Egyptians Used Volunteers, Not Slaves, to Build the
Pyramids [w:] S. Dan v er (red .), Popular Controversies in World History: Investigating
History’s Intriguing Questions, San ta Barb ara 2 0 1 1 .
M . M aty s , A. Wło d ars k i, S. Zag ó rs k i, Patent na dźwignię z linką, czyli jak zbudowano
piramidy, „Gazeta Wy b o rcza”, 1 8 wrześ n ia 2 0 0 2 .
V. M o rell, The Pyramid Builders, „Natio n al Geo g rap h ic” 2 0 0 1 , t. 2 0 0 , n r 5 .
J . Ro mer, The Great Pyramid: Ancient Egypt Revisited, Camb rid g e 2 0 0 7 .
J . Sh aw, Who Build the Pyramids?, „Harv ard M ag azin e” 2 0 0 7 , lip iec– s ierp ień .
K. Sh illin g to n , History of Africa, Lo n d o n 2 0 1 2 .
C. Smith , Z. Hawas s , M . Leh n er, How the Great Pyramid Was Built, New Yo rk 2 0 0 6 .
K. Sp en ce, Ancient Chronology – Astronomical Orientation of the Pyramids, „Natu re” 2 0 0 1 , n r
412.

Jedz, zwymiotuj, jedz dalej

M . Bard el, Wielkie żarcie w oczach Petroniusza, czyli o rzymskich zbytkach w dziedzinie jedzenia
i picia, „M ies ięczn ik Zn ak ” 2 0 0 7 , n r 6 2 9 .
P. Bro wn , Cesarstwo Rzymskie [w:] P. Vey n e (red .), Historia życia prywatnego, t. 1 : Od
Cesarstwa Rzymskiego do roku tysięcznego, p rzeł. K. Aru s to wicz, M . Ro s two ro ws k a,
Wars zawa 2 0 0 5 .
P. Faas , Around the Roman Table, Lo n d o n 2 0 1 3 .
J .C. M cKeo wn , A Cabinet of Roman Curiosities: Strange Tales and Surprising Facts from the
World’s Greatest Empire, Ox fo rd 2 0 1 0 .
Sen ek a, Listy moralne do Lucyliusza, p u b lik acja na s tro n ie:
h ttp ://k ated ra.u k s w.ed u .p l/b ib lio tek a/s en ek a_ lis ty _ mo raln e_ d o _ lu cy liu s za.p d f.
Sweto n iu s z, Żywoty cezarów, p rzeł. J . Niemirs k a-Plis zczy ń s k a, Wars zawa 1 9 8 7 .
L. Win n iczu k , Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rzymu, Wars zawa 2 0 0 6 .

Kto przyprawił rogi wikingom

T. Allan , Wikingowie: życie, legendy i sztuka, p rzeł. T. J u rewicz, Wars zawa 2 0 0 3 .
W. Du czk o , Ruś wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesno​średniowiecznej Europie
Wschodniej, p rzeł. N. Kreczmar, Wars zawa 2 0 0 6 .
R. Fran k , The Invention of the Viking Horned Helmet [w:] M . Dallap iazza, G.W. Web er
(red .), International Scandinavian and Medieval Studies in Memory of Gerd Wolfgang Weber,
Tries te 2 0 0 0 .
J . Grah am-Camp b ell, The Viking World, Lo n d o n 2 0 0 1 .
R. M ellin k o ff, The Horned Moses in Medieval Art and Thought, Berk eley 1 9 7 0 .
M .P. Sp eid el, Ancient Germanic Warriors: Warrior Styles from Trajan’s Column to Icelandic
Sagas, New Yo rk 2 0 0 4 .

Obrona średniowiecza
J . Dęb s k i, Kształtowanie cywilizacji europejskiej, Biały s to k 2 0 0 8 .
M . Falag as , E. Zark ad o u lia, G. Samo n is , Arab Science in the Golden Age (750–1258 C.E.)
and Today, „Th e FASEB J o u rn al” 2 0 0 6 , t. 2 0 , n r 1 0 .
E. Gran t, God and Reason in the Middle Ages, Camb rid g e 2 0 0 1 .
S. Kwiatk o ws k i, Średniowieczne dzieje Europy, Wars zawa 2 0 0 6 .
T. M an teu ffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Wars zawa 2 0 0 5 .
R. M ich ało ws k i, Historia powszechna. Średniowiecze, Wars zawa 2 0 0 9 .
A. M u rray , Should the Middle Ages Be Abolished?, „Es s ay s in M ed iev al Stu d ies ” 2 0 0 4 .
H. Sams o n o wicz, Dziedzictwo średniowiecza. Mity i rzeczywistość, Wro cław 1 9 9 1 .
B. Zien tara, Historia powszechna średniowiecza, Wars zawa 1 9 9 4 .

Uważaj, bo spadniesz z mapy!

L. Bis h o p , The Myth of the Flat Earth [w:] S. Harris , B. Grig s b y (red .), Mis​conceptions about
the Middle Ages, New Yo rk – Lo n d o n 2 0 0 7 .
M . Bizo ń , Kiedy Ziemia przestała być płaska? Wizje Układu Słonecznego do czasów Keplera,
„Fo to n ” 2 0 1 2 , n r 1 1 7 .
J . Dęb s k i, Kształtowanie cywilizacji europejskiej, Biały s to k 2 0 0 8 .
R. Fras er, When the Earth Was Flat: Remembering Leonard Cohen, Alden Nowlan, the Flat Earth
Society, the King James Monarchy Hoax, the Montreal Story Tellers and Other Curious Matters,
Win d s o r 2 0 0 7 .
S.J . Go u ld , The Late Birth of a Flat Myth, h ttp ://w3 .in f.fu -
b erlin .d e/leh re/SS0 5 /efs /materials /FlatEarth .p d f.
W. Irv in g , A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus, Lo n d o n 1 8 2 8 .
J .B. Ru s s ell, The Myth of the Flat Earth, p rezen tacja n a s p o tk an iu American Scien tific
 Affiliatio n , 4 s ierp n ia 1 9 9 7 , Wes tmo n t Co lleg e.
R. Simek , Heaven and Earth in the Middle Ages: The Physical World before Columbus, p rzeł. A.
Hall, Wo o d b rid g e 1 9 9 6 .

Jak odkryć niezakryte?

P. Ceg iels k i, Norwegia. Wikingowie. Leiv Eriksson. Leiv Szczęśliwy, „Gazeta Wy b o rcza”, 2 6
czerwca 1 9 9 2 .
W.S. Dan cey , The First Discovery of America: Archaeological Evidence of the Early Inhabitants of
the Ohio Area, Co lu mb u s 1 9 9 4 .
N. Dav ies , Europa. Rozprawa historyka z historią, p rzeł. E. Tab ak o ws k a, Krak ó w 1 9 9 8 .
J . Grab o ws k i, Historia Kanady, Wars zawa 2 0 0 1 .
Y.N. Harari, Od zwierząt do bogów. Krótka historia ludzkości, p rzeł. J . Hu n ia, Wars zawa
2014.
W. Irv in g , A History of the Life and Voyages of Christopher Columbus, Lo n d o n 1 8 2 8 .
P. J en k in s , Historia Stanów Zjednoczonych, p rzeł. A. Ok s iu ta, Krak ó w 2 0 0 9 .
M . J o n es , Historia USA, p rzeł. P. Sk u ro ws k i, P. Os tas zews k i, Gd ań s k 2 0 0 2 .
Z. Lewick i, Nowy Świat [w:] Stany Zjednoczone Ameryki. Jak rodziła się potęga, „Po mo cn ik
His to ry czn y Po lity k i”, g ru d zień 2 0 1 3 .
C.J . M errill, Colom of Catalonia: Origins of Christopher Columbus Revealed, Sp o k an e 2 0 0 8 .
H. Páls s o n , The Vinland Sagas: The Norse Discovery of America, Harmo n d s wo rth 1 9 6 5 .
„Po mo cn ik His to ry czn y Po lity k i: Stan y Zjed n o czo n e Amery k i”, p aźd ziern ik
2013.
M . Zawad zk i, Odkrywca Ameryki czy ludobójca? Dwa kolejne miasta USA już nie świętują Dnia
Kolumba, „Gazeta Wy b o rcza”, 1 4 p aźd ziern ik a 2 0 1 4 .

Jego Niskość Napoleon

A. Barh am, Napoleon Wasn’t Short and St. Patrick Wasn’t Irish: When History Gets It Wrong,
Lo n d o n 2 0 1 4 .
G. Brewer, Ch . Riley , Height, Relationship Satisfaction, Jealousy, and Mate Retention,
„Ev o lu tio n ary Ps y ch o lo g y ” 2 0 0 9 , t. 7 , n r 3 .
D. Ch an d ler, Napoleon, Barn s ley 2 0 0 2 .
F. Hawth o rn e, It’s No Tall Tale, Height Matters [w:] Fact or Fiction: Science Tackles 58 Popular
Myths, New Yo rk 2 0 1 3 .
J . Ko mlo s , Francesco Cinnirella, European Heights in the Early 18th Century,
„Vierteljah rs ch rift fü r So zial- u n d Wirts ch afts g es ch ich te” 2 0 0 7 , t. 9 4 , n r 3 .
C.-F. d e M en ev al, Working with Napoleon: Memoirs of Napoleon Bonaparte by His Private
Secretary, New Yo rk 2 0 1 1 .
J . O’Co n n o r, E.F. Ro b erts o n , The History of Measurement, St. An d rews 2 0 0 3 .
A. Ro b erts , Napoleon Wielki, p rzeł. M . i T. Fied o rek , J . Wło d arczy k , Wars zawa 2 0 1 5 .
S. Ulijas zek , F. J o h n s to n , M . Preece, The Cambridge Encyclopedia of Human Growth and
Development, Camb rid g e 1 9 9 8 .

Guziki a dobre maniery

L. Allio , Boutons, Paris 2 0 0 1 .
K. Field , Napoleon’s Buttons and Other Tales of Materials Failures, EETimes , 3 0 lip ca 2 0 1 0 .
A. Gran v ille, Gentleman. Mam zasady, Ols zan ica 2 0 1 1 .
I. M cNeil, An Encyclopaedia of the History of Technology, Lo n d o n – New Yo rk 1 9 9 0 .
J . M o llo y , Napoleon May Have Added Buttons to Improve Officer Manners, „Gain es v ille Su n ”,
1 7 wrześ n ia 1 9 8 4 .
R. Nu wer, From the Greatest Wardrobe Malfunction in History, „Smith ​s o n ian ” 2 0 1 2 .
A. Ro b erts , Napoleon Wielki, p rzeł. M . i T. Fied o rek , J . Wło d arczy k , Wars zawa 2 0 1 5 .
S. Ro s en b lo o m, For Fine Recession Wear, $7,000 Suits from Saks, „Th e New Yo rk Times ”,
1 3 lu teg o 2 0 0 9 .

Rozmowy przy goleniu

I. Dean , M .T. Siv a-J o th y , Human Fine Body Hair Enhances Ectoparasite Detection, „Bio lo g y
Letters ” 2 0 1 1 .
N.G. J ab lo n s k i, Skin: A Natural History, Berk eley 2 0 0 6 .
K. Ko wals k i, Ssaki. Zarys teriologii, Wars zawa 1 9 7 1 .
K. Krau s e, K. Fo itzik , Biology of the Hair Follicle: The Basics, „Semin ars in Cu tan eo u s
M ed icin e an d Su rg ery ” 2 0 0 6 .
M . Tro tter, Hair Growth and Shaving, „Th e An ato mical Reco rd ” 1 9 2 8 , t. 3 7 , n r 4 .

Zasada pięciu sekund

P. Daws o n , I. Han , M . Co x , C. Black , L. Simmo n s , Residence Time and Food Contact Time
Effects on Transfer of Salmonella Typhimurium from Tile, Wood and Carpet: Testing the Five-
Second Rule, „J o u rn al o f Ap p lied M icro b io lo g y ” 2 0 0 7 , t. 1 0 2 , n r 4 .
J . Deard o rff, Capsule: The Five-Second Rule, „Ch icag o Trib u n e”, 9 s ierp n ia 2 0 1 0 .
M. Fran co , Does the Five Second Rule Really Work?,
h ttp ://s cien ce.h o ws tu ffwo rk s .co m/s cien ce-v s -my th /ev ery d ay -my th s /fiv e-
 s eco n d -ru le.h tm.
L. Green emeier, Fact or Fiction?: The 5-Second Rule for Dropped Food, „Scien tific
American ”, 2 5 marca 2 0 1 4 .
M . Ko s s o b u d zk a, Prawda czy mit. Zasada pięciu sekund, „Gazeta Wy b o rcza”, 1 0 lip ca
2014.

Siedem lat z gumą balonową

A. O’Co n n o r, The Claim: Swallowed Gum Takes a Long Time to Digest, „Th e New Yo rk
Times ”, 2 8 s ierp n ia 2 0 0 7 .
D. Ko h ln e, True or False: If You Swallow Your Gum, It Will Take Seven Years to Digest,
h ttp ://www.b id mc.o rg /Yo u rHealth /Ho lis ticHealth /Health M y th s Cen ter.as p x ?
Ch u n k ID=1 5 6 9 7 5 .
M . Ko s s o b u d zk a, Guma do żucia przykleja się do żołądka. Prawda czy mit, „Gazeta
Wy b o rcza”, 2 k wietn ia 2 0 1 4 .
J . M ats o n , Fact or Fiction?: Chewing Gum Takes Seven Years to Digest, „Scien tific
American ”, 1 1 p aźd ziern ik a 2 0 0 7 .
S.V. On y p er, T.L. Carr, J .S. Farrar i in ., Cognitive Advantages of Chewing Gum: Now You See
Them, Now You Don’t, „Ap p etite” 2 0 1 1 , n r 5 7 .
S. Pu rk ay as th a, H.S. Tiln ey , A.W. Darzi i in ., Meta-analysis of Randomized Studies
Evaluating Chewing Gum to Enhance Postoperative Recovery Following Colectomy, „Arch iv es
o f Su rg ery ” 2 0 0 8 , t. 1 4 3 , n r 8 .

Stój, bo strzelam!
J . Cas tellan o s , D. Ax elro d , Effect of Habitual Knuckle Cracking on Hand Function, „An n als
o f th e Rh eu matic Dis eas es ” 1 9 9 0 , t. 4 9 , n r 5 .
P. Cieś liń s k i, Dlaczego strzelają nam stawy, „Gazeta Wy b o rcza”, 2 4 maja 2 0 1 4 .
G. Kawch u k , J . Fry er, J . J aremk o i in ., Real-Time Visualization of Joint Cavitation, „PLo S
On e” 2 0 1 5 .
M . Ols zews k i, R. Orto lan o , Knuckle Cracking and Hand Osteoarthritis, „Th e J o u rn al o f
th e American Bo ard o f Family M ed icin e” 2 0 0 1 , t. 2 4 , n r 2 .
J . Ro s to n , R. Wh eeler Hain es , Cracking in the Metacarpo-Phalangeal Joint, „J o u rn al o f
An ato my ” 1 9 4 7 , t. 8 1 , n r 2 .
D.L. Un g er, Does Knuckle Cracking Lead to Arthritis of the Fingers?, „Arth ritis &
Rh eu matis m” 1 9 9 8 , t. 4 1 , n r 5 .

Zatrzymać ciepło
H.B. Callen , Thermodynamics and an Introduction to Thermostatistics, New Yo rk 1 9 8 5 .
B. J awo rs k i, A. Dietłaf, L. M iłk o ws k a, G. Sierg iejew, Kurs fizyki, t. 1 , Wars zawa
1971.
A. O’Co n n o r, The Claim: You Lose Most of Your Body Heat through Your Head, „Th e New
Yo rk Times ”, 2 6 p aźd ziern ik a 2 0 0 4 .
I. Samp le, Scientists Debunk the Myth That You Lose Most Heat through Your Head, „Th e
Gu ard ian ”, 1 8 g ru d n ia 2 0 0 8 .
D. Ses s ler, Perioperative Heat Balance, „An es th es io lo g y ” 2 0 0 0 , t. 9 2 , n r 2 .
J .H.G.M . v an Beek , F. Su p an d i, A.K. Gav ai i in ., Simulating the Physiology of Athletes
during Endurance Sports Events: Modeling Human Energy Conversion and Metabolism,
„Ph ilo s o p h ical Tran s actio n s . Series A: M ath ematical, Ph y s ical an d
En g in eerin g Scien ces ” 2 0 1 1 , t. 3 6 9 , n r 1 9 5 4 .

Nocna przekąska z pająka

R.F. Fo elix , Biology of Spiders, New Yo rk 1 9 9 6 .
D. Pen n ey , P.A. Seld en , Spinning with the Dinosaurs: The Fossil Record of Spiders, „Geo lo g y
To d ay ” 2 0 0 7 , t. 2 3 , n r 6 .
K. Sch mid t-Niels en , Fizjologia zwierząt. Adaptacja do środowiska, p rzeł. M . Cap u ta,
Wars zawa 2 0 0 8 .
A. Sn eed , Fact or Fiction? People Swallow 8 Spiders a Year While They Sleep, „Scien tific
American ”, 1 5 k wietn ia 2 0 1 4 .
M. So n iak , How Many Spiders Do You Really Swallow in Your Sleep?,
h ttp ://men talflo s s .co m/article/5 0 9 5 1 /h o w-man y -s p id ers -d o -y o u - -really -
s wallo w-y o u r-s leep .
F.E. Villan o v a, E. An d rad e, E. Leal i in ., Erection Induced by Tx2-6 Toxin of Phoneutria
Nigriventer Spider: Expression Profile of Genes in the Nitric Oxide Pathway of Penile Tissue of
Mice, „To x ico n ” 2 0 0 9 , t. 5 4 , n r 6 .

Bo ci tak zostanie!
A. Carro ll, R. Vreeman , Don’t Cross Your Eyes... They’ll Get Stuck That Way! And 75 Other
Health Myths Debunked, New Yo rk 2 0 1 1 .
G. M ark o witz, Strabismus, or Lazy Eye, „NBC Was h in g to n ”, 1 5 lip ca 2 0 0 9 .
E. Oles zczy ń s k a-Pro s t, Choroba zezowa, h ttp ://www.g o rn ick i.p l/ch o ro b a_ zezo wa?
mak ePrin tab le=1 .
J .L. Plo tn ik i in ., A-Pattern Esotropia and Exotropia, „M ed s cap e”, 8 wrześ n ia 2 0 1 4 .
A.L. Ro s en b au m, A.P. San tiag o , Clinical Strabismus Management: Principles and Surgical
Techniques, Ph ilad elp h ia 1 9 9 9 .
Strabismus, En cy clo p aed ia Britan n ica,
h ttp ://www.b ritan n ica.co m/EBch eck ed /to p ic/5 6 7 8 3 0 /s trab is mu s .
K.W. Wrig h t, P.H. Sp ieg el, Pediatric Ophthalmology and Strabismus, „Sp rin g er Scien ce &
Bu s in es s M ed ia”, s ty czeń 2 0 0 3 .

Kryminalne zagadki Biblii

H.J .P. Arn o ld , The Great Wall: Is It or Isn’t It?, „As tro n o my No w” 1 9 9 5 .
I. As imo v , In the Beginning: Science Faces God in the Book of Genesis, New Yo rk 1 9 8 8 .
H.R. Bro d erick , Michelangelo’s Forbidden Fruit Was a Fig, „Th e New Yo rk Times ”, 2 2
lu teg o 1 9 8 9 .
T. M cKen n a, Food of the Gods: The Search for the Original Tree of Know​ledge. A Radical History
of Plants, Drugs, and Human Evolution, New Yo rk 1 9 9 3 .
Pis mo Święte Stareg o i No weg o Tes tamen tu w p rzek ład zie z języ k ó w
o ry g in aln y ch [Bib lia Ty s iąclecia], Po zn ań 1 9 9 8 .
T. Vin cig u erra, Fruit of That Forbidden Tree an Apricot?, „Th e New Yo rk Times ”, 7 lu teg o
1989.
Z. Wło d arczy k , Rośliny biblijne. Leksykon, Krak ó w 2 0 1 1 .

Wielki mit Wielkiego Muru

D. Ad am, Can You See the Great Wall of China from Space?, „Th e Gu ard ian ”, 2 3
p aźd ziern ik a 2 0 0 3 .
R. Hallib u rto n , Richard Halliburton’s Second Book of Marvels, In d ian ap o lis 1 9 3 8 .
M . Hv is ten d ah l, Is China’s Great Wall Visible from Space?, „Scien tific American ”, 2 1
lu teg o 2 0 0 8 .
N. Ló p ez-Gil, Is It Really Possible to See the Great Wall of China from Space with a Naked Eye?,
„J o u rn al o f Op to metry ” 2 0 0 8 , t. 1 , n r 1 .
NASA, China’s Wall Less Great in View from Space,
h ttp s ://www.n as a.g o v /v is io n /s p ace/wo rk in g in s p ace/g reat_ wall.h tml.
H. No rman , The Peoples and Politics of the Far East, New Yo rk 1 8 9 5 .
M . Yamas h ita, W. Lin d es ay , The Great Wall – from Beginning to End, New Yo rk 2 0 0 7 .

Grzech Onana
A.S. Berg er, O skutkach samogwałtu i zmazaniach nocnych jako też o słabościach wenerycznych,
Lwó w 1 8 7 3 .
M . Do ra, M . M ijas , Od masturbacyjnego obłędu do zdrowia seksualnego. Zmiany w postrzeganiu
autoerotyzmu w dyskursie medycznym i terapii, „Ps y ch o terap ia” 2 0 1 2 , t. 1 6 2 , n r 3 .
T.W. Laq u eu r, Samotny seks. Kulturowa historia masturbacji, p rzeł. M . Kaczy ń s k i i in .,
Krak ó w 2 0 0 6 .
Onania albo Haniebny czyn autopolucji i jego wszystkie przerażające konsekwencje dla obu płci,
z duchowymi i medycznymi poradami dla tych, którzy już się skrzywdzili tym wstrętnym zwyczajem,
Lo n d y n 1 7 1 0 .
M . Patto n , Twentieth-Century Attitudes toward Masturbation, „J o u rn al o f Relig io n an d
Health ” 1 9 8 6 , t. 2 5 , n r 4 .
Pis mo Święte Stareg o i No weg o Tes tamen tu w p rzek ład zie z języ k ó w
o ry g in aln y ch [Bib lia Ty s iąclecia], Po zn ań 1 9 9 8 .
J .M . Rid d le, Contraception and Abortion from the Ancient World to the Renaissance,
Camb rid g e 1 9 9 4 .
P. Sin g y , Friction of the Genitals and Secularization of Morality, „J o u rn al o f th e His to ry o f
Sex u ality ” 2 0 0 4 , t. 1 2 , n r 3 .
S.A. Tis s o t, Onanizm albo dysertacja medyczna o chorobach wywoływanych przez masturbację,
Lo zan n a 1 7 6 0 .

Piracka opaska
D. Co rd in g ly , Under the Black Flag: The Romance and the Reality of Life among the Pirates, New
Yo rk 1 9 9 7 .
Ch . Lamp e, The Book of Pirates: A Guide to Plundering, Pillaging and Other Pursuits, Lay to n
2010.
E. Lu cie-Smith , Outcasts of the Sea: Pirates and Piracy, New Yo rk 1 9 7 8 .
S. Ro th , The Eye-Patch of the Beholder, „In tern atio n al J o u rn al o f En trep ren eu rs h ip an d
Small Bu s in es s ” 2 0 1 4 , t. 2 2 , n r 4 .
Y. Tai, J . Sh eed y , Blink Is Not Just a Random Event in Reading, „Op to metry an d Vis io n
Scien ce J o u rn al” 2 0 0 6 .
C. Wo o d ard , Republika piratów, p rzeł. B. Czarto ry s k i, Krak ó w 2 0 1 4 .

Wojna o Mikołaja
5 Things You Never Knew about Santa Claus and Coca-Cola, h ttp ://www.co ca-
co laco mp an y .co m/h o lid ay s /th e-tru e-h is to ry -o f-th e-mo d ern -d ay -s an ta-clau s .
Ch . Allen , The Real Father Christmas, „Th e Wall Street J o u rn al”, 5 g ru d n ia 2 0 1 2 .
R. Belk , Materialism with the Modern U.S. Christmas [w:] E.C. Hirs ch man (red .), Interpretive
 Consumer Research, Pro v o 1 9 8 9 .
G. Bo wler, Santa Claus: A Biography, To ro n to 2 0 0 7 .
A.C. En g lis h , The Saint Who Would Be Santa Claus: The True Life and Trials of Nicholas of
Myra, Waco 2 0 1 2 .
Historia Świętego Mikołaja, h ttp ://www.co caco la.co m.p l/h is to ria/h is to ria-s wieteg o -
mik o laja.h tml.
C.W. J o n es , Saint Nicholas of Myra, Bari, and Manhattan: Biography of a Legend, Ch icag o
1978.
Santa Claus, En cy clo p ed iae Britan n ica,
h ttp ://www.b ritan n ica.co m/EBch eck ed /to p ic/5 2 2 7 9 9 /San ta-Clau s .

Symbol z przypadku
D. Han d elman , L. Sh amg ar-Han d elman , Shaping Time: The Choice of the National Emblem of
Israel [w:] E. Oh n u k i-Tiern ey (red .), Culture through Time: Anthropological Approaches,
Stan fo rd 1 9 9 0 .
G.B. Kirs ch , O. Harris , C.E. No lte, Encyclopedia of Ethnicity and Sports in the United States,
Wes tp o rt 2 0 0 0 .
S.H. No rwo o d , E.G. Po llack , Encyclopedia of American Jewish History, t. 2 , San ta Barb ara
2008.
G. Sch o lem, The Curious History of the Six-Pointed Star: How the “Magen David” Became the
Jewish Symbol, „Co mmen tary ” 1 9 4 9 , n r 8 .
G. Sch o lem, The Star of David: History of a Symbol [w:] teg o ż, The Messianic Idea in Judaism
and Other Essays on Jewish Spirituality, New Yo rk 1 9 7 1 .

Daj sobie na wstrzymanie, kolego!

P.B. An d ers o n , P. Wei, I. Sh y u , The Relationship between Sexual Activity (and Four Other
Health Behaviors) and Marathon Performance among Non-elite Runners, „Electro n ic J o u rn al
o f Hu man Sex u ality ” 2 0 0 1 , t. 4 .
T. Bo o n e, S. Gilmo re, Effects of Sexual Intercourse on Maximal Aerobic Power, Oxygen Pulse,
and Double Product in Male Sedentary Subjects, „J o u rn al o f Sp o rts M ed icin e an d
Ph y s ical Fitn es s ” 1 9 9 5 , t. 3 5 , n r 3 .
E. Do ck terman , World Cup: The Crazy Rules Some Teams Have about Pre-Game Sex, „Time”, 1 8
czerwca 2 0 1 4 .
M . Pu p iš , A. Rak o v ić, D. Stan k o v ić i in ., Sex and Endurance Perfor​mance,
„In tern atio n al J o u rn al o f Kin es io lo g y ” 2 0 1 0 , t. 7 , n r 1 .
J . Qu in n , The Myths of Sex before Sport, BBC News , 1 2 s ierp n ia 2 0 0 4 .
J . Sztajzel, M . Periat, V. M arti i in ., Effect of Sexual Activity on Cycle Ergometer Stress Test
Parameters, on Plasmatic Testosterone Levels and on Concentration Capacity: A Study in High-
Level Male Ath​letes Performed in the Laboratory, „J o u rn al o f Sp o rts M ed icin e an d
Ph y s ical Fitn es s ” 2 0 0 0 , t. 4 0 , n r 3 .

Bezszelestny huk, czyli każdy może zostać Bondem

A. Ciep liń s k i, R. Wo źn iak , Encyklopedia współczesnej broni palnej, Wars zawa 1 9 9 4 .
P. Clark , Criminal Use of Firearm Silencers, „Wes tern Crimin o lo g y Rev iew” 2 0 0 7 , t. 8 ,
nr 2.
B. Heard , Handbook of Firearms and Ballistics, Ch ich es ter 2 0 0 8 .
A. Lis ter, Investigations into the Optimisation of Sound Suppressor Geometry,
h ttp s ://d s p ace.lib .cran field .ac.u k /h an d le/1 8 2 6 /1 6 2 9 .
Noise Source and Their Effects, Pu rd u e Un iv ers ity , 2000,
h ttp s ://www.ch em.p u rd u e.ed u /ch ems afety /Train in g /PPETrain /d b lev els .h tm.
A. Pau ls o n , Silencer: History and Performance, Bo u ld er 1 9 9 6 .
R. Silv ers , h ttp ://www.s ilen certalk .co m/res u lts .h tm.

Choroba stara jak świat

R. Alley n e, Cancer Caused by Modern Man as It Was Virtually Non-Existent in Ancient World,
„Th e Daily Teleg rap h ”, 1 4 p aźd ziern ik a 2 0 1 0 .
K. Arn ey , Claims That Cancer Is Only a ‘Modern, Man-Made Disease’ Are False and Misleading,
Can cer Res earch UK, 2 0 1 0 .
A. Co g h lan , Briefing: Cancer Is Not a Disease of the Modern World, „New Scien tis t”, 1 4
p aźd ziern ik a 2 0 1 0 .
G. J o h n s o n , Kroniki raka: na tropie największej zagadki medycyny, p rzeł. M . Klimek -
Lewan d o ws k a, Wars zawa 2 0 1 4 .
S. M u k h erjee, Cesarz wszech chorób. Biografia raka, p rzeł. J . Dzierzg o ws k i, A. Po k o js k a,
Wo ło wiec 2 0 1 3 .

Mózg na cały regulator

B. Bey ers tein , Whence Cometh the Myth That We Only Use 10% of Our Brains? [w:] S. Della
Sala (red .), Mind Myths: Exploring Popular Assumptions about the Mind and Brain,
Ch ich es ter 1 9 9 9 .
C. J arrett, All You Need To Know about the 10 Percent Brain Myth, in 60 Seconds,
 h ttp ://www.wired .co m/2 0 1 4 /0 7 /ev ery th in g -y o u -n eed -to -k n o w-ab o u t-th e-1 0 -
b rain -my th -ex p lain ed -in -6 0 -s eco n d s .
J .W. Kalat, Biological Psychology, Pacific Gro v e 1 9 9 8 .
T. Lan g ley , Scarlett Johansson Film Lucy Pushes 10 Percent Brain Myth, „Ps y ch o lo g y
To d ay ”, 1 8 s ierp n ia 2 0 1 4 .
S.O. Lilien feld , S.J . Ly n n , J . Ru s cio i in ., 50 Great Myths of Popular Psychology: Shattering
Widespread Misconceptions about Human Behavior, Ch ich es ter– M ald en 2 0 0 9 .
R.C. Vreeman , A.E. Carro ll, Medical Myths,
h ttp ://www.b mj.co m/co n ten t/3 3 5 /7 6 3 3 /1 2 8 8 .

Kto wynalazł żarówkę?

N. Bald win , Edison: Inventing the Century, Ch icag o 2 0 0 1 .
E.E. Bu rn s , The Story of Great Inventions, New Yo rk 1 9 1 0 .
S. Cald ico tt, P. Gu p ta, Illuminating Edison’s World: An Insider’s View of Edison’s Pathways to
Innovation, „In tern atio n al J o u rn al o f In n o v atio n Scien ce” 2 0 1 1 , t. 3 , n r 3 .
N. Carr, The Big Switch: Rewiring the World, from Edison to Google, New Yo rk 2 0 0 8 .
J . Ch allo n er i in ., 1001 Inventions That Changed the World, Hau p ​p au g e 2 0 0 9 .
J . Lev y , Really Useful: The Origins of Everyday Things, New Yo rk 2 0 0 3 .
L. So n n eb o rn , The Electric Light: Thomas Edison’s Illuminating Invention, New Yo rk 2 0 0 7 .
J . Walter (reż.), Edison’s Miracle of Light, PBS, USA 1 9 9 5 (film d o k u men taln y ).

Zły uczeń Einstein

D. Brian , Einstein: nowe, udostępnione w ostatnich latach dokumenty z Archiwum Einsteina, p rzeł.
J . Bielas , M . Zb o ro ws k a, Wars zawa 1 9 9 7 .
D.A. Ho ward , Albert Einstein as a Philosopher of Science, „Ph y s ics To d ay ”, g ru d zień
2005.
Dr. Albert Einstein Dies in Sleep at 76; World Mourns Loss of Great Scientist, „Th e New Yo rk
Times ”, 1 9 k wietn ia 1 9 5 5 .
A. Pais , Tu żył Albert Einstein, p rzeł. M . Kro ś n iak , Wars zawa 2 0 0 5 .
J .J . Stach el, Einstein from ‘B’ to ‘Z’, Bo s to n 2 0 0 2 .

Burza zmysłów
R.K. Fu lb rig h t, C.J . Tro ch e, P. Sk u d lars k i i in ., Functional MR Imaging of Regional Brain
Activation Associated with the Affective Experience of Pain, „AJ R: American J o u n al o f
Ro en tg en o l”, lis to p ad 2 0 0 1 .
M . Go łas zews k a, Estetyka pięciu zmysłów, Wars zawa 1 9 9 7 .
J . Kry wk o , Potrafimy wykorzystać szósty zmysł. Wyniki eksperymentu w Japonii, „Gazeta
Wy b o rcza”, 5 k wietn ia 2 0 1 5 .
C.S. Lewis , Sense [w:] teg o ż, Studies in Words, Camb rid g e 1 9 9 0 .
B. M itren g a, Zmysł smaku, Kato wice 2 0 1 4 .
P.G. Zimb ard o , R.L. J o h n s o n , V. M cCan n , Psychologia. Kluczowe koncepcje, p rzeł. A.
Gru s zk a, D. Karwo ws k a, A. Wo jciech o ws k i, Wars zawa 2 0 1 2 .

Niebo w gębie
L.M . Barto s h u k , The Psychophysics of Taste, „American J o u rn al o f Clin ical Nu tritio n ”
1 9 7 8 , t. 3 1 , n r 6 .
N. Ch au d h ari, A.M . Lan d in , S.D. Ro p er, A Metabotropic Glutamate Receptor Variant
Functions as a Taste Receptor, „Natu re Neu ro s cien ce”, lu ty 2 0 0 0 .
J . Ch y łk iewicz, Słodko-gorzki, „News week ”, 1 8 k wietn ia 2 0 1 0 .
J . Gawęck i, N. Bary łk o -Pik ieln a (red .), Zmysły a jakość żywności i żywienia, Po zn ań 2 0 0 7 .
G. M iller, Sweet Here, Salty There: Evidence of a Taste Map in the Mammalian Brain, „Scien ce”,
2 wrześ n ia 2 0 1 1 .
B. M itren g a, Zmysł smaku. Studium leksykalno-semantyczne, Kato wice 2 0 1 4 .
D.V. Smith , R.F. M arg o ls k ee, Making Sense of Taste, „Scien tific American ” 2 0 0 6 , n r
16.
A. Vo ig t, J . Bo jah r, M . Naru k awa i in ., Transsynaptic Tracing from Taste Receptor Cells
Reveals Local Taste Receptor Gene Expression in Gustatory Ganglia and Brain, „Th e J o u rn al
o f Neu ro s cien ce”, 1 lip ca 2 0 1 5 .

Mieszane wspomnienia z imprezy

A.S. Co llin s , S.C. Su mn er, S.J . Bo rg h o ff i in ., A Physiological Model for Tert-Amyl Methyl
Ether and Tert-Amyl Alcohol: Hypothesis Testing of Model Structures, „To x ico lo g ical
Scien ces ” 1 9 9 9 .
M . Ko s s o b u d zk a, Prawda czy mit. Piwo wypite po winie szkodzi, „Gazeta Wy b o rcza”, 4
wrześ n ia 2 0 1 4 .
W. M ań k o ws k i, D. Klimas zy k , B. Kru p iń s k i, How to Differentiate Acute Isopropanol
Poisoning from Ethanol Intoxication? – A Case Report, „Przeg ląd Lek ars k i” 2 0 0 0 .
A. O’Co n n o r, The Claim: Mixing Types of Alcohol Makes You Sick, „Th e New Yo rk Times ”, 7
lu teg o 2 0 0 6 .
G. Prat, A. Ad an , M . San ch ez-Tu rety , Alcohol Hangover: A Critical Review of Explanatory
 Factors, „Hu man Ps y ch o p h armaco lo g y ” 2 0 0 9 , n r 2 9 .
D. Ro h s en o w i in ., Intoxication with Bourbon Versus Vodka: Effects on Hangover, Sleep, and
Next-Day Neurocognitive Performance in Young Adults, „Alco h o lis m: Clin ical an d
Ex p erimen tal Res earch ” 2 0 1 0 , t. 3 4 , n r 3 .

Niech zginie mit o 48 godzinach

E.F. Co o p er, Missing and Exploited Children: Overview and Policy Concerns, CRS Rep o rt fo r
Co n g res s , 2 0 0 3 .
Jak działać z Policją?, h ttp ://www.zag in ien i.p l/jak -p o mag amy /ws p arcie-d la-
ro d zin /in fo rmacje-d la-ro d zin -zag in io n y ch /jak -d zialac-z-p o licja/.
P. Sp ark s , T. Co x , Missing Persons Usually Found, „Au g u s ta Ch ro n icle”, 1 7 lis to p ad a
2008.
Zarząd zen ie n r 1 2 4 Ko men d an ta Głó wn eg o Po licji z d n ia 4 czerwca 2 0 1 2 .

Burza w szklance kawy

B. Ben elam, L. Wy n es s , Hydration and Health: A Review, „Nu tritio n Bu lletin ” 2 0 1 0 , t.
35, nr 1.
H. Bo jaro wicz, M . Przy g o d a, Kofeina. Cz. I. Powszechność stosowania kofeiny oraz jej
działanie na organizm, „Pro b lemy Hig ien y i Ep id emio lo g ii” 2 0 1 2 , t. 9 3 , n r 1 .
E. Go ld s tein i in ., International Society of Sports Nutrition Position Stand: Caffeine and
Performance, „J o u rn al o f th e In tern atio n al So ciety o f Sp o rts Nu tritio n ” 2 0 1 0 , t.
7, nr 1.
A.C. Gran d jean , K.J . Reimers , K.E. Ban n ick , M .C. Hav en , The Effect of Caffeinated, Non-
Caffeinated, Caloric and Non-Caloric Beverages on Hydration, „J o u rn al o f th e American
Co lleg e o f Nu tritio n ” 2 0 0 0 , t. 1 9 , n r 5 .
S. Killer, A. Klan n in , A. J eu k en d ru p , No Evidence of Dehydration with Moderate Daily Coffee
Intake: A Counterbalanced Cross-Over Study in a Free-Living Population, „PLo S On e” 2 0 1 4 ,
t. 9 , n r 1 .
A.J . M au g h an , I. Griffin , Caffeine Ingestion and Fluid Balance: A Review, „J o u rn al o f
Hu man Nu tritio n an d Dietetics ” 2 0 0 3 , t. 1 6 , n r 6 .
W. Zu k iewicz-So b czak i in ., Wpływ spożycia kawy na organizm człowieka, „M ed y cy n a
Og ó ln a i Nau k i o Zd ro wiu ” 2 0 1 2 , t. 1 8 , n r 1 .

Przeżyć wypadek lotniczy

G. Bib el, Beyond the Black Box: The Forensics of Airplane Crashes, Baltimo re 2 0 0 7 .
S.A. Cu llen , Injuries in Fatal Aircraft Accidents [w:] Pathological Aspects and Associated
Biodynamics in Aircraft Accident Investigation, NATO, 2004,
h ttp ://n ato rto .cb w.p l/u p lo ad s /2 0 1 0 /7 /EN-HFM -1 1 3 -$ $ ALL.p d f.
M . Harris o n , How to Survive a Plane Crash, BBC News , 3 p aźd ziern ik a 2 0 0 6 .
How to Survive a Plane Crash: Tips from Greenwich Professor,
h ttp ://www2 .g re.ac.u k /ab o u t/n ews /articles /2 0 1 1 /a2 0 9 3 -h o w-to -s u rv iv e- -an -
air-cras h .
E. Klich , Bezpieczeństwo lotów: wypadki, przyczyny, profilaktyka, Rad o m 2 0 1 0 .
B. Sh erwo o d , The Survivor’s Club, New Yo rk 2 0 0 9 .
G. Sto ller, Air Crash Survival Rates Haven’t Improved since ’70s, „USA To d ay ”,
h ttp ://www.u s ato d ay .co m/s to ry /n ews /n atio n /2 0 1 3 /0 8 /0 8 /airp lan e-cras h -
s u rv iv al-rates /2 6 3 1 5 6 7 /.
H. Żwirk o , B. Do s tatn i, Katastrofy lotnicze, Wars zawa 1 9 9 3 .

Szlacheckie pochodzenie
I. Bartmiń s k a, J . Bartmiń s k i, Nazwiska obce w języku polskim, Wars zawa 1 9 7 8 .
Z. Kaleta, Nazwisko w kulturze polskiej, Wars zawa 1 9 9 8 .
T. Kis iała, Nasze nazwiska, Wars zawa 1 9 9 6 .
H. M arten k a, Skąd się wzięło moje nazwisko?, By d g o s zcz 2 0 0 6 .
K. Ry mu t, Nazwiska Polaków, Krak ó w 1 9 9 1 .
S. Urb ań czy k , Nazwy i nazwiska. Porady językowe, Krak ó w 1 9 6 4 .

Prasłowiańska kurwa na zakręcie

A. Bań k o ws k i, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1 , Wars zawa 2 0 0 0 .
W. Bo ry ś , Słownik etymologiczny języka polskiego, Krak ó w 2 0 0 5 .
A. Brü ck n er, Słownik etymologiczny, Wars zawa 1 9 5 7 .
A. Cin ciała, Przysłowia, przypowieści i ciekawsze zwroty językowe ludu polskiego na Śląsku,
w Księstwie Cieszyńskiém, 1 8 8 5 , d o s tęp p rzez Siles ian Dig ital Lib rary .
Z. Go łąb , O pochodzeniu Słowian w świetle faktów językowych, Krak ó w 2 0 0 4 .
G. Hu g h es , Fuck [w:] teg o ż, An Encyclopedia of Swearing: The Social History of Oaths,
Profanity, Foul Language, and Ethnic Slurs in the English-Speaking World, Armo n k 2 0 0 6 .
F. Sławs k i, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 3 , Krak ó w 1 9 6 6 .

Zmienne (na)stroje kameleona

K. Sch mid t-Niels en , Fizjologia zwierząt. Adaptacja do środowiska, p rzeł. M . Cap u ta,
 Wars zawa 2 0 0 8 .
D. Stu art-Fo x , A. M o u s s alli, Selection for Social Signalling Drives the Evolution of Chameleon
Colour Change, „PLo S Bio lo g y ” 2 0 0 8 , t. 6 , n r 1 .
K.A. To lley , A. Herrel, The Biology of Chameleons, Berk eley 2 0 1 3 .
K.A. To lley , T.M . To wn s en d , M . Ven ces , Large-Scale Phylogeny of Chameleons Suggests
African Origins and Eocene Diversification, „Pro ceed in g s o f th e Ro y al So ciety Part B”
2 0 1 3 , t. 2 8 0 , n r 1 7 5 9 .
E. Yo u n g , Chameleons Fine-Tune Camouflage to Predator’s Vision, „New Scien tis t”, 2 1 maja
2008.

Krokodyle łzy
A.D. Grah am, P. Beard , Eyelids of Morning: The Mingled Destinies of Crocodiles and Men, San
Fran cis co 1 9 9 0 .
G. Grig g , C. Gan s , Fauna of Australia, t. 2 A: Amphibia and Reptilia, Can b erra 1 9 9 3 .
W. Ko p aliń s k i, Słownik mitów i tradycji kultury, Wars zawa 1 9 8 5 .
J .F. M o n to y a, C.E. Rid d ell, R. Caes ar i in ., Treatment of Gustatory Hyperlacrimation
(Crocodile Tears) with Injection of Botulinum Toxin into the Lacrimal Gland, „Ey e” 2 0 0 2 , t.
16, nr 6.
E. Pater, Gady – fakty i mity, „Wiad o mo ś ci Zo o tech n iczn e” 2 0 1 4 , t. 5 2 , n r 1 .
M .D. Sh an er, K.A. Vliet, Crocodile Tears: And thei eten hem wepynge, „Bio s cien ce” 2 0 0 7 , t.
57, nr 7.
J. Szers zu n o wicz, Z badań nad synonimią jednostek frazeologicznych,
h ttp ://rep o zy to riu m.u wb .ed u .p l/js p u i/b its tream/1 1 3 2 0 /1 1 7 1 /1 /BAJ _ 1 1 _ Szers zu n o
D. Wy lie, Crocodile, Ch icag o 2 0 1 3 .

Jak okłamali nas Tom i Jerry

Dep artmen t fo r En v iro n men t, Fo o d & Ru ral Affairs , Ru ral Dev elo p men t Serv ice
Tech n ical Ad v ice No te 0 5 .
S. M irs k y , Nuclear Energy’s Future, the Mouse-Cheese Relationship, „Scien tific American ”,
1 3 wrześ n ia 2 0 0 6 .
G.G. M u s s er, M .D. Carleto n , Family Muridae [w:] D.E. Wils o n , D.M . Reed er, Mammal
Species of the World a Taxonomic and Geographic Reference, Was h in g to n 1 9 9 3 .
Sen ek a, Moral Letters to Lucilius – Letters from a Stoic, 2 0 1 1 .
S.L. Van d erlip , Mice: Everything about History, Care, Nutrition, Hand​ling, and Behavior,
Hau p p au g e 2 0 0 1 .
 Nietoperzu, gdzie masz oczy?
J . Co u ffer, Bat Bomb: World War II’s Other Secret Weapon, Au s tin 1 9 9 2 .
P. Dru mm, Ch . Ov re, A Batman to the Rescue, „M o n ito r o n Ps y ch o lo g y ”, k wiecień
2011.
M . Ko wals k i, G. Les iń s k i (red .), Poznajemy nietoperze. ABC wiedzy o nietoperzach, ich
badaniu i ochronie, Wars zawa 2 0 0 0 .
L. M cWilliams , Variation in Diet of the Mexican Free-Tailed Bat (Tadarida brasiliensis mexicana),
„J o u rn al o f M ammalo g y ” 2 0 0 5 , t. 8 6 , n r 3 .
K. Sach an o wicz, M . Ciech an o ws k i, Nietoperze Polski, Wars zawa 2 0 0 5 .
B. Twilto n , My Life as the Bat, Liv erp o o l 1 9 9 9 .

Już zapomniałaś?!
R. Ak k o c, Memory of a Goldfish? Actually Fish Can Recall Events 12 Days Ago, „Th e Daily
Teleg rap h ”, 1 lip ca 2 0 1 4 .
J . Grims to n , Goldfish Have Feelings Too, Say Fish Researchers, „Th e Su n d ay Times ”, 2 8
maja 2 0 0 6 .
M . Hen d ers o n , Goldfish Pass Memory Test, „Th e Times ”, 1 p aźd ziern ik a 2 0 0 3 .
R. Lo h , Goldfish (Carassius auratus), Th e Fis h Vet.co m.
H. M u lertt, The Goldfish and Its Systematic Culture with a View to Profit, Bro o k ly n 1 8 8 3 .

Człowieku, odłóż tę dżdżownicę!

K. Barts ch erer, Flatworms, the Masters of Regeneration – but Nothing Can Happen without Stem
Cells, h ttp ://www.mp g .d e/8 2 4 4 4 9 4 /flatwo rms -reg en eratio n .
W. Bo g d an o wicz, E. Ch u d zick a, I. Pilip iu k i in . (red .), Fauna Polski – charakterystyka
i wykaz gatunków, t. 1 , Wars zawa 2 0 0 4 .
J .G. Daly ell, Observations on Some Interesting Phaenomena in Animal Physiology Exhibited by
Several Species of Planariae, Ed in b u rg h 1 8 1 4 .
C.A. Ed ward s , P.J . Bo h len , Biology and Ecology of Earthworms, Lo n d o n 1 9 9 6 .
Experiment: Comparing Speeds of Two Nerve Fiber Sizes, Back y ard b rain s .co m.
K. Kas p rzak , Skąposzczety glebowe, III. Rodzina: Dżdżownice (Lumbricidae), Wars zawa 1 9 8 6 .
W. M ik o łu s zk o , Urwana noga sama odrasta, „Gazeta Wy b o rcza”, 2 4 p aźd ziern ik a
2014.
Regeneration, En cy clo p ed iae Britan n ica,
h ttp ://www.b ritan n ica.co m/EBch eck ed /to p ic/4 9 5 8 8 0 /reg en eratio n /6 3 6 9 2 /Flatwo rm
O. Wo źn iak , Morskim robakom odrasta głowa z tymi samymi wspomnieniami, „Gazeta
 Wy b o rcza”, 2 7 lip ca 2 0 1 3 .

Kolego, chyba przeżyliśmy!

M . Beren b au m, Rad Roaches, „American En to mo lo g is t” 2 0 0 1 , t. 4 7 , n r 3 .
M .G. Bo wler, Nuclear Physics, Ox fo rd – New Yo rk 1 9 7 3 .
Ch . Ch o i, Fact or Fiction?: A Cockroach Can Live without Its Head, „Scien tific American ”,
1 5 marca 2 0 0 7 .
B. Rad fo rd , Could Cockroaches Really Survive a Nuclear Winter?,
h ttp ://www.liv es cien ce.co m/3 2 7 4 9 -co u ld -co ck ro ach es -really -s u rv iv e-a-
n u clear-win ter.h tml.
J . Razo ws k i (red .), Wykaz zwierząt Polski, t. 1 , Wro cław 1 9 9 0 .
D. Riley , Will Cockroaches Inherit the Earth?,
h ttp ://www.s late.co m/articles /n ews _ an d _ p o litics /ex p lain er/2 0 0 8 /0 7 /will_ co ck ro ac
A. Strzałk o ws k i, Wstęp do fizyki jądra atomowego, Wars zawa 1 9 7 8 .
S. Zag ó rs k i, Istniejemy także dzięki promieniowaniu, „Gazeta Wy b o rcza”, 1 3 s ierp n ia
2011.

Ptasia sierotka
R. Bo y d , Fact or Fiction?: Birds (and Other Critters) Abandon Their Young at the Slightest Human
Touch, „Scien tific American ”, 2 6 lip ca 2 0 0 7 .
L.M . Ch iap p e, Glorified Dinosaurs: The Origin and Early Evolution of Birds, Sy d n ey 2 0 0 7 .
M . Ch u , Songbird Journeys: Four Seasons in the Lives of Migratory Birds, New Yo rk 2 0 0 7 .
R. Ev eleth , Do Birds Really Abandon Their Chicks If Humans Touch Them?, „Life Scien ce”, 6
g ru d n ia 2 0 1 1 .

Triumf woli trzmiela

J . Ban as zak , Trzmiele Polski, By d g o s zcz 1 9 9 3 .
R. Bo mp h rey , G.K. Tay lo r, A.L.R. Th o mas , Smoke Visualization of Free-Flying Bumblebees
Indicates Independent Leading-Edge Vortices on Each Wing Pair, „Ex p erimen ts in Flu id s ”
2 0 0 9 , t. 4 6 , n r 5 .
M . Dick in s o n , Solving the Mystery of Insect Flight, „Scien tific American ” 2 0 0 1 , t. 2 8 4 , n r
6.
B. Sis k in d , Bumblebees Can’t Fly: Seven Simple Strategies for Making the Impossible Possible,
Ho b o k en 2 0 0 4 .
B. To mas zews k a, Błonkoskrzydłe: ujęcie entomologa [w:] M . Nittn er-M ars zals k a (red .),
Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych, Łó d ź 2 0 0 3 .
 Szczerba, której nie było
An o n im tzw. Gall, Kronika polska, p rzeł. R. Gro d eck i, Wro cław 1 9 8 9 .
M . Bib o rs k i, J . Stęp iń s k i, G. Żab iń s k i, Szczerbiec (the Jagged Sword) – the Coronation
Sword of the Kings of Poland, Glad iu s (M ad rid Dep artamen to d e Pu b licacio n es d el
CSIC) 2 0 1 1 , t. XXXI.
Z. Glo g er, Encyklopedja staropolska, Wars zawa 1 9 0 0 .
J . Liley k o , Regalia polskie, Wars zawa 1 9 8 7 .
R.T. Prin k e, The Jagged Sword and Polish Rosicrucians, „J o u rn al o f Ro s icru cian Stu d ies ”
1983.
W.E. Rad zik o ws k i, Szczerbiec, miecz Bolesławowski, Krak ó w 1 8 9 8 .
M . Ro żek , Polskie koronacje i korony, Krak ó w 1 9 8 7 .

Zawisza kruczoczarny
K. Belin iak , Zawisza Czarny – człowiek legenda, Wars zawa 2 0 0 7 .
K. Bu n s ch , O Zawiszy Czarnym opowieść, Wars zawa 1 9 5 8 .
A. Klu b ó wn a, Zawisza Czarny w historii i legendzie, Wars zawa 1 9 7 4 .
I. Ko zielews k i, Zawisza Czarny, Pło ck – Wars zawa 1 9 2 8 .
S.M . Ku czy ń s k i, Zawisza Czarny: powieść historyczna, Kato wice 1 9 8 3 .
B. M o żejk o , S. Szy b k o ws k i, B. Śliwiń s k i, Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima,
Gd ań s k 2 0 0 3 .
H. Sams o n o wicz, O „historii prawdziwej”. Mity, legendy i podania jako źródło historyczne,
Gd ań s k 1 9 9 7 .

Husarskie skrzydła
J . Cich o ws k i, A. Szu lczy ń s k i, Husaria, Wars zawa 1 9 8 1 .
B. Gemb arzews k i, Husarze: ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500–1775, Wars zawa 1 9 9 9 .
J . M ey s zto wicz, Husaria pod Kircholmem 1605, Wars zawa 1 9 7 0 .
R. Sik o ra, Fenomen husarii, Wars zawa 2 0 1 3 .
R. Sik o ra, Kłuszyn 1610, Wars zawa 2 0 1 0 .
R. Sik o ra, Z dziejów husarii, Wars zawa 2 0 1 0 .

Powstałem – wygrałem
Cz. Brzo za, Wielka historia Polski, t. 9 , Krak ó w 2 0 0 1 .
A. Czu b iń s k i, Powstanie wielkopolskie 1918–1919. Geneza – charakter – znaczenie, Po zn ań
2002.
N. Dav ies , Boże igrzysko. Historia Polski, p rzeł. E. Tab ak o ws k a, Krak ó w 2 0 1 0 .
R. Kaczmarek , Historia Polski 1914–1989, Wars zawa 2 0 1 0 .
M . Rezler, Powstanie wielkopolskie 1918–1919, Po zn ań 2 0 0 8 .
W. Ro s zk o ws k i, Historia Polski 1914–2001, Wars zawa 2 0 0 3 .

Uratował nas cud?

N. Dav ies , Boże igrzysko. Historia Polski, p rzeł. E. Tab ak o ws k a, Krak ó w 2 0 1 0 .
N. Dav ies , Europa. Rozprawa z historią, p rzeł. E. Tab ak o ws k a, Krak ó w 1 9 9 8 .
S. Frątczak , Cud nad Wisłą, „Gło s ”,
h ttp ://www.g lo s .co m.p l/Arch iwu m_ n o we/Ro k %2 0 2 0 0 5 /0 3 2 /s tro n a/Cu d .h tml.
R. Kaczmarek , Historia Polski 1914–1989, Wars zawa 2 0 1 0 .
W. Kalick i, Cud nad Wisłą 1920 r.,
h ttp ://wiad o mo s ci.g azeta.p l/wiad o mo s ci/1 ,1 1 4 8 7 3 ,3 9 2 0 2 7 .h tml.
K. Klo c, Wiktoria warszawska czy „cud nad Wisłą”? O roli Józefa Piłsudskiego w bitwie
warszawskiej 1920 roku, h ttp ://h is tmag .o rg /Wik to ria-wars zaws k a-czy -cu d -n ad -
Wis la-O-ro li-J o zefa-Pils u d s k ieg o -w-b itwie-wars zaws k iej-1 9 2 0 -ro k u -6 9 6 7 .
W.B. Lin co ln , Red Victory: A History of the Russian Civil War, New Yo rk 1 9 9 9 .
A. Przy b y ls k i, Wojna polska 1918–1921, Wars zawa 1 9 3 0 .
J . Szczep ań s k i, Kontrowersje wokół bitwy warszawskiej 1920 roku, „M ó wią Wiek i”, 8
s ierp n ia 2 0 0 2 .

Z szablą na czołgi
M .E. Bro o k s , The Polish Cavalry Charge: Military History’s Most Wanted, Lo n d o n 2 0 0 2 .
K. Gó rs k i, Historya jazdy polskiej, Krak ó w 1 8 9 4 .
T. Ku ta, W sprawie szarży na czołgi, „Przek ró j” 1 9 5 9 , n r 7 5 1 .
M . Lewan d o ws k i, Szarże we wrześniu 1939, Wars zawa 2 0 0 5 .
H. Smaczn y , Księga kawalerii polskiej, Wars zawa 1 9 8 9 .
J . Urb an k iewicz, Legenda jazdy polskiej, t. 1 , Łó d ź 1 9 9 6 .
Z. Zału s k i, 7 polskich grzechów głównych, Wars zawa 1 9 6 8 .
 Informacja na temat ilustracji
zamieszczonych w książce
Pełne teksty licencji znajdują się na stronach internetowych:
CC BY-SA 2 .0 : h ttp s ://creativ eco mmo n s .o rg /licen s es /b y -s a/2 .0 /leg alco d e
CC BY-SA 2 .5 : h ttp s ://creativ eco mmo n s .o rg /licen s es /b y -s a/2 .5 /leg alco d e
CC BY-SA 3 .0 : h ttp ://creativ eco mmo n s .o rg /licen s es /b y -s a/3 .0 /p l/leg alco d e
CC BY-SA 4 .0 : h ttp ://creativ eco mmo n s .o rg /licen s es /b y -s a/4 .0 /
Licen cja Wo ln ej Sztu k i FAL: h ttp ://artlib re.o rg /licen ce/lal/p l
 Pro jek t o k ład k i
Paweł Pan czak iewicz/PANCZAKIEWICZ ART.DESIGN

Fo to g rafia n a o k ład ce
Ad rian Błach u t, www.ad rian b lach u t.co m

Op iek a red ak cy jn a
J o an n a Bern ato wicz
Os k ar Błach u t

Ko n s u ltacja red ak cy jn a
An d rzej Ko tars k i

Pro jek t ty p o g raficzn y

Ag n ies zk a Szatk o ws k a

Co p y rig h t © b y Rad o s ław Ko tars k i 2 0 1 5

ISBN 9 7 8 -8 3 -2 4 0 -3 5 8 0 -9

Ks iążk i z d o b rej s tro n y : www.zn ak .co m.p l

Sp o łeczn y In s ty tu t Wy d awn iczy Zn ak , 3 0 -1 0 5 Krak ó w, u l. Ko ś ciu s zk i 3 7
Dział s p rzed aży : tel. 1 2 6 1 9 9 5 6 9 , e-mail: czy teln icy @zn ak .co m.p l

Plik o p raco wał i p rzy g o to wał Wo b lin k

wo b lin k .co m