See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/316473734

ČELIK I ČELIČNI LIV-podjela i označavanje

Book · January 2008

CITATIONS READS

0 4,138

4 authors, including:

Mirsada Oruc Raza Sunulahpašić

University of Zenica University of Zenica
163 PUBLICATIONS   66 CITATIONS    34 PUBLICATIONS   22 CITATIONS   

SEE PROFILE SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Reserch of Opinion Microstructure on Properties of Shape Memory Alloys View project

ISTRAŽIVANJE MOGUĆNOSTI POBOLJŠANJA EKSPLOATACIONIH OSOBINA OPTIMIZACIJOM MIKROSTRUKTURE KOD SUPERLEGURE NA BAZI NIKLA I VISOKOLEGIRANOG
ČELIKA SA Ni View project

All content following this page was uploaded by Mirsada Oruc on 14 June 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.



Dr. Mirsada Oruč

Dr. Fuad Begovac
Dr. Ivan Vitez
Mr. Raza Sunulahpašić

ČELIK I ČELIČNI LIV

- podjela i označavanje -

Zenica, 2008. godine

ČELIK I ČELIČNI LIV – podjela i označavanje –

Autori: Dr. Mirsada Oruč

Dr. Fuad Begovac
Dr. Ivan Vitez
Mr. Raza Sunulahpašić

Izdavač: Fakultet za metalurgiju i materijale

Recenzenti: Prof.dr. Sead Pašić

Doc. dr. Diana Ćubela

Lektor i prevod: Prof. Dijana Hasanica

Štampa: Labirint d.o.o., Zenica

Tiraž: 300 komada

-------------------------------------------------------------------------------------------
CIP – Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo

669.14:006.44(075.8)

ČELIK i čelični liv : podjela i označavanje /

Mirsada Oruč ... [et al.]. – Zenica : Univerzitet,
Fakultet za metalurgiju i materijale, 2008. – 143 str.
: ilustr. ; 25 cm

Bibliografija: str. 119-120. Bibliografske i

druge bilješke uz tekst

ISBN 978-9958-785-09-2
1. Oruč, Mirsada
COBISS.BH-ID 16205574
-------------------------------------------------------------------------------------------
Naučno-nastavno vijeće Fakulteta za metalurgiju i materijale u Zenici odobrilo je izradu
ove monografije Odlukom broj 02-200-502-0167/07 od 19.01.2007. godine.

Rektorat Univerziteta u Zenici je Odlukom broj 01-108-313-0031/08-44 od 09.01.2008.

godine dao saglasnost za izdavanje univerzitetskog izdanja monografije ČELIK I
ČELIČNI LIV – podjela i označavanje – autora prof.dr.sc. Mirsade Oruč, prof.dr.sc.
Fuada Begovca, prof.dr.sc. Ivana Viteza i mr.sc. Raze Sunulahpašić, te tako ima pravo na
znak Univerziteta i na natpis („Univerzitet u Zenici“).
 Za bolje sutra
onih koji dolaze poslije nas

Posvećeno Almi, Dragani, Dijani, Emiru, Nedimu i Borisu

Autori
PREDGOVOR

Čelik je najčešće primjenjivani metalni materijal, a samim tim uvoz i izvoz

proizvoda od čelika u mnogim evropskim zemljama, konstantno je prisutan.
Unificiranje oznaka u Evropi, a zatim i cijelom svijetu olakšava
sporazumijevanje i saradnju u tehničkom smislu, te efikasniju razmjenu
roba. Označavanje čelika po evropskim standardima potiskuje označavanje
po nacionalnim standardima, međutim još će proći vremena dok se nove
oznake prihvate u svakodnevnoj praksi. Razne publikacije će to svakako
ubrzati i olakšati.

Pored čeličnih proizvoda u kovanom, valjanom, vučenom itd. stanju, veoma

važnu ulogu imaju proizvodi od čeličnog liva. U ovoj knjizi (monografiji) je
prezentirana podjela i označavanje čelika i čeličnog liva prema evropskim
normama ili standardima te nekim nacionalnim normama ili standardima.

Poznavanje osnovnih karakteristika čelika i čeličnog liva počinje od

poznavanja oznaka čelika po nekim od standarda, a one daju osnovne
informacije o kojem se čeliku ili livu radi, te kakve su njegove osobine,
namjena i druge karakteristike.

U ovoj knjizi označavanje je obrađeno prema većini standarda ili normi koji
su u upotrebi u BiH, a redoslijed je uzet prema trenutno najčešće
upotrebljavanim.

Knjiga je podijeljena na dva dijela. Prvi dio se odnosi na definisanje čelika

i čeličnog liva i obradu standarda, a drugi dio s prilozima daje konkretne
uporedne oznake za čelik i čelični liv te kraći pregled definicija termina i
pojmova termičke obrade čelika te osnovnih mikrostruktura čelika.

U prilogu je dat i pregled novog standarda DIN EN 17025/05 koji se odnosi

na konstrukcione čelike.

I
SADRŽAJ

SUMMARY
Uvod ............................................................................................................... 1

I DIO

1. DEFINICIJE ČELIKA ODNOSNO LIVENOG ŽELJEZA ...................... 5

2. SISTEMI LEGIRANJA I PODJELE ČELIKA .......................................... 7

2.1. Legiranje čelika................................................................................... 9
2.2. Podjela čelika u grupe ....................................................................... 14
2.2.1. Podjela čelika prema hemijskom sastavu ............................... 15
2.2.2. Podjela čelika prema glavnim vrstama kvaliteta ................... 19
2.2.3. Podjela čelika prema namjeni ................................................ 27
2.2.4. Nazivi čeličnih poluproizvoda i proizvoda ............................. 30

3. ČELIČNI LIV ........................................................................................... 34

3.1. Podjela čeličnog liva ......................................................................... 36

4. OZNAČAVANJE ČELIKA I ČELIČNOG LIVA ................................... 40

4.1. Označavanje čelika i čeličnog liva prema JUS-u.............................. 42
4.2. Označavanje čelika i čeličnog liva prema HRN-u ............................ 48
4.3. Označavanje čelika i čeličnog liva prema DIN-u ............................. 52
4.3.1. Označavanje čelika prema DIN-u .......................................... 52
4.3.2. Označavanje čeličnog liva prema DIN-u ............................... 60
4.4. Označavanje čelika prema GOST-u ................................................. 62
4.5. Označavanje čelika prema američkim standardima .......................... 65
4.6. Označavanje čelika prema engleskim standardima .......................... 69
4.7. Označavanje čelika i čeličnog liva prema EN – standardu
odnosno BAS EN–standardu ............................................................ 71
4.7.1. Sistem označavanja čelika ...................................................... 71
4.7.1.1. Čelici označeni prema njihovoj namjeni i mehaničkim i fizičkim
osobinama (grupa 1) ............................................................. 74
4.7.1.2. Čelici označeni prema hemijskom sastavu (grupa 2) ................. 76
4.7.2. Struktura brojčanih oznaka čelika .......................................... 78
4.7.3. Dodatni simboli ...................................................................... 81

II
II DIO

5. PRIMJERI UPOREDNIH OZNAKA ČELIKA PREMA JUS, DIN I EN

tj. BAS EN STANDARDIMA............................................................... 107
5.1. Pregled uporednih oznaka nekih alatnih čelika .............................. 112

6. PRIMJERI UPOREDNIH OZNAKA NEKIH ČELIČNIH LIVOVA ... 113

7. OSNOVNI POJMOVI IZ TERMIČKE OBRADE ČELIKA................. 114

LITERATURA ........................................................................................... 119

PRILOZI

Prilog 1: Šeme proizvodnje i prerade čelika .......................................... 123

Prilog 2. Mikrostrukture čelika ............................................................... 126
Prilog 3. Standard DIN EN 10025/05 – Konstrukcioni čelici ................. 139

III
SUMMARY
Definition of steel and cast iron

Chemically pure iron is not suitable for technical usage, because of low
strength properties, and it is very difficult to produce. In practice pure iron is
alloyed by other metal and non-metal elements dependently of usage intention. The
most often elements, which are found in pure iron are: carbon, silicon, manganese
as elements, sulphur and phosphor as impurities and other elements for alloying
such as chromium, nickel, cobalt, titanium, copper, etc. Fig. 1 shows general view
of iron and its alloys.

Fig. 1. General distribution of iron and its alloys 1

Iron alloys as steels and cast irons are the most used materials in machine
building, but also in many other industrial branches. Basic reasons for that are: the
most suitable mechanical properties, good machinability, suitable price and
possibility of achieving optimal wanted properties for certain purposes, because of
possibilities of alloying, thermal treatments, etc.
Steel is common name for very large number of complex iron alloys with
carbon and other metal and non-metal elements. Definition in accordance with
international standards ISO 4948/1-1982 is interpreted as: ”Steel is iron alloy with
less than 2,00 % of carbon, and which contents also other elements. Limited
number of steel grades with higher chromium content can have more than 2,00 %
of carbon, but content of 2,00 % of carbon is used as boundary between steel and
cast iron".

IV
 In accordance with European norm EN 10020 1989, steels are defined as: "
Steels are ferrous materials, which are generally suitable for hot deformation. With
the exception of some rich chromium grades, steel contents the most 2,00 % of
carbon, what makes it different from cast iron".
In accordance with Metals Handbook Vol. 1/1990. Steel is defined as:
“Steel is the most used grade of metal materials, favorablely because steels are
poissible to be produced relativly chip in mass-large quantities under the very
precise specifications. They, also, anable obtaininig very whide area of
metallurgical properties such as average values of stresses from 200 to 300 MPa
with excelent deformability up to very high stresses such as 1400 MPa with level
of break impact of order of 110 MPa .m1/2. [2].
In accordance with literature data [3] a generic term of cast steel is any
steel obtained in OH furnace, converters, electric arc furnace, which is cast into
forms.
A generic term of cast iron includes, such as the term of steel, a large
family of ferrous alloys. Cast irons are multy component ferrous alloys, which
solidify with eutectic reaction, containing as basic elements (except iron) carbon
and silicon, but very often, and other alloying elements too. Content of carbon and
silicon is higher in cast iron than in steels. In accordance with phase diagrams Fe-
Fe3C or Fe-C (graphite) cast iron are defined as alloys consisted of ferrum and
carbon with more than 2,00 % of carbon.
Silicon and other alloying elements can marcable change maximal
solubility of carbon in austenite. Only in exceptional cases, with less than 2,00 %
of carbon, it can solidify alloys with eutectic structure, which are because of that
still included into family of cast irons.
Because of smaller carbon content steels are easier deformabile and they
can be deformed or mechanicly worked by hot or cold rolling, forging, drawing,
etc. or by casting – cast steel.
Because of higher carbon content (generally from 2,00 to 4,00 % of
carbon) irons are brittle and they are formed only by casting. Cast iron mechanical
properties depends, at large, on two basic types of eutectic (stable – consisted of
austenite and graphite, and metastable - consisted of austenite and cementite).
Clasification of cast iron is presented in table 1 in acordance with prof. Doru
Stefanescu.

Cast Steel

In accordance with literature data [12] cast steel is molten steel ready for
casting and obtained by melting of raw materials. At this process it is important to
differentiate:
 molten steel for casting into moulds for ingots or for continuous
casting,
 molten steel for castings.

V
 In accordance with European comittee for coal and steel (ECSC) definition
in accordance with Buaerou for Statistics European committee (EUROSTAT) –
“Production of raw steel” include ingots, continuous cast semo-products (semo-
products) and castings for production of different parts. In accordance with
EUROSTAT - questionnaire for delivery continuous cast products are defined as
semo-products.
Steel castings in accordance with literature data [14] are defined as
products, whose shapes and final measures, without mechinig are obtained directly
by solidification of molten steel into sand moulds made from clay or other
refractory material, and more rear into stable metal or graphite moulds.
In accordance with literature data [3] term cast steel is related to each steel
made by processes in OH-furnace, converter, electric arc furnace, and which is cast
into moulds.
Mechanical properties of some steel castings are always worse than
mechanical properties of the same alloy which was mechanically worked, id. more
deformed in hot state. In some cases cast steel has its advantages, e.g. if it is
important to make some very complicated shape or small number of pieces.
Typical example for usage of cast steel is in agriculture or mining industries.
Larger carbon content in steel, indeed, incraeses castings strength, but at the same
time decreases ductility, and because of that it cast for cast steel must be chosen
with middle carbon content [15].
During the slow cooling of cast steel in sand mould, the first phase, which
is obtained, is delta-phase. During further cooling delta-phase has been changed by
rough grains austenite, which on lower temperatures changes into Widmanstätten's
ferrite structure (Fig. 11.a). At Fig. 11.a ferrite microstructure (white) is appearing
on the grain boundaries, but in the shape of plates into grains, together with pearlite
(dark). This structure has rather bad mechanical properties. By heat treatment of
such castings up to austenite area (in practice over GOS-line on phase diagram), all
microstructure is changing into relativity small grain size. At later cooling on air,
this austenite decomposes onto suitable smaller grain size mixture of ferrite (white)
and pearlite (dark, Fig. 11.b), which has better mechanical properties. Such
improvement of mechanical properties by heat treatment is so called normalisation,
and it is used, as can be seen from its name, for obtaining grains which posses
uniform, id. normal small grain size microstructure.

(a) (b)
Fig. 11.a) Widmanstätten s microstructure of cast steel (Magnification 500x)
b) Normalised microstructure [16]

VI
 Cast steel, as it was mentioned earlier, is different from molten steel for
plastic deformation (for forging, for rolling, etc). Mechanical properties depend
from chemical analysis, heat treatment of castings, wall thickness (solidification
conditions), shrinkage and impurities segregation into different parts of complex
shape castings. Cast steel has to satisfy certain conditions, because of after
solidification, cooling and heat treatment. Cast steel has to secure assigned -
predicted mechanical properties into wide limits of content of elements without
expensive elements and elements in short supply. This has to make possible
production of castings of suitable quality with simple process and the most suitable
economy. At the same time cast steel has to posses good weldability. The largest
part of fulfilling conditions depends on content of elements, its casting properties,
melting, casting and cooling condition [17].
Cast steel must has very good fluidity, as small as possible volume and
linear shrinkage, the shortest temperature solidification interval, good plasticity
properties on high temperatures and minimal gas absorption and liquation.
Cast steel is divided into two groups: non-alloyed and alloyed cast steel.
The huge development of industry caused a need systematization in
qualification of raw materials and final products. Every industrialy developed
country has its own standards so called national standards or norms. But because of
unitification of european countries and because of export and import of products
and raw materials european standard or EN got the priority. But some of national
standards are still being used, and because of that some products are being ordered
by those standards. Because of that a short list of indication of cast will be show in
accordance to JUS standard. Standards which are suitable to JUS standard: HRN
norm, DIN standard (Germany) GOST standard (Russia), ASTM standard (USA),
BS standard (Great Britain). And finally an indication of cast will be described in
details in accordance to EN standard or norm which is being used as BiH standard.
This standard is consisted of three parts:
BAS EN 10 027
BAS EN
BAS EN
There is also a standard BAS EN 10020:2000 which gives the definition of cast and
classification of cast types.

VII
Uvod

U svakodnevnoj praksi te izučavanju područja vezanih za metale i njihove

legure, a posebno čelik, nalaže se potreba za brzim i efikasnim podacima,
oznakama, hemijskom sastavu, vrijednostima mehaničkih osobina itd. Mnoge
promjene, izmjene u zemlji i okruženju zahtijevaju stalno usavršavanje (dopuna,
zamjena) već poznate i dostupne literature vezane za metalne materijale, a
posebno za čelik. Sakupiti sve standarde o čeliku na jednom mjestu praktično je
neizvodljivo, pošto postoji mnoštvo nacionalnih standarda, ali i međunarodnih,
koji pored toga što imaju različite oznake za jedan isti čelik, takođe imaju oznake
i propise za određene tzv. interne čelike. Ova problematika bila je pored ostalog
jedan od važnijih faktora za prihvatanje i korištenje evropskih standarda ili normi
(EN) od strane svih zemalja Evropske Unije.

Korištenje EN – standarda i u našoj zemlji iz dana u dan je sve češće, a

nerijetki su slučajevi nesnalaženja u novim oznakama čelika i upoređivanja sa
oznakama po JUS-u i DIN-u.

Ovo je nametnulo potrebu dorade i izdavanje knjige (monografije) za

studente, a za inženjere u praksi priručnika za klasifikaciju i atestaciju, prema
najnovijim prihvaćenim standardima te označavanje čelika kao najšire
primijenjivanog materijala sa brojčano najviše vrsta. Sličnu obradu u budućnosti
zahtijevaju i drugi materijali saglasno promjenama koje se događaju oko nas.

Knjiga je namijenjena prvenstveno za studente metalurškog, mašinskog,

tehnološkog, građevinskog fakulteta, ali i drugih tehničkih fakulteta.

1
2
3
4
1. DEFINICIJE ČELIKA ODNOSNO LIVENOG ŽELJEZA

Hemijski čisto željezo nije za tehničku upotrebu zbog niske čvrstoće, a vrlo ga je
teško takvog proizvesti. U praksi se željezo legira sa drugim elementima, metalnim i
nemetalnim ovisno o namjeni. Najčešći elementi koji se nalaze u željezu su: ugljik, silicij,
mangan kao prateći elementi, sumpor i fosfor uglavnom kao nečistoće, te ostali elementi za
legiranje kao krom, nikl, volfram, molibden, vanadij, kobalt, titan, bakar itd. Na slici 1. dat
je shematski prikaz opšte podjele željeza i njegovih legura.

Ž E LJ E Z O

hemijski čisto željezo (Fe) tehničko željezo (mali udio C)

do 2 %C s više od 2 %C
ČELIK ILI ČELIČNI LIV SIVI LIV ili BIJELI LIV

vareni čelik topljeni čelik

bijeli sivi
dobiven na temperaturi dobiven na temperaturi C hemijski vezan C pretežno
ispod temperature iznad temperature u karbide kao grafit
topljenja čelika topljenja čelika

KONSTRUKCIONI ČELIK ALATNI ČELIK

obični kvalitetni plemeniti plemeniti

- ugljenični - ugljenični - ugljenični - ugljenični
- niskolegirani - niskolegirani - niskolegirani
- visokolegirani - visokolegirani
Slika 1. Opšta podjela željeza i njegovih legura [1]

Čelici i liveno gvožđe su najčešće upotrebljavani materijali u mašinogradnji, ali i u

mnogim drugim granama industrije. Osnovni razlozi za to su povoljne mehaničke osobine,
dobra obradivost, pristupačna cijena i mogućnost da se mogu postići optimalne željene
osobine za određene namjene zahvaljujući legiranju, termičkim tretmanima i sl.

[1] *** Čelični materijali, Metalbiro, Zagreb, 1975

5
 Čelik je opšti naziv za vrlo veliki broj složenih legura željeza sa ugljikom i drugim
metalnim i nemetalnim elementima. Definicija prema međunarodnom standardu ISO
4948/1-1982.g. glasi: "Čelik je legura željeza sa manje od 2,0% ugljika, koja sadrži i druge
elemente. Ograničeni broj čelika bogatih kromom može imati više od 2% ugljika, ali se 2%
obično koristi za granicu između čelika i livenog željeza".
Definicija prema evropskoj normi EN 10020-1989. godine glasi: "Čelici su željezni
materijali koji su općenito podesni za vruće oblikovanje. Izuzev nekih kromom bogatih
vrsta, čelik sadrži najviše 2% ugljika, čime se razlikuje od livenog željeza".
Prema Metals Handbook-u Vol.1/1990. godine definicija je: "Čelici su najviše
upotrebljavana kategorija metalnih materijala, prvenstveno zbog toga što se mogu
proizvesti relativno jeftino u velikim količinama po vrlo preciznim specifikacijama. Oni
također omogućavaju postizanje vrlo širokog područja metalurških osobina, kao što su
srednje vrijednosti napona tečenja od 200 do 300 MPa sa odličnom deformabilnošću, do
vrlo visokih naprezanja od 1400 MPa sa nivoom lomne žilavosti reda veličine 110 MPa
m1/2" [2].
Čelici su zbog manjeg udjela ugljika lako deformabilni i najčešće se oblikuju u
vrućem ili hladnom stanju valjanjem, kovanjem, izvlačenjem i sl., a mogu se i liti – čelični
liv.
Termin čelični liv prema literaturi [3] je svaki čelik dobijen postupkom u SM-peći,
konvertoru, elektro-peći, koji je liven u kalupe.
Termin liveno željezo obuhvaća, kao i termin čelik, veliku familiju legura željeza.
Livena željeza su višekomponentne legure željeza koje se stvrdnjavaju eutektičkom
reakcijom, a sadrže kao glavne elemente osim željeza, ugljik i silicij, ali često i druge
legirajuće elemente. Udio ugljika i silicija je viši nego u čelicima. U odnosu na dijagram
stanja Fe-Fe3C ili F-C (grafit) livena željeza se definišu kao legure željeza i ugljika sa više
od 2 %C [2].
Silicij i drugi legirajući elementi mogu znatno mijenjati maksimum rastvorljivosti
ugljika u austenitu. Samo u iznimnim slučajevima sa manje od 2 %C mogu stvrdnjavati
legure sa eutektičkom strukturom, koje se zbog toga još ubrajaju u familiju livenog željeza.
Sirova željeza su zbog većeg udjela ugljika (pretežno 2 do 4 %C) uglavnom krta i
oblikuju se samo livenjem. Mehaničke osobine livenih željeza zavise uglavnom o dva
osnovna tipa eutektika (stabilni – iz austenita i grafita; i metastabilni – iz austenita i
cementita). Klasifikacija livenih željeza prema prof. Doru Stefanescu data je u tabeli 1.

[2] *** Metals Handbook-u Vol.1/1990., University of Alabama, SAD

[3] B. Kraut: Strojarski priručnik, Tehnička knjiga, Zagreb, 1981.

6
Tabela 1. Klasifikacija livenih željeza prema prof. Doru Stefanescu [2]
Komercijalna oznaka i osnovna faza Struktura* Prijelom
Sivi liv-lamelarni grafit (LG) P sivi
Nodularni liv-sferoidni grafit (SG) F, P, A srebrno-sivi
Kompaktni sivi liv-kompaktni grafit (CG) F, P sivi
Bijeli liv-cementit (Fe3C) P, M bijeli
Melirani liv – LG + Fe3C P melirani
Temper liv – temper grafit (TG) F, P srebreno-sivi
Temperovani nodularni liv-sferoidni grafit B srebreno-sivi
* P-perlit, F-ferit, A-austenit, M-martenzit, B-bainit

2. SISTEMI LEGIRANJA I PODJELE ČELIKA

Legiranje je zasnovano na sposobnosti da se dva ili više hemijskih elemenata
međusobno rastvaraju u određenim količinama bilo u kombinaciji metal sa metalima, bilo u
kombinaciji metali sa nemetalima. Legure imaju osobine metala, a sastoje se iz dva ili više
hemijskih elemenata. Kod legura postoje široke mogućnosti da se sa kombinacijama
dodatih legirajućih elemenata dobije vrlo veliki broj poželjnih osobina za uslove upotrebe
koje nemaju čisti metali.
Legure željeza – čelici i livovi – su najvažnije i najviše korištene tehničke legure
uopšte, o čemu govori i podatak da se u današnje vrijeme koristi preko 60.000 raznih
proizvoda od njih (posebno od čelika). Više faktora su učinile željezo, odnosno njegove
legure, najvažnijim metalom današnjice, a neki od njih su slijedeći:
- vrlo visoka rasprostranjenost u kori zemlje; sa 6 %Fe je odmah iza
aluminijuma kojeg ima 8,1%, a u odnosu na ostale elemente ima više samo još
silicija 28,1% i kisika 46,4%,
- relativno su niski troškovi njegove proizvodnje iz ruda; potrebno je znatno
manje energije za njegovu redukciju u odnosu na neke druge metale kao npr.
Al, Mg i sl.,
- na važne upotrebne osobine željeza može se djelovati na razne načine i
prilagođavati ih zahtjevima,
- postojanje više alotropskih modifikacija (vrlo su rijetke kod metala, a
omogućavaju i pretvorbe u čvrstom stanju).
Konkretnije alfa i gama – modifikacije željeza, kao i njihove različite mogućnosti
rastvaranja ugljika, čine osnovu za vrlo široko korištenje mehanizma povećanja čvrstoće
kod čelika. Na slici 2. dat je prikaz reda veličina čvrstoća koje se postižu kod raznih vrsta
željeza i čelika. Proizvodnja željeza i čelika se zasniva na zakonitostima hemije, fizike, a
posebno hemijske termodinamike.

7
 Zatezna čvrstoća, Rm, MPa 1- monokristal čistog Fe
2- mješoviti kristal sa 0,005 %C
3- uticaj sitnog zrna (0,02 %C)
4- hladno oblikovanje
5- perlit (ca 0,8 %C)
6- bainit (0,4 %C)
7- martenzit (0,4 %C)
8- termo-mehaničko
oblikovanje austenita
9- vlaknasti kristali željeza
(whiskeri)

Slika 2. Red veličina čvrstoća kod raznih željeza i čelika 4

Tehnologija metalurških načina proizvodnje metala je vrlo usko povezana sa

opštim tehničkim napretkom, a time i sa raspoloživim agregatima za primarnu, odnosno
sekundarnu metalurgiju 5, 6, 7.
Proces proizvodnje čelika u agregatima za primarnu, odnosno sekundarnu
metalurgiju odražava se uglavnom na sniženje segregacija i povećanje stepena čistoće
čelika, odnosno na sniženje sadržaja nemetalnih uključaka u njemu. Nijedan od savremenih
načina proizvodnje čelika nije idealan, te se danas kvalitet sve manje podešava u
agregatima za primarnu proizvodnju, a sve više u kazanu (loncu). Metalurgija lonca ili
sekundarna metalurgija zauzima danas vrlo važno mjesto u procesu proizvodnje, a sastoji
se najčešće iz vakuumiranja i produvavanja argonom talina čelika s dolegiranjem. Pri tome
se intenzivnim miješanjem taline pospješuje odsumporavanje i odstranjivanje nepoželjnih
primjesa iz čelika u trosku. Za dalje poboljšavanje osobina čelika, za visoko opterećene
dijelove konstrukcija u mašinstvu, koriste se u novije vrijeme i načini tzv. kontrolisane
metalurgije, kao što su: elektropretapanje pod troskom (ETP), pretapanje snopom elektrona
pod vakuumom, pretapanje plazmom, proizvodnja u vakuumskim indukcionim i
vakuumskim elektropećima itd. Na slici 3. je shematski dato današnje stanje metalurške
tehnike za proizvodnju kvalitetnih i plemenitih čelika 4.

[4] Pavle Pavlović: Materijal čelik, 1990.

[5] P. Pavlović: Stanje i mogućnosti tehnološkog razvoja crne metalurgije Jugoslavije, SITJ,
Beograd, 1989.
[6] I. Vitez: Materijali I – Osnovi proizvodnje metala i nemetala, Mašinski fakultet, Zenica, 1993.
[7] A. Prešern: Tehnologija proizvodnje čelika u Jugoslaviji, Strategija tehnološkog razvoja
Jugoslavije od početka XX vijeka, SITJ, Beograd, 1989.

8
Slika 3. Shema današnjeg stanja metalurške tehnike za proizvodnju kvalitetnih i plemenitih
čelika [4]

2.1. Legiranje čelika

Vrlo veliki broj raznih vrsta čelika koji se danas koriste (u upotrebi je više od
10.000), razvijen je zbog zadovoljavanja različitih eksploatacionih zahtjeva. Za
sistematizaciju čelika koristi se više načina njihove raspodjele prema određenim
kriterijima.
U okviru ove tačke govori se o sistemima legiranja čelika koji su zasnovani na
kriterij raspodjele čelika prema legirajućim elementima. To je u stvari raspodjela čelika za
industrijsku praksu, koja dijeli čelike na nelegirane i legirane. Zavisno o namjeni svaka od
ovih skupina dijeli se na više vrsta konstrukcionih i alatnih čelika. Kada je to moguće, za
određenu namjenu i rješavanje zadataka u praksi treba birati jeftiniji nelegirani odnosno
ugljenični čelik, čije osobine zavise najviše o sadržaju ugljika.
Na slici 4. dat je dijagram željezo-ugljik, koji se odnosi na područje čelika, a u
njemu su date i šrafirane zone temperatura za razne načine termičke obrade 4.

9
 talina

kubno
prostorno
centrirana talina + austenit
rešetka

difuziono žarenje
kubno
površinski
centrirana
rešetka
visoko žarenje

meko žarenje
rekristalizaciono žarenje

žarenje za popuštanje napona

kubno
prostorno
rekristalizaciono žarenje
centrirana
rešetka

Slika 4. Dio dijagrama željezo-ugljik sa područjima čelika i zonama termičkih tretmana [4]

Legirani čelici sadrže jedan, dva ili više legirajućih elemenata, koji su dodati pri
proizvodnji čelika radi dobijanja optimalnih osobina čelika za odgovarajuću namjenu. Na
slici 5. dat je pregled graničnih sadržaja legirajućih i pratećih elemenata u raznim vrstama
čelika 4, a pregled osnovnih uticaja pojedinih elemenata na osobine čelika u tabeli 2. [3].
U zavisnosti od uticaja legirajućih elemenata na fazne transformacije u čvrstom
stanju sistema željezo-ugljik, legirajući elementi se dijele na  – gene i  – gene elemente.
– geni elementi sužavaju  – polje i pospješuju formiranje ferita u širokom
dijapazonu hemijskih sastava.
 – geni elementi šire  područje i pospješuju formiranje austenita unutar širokog
dijapazona ograničenja vezano za hemijski sastav.
U slučaju kada su potrebni čelici specijalnih fizičko-hemijskih osobina kao što su:
otpornost na koroziju, posebne magnetne osobine itd. tada se dodaju u većim količinama
ovisno od traženih osobina  – geni i  – geni elementi.

10
 tež./%

Slika 5. Sadržaj pratećih i legirajućih elemenata u čelicima 4

Tabela 2. Uticaj legirajućih elemenata na osobine čelika [3]

Legirajući element
Osobine čelika
C S P Si Mn Al Ni Cr Mo W V Ti Co
Čvrstoća ++ + + + + + ++ + + + + +
Tvrdoća ++ + + + + ++ + + + + +
Rel. izduženje - - ++ -- + + -
Elastičnost ++ + ++ + + + + ++
Udarna žilavost - -- -- - ++ -- + ++ ++ --
Trajna statička čvrstoća
+ + + + + + ++ ++ + + +
(pri višim temperaturama)
Dinamička čvrstoća + - + ++ ++ ++ ++ +
Otpornost prema hemijskim
- -- ++ + + + ++ ++ + + + +
uticajima
Spososbnost za izvlačenje -- - -- -- - -- - - --
Spososbnost za kovanje - - + --
Spososbnost za zavarivanje - - - - +
Sposobnost za obrađivanje - ++ + - - -- - - - - -
Sposobnost za rezanje (alat) ++ + + + + + ++ + +
Otpornost prema popuštanju + + ++ ++ + +

Na slici “+” znači uticaj u smislu povećanja odgovarajuće osobine, a “-” znači
smanjivanje te osobine. Dvostruki znakovi znače pojačan uticaj.

11
 Saglasno navedenom, zavisno o promjenama koje izaziva dodatak legirajućih
elemenata u čelicima razlikuju se principijelno tri sistema legiranja i to:
1. gamageni elementi – koji sa željezom formiraju čvrste rastvore sa visokom
čvrstoćom, temperaturom topljenja i rekristalizacije i koji otežavaju proces
difuzije. Njihovi tipični predstavnici su nikl, mangan, kobalt, ugljik i sl. (slika
6.). Većina gamagenih elemenata utiče na povišenje kritične tačke A4 i sniženje
A3 (Ni, Mn, Cu, N, C, Zn, Au, As), dok kobalt povisuje obje tačke;

Slika 6. Gamageni elementi u željezu [4]

2. alfageni elementi – koji sa željezom formiraju jedinjenja sa visokom

temperaturom topljenja i visokom tvrdoćom, kao i sa ograničenom
rastvorljivošću u gama području. Njihovi tipični predstavnici su silicij,
aluminij, krom, volfram i sl. (slika 7.). Većina alfagenih elemenata utiče na
sniženje kritične tačke A4 i povišenje A3 (Si, Al, W, Mo, P, V, Ti, Be, Sn, Sb,
Ta, Zr, B, S, Ce, O), dok jedino krom snižava obje tačke;

3. elementi koji dodati obično u većim udjelima daju čelicima specijalne fizičko-
hemijske osobine, kao što su otpornost na koroziju (krom), posebne magnetne
karakteristike (aluminij), vrlo mali koeficijent termičkog izduženja (nikl),
konstantnost elastičnih osobina (kobalt) itd. Ti elementi mogu biti bilo
gamageni (Ni i Co), bilo alfageni (Cr i Al). Takvi čelici spadaju u
visokolegirane čelike 8.

[8] K. Kapetanović: ČELIK, Tehnička enciklopedija, Zagreb, 1969., str 43-115

12
 Slika 7. Alfageni elementi u željezu [4]

Kod legiranih čelika nastaju uglavnom iste mikrostrukture kao u nelegiranim

(ugljeničnim) čelicima, tj. ferit, austenit, perlit, bainit, martenzit, delta-ferit, cementit i sl.
Razlika je samo u tome što kristali čvrstog rastvora i karbid željeza Fe 3C primaju u čvrsti
rastvor još i određene količine legirajućeg elementa (kao npr. Si, Ni, Co, Cu, Al), a neki
elementi stvaraju specijalne karbide (kao npr. Mn, Cr, W, Mo, W, Nb, V, Zr, Ti). Prema
tom redoslijedu raste i sklonost ka stvaranju karbida, tj. najveća je kod Ti, a najmanja kod
Mn 9. Tipični karbidi imaju slijedeće hemijske formule: TiC, V4C3, Cr7C3, W2C, Fe3W3C
itd. Što je više ugljika u čelicima, više je i karbida. Na raspodjelu legirajućih elemenata
između osnove i karbida može se znatno uticati izborom režima prerade i termičke obrade.
Samo neki elementi stvaraju nove faze pri legiranju, kao npr. Pb, Cu i Cr.
Kod neke granične koncentracije gamagenih i alfagenih elemenata (slike 6. i 7.),
koja je karakteristična za svaki legirajući elemenat mogu sasvim izostati transformacije
gama-alfa ili obratno, te se takvi čelici ne mogu termički obrađivati. Zrno se može usitniti
samo plastičnom deformacijom i naknadnim rekristalizacionim žarenjem. Takvi čelici
imaju austenitnu ili feritnu strukturu od sobne temperature sve do temperature topljenja.
Tipični feritni čelik je npr. čelik sa 0,05 %C i 3 do 4 %Si za transformatore, koji ima
obično grubo zrno, a austenitni čelik je npr. čelik sa 0,1 %C, 18 %Cr i 8 %Ni.
Pri izboru načina legiranja mora se voditi računa o tome da se uticaji legirajućih
elemenata ne mogu jednostavno sabirati ako se čelik istovremeno legira sa gamagenim i
alfagenim elementima. Tako npr. ako se iz sastava navedenog čelika izostavi krom (koji je
inače alfageni elemenat), dobije se feritno-perlitni čelik sa 0,1 %C i 8 %Ni, a ne austenitni.
U strukturi čelika sa višim udjelima nekih elemenata stvaraju se nepoželjna krta
intermetalna jedinjenja, kao npr. metaloid FeCr (tzv. sigma faza pri dužem žarenju čelika
sa visokim sadržajem kroma na temperaturama između 700 i 950 oC).

[9] F. Begovac: Osobine čelika, Fakultet za metalurgiju i materijale, Zenica, 2000., str. 36-39.

13
 Najvažniji uticaj legirajućih elemenata za tehničku primjenu čelika je smanjivanje
brzine difuzije ugljika u alfa- i gama- čvrstom rastvoru željeza. Kod legiranih čelika
odvijaju se sporije promjene faza u odnosu na nelegirane zbog čega se u njima odvijaju
samo oni procesi transformacije za koje su potrebna samo minimalna difuziona kretanja
ugljika. Prema tome kod legiranih čelika je austenit znatno stabilniji zbog udjela legirajućih
elemenata, te su za njegovo razlaganje potrebna veća pothlađenja. Zato su za legirane
čelike vrlo važni TTT dijagrami*.

2.2. Podjela čelika u grupe

Razvrstavanje čelika po srodnim grupama moguće je izvesti na više načina. To su:

način proizvodnje, hemijski sastav, kvalitet, mikrostruktura, namjena itd.
Prema načinu proizvodnje čelici se dijele na:
- Bessemerov čelik,
- Thomasov čelik,
- Siemens-Martinov čelik,
- Elektro čelik,
- Čelik iz kisikovih konvertora (LD, LDAC, OBM, LWS itd.),
- Čelik proizveden sekundarnom metalurškom obradom (vakuumiranje, AOD,
CLU itd.), kontrolisanom metalurgijom,
Bessemerov i Thomasov čelik su napušteni, a SM-čelik proizvodi se samo još u
nekim zemljama i uglavnom se prema sirovinskim i energetskim uslovima zamjenjuje
elektro čelikom ili čelikom iz kisikovih konvertora.
Prema načinu dezoksidacije i livenja: neumireni, poluumireni i umireni čelik, te
specijalno umireni čelik, kontinuirano liveni, livenje u kokile i kalupe.
Prema hemijskom sastavu čelici se dijele na: nelegirane i legirane (niskolegirani,
visokolegirani).
Prema kvalitetu: osnovne ili komercijalne (masovne), kvalitetne i plemenite
Prema mikrostrukturi na: podeutektoidne, eutektoidne (ili perlitne),
nadeutektoidne, ledeburitne, feritne, austenitne, austenitno-feritne, martenzitne i bainitne
čelike, te sitnozrnate i krupnozrnate, itd.
Prema namjeni na: konstrukcione, alatne i čelike s posebnim osobinama
(antikorozione, vatrootporne, brzorezne, za kotrljajuće ležaje, opruge, teške otkovke, s
posebnim fizičkim osobinama itd.).
Prema termičkoj obradi: kaljivi u vodi, u ulju ili na zraku, čelici za cementiranje,
čelici za nitriranje, čelici za poboljšanje, čelici za površinsko kaljenje itd.

*
TTT dijagram – dijagram: temperatura – transformacija – vrijeme (temperature-transformation-
time)

14
 Prema načinu prerade: toplo valjani, hladno valjani, kovani, vučeni, liveni itd.;
Prema obliku proizvoda: šipke, žice, cijevi, profili, limovi, trake itd.;
Prema vrijednosti zatezne čvrstoće ili napona tečenja na određene klase.

2.2.1. Podjela čelika prema hemijskom sastavu

Podjela čelika prema hemijskom sastavu, po evropskim standardima (normama)

EN 10020:2000 i bosanskohercegovačkom standardu BAS EN 100020:2000 je identična, s
obzirom da je bosanskohercegovački standard preuzeo kompletan sadržaj evropskih
standarda (normi).
Inače najviše u upotrebi je klasifikacija prema hemijskom sastavu, kvalitetu,
mikrostrukturi i namjeni.
Prema hemijskom sastavu čelici mogu biti nelegirani (ugljenični) i legirani.
Nelegirane ili ugljenične čelike, koji zavisno o udjelu štetnih primjesa fosfora i
sumpora (tj. o čistoći), mogu biti običnog kvaliteta sa maksimalno do 0,050 %P i S
pojedinačno, kvalitetni sa maksimalno do 0,045 %P i S pojedinačno, te plemeniti sa
maksimalno do 0,035 %P i S pojedinačno. Ugljenični čelici obično imaju udio od 0,05 do
1,35 %C, pri čemu su podeutektoidni konstrukcioni čelici, a eutektoidni i nadeutektoidni
alatni. U odnosu na udio ugljika konstrukcioni čelici dalje se dijele na: niskougljenične (do
0,20 %C), srednjeugljenične (0,20 do 0,50 %C) i visokougljenične (više od 0,50 %C). Ove
granice su važeće i u SAD, a u Rusiji su malo više (niskougljenični do 0,25 %C, a
visokougljenični sa više od 0,60 %C);
Legirane čelike, koji s obzirom na čistoću spadaju u plemenite, a koriste se za
složene uslove rada. Oni se obzirom na udio legirajućih elemenata dijele na: niskolegirane
sa najviše do 5% legirajućih elemenata i na visokolegirane sa više od 5% legirajućih
elemenata (kod nas i u Njemačkoj). U SAD je granica za niskolegirane čelike 8%, a u
Rusiji je 2%. U Rusiji postoji i termin srednjelegiranih čelika, koji moraju imati u sastavu
najmanje dva legirajuća elementa sa najviše do 3% elemenata pojedinačno. Visokolegirani
čelici imaju udio više od 8% legirajućih elemenata po propisima u SAD, a u Rusiji
najmanje 5% za jedan elemenat ili više od 10% za više legirajućih elemenata. Čelik je
legiran ako sadrži, osim C, jedan ili više legirajućih elemenata čiji mas.%, pojedinačno,
prelazi slijedeće vrijednosti:

Si Mn Cr Ni W Mo V Cu Al Co Ti
0,50 1,65 0,30 0,30 0,10 0,08 0,10 0,40 0,10 0,10 0,05

U tabeli 3. data je pregledna raspodjela vrsta čelika prema glavnoj grupi broja
materijala usklađena sa njemačkim standardom DIN 17007, odnosno standardom BAS EN
10020-00.

15
Tabela 3. Vrste čelika prema EN 10020:2000
Nelegirani čelici Legirani čelici
Osnovni čelici Kvalitetni čelici Posebni čelici Kvalitetni Posebni čelici
Broj Nehrđajući i
Alatni čelici Razni čelici Konstrukcioni čelici, čelici za mašinogradnju i čelici za posude pod pritiskom
vatrootporni čelici
0 00 90 10 20 30 40 50 60 70 80
Bazni čelici Čelici posebnih fizikalnih Cr Nehrđajući čelici s Mn-Si-Cu Cr-Ni s Cr Cr-Si-Mo
osobina <2,5 %Ni bez Mo, Nb 2,0 < 3,0 %Cr Cr-B Cr-Si-Mn-Mo
i Ti Cr-Si-Mo-V
1 01 91 11 21 31 41 51 61 71 81
Opšti konstrukcioni čelici s konstrukcioni, čelici za Cr-Si Nehrđajući čelik s Mn-Si Cr-Si Cr-Si-V
Rm<500 MPa posude pod pritiskom i za Cr-Mn <2,5 %Ni s Mo, bez Mn-Cr Cr-Mn Cr-Mn-V
mašinogradnju s C<0,50% Cr-Mn-Si Nb i Ti Cr-Mn-B Cr-Si-Mn-V
2 02 92 12 22 32 42 52 62 72 82
Ostali konstrukcioni čelici konstrukcioni, čelici za Cr-V Brzorezni čelici s Co Mn-Cu Ni-Si Cr-Mo Cr-Mo-W
koji nisu namijenjeni za posude pod pritiskom i za Cr-V-Si Mn-V Ni-Mn s <0,35 %Mo Cr-Mo-W-V
termičku obradu mašinogradnju s C0,50% Cr-V-Mn Si-V Ni-Cu
s Rm<500 MPa Cr-V-Mn-Si Mn-Si-V
3 03 93 13 23 33 43 53 63 Cr-Mo 83
Čelici kod kojih je srednja konstrukcioni, čelici za Cr-Mo Brzorezni čelici bez Co Nehrđajući čelik s Mn-Ti Ni-Mo s  0,35 %Mo
vrijednost C<0,12% ili posude pod pritiskom i za Cr-Mo-V 2,5 %Ni bez Mo, Nb Si-Ti Ni-Mo-Mn
Rm<400 MPa mašinogradnju s posebnim Mo-V i Ti Ni-Mo-Cu
zahtjevima Ni-Mo-V
Ni-Mn-V
4 04 94 14 24 34 44 54 64 74 84
Čelici kod kojih je srednja W Nehrđajući čelik s Mo Cr-Si-Ti
vrijednost C0,12% <0,25% Cr-W 2,5 %Ni s Mo, ali Nb, Ti, W Cr-Mn-Ti
ili Rm400 <500 MPa bez Nb i Ti Cr-Si-Mn-Ti
5 05 95 15 25 35 45 55 65 75 85
Čelici kod kojih je srednja Alatni čelik W-V Čelici za kotrljajuće Nehrđajući čelici s B Cr-Ni-Mo Cr-V Čelici za nitriranje
vrijednost C0,25% <0,55% Cr-W-V ležajeve posebnim dodacima Mn-B s <0,4 %Mo s <2,0 %Cr
ili Rm 500 <700 MPa <1,65 %Mn + < 0,2 %Ni
6 06 96 16 26 36 56 56 66 76 86
Čelici kod kojih je srednja Alatni čelik W osim Materijali s posebnim Ni Ni Cr-Ni-Mo Cr-V
vrijednost C0,55% ili grupa 24, 25 magnetnim osobinama s <0,4 %Mo + s 2,0 %Cr
Rm700 MPa i 27 bez Co  2,0 < 3,5 %Ni
7 07 97 17 27 37 57 57 67 77
Čelici s višim udjelom P ili S Alatni čelik Sa Ni Materijali s posebnim Cr-Ni s <1,0 %Cr Cr-Ni Cr-Ni-Mo s <0,4 Cr-Mo-V
magnetnim osobinama s <1,0 %Cr %Mo +  3,5 < 5,0
i s Co %Ni ili >0,4 %Mo
8 18 08 98 28 38 58 58 68 78 88
Alatni čelik Čelici posebnih Ostali Materijali s posebnim Cr-Ni s 1,0<1,5 %Cr Cr-Ni Cr-Ni-V Zavarivi čelici visoke čvrstoće
fizikalnih fizikalnim osobinama s 1,0 < 1,5 %Cr Cr-Ni-W koji nisu namijenjeni termičkoj
osobina bez Ni Cr-Ni-V-W obradi kod korisnika
9 19 09 99 29 39 59 59 69 79 89
Alatni čelik Čelici za ostale Materijali s posebnim Cr-Ni s / 1,5 < 2,0 Cr-Ni Cr-Ni osim grupa Cr-Mn-Mo Zavarivi čelici visoke čvrstoće
namjene fizikalnim osobinama i %Cr s /1,5 < 2,0 %Cr 57 do 68 Cr-Mn-Mo-V koji nisu namijenjeni termičkoj
s Ni obradi kod korisnika
NAPOMENA 1. Podjela skupina čelika u skladu je s rpodjelom čelika u EN 10020.
NAPOMENA 2. U tabeli se nalaze: a) broj skupine čelika (uvijek gore lijevo); b) glavne karakteristike grupe čelika; c) Rm=zatezna čvrstoća; Granične vrijednosti za hemijski sastav i zateznu čvrstoću (Rm) služe samo za orijentaciju.
 Raspodjela čelika data u tabeli 3. odnosi se na sistematiku glavne grupe 1, tj.
svih valjanih i kovanih čelika, kao i vrsta čeličnog liva, a sastoji se iz 100 klasa brojeva
materijala. Ona obuhvata raspodjelu čelika prema hemijskom sastavu na nelegirane i
legirane, kao i raspodjelu na tri glavne skupine čelika prema kvalitetu, tj. na osnovne,
kvalitetne i plemenite, a uzimaju se u obzir i glavne osobine (zatezna čvrstoća, Rm) i
glavne smjernice za upotrebu (npr. brojevi 20 do 29 su grupe alatnih čelika, a 40 do 49
hemijski postojani čelici).
Pregled ukupnog broja obrađenih vrsta čelika njemačkih proizvođača prema
propisima DIN u osmom izdanju Stahl-Eisen-Liste iz 1990.g. sadrži 1928 raznih vrsta
nelegiranih i legiranih čelika prema tri glavne skupine kvaliteta i to 10:
I skupina - 21 vrsta nelegiranih osnovnih čelika (ili 1,09%),
II skupina - 335 vrsta nelegiranih kvalitetnih čelika (17,38%) i
- 98 vrsta legiranih kvalitetnih čelika (5,08%),
III skupina - 159 vrsta nelegiranih plemenitih čelika (8,25%) i
- 1315 vrsta legiranih plemenitih čelika (68,20%).
U sedmom izdanju Stahl-Eisen-Liste iz 1980.g. je bilo 1699 raznih vrsta čelika,
tj. oko 13,5% manje nego u 1990. godini. Iz pregleda slijedi da njemački proizvođači
imaju u asortimanu znatno više legiranih čelika 73,28%, koji su pretežno plemeniti,
međutim po proizvedenim količinama dominiraju nelegirani osnovni čelici, jer su oni
najjeftiniji.

Prihvatljivi sadržaj legirajućih elemenata u čeliku

Klasifikacija se odnosi na hemijsku analizu izrađene taline, i specificirani sastav
čelika u standardu za proizvod ili tehnički zahtjev naručioca i određena je sa
specificiranom minimalnom vrijednošću za svaki elemenat [11].
- Kada je u standardu za proizvod ili u njegovoj specifikaciji za neki element
naznačena samo jedna vrijednost (maksimalna), za klasifikaciju se mora uzeti
vrijednost sa 70 % maksimalne vrijednosti, a prema tabeli 4. i 5. Za mangan
vidjeti primjedbu datu u tabeli 4.
- Gdje je standard za proizvod ili tehnički zahtjev baziran na analizama proizvoda,
analiza ekvivalentne taline računa se uz korištenje dozvoljenih odstupanja za
analizu taline, specificirane u standardu za proizvod ili tehničkom zahtjevu ili u
odgovarajućem evropskom standardu ili EURONORMI.
- U odsustvu standarda za proizvod ili tehničkog zahtjeva ili precizno
specificiranog hemijskog sastava, klasificiranje je bazirano na tekućoj analizi
taline naznačene od strane proizvođača.

[10] *** Stahl-Eisen-Liste, 8. Auflage, VDeH, Verlag Stahl Eisen, Düsseldorf, 1990.
[11] *** BAS EN 10020:2000, Definiranje i klasificiranje vrsta čelika (EN 10020:2000, IDT)

17
 - Rezultati analize proizvoda mogu odstupati od analize njihove taline do mjere
dopuštene odgovarajućim standardom za proizvod ili tehničkim zahtjevom
(takva odstupanja nemaju uticaj na klasificiranje čelika kao nelegiranog ili
legiranog). Ako bi analiza proizvoda pokazala vrijednost koja čelik svrstava u
drugu klasu od očekivane, onda bi njegovo prisustvo u prvobitno očekivanoj
klasi trebalo posebno i pouzdano dokazati.
- Za svaki legirajući elemenat, specificirana, proračunata ili stvarna vrijednost
analize taline izražena je sa istim brojem decimalnih mjesta kao odgovarajuća
granična vrijednost prikazana u tabeli 4. Na primjer, u ovom evropskom
standardu određeno područje od 0,3 do 0,5 % odgovara području od 0.30 do 0,50
%. Slično tome određen sadržaj od 2% podrazumijeva sadržaj od 2,00 %.

Tabela 4. Granica između nelegiranih i legiranih čelika (analiza taline)

Granična vrijednost
Specificirani element
(maseni %)
Al Aluminijum 0,30
B Bor 0,0008
Bi Bizmut 0,10
Co Kobalt 0,30
Cr Krom 0,30
Cu Bakar 0,40
La Lantanidi (svaki) 0,10
Mn Mangan* 1,65
Mo Molibden 0,08
Nb Niobijum 0,06
Ni Nikl 0,30
Pb Olovo 0,40
Se Selen 0,10
Si Silicijum 0,60
Te Telur 0,10
Ti Titan 0,05
V Vanadijum 0,10
W Volfram 0,30
Zr Cikorijum 0,05
Ostali (izuzev ugljika,fosfora, 0,10
(svaki) sumpora, azota)
* Gdje je mangan specificiran samo kao maksimum, granična vrijednost je 1,80
% i pravilo od 70 % se ne primjenjuje

18
 Tabela 5. - Zavarivi finozrnati legirani čelici.
Granica hemijskog sastava između kvalitetnih i specijalnih čelika
Granična vrijednost
Specificirani element
(maseni %)
Cr Krom 0,50
Cu Bakar 0,50
Mn Mangan 1,80
Mo Molibden 0,10
Nb Niobijum 0,08
Ni Nikl 0,50
Ti Titan 0,12
V Vanadijum 0,12
Zr Cirkonijum 0,12

U standardu BAS EN 10020/2000 podjela čelika prema hemijskom sastavu na

nelegirane, nehrđajuće čelike i druge legirane čelike posebno je obrađena.
Definicija navedenih vrsta je:

Nelegirani čelici
Nelegirani čelici su vrste čelika u kojima nijedna granična vrijednost u tabeli 4. ne
prelazi prihvatljive sadržaje legirajućih elemenata.

Nehrđajući čelici
Nehrđajući čelici sadrže najmanje 10,5 % hroma i najviše 1,2 % ugljika.

Drugi legirani čelici

Drugi legirani čelici su vrste čelika koje nisu u skladu sa definicijom nehrđajućih čelika,
u kojima najmanje jedna od graničnih vrijednosti datih u tabeli 4. prelazi prihvatljivi
sadržaj legirajućih elemenata, klasificiranih čelika.

2.2.2. Podjela čelika prema glavnim vrstama kvaliteta

Prema EN 10020:2000 odnosno BAS EN 10020:2000 podjela prema glavnim vrstama

kvaliteta je na:
 nelegirane kvalitetne čelike i nelegirane specijalne čelike
 nehrđajuće čelike
 druge legirane čelike: legirani kvalitetni, legirani specijalni čelici

19
Nelegirani čelici

Nelegirani kvalitetni čelici

Nelegirani kvalitetni čelici su vrste čelika koji, općenito, imaju specificirane

zahtjeve za osobine kao što su na primjer: žilavost, kontrolisana veličina zrna i/ili
sposobnost oblikovanja.
Nelegirani kvalitetni čelici su nelegirani čelici, drugačiji od nelegiranih
specijalnih čelika.
Nelegirani čelici za elektrotehniku su definisani kao: nelegirani kvalitetni čelici
sa posebnim zahtjevima za maksimalne vrijednosti specifičnog ukupnog gubitka ili
minimalne vrijednosti magnetne indukcije, polarizacije ili propustljivosti.

Nelegirani specijalni čelici

Općenito, nelegirani specijalni čelici imaju veći stepen čistoće nego kvalitetni
čelici, posebno u pogledu nemetalnih uključaka. U većini slučajeva oni su namijenjeni za
kaljenje i popuštanje ili otvrdnjavanje površine i okarakterizirani su sa strogo određenim
efektom takvog tretmana. Precizna kontrola hemijskog sastava i posebna pažnja u
proizvodnji i procesu kontrole osiguravaju poboljšane osobine kod tačno definisanih
zahtjeva. Ove osobine, koje su općenito u kombinaciji i unutar strogo kontrolisanih
granica, uključuju visok ili strogo kontrolisani napon tečenja ili vrijednosti
otvrdnjavanja, ponekad udružene sa pogodnošću za hladnu obradu, zavarivanje ili
žilavost.
Nelegirani specijalni čelici su čelici koji ispunjavaju jedan ili više slijedećih
zahtjeva:

 specificiranu minimalnu energiju udara u kaljenom i popuštenom stanju;

 specificiranu dubinu prodiranja utiskivača ili tvrdoću površine u kaljenom,

kaljenom i popuštenom ili površinski okaljenom stanju;

 djelimično specificiran nizak sadržaj nemetalnih uključaka; sadržaj ugljika

od 0,25 % ili više u analizi taline sa feritno/perlitnom mikrostrukturom, koji
sadrže jedan ili više mikro legirajućih elemenata kao što su niobij ili vanadij
sa sadržajem manjim od graničnih vrijednosti za legirajuće čelike.
Precipitaciono ojačavanje se općenito postiže kontrolisanim hlađenjem
nakon vruće prerade;

 prednapregnuti čelici.

20
Nehrđajući čelici

Nehrđajući čelici su definisani putem hemijskog sastava. Oni su dalje podijeljeni

u skladu sa slijedećim kriterijima:
 prema sadržaju nikla:
 sa niklom ispod 2,5 %;
 sa niklom jednakim ili većim od 2,5 %;
 prema glavnim osobinama:
 koroziono otporni;
 vatrootporni;
 otporni na puzanje.

Drugi legirani čelici

Legirani kvalitetni čelici

Legirani kvalitetni čelici su vrste čelika za koje postoje zahtjevi za, na primjer,
žilavost, kontrolisanu veličinu zrna i/ili za sposobnost oblikovanja.
Legirani kvalitetni čelici općenito nisu namijenjeni za kaljenje i popuštanje ili
otvrdnjavanje površine.
Legirani kvalitetni čelici su:
 zavarivi sitnozrnati konstrukcioni čelici, uključujući čelike za posude pod
pritiskom i cijevi, a treba da zadovoljavaju istovremeno slijedeće uslove:
 specificirani minimalni napon tečenja < 380 MPa za debljine 16
mm;
 sadržaj legirajućih elemenata manji od graničnih vrijednosti datih u
tabeli 4.;
 specificiranu minimalnu energiju udara  27 J na – 50°C za epruvete
sa Charpy V-zarezom, uzete u uzdužnom smjeru ili  16 J za epruvete
uzete u poprečnom smjeru*:
 legirani čelici za šine, čelične štapove i rudarske podgrade;
 legirani čelici za vruće ili hladno valjane pljosnate proizvode strogo
namijenjene za hladno oblikovanje** sa sadržajem elemenata koji rafiniraju
zrno kao što su bor, niobijum, titan, vanadijum i/ili cirkonijum ili "dvofazni
čelici"***

* Ako nije specificirana vrijednost energije udara na – 50°C, kao specificirana vrijednost uzima se
ona između – 50°C i – 60°C.
** Isključujući čelike za posude pod pritiskom ili cijevi.
*** "Dvofazni" čelici imaju mikrostrukturu koja je uglavnom feritna, sa oko 10 % do 35 %
martenzita u malim izdvojenim površinama homogeno raspoređenim.

21
  legirani čelici u kojima je bakar jedini specificirani legirajući elemenat.
 legirani čelici za namjenu u elektrotehnici sadrže samo silicijum ili silicijum
i aluminijum kao legirajuće elemente, kako bi se postiglo zadovoljavanje
maksimalnih specificiranih zahtjeva za magnetne gubitke ili minimalne
vrijednosti za metalnu indukciju, polarizaciju ili propustljivost.

Legirani specijalni čelici

Ova klasa uključuje vrste čelika drugačije od nehrđajućih čelika koje
karakterizira precizna kontrola hemijskog sastava i naročito uslova proizvodnje i
kontrole procesa kako bi se osigurale poboljšane osobine koje su najčešće specificirane u
kombinaciji i u okviru usko postavljenih granica.
Svi drugi legirani čelici, koji nisu uključeni putem definicije date za kvalitetne
legirane čelike su legirani specijalni čelici.
Specijalni legirani čelici su: legirani čelici za mašinogradnju i legirani čelici za
posude pod pritiskom, čelici za ležajeve, alatni čelici, brzorezni čelici, te čelici sa
specijalnim fizičkim osobinama kao što su niklovi čelici sa kontrolisanim koeficijentom
širenja ili elektro otporni čelici.
Egzistira još i klasifikacija čelika prema prijedlogu standarda ISO/DIS 4948/2-
1980. godine*. Ovaj standard klasificira također čelike na nelegirane i legirane na osnovu
kriterija koji se najčešće koriste u industriji čelika. Nelegirani čelici se dalje dijele na tri
glavne klase kvaliteta i to: osnovne (B), kvalitetne (Q) i specijalne čelike (S), a legirani
se dijele u dvije glavne klase: kvalitetne i specijalne čelike.

Osnovni čelici (B) su svi oni čelici za čiju proizvodnju nisu propisani nikakvi
kvalitetni zahtjevi, niti se traži posebna pažnja pri izradi talina. Ti čelici još se nazivaju
trgovačkim ili normalnim kvalitetima, a ispunjavaju slijedeća četiri uslova:
1 – nisu legirani;
2 – nije propisana termička obrada za isporuku (sa izuzetkom žarenja radi sniženja
naprezanja, te mekog i normalizacionog žarenja);
3 – proizvodi isporučeni po standardima za isporuku ili specifikacijama moraju
ispunjavati slijedeće uslove:
- minimalna zatezna čvrstoća 690 MPa
- minimalni napon tečenja 360 MPa
- minimalno izduženje (A5) 26%
- minimalni prečnik trna pri savijanju veći od 1 x debljina epruveta

*
Draft International Standard ISO/DIS 4948/2: Steels-Classification – Part 2: Unalloyed and alloy
steels

22
 - minimalna utrošena energija udara (udarna radnja loma)
na +20 oC iz uzdužnog smjera, KV 27 J
- maksimalna tvrdoća po Rokvelu, HRB 60
- maksimalno dozvoljeni udjeli 0,10 %C, 0,05 %P,
0,05 %S i 0,007 %N

Navedene karakteristike važe za raspon debljina od 3 do 16 mm i usaglašene su i sa

EN 20-1974. za nelegirane čelike;
4 – nije propisan nijedan drugi kvalitetni zahtjev.

U osnovne nelegirane čelike (B) spadaju npr. meki čelici za limove

komercijalnog kvaliteta, betonski čelici, građevinski čelici kvaliteta O, A i B po ISO
standardima te opšti konstrukcioni čelici bez termičke obrade sa oznakama Fe 50-1 do Fe
70-2 po ISO.

Nelegirani kvalitetni čelici (Q) su nelegirani čelici (klasični čelici) koji nisu
obuhvaćeni definicijama za osnovne i nelegirane specijalne čelike. Pri njihovoj
proizvodnji je propisana posebna pažnja za postizanje određene veličine zrna, sniženje
udjela fosfora i sumpora, poboljšane čistoće površine i slično, u cilju dobijanja
specijalnih kvalitetnih karakteristika kao što su: otpornost na krti lom, poboljšane
osobine u hladno-oblikovanom stanju itd. Ova pažnja je ipak manja nego pri proizvodnji
čelika sa kontrolisanom prokaljivošću (nelegirani specijalni čelici – S).

U ove čelike ubrajaju se slijedeći čelici:

- meki čelici za limove za izvlačenje,
- betonski čelici i nelegirani čelici za prednaprezanje,
- konstrukcioni čelici kvaliteta A, B, C ili D po ISO,
- konstrukcioni čelici sa sitnim zrnom tipa E 355, HS 355,
- čelici za plinovode i naftovode tipova E 29, E 32 i E 36,
- čelici za brodogradnju,
- čelici za otkovke,
- čelici za plinske cilindre,
- čelici za šine,
- čelici za opšte mašinske namjene,
- nelegirani čelici za žicu sa sadržajem ugljika manjim od 0,10%, te sadržajima
sumpora i fosfora manjim od 0,020 %, odnosno od 0,050 %,
- nelegirani čelici za poboljšanje,
- nelegirani čelici za opruge i sl.

23
 Nelegirani specijalni čelici (S) zahtijevaju veću pažnju pri proizvodnji u odnosu
na proizvodnju klasičnih specijalnih čelika, tj. nelegiranih čelika sa kontrolisanom
prokaljivošću. Sa aspekta uslova proizvodnje oni su općenito čistiji, a posebno u pogledu
udjela nemetalnih uključaka u odnosu na kvalitetne čelike. U nelegirane specijalne čelike
ubrajaju se:
1. Svi nelegirani čelici (uključujući i alatne čelike), koji su namijenjeni za termičku
obradu radi zadovoljavanja barem jedne od slijedećih karakteristika:
o udarna radnja loma u poboljšanom stanju,
o određena dubina prokaljivosti,
o ograničenje površinskih nečistoća,
o ograničenje udjela nemetalnih uključaka i/ili unutrašnjih
nehomogenosti;
2. Svi nelegirani čelici koji nisu namijenjeni termičkoj obradi, a ispunjavaju bar
jedan od slijedećih zahtjeva:
o ograničenje udjela nemetalnih uključaka i/ili unutrašnjih
nehomogenosti, npr. ploče otporne na lamelarno cijepanje,
o maksimalno dozvoljeni udjeli fosfora i sumpora kod analize šarže
(kanalske) do 0,020%, a kod analize proizvoda do 0,025% (npr.
čelici za žicu za zavarivanje),
o mnogo oštriji zahtjevi za kvalitet površine, npr. kod čelika za hladno
izvlačenje ili za hladno kovanje;
3. Čelici sa većom električnom provodljivošću od 9 S po dužnom metru ili sa
propisanim magnetnim osobinama, izuzev magnetnih limova i traka kod kojih je
propisana određena permeabilnost.

Glavne karakteristike za svrstavanje u ove čelike su:

- maksimalne vrijednosti napona tečenja, zatezne čvrstoće, tvrdoće po
Brinellu ili prečnika trna za savijanje (npr. meki lim za hladno
oblikovanje),
- minimalne vrijednosti napona tečenja ili zatezne čvrstoće (npr.
konstrukcioni čelici za brodogradnju, cjevovode, posude pod
pritiskom, čelike sa otpornošću na atmosfersku koroziju),
- sadržaj ugljika (npr. čelici za žice, šipke, za poboljšanje i sl.),
- minimalni sadržaj sumpora od 0,07% i/ili dodacima Pb, Bi, Te, Se ili
P kod čelika za automate,
- posebni zahtjevi za magnetne ili električne osobine (npr. magnetni
limovi i trake, čelici sa određenom permeabilnošću za provodnike,
telefonsku žicu itd.).

24
 U ove čelike spadaju još i slijedeći čelici:
- nelegirani alatni čelici,
- čelici za opruge,
- čelici za plameno ili indukciono kaljenje,
- čelici za hladno vučenje i hladno izvlačenje,
- čelici za nuklearne posude pod pritiskom.

Kvalitetni legirani čelici su oni koji sadrže malo legirajućih elemenata, a

proizvode se u velikoj količini po kvalitetnim zahtjevima, koje je lako ispuniti u odnosu
na legirane specijalne čelike. To su slijedeći čelici:
1. Sitnozrnati zavarivi konstrukcijski čelici koji ispunjavaju uslove:
a) minimalan napon tečenja, ne ispod 420 MPa (za debljine manje od 16
mm)
b) minimalni sadržaj legirajućih elemenata treba biti niži od datih u tabeli 6.
Ako su u leguri dva, tri ili četiri navedena elementa, uzima se granični
sadržaj svakog od njih, a u zbiru se uzima 70% od dobivene vrijednosti
(zbir graničnih vrijednosti);

Tabela 6. Granični sadržaji elemenata u čeliku

Elementi Granični sadržaji, %
Cr, Ni, Cu 0,50
Mn 1,80
Ti, V, Zr 0,12
Mo 0,10
Nb 0,08
Lantanidi 0,06

2. Čelici legirani samo sa bakrom sa minimalno 0,40 %Cu (do 0,50%), a ako
nije propisan minimum, tada je sadržaj bakra u granicama 0,57 do 0,70%;
3. Legirani čelici za šine;
4. Čelici za limove i trake imaju sadržaje samo S i/ili Al kao legirajućih
elemenata, a zbog magnetnih gubitaka se traži samo minimalna vrijednost
magnetne indukcije (npr. bez zahtjeva za permeabilnost).

Specijalni legirani čelici su svi legirani čelici izuzev gore navedenih kvalitetnih
čelika. Glavne vrste specijalnih legiranih čelika su date u tabeli 7.

25
Tabela 7. Glavne vrste specijalnih legiranih čelika po ISO / DIS 4948/2 standardu
Legirani čelici Čelici otporni na koroziju
Alatni čelici Ostali čelici
tipa u toplom i na puzanje*

31 42-martenzitni čelici 51- za rad u toplom 61-čelici za

Mn (x) 411, 421 sa Cr i hladnom kotrljajuće ležajeve

32 412, 422 sa CrNi (x) 511 sa Cr (x)

Cr (x) 41-feritni čelici ili M 512 sa Ni (x)
ili CrNi (x) 62-čelici sa

33 413, 423 sa CrMo (x) 513 sa Mo (x) fizičkim osobinama:

CrMo (x) ili sa CrCo (x) ili CrMo (x)

34 414, 424 sa CrAl (x) 514 sa V (x) a) nemagnetni

CrNiMo (x) ili sa CrSi (x) ili CrV (x)
NiCrMo (x) 415, 425 ostali b) sa specijalnim
izduženjem na određenim
35 431 sa CrNi 515 sa W (x) temperaturama
Ni (x) 43-austenitni Cr (x), CrW (x)

36 432 sa CrNiMo c) meko magnetni čelik

Ostali Mo (x) 433 sa CrNi+Ti ili Nb 516 ostali
Si (x), itd. 434 sa CrNiMo+Ti ili Nb 52-brzorezni
435 + V, W, Co 521 sa Mo
536 sa CrNiSi 522 sa W
437 ostali

* Sa srednjom vrijednošću 10,8 %Cr

Znak (x) ukazuje da čelik može biti legiran i sa dodatnim elementima bez
promjene date vrste čelika. Npr. u grupi 32 znači vrstu čelika Cr (x), koja može
sadržavati CrV ili CrAlMo, bez promjene grupe čelika 32.

26
2.2.3. Podjela čelika prema namjeni

Često se u praksi koristi i podjela čelika prema namjeni sa raspodjelom na četiri

klase i 22 grupe čelika, tabela 8. [12].

Tabela 8. Podjela čelika prema namjeni na klase i grupe

Oznaka klase Naziv grupe čelika
I Građevinski čelik 1. Ugljenični
II Čelik za mašinogradnju i to: 2. Legirani
A – Opšte namjene 3. Male prokaljivosti (ugljenični čelik)
4. Srednje prokaljivosti
5. Povećane prokaljivosti
6. Visoke prokaljivosti
B – Specijalne namjene 7. Za željeznički transport
8. Za opruge vozila i druge opruge
9. Sa povećanom sposobnošću obrade
10. Otporan na habanje (trošenje)
11. Otporan na koroziju
12. Za rad pod opterećenjem pri povišenim temperaturama
13. Visoke čvrstoće
III Alatni čelik 14. Za rezni alat
15. Za alat koji deformiše metal u hladnom stanju
16. Za deformaciju metala u vrućem stanju (kalupi i sl.)
17. Za mjerne instrumente
IV Čelik sa posebnim fizičkim 18. Sa određenim koeficijentom širenja
osobinama 19. Sa konstantnim modulom elastičnosti
20. Magnetni
21. Nemagnetni
22. Sa visokim električnim otporom

Čelik klase I koristi se najviše u građevinarstvu, po hemijskom sastavu je ugljenični, a

po kvalitetu spada u osnovni. On se obično ne obrađuje termičkom
obradom;

[12] *** Materijali, Priručnik, RAD, Beograd, 1979.

27
Čelik klase II koristi se najviše u mašinogradnji, a dijeli se na čelike opšte i specijalne
namjene. Po hemijskom sastavu je ugljenični ili legirani, a po čistoći
mora imati ograničenje udjela fosfora i sumpora na maksimalno po
0,050%. Veći dio ovih čelika obrađuje se termički radi poboljšanja
upotrebnih osobina. Dio ovih čelika koristi se i za građevinske svrhe;
Čelici klase III vrlo su široko upotrebljivani alatni čelici. Ovi čelici su po hemijskom
sastavu uglavnom nadeutektoidni ugljenični i legirani čelici (nisko- i
visokolegirani), a svi se termički obrađuju;
Čelici klase IV su sa posebnim fizičkim osobinama. Oni su vrlo visoke čistoće i spadaju
u legirane čelike, a proizvode se postupcima sekundarne metalurgije
(vakuumiranje, pretapanje pod elektrotroskom itd.). Kod ovih čelika su
najvažnije za upotrebu fizičke osobine, npr. vrlo mali koeficijent
izduženja kod čelika tipa invar (do ca 300 puta manji u odnosu na obične
čelike). Termički se svi obrađuju.

Kod ove raspodjele, čelici koji se ocjenjuju po osnovu više osobina (mehaničke,
fizičke i hemijske), kao što su nehrđajući čelici, otporni na puzanje i sl. su svrstani u
klasu II, tj. konstrukcione čelike specijalne namjene. U tehnici je u nekim slučajevima
nemoguće oštro razdvajati klase čelika I, II i III iz tabele 8. Ova podjela čelika prema
namjeni se dosta koristi, jer omogućava lako uočavanje osnovnih osobina raznih čelika.

Uobičajena podjela čelika prema namjeni sa oznakom grupa data je na slici 7. [13].

[13] V. Đukić: Priručnik za čelik, Naučna knjiga, Beograd, 1987.

28
 Slika 7. Podjela čelika prema namjeni sa oznakom grupa 13

29
2.2.4. Nazivi čeličnih poluproizvoda i proizvoda

Za vruće valjane poluproizvode od čelika prema standardu JUS C.B2.021 i

normi HRN C.B2.021 koristi se slijedeća terminologija:
- blumovi debljina x širina = min. 125 x min. 125 mm, tolerancija  5%
(pri čemu se odnos debljine i širine kreće od 1:1 do 1:2),
- slabovi debljina x širina = min. 40 x min. 80 mm, tolerancija  4%
(pravougli presjek sa širinom koja je najmanje 2 x debljina),
- platine debljina x širina = max. 40 x min. 160 mm*
(pravougli presjek sa širinom koja je najmanje 4 x debljina),
- kvadratne gredice debljina 50 do 125 mm
- pljosnate gredice debljina 30 do 40 x širina od 50 do 100 mm, tolerancija  4%.
Dužine poluproizvoda se definišu dogovorom naručioca i isporučioca.
Svi navedeni poluproizvodi imaju zaobljene rubove, a namijenjeni su za dalju
vruću preradu valjanjem, presovanjem, kovanjem i sl.

Napomena:
Vruća prerada u valjaonicama izvodi se na klasičan način preko ingota
(prethodno stvrdnjavaju u kokilama u čeličani) ili preko blumova, gredica ili pak preko
direktnog valjanja konti-odlivene žile. Trend u svijetu, na području vruće prerade, je
način "valjanje u liniji", tj. direktna povezanost livenja i valjanja, što ilustrira donji dio
slike 8. Nisu ekonomični klasični načini valjanja sa prethodnim zagrijavanjem ingota ili
blumova u tzv. jednoj ili dvije "vatre" do proizvoda.

Slika 8. Upoređenje klasičnih i savremenih načina proizvodnje valjanih proizvoda od

čelika 2

*
Tolerancija debljine odnosno širine ograničena je tolerancijom mase proizvoda u iznosu  6%
od teoretske izračunate mase na osnovu specifične gustine čelika.

30
 Čelični proizvodi se dijele na: vruće valjane, hladno vučene, odlivke, otkovke i
sl. Shematski pregled raznih čeličnih poluproizvoda i proizvoda dobijenih vrućom i
hladnom preradom dat je na slici 9.
Najčešći čelični proizvodi u industriji metaloprerade su vruće valjani šipkasti
profili, kao što su okrugle, pravougle, pljosnate, šestougaone i poluokrugle šipke u
širokom rasponu dimenzija. Iz njih se izrađuju dijelovi raznih mašina i uređaja. Vruće
valjani profili imaju oblik U-, I-, T-, Z- profila, te istokrakih ili raznokrakih ugaonih
profila. Služe za izradu raznih konstrukcija. Od prethodno vruće valjanih šipki proizvode
se hladno vučeni čelični profili postupkom provlačenja, kroz odgovarajuće matrice sa
uskim tolerancijama, na tzv. vučnim klupama. Vučeni profili imaju glatku i svijetlu
površinu, željeni oblik i dimenzije sa uskim tolerancijama. Pri tome znatno porastu
čvrstoćne karakteristike čelika na račun smanjenja poprečnog presjeka. Svijetlo vučene
šipke se izrađuju do promjera 80 mm, a isporučuju se u žarenom i vučenom stanju.

Slika 9. Shematski pregled raznih vrsta čeličnih poluproizvoda i proizvoda [6]

Na slici 10. dat je izgled raznih čeličnih proizvoda (a-šine, b-ugaoni profili).

31
 a)

b)
Slika 10. Razni čelični proizvodi: a-šine; b-ugaoni profili

32
 Svijetlo ljušteni čelik izrađuje se samo u obliku okruglih šipki većeg prečnika
skidanjem površinskog sloja na posebnim uređajima, a zatim odstranjivanjem neravnina
od struganja ravnanjem. Brušene čelične šipke izrađuju se brušenjem svijetlo vučenih ili
ljuštenih šipki do prečnika 40 mm. Postiže se visoka tačnost dimenzija.
Hladno valjanje (HV) vrši se uglavnom na čeličnim limovima debljine ispod 2
mm od kojih se traži poboljšan kvalitet površine (npr. limovi za karoserije automobila i
limovi za izvlačenje). Prije hladnog valjanja obično se odstranjuje oksidni sloj luženjem
u sumpornoj kiselini. Hladnim valjanjem proizvode se i trake – HVT (obično širine do
600 mm), a debljine od 1,25 do 5 mm. One se isporučuju sa različitim stepenima tvrdoće
(⅛ t, ¼ t, ½ t, ¾ t i t = tvrdo), a proizvode se uglavnom od ugljeničnih čelika. Isporučeno
stanje može biti i sa galvanskom prevlakom površine slojem cinka, kalaja ili olova.
Vruće valjani limovi su važan proizvod od čelika. Prema debljini dijele se na
debele (preko 5 mm), srednje (od 3 do 4,75 mm) i tanke (ispod 3 mm). Isporučuju se
obično u standardnim dimenzijama, tzv. tablama 1000 x 2000 mm; uglavnom su od
ugljeničnih čelika i u termičkom stanju: meko žareno, normalizirano ili poboljšano.
Vučena čelična žica do 15 mm izrađuje se vučenjem valjane žice na tzv.
vučnim klupama kroz matrice iz tvrdog materijala. Žica se izrađuje od raznih vrsta
čelika, a isporučuje u otvrdnutom stanju sa stepenima tvrdoće kao kod HVT.
Cijevi se izrađuju od raznih vrsta čelika, a osnovna je podjela na cijevi sa šavom
i na cijevi bez šava (šavne i bešavne cijevi).

33
3. ČELIČNI LIV
Prema literaturi [12] čelični liv je čelik u tečnom stanju spreman za livenje,
dobijen topljenjem sirovina. Treba razlikovati:
 tečni čelik za livenje u kalupe (za ingote) ili za kontinuirano livenje
(polufabrikati),
 tečni čelik za odlivke (gotov proizvod).
Prema Evropskom komitetu za ugalj i čelik (ECSC) definicija prema Birou za
statistiku Evropskog komiteta (EUROSTAT) – “Proizvodnja sirovog čelika” obuhvata
ingote, kontinuirano livene poluproizvode (polufabrikate) i odlivke za proizvodnju
gotovih proizvoda. Prema EUROSTAT-upitnicima za isporuku, kontinuirano liveni
proizvodi se definišu kao poluproizvodi.
Čelični odlivci prema literaturi [14] se definišu kao proizvodi čiji se oblici i
konačne mjere, bez ikakve mašinske obrade, dobijaju direktno očvršćavanjem tečnog
čelika u pješčanim kalupima od gline ili drugog vatrostalnog materijala, a znatno rjeđe u
trajnim metalnim ili grafitnim kalupima.
Prema literaturi [3] termin čelični liv se odnosi na svaki čelik dobijen u
konvertoru, elektropeći, ponegdje još u SM – peći, koji je liven u kalupe.
Mehaničke osobine nekog odlivka od čeličnog liva su uvijek slabije od
mehaničkih osobina iste legure, ali deformisane u vrućem stanju. No, u izvjesnim
slučajevima, čelični liv ima svoje prednosti, na primjer, ako je potrebno da se izradi neki
vrlo složen oblik ili mali broj komada. Tipična upotreba čeličnog liva je u području
poljoprivrede i rudarstva. Veći sadržaj ugljika u čeliku, doduše, povećava čvrstoću
odlivka, ali umanjuje njegovu duktilnost, pa se zbog toga za čelični liv odabire čelik sa
srednjim sadržajem ugljika [15].
Za vrijeme sporog hlađenja tečnog čelika koji je odliven u pješčani kalup, prva
faza koja se obrazuje jeste delta-faza. Ona se za vrijeme daljeg hlađenja transformiše u
grubozrnati austenit, a ovaj se na još nižim temperaturama razlaže na Widmanstättenovu
feritnu strukturu (slika 11.a). Ova struktura ima relativno slabe mehaničke osobine. Ako
se ovakav odlivak zagrije do austenitnog područja (u praksi iznad GOS-linije na
ravnotežnom dijagramu) cijela struktura se mijenja u relativno sitna austenitna zrna. Pri
kasnijem hlađenju na vazduhu, taj se austenit razlaže na odgovarajuću sitniju smjesu
ferita (bijelo) i perlita (crno, slika 11.b), koja ima bolje mehaničke osobine. Ovaj
postupak termičke obrade kojim se poboljšavaju osobine čelika se naziva normalizaciono
žarenje ili normalizacija*, a koristi se, kao što i samo ime kaže, za dobijanje zrna koja
imaju ujednačenu, tj. normalnu sitnozrnatu mikrostrukturu.

[14] S. Marković: Standardi za čelik, Udruženje crne metalurgije Jugoslavije, Beograd, 1999.
[15] B. Božić: Fizička metalurgija, Naučna knjiga, Beograd, 1960.
*
normalizaciono žarenje – zagrijev čelika do odgovarajuće temperature iznad gornje tačke
preobražaja Ac, zatim hlađenje na zraku

34
 (a) (b)
Slika 11.a) Widmannstättenova mikrostruktura čeličnog liva (Povećanje: 500)
b) normalizovana struktura [16]

Čelični liv, kako je već navedeno, razlikuje se od liva za plastičnu deformaciju

(za kovanje, valjanje, i sl.). Mehaničke osobine zavise od hemijskog sastava, termičke
obrade odlivaka, debljine zidova (uslovi kristalizacije), skupljanja i segregacije primjesa
u raznim dijelovima zapremina složenih oblika. Čelični liv nakon očvršćavanja, hlađenja
i termičke obrade, treba da zadovolji određene kriterije kao što su:
 obezbjeđenje zahtjevanih mehaničkih osobina u širokim granicama za
određeni sadržaj hemijskih elemenata u čeliku;
 mogućnost izrade kvalitetnih odlivaka jednostavnim i ekonomičnim
metodama;
 da ima dobru zavarivost;
 da ne sadrži skupe i deficitarne legirajuće elemente itd.
Sve to u najvećoj mjeri zavisi od hemijskog sastava čelika, njegovih livačkih
osobina, uslova topljenja i livenja kao i hlađenja odlivaka [17].
Čelični liv treba da ima vrlo dobru livkost, što manje zapreminsko i linearno
skupljanje, mali temperaturni interval očvršćavanja (solidifikacije), dobre plastične
osobine na visokim temperaturama, minimalno apsorbovanje gasova i obrazovanje
likvacija.
Čelični liv se dijeli na nelegirani i legirani.
Nelegirani čelični liv sadrži manje od 0,5 %Si, 0,8 %Mn, 0,1 %Ti, 0,25 %Cu,
0,09 %P i 0,06 %S, a mehaničke osobine mu pretežno zavise od sadržaja ugljika [18].

[16] T. Filetin i dr.: Svojstva i primjena materijala, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb,
2002., str. 111-113
[17] M. Branković i S. Marković: Livene legure, Željezo – ugljenik, Tehnološko – metalurški
fakultet, Beograd, 1980. str. 18-20
[18] M. Novosel i D. Krumes: Željezni materijali, II prošireno izdanje, Strojarski fakultet,
Slavonski Brod, 1997. str. 98-100

35
 Legirani čelični liv sadrži obično više od 0,8 %Mn te udjele nekih od legirajućih
elemenata iz niza: Ni, Cr, Mo, V, Ti, Cu. Ako liv sadrži manje od 5% legirajućih
dodataka on se naziva niskolegiranim (dogovorno), a sa više od 5% visokolegiranim
[18].
Ukoliko je čelični odlivak namijenjen konačnoj upotrebi bez daljeg oblikovanja
deformacijom on obično sadrži najviše 0,5 %C.
Upotrebu legiranih čeličnih livova treba svesti na najmanju mjeru zbog
vjerovatnoće pogrešaka pri provođenju osjetljivih operacija proizvodnje. Uz sve treba
dodati visoke troškove proizvodnje kao i česte strukturne anomalije prilikom obrađivanja
odlivka (naprimjer štetna Widmanstättenova struktura nepovratno ogrubljuje zrno kod
visokolegiranih livova koji nemaju polimorfnu transformaciju austenita u ferit i perlit).

3.1. Podjela čeličnog liva

Važeći standardi u BiH za čelične odlivke do 2006. godine su:

BAS EN 1559-2/01 - Livenje – Tehnički uvjeti isporuke – DIO 2
– Dodatni zahtjevi za čelične odlivke
BAS ISO 4990/05 - Čelični odlivci – Opšti uslovi isporuke
PR/BAS ISO 4991/2007 - Čelični odlivci za rad pod pritiskom (prijedlog)
BAS ISO 3755/99 - Ugljenični čelični odlivci za opšte namjene
BAS ISO 9477/99 - Čelični odlivci visoke čvrstoće
BAS EN 10213–1/96 - Čelični odlivci za rad pod pritiskom – Tehnički uslovi isporuke – 1. dio
BAS EN 10213–2/96 - Čelični odlivci za rad pod pritiskom – Tehnički uslovi isporuke – 2. dio
BAS ISO 11972/01 - Koroziono otporni čelični odlivci
BAS ISO 10283/01 - Koroziono otporni čelični odlivci
BAS ISO 13521/01 - Austenitni manganski čelični odlivci
BAS ISO 13583/04 - Centrifugalno liveni čelični i legirani proizvodi
– Opšta ispitivanja i tolerancije
BAS ISO 16468/06 Precizni odlivci (čelik, niklove i kobaltne legure) – Opšti tehnički
zahtjevi
BAS ISO 19960/06 Liveni čelici i legure sa specijalnim fizikalnim osobinama

Pored već navedene podjele čeličnog liva na nelegirane i legirane, prema

literaturi [3] podjela čeličnog liva je na:
- ugljenični (nelegirani) čelični liv (JUS C:J3.011/73)
- legirani čelični liv za poboljšanje
- hemijski otporan čelični liv (nehrđajući i vatrootporan)
- čelični liv otporan prema habanju

36
Hemijski sastav i osobine za važnije čelične livove dati su u tabelama 9., 10., 11. i 12.

Tabela 9. Ugljenični legirani čelični liv (JUS C.J3.011 – 1973) [3]

Udarna
Re Rm A5 Z Opit
Oznaka Oznaka radnja loma
MPa MPa % % savijanja*
po DIN po JUS (DVM)
min. min. min. min. (=180°)
J min.
GS-38 ČL 0300 - -
185 375 25 35
GS-38.3 ČL 0301 34 D=2 a
GS-45 ČL 0400 - -
225 440 22 30
GS-45.3 ČL 0401 27 D=3 a
GS-52 ČL 0500 - -
225 510 18 25
GS-52.3 ČL 0501 31 D=4 a
GS-60 ČL 0600 - -
295 590 15 -
GS-60.3 ČL 0601 14 -
GS-62 ČL 0602 - -
345 610 15 -
GS-62.3 ČL 0603 14 -
GS-70 ČL 0700 410 685 12 - - -
*  – ugao savijanja, a – debljina probe, D – prečnik valjka

Kako se iz tabele vidi osnovna podjela ugljeničnog čeličnog liva izvršena je na

osnovu minimalne zatezne čvrstoće koja se kreće 375-685 MPa i koja je unijeta u
oznaku kvaliteta. Hemijski sastav za ove livove se ne propisuje prema JUS C.J3.011/73,
a odlivci moraju biti termički obrađeni (mekožareni ili normalizovani ili oboje).

Tabela 10. Legirani čelični liv za poboljšanje [3]

Maseni % Re Rm A5
Oznaka po Oznaka
MPa MPa % Upotreba
DIN po JUS C Cr Mo min. min. min.
ventili
GS-C25 ČL 1330 0,20 245 400-590 22
(do 450°C)
GS-25CrMo4 ČL 4730 0,25 1,0 0,25 390 590-740 16 statički i
dinamički
GS-34CrMo4 ČL 4731 0,33 1,0 0,25 510 740-890 12
opterećeni
GS-42CrMo4 ČL 4732 0,42 1,0 0,25 665 880-1030 9 dijelovi
ventili
GS-22Mo4 ČL 7130 0,21 0,40 245 440-590 22
(300°-540°C)

37
Tabela 11. Hemijski otporan čelični liv [3]
Maseni % Re Rm A5
Oznaka
Oznaka po DIN C Stanje MPa MPa % Upotreba
po JUS Si Cr Ni Mo ostalo
max. min. min. min.
nehrđajući liv
G-X20Cr14 ČL 4171 0,20 13,5 pobolj. 440 590-790 12
G-X10CrNi18 8 ČL 4571 0,12 1,5 18,0 9,0 gaš.(v) 175 440-640 20
otpornost prema
G-X7CrNiNb18 9 ČL 4572 0,08 1,0 18,0 10,0 +Nb gaš.(v) 175 440-640 20
hrđi i kiselinama
G-X10CrNiMo18 8 ČL 4573 0,12 1,5 18,0 10,0 2,0 gaš.(v) 185 440-640 20
G-X7CrNiMoNb18 10 ČL 4574 0,08 1,0 18,0 11,5 2,0 +Nb gaš.(v) 185 440-640 20

vatrostalni liv
G-X40CrSi29 ČL 4271 0,45 1,7 29,0 žareno 200-300 HB }dijelovi ind.
G-X130CrSi29 ČL 4273 1,3 1,7 29,0 žareno 250-330 HB peći
Tvrdoća
G-X40CrNiSi27 4 ČL 4576 0,40 1,5 27,0 4,0 žareno 200-300 HB u vatri do 1100°C
G-X35CrNiSi25 12 ČL 4577 0,35 1,5 25,0 12,0 gaš.(v) 150-230 HB u vatri do 1150°C

Tabela 12. Čelični liv otporan prema habanju – sastav i mehaničke osobine [3]
Oznaka po Maseni %
Oznaka po DIN Čvrstoćne osobine
JUS C Mn Cr Mo Ni
GS-36Mn5 ČL 3134 0,45 1,8 pobolj.:Re=390MPa, A5=7%
ČL 3160 1,2 13,0
G-X120Mn12 ČL 3161 1,0 12,0
G-X120Mn12 ČL 3460 1,2 13,0 1,0 gašeno (u vodi):
G-X120Mn12 ČL 3462 1,2 13,0 1,8 tvrdoća 200 HB
G-X125MnMo12 2 ČL 7361 1,1 12,0 2,0
G-X125MnMo12 2 ČL 7362 1,3 12,0 2,0
G-X300CrMo15 3 ČL 4758 2,6 15,0 2,8 kalj.: tvrd. 55-60 HRC
- ČL 4759 3,3 15,0 2,8 kalj.: tvrd. 60-64 HRC
- ČL 4771 0,30 17,0 0,6 1,6 pobolj.:Re=590MPa, A5=4%

Primjena čeličnog liva

Čelični liv se primjenjuje [16]:
 ako nije dovoljna čvrstoća sivog i temper liva – kod nelegiranih i
niskolegiranih vrsta. Zatezna čvrstoća, Rm, iznosi do 700 MPa, a kod
legiranih vrsta za poboljšanje i do 1300 MPa, uz istovremeno postizanje
visoke vrijednosti napona tečenja i dovoljnog izduženja (8 – 25%). Dobra
žilavost osigurava primjenu kod promjenljivih i udarnih opterećenja.
 za najveće dimenzije i mase (npr. postolja valjaka i presa mase nekoliko
stotina tona);

38
  ako je nužno primjeniti visokougljenične, visokolegirane vrste otporne na
trošenje (npr. Cr-liv sa 1,5 %C i 30 %Cr) koje se zbog slabe obradivosti
deformacijom moraju liti.

Dijelovi od čeličnog liva znatno su skuplji nego oni od sivog ili temper liva i to zbog:
 visokih zahtijeva na čistoću i tačnost sastava legure;
 visoke tačke topljenja (oko 1500 °C) – potrebne posebne peći i visoka
potrošnja energije za topljenje;
 potrebna naknadna termička obrada.

Ograničene su i specifične osobine koje otežavaju proces livenja, kao npr.:

 slabo ispunjavanje kalupa pa je potrebno visoko predgrijavanje taline. Radi
toga minimalna debljina stijenke iznosi 5 mm;
 vrlo visoko termičko skupljanje: 2 – 2,5 % (linearno) kod nelegiranih vrsta i
do 3 % kod legiranih, volumenski 10 – 12 %, što uzrokuje visoke napone i
povećava opasnost od stvaranja šupljina (lunkera) i pukotina.

Radi tih činjenica pri konstruisanju i izradi odlivaka od čeličnog liva mora se posvetiti
posebna pažnja.

Termička obrada

Za mehanički opterećene odlivke osnovni postupak je normalizacija koja se

sastoji iz austenitizacije i hlađenja na mirnom zraku. Na taj se način uklanja
gruboigličasta Widmanstättenova mikrostruktura i postiže sitnije feritno-perlitno zrno.
Nakon normalizacije odlivci se podvrgavaju žarenju za smanjenje zaostalih
naprezanja (napona) koje se sastoji od zagrijavanja na temperaturu do 600 °C i sporog
hlađenja. Ovaj se postupak primjenjuje i nakon zavarivanja [16].
Kod legiranih livova od kojih se traži bolja žilavost, uz visoku zateznu čvrstoću,
provodi se poboljšanje (kaljenje i visoko popuštanje) ukoliko je to ostvarljivo s
obzirom na dimenzije odlivka.
Vrste legiranog čeličnog liva kod kojeg se traži koroziona postojanost
podvrgavaju se gašenju (brzo hlađenje sa visoke temperature). Na taj se način spriječava
izlučivanje karbida i drugih faza u mikrostrukturi čeličnog liva.
Vatrootporni odlivci od legiranog čeličnog liva koji su namijenjeni radu pri
visokim temperaturama (do 1100 °C), termički se obrađuju postupkom potpunog
žarenja (austenitizacija pri visokoj temperaturi i hlađenje u peći).
Želi li se poboljšati obradivost odvajanjem čestica, odlivci se podvrgavaju
sferoidizaciji. Tim postupkom karbidi poprimaju kuglasti oblik [16].

39
4. OZNAČAVANJE ČELIKA I ČELIČNOG LIVA
Veliki razvoj industrije izazvao je potrebu sistematizacije u klasifikaciji kvaliteta
sirovina i gotovih proizvoda. Sve industrijski razvijene zemlje imaju svoje vlastite
standarde, tzv. nacionalne standarde ili norme*. Sa ujedinjenjem evropskih zemalja, a i
radi uvoza i izvoza proizvoda i sirovina, primat je preuzeo tzv. evropski standard ili EN
(euronorme). Međutim, u upotrebi su i nacionalni standardi pa se proizvodi često
naručuju isključivo po tim standardima. Radi toga će se dati i kraći pregled označavanja
čelika po JUS - standardu prema kojem se u literaturi, tehničkoj dokumentaciji i
operativi u našoj zemlji koriste oznake za čelike i čelični liv, a njemu su adekvatni HRN
norme. Pored toga često su u upotrebi nacionalni standardi: DIN - standard (Njemačka),
GOST - standard (Rusija), ASTM - standard (SAD), BS standard (Velika Britanija). Na
kraju detaljno će se opisati označavanje čelika prema EN standardu (normi) koji je
preuzet i kao bosanskohercegovački standard. Taj se standard sastoji iz 3 dijela, pored
standarda BAS EN 10020:2000 koji se odnosi na definiciju i podjelu vrsta čelika. To su:
BAS EN 10027 - 1 : 1992 (Glavni simboli i oznake)**
BAS EN 10027 - 2 : 1992 (Brojčane oznake)
BAS CR 10260 : 1998 (Dodatne oznake)

Internacionalizacija normi ili standarda

Internacionalizacijom normi smanjuju se ekološki i sigurnosni rizici, povećava
kvalitet i pouzdanost materijala, proizvoda, procesa i sistema; ujednačuje,
pojednostavljuje i pojeftinjuje razvoj, proizvodnja, pružanje usluga i održavanje te
povećava protok roba i liberalizacija tržišta [19].
Svi proizvođači znaju da je veoma skup „sport“ iznova "otkrivanje tople vode",
pogotovo kad su određena saznanja svima data na raspolaganje. Primjena
internacionalnih standarda znatno smanjuje troškove razvoja, proizvodnje i održavanja te
otklanja rizik tipa "konkurencija bi mogla izbaciti nešto zanimljivije". To "nešto" može
biti zaista "zanimljivo", ali onda i samo onda ako je standardizovano pa se tako svi, koji
sudjeluju u trci za kupcem, opet dovode na iste startne pozicije.
Zajednička (internacionalna) norma ili standard u više regija ili država
automatski znači i otvoren pristup u druga, nova tržišta za koja se zna da i u njima
vrijede ista pravila igre. Time se pruža mogućnost življe razmjene (protoka) roba, tržište
se otvara, ograničenja i lokalne zaštite slabe, slobode nastupa rastu (liberalizacija) i
svima se koji primjenjuju istu normu ili standard, ili sistem normi ili standarda, daju
jednake šanse.

*
Norma (engleski naziv za normu je standard) je poznata i priznata mjera za određenu
kvalitativnu veličinu u okviru određene socijalne zajednice. Ako je prihvaćena običajno,
društveno i/ili zakonski, norma postaje pravilo, uzorak ili propis. U današnjem društvu norma je
pisani dokument koji, ovisno o prihvaćanju, može imati nacionalni, regionalni ili svjetski
(internacionalni) zakonski status.
**
U međuvremenu izašao je prijedlog novog standarda PR/BAS EN 10027-1/2007
[19] N. Injac: Mala enciklopedija kvaliteta, I dio, Oskar, Zagreb, 2002., 26-39

40
 Osnovni smisao internacionalizacije standarda u svjetskom, globalnom smislu
sastoji se u postizanju slijedećih ciljeva:
 izbjegavanje protekcionizma,
 zaštita zemalja u razvoju,
 stvaranje jedinstvenog svjetskog tržišta,
 očuvanje ekološkog planetarnog sistema,
 širenje i prihvaćanje najnovijih globalnih tehničkih i tehnoloških znanja i
 izgradnja jedinstvenog svjetskog komunikacionog sistema.
Hijerarhijski gledano (po značenju i važnosti), postoje međunarodni, regionalni,
nacionalni, industrijski i interni (radni standardi).
Svaki od nabrojanih vrsta standarda ima strogo definirani cilj i namjenu.
Međunarodni ili internacionalni standardi propisuju dvije svjetske nadležne
organizacije - ISO i IEC i oni vrijede za sve zemlje članice (praktično, za cijeli
svijet). ISO* (International Organization for Standardization) je međunarodna
organizacija nastala kao savez nacionalnih organizacija za standarde i
standardizaciju, a njen je zadatak priprema, prihvaćanje, objavljivanje i briga o
međunarodnim (svjetskim) standardima.
Regionalni standardi pokrivaju pojedine regije naše planete (Evropa, Sjeverna
Amerika, Australija, Afrika, Daleki Istok itd.), generiraju se od regionalnih
organizacija za standarde i obavezne su za tu regiju. U Evropi su te organizacije
CEN, CENELEC, ECISS, AECMA i ETSI **.
Nacionalni su standardi u nadležnosti pojedinih država i vrijede na njezinom
području, na primjer DIN za Njemačku, GB za Veliku Britaniju, HRN za Republiku
Hrvatsku, BAS za Bosnu i Hercegovinu itd.
Industrijski standardi nastaju unutar jedne ili više industrijskih grana u nekoj zemlji
i ograničeni su samo na pripadajuća industrijska područja (npr. VDMA, VDI, VDA
u Njemačkoj, ASTM u SAD itd.).
Interni standardi vrijede, nastaju i primjenjuju se samo u pojedinoj multinacionalnoj
kompaniji ili korporaciji te u pojedinim preduzećima.

* ISO – međunarodna organizacija za standarde (norme). Naziv ove organizacije na francuskom

jeziku je "Organisation internationale de normalisation", zbog čega se u upotrebi javljaju i
skraćenice "OIS" ili "OIN".
**
CEN – evropski odbor za normizaciju (odmah je ispod ISO standarda)
CENELEC ili CLC - evropski odbor za normiranje u elektrotehnici (neposredno je ispod IEC)
ECISS – evropski odbor za norme koji se odnosi na gvožđe i čelik (u saradnji sa CEN-om)
AECMA – evropsko udruženje proizvođača opreme za vazduhoplovstva i svemirske programe
za norme za ovo područje (saradnja s CEN-om)
ETSI – evropski institut za telekomunikacijske norme

41
4.1. Označavanje čelika i čeličnog liva prema JUS - u

Ovo označavanje će se obraditi radi veoma velike primjene na ovim prostorima,

a samo označavanje će se zadržati još izvjestan period. Prema propisima bivšeg
jugoslovenskog standarda (JUS-a) čelici se označavaju slovima i brojčanim simbolima
(JUS C. B0.002) na slijedeći način [20, 21]:
Oznaka vrste nekog čelika sastoji se iz:
a.) slovnog simbola "Č" (to je oznaka čelika) ili „ČL“ (oznaka za čelični liv)
b.) osnovne oznake koja se sastoji iz 4 odnosno 5 brojčanih simbola, kojima se
označava vrsta čelika
c.) dopunska oznaka koja se sastoji iz jednog ili više brojčanih i slovnih simbola i
njihovih kombinacija, kojima se po potrebi označava stanje čelika, odnosno
namjena.
d.) ostale dopunske oznake – sastoje se iz jednog, dva ili više brojčanih ili slovnih
simbola i njihovih kombinacija, kojima se po potrebi označavaju druge
karakteristike čelika.
Č xxxx(x).x(x...) – x(x...)
(ili ČL)

Slovni simbol
osnovna oznaka
dopunska oznaka
ostale dopunske oznake

Brojčani simboli, iz kojih se sastoji osnovna oznaka, označavaju osobine čelika ili
pripadnost nekoj grupi i to:
 čelici sa djelimično garantovanim ili negarantovanim hemijskim sastavom, a
garantovanim mehaničkim osobinama;
 čelici sa garantovanim hemijskim sastavom i garantovanim mehaničkim
osobinama.

Napomena: Prema standardu JUS C.B0.002/86 iza slovnog simbola Č ili ČL ne nalazi se
tačka koja se stavljala kod ranijih oznaka čelika ili čeličnog liva.

[20] *** Standard JUS C.B0.002/86

[21] *** Zbirka jugoslovenskih standarda za crnu metalurgiju, I knjiga, Službeni list SFRJ,
Beograd, 1989, str. 34-41.

42
Čelici s djelimično garantovanim ili negarantovanim hemijskim sastavom, a
garantovanim mehaničkim osobinama
U ovu grupu spadaju ugljenični čelici trgovačkog kvaliteta: ugljenični čelici s
propisanim mehaničkim osobinama, bez propisanog hemijskog sastava, ili sa propisanim
sadržajem P i S, ili sa propisanim sadržajem nekog hemijskog elementa, te ugljenični
čelici za automate.

Simboli osnovne oznake za ovu grupu čelika imaju značenje:

a) Simbol na prvom mjestu je "0" (nula) i označava pripadnost čelika ovoj
grupi.
b) Simbol na drugom mjestu označava grupu minimalne zatezne čvrstoće
(nazivne zatezne čvrstoće) u stanju isporuke, tabela 13, čelika vruće
oblikovanog ili normalizaciono žarenog.
c) Simbol na trećem, četvrtom i petom mjestu predstavlja pripadnost čelika
određenoj podgrupi, tabela 14.

Tabela 13. Brojčani simbol na drugom mjestu osnovne oznake ugljeničnih čelika sa
propisanim mehaničkim osobinama [20, 21]
Simbol 0 Čelik bez propisanih mehaničkih osobina (trgovački kvalitet)
Simbol 1 zatezna čvrstoća do 320 MPa
Simbol 2 zatezna čvrstoća 330 – 350 MPa
Simbol 3 zatezna čvrstoća 360 – 380 MPa
Simbol 4 zatezna čvrstoća 390 – 480 MPa
Simbol 5 zatezna čvrstoća 490 – 580 MPa
Simbol 6 zatezna čvrstoća 590 – 680 MPa
Simbol 7 zatezna čvrstoća 690 – 780 MPa
Simbol 8 zatezna čvrstoća 790 – 880 MPa
Simbol 9 zatezna čvrstoća od 890 MPa i više

Tabela 14. Brojčani simbol na trećem, četvrtom i petom mjestu za čelike sa

propisanim mehaničkim osobinama [20, 21]
Podgrupa ugljeničnih čelika bez utvrđenog sadržaja P i S
od 0 do 44
(čelici trgovačkog kvaliteta).
101 do 449 slobodno

od 45 do 79 Podgrupa čelika s garantovanom čistoćom, ili čelici određene

namjene sa garantovanim sadržajem pojedinih hemijskih
451 do 799 elemenata (C, Si, Mn i ograničenim sadržajem P i S).

od 80 do 99 Podgrupa čelika sa ograničenim sadržajem P i S, djelimično

utvrđenim sadržajem osnovnih hemijskih elemenata (C, Si,
801 do 999 Mn) i dodatkom legirajućih hemijskih elemenata.

43
Čelici s garantovanim hemijskim sastavom i garantovanim mehaničkim osobinama

U ovu grupu spadaju:

- obični ugljenični konstrukcioni čelici s garantovanim hemijskim sastavom i
mehaničkim osobinama.
- kvalitetni i plemeniti ugljenični čelici s propisanim hemijskim sastavom i
mehaničkim osobinama, koji se prije upotrebe podvrgavaju određenoj
termičkoj obradi (cementacija ili poboljšanje).
- legirani čelici, pri čemu se legiranim čelicima smatraju svi čelici koji sadrže
jedan ili više legirajućih elemenata u masenim % jednakim ili većim od
navedenih u tabeli 15.

Tabela 15. Legirajući elementi [20]

Legirajući
Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al
elemenat
% više od 0,60 0,80 0,30 0,30 0,10 0,08 0,01 0,10 0,05 0,40 0,10

Legirani čelici kod kojih je zbir legirajućih elemenata do 5 % su nisko-legirani,

odnosno iznad 5 % su visoko-legirani.

a) Simbol na prvom mjestu

1. Kod običnih, kvalitetnih i plemenitih ugljeničnih čelika s propisanim hemijskim
sastavom, simbol na prvom mjestu je "1".
2. Kod legiranih čelika simbol na prvom mjestu označava najuticajniji legirajući
elemenat i određuje se prema tabeli 16.

Tabela 16. Brojčani simbol za najuticajnije legirajuće elemente [20]

Brojčani simbol legirajućeg elementa 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Legirajući elementi C Si Mn Cr Ni W Mo V ostali

Pod najuticajnijim legirajućim elementima u čeliku, po ovom standardu, smatra

se onaj elemenat čiji srednji procentualni sadržaj pomnožen s faktorom vrijednosti
(vidjeti tabelu 17.) daje najveći broj; drugi uticajni legirajući elemenat je onaj kod koga
taj proizvod daje prvi manji broj.
Faktori uticajnosti pojedinih legirajućih elemenata su dati u tabeli 17.

44
Tabela 17. Faktori uticajnosti legirajućih elemenata [20]
Legirajući
Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al ostali
elementi
Faktori
1 1 4 4 7 14 17 20 30 1 1 30
uticajnosti

Ako kod višestruko legiranih čelika više legirajućih elemenata imaju isti
proizvodni broj iz procentualnog srednjeg sadržaja i faktora vrijednosti, smatra se
najuticajnijim elementom onaj koji po tabeli 16. nosi veći broj, a kao drugi uticajni
elemenat onaj koji nosi po tabeli 16. prvi manji broj.

Primjer: Čelik ima hemijski sastav 0,30 % C, 0,30 % Si, 1,4 % Mn, 0,35 % Cr.
Proizvod procentualnog sadržaja i faktora vrijednosti za Mn je:
1,4 x 1 = 1,4, a za Cr: 0,35 x 4 = 1,4. Proizvod je isti. Međutim, prema tabeli krom ima
brojčani simbol 4, a mangan 3, znači krom je uticajniji legirajući elemenat od Mn.
Simbol na prvom i drugom mjestu je 43.

b) Simbol na drugom mjestu

1. Kod ugljeničnih čelika s propisanim hemijskim sastavom simbol na drugom
mjestu označava desetorostruku vrijednost maksimalnog procentualnog sadržaja
ugljika zaokruženog na desetine. Međutim, ako čelik sadrži 0,90 % C ili više,
brojčani simbol na drugom mjestu je uvijek "9".
2. Kod legiranih čelika simbol na drugom mjestu je drugi po redu uticajni
legirajući elemenat s brojčanim simbolom prema tabeli 17. Kod jednostruko
legiranih čelika simbol na drugom mjestu je uvijek "1".

Primjer: Legirani čelik ima hemijski sastav: 0,25 do 0,34 % C, 2,3 do 2,7 % Cr, 0,15 do
0,25 % Mo i 0,10 do 0,20 % V. Srednji sadržaj legirajućih elemenata je 2,5 % Cr, 0,20 %
Mo i 0,15 % V. Proizvod iz srednjeg procentualnog sadržaja i faktora vrijednosti je:
za Cr 2,5 x 4 = 10
za Mo 0,20 x 14 = 2,8
za V 0,15 x 17 = 0,55
Najuticajniji elemenat je Cr, koji u tabeli 16. ima brojčani simbol 4. Dakle, simbol na
prvom mjestu je broj 4. Drugi po redu uticajni legirajući elemenat je Mo s brojčanim
simbolom 7 u tabeli 16., zato je simbol na drugom mjestu broj 7. Simboli na prvom i
drugom mjestu su, dakle, 47.

Napomena: Primjeri za čelike se odnose na označavanje prvog i drugog mjesta u oznaci.

45
c) Simboli na trećem, četvrtom i petom mjestu osnovne oznake dati su u tabeli 18. i
predstavljaju podgrupe čelika po namjeni.
Tabela 18. Redni broj čelika 20
Od 0 – 19 Ugljenični čelici s propisanim hemijskim sastavom i legirani
101 – 109 čelici ne namijenjeni termičkoj obradi
od 20 – 29
ugljenični i legirani čelici za cementaciju
201 – 299
od 30 – 39
ugljenični i legirani čelici za poboljšanje
301 – 399
od 40 – 59
ugljenični i legirani čelici za alate
401 – 599
od 60 – 69 čelici s naročitim fizičkim osobinama
601 – 699 slobodno za čelike koji ne pripadaju ostalim podgrupama
od 70 – 79:
čelici hemijski postojani i vatrootporni
701 – 799
od 80 – 89 brzorezni čelici
rezervisano za nove podgrupe ili za podgrupe koje su
od 801 – 899
popunjene
od 90 – 99 čelici za automate
od 901 – 999 slobodno za čelike koji ne pripadaju ostalim podgrupama

Dopunske oznake
Ovom oznakom označava se stanje čelika s jednim, odnosno s dva brojčana simbola,
prema tabeli 19. Dva brojčana simbola mogu nastati samo kombinacijom brojčanih
simbola, npr. vučeno i žareno stanje označava se dopunskom oznakom 51, odnosno za
brušeno i poboljšano dopunska oznaka je 74 (npr. Č1590.74)
Tabela 19. Stanje čelika 21
Brojčani simbol stanja Stanje čelika
0 Bez određene termičke obrade
1 žareno
2 žareno na najbolju obradivost
3 normalizirano
4 poboljšano
5 vučeno - hladno deformisano
6 ljušteno
7 brušeno
8 kontrolisano hlađeno
9 obrađeno po naročitim uputstvima

46
Ostale dopunske oznake
Ostale dopunske oznake utvrđene su, po potrebi, odgovarajućim JUS standardima za
tehničke uslove za čelike i čelični liv.

Utiskivanje oznaka
Na svakom čeličnom materijalu, osim onih sa negarantovanim mehaničkim osobinama
(trgovački kvaliteti), mora biti utisnuta oznaka vrste čelika.
Načelno, utiskivanje oznake vrste čelika se vrši:
- Kod pojedinih šipki na jednom kraju šipke.
- Na limenoj etiketi kod šipki koje se isporučuju u vezovima.
- U lijevom uglu, paralelno s kraćom stranicom, kod limova i traka.
ProizvođaČje dužan utisnuti oznaku visine 6 do 10 mm.

Označavanje čelika bojom

Standard JUS C. B0.003 propisuje boju za označavanje čelika, čime se omogućava lako
razlikovanje vrste čelika i lakše rukovanje u skladištima i radionicama.
Oznaka čelika bojom sastoji se iz dva dijela, i to:
a) Osnovna oznaka, koja se sastoji iz četiri trake, a dobije se zamjenom brojčanih
simbola osnovne brojčane oznake čelika odgovarajućim bojama.
b) Dopunska oznaka, koja se sastoji iz jedne ili dvije trake, a dobije se zamjenom
brojčanih simbola dopunske brojčane oznake. Dopunska oznaka se upotrebljava
samo onda, kada se hoće označiti stanje čelika (npr. vučeno, žareno, itd.).
Brojčane oznake se zamjenjuju nijansama boja traka prema tabeli 20.

Tabela 20. Boje trake 20

Brojčani simboli Boja trake
0 Crna
1 bijela
2 crvena
3 narandžasta
4 žuta
5 zelena
6 plava
7 ljubičasta
8 smeđa
9 siva

47
Širina trake boje se prilagođava veličini proizvoda, po mogućnosti širine 5 do 16 mm.
Širina neobojenog pojasa između traka treba iznositi polovinu do dvije širine trake boje,
ovisno o veličini proizvoda. Oznake su na jednom kraju proizvoda.

Primjeri označavanja čelika bojom dati su u tabeli 21.

Tabela 21. Označavanje čelika bojom 20

Čelik Označavanje bojom
Č1220 (DIN C 15) bijelo-crveno-crveno-crno.
Č1221 (DIN Ck 15) bijelo-crveno-crveno-bijelo
Č0245 (DIN St 34) crno-crveno-žuto-zeleno.

Prema JUS C.B0.002 označavanje čeličnog liva je isto kao i za čelik s tim da
umjesto slovnog simbola „Č“ (za čelik) stoji „ČL“ (čelični liv), a ostali simboli su isti
kao za čelik.

4.2. Označavanje čelika i čeličnog liva prema HRN – u

Osnovni termini i definicije prema normi HRN C.B0.002-86, su slijedeći:

a) vrste čelika
- čelik kod kojega se udio određenih elemenata nalazi u utvrđenim granicama, a
udio drugih elemenata ne prelazi određene vrijednosti ili nije manji od njih,
- čelik koji ima određene mehaničko tehnološke karakteristike uz određena
ograničenja hemijskog sastava,
b) ugljenični ili nelegirani čelik
- čelik kod kojega udio ugljika ima odlučujući uticaj na osobine, a udio ostalih
elemenata ne prelazi vrijednosti date u tabelama 22. i 23.,
c) legirani čelik
- čelik kod kojega udio legirajućih elemenata ima odlučujući uticaj na osobine. To
su čelici koji imaju udio jednog ili više legirajućih elemenata u količinama
jednakim ili većim od navedenih u tabelama 22. i 23.,
d) mikrolegirani čelici
- čelici sa dodatkom Nb, V, Ti i eventualno još nekih elemenata, koji se dodaju u
cilju postizanja boljih mehaničkih osobina i mogu prijeći granice u tabelama 22.
i 23., a označavaju se prema mehaničkim osobinama za ugljenične (nelegirane)
čelike,
e) legirajući elementi
- hemijski elementi koji se dodaju čeliku radi postizanja određenih osobina, kao
npr. Cr, Ni, V, W, Mo, Co i sl.
Označavanje čelika i čeličnog liva po HRN–u je identično označavanju prema JUS
C.B0.002/89, te je ovaj način označavanja predstavljen samo informativno.

48
Tabela 22. Skraćeni pregled načina označavanja čelika prema standardu (normi) HRN C.B0.002-89
Slovni simbol-oznaka ČXXXX (X) . X (X...) – X (X...)
materijala Čili ČL
Osnovna oznaka-vrsta
Dopunska oznaka Ostale dopunske oznake
namjena ili stanje
Legirajući elementi C Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al Ostali
% više od - 0,60 0,80 0,30 0,30 0,10 0,08 0,01 0,10 0,05 0,40 0,10 -
Redni broj 1 2 3 4 5 6 7 8 9 9
Faktor vrijednosti - 1 1 4 4 7 14 17 20 30 1 1 30
SISTEM OZNAČAVANJA ČELIKA
Ugljenični čelici sa utvrđenim Čelici garantovanog sastava i mehaničkih osobina
mehaničkim osobinama Ugljenični Legirani
Simbol Brojčani simbol najuticajnijeg
na prvom 0 1 legirajućeg elementa određenog
mjestu prema gornjoj tabeli
Simbol Zatezna čvrstoća Rm,
MPa
0 nije utvrđeno
1 do 320 Kod višestruko legiranih čelika,
Simbol na 2 330 – 350 Brojčani simbol označava brojčani simbol drugog po redu
drugom 3 360 – 380 10 x maksimalni udio C uticajnog legirajućeg elementa
mjestu 4 390 – 480 zaokružen na deseticu; određenog prema gornjoj tabeli.
brojčani simbol "9" Kod jednostruko legiranih
5 490 – 580
označava 0,90 %C i više čelika brojčani simbol na
6 590 – 680
od 0,90 %C. drugom mjestu je uvijek "1".
7 690 – 780
8 790 – 880
9 preko 890
Podgrupa čelika Simbol Podgrupa čelika prema namjeni
Bez određenog udjela 00 – 19 Čelici koji nisu predviđeni za
00 – 44
nečistoća – P i S 101 – 199 termičku obradu
20 – 29
101–449 Slobodno Čelici za cementiranje
201 – 299
Sa određenom čistoćom 30 – 39
Čelici za poboljšavanje
Simbol na 45 – 79 i djelimično propisanim 301 – 399
trećem; hemijskim sastavom 40 – 59
451–799 Ugljenični i legirani čelici za alate
četvrtom i (% C, Si i Mn) 401 – 599
petom Sa određenom čistoćom i 60 – 69 Čelici posebnih fizičkih osobina
mjestu1) djelimično propisanim 601 – 699 Slobodno
80 – 99 hemijskim sastavom i 70 – 79 Hemijski postojani i vatrootporni
801 - 999 dodatkom legirajućih 701 – 799 čelici
elemenata (mikrolegirani 80 – 89 Brzorezni
čelici) 801 – 899 Slobodno
1) 90 – 99 Čelici za automate
Na petom mjestu se ne koristi nula
901 – 999 Slobodno
DOPUNSKA OZNAKA
Simbol Stanje čelika Simbol Stanje čelika
0 Nije posebno termički obrađen 7 Brušeno
1 Žareno 8 Kontrolisano hlađeno
2 Žareno na najbolju obradivost 8A Gašeno
2A Termički obrađeno na određenu Rm 8B Termomehanički obrađeno
2B Termički obrađeno na F/P strukturu * 9 Obrađeno po uputstvima
2C Pogodno za hladno sječenje K Za vruće kovanje i presovanje
2D Žareno na globularni cementit H Za hladno oblikovanje valjcima
3 Normalizovano S Za hladno presavijanje
4 Poboljšano V Za vučenje
5 Vučeno – hladno deformirano Z Za izradu zavarenih cijevi
6 Ljušteno
* F/P = feritno / perlitnu strukturu

49
Tabela 23. Granične vrijednosti za nelegirane i legirane čelike po standardima HRN i
ISO
Simbol Granični udjeli u mas.%, manje od:
elementa * HRN C.B0.002 ISO 4948/1
Al, Co, W 0,10 0,10
Bi, Se, Te 0,10
V 0,01 0,10
Cr, Ni 0,30 0,30
Cu 0,40 0,40
Pb 0,40
Si 0,60 0,50
Mn ** 0,80 1,65
Mo 0,08 0,08
Nb 0,06
Ti 0,05 0,05
Zr *** 0,05
B 0,0008
* Manje = nelegiran, a jednako ili veće = legirani čelik,
** Ako je samo Mn specificiran, može biti i do 1,80%
*** I svaki lantanid, izuzev C, P, S i N

Kod čeličnog liva slovni simbol je iz dva slova, a sve ostalo je kao i kod
označavanja čelika, tako npr. oznaka ČL 0700 znači nelegirani čelični liv sa zateznom
čvrstoćom od 690 do 780 MPa. U donjem dijelu tabele 22. je dato objašnjenje brojčanih
i/ili slovnih simbola dopunske oznake čelika, koja predstavlja stanje čelika ili čeličnog
liva.

Primjeri za određivanje oznake čelika:

a) – odrediti oznaku ugljeničnog čelika prema HRN-u sa zateznom čvrstoćom, a bez

garantovanog hemijskog sastava

Rm = 360 do 380 MPa

Rješenje: - slovni simbol Č,

- simbol na prvom mjestu je 0 (negarantovani sastav),
- simbol na drugom mjestu je 3 (prema zateznoj čvrstoći),
- simboli na trećem i četvrtom mjestu su 00 (podgrupa ugljeničnih čelika
bez ograničenog udjela nečistoća P i S);

Tražena oznaka čelika je – Č0300;

50
b) – odrediti oznaku legiranog čelika prema HRN-u sa hemijskim sastavom:

0,3 %C
0,3 %Si (x1) = 0,3
1,4 %Mn (x1) = 1,4
0,35 %Cr (x4) = 1,4
0,10 %Mo (x14) = 1,4
(1; 4 i 14) – su faktori
Čelik je namijenjen za poboljšanje, i treba biti isporučen u poboljšanom stanju.

Rješenje:
- slovni simbol Č,
- simbol na prvom mjestu je 7,
- simbol na drugom mjestu je 4
- simboli na trećem i četvrtom mjestu su 30,
- dopunska oznaka za stanje je 4;

Oznaka čelika je Č7430.4.

U ovom primjeru su tri legirajuća elementa pri množenju njihovog udjela sa

faktorima vrijednosti iz tabele 22. dala isti proizvod 1,4. Simbol na prvom mjestu je
7 jer molibden ima najveći faktor vrijednosti, i najuticajniji je elemenat, a simbol na
drugom mjestu je 4, jer je drugi uticajni elemenat krom (tj. onaj koji nosi prvi manji
broj po faktoru vrijednosti).

c) – odrediti oznaku ugljeničnog čelika namijenjenog za cementaciju po HRN-u sa

hemijskim sastavom: 0,12 do 0,18 %C (srednji udio 0,15%, zaokruženo na desetine
= 0,2), po 0,035 %P i S pojedinačno, a isporuka je u žarenom stanju.

Rješenje:
- slovni simbol Č,
- simbol na prvom mjestu je 1 (ugljenični čelik sa garantovanim sastavom),
- simbol na drugom mjestu je 2 (10 x 0,2 %C zaokruženo),
- simboli na trećem i četvrtom mjestu su 21 (jer se radi o plemenitom čeliku
za cementiranje po čistoći, broj 20 je rezervisan za kvalitetni čelik za
cementiranje),
- dopunska oznaka za stanje isporuke je 1;

Tražena oznaka čelika je Č1221.1.

51
4.3. Označavanje čelika i čeličnog liva prema DIN-u

Sistem označavanja čelika propisuje DIN 17006 izdat 1949. godine. DIN 17007,
izdat 1959. godine, sadrži brojčane oznake materijala svih vrsta, a ima za cilj mogućnost
korištenja statističkih podataka na računarima i druge svrhe.

Standard DIN 17006 se sastoji od pet dijelova i to:

1 – opšte smjernice,
2 – nelegirani čelici (kovani ili valjani),
3 – legirani čelici (kovani ili valjani),
4 – čelični liv, tvrdi liv, temper liv,
9 – sumarni tabelarni pregled sa primjerima.

Standard DIN 17007 se sastoji od 4 dijela i to:

1 – opšte smjernice za broj materijala (Werkstoffnummer-WNr.)
2 – sistematika glavne grupe 0 (vrste livenih željeza, ferolegure i
sredstava za oplemenjivanje čelika),
3 – sistematika glavne grupe 1 (osnovni, kvalitetni i plemeniti čelici, te
čelični liv),
4 – sistematika brojeva materijala za neželjezne materijale.
Evropsko udruženje za standardizaciju željeza i čelika ECISS prihvatilo je
njemački sistem označavanja sa brojem materijala kao osnovu evropskih standarda za
podjelu i označavanje čelika prema glavnoj grupi broja materijala 1.XXXX na osnovu
standarda DIN EN 10020-89. Ova podjela sastoji se od 100 klasa brojeva materijala.

4.3.1. Označavanje čelika prema DIN-u

DIN 17006 razvrstava čelike na nelegirane i legirane. Nelegirani čelici su oni

kod kojih nije prekoračen sadržaj u masenim %:
- 0,5% silicija,
- 0,8% mangana,
- 0,1% aluminija ili titana i
- 0,25% bakra (uz nečistoće maksimalno: do 0,09 %P i do 0,06 %S).
Legirani čelici su oni kod kojih su prekoračeni sadržaji navedenih elemenata, kao
i oni kojima su namjerno dodani legirajući elementi za postizanje posebnih osobina. Oni
se dijele na niskolegirane (sa zbirom legirajućih elemenata do 5%) i na visokolegirane
(sa zbirom legirajućih elemenata od 5% i više).
Izdavač DIN – a je prihvatio sve izmjene koje su uvedene u novijim evropskim
standardima, kao što su EN 20-74, odnosno EN 10020-89. Prema EN 20-74 (Definiranje
i klasificiranje vrsta čelika) ubrajaju se u osnovne čelike samo oni nelegirani čelici koji
ispunjavaju uslove obrađene u okviru propisa ISO/DIS 4948/2-80 za te čelike (B). Što se
tiče čistoće maksimalni dozvoljeni udjeli P i S su svedeni na po 0,05%.

52
Isti standard ubraja u legirane kvalitetne čelike slijedeće:
a) sitnozrnate zavarljive konstrukcione čelike s garantovanim minimalnim
naponom tečenja od 420 MPa i sa minimalnim sadržajem legirajućih
elemenata navedenim u tabeli 24.,
b) Si (-Al) – čelike sa zahtjevima na maksimalno dozvoljene gubitke
magnetizacije i magnetne indukcije,
c) Si-Mn-čelike za opruge sa maksimalnim pojedinačnim sadržajem i P i S
0,035%,
d) čelike za šine i
e) čelike otporne na atmosfersku koroziju sa sadržajem bakra do 0,70% bez
drugih legirajućih elemenata.

Tabela 24. Granični sadržaji legirajućih elemenata po DIN 17006 *

Legirajući Minimalni sadržaj u mas.% za:
elementi legirani čelik plemeniti konstrukcioni čelik – nelegiran
a) b)
Al, Co, W 0,10 0,10
B 0,0008 0,0008
Bi, Se, Te 0,10
Cr, Ni 0,30 0,50
Cu 0,40 0,50
Mn 1,60 1,80
Mo 0,08 0,10
Nb 0,05 0,06
Pb 0,40
Si 0,50 0,50
Ti, Zr 0,05 0,12
V 0,10 0,12
Posebni (izuzev C,P,S,O i N) 0,05 0,05
Lantanidi 0,05 0,06
* a) za razdvajanje legiranih i nelegiranih čelika,
b) za razdvajanje sitnozrnatih-konstrukcionih čelika sa minimalno ReH 420 MPa kod kvalitetnih i
plemenitih čelika

Plemeniti čelici, osim navedene razlike, moraju imati: ograničenje udjela

nemetalnih uključaka, istovremenu sposobnost za poboljšavanje ili površinsko kaljenje
sa zahtjevima za dubinu naugljičenja i prokaljivosti, što manje nepoželjnih pratećih
elemenata, zahtjeve za posebne osobine pored uobičajenih karakterističnih mehaničkih
osobina. U plemenite čelike se ubrajaju razne grupe nelegiranih čelika, npr. čelici za
cementaciju i poboljšanje, većina alatnih čelika itd.

53
Nelegirani čelici se označavaju po DIN-u 17006 kako slijedi:

a) obični konstrukcioni čelici, upotreba, bez termičke obrade:

- sa slovnim simbolima St (Stahl),

- brojem minimalne zatezne čvrstoće u MPa,
- po potrebi dopunskim oznakama ispred nazivne oznake (za način proizvodnje
čelika, vrstu dezoksidacije, te neke posebne osobine) ili iza nazivne oznake
(za stanje termičke obrade, način isporuke, garantovane osobine i sl.),

Primjer A St 42.6N znači čelik otporan na starenje (A) sa minimalnom čvrstoćom od

420 MPa, sa garantovanom zateznom čvrstoćom i žilavošću (.6), sa isporukom
proizvoda u normalizovanom stanju (N);

b) kvalitetni i plemeniti ugljenični čelici, upotreba u termički obrađenom stanju:

- sa slovnim simbolom C za srednji udio ugljenika pomnožen sa 100 (kvalitetni
čelici), npr. C 45
- sa slovnim simbolom C za srednji udio ugljenika pomnožen sa 100 i sa
dodatnim malim slovom k (plemeniti čelici), npr. Ck 45

Primjer čelik sa 0,12 do 0,18 %C se označava sa C 15 ako je kvalitetni (P i S manji

od po 0,045%) ili sa Ck 15 ako je plemeniti (P i S manji od po 0,035%),

Primjer čelik sa 0,35 %C iz elektro-peći poboljšan na čvrstoću od 700 MPa se

označava: E C 35 V 70 ili E Ck 35 V 70 itd.

Dopunske oznake za način proizvodnje čelika znače:

M = SM-čelik
E = elektročelik (općenito),
LE = elektročelik iz lučne peći,
J = elektročelik iz indukcione peći
W = čelik izrađen na poseban način,
T = Thomasov čelik i sl.
(one su ispred nazivne oznake).

Dopunske oznake za vrstu dezoksidacije i posebne osobine znače:

U = neumireni čelik,
HR = poluumireni čelik
R = umireni čelik,
RR = specijalno umireni čelik,
A = otporan na starenje,
S = zavarljiv topljenjem,
Z = pogodan za vučenje,
Q = pogodan za sabijanje, presavijanje i duboko izvlačenje,
L = otporan na uzdužne pukotine,
K = sa malim udjelima P i S itd.
(i one su također ispred nazivne oznake).

54
Dopunske oznake za livove su:
G = liveno (općenito),
GG = sivi liv,
GS = čelični liv,
GT = temper liv (općenito),
GTS = temper liv crni,
GTW = temper liv bijeli,
GGG = nodularni liv,
GGK = sivi liv za kokile,
GGZ = centrifugalni sivi liv.

Primjer: čelični liv sa minimalnom zateznom čvrstoćom od 380 MPa ima oznaku GS-
38.

Dopunske oznake za stanja termičke obrade:

A = popušteno,
B = žareno na najbolju obradljivost,
E = cementirano,
G = meko žareno,
H = kaljeno,
HF = površinski kaljeno,
HJ = površinski indukciono kaljeno,
K = hladno deformisano (vučeno ili valjano),
S = žareno radi oslobođenja od naprezanja,
N = normalizaciono žareno,
NT = nitrirano,
U = bez termičkog tretmana (vruće valjano),
V = poboljšano
(dolaze iza nazivne oznake).

Dopunske oznake za garantovane osobine

- .1 = sa zateznom čvrstoćom,
- .2 = sa sposobnošću savijanja i sabijanja,
- .3 = sa žilavošću (odnosno udarnom radnjom loma),
- .4 = sa zateznom čvrstoćom i sa sposobnošću savijanja i sabijanja,
- .5 = sa sposobnošću savijanja, sabijanja i žilavošću,
- .6 = sa zateznom čvrstoćom i žilavošću,
- .7 = sa zateznom čvrstoćom, sposobnošću savijanja, sabijanja i žilavošću,
- .8 = sa čvrstoćom na povišenim temperaturama, odnosno sa otpornošću na
puzanje,
- .9 = sa električnim odnosno magnetnim osobinama
(dolaze iza nazivne oznake).

55
Dopunske oznake kvalitete za alatne čelike:

W1 = 1. kvaliteta,
W2 = 2. kvaliteta,
W3 = 3. kvaliteta,
WS = za posebne namjene
(dolaze iza nazivne oznake).

Legirani čelici se označavaju po DIN-u 17006 kako slijedi:

a) niskolegirani čelici
- sa brojčanim simbolom srednjeg sadržaja ugljika u % x 100,
- sa slovnim oznakama legirajućih elemenata poredanim po uticajnosti,
- sa prosječnim sadržajem legirajućih elemenata pomnoženih sa njihovim faktorima
vrijednosti (navedeni u tabeli 25.).

Tabela 25. Legirajući elementi i njihovi faktori vrijednosti po DIN-u

Legirajući elementi Faktori vrijednosti za niskolegirani čelik
Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4
Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb 10
Ta, Ti, V, Zr 10
P, S, C, N i Ce 100
B 1000

Primjeri za određivanje oznake niskolegiranih čelika prema DIN-u:

1 – Odrediti oznaku čelika s hemijskim sastavom:

0,42 do 0,51 %C
0,10 do 0,40 %Si Čelik je proizveden u elektrolučnoj peći, a isporuka
0,60 do 0,90 %Mn proizvoda treba biti u žarenom stanju na najbolju
max. 0,07 %P obradivost.
0,18 do 0,25 %S

Rješenje: najvažniji uticajni elementi su C i S,

- dopunski simbol ispred oznake je LE
- srednji sadržaj ugljika je 0,45% x 100 = 45
- srednji sadržaj sumpora je 0,21% x 100 = 21 (zaokruženo 20)
- dopunski simbol iza oznake je B

56
 Tražena oznaka čelika po DIN-u je: LE45S20B. Uvidom u odgovarajuće tabele
standarda, propisa i priručnika (npr. "Ključ za čelik" i sl.) nalazi se da čeliku sa
skraćenom oznakom prema DIN-u 45S20, odgovara oznaka po JUS-u i HRN-u
Č1590 (čelik za obradu na automatima), kao i broj materijala 1.0727
(Werkstoffnummer prema DIN-u 17007);

2 – Odrediti oznaku čelika s hemijskim sastavom:

1,0 do 1,10 %C
Alatni čelik je proizveden u elektropeći, stepen
0,15 do 0,25 %Si
kvaliteta je 1, a isporuka treba biti u žarenom
0,15 do 0,35 %Mn
stanju.
max. po 0,025 %P i S

Rješenje: najuticajniji element je ugljik,

- dopunski simbol ispred oznake je E
- srednji sadržaj ugljika je 1,05 %C x 100 = 105
- dopunski simboli iza oznake su W1 (1. kvalitet kod alatnog čelika) i
G (žareno stanje).
Tražena oznaka čelika po DIN-u je: E C 105 W1G. Uvidom u odgovarajuće tabele
nalazi se da skraćenoj oznaci čelika po DIN-u C 105 W1, odgovara oznaka po
JUS-u i HRN-u Č1940 (osnovni alatni čelik), kao i broj materijala 1.1545 po DIN-u
17007);

b) visokolegirani čelici
- sa simbolom X ispred oznake po kojem se razlikuju od niskolegiranih čelika,
- sa srednjim sadržajem ugljika u % x 100,
- sa oznakama legirajućih elemenata poredanih po uticajnosti,
- sa prosječnim udjelima legirajućih elemenata (napomena – kod ovih čelika je
vrijednost faktora jedan za sve elemente osim ugljika, tj. za njih ne vrijedi
tabela 24.).
Izuzetak predstavlja samo označavanje brzoreznih alatnih čelika, kod kojih je
usvojen skraćeni način zbog uvijek istog redoslijeda pisanja glavnih legirajućih
elemenata. Oni imaju slijedeći način označavanja:
- simbol S (Schnellarbeitsstahl),
- sadržaji elemenata u mas.% po redu: W-Mo-V-Co,
- čelici sa posebno visokim sadržajem ugljika imaju ispred sadržaja elementa
simbol SC.

57
Primjeri za označavanje visokolegiranih čelika prema DIN-u:

1 – Odrediti oznaku čelika sa hemijskim sastavom:

1,65 %C, 12 %Cr
0,30 %Si, 0,6 %Mo
0,30 %Mn, 0,5 %W
0,15 %V
i max. po 0,035 %P i S

Rješenje: najvažniji uticajni elementi su ugljik, krom, molibden i vanadij, te će

oznaka ovog čelika biti: X165CrMoV12 (obično se dopisuju brojčane oznake za
sadržaje dva najuticajnija legirajuća elementa ako imaju sadržaj najmanje po
1%). Ovom čeliku pripada oznaka čelika po JUS-u Č4750 i broj materijala
1.2601 po DIN-u 17007. To je visokokvalitetni alatni čelik za rad u hladnom
stanju sa tvrdoćom od ca 64 HRC poslije kaljenja, koji se upotrebljava za rezne
alate (za glodala, rezanje navoja, probijače, matrice za izvlačenje žice i sl.);

2 – Odrediti oznaku čelika sa hemijskim sastavom:

0,10 %C, 13 %Cr
1,0 %Si, 1,0 %Al
0,5 %Mn, 0,03 %S
0,04 %P

Rješenje: najvažniji uticajni elementi su krom i aluminij, te će oznaka ovog

čelika biti: X10CrAl13. Ovoj oznaci odgovara oznaka po JUS-u Č4972 odnosno
broj materijala 1.4724 po DIN-u 17007. To je vatrootporni čelik za rad na
temperaturama do 850 oC, koji se upotrebljava za dijelove parnih kotlova, zatim
za noseće dijelove za transport plina sa sumporom i sl. Veći udjeli Cr (24%) i Al
(1,5%) omogućavaju rad na temperaturama do 1150 oC (čelik Č4970, odnosno
X10CrAl24);

3 – Odrediti oznaku čelika sa hemijskim sastavom:

1,3 %C, 4 %Cr
max. 0,45 %Si, 12 %W
max. 0,40 %Mn, 0,9 %Mo
max. 0,035 %P, 3,7 %V
max. 0,035 %S, 5 %Co

Rješenje: radi se o brzoreznom čeliku, kod kojih je sadržaj kroma uvijek oko 4%,
a redoslijed W-Mo-V-Co uvijek isti, te je oznaka čelika: S 12-1-4-5. Ovoj oznaci
pripada oznaka čelika prema JUS-u Č9681 i broj materijala 1.3202 po DIN-u
17007. Ovaj čelik se inače upotrebljava za sve vrste alata sa najvećim zahtjevima
na izdržljivost.

58
 Takođe, pored navedenog za označavanje čelika prema DIN-u 17006 vrijede još
i slijedeće dopune [2]:
a) Kod nekih čelika oznaka St dopunjava se dodatnom slovnom oznakom vrste
čelika i brojčanom oznakom minimalne zatezne čvrstoće, npr. kod čelika za
željezničke šine: St Sch 900 A, koji ima oznaku po JUS-u Č3108, prema
standardu Međunarodne željezničke unije UIC 860 V samo 900 A, a broj
materijala po DIN-u 17007 je 1.0623. Ovaj čelik sadrži oko 0,7 %C i 1,1 %Mn,
uz 0,3 %Si i maksimalno po 0,04 %P i S;

b) Kod betonskih čelika stavlja se dodatna slovna oznaka B ispred slovne oznake
St, npr. B St 42/50, gdje se brojčani podaci odnose na zateznu čvrstoću u
području 420 do 500 MPa;

c) Kod nekih konstrukcionih čelika, za koje je najvažnija mehanička karakteristika

napon tečenja iza oznake St dodaje se slovo E i vrijednost minimalnog napona
tečenja u MPa, npr. St E 500 znači mikrolegirani sitnozrnasti čelik sa V i Ni za
rad na običnim temperaturama sa minimalnim naponom tečenja od 500 MPa.
Odgovarajuća oznaka prema JUS-u je ČRO 500, a broj materijala po DIN-u
17007 je 1.8907. Kod ove grupe čelika mogu biti još i slijedeće dodatne oznake:
W St E 500 ili prema JUS-u ČRV 500 – za rad na povišenim temperaturama, te
TT St E 500 ili po JUS-u ČRN 500 – za rad na sniženim temperaturama:

d) Razvoj tehnike zadnjih godina doveo je do daljeg proširenja dodatne slovne

oznake ispred oznake čelika radi lakšeg i bržeg razlikovanja nekih vrsta čelika,
kao što su:
P = čelici pogodni za utopno kovanje,
Ro = čelici za proizvodnju zavarenih cijevi,
W = čelici sa garantovanom čvrstoćom na povišenim temperaturama (vidi c),
TT = čelici sa garantovanom žilavošću na sniženim temperaturama (vidi c),
WT = čelici otporni na atmosfersku koroziju;

e) Materijali sa naročitim fizičkim osobinama označavaju se kako slijedi:

- materijali za releje RFe 140, gdje je Fe najvažniji elemenat, a R i brojka
označavaju jačinu koercitivnog polja (140 x 10-2 A/cm),
- termobimetali sa slovnim simbolima TB i brojčanim simbolima koji
označavaju specifično toplotno savijanje i specifični električni otpor obje
komponente npr. TB 1435,
- čelici za transformatore, dinamo i generatorske uređaje imaju slovne oznake
koje označavaju garantovanu vrijednost maksimalnih magnetnih gubitaka
x100, pri frekvenciji od 50 Hz u W/kg pri debljinama proizvoda x100 u mm –
slovo V, a oznaka za hladno valjani pljosnati proizvod je A, za vruće valjani i
žareni u protočnim pećima B, za električne trake M, a koje su usmjerene –
slovo V,
- legure za trajne magnete označavaju se slovnim simbolima legirajućih
elemenata i brojčanim simbolom najveće gustoće energije, npr. AlNiCo 400;

59
 f) Kratice prema hemijskom sastavu znače:
f = čelik za plameno i indukciono kaljenje, npr. Cf 53,
k = niži udjeli P i S kod plemenitih čelika, npr. Ck 10,
m = ograničeni udio S u plemenitim čelicima, npr. u granicama od 0,020 do
0,035% kod nekih čelika za poboljšanje, npr. Cm 45,
q = čelici za sabijanje u hladnom, kod nekih čelika za cementaciju i poboljšanje,
npr. Cq 35,
D umjesto C kod označavanja nelegiranih osnovnih i kvalitetnih čelika za
valjanu žicu, npr. D8, gdje 8 znači 100 x udio ugljika,
SD žice za jezgre dodatnih materijala za zavarivanje (elektroda);

g) Ostale nove dodatne oznake:

TM = termo mehanički obrađeni čelik,
WGT = vrućevaljani čelik sa kontrolisanim vođenjem temperature,
Y = čelik proizveden u konvertoru s uduvavanjem kisika (LD-čelik)
 dodatne oznake za garanciju kvaliteta kroz npr. udarnu radnju loma kod
općih konstrukcionih čelika, kao St 37-2 (KV je min. 27 J na sobnoj
temperaturi), St 52-3 (KV je min. 27 J na 0 oC), ili s oznakom legirajućeg
elementa za poboljšanje obradivosti, otpornosti na atmosfersku koroziju i sl.
(npr. Ck 45 Pb, St 52-3 Cu 3), itd.

4.3.2. Označavanje čeličnog liva prema DIN-u

Prema DIN 17006 označavanje čeličnog liva počinje prvim slovnim simbolom
G, a zatim slovnim simbolom S, a potom slijedi razdvajanje crticom. Oznake su:
GS = čelični liv
G = odliven (općenito)
Jednostavna oznaka "G" se koristi samo kod posebnih materijala (npr. magnetne
legure, visoko legirani materijali i sl.)
U slučaju potrebe mogu se, posebne oznake, neposredno dodati na osnovnu
oznaku, npr. za centrifugalni liv oznaku "Z" pa bi slovna oznaka za centrifugalni čelični
liv bila: GSZ.

Označavanje nelegiranih čeličnih livova

Potpuna oznaka čeličnog liva proizilazi prema najmanjoj zateznoj čvrstoći ili
prema hemijskom sastavu.
Slovni simboli za označavanje načina topljenja su isti kao kod kovanog ili
valjanog čelika.

60
 Različiti podaci, naročito osobina, kod nelegiranih livenih materijala, a koji su
označeni prema sadržaju ugljika, mogu se dati izrazom za posebne osobine, npr. visoki
sadržaji nekih elemenata se pokazuju tako da iza simbola "C" stoji karakterističan broj
npr.:
Al = sa dodatkom aluminija
Cu = sa dodatkom bakra
Mn = sa dodatkom mangana
P = sa visokim sadržajem fosfora i sumpora
Si = sa visokim sadržajem silicija

Primjer: Za čelični liv sa 0,10 % C i sa visokim sadržajem Mn, umiren

silicijem, oznaka je: GS-C10MnSi.

Stanje obrade se označava jednim ili više slovnih simbola iza onog dijela koji
karakterizira liveni materijal.
Za označavanje stanja obrade su najprije predviđeni slovni simboli, kao i za
čelik.

Primjer: Kromov čelični liv sa 0,15 %C i 0,75 %Cr površinski cementiran ima
oznaku GS-15Cr 3E.

U interesu mogućeg skraćenja označavanja materijala radi se o tome da se to

prihvati ozbiljno osim kod karakterističnih legirajućih elemenata, a svi ostali navodi o
načinu topljenja rude, naročite osobine, period garancije itd., da se izostave, ako nisu
neophodno potrebni.

Primjeri:
Čelični liv sa zateznom čvrstoćom od 510,1 MPa (52 kg/mm2) GS52
Čelični liv sa 0,25 % C GS- C25
Elektročelični liv sa 0,55 % C i 1,5 % Cr meko žareno GS- E55Cr6E

Označavanje visokolegiranih čeličnih livova

Visokolegirani čelični livovi se uvijek označavaju prema svom hemijskom

sastavu. Da se zadrži kratka oznaka legure, primjenjuje se za legirajuće dodatke
multiplikator (množitelj) 1; za sadržaj ugljika ostaje stalan multiplikator 100. Za
razlikovanje od niskolegiranih čeličnih livova mora se ispred visokolegiranih napisati
veliko slovo X.

61
Bitni nazivi se sastoje iz:
 oznaka liva
 slovo X
 oznaka ugljika
 hemijski simboli karakterističnih legirajućih dodataka, oznake legirajućih
dodataka

Primjeri:
Nehrđajući čelični liv sa 0,15 % C, 18 % Cr, 8 % Ni G-X15CrNi18 8
Vatrootporni čelični liv sa 0,40 % C, 26 % Cr, 14 % Ni G-X40CrNi26 14

4.4. Označavanje čelika prema GOST-u

(U Rusiji, bivšem SSSR-u, Gosudarstvennij standard)

Standard GOST u sistemu podjele čelika zasniva označavanje čelika po dva

osnovna kriterija i to:
1. po hemijskom sastavu (stepen legiranja)
2. po osnovnim osobinama (područje primjene, odnosno upotrebe)

Za označavanje čelika GOST koristi kombinaciju slovno-brojčanih simbola.

U zavisnosti od hemijskog sastava razlikuju se tri osnovne grupe čelika (legura) i to:
1. Ugljenični čelici
2. Legirani čelici i
3. Legure; legure dva ili više elemenata s tim da sadržaj željeza ne prelazi 50%.
Izuzetno u nekim slučajevima kod sastava preciznih legura sadržaj željeza može
biti veći od 50%, a da i dalje ostane naziv određene legure.

Ugljenični čelici se dijele na:

1. Niskougljenične (sadržaj C ≤ 0,25 mas.%)
2. Srednjeugljenične (0,25 mas.% < C ≤ 0,6 mas.%)
3. Visokougljenične (C > 0,6 mas.%)

Legirani čelici se dijele na:

1. Niskolegirane (sadržaj legiranih elemenata nije viši od 2 mas.%)
2. Srednjelegirani (u sastavu moraju imati najmanje dva legirajuća elementa i
njihov ukupni sadržaj nije veći od 3 mas.%)
3. Visokolegirani (sadržaj legirajućih elemenata veći od 10 mas.%, ili sadržaj
jednog legirajućeg elementa veći od 5 mas.%).

62
Prema standardu GOST označavanje čelika izvodi se zavisno od vrste čelika za:
a) Ugljenične čelike sa garantovanom zateznom čvrstoćom
b) Ugljenične čelike sa garantovanim hemijskim sastavom
c) Ugljenične alatne čelike
d) Nisko i srednjelegirane čelike i
e) Visokolegirane čelike.

Način označavanja čelika u okviru nekoliko glavnih vrsta čelika je slijedeći:

a) ugljenični čelici sa garantovanom zateznom čvrstoćom

- slovni simbol St i karakteristični brojčani simbol zavisno o zateznoj čvrstoći
čelika prema tabeli 26.

Tabela 26. Označavanje običnih ugljeničnih čelika sa garantovanom zateznom

čvrstoćom prema GOST-u
Oznaka Zatezna čvrstoća Oznake prema
čelika * u MPa JUS-u DIN-u
St 0 bez garancije Č0000 St 33-1
St 1 310 do 390
B St 2 kp 2 330 do 410 Č0271 USt 34-2
St 3 370 do 460
M St 4 410 do 510 Č0460 RSt 42-1
B St 5 sp 2 490 do 610 Č0545 St 50-2
St 6 590 do 710 Č0645 St 60-2
St 7 690 do 780 Č0745 St 70-2
* Sve slovne oznake po GOST-u pišu se ćirilicom

Dopunska oznaka za način proizvodnje čelika kao i kod DIN-a stavlja se ispred simbola
St, a znači:
M = SM – čelik,
K = poboljšan konvertorski čelik,
B = Bessemerov čelik.

Dopunska oznaka za stepen dezoksidacije stavlja se iza brojčane oznake, a znači:

kp = neumireni čelik,
ps = poluumireni čelik,
sp = umireni čelik.
Obično se umireni čelik ne označava posebno, jer se podrazumijeva da je
izvršena dezoksidacija.

63
 Čelici ove grupe nisu namijenjeni (ne podvrgavaju se) termičkoj obradi.

b) ugljenični čelici sa garantovanim hemijskim sastavom:

- samo brojčani simbol, koji označava srednji udio ugljika pomnožen sa 100,
npr. 10 znači čelik sa 0,10 %C; ovoj oznaci se može dodati i oznaka stepena
dezoksidacije sa slovima (po JUS-u Č1121 i DIN-u Ck10 – čelik za
cementaciju),
- stepen povišene čistoće čelika označava se sa slovom A na kraju oznake, a
znači da je sadržaj fosfora maksimalno 0,03%, sumpora maksimalno 0,02%;
npr. za gornji čelik oznaka je 10 A. Ali ako je slovo A ispred broja, tada
označava da čelik ima povišeni sadržaj nečistoća radi bolje obradivosti (kod
čelika za automate, npr. čelik A 35);

c) alatni ugljenični čelici:

- slovni simbol U ispred brojčane oznake čelika označava pripadnost ovoj grupi
čelika (U = ugljik),
- brojčani simbol označava 10 x srednji sadržaj ugljika, npr. oznaka U10A znači
alatni ugljenični plemeniti čelik sa 1 %C (prema JUS-u i HRN-u Č1940 i
DIN-u C 105 W1, odnosno 1.1545),
- dodatni slovni simbol G iza brojčanog simbola označava da dati čelik ima
povišeni sadržaj mangana (0,7 do 1,0%); npr. U10GA za već navedeni slučaj;

d) nisko- i srednjelegirani čelici:

- brojčani simbol ispred označava 100 x srednji sadržaj ugljika,
- slovni simbol najuticajnijeg legirajućeg elementa sa njegovim srednjim
sadržajem, simbol drugog legirajućeg elementa i njegov srednji sadržaj u
postocima, te oznaka čistoće (niskolegirani su do 2,5%, a srednjelegirani do
10%).

Slovni simboli za legirajuće elemente prema GOST-u, pisani latinicom su:

ugljik –U nikl –N titan –T
silicij –S volfram –V bakar –D
mangan – G molibden – M aluminij – Ju
fosfor –P vanadij –F niobij –B
krom –H kobalt –K bor –R

a pišu se izvorno ćirilicom, kako je dato u tabeli 27.

Tabela 27. Slovni simboli za legirajuće elemente po GOST-u

Hemijski
C Si Mn Cr Ni W Mo V Co Ti Cu Al Nb B P
element
Po
У C Γ X H B M Φ K T Д Ю Ь P П
GOST-u

64
Primjeri oznaka čelika po GOST-u (pisano latinicom):
30X3MΦA (30H3MFA) - znači čelik sa: 0,30 %C, ca 3 %Cr i ispod 1 %Mo i V,
plemeniti (prema JUS-u Č4734 i DIN-u 30CrMoV9, odnosno
W.Nr. 1.7707),
3XMЮA (38HMJuA) - znači čelik sa: 0,38 %C, ispod 2 %Cr, ispod 1 %Mo i Al,
plemeniti (prema JUS-u Č4784 i DIN-u 41CrAlMo7, odnosno
W.Nr. 1.8509),
12X2H4A (12H2N4A) - znači čelik sa: 0,12 %C, 2 %Cr, 4 %Ni, plemeniti (prema JUS-u
Č5426 i DIN-u 14NiCr14, odnosno W.Nr. 1.5860);

e) visokolegirani čelici:
Označavanje je isto kao kod niskolegiranih, samo je faktor za srednji sadržaj
ugljika 10 x,

Primjeri oznaka:
1X18H9 (1H18N9) - znači čelik sa: 0,10 %C, 18 %Cr i 9 %Ni – tipični nehrđajući čelik,
(po JUS-u Č4751 i DIN-u X12CrNi188, odnosno W.Nr. je 1.4300),
4X5M1C (4H5MF1S) - znači čelik sa: 0,40 %C, 5 %Cr, oko 1 %Mo, V i Si, (po JUS-u
Č4753 i DIN-u X40CrMoV51, odnosno W.Nr. 1.2344),

4.5. Označavanje čelika prema američkim standardima

U Americi (SAD) za označavanje čelika upotrebljavaju se najviše brojčani

simboli, a sisteme oznaka izradile su tri poznate civilne institucije:
AISI – American Iron and Steel Institute (Američki institut za željezo i čelik),
ASTM – American Society for Testing and Materials (Američko udruženje za
ispitivanje materijala),
SAE – Society of Automotive Engineers (Udruženje inženjera mašinstva),

Najviše egzistira UNS – Unified Numbering System koji je povezan sa SAE i ASTM.
Sistem UNS predviđa zajednički način označavanja metalnih materijala za
različite materijale i legure svrstanih u 18 serija (područja).
Za svaku seriju materijala oznaka počinje sa jednim alfabetskim simbolom koji
u većini slučajeva označava familiju definisanih metala (npr. A za aluminijeve legure, N
za niklove legure, S za nehrđajuće čelike itd.). Prefiksi korišteni prema UNS sistemu
označavanja dati su u tabeli 28.

65
Tabela 28. Prefiksi korišteni prema UNS sistemu označavanja [22]
UNS
Vrste legura
Prefiks
A Aluminijum i legure aluminijuma
C Bakar i legure bakra
D Čelik sa specificiranim mehaničkim osobinama
E Rijetke zemlje i metali slični rijetkim zemljama i njihove legure
F Liveno gvožđe
G AISI i SAE ugljenični čelici i legure (izuzev H-čelika)
H AISI H-čelici (kontrolisane tvrdoće)
J Liveni čelici (izuzev alatnih čelika)
K Različiti čelici i željezne legure
L Niskotopivi metali i legure
M Različiti neželjezni metali i njihove legure
N Nikl i niklove legure
P Plemeniti metali i legure
R Reaktivni i vatrootporni metali i legure
S Vatro i koroziono otporni (nehrđajući) čelici
T Alatni čelici
W Materijali za zavarivačka punila
Z Cink i legure cinka

Državno udruženje za standarde u SAD je ASA (American Standards

Association Comittee, a poznate civilne institucije za izdavanje standarda i propisa su
još:
API – American Petroleum Institute (Američki institut za naftu),
NAS – National Aerospace Standards (Državni standardi za svemir),
AMS – Aeronautical Material Specification (Propisi o materijalima za
zrakoplovstvo – izdaje ih SAE).

Najviše su u upotrebi oznake čelika po SAE i AISI, koje su dosta usaglašene

nakon 1946. godine. SAE oznake su obično sa 5 simbola, a AISI sa 3 (uglavnom su to
zadnja tri simbola od oznake SAE).

[22] Don Brush: Technical monograph 35, Standardizing Metallic Material Designations,
FISHER Controls International, Inc.

66
 Sistem označavanja čelika koristi uglavnom 4 brojčana simbola, a u nekim
slučajevim 5 i 3 simbola:
- prvi simbol označava tip čelika. Na primjer “1” znači nelegirani čelik, a “2”
niklov čelik, odnosno “3” nikl-kromov čelik itd.
- drugi simbol daje približni udio najuticajnijeg elementa, kod niskolegiranih
čelika, a označava i vrstu čelika.
- zadnja dva (ili tri) broja označavaju srednji udio ugljika pomnožen sa 100;
npr. oznaka 1010 znači obični ugljenični čelik sa 0,10 %C (odgovara približno
prema JUS-u Č0210 i DIN-u USt 35-2, odnosno W.Nr. 1.0207),
- pored brojčanih simbola nekad se koriste i slovni – ispred broja – za
označavanje načina proizvodnje čelika (C = SM-čelik, E = elektročelik).

Kod označavanja visokolegiranih čelika (austenitnih, nehrđajućih, vatrootpornih,

trostruko legiranih itd.) se odstupa od navedenog sistema.

Skraćeni prikaz načina označavanja čelika u SAD dat je u tabeli 29.

Primjeri oznaka čelika u SAD:

1045 (po SAE) = ugljenični čelik sa 0,45 %C za poboljšanje (prema JUS-u Č1530 i
DIN-u C 45, odnosno W.Nr. 1.0503),
1330 (po SAE) = čelik sa 0,30 %C i ca 1,3 %Mn za poboljšanje (prema JUS-u Č3131 i
DIN-u 30Mn5, odnosno W.Nr. 1.1165),
5015 (po SAE) = čelik sa 0,15 %C i ca 0,6 %Cr za cementaciju (prema JUS-u Č4120 i
DIN-u 15Cr3, odnosno W.Nr. 1.7015),
302 (po AISI), odnosno 30302 (po SAE) = nehrđajući čelik sa 18 %Cr i 9 %Ni (po
JUS-u Č4751 i DIN-u X12 CrNi 18 8, odnosno W.Nr. 1.4300),
446 (po AISI), odnosno 51446 (po SAE) = nehrđajući i vatrootporni čelik sa 24 %Cr i
1,5 %Al (po JUS-u Č4970 i DIN-u X10 CrAl 24, odnosno W.Nr. 1.4762) i
M 35 (po AISI) = brzorezni čelik sa ca 6,5 %W, 5 %Mo, 2 %V i 5,5 %Co (po JUS-u
Č9780 i DIN-u S 6-5-2-5, odnosno W.Nr. 1.3243),

67
 Tabela 29. Osnove načina označavanja čelika u SAD
Naziv tipa čelika ili
Vrsta ili namjena čelika Način označavanja
liva
nelegirani 1 XXX
obični ugljenični 10 XX ugljenični
čelik za automate 11 XX
ugljenični sa Mn 13 XX
sa Ni 2 XXX
sa 3,5 %Ni 23 XX niklov
sa 5,0 %Ni 25 XX
Ni-Cr čelik 3 XXX
sa 1,75 %Ni i 1 %Cr 32 XX krom-niklov
sa 3,5 %Ni i 1,5 %Cr 33 XX
nehrđajući i vatrootporni 30 XXX
austenitni čelik 303 XX
sa Mo 4 XXX
sa C i Mo 40 XX
sa Cr i Mo 41 XX molibdenov
sa Cr, Ni i Mo 43 XX
sa 3,5 %Ni, Mo 48 XX
sa Cr 5 XXX
do 1% Cr 51 XX
niski %Cr 501 XX za kromov
srednji %Cr 511 XX kuglične
viši %Cr 521 XX ležajeve
nehrđajući i vatrootporni 51 XXX
sa Cr i V 6 XXXX krom-vanadijev
sa W 7 XXXX volframov
sa Cr-Ni-Mo 8 XXXX višestruko legiran
sa Si i Mn 9 XXX silicijev-manganov
sa 2 %Si, Mn 92 XX
niskolegirani i sa višom čvrstoćom 9 XX
ugljenični i niskolegirani 00 XX
sa visokom čvrstoćom 01 XX čelični liv
vatrootporni 70 XX

68
Dodatne slovne oznake po AISI, koje se još koriste, znače:
H = garantovana prokaljivost (iza osnovne oznake),
X = analiza odstupanja od propisa u standardu,
F = čelici za obradu na automatima,
A, B ili C = čelici istog tipa sa različitim %C ili sa nekom drugom malom
razlikom u sastavu (iza broja),
LC = čelik sa vrlo niskim udjelom ugljika (maksimalno 0,03%),
TS = prijedlog tehničkog propisa (privremeni),
Nb = Cb, tj. u SAD se niobij naziva kolumbij.

Izuzetno se čelici mikrolegirani sa borom ili vanadijem označavaju slovnim

simbolom tog elementa i to ispred dva zadnja broja, npr. po SAE 46 B 12. Inače češće se
pišu oznake elemenata za mikrolegiranje iza brojčane oznake, npr. 302 B; 303 Se; 304
N; 316 Ti; 316 Cb itd.

4.6. Označavanje čelika prema engleskim standardima

U Engleskoj se vrši označavanje čelika po standardima B.S. (British Standards).

Podjela čelika je na nelegirane i na legirane. Stari način označavanja čelika je bio
zasnovan na oznaci EN. Ovoj slovnoj oznaci se dodavala brojčana oznaka za redni broj
pod kojim se čelik vodio u standardu. Čelici istog tipa sa malim razlikama u hemijskom
sastavu su se diferencirali sa dodatnim slovnim oznakama (velika slova A, B, C, ...), npr.
EN 58 A, EN 58 B itd. Pored navedenih bile su u upotrebi još i slijedeće oznake:
M = kod čelika sa povišenim udjelom sumpora,
N, R, T, U,...Z = za stepene minimalne zatezne čvrstoće 30, 45, 55, 60...100
tons/sq inch*.
Stari način označavanja čelika je zamijenjen 1972.g. novim, prema standardu
BS.970, koji se sastoji iz pet dijelova i to:

a) Dio 1 – Ugljenični i ugljenično-manganski čelik, kao i čelici za obradu na automatima

– primjeri -
I– Čelik oznake 080 M 46 sa dopunskom oznakom tipa čelika 46 C.St. je
ugljenični čelik za poboljšanje i sa srednjim udjelom od 0,46%C i 0,8 %Mn
(približne oznake prema JUS-u i DIN-u su: Č1530, odnosno C 45 ili Ck 45,
i W.Nr. 1.0503 ili 1.1191),
II – Čelik oznake 212 M 36 sa dopunskom oznakom tipa čelika 36 C. Free
cutting je čelik za obradu na automatima i sa srednjim udjelima 0,36%C,
1,20 %Mn i 0,16 %S (približne oznake prema JUS-u i DIN-u su: Č1490,
odnosno 35 S 20, i W.Nr. 1.0726 sa napomenom da su srednji udjeli
S=0,20% i Mn=0,75% kod oznake po JUS-u);

*
10 MPa=0,6475 tons/in2; 1 inch=25,4 mm

69
b) Dio 2 – Legure za direktno kaljenje i čelici za nitriranje – primjeri –
I– Čelik oznake 530 A 36 sa dopunskom oznakom tipa čelika 1 %Cr. St. i sa
srednjim udjelima 0,36 %C, 0,70 %Mn i 1,05 %Cr (približne oznake po
JUS-u i DIN-u su: Č4134, odnosno 37 Cr 4, te W.Nr. 1.7034),
II – Čelik oznake 905 M 31 sa dopunskom oznakom tipa čelika 1,5 %Cr, Al,
Mo, nitriranje (srednje-ugljenični čelik) sa srednjim udjelima 0,31 %C, 1,6
%Cr, 1,1 %Al, 0,20 %Mo sa P i S maksimalno = 0,025% (približne oznake
čelika prema JUS-u i DIN-u su: Č4739, odnosno 34CrAlMo5, te W.Nr.
1.8507);

c) Dio 3 – Čelici sa ograničenom prokaljivošću presjeka ¾ inča – primjer –

Čelik oznake 655 A 12 sa dopunskom oznakom tipa čelika 3,25 %Ni.Cr.St. i
sa srednjim udjelima 3,25 %Ni, 0,88 %Cr i 0,12 %C (približne oznake
čelika po JUS-u i DIN-u su: Č5426, odnosno 14 NiCr 14, te W.Nr. 1.5752);

d) Dio 4 – Nehrđajući, vatrootporni i čelici za ventile – primjer –

Čelik oznake 347 S 17 sa dopunskom oznakom tipa čelika Cr.Ni.
stabiliziran sa Nb. Srednji udjeli elemenata su 18 %Cr, 10,5 %Ni, ispod 0,08
%C i ispod 1 %Nb (približne oznake čelika po JUS-u i DIN-u su: Č4582,
odnosno X10 CrNiNb18 9, te W.Nr. 1.4550);

e) Dio 5 – Ugljenični i legirani čelici za opruge – primjeri –

I– Čelik oznake 070 A 72 sa dopunskom oznakom tipa ugljenični čelik i sa
srednjim udjelom 0,72 %C i 0,7 %Mn (približne oznake po JUS-u i DIN-u
su: Č1832, odnosno V 75, te W.Nr. 1.0605),
II – Čelik oznake 250 A 53 sa dopunskom oznakom tipa Si-Mn čelik i sa
srednjim udjelima 0,53 %C, 1,9 %Si i 0,85 %Mn (približne oznake prema
JUS-u i DIN-u su: Č2133 ili Č2132, odnosno 55Si7 ili 51Si7, te sa W.Nr.
1.0904 ili 1.0903).

_______________________
Napomena: Boldirane oznake odnose se na oznake čelika, a podvučene su dopunske
oznake za tip čelika

Britanski standard je takođe sa pojavom EN standarda preuzeo označavanje za čelike po

tim standardima.

70
4.7. Označavanje čelika i čeličnog liva prema EN – standardu odnosno BAS EN
standardu

Bosna i Hercegovina, kao država, je prihvatila u potpunosti (od korica do korica)

standarde EN, a i slovna oznaka bosanskih standarda na to ukazuje (BAS EN)

Sistemi označavanja čelika obuhvataju 2 standarda i jedan izvještaj i to:

Standard BAS EN 10027 – 1/92 (Oznake čelika – glavni simboli)
Standard BAS EN 10027 – 2/92 (Brojčane oznake)
Izvještaj BAS CR 10260 /98 (Dodatni simboli)
Standardi BAS EN 10027 – 1 i BAS EN 10027 – 2 su prijevodi engleske verzije
evropskog standarda i imaju status bosansko-hercegovačkog standarda.
Izvještaj BAS CR 10260 /98 je prevod engleske verzije CEN* izvještaja CR 10260/98 i
ima status bosansko-hercegovačkog izvještaja.
Znači 2 dijela EN 10027 sa CR 10260 predstavljaju kompletan sistem za označavanje
čelika dat u evropskim standardima i ako se zahtijeva i u nacionalnim standardima CEN
članica ako to žele i podnesu zahtjev.
Kompletno označavanje čeličnog proizvoda kada je navedeno u narudžbama ili sličnim
ugovornim dokumentima mora uključivati, uz oznaku čelika, naznaku tehničkog zahtjeva
isporuke u kojoj je čelik naveden. Za čelike naznačene u standardima to mora biti
referentni broj relevantnog standarda za dotični (navedeni, naznačeni) proizvod.
Detalji strukture oznake čelika za čelik ili čelični proizvod moraju biti navedeni na
relevantnom proizvodu ili u standardu za dimenzije [23].

4.7.1. Sistem označavanja čelika

Respektujući veliki broj grupacija i vrsta čelika formirane su u odnosu na označavanje

dvije osnovne grupe i to:
 Grupa 1, čelici označeni prema njihovoj namjeni i mehaničkim ili fizičkim
osobinama
 Grupa 2, čelici označeni prema njihovom hemijskom sastavu i dalje podijeljeni u 4
podgrupe

U grupi 1 oznake čelika sastoje se od glavnih i dodatnih simbola. Dodatni

simboli stavljaju se u oznaku u slučaju da glavni simboli ne daju potpunu informaciju o
karakteru i osobinama pojedinačne vrste čelika.

* CEN je evropski odbor za norme i najviši je regionalni organ u Evropi koji je neposredno ispod
ISO-a
[23] *** BAS EN 10027-1/92

71
 Glavni simboli, u vidu slova, u oznaci čelika nalaze se na prvom mjestu, a zatim
slijedi brojčana cifra. Slova predstavljaju skupine čelika za određenu namjenu i to:
S – Konstrukcioni čelici
B – Čelici za armiranje betona
Y – Čelici za prednapregnuti beton
E – Čelici za mašinogradnju
L – Čelici za cjevovode
P – Čelici za posude pod pritiskom
H – Visokočvrsti ravni (pljosnati) čelični proizvodi za hladno oblikovanje
D – Ostali plosnati čelični proizvodi za hladno oblikovanje (praćeni sa
dodatnim slovnim oznakama)
R – Čelici za šine ili u obliku šina
T – Čelici za limove i trake za pakovanje
M – Čelici za limove i trake u elektrotehnici (praćeni dodatnim oznakama)

Glavni simbol za čelične odlivke, tj. ukoliko je čelik naznačen u obliku čeličnog
odlivka njegovoj oznaci mora prethoditi slovo G.
Brojevi koji slijede nakon ovih slova daju informaciju o propisanom
minimalnom naponu tečenja u MPa za tu vrstu čelika. Na primjer oznaka S355, odnosno
P275 ukazuje na čelik za gradbene konstrukcije, odnosno čelik za posude pod pritiskom
sa naponom tečenja ne manjim od 355 MPa, odnosno 275 MPa.
U pojedinim slučajevima kod nekih čelika, na primjer kod visokočvrstih ravnih
proizvoda od čelika za hladno oblikovanje (preradu) važnije je propisivanje zatezne
čvrstoće nego napona tečenja, pa u ovom slučaju nakon slovne oznake H stavlja se slovo
T, znači oznaka HT, a broj koji slijedi predstavlja minimalnu zateznu čvrstoću u MPa.

Dodatni simboli – za gore navedene čelike (Grupa 1) dodatni simboli

dopunjavaju glavne oznake u slučaju da su propisane druge osobine ili stanja isporuke
kao i specifični zahtjevi sadržani u odgovarajućim evropskim standardima. Na primjer,
kod konstrukcionih čelika dodatna oznaka J ukazuje da čelik treba imati minimalnu
energiju udara, tj. udarnu radnju loma od 27 J, a oznake R, 0 i 2 iza slova J definišu
temperaturu na kojoj se vrši ispitivanje udarne radnje loma predmetnog čelika.
Konkretnije slovo R (room) znači da se ispitivanje vrši na sobnoj temperaturi, 0 na 0 °C,
2 na – 20 °C, 3 na – 30 °C itd. Međutim, kada su zahtijevane vrijednosti udarne radnje
loma veće od 27 J, tada se umjesto slova J stavlja slovo K = min. 40 J ili L = min. 60 J.
Konkretnije, dodatne oznake za udarnu radnju loma date su u tabeli 30.

72
Tabela 30. Dodatne oznake (simboli) za minimalnu udarnu radnju loma 20 J, 40 J i 60 J
na temperaturi ispitivanja
Udarna radnja loma Primjer obilježavanja
Temperatura ispitivanja
konstrukcionih čelika po
min. 27 J min. 40 J min. 60 J °C
EN 10027 – 1
JR KR LR + 20 S 235 JR
J0 K0 L0 0 S 275 J0
J2 K2 L2 – 20 S 355 K2
J3 K3 L3 – 30
J4 K4 L4 – 40
J5 K5 L5 – 50
J6 K6 L6 – 60

Također, ako se za neki čelik još propisuje posebno stanje isporuke ili posebna
namjena, iza dodatnih navedenih oznaka stavljaju se i dodatna slova kao na primjer:
N = Normalizaciono žaren ili valjan na strukturu normalizovanog stanja
Q = Poboljšan (kaljenje + popuštanje)
M = Termomehanički tretiran, npr. valjanjem
G = Način dezoksidacije (G1 – neumiren, G2 – umiren)
C = Sa sposobnošću za hladnu preradu
D = Za potapanje u rastaljenu kupku
E = Za emajliranje
F = Za kovanje
H = Za šuplje profile
L = Za niske temperature
S = Za brodogradnju
T = Za cijevi
W = Koroziono otporan na vanjsku temperaturu

Konkretnije, oznaka čelika S 235J2G2N znači da je ova vrsta čelika

namijenjena za konstrukcije (simbol S), da treba imati napon tečenja 235 MPa i
minimalnu udarnu radnju loma 27 J pri ispitivanju na – 20 °C (simbol J2), te da treba biti
umiren (simbol G2) i normalizaciono žaren (simbol N), ali se dozvoljava da se struktura
normalizovanog stanja postigne i odgovarajućom tehnikom valjanja.

73
4.7.1.1. Čelici označeni prema njihovoj namjeni i mehaničkim i fizičkim osobinama
(grupa 1)

U ovom dijelu detaljno su obrađeni glavni simboli za grupu 1 prema BAS EN

10027-1.

Oznaka mora obuhvatiti slijedeće glavne slovne simbole:

a) S = konstrukcioni čelici
P = čelici za posude pod pritiskom
L = čelici za cjevovode
E = čelici za mašinogradnju
praćeni brojem koji se odnosi na minimalni napon tečenja u MPa za područje najmanje
debljine
b) B = čelici za armirani beton praćen brojem koji je karakteristika napona tečenja*;
c) Y – čelici za prednapregnuti beton praćeni brojem koji se odnosi na minimalnu
zateznu čvrstoću u MPa;
d) R = čelici za ili u formi šina praćeni brojem koji se odnosi na minimalnu zateznu
čvrstoću u MPa;
e) H = hladno valjani ravni proizvodi od čelika visoke čvrstoće za hladno oblikovanje
praćeni brojem koji se odnosi na minimalni napon tečenja u MPa, ili ukoliko je
naznačena zatezna čvrstoća, nakon slova H stavlja se slovo T praćeno brojem koji se
odnosi na minimalnu zateznu čvrstoću u MPa;
f) D = ravni proizvodi za hladno oblikovanje (osim onih navedenih pod e) praćeni
jednim od slijedećih slova:
1) C za hladno valjane proizvode
2) D za vruće valjane proizvode namijenjene za direktno hladno oblikovanje;
3) X za proizvode čije valjano stanje nije navedeno, i sa dva simbola koji
karakterišu čelik, a koje je dodijelilo odgovorno tijelo.
g) T = tankostijeni valjani čelični proizvodi (za pakovanje) praćeni sa:
1) za proizvode sa jednostrukom redukcijom; slovo H je praćeno brojem koji se
odnosi na nominalnu vrijednost tvrdoće u Rockwellima HR 30 Tm
2) za proizvode sa dvostrukom redukcijom; broj koji se odnosi na nominalni
napon tečenja u MPa.

*
Izraz, “napon tečenja”, kako se koristi u evropskom standardu odnosi se na gornji ili donji napon
tečenja (ReH) ili (ReL) ili utvrđeni napon tečenja (Rp) ili utvrđeni napon tečenja do ukupnog
izduženja (RI) zavisno od zahtjeva navedenih za odgovarajući proizvod.

74
h) M = čelici za primjenu u elektrotehnici praćeni uzastopno sa:
1) broj koji je 100 puta uvećan navedeni maksimum specifičnog gubitka izražen u
W/kg, odgovara nominalnoj debljini proizvoda za magnetnu indukciju kod 50
Hz od:
- 1,5 Tesla za čelične poluproizvode neusmjerenog i normalno usmjerenog zrna
čelika;
- 1,7 Tesla za čelike sa usmjerenim zrnom za male i velike gubitke
permeabilnosti;
2) broj koji je 100 x nominalna debljina proizvoda u milimetrima;
3) slovo koje označava tip čelika za elektrotehniku, to jest:
- A za proizvode neusmjerenog zrna;
- B za nelegirane poluobrađene (nepotpuno žarene) proizvode;
- E za legirane poluobrađene (nepotpuno žarene) proizvode;
- N za proizvode normalno orijentisanog zrna;
- S za proizvode usmjerenog zrna za niske gubitke;
- P za proizvode usmjerenog zrna visoke permeabilnosti.
Kod označavanja čelika prema njihovoj namjeni te mehaničkim i fizičkim
osobinama, glavne oznake definisane su kroz 11 skupina čelika (tabela 31.) [24].

Tabela 31. Glavne oznake čelika prema namjeni, mehaničkim i fizičkim osobinama [24]
Struktura oznake
R.
Naziv skupine čelika Dodatne Dodatne za
br. Glavne oznake
za čelik proizvod
1 Konstrukcioni čelik G S n n n an... +an+an...
2 Čelici za rad pod pritiskom G P n n n an... +an+an...
3 Čelici za cjevovode L n n n an... +an+an...
4 Čelici za mašinogradnju E n n n an... +an+an...
5 Čelici za armiranje betona B n n n an... +an+an...
6 Čelici za prednapregnuti beton Y n n n n an... +an+an...
7 Čelici za šine ili u obliku šina R n n n n an... +an+an...
Hladno valjani pljosnati proizvodi H n n n an... +an+an...
8 od čelika povišene čvrstoće za
hladno oblikovanje H T n n n an... +an+an...
Pljosnati proizvodi za hladno
9 D a n n an... +an+an...
oblikovanje osim onih pod 8)
T H n n +an+an...
10 Limovi i trake za pakovanje
T n
11 Elektrolim i elektrotraka M n n n n n n n
n – brojčana oznaka, a – slovna oznaka i an – slovno-brojčana oznaka

[24] I. Vitez i dr.: Prilog označavanju čelika po evropskim standardima, RIM, Bihać, 2005.

75
4.7.1.2. Čelici označeni prema hemijskom sastavu (grupa 2)

U ovom dijelu detaljno su obrađeni glavni simboli za grupu 2 prema BAS EN

10027-1.

1. Nelegirani čelici (osim čelika za automate) sa prosječnim sadržajem mangana < 1%,
podgrupa 2.1. navedenog standarda

Oznaka mora obuhvatiti uzastopno slijedeće simbole:

a) slovo C
b) broj koji predstavlja 100 puta uvećan prosječni procenat sadržaja ugljika *. Ukoliko
sadržaj ugljika nije određen rasponom, Tehnički komitet odgovoran za relevantni
standard proizvoda mora odabrati prikladnu reprezentativnu vrijednost.

2. Nelegirani čelici sa prosječnim sadržajem mangana  1%, nelegirani čelici za

automate i legirani čelici (osim brzoreznih čelika) kod kojih je sadržaj, maseni,
svakog legirajućeg elementa < 5 %, podgrupa 2.2. navedenog standarda

Oznaka mora obuhvatiti uzastopno slijedeće simbole:

a) broj koji predstavlja 100 puta uvećani prosječni procenat sadržaja ugljika. Ukoliko
sadržaj ugljika nije određen rasponom, tehničko tijelo odgovorno za relevantni
standard proizvoda mora odabrati pogodnu reprezentativnu vrijednost.
b) hemijski simboli koji označavaju legirajuće elemente koji karakterišu čelik.
Redoslijed simbola mora biti u opadajućem nizu vrijednosti njihovog sadržaja.
Ukoliko su vrijednosti sadržaja slične za dva ili više elemenata, odgovarajući simboli
moraju biti navedeni u alfabetskom redoslijedu.
c) brojevi koji pokazuju vrijednosti sadržaja legirajućih elemenata. Svaki broj
predstavlja prosječni procenat sadržaja elemenata pomnoženog faktorom datim u
tabeli 32. i zaokruženog na najbliži cijeli broj. Brojevi koji se odnose na različite
elemente moraju biti odvojeni crticama.
Tabela 32. Faktori za legirajuće elemente čelika za podgrupu 2.2. 23
Element Faktor
Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4
Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb, Ta, Ti, V, Zr 10
Ce, N, P, S 100
B 1000

*
Da se istakne razlika između dvije slične vrste čelika, broj koji pokazuje sadržaj ugljika može
biti povećan ili smanjen za jednu jedinicu.

76
3. Legirani čelici (osim brzoreznih čelika) kod kojih je maseni sadržaj najmanje jednog
legirajućeg elementa  5 %, podgrupa 2.3. navedenog standarda

Oznaka mora obuhvatiti uzastopno slijedeće simbole:

a) slovo X;
b) broj koji predstavlja 100 puta uvećani prosječni procenat sadržaja ugljika. Ukoliko
sadržaj ugljika nije određen rasponom, tehničko tijelo odgovorno za navedeni
standard proizvoda mora odabrati podesnu odgovarajuću vrijednost.;
c) hemijski simboli koji ukazuju na legirajuće elemente koji karakterišu čelik.
Redoslijed simbola mora biti u opadajućem nizu vrijednosti njihovih sadržaja.
Ukoliko su vrijednosti sadržaja jednake ili iste za dva ili više elemenata,
odgovarajući simboli moraju biti navedeni alfabetskim redoslijedom;
d) brojevi koji pokazuju vrijednosti sadržaja legirajućih elemenata. Svaki broj
predstavlja prosječan procenat sadržaja navedenog elemenata zaokružen na najbliži
cijeli broj. Brojevi koji se odnose na različite elemente moraju biti odvojeni
crticama.

4. Brzorezni čelici, podgrupa 2.4. navedenog standarda

Oznaka mora obuhvatiti uzastopno slijedeće simbole:

a) slova HS;
b) brojevi koji pokazuju vrijednosti procentualnog sadržaja legirajućih elemenata
navedene u slijedećem redoslijedu:
 volfram (W);
 molibden (Mo);
 vanadijum (V);
 kobalt (Co);

Redoslijed brojeva u oznaci ostaje nepromijenjen, pa i u slučaju da neki od njih

čelik ne sadrži. Svaki broj mora predstavljati prosječni sadržaj odgovarajućeg elemenata
zaokružen na najbliži cijeli broj. Brojevi koji se odnose na različite elemente moraju biti
odvojeni crticama.
Kod označavanja čelika prema hemijskom sastavu, glavne oznake definisane su
kroz 4 navedene skupine čelika koje su pregledno date u tabeli 33.

77
Tabela 33. Glavne oznake čelika prema hemijskom sastavu [24]
R.
Naziv skupine čelika Struktura oznake
br.
Nelegirani čelici sa srednjim sadržajem
1. Mn<1% (osim čelika za obradu na G C n n n an... +an+an...
automatima)

Nelegirani čelici sa srednjim sadržajem Mn

≥1%, nelegirani čelici za obradu na
2. automatima i legirani čelici (kod kojih je G n n n a... n-n +an+an...
srednji sadržaj pojedinog legirajućeg
elementa <5%)

Legirani čelici (osim brzoreznih) kod kojih

3. je srednji sadržaj najmanje jednog G X n n n a... n-n +an+an...
legirajućeg elementa ≥5%

4. Brzorezni čelici H S n-n +an+an...

4.7.2. Struktura brojčanih oznaka čelika

Svaka brojčana oznaka čelika mora upućivati samo na jednu vrstu čelika.
Obrnuto, svaka vrsta čelika mora odgovarati jednoj brojčanoj oznaci čelika. U skladu s
tim, brojčana oznaka dodijeljena čeliku ne smije, u principu biti korištena za neku drugu
vrstu čelika [23].

Brojčane oznake čelika

Struktura brojčane oznake čelika je slijedeća:

1. XX XX(XX)
Slijedeća brojčana oznaka (Oznake u
zagradama su za moguću buduću upotrebu)
Brojčana oznaka grupe čelika (tabela 3.)
Brojčana oznaka grupe materijala 1= Čelik
(napomena 1.)

NAPOMENE
1. Brojevi od 2 do 9 mogu biti dodijeljeni drugim materijalima.
2. Povećanje broja oznaka je neophodno zbog povećanja broja vrsta čelika koji treba da
budu uzeti u obzir.

78
 Brojčane oznake čelika su dodijeljene vrstama čelika u skladu sa specifičnim
karakteristikama koje uključuju:
(a) hemijski sastav;
(b) karakteristike određene standardnim metodama ispitivanja, npr. tvrdoća, zatezne
osobine, udarne osobine, prokaljivost, koroziona otpornost, metalografske
karakteristike;
(c) podesnost za dalju preradu, npr. za hladnu deformaciju;
(d) podesnost za specifične promjene, npr. jezgrena žica bandaža.

Razlike u zahtjevima isporuke koje ne utiču na karakteristike materijala, npr.

način obilježavanja, izgled površine, dimenzije, ne smiju biti razlog da se dodijeli druga
brojčana oznaka čeliku.
Restriktivniji ili dodatni zahtjevi za karakteristike materijala ne smiju biti razlog
za dodjelu nove brojčane oznake čeliku.
Zahtjev za dodjelu brojčane oznake čeliku mora biti definisan u formi obrasca.
Pri tome se treba držati uputstava za njihovo popunjavanje (oznaka čelika, oznaka
proizvoda, hemijski sastav, mehaničke osobine, primjena).

Oznaka čelika
Oznaka čelika za vrstu čelika mora biti u skladu sa EN 10027-1.

Oznaka proizvoda
Navodi se:
(a) oblik proizvoda koristeći termine iz EN 10079 ili prikladne skraćenice, npr.:
FL = pljosnati proizvodi
B = šipke ili profili
W = žica
FO = otkovci
C = odlivci
TS = bešavna cijev
TW = zavarena cijev
(b) debljine u mm posebno koristeći opsege, npr. 16 mm, >1640, >40100, >100
(c) stanje tretmana koristeći simbole u skladu sa EN 10027-1 za koje se primjenjuju
naznačene osobine.

Primjer: FL/ 16/N ukazuje na pljosnati proizvod jednake ili manje debljine od 16 mm u
normalizovanom stanju.

79
Hemijski sastav

Treba izraziti granice hemijskog sastava kao, npr. 0.13-0.18 (ne.13-.18 ili 0.13 do 0,18),
 1.50,  0.40.

Mehaničke osobine
Korišteni simboli su kako slijedi:
Re = naznačeni napon tečenja (ReH ili R p0,2) u MPa, sa naznakom tipa npr. ReH240;
Rm = naznačena zatezna čvrstoća u MPa, npr. 400-650, 700;
A ili A80 = minimalni naznačeni procenat izduženja poslije loma;
KVmin = minimalna udarna radnja loma u džulima (J) koristeći Šarpi V zarez epruvete;
L = izdužena epruveta;
T = poprečna epruveta;
RT = sobna temperatura;
TTKV = maksimalna prelazna temperatura u oC preko krive udarna energija/temperatura
ispitivanja, sa KV = 27 J kao prijelaznim kriterijem.

Primjena
Standard ili publikacija u kojem je naznačena vrsta čelika mora biti naveden.
Treba navesti primjenu, npr. konstrukcioni čelici, čelici za mašinogradnju, čelik
za cementaciju, za elektrode, za zavarivanje, za turbine, alatni čelici, prerađena žica za
užad, itd.
Naznačene karakteristike, npr. podesnost za hladno sabijanje ili hladno
istiskivanje, nemagnetičnost itd. moraju biti navedene.

Primjena i popuna obrazaca za brojčane oznake

Primjena obrazaca za dodjelu brojčanih oznaka čeliku je data u slijedećem
tekstu.
(a) Obrazac I koristi se za dodjelu brojčanih oznaka čelika gdje je hemijski sastav
primarno naznačeni kriterij.
(b) Obrazac II koristi se za dodjelu brojčanih oznaka gdje su mehaničke osobine
primarno naznačeni kriterij.

Gdje prostor u obrascu nije dovoljan za egzaktan opis čelika na koji se odnosi,
koristi se prostor pod naslovom “Dodatne informacije”.

80
4.7.3. Dodatni simboli
Dodatne simbole obrađuje BAS CR 10260/01 koji je identičan CEN izvještaju
CR 10260/98 [25].On je dopuna EN 10027-1 i EN 10027-2 standarda. Sadrži dodatne
simbole uz osnovne simbole oznake čelika prema EN 10027-1 i određene dodatne
simbole uz brojčanu oznaku čelika prema EN 10027-2 obezbjeđujući time potpuno
skraćeno označavanje čelika ili proizvoda od čelika.

Oznake čelika
Dodatni simboli su podijeljeni u dvije grupe, tj. grupu 1 i grupu 2 (tabela 34. i
35.). Simboli grupe 2 se koriste samo vezano sa grupom 1 i slijede njene simbole [25].
Dalji dodatni simboli smiju se dodavati na dodatne simbole grupe 1 i grupe 2, i
biraće se saglasno tabelama 34. i 35. iz tabela 36, 37. i 38. Ovi simboli su odvojeni od
prethodnih simbola sa oznakom plus (+).

Brojčane oznake čelika

Brojčanim oznakama čelika prema EN 10027-2 mogu se dodati simboli koji će
biti odabrani iz tabela 36, 37 i 38. Ovi simboli se razdvajaju od brojčane oznake čelika sa
oznakom plus (+).

U tabelama od 34 (a) do 34 (h) dat je kompletan pregled označavanja čelika

prema području primjene, mehaničkim i fizičkim osobinama, a u tabelama od 35.1 do
35.4 označavanje čelika prema hemijskom sastavu.
U tabeli 36. dat je pregled dodatnih simbola za posebne zahtjeve; u tabeli 37.
pregled dodatnih simbola za vrstu prevlake i tabeli 38. dodatni simboli za stanje
tretmana.

[25] *** CR 10260/98

81
82

Obrazac I Dodjela brojčanih oznaka čeliku gdje je hemijski sastav primarno naznačeni kriterij 23

Podnosilac zahtjeva: Ime

Organizacija
Adresa
Telefon, telex, telefax,

Proizvod(1)
Brojčane oznake
Naziv čelika C% S% Mn% P% S%
čelika Debljina,
Oblik Stanje
mm
Podnosilac zahtjeva (R) 1.

DodjeljivaČ(A) 1.

Cr % Mo % Ni % Naznačeno u Primjena Karakteristike Datum

Dodatna informacija (od R ili A):

1) Za nazive proizvoda, koristiti termine i definicije iz EN 10079.

 Obrazac II Dodjela brojčanih oznaka čeliku gdje su mehaničke osobine primarno naznačeni kriterij 23

Podnosilac zahtjeva: Ime

Organizacija
Adresa
Telefon, telex, telefax,

Brojčane oznake Naziv čelika Proizvod(1) R Rm (2)

KVmin@
TTKV max.
čelika N/mm2 N/mm2 Amin RT
Oblik Debljina Stanje A80 % L T L T
o o
mm J J C C
Podnosilac zahtjeva (R) 1.

Dodjeljivač (A) 1.

Cr % Si % Mn % P% S% Naznačeno u Primjena Karakteristike Datum

Dodatna informacija (od R ili A):

1)
Za nazive proizvoda, koristiti termine i definicije iz EN 10079.
2)
Brisati simbol koji ne odgovara
83
 Tabela 34. (a) (1)
Tabela 34. (a) (1) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim i fizičkim osobinama
Konstrukcioni čelici 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
G S n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička Za čelik Za proizvode
osobina 3) 4)
od čelika
Grupa 1 Grupa 2
C = sa posebnom
G = čelični liv nnn= min.napon Tempe- sposobnošću za hladnu Tabele 36.,
(kada je potrebno) tečenja (Re) u Udarna energija u ratura obradu 37., 38.
N/mm2 za džulima (J) ispiti- D = hemijski vruće
S = konstrukcioni područje vanja
čelici prevučeno
najmanje E = emajlirano
debljine 27 J 40 J 60 J °C
F = kovano
JR KR LR 20 H = šuplji komadi
L = za niske
J0 K0 L0 0 temperature
M = termomehanički
J2 K2 L2 -20 valjano
J3 K3 L3 -30 N = normalizirano ili
normalizacijski žareno
J4 K4 L4 -40 O = rezano
P = ljušteno
J5 K5 L5 -50 Q = poboljšano
S = brodogradnja
J6 K6 L6 -60 T = cijevi
A = otvrdnuto izlučivanjem W = otporne na
klimatske promjene
M = termomehanički valjano an = hemijski simbol za
propisani dodatni
N = normalizirano ili elemenat, npr. Cu, u
normalizaciono žareno slučaju da treba, zajedno
Q = poboljšano sa jednocifrenim brojem,
koji je 10 puta
G = ostale oznake slijede kada je pomnožen sa srednjom
potrebno sa jednom ili dvije cifre. vrijednošću propisanog
raspona sadržaja (oko
0,1 % datog elementa).
1. 34. (a) (1) odgovara u EN10027-1 grupa 1 pod a)
2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli A, M, N I Q u Grupi 1 važe za čelike sa sitnim zrnom
4. U cilju razlikovanja dvije vrste čelika po kvalitetu, mogu se, sa izuzetkom simbola za hemijske elemente, na
dodatni simbol iz Grupe 2. dodati jedna ili dvije brojke.

84
Tabela 34. (a) (1) nastavak
Primjeri oznaka konstrukcionih čelika
Standard Ranija oznaka čelika Oznaka čelika prema EN
10027-1 i CR 10260
EN Fe 310 –0 S185
Fe 510 B S355JR
Fe 510 C S355J0
Fe 510 D1 S355J2 G3
Fe 510 D2 S355J2 G4
Fe 510 DD1 S355K2 G3
Fe 510 DD2 KQ S355K2 G4 C
EN10113-2 Fe E 355 KG N S355N
Fe E 355 KT N S355NL
EN10149-2 Fe E 355 TM S355MC
EN10149-3 Fe E 355 TD S355NC
EN10137-2 Fe E 460 V S460Q
EN10147 Fe E 350 G S350GD
Fe E 350 G Z100 S350GD+Z100
EN10155 Fe 360 C Kl S235J0 W
Fe 360 D K1 S235J2 W
Fe 510 C1 Kl S355J0 WP
Fe 510 D1 Kl S355J2 WP
Fe 510 C2 Kl S355J0 W
Fe 510 D2 Kl S355J2 G1 W
Fe 510 D2 Kl S355K2 G2 W
1 Ranije oznake općenito odgovaraju sistemu označavanja prema EU
27:74.

85
 Tabela 34.
Tabela 34. (a) (2) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za posude pod pritiskom 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
G P n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička Za čelik Za čelične
osobina 3) 4)
Grupa 1 Grupa 2 proizvode

G = čelični liv nnn= minimalni M = termomehanički valjano H = visoka temperatura Tabele 36., 37.,
(kada je napon tečenja 38.
potrebno) (R) u N/mm2 za N = normalizirano ili normalizirano L = niska temperatura
područje valjano
P = čelici za R = sobna temperatura
najmanje Q = poboljšano
posude pod debljine X = visoka i niska
pritiskom B = plinske boce temperatura
S = jednostavne posude pod
pritiskom
T = cijevi
G = ostale oznake. Kada je
potrebno može se označiti sa
jednom ili dvije brojke kako slijedi.
1. 34. (a) (2) odgovara u EN10027-1 grupa 1 pod a)
2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli M, N I Q u Grupi 1 važe za čelike sa sitnim zrnom
4. Radi razlikovanja dvije vrste čelika po kvalitetu mogu se, sa izuzetkom simbola za hemijske elemente, na
dodatni simbol iz Grupe 2. dodati jedna ili dvije brojke.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka5 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10120 Fe E 265 KR P265NB
EN 10028-2 - P26GH5
EN 10028-3 - P355NH
5 Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

86
 Tabela 34.
Tabela 34. (a) (3) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za cjevovode 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
L n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička Za čelik Za proizvode od
osobina 3) 4)
čelika
Grupa 1 Grupa 2
L = čelici za nnn= minimalni M = termomehanički valjano a = zahtjev klase, u Tabele 36., 37.,
cjevovode napon tečenja slučaju da je potrebno, 38.
(R) u N/mm2 za N = normalizirano ili normalizirano slijedi sa jednom
područje valjano brojkom
najmanjih Q = poboljšano
debljina
G = ostale oznake. Kada je
potrebno može se označiti sa
jednom ili dvije brojke kako slijedi.

1. 34. (a) (3) odgovara u EN10027-1 grupa 1 pod a)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli M, N i Q oznake u Grupi 1 važe za čelike sa sitnim zrnom
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka5 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10208-2 360 L360NB
360 QT L360QB
360 TM L360MB

4. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

87
 Tabela 34.
Tabela 34. (a) (4) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za mašinogradnju 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
E n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička Za čelik Za proizvode od
osobina 4)
čelika
Grupa 1 Grupa 2
E = čelici za nnn= minimalni G = ostale oznake. Kada je C = podesno za hladno Tabela 38.
mašinogradnju3 napon tečenja potrebno, može se označiti sa izvlačenje
(R) u N/mm2 za jednom ili dvije brojke kako slijedi.
područje
najmanjih
debljina

1. 34. (a) (4) odgovara u EN10027-1 grupa 1 pod a)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Bez specificiranih zahtjeva za duktilnost i sposobnost zavarivanja

Primjeri oznake čelika

Standard Ranija oznaka4 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10025 Fe 490-2 E295
Fe 490-2KZ E295GC
Fe 590-2 E335
Fe 690-2 E360
4. Ranije oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

88
 Tabela 34.
Tabela 34. (b) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za armirani beton 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
B n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Mehanička osobina Za čelik Za proizvode od
oznaka čelika
Grupa 1 Grupa 2
B = Čelici nnn= minimalni a = klasa duktilnosti u slučaju Tabela 38.
za armirani napon tečenja (R) u potrebe, može se označiti sa jednom
beton N/mm2 za područje ili dvije brojke kako slijedi.
najmanjih debljina

1. 33. (b) odgovara iz EN10027-1 grupa 1 (b)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
ENV 10080 - B500A
- B500B

89
 Tabela 34.
Tabela 34. (c) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za prednapregnuti beton 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
Y n n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Mehanička osobina Za čelik Za proizvode od
oznaka čelika
Grupa 1 Grupa 2
Y = čelici za nnn= nominalna C = Hladno vučena žica Tabela 38.
armirani vrijednost zatezne
beton čvrstoće (R) u H = Toplooblikovane ili prerađene
N/mm2 šipke
Q = Poboljšana žica
S = Provodna nit
G = Ostale oznake. Kada je
potrebno može se označiti sa
jednom ili dvije brojke kako slijedi.

1. 34. (c) (grupa 1 pod c iz EN10027-1 )

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli grupe 1 mogu biti dopunjeni s jednom ili dvije brojke radi razlikovanja kvaliteta u skladu sa
odgovarajućim standardom proizvoda
4. Gdje je zatezna čvrstoća navedena sa tri dodatna broja, prvi broj mora biti 0.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka5 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
*
pr. EN10138-2 Fe 1770 Y1770C
5. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

*
pr EN10138-2 je prijedlog standarda EN10138-2

90
 Tabela 34.
Tabela 34. (d) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za ili u obliku šina 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
R n n n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Mehanička osobina Za čelik Za proizvode od
oznaka čelika
Grupa 1 Grupa 2
R = čelik nnn= nominalna Mn = Visoki sadržaja mangana Q = Poboljšano
za ili u zatezna čvrstoća (R) u
obliku N/mm2 Cr = Legiran kromom
šina an = hemijski simbol za propisane
dodatne elemente, npr. Cu, u
slučaju potrebe, zajedno sa
jednocifrenim brojem, pomnoženim
sa 10- strukom srednjom
vrijednošću raspona sadržaja
(otprilike 0,1%) datog elementa.
G = Ostale oznake. Kada je
potrebno, može se označiti sa
jednom ili dvije brojke kako slijedi.

1. 34. (d) odgovara iz EN 10027-1 (grupa 1 pod d )

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. gdje je zatezna čvrstoća navedena sa tri dodatna broja, prvi broj mora biti 0.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
ISO 5003 3A R0900
3B R0900Mn

91
 Tabela 34.
Tabela 34. (e) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Hladno valjani ravni proizvodi iz čelika visoke čvrstoće za hladno oblikovanje 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

H n n n n an.....……. + an + an ......... 2

H T n n n

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička Za čelik Za proizvode od
osobina ’
čelika
Grupa 1 Grupa 2 ’
H = Hladno nnn= nominalni M = termomehanički valjano i D = Toplo prevlačenje Tabela 37.
valjani ravni napon tečenja hladno valjano
proizvodi iz (R) u N/mm2
čelika visoke B = otvrdnuto žarenjem
čvrstoće za Tnnn =
Minimalna P = sa fosforom
hladno
oblikovanje zatezna čvrstoća X = dvofazno
(R) u N/mm2
Y = čelik bez šupljina
G = ostale oznake. Kada je
potrebno, može se označiti sa
jednom ili dvije brojke kako slijedi.

1. 34. (e) odgovara iz EN 10027-1 (grupa 1 pod (e )

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli grupe 1 i 2 mogu biti dopunjeni s jednom ili dvije brojke radi razlikovanja kvaliteta, u skladu sa
odgovarajućim standardom proizvoda.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka4 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
pr EN 10260 FeE400HF H400M
4. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

92
Tabela 34.
Tabela 34. (f) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Ravni proizvodi za hladno oblikovanje (sa izuzetkom vrste grupe 1 pod (e)

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

2
D a n n an.....……. + an + an .........

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Mehanička osobina
oznaka
D = Ravni Cnn = hladno valjano,
proizvodi slijede oznake sa dvije
za hladno brojke
oblikovanje
Dnn = toplo valjano,
namijenjeno za
neposredno hladno
oblikovanje, slijede oznake
dvije brojke
Xnn = proizvod kod kojeg
valjano stanje nije
navedeno, sa dvije brojke
oznake koje slijede
Za čelik Za proizvode od
čelika
Grupa 1 Grupa 2
D = za hemijske prevlake Tabela 37, 38.
EK = za konvencionalno
emajliranje
ED = za direktno emajliranje
H = za šuplje komade
T = za cijevi
an = hemijski simbol za specijalne
dodatne elemente, npr. Cu, ako
treba, zajedno sa jednocifrenim
brojem, pomnoženim sa 10-
strukom srednjom vrijednošću
propisanog raspona sadržaja (oko
0,1%) datog elementa.
G = ostale oznake. Ako treba,
može se označiti sa jednom ili
dvije brojke koje slijede

1. 34. (f) odgovara i iz EN 10027-1 (grupa 1 pod (f)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Simboli grupe 1, izuzev hemijskih simbola, mogu biti dopunjeni s jednom ili dvije brojke radi razlikovanja
kvaliteta, u skladu sa odgovarajućim standardom proizvoda
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka4 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10152 Fe P03 ZE DC03+ZE
EN 10130 Fe P04 DC04
EN 10209 Fe K4 DC04EK
EN 10142 Fe P=2 G DX51D+Z
4. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

93
 Tabela 34.
Tabela 34. (g) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Tankostijeni proizvodi (čelični proizvodi za pakovanje) 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

T H n n an.....……. + an + an ......... 2

T n n n

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna oznaka Mehanička osobina Za čelik Za proizvode od
čelika
Grupa 1 Grupa 2
T= Hnn = propisana prosječna . Tabela 37, 38.
Tankostijeni tvrdoća u Rokvelima
proizvodi HR30Tm za jednostruko Napomena: Za
(čelični reduciran proizvod crne limove nisu
proizvodi za predviđeni
pakovanje) nnn= nominalni napon simboli
tečenja (Re) u N/mm2 za
dvostruko reducirani
proizvod
Tnnn = Minimalna zatezna
čvrstoća (R) u N/mm2

1. 34. (g) odgovara iz EN 10027-1 (grupa 1 pod (g )

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake

Primjeri oznake čelika

Standard Ranija oznaka3 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10205 T 52 TH52
EN 10202 DR 660 T660
EN 10203 T 52 TH52+CE
DR 660 TH660+CE
T 52 TH52+SE
DR 660 T660+SE
3. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

94
Tabela 34.
Tabela 34. (h) Označavanje čelika prema području primjene i njihovim mehaničkim ili fizičkim osobinama
Čelici za elektrotehniku 25

Osnovni simboli Dodatni simboli

M n n n n n . n n a 2

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Osobine Tip proizvoda
oznaka
M = Čelik za nnnn = maksimalno dozvoljeni Za magnetnu indukciju od 1,5 Tesla kod 50
elektrotehniku gubitak u W/kg x 100 HZ;
nn = 100x nazivna debljina u A = neusmjereno zrno
mm
D = nelegirano poluobrađeno (bez završnog
Crtica mora razdvojiti dvije žarenja)
osobine
E = legirano poluobrađeno (bez završnog
žarenja)
N = normalno umjereno zrno
Za magnetnu indukciju 1,7 Tesla kod 50 Hz:
S = usmjereno zrno s reduciranim gubitkom
P = usmjereno zrno visoke permeabilnosti

1. 34. (h) odgovara iz EN10027-1 (grupa 1 pod (h )

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka3 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10’ 06 Fe V 400-50 HA M400-50 A
EN 10’ 07 Fe M 140-30 S M140-30S
EN 10 ’26 Fe V 660-50 HD M660-50D
M390-50E
EN 10’ 65 Fe V 390-50 HE
3. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

95
Tabela 35.
Tabela 35. 1. Označavanje čelika prema hemijskom sastavu
Nelegirani čelici sa srednjim sadržajem Mn<1% (izuzimajući čelike za automate) 25

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

G C n n n an.....……. + an + an ......... 2

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Sadržaj ugljika 3
Za čelik Za proizvode
oznaka 45
od čelika
Grupa 1 Grupa 2
G = čelični nnn= 100x srednji E = propisani maksimalni sadržaji an = hemijski simbol za Tabela 38.
liv (ako sadržaj ugljika. sumpora propisane dodatne
treba) Kada nije elemente npr. Cu, ako
C = ugljik navedeno područje R = propisano područje sadržaja treba, skupa sa
sadržaja ugljika sumpora jednocifrenom brojkom
izabere se D = za vučenu žicu koja predstavlja 10-struku
odgovorajuća srednju vrijednost
reprezentativna C = za hladno oblikovanje, npr. propisanog područja
vrijednost. hladno sabijanje, hladno sadržaja (oko 0,1 %) datog
istiskivanje elementa.
S = za opruge
U = za alate
W = za šipke za zavarivanje
G = ostale oznake, ako su
potrebne, slijede sa jednom ili dvije
brojke
1. 35.1. odgovara iz EN 10027-1 (grupa 2 - podgrupe 2.1.)
2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Radi razlikovanja dvije slične klase čelika, broj koji pokazuje sadržaj ugljika, može biti uvećan za 1.
4. Simbolima grupe 1, osim E i R, može se dodati jedna brojka ili dvije, radi razlikovanja kvaliteta, saglasno
relevantnom standardu proizvoda
5. Simbolima E i R grupe 1 može se dodati brojka koja predstavlja 100x maksimalni, ili srednji sadržaj sumpora,
zaokružen najbliže na 0,1 %.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka6 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10083-1 2C35 C35E
3C35 C35R
6. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

96
Tabela 35.
Tabela 35.2. Označavanje čelika prema hemijskom sastavu
Nelegirani čelici sa srednjim sadržajem Mn 1%, nelegirani čelici za automate i legirani čelici (osim
brzoreznih čelika) gdje je prosječni sadržaj svakog legirajućeg elementa < 5 %

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

G n n n a.. n-n + an + an ......... 2

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Sadržaj ugljika 3
Legirajući elementi Za čelik Za proizvode
oznaka od čelika
Grupa 1 Grupa 2
G = čelični nnn = 100xspecifirani a = hemijski simbol za legirajuće Tabela 36. 38.
liv (ako prosječni sadržaj elemente koji su karakteristični za
treba) ugljika. Kada nije dato čelik, a zatim slijedi:
C = ugljik područje sadržaja
ugljika, biće odabrana n-n = brojke, odvojene crticom,
pogodna koje odgovaraju srednjem
reprezentativna procentualnom sadržaju elementa,
vrijednost. pomnoženim sa slijedećim
faktorima:

Element Faktor
Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4
Al, Be, Cu, Mo, Nb, 10
Pb, Ta, Ti, V, Zr
Ce, N, P, S 100
B 1000

1. 35.2. odgovara iz EN 10027-1 (grupa 2 - podgrupe 2.2.)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. radi razlikovanja dvije slične vrste čelika, broj koji pokazuje sadržaj ugljika, može biti uvećan za 1.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka6 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10028-2 13CrMo4-5 13CrMo4-5
EN 10083-1 28Mn6 28Mn6
pr EN 10087 11SMnPb30 11SMnPb30

4. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

97
Tabela 35.
Tabela 35.3. Označavanje čelika prema hemijskom sastavu
Legirani čelici (osim brzoreznih) gdje je sadržaj najmanje jednog legirajućeg elementa u prosjeku  5%

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

G X n n n a.. n-n + an + an ......... 2

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Sadržaj ugljika 3
Legirajući elementi Za čelik Za proizvode
oznaka od čelika
Grupa 1 Grupa 2
G = čelični nnn = 100x srednji a = hemijski simboli legirajućih Tabela 36.,
liv (kada je sadržaj ugljika. elemenata koji karakterišu čelik, 38.
potrebno) nakon čega slijedi:
Kada područje
X= sadržaja ugljika nije n-n = brojke, odvojene crticom,
prosječni navedeno, biće koje predstavljaju odgovarajući
sadržaj odabrana pogodna prosječni sadržaj elementa,
najmanje reprezentativna zaokružen na prvi najbliži cijeli
jednog vrijednost. broj
legirajućeg
elementa
5%
1. 35.3. odgovara iz EN 10027-1 (grupa 2 - podgrupe 2.3.)
2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake
3. Radi razlikovanja dvije slične klase čelika, brojka koja pokazuje sadržaj ugljika, može biti uvećan za 1.
Primjeri oznake čelika
Standard Ranija oznaka4 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
EN 10088-1 X5CrNi18-10 X5CrNi18-10
4. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

98
Tabela 35.
Tabela 35.4. Označavanje čelika prema hemijskom sastavu
Brzorezni čelici

Osnovni simboli Dodatni simboli za čelik Dodatni simboli za

proizvode od čelika

H S n-n…… + an + an ......... 2

Osnovni simboli Dodatni simboli

Slovna Sadržaj legirajućeg elementa Za čelik Za proizvode
oznaka od čelika
Grupa 1 Grupa 2
HS = nn = brojevi, odvojeni crticama koji predstavljaju Tabela 38.
brzorezni procentualni sadržaj legirajućih elemenata, ovim
čelik redom
- Volfram (W)
- Molibden (Mo)
- Vanadijum (V)
- Kobalt (Co)

1. 35.4. odgovara iz EN 10027-1 (grupa 2 - podgrupe 2.4.)

2. n = brojčane oznake, a = slovne oznake, an = slovno-brojčane oznake

Primjeri oznake čelika

Standard Ranija oznaka3 Oznaka prema EN 10027-1 i CR 10260
pr EN ISO 4957 HS2-9-1-8 HS2-9-1-8
3. Prethodne oznake odgovaraju općenito sistemu označavanja prema EU 27:74

99
Tabela 36. SIMBOLI ZA POSEBNE ZAHTJEVE

SIMBOL ZNAČENJE
+H Prokaljivost
+Z15 Maksimalna kontrakcija pri kidanju, upravo na debljinu = 15 %
+Z25 Maksimalna kontrakcija pri kidanju, upravo na debljinu = 25 %
+ Z35 Maksimalna kontrakcija pri kidanju, upravo na debljinu = 35 %
Napomena: Simboli označeni znakom (+) se odvajaju od prethodnih. Ovi
simboli u osnovi predstavljaju posebne zahtjeve koji su uobičajene
karakteristike čelika. Međutim, iz praktičnih razloga oni su uzeti kao
simboli za čelične proizvode.

Tabela 37. SIMBOLI ZA VRSTU PREVLAKE

SIMBOL ZNAČENJE
+A Aluminizirano u toplom stanju
+AR Aluminijum – prevlaka
+AS S prevlakom Al – Si legure
+AZ S prevlakom Al – Zn legure (>50 % Al)
+CE Elektrolitički kromirano (ECCS) oksidom kroma
+Cu Prevlaka bakra
+IC Neorganska prevlaka
+OC Organska prevlaka
+S Prevlaka kalaja u toplom stanju
+SE Elektrolitička prevlaka kalaja
+T Toplo prevučen u leguri cink-olovo (Terne)
+TE Elektrolitički prevučen legurom cink-olovo
+Z Pocinčano u toplom stanju – galvaniziranje
+ZA S prevlakom legure Zn – Al (>50 % Zn) – potapanje u
toplom stanju
+ZE Elektrolitički pocinčano
+ZF Toplo prevučen cink –željezo (galvaniziran)
+ZN Prevlaka cink – nikl (elektrolitički)
Napomena: Simboli označeni znakom (+) su odvojeni od prethodnih. Da
bi se izbjeglo miješanje s drugim simbolima, može se koristiti slovo S kao
prefiks ovih simbola, npr. + SA.

100
Tabela 38. SIMBOLI ZA STANJE TRETMANA
SIMBOL ZNAČENJE
+A Meko žareno
+AC Žareno do sferoidnih karbida
+AR Valjano (bez specijalnih zahtjeva za valjanje i/ili termičku
obradu)
+AT Difuziono žareno
+C Otvrdnuto hladnom preradom
+Cnnn_ Otvrdnuto hladnom preradom sa min. zateznom čvrstoćom
od nnn N/mm2
+CR Hladno valjano
+DC Stanje isporuke prepušteno proizvođaču
+FP Tretirano od perlitno-feritne strukture i odgovarajućeg
područja tvrdoće
+HC Toplo valjano sa naknadnim hladnim otvrdnjavanjem
+I Izotermički tretirano
+LC Površinski valjano (polirno valjano ili hladno vučeno)
+M Termomehanički oblikovano
+N Normalizirano ili normalizacijski oblikovano
+NT Normalizirano i popušteno
+P Otvrdnuto izlučivanjem
+Q Kaljeno
+QA Kaljeno na zraku
+QO Kaljeno u ulju
+QT Kaljeno i popušteno
+QW Kaljeno u vodi
+RA Rekristalizaciono žareno
+S Obrađeno za hladno rezanje
+T Popušteno
+TH Tretirano na odgovarajući raspon tvrdoće
+U Netretirano
+WW Toplo obrađeno
Napomena: Simbol označeni znakom (+) odvojeni su od prethodnih. Da
bi se izbjeglo miješanje s drugim simbolima, može se dodati slovo T, npr.
+TA.

Primjeri označavanja čelika prema primjeni i mehaničkim osobinama, te prema

hemijskom sastavu dati su u tabelama 39., 40. i 41.

101
Tabela 39: Primjeri označavanja čelika prema primjeni i mehaničkimosobinama [24]
Glavne oznake Dodatne oznake
slovo mehaničke za čelik za čelični
osobine grupa 1 grupa 2 proizvod
C = posebno hladno
G čelični liv mm - min. Udarna radnja Isp. obradljivo Tabele 1, 2, 3*
temp. D = za prevlake vrućim
(gdje je napon loma. J oC
potrebno) tečenja (Re) 27 40 60 uranjanjem
MPa JR KR LR 20 E = za emajliranje * Iz standarda
za područje J0 K0 L0 0 F = za kovanje CR 10260
S= najmanjih H = šuplji profili
J2 K2 L2 -20
konstrukcioni debljina L = za snižene temperature
J3 K3 L3 -30
čelik M = termomehanički valjano
J4 K4 L4 -40
N = normalizaciono žareno
J5 K5 L5 -50 ili normalizaciono
J6 K6 L6 -60 valjano
O = rezano
P = ljušteno
A = ojačano izlučivanjem Q = poboljšano
Primjer: M =termomehanički valjano S = za brodogradnju
N= normalizaciono žareno T = za cijevi
S235JR ili normalizaciono W = otporno na koroziju
valjano an = znakovi propisanih
Q = poboljšano dodatnih hemijskih
G = druge oznake, ako je elemenata. npr. Cu, ako je
potrebno s 1 ili 2 potrebno zajedno s
brojke jednoznamenkastim brojem
koji je 10 x srednja vrijednost
(zaokružena na 0,1 %)
propisanog područja sadržaja
NAPOMENA: tog elementa
Oznake A, M, N i Q važe
za sitnozrnaste čelike

Tabela 40: Primjeri označavanja čelika prema primjeni i mehaničkim osobinama

G = čelični liv nnn= min. Tabele 1, 2, 3*
(ako je potrebno) napon tečenja M = termomehanički valjano H = visoka temperatura
(Re), MPa za N= normalizaciono žareno ili L = niska temperatura
područje normalizaciono valjano R = sobna temperatura * Iz standarda
P= čelici najmanjih Q = poboljšano X = visoka i niska CR 10260
namjenjeni za debljina B = plinske boce temperatura
rad pod S = jednostavne posude pod
pritiskom pritiskom
T = cijevi
G = druge oznake ako je Primjer:
potrebno, s 1 ili 2 brojke GP280GH

NAPOMENA:
Oznake M, N i Q važe za
sitnozrnate čelike

102
Tabela 41: Primjeri označavanja čelika prema hemijskom sastavu
Glavne oznake Dodatne oznake
mehaničke za čelik za čelični
slovo proizvod
osobine grupa 1 grupa 2

G = čelični liv nnn= E = propisani najveći sadržaji sumpora an = znakovi Tabela 3*

(ako je 100 x sredina R = propisano područje sadržaja propisanih dodatnih
potrebno) propisanog sumpora hemijskih Iz standarda
područja sadržaja D = za vučenje žice elemenata, npr. Cu CR 10260
C = ugljik ugljika C = za hladno oblikovanje, npr. hladno iza kojeg, prema
gnječenje, hladno istiskivanje potrebi, slijedi
(Nelegirani Ako nije zadano S = za opruge jednoznamenkasti
čelici) područje sadržaja U = za alate broj dobijen
ugljika, treba W = za žicu za zavarivanje množenjem srednje
izabrati prikladnu G = druge oznake, prema potrebi slijedi vrijednosti
reprezentativnu jedna ili dvije brojke propisanog područja
vrijednost. 1)Oznake
sadržaja sa 10
grupe 1, osim E i R mogu biti (zaokruženo na 0,1)
upotpunjene s jednom ili dvije brojke u
svrhu razlikovanja vrste čelika prema
-Radi razlikovanja
pripadajućem standardu za proizvod.
dviju vrsta čelika
sličnog hemijskog 2)Oznake
sastava, može se E i R grupe 1 mogu biti
upotpunjene s jednom brojkom koja Primjer:
brojčana oznaka
sadržaja ugljika predstavlja 100 x dopušteni ili srednji C35E
povećati za 1 sadržaj sumpora, prethodno zaokružen
na 0,01 %

Glavne oznake Dodatne oznake

G = čelični lijev nnn= a = hemijski znakovi

(ako je potrebno) 100 x sredina propisanog područja karakterističnih legiranih Tabele 1, 3*
sadržaja ugljika elemenata, slijedi:
Ako nije zadano područje sadržaja * Iz standarda CR
(Niskolegirani ugljika, treba izabrati prikladnu n-n = brojke odvojene 10260
čelici) reprezentativnu vrijednost. crticom dobivene
množenjem srednje
vrijednosti sadržaja
-Radi razlikovanja dviju vrsta čelika elemenata sa slijedećim
sličnog hemijskog sastava, može se faktorom
Primjer: brojčana oznaka sadržaja ugljika Element Faktor
28Mn6 povećati za 1 Cr, Co, Mn, Ni, Si, W 4
Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb,
Ta, Ti, V, Zr 10
Ce, N, P, S 100
B 1000

103
Tabela 41. nastavak
Glavne oznake Dodatne oznake

G = čelični liv (ako nnn a = hemijski znakovi Tablice 1, 3*

je potrebno 100 x sredina propisanog područja karakterističnih legirajućih
sadržaja ugljika. Ako nije zadato elemenata čelika nakon kojih * Iz standarda
X= srednji sadržaj područje sadržaja ugljika, treba slijedi: CR 10260
najmanje jednog izabrati prikladnu reprezentativnu n-n = brojke odvojene
legirajućeg vrijednost. crticom odgovarajuće Primjer:
elementa 5 % srednjim vrijednostima X5CrNi8-10
- Radi razlikovanja dviju vrsta čelika sadržaja elemenata
(Visokolegirani sličnog hemijskog sastava, može se zaokruženo na slijedeći cijeli
čelici) brojčane oznaka sadržaja ugljika broj.
povećati za 1
HS = brzorezni čelik n-n brojke odvojene crticom predstavljaju pripadajući postotni
sadržaj pojedinog legiranog elementa zaokruženog na cijeli broj u Tablice 3*
slijedećem redoslijedu:
 wolfram (W) Primjer: * Iz standarda
 molibden (Mo) HS6-5-2 CR 10260
 vanadij (V)
 kobalt (Co)

Brojevi skupine čelika odgovaraju skupinama čelika u standardima EN 10020

i EN 10027-2.

104
105
106
5. PRIMJERI UPOREDNIH OZNAKA ČELIKA PREMA JUS, DIN I EN
tj. BAS EN STANDARDIMA

Primjeri uporednih oznaka nekih najčešće upotrebljavanih vrsta čelika prema

JUS, DIN i BAS EN standardima [14]

Red. br.* JUS DIN EN

1 Č0000 St 00 -
2 Č0145 St 10 -
3 Č0146 U St 12. St 12 DCO1
4 Č0147 U St 13, R St 13 -
5 Č0148 RR St 14 DCO4
6 Č0210 U St 35-2 C10G1
7 Č0211 R St 35-2 C10G2
8 Č0245 U S t36-1 -
9 Č0246 U St 36-2 -
10 Č0247 R St 36-2 -
11 Č0255 U St 36-2 C11G1
12 Č0257 U 10 S 6 -
13 Č0261 R S t34-2 S205G2T
14 Č0265 U Q St 36-2 C11G1C
15 Č0267 U 10 S 10 U10RG1
16 Č0270 U St 34-1 -
17 Č0271 U S t34-2 S205G1T
18 Č0275 R St 36-2 C11G2
19 Č0345 U St28-1 -
20 Č0355 U St 38-2 C14G1
21 Č0361 R St 37-2 S235JRG2
22 Č0362 St 37-3 S235JO
23 Č0363 St 37-3N S235J2G3
24 Č0365 UQ St 38 C 14 G1 C
25 Č0370 St 37-R S 235 JR
26 Č0371 U St 37-2 S 235 JR G1
27 Č0375 R St 38-2 C 14 G2
28 Č0411 - -
29 Č0445 R St 44-2 -
30 Č0446 S P 20, U st 38-1 -
31 Č0460 R St 42-1 -
32 Č0461 R St 42-2 -
33 Č0462 St 42-3 -
34 Č0463 St 42-3 -
35 Č0471 U St 42-2 -
36 Č0481 R St 46-2 -
37 Č0482 St 46-3 L290GA

*
Oznake čelika navedene prema datim standardima i literaturi 14

107
Red. br. JUS DIN EN
38 Č0483 St 46-3 -
39 Č0545 St 50-2 E 295, E 295 GF
40 Č0561 St 50-3, St 52-3G S 355 JR, S 355 JR 2+Cr
41 Č0562 St 52-3U S 355 JO, S 355 K2 G3
42 Č0563 St 52-3N S 355 J2 G3, S 355 K2 G4
43 Č0645 St 60-2 E 355
44 Č0745 St 70-2 E 360
45 Č1100 - -
46 Č1101 - -
47 Č1120 C 10 C 10
48 Č1121 Ck 10 C 10 E
49 Č1190 10 S 20 10S 20
50 Č1202 HI P 235 GH
51 Č1204 H II P 265 GH
52 Č1206 H III P 235 GH
53 Č1209 - P 285 NH
54 Č1210 - -
55 Č1211 - -
56 Č1212 St 35.4 DX 55 D
57 Č1213 St 45.4
58 Č1214 St 35.8 P 235 G1 TH
59 Č1215 St 45.8 P 255 G1 TH
60 Č1220 C15 C15
61 Č1221 Ck 15 C15 E
62 Č1281 Cm 15 C15 R
63 Č1290 15 S 20 15 S 22
64 Č1300 - -
65 Č1301 - -
66 Č1302 - -
67 Č1330 C 22 C 22
68 Č1331 Ck 22 C 22 E
69 Č1400 - -
70 Č1402 St 55.4 S 355 K2 G3 Cu
71 Č1430 C 35 C 35
72 Č1431 Ck 35 C 35 E
73 Č1480 Cm 35 C 35 R
74 Č1490 35 S 20 35 S 20
75 Č1500 - -
76 Č1501 - -
77 Č1502 - -
78 Č1530 C 45 C 45
79 Č1531 Ck 45 C 45 U
80 Č1540 C 45 W C 45 R
81 Č1580 Cm 45
82 Č1590 45 S 20 46 S 20
83 Č1600 - -
84 Č1601 - -

108
Red. br. JUS DIN EN
85 Č1630 C 55 C 55
86 Č1631 Ck 55 C 55 E
87 Č1680 Cm 55 C 55 R
88 Č1700 - -
89 Č1701 - -
90 Č1730 C 60 C 60
91 Č1731 Ck 60 C 60 E
92 Č1740 C 70 W1 -
93 Č1741 C 70 W2 -
94 Č1780 Cm 60 C 60 R
95 Č1840 C 80 W 1 C 80 U
96 Č1940 C 105 W 1 C 105 U
97 Č1941 100 W 1 100 V 1
98 Č1943 C 125 W C 125 U
99 Č1944 C 125 W -
100 Č1946 C 100 W C 100 U
101 Č1948 C 135 W C 135 U
102 Č2130 Q St E 260 TM 38 Si 7 S 260 MC
103 Č2131 46 Si 7 46 Si 7
104 Č2132 51 Si 7 51 Si 7
105 Č2133 55 Si 7 55 Si 7
106 Č2134 66 Si 7 65 Si 7
107 Č2330 60 Si Mn 5 60 Si Mn 5
108 Č2331 65 Si 7 65 Si 7
109 Č3100 St 52-4 M>65 A Si
110 Č3105 19 Mn 5 M 660 - 50 E
111 Č3111 - 21 Mn 4 Al, M 520 - 65 E
112 Č3112 -
113 Č3130 40 Mn 4 40 Mn 4
114 Č3133 17 Mn 4 P 295 GH
115 Č3134 50 Mn 7 50 Mn 7
116 Č3139 28 Mn 6 -
117 Č3160 (X 120 Mn 12) X 120 Mn 12
118 Č3190 - -
119 Č3811 - -
120 Č3840 90 Mn V 8 90 Mn Cr V 8
121 Č3990 9 S Mn 28 11 S Mn 30
122 Č4120 13 Cr 3 15 Cr 3, 17 Cr 3
123 Č4130 34 Cr 4 34 Cr 4
124 Č4131 41 Cr 4 41 Cr 4
125 Č4132 38 Cr 2 38 Cr 2
126 Č4133 46 Cr 2 42 Cr 2, 46 Cr 2
127 Č4134 37 Cr 4 37 Cr 4
128 Č4141 115 Cr V 3 115 Cr V 3
129 Č4143 140 Cr 3 140 Cr 2
130 Č4145 100 Cr 6 100 Cr 6
131 Č4149 140 Cr 2 -

109
Red. br. JUS DIN EN
132 Č4150 X 210 Cr 12 X 210 Cr 12
133 Č4170 X 7 Cr 13 X 6 Cr 13
134 Č4171 X 15 Cr 13 X 15 Cr 13
135 Č4172 X 20 Cr 13 X 20 Cr 13
136 Č4173 X 30 Cr 13 X 30 Cr 13 (X 46 Cr 13)
137 Č4175 X 42 Cr 13 X 42 Cr 13
138 Č4180 34 CrS 4 34 CrS 4
139 Č4181 41 CrS 4 41 CrS 4
140 Č4184 37 CrS 4 37 CrS 4
141 Č4230 67 SiCr 5 67 SiCr 5
142 Č4270 X 45 CrSi 9 3 X 45 CrSi 19-3
143 Č4320 16 MnCr 5 17 MnCr 5, 16 MnCr 5
144 Č4321 20 MnCr 5 19 MnCr 5, 20 MnCr 5
145 Č4381 16 MnCr S 5 16 MnCr S 5
146 Č4382 20 MnCr S 5 20 MnCr S 5
147 Č4520 17 CrNiMo 6 16 CrNiMo 6, 18 CrNiMo 7-8
148 Č4531 34 CrAlNi 7 34 CrAlNi 7
149 Č4570 X 22 CrNi 17 X 17 CrNi 18-2
150 Č4571 X 12 CrNi 18 8 X 10 CrNi 18-8
151 Č4572 X 10 CrNiTi 18 9 X 6 CrNiTi 18-10
152 Č4573 X 5 CrNiMo 18 10 X 5 CrNiMo 17-12-2
153 Č4574 X 10 CrNiMoTi 18 10 X 6 CrNiMo 17-12-2
154 Č4578 X 15 CrNiSi 25 20 X 15 CrNiSi 25 21
155 Č4579 X 12 CrNiSi 36 16 X 12 CrNiSi 35- 15
156 Č4580 X 5 CrNi 18 9 X 5 CrNi 18-10
157 Č4581 X 80 CrNiSi 20 X 12 CrNiSi 36 16
158 Č4582 X 10 CrNiNb 18 9 X 6 CrNiNb 18-10
159 Č4583 X 10 CrNiMoNb 18 10 X 6 CrNiMoNb 17-12-2
160 Č4588 (X 53 CrMnNiN 21 9 ) X 53 CrMnNiN 21- 9
161 Č4650 X 210 CrW 12 X 210 CrW 12
162 Č4721 20 CrMo 5 20 CrMo 5
163 Č4730 25 CrMo 4 25 CrMo 4
164 Č4731 34 CrMo 4 34 CrMo 4
165 Č4732 42 CrMo 4 42 CrMo 4, 43 CrMo 4
166 Č4733 50 CrMo 4 48 CrMo 4, 50 CrMo 4
167 Č4734 30 CrMo V9 30 CrMo V9
168 Č4738 32 CrMo 12 32 CrMo 12, 31 CrMo 12
169 Č4739 34 CrAlMo 5 34 CrAlMo 5
170 Č4750 X 165 CrMoV 12 X 165 CrMoV 12
171 Č4751 X 38 CrMoV 5 1 X 38 CrMoV 5-1
172 Č4753 X 40 CrMoV 5 1 X 40 CrMoV 5- 1
173 Č4754 - -
174 Č4755 X 50 CrMoW 9 1-1 X 100 CrMoW 5-1
175 Č4756 X 100 CrMoV 5 1 X 100 CrMoV 5- 1
176 Č4757 X 50 CrVMo 5 1 X 50 CrVMo 5 1
177 Č4770 X 55 CrMo 14 X 50 CrMoV 15
178 Č4771 - -

110
Red. br. JUS DIN EN
179 Č4781 - -
180 Č4782 42 CrMoS 4 42 CrMoS 4
181 Č4811 - -
182 Č4830 50 CrV4 51 CrV4
183 Č4831 58 CrV4 58 CrV4
184 Č4835 31 CrV4 50 CrV2
185 Č4850 X 155 CrVMo 1 2 1 X 155 CrVMo 1 2 -1
186 Č4970 X 10 CrAl 24 X 10 CrAlSi 25
187 Č4972 X 10 CrAl 13 X 10 CrAlSi 13
188 Č5420 15 CrNi 6 15 CrNi 6
189 Č5421 18 CrNi 8 18 CrNi 8
190 Č5430 36 CrNiMo 4 36 CrNiMo 4
191 Č5431 34 CrNiMo 6 34 CrNiMo 6
192 Č5432 30 CrNiMo 8 30 CrNiMo 8
193 Č5741 55 NiCrMoV 6 57 NiCrMoV 6
194 Č5742 56 NiCrMoV 7 56 NiCrMoV 7
195 Č6440 105 WCr 6 105 WCr 6
196 Č6441 110 WCrV 5 110 WCr 5
197 Č6443 45 WCrV 7 45 WCrV 7
198 Č6444 60 WCrV 7 60 WCrV 7
199 Č6445 80 WCrV 7 -
200 Č6450 X 30 WCrV 4 1 X 30 WCrV 15-1
201 Č6451 X 30 WCrV 9 3 X 30 WCrV 9-3
202 Č6840 120 WV 4 120 WV 4
203 Č6842 100 WV 4 -
204 Č6850 142 WV 13 -
205 Č6880 S 18-0-1 HS 18-0-1
206 Č6980 S 18-1-2-5 HS 18-1-2-5
207 Č7100 15 Mo 3 16 Mo 3
208 Č7400 13 CrMo 4 4 13 CrMo 4-5
209 Č7401 10 CrMo 9 10 10 CrMo 9-10
210 Č7420 20 CrMo 4 20 CrMo 4
211 Č7421 25 CrMo 4 25 CrMo 4
212 Č7431 22 CrMo 4 4 22 CrMo 4-4
213 Č7432 24 CrMoV 5 5 24 CrMoV 5-5
214 Č7480 20 MoCrS 4 20 MoCrS 4
215 Č7481 25 MoCrS 4 25 MoCrS 4
216 Č7680 S 6-5-2 HS 6-5-2
217 Č9682 S 18-1-2-10 HS 18-1-2-10
218 Č9683 S 10-4-3-10 HS 10-4-10
219 Č9750 - X 32 CrMoV3-3-3
220 Č9780 S 6-5-2-5 HS 6-5-2-5

111
5.1. Pregled uporednih oznaka nekih alatnih čelika*

Red. br.* JUS Željezara Ravne DIN EN

1 Č.1540 OC50 C 45 W C 45 U
2 Č.1740 OC 70 C 70 W 1 -
3 Č.1840 OC 80 C 80 W 1 C 80 U
4 Č.1940 OC 100 C 105 W 1 C 105 U
5 Č.1941 OC 100 extra 100 V 1 -
6 Č.1943 OC 120 C 125 W C 125 U
7 Č.1944 OC 120 extra - -
8 Č.1741 OCP 65 C 70 W 2 -
9 Č.1946 OCP 110 C 110 W C 110 U
10 Č.1948 OCP 135 C 135 W C 135 U
11 Č.4835 VCV 130 31 CrV3 31 CrV2
12 Č.4141 OCR 1 115 Cr V3 115 Cr V3
13 Č.4143 OCR 3 140 Cr 3 140 Cr 2
14 Č.4145 OCR 4 extra 100 Cr 6 102 Cr 6
15 Č.4149 OCR 3 extra 100 Cr 2 -
16 Č.4150 OCR 12 X 210 Cr 12 X 210 Cr 12
17 Č.4650 OCR 12 spec. X 210 CrW 12 X 210 CrW 12
18 Č.4750 OCR 12 extra X 165 CrMoV 12 X 165 CrMoV 12
19 Č.6840 OW 1 120 WV 4 120 WV 4
20 Č.6840 OW 3 - -
21 Č.6443 OSIKRO 2 45 WCrV 7 45 WCrV 7
22 Č.6444 OSIKRO 4 60 WCrV 7 60 WCrV 7
23 Č.4751 Utop Mo 1 X 38 CrMoV5-1 X 38 CrMoV5-1
24 Č.5741 Utop extra1 55 NiCrMoV 6 55 NiCrMoV 6
25 Č.5742 Utop extra 2 56 NiCrMoV 7 56 NiCrMoV 7
26 Č.6451 Utop 2 X 30 WCrV 9-3 X 30 WCrV 9-3
27 Č.3840 Merilo 90 MrCrV 8 90 MrCrV 8
28 Č.6440 Merilo extra 105 WCr 6 105 WCr 6
29 Č.4172 Prokron 3 X 20 Cr 13 X 20 Cr 13
30 Č.4173 Prokron 4 X 30 Cr 13 X 30 Cr 13
31 Č.4770 Prokron 5 X 45 CrMoV 15 X 50 CrMoV 15
32 Č.6880 BRW S 18-0-1 HS 18-0-1
33 Č.6882 BRW 2 - -
34 Č.6980 BRC S 18-1-2-5 HS 18-1-2-5
35 Č.7680 BRM 2 S 6-5-2 HS 6-5-2
36 Č.9682 BRC 3 S 18-1-2-10 HS 18-1-2-10
37 Č.9683 BRU S 10-4-3-10 HS 10-4-3-10
38 Č.9780 BRC Mo S 6-5-2-5 HS 6-5-2-5

*
Broj alatnih čelika uzet je prema literaturi 3

112
6. PRIMJERI UPOREDNIH OZNAKA NEKIH ČELIČNIH LIVOVA

Pregled uporednih oznaka čeličnih livova koji su najčešće u upotrebi dat je kako
slijedi:

Red. br.* JUS DIN EN

1 ČL.0300 GS-38 GS 185 N
2 ČL.0301 GS-38.3 GS 185 KRN
3 ČL.0400 GS-45 GS 225 N
4 ČL.0401 GS-45.3 GS 225 JRN
5 ČL.0500 GS-52 GS 255 N
6 ČL.0501 GS-52.3 GS 255 JRN
7 ČL.0600 GS-60 GS 295 N
8 ČL.0601 GS-60.3 GS295 JRN
9 ČL.0602 GS-62 GS 345 JON
10 ČL.0603 GS-62.3 GS 345J2N
11 ČL.0700 GS-70 GS 410 N
12 ČL.1330 GS-C 25
13 ČL.3134 (GS-36 Mn 5)
14 ČL.3160 (G-X 120 Mn 12)
15 ČL.3161 (G-X 120 Mn 12)
16 ČL.3460 (G-X 120 Mn 12)
17 ČL.3462 (G-X 120 Mn 12)
18 ČL.4171 G-X 120 Cr 14
19 ČL.4271 G-X 40 CrSi 29
20 ČL.4273 G-X 130 CrSi 29
21 ČL.4571 G-X 10 CrNi 18 8
22 ČL.4572 G-X 7 CrNiNb 18 9
23 ČL.4573 G-X 10 CrNiMo 18 9
24 ČL.4574 G-X 7 CrNiMoNb 18 10
25 ČL.4576 G-X 40 CrNiSi 27 4
26 ČL.4577 G-X 35 CrNiSi 25 12
27 ČL.4730 (GS- 25 CrMo 4)
28 ČL.4731 (GS- 34 CrMo 4)
29 ČL.4732 (GS- 42 CrMo 4)
30 ČL.4758 (G-X 300 CrMo 15 3)
31 ČL.4759 -
32 ČL.4771 -
33 ČL.7130 GS- 22 Mo 4
34 ČL.7361 (G-X 125 MnMo 12 2)
35 ČL.7362 (G-X 125 MnMo 12 2)

*
Oznake čelika navedene prema literaturi [3, 14, 16]

113
7. OSNOVNI POJMOVI IZ TERMIČKE OBRADE ČELIKA

Prema standardu DIN 17014 termička obrada je postupak ili kombinacija više
postupaka kod kojih se metalni materijali izlažu promjenama temperatura (zagrijavanjem
i hlađenjem) radi postizanja određenih željenih osobina za praksu. Postizanje željenih
osobina legura tretmanima termičke obrade, zasniva se na promjeni njihove strukture,
zbog koje se znatno mijenjaju čvrstoća, tvrdoća, otpornost na trošenje, obradivost itd.
[26]
Termička obrada je vrlo važna fazna operacija kod procesa proizvodnje metalnih
legura kojom se znatno popravlja stepen iskorištenja materijala u praksi. Većina običnih
ugljeničnih čelika ne izlažu se tretmanima termičke obrade, jer oni nakon prerade (tople
ili hladne) odgovaraju svojoj namjeni.
Skoro svi kvalitetni i plemeniti čelici, svi otkivci i niz kvalitetnih livova (ČL,
TL, NL) se termički obrađuju. Računa se da se danas termički obrađuje više od 300
miliona tona raznih metalnih proizvoda. Uloga stručnjaka termičke obrade u
preduzećima je ogromna što najbolje ilustrira podatak da cijena proizvoda nakon nje
može biti i do desetak puta veća.
Osnovna klasifikacija razlikuje četiri oblika termičke obrade i to: žarenje,
normalizacija, kaljenje i popuštanje, koji su detaljno obrađeni u odgovarajućoj stručnoj
literaturi:

Osnovni termini i definicije iz termičke obrade prema standardu HRN i JUS C.A0.010-
82 (izvod) su:
Naziv termina Definicija

Termička obrada (u daljnjem Postupak ili kombinacija postupaka zagrijavanja i hlađenja

TO) predmeta radi postizanja određenih strukturnih promjena,
odnosno promjena osobina.

Lokalna TO TO određenog dijela predmeta

TO cjelokupne mase TO cjelokupne mase predmeta

Površinska TO TO površinskog sloja predmeta

Ciklična TO TO iz ponovljenih identičnih operacija zagrijavanja i hlađenja

Otvrdnjavanje Povećanje tvrdoće predmeta sa odgovarajućom obradom

[26] *** DIN 17014

114
Naziv termina Definicija

Ojačavanje Povećanje čvrstoće predmeta sa odgovarajućom obradom

Termički ciklus Promjena temperature sa vremenom u toku postupka TO

Operacija TO Svaka pojedinačna etapa postupka TO

Priprema TO Postupak ili operacija TO koja se koristi za pripremu

materijala za kasniju TO

TO u vakuumu TO koja se izvodi pod pritiscima ispod atmosferskog

TO u fluidiziranom mediju TO u sredstvu koje predstavlja suspenziju čvrstih čestica u

struji plina

TO u regulisanoj atmosferi TO u plinskoj atmosferi određenog kontrolisanog sastava,

koja može biti zaštitna ili aktivna

TO u zaštitnoj atmosferi TO u odgovarajućoj plinskoj sredini pri čemu ostaje

nepromijenjen hemijski sastav površinskog sloja

Termo-hemijska obrada TO koja se izvodi u određenoj sredini radi promjene

hemijskog sastava površinskog sloja predmeta difuzijom
jednog ili više elemenata u, odnosno iz površinskog sloja

Jonska TO TO koja se izvodi u uslovima tinjajućeg pražnjenja

proizvedenog između predmeta kao katode i jedne anode u
odgovarajućoj atmosferi pri sniženom pritisku

Elektronička TO TO pri kojoj se predmet zagrijava strujom nastalom između

predmeta kao katode i odgovarajuće anode

TO u solnoj kupki TO u rastvoru odgovarajućih soli

Termo-mehanička obrada Kombinacija postupka plastične deformacije i TO u cilju

postizanja specifičnih osobina materijala

Vrijeme zagrijeva Vrijeme koje protekne od početka zagrijeva do momenta

kada se na površini predmeta postigne zahtijevana
temperatura

115
Naziv termina Definicija

Kriva zagrijeva Grafički prikaz režima zagrijeva

Režim zagrijeva Zahtijevani temperaturno-vremenski tok zagrijeva

Srednja brzina zagrijeva Srednja vrijednost povećanja temperature u jedinici vremena

u određenom temperaturnom intervalu

Progrijavanje Izjednačavanje temperature u predmetu

Vrijeme progrijavanja Vrijeme potrebno da predmet postigne zahtijevanu

temperaturu po cijelom volumenu od momenta njezinog
dostignuća

Držanje Operacija TO koja slijedi iza progrijavanja u toku koje se

održava nepromijenjena temperatura predmeta

Predgrijavanje Zagrijev i progrijavanje predmeta na temperaturi koja je niža

od temperature zahtijevanog postupka TO

Pregrijavanje Zagrijev predmeta do temperature na kojoj već pri

uobičajenom vremenu držanja dolazi do neželjenih promjena
u materijalu (npr. osjetan porast zrna)

Hlađenje Snižavanje temperature predmeta

Kriva hlađenja Grafički prikaz režima hlađenja

Režim hlađenja Zahtijevani temperaturno-vremenski tok hlađenja

Trajanje hlađenja Interval vremena potreban da se predmet ohladi između dvije

određene temperature

Brzina hlađenja Snižavanje temperature u jedinici vremena

Kritična brzina hlađenja Najmanja brzina hlađenja pri kojoj ne dolazi do neželjenih
strukturnih promjena

Sporo hlađenje Hlađenje predmeta brzinom koja je manja ili jednaka brzini
hlađenja na mirnom zraku

116
Naziv termina Definicija

Gašenje Hlađenje predmeta brzinom većom od brzine hlađenja na

mirnom zraku

Hlađenje u peći Hlađenje predmeta u peći poslije isključenja izvora toplote

Hlađenje uronjavanjem Hlađenje predmeta uronjavanjem u odgovarajuće tečno

sredstvo: voda, ulje, rastvor soli, rastvor metala itd.

Hlađenje raspršavanjem Hlađenje predmeta u raspršenoj tečnosti (voda, ulje, umjetna

sredstva itd.)

117
118
LITERATURA

1. *** Čelični materijali, Metalbiro, Zagreb, 1975

2. Metals Handbook-u Vol.1/1990., University of Alabama, SAD
3. B. Kraut: Strojarski priručnik, Tehnička knjiga, Zagreb, 1981., str. 349,
378 – 383
4. Pavle Pavlović: Materijal čelik, 1990.
5. P. Pavlović: Stanje i mogućnosti tehnološkog razvoja crne metalurgije
Jugoslavije, SITJ, Beograd, 1989.
6. I. Vitez: Materijali I – Osnovi proizvodnje metala i nemetala, Mašinski
fakultet, Zenica, 1993.
7. A. Prešern: Tehnologija proizvodnje čelika u Jugoslaviji, Strategija
tehnološkog razvoja Jugoslavije od početka XX vijeka. SITJ, Beograd,
1989.
8. K. Kapetanović: ČELIK, Tehnička enciklopedija, Zagreb, 1969, str 43-
115
9. F. Begovac: Osobine čelika, Fakultet za metalurgiju i materijale, Zenica,
2000. str. 36-39.
10. *** Stahl-Eisen-Liste, 8. Auflage, VDeH, Verlag Stähl Eisen, Düsseldorf,
1990.
11. *** BAS EN 10020:2000, Definiranje i klasificiranje vrsta čelika (EN
10020:2000, IDT)
12. *** Materijali, Priručnik, RAD, Beograd, 1979.
13. V. Đukić: Priručnik za čelik, Naučna knjiga, Beograd, 1987.
14. S. Marković: Standardi za čelik, Udruženje crne metalurgije Jugoslavije,
Beograd, 1999.
15. B. Božić: Fizička metalurgija, Naučna knjiga, Beograd, 1960.
16. T. Filetin i dr.: Svojstva i primjena materijala, Fakultet strojarstva i
brodogradnje, Zagreb, 2002., str. 111-113
17. M. Branković i S. Marković: Livene legure, Željezo – ugljenik,
Tehnološko – metalurški fakultet, Beograd, 1980. str. 18-20

119
 18. M. Novosel i D. Krumes: Željezni materijali, II prošireno izdanje,
Strojarski fakultet, Slavonski Brod, 1997. str. 98-100
19. N. Injac: Mala enciklopedija kvaliteta, I dio, Oskar, Zagreb, 2002., 26-39
20. *** Standard JUS C.B0.002/86
21. Zbirka jugoslovenskih standarda za crnu metalurgiju, I knjiga, Službeni
list SFRJ, Beograd, 1989, str. 34-41.
22. Don Brush: Technical monograph 35, Standardizing Metallic Material
Designations, FISHER Controls International, Inc.
23. *** BAS EN 10027-2/92
24. I. Vitez i dr.: Prilog označavanju čelika po evropskim standardima, RIM,
Bihać, 2005., str. 112-115
25. *** BAS CR 10260/98
26. *** DIN 17014
27. http://www.howstuffworks.com/framed.htm?parent=iron.htm&url=http://
www.steel.org/learning/howmade/bast_furnace.htm
28. Yu. Lakhtin: Engineering physical metallurgy and heat treatment,
Metallurgia, 1977., page 140 - 153
29. http://www.metallographic.com/Procedures/1018%20quenched%20steel.htm
30. http://www.metallographic.com/Procedures/1018%20furnace%20cooled%20
steel.htm
31. http://www.metallographic.com/Procedures/1095%20quenched%20steel.htm
32. M. Oruč: Izučavanje mehanizama povišenja čvrstoće u čeliku ČBR40 pri
upotrebi nitriranog ferovanadija, Univerzitet u Sarajevu, Metalurški
fakultet Zenica, 1985.
33. *** Ispitivanja u Metalografskom laboratoriju Metalurškog instituta
„Kemal Kapetanović“ Zenica, 2005/2007.
34. *** DIN EN 10025/05 – Konstrukcioni čelici

120

View publication stats