MAINSKI FAKULTET

BANJA LUKA

Temperaturni senzori
Seminarski rad

Student: Dragan Erceg

Predmet: Aktuatori i senzori

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Sadraj:

Uvod

Termopar

Otporniki detektori temperature (RTD)

Termistori

11

Diode

13

Tranzistor kao senzor temperature

13

Bimetalni temperaturni senzor

15

Termometri na bazi irenja tenosti

16

Zakljuak

17

Literatura

18

Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Uvod
Temperatura je fizika veliina koja predstavlja stepen zagrejanosti tela. U ovom
seminarskom radu emo se baviti temperaturnim senzorima (slika 1.) koje smo po osnovnim
principima funkcionisanja podijelili u dvije grupe: kontaktne i nekontaktne temperaturne
senzore.

Temperaturni sensor
Kontaktni temperaturni senzori mjere svoju vlastitu temperaturu. To se odnosi i na
temperaturu objekta s kojim je senzor u kontaktu, naravno pod pretpostavkom da se nalaze u
termikoj ravnotei, tj. ne postoji tok toplote izmeu ta dva objekta. Pri mjerenju temperature
ovim senzorima moemo naii na mnogobrojne probleme, pogotovo pri mjerenju npr.
temperatura povrina koje se gibaju. U takvim sluajevima jednostavnije bi bilo koristiti nekontaktne temperaturne senzore. Najee koriteni kontaktnii senzori su termoparovi, RTD-i,
termistori, termometri na bazi irenja tenosti, bimetalni termometri, poluvodiki termometri itd.
Nekontaktni temperaturni senzori imaju iroku primjenu, ali je razumijevanje njihovih
principa rada oteano jer zahtijeva veliko predznanje o zraenju, ili preciznije o spektralnom
zraenju. Ovakvi senzori jo uvijek nisu standardizovani u industriji u takvoj mjeri kao to su to
termoparovi li RTD-i, ali se sve vise upotrebljavaju. Prisutni su u industriji metala, stakla,
keramike, plastike i slino.

Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Termopar
Termoparovi su jedni od najjednostavnijih i najvie koritenih temperaturnih senzora.
iroko su koriteni u nauci i industriji. Baziraju se na Seebeck-ovom efektu (slika 1.) koji se
deava u elektrinim provodnicima u kojima se pojavljuje temperaturna gradacija (gradijent) po
njihovoj duini. Jednostavni su, mjere u irokom rasponu temperaturu, nisu im potrebne baterije

Seebeckov efekt:
Razlika napona dV izmeu krajeva
otvorenog kruga nainjenog od para razilitih
metala, A i B ija se dva spoja dre na razliitim
temperaturama, direktno je proporcionalna razlici
temperatura dva spoja (hladni (c-cold) i topli
(h-hot)) Kh - Kc, i ne zavisi ni u kojoj mjeri od
raspodjeli toplote na metalu izmeu ta dva spoja.
Faktor proporcionalnosti, SAB, se zove relativni
Seebackov koeficijent ili termoelektrina snagana
na otvorenom i zatvorenom kraju termopara.
Uopteno gledajui taj koeficijent varira zavisno o
visinama temperatura na kojim se pojavljuje ta
razlika.Za
mjerenje
temperature
pomou
termopara koristi se instrument velike ulazne
otpornosti tako da je struja kroz termopar
zanemarljiva.Ako je krug zatvoren, struja e tei
provodnicima, to se moe provjeriti preko
magnetnog polja koje e uzrokovati ta struja.
Struja se moe detektovati i spajanjem
galvanometra ili ampermetra koji bi mjerili iznos
struje.

Slika 1.
Termoparovi mjere svoju temperaturu. Prije oitavanja mjerenja obavezno se moramo uvjeriti da
ne postoji tok toplote izmeu termopara i objekta iju temperaturu mjerimo. Termoparovi mogu grijeiti
pri oitaju svoje temperature, naroito ako su dugo u uporabi, ili ako je izolacija izmeu ica izgubila na
otporu zbog vlage ili termikih uslova. Ili moda postoje hemijska ili nuklearna radijacija ili mehaniki

efekti u okolini koji utiu na oitavanje.

Pri koritenju termoparova naroito se treba paziti elektrinog udara npr. pri visokim
temperaturama i u sluaju dodira sa drugim izvorom elektriciteta. Kod termoparova za tanija
mjerenja je potrebno kompenzovati temperaturne varijacije okoline i uticaj temperature okoline
kao referentne na mjerenje.

Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Slika 2. Kompenzacija temperature referentnog spoja pomou mosta sa otpornim pretvaraem

Termoparovi sa neplemenitim metalima (tipovi termopara T, J, E, K) tabela 2. Masovno se
koriste u industriji i drugim rutinskim mjerenjima u opsegu ispod 1000C, kada je potrebna
relativno velika osjetljivost uz manju tanost i niu cijenu kotanja. T tip se karakterie velikom
osjetljivou od oko 40V/C, koja pri veim temperaturama raste do 60V/C, mala otpornost
bakra i konstantna omoguavaju indikaciju pomou miliampermetra, pri emu se u obzir treba
uzeti Peltijeov efekat. J tip se koristi u metalurgiji i pogodan je za diferencijalna mjerenja. K tip
ima najbolje karakteristike u pogledu radnog opsega, stabilnosti i linearnosti. Pored industrijskih,
koriste se za labaratorijska mjerenja. Termoparovi sa plemenitim materijalima su termoparovi
posebne namjene, za uslove visokih temperatura, velikih rastojanja izmeu instrumenta i mjesta
mjerenja. Kao najbolji visokotemperaturni termopar danas se smatra volfram-renijum koji se
moe koristiti i do 2600C. Mjerenja temperature iznad 2000C je praeno nizom tekoa, tako
da se na ovim temperaturama ne mogu vriti pouzdana mjerenja termoparom.
Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Prisutne su mnoge vrste termoparova ali samo mali broj njih je standardiziran do te take
da za njih postoje tabele za kalibraciju, kodovi za boje i dodijeljene oznake u obliku slova koje
su priznate i prepoznatljive u cijelom svijetu. ASTM Standard E230 osigurava sve specifikacije
za najee industrijske uslove, ukljuujui alfabetske oznake, kodove po bojama (jedino SAD),
preporuene rokove upotrebe i kompletne tablice zavisnosti napona od temperature (ako je
hladni spoj na konstantnoj temperaturi od 32 F i 0 C). Naravno postoje i ostali standardi irom
svijeta te njihove vrijednosti i eme boja variraju od mjesta do mjesta.
Izbor optimalnog tipa termopara (metali koji se koriste u konstrukciji) se bazira na
temperaturi za koju se predvia koritenje ovog termopara, atmosferi, zahtijevanoj duini,
tanosti i cijeni. Ako je potrebna zamjena termopara , najvanije je da tip novog termopara
odgovara mjernom instrumentu koji se koristi. Razliiti tipovi termopara imaju razliite krivulje
izlaznih napona. Isto tako je vrlo bitno da se koristi ista vrsta materijala ice termopara ili
produetka sve do mjernog instrumenta, inae moe doi do vrlo velikih greaka.
Duina ice termopara: Izbor duine ice koja se koristi u senzoru zavisi u prvom redu od
primjene. Uopteno, kada se zahtjeva dua primjena za visoke temperature treba koristiti vee
ice. Kada nam je najbitnija preciznost onda je bolje koristiti manju icu.
Table termopara:
Tabele termopara ili kalibracijske tabele termopara su upravo to, tabele izlaznih DC
milivoltnih napona za pojedini tip termopara. Obino su napravljene tako da su prikazane
vrijednosti koje se inkrementiraju za jedan C ili F od 0C ili 32F zavisno od prikaza u
Fahrenheitovoj ili Celciusovioj skali. Tablica 1. je dio kalibracijske tablice termopara B tipa.

U tabeli 2. dati su materijali koji se koriste za izradu termoelemenata, a na slici 3 data je

konstrukcija i neki od tipova termoelemenat.
Dragan Erceg

Aktuatori i senzori
Tip
B
C
E
J
K
N
R
S
T

Seminarski Rad

Koriteni materijali

Preporueni raspon primjene

Platinum30% Rhodium (+)

Platinum 6% Rhodium (-)

2500 -3100F
1370-1700C

W5Re Tungsten 5% Rhenium (+)

W26Re Tungsten 26% Rhenium (-)
Chromel (+)
Constantan (-)
Iron (+)
Constantan (-)
Chromel (+)
Alumel (-)
Nicrosil (+)
Nisil (-)
Platinum 13% Rhodium (+)
Platinum (-)
Platinum 10% Rhodium (+)
Platinum (-)
Copper (+)
Constantan (-)

3000-4200F
1650-2315C
200-1650F
95-900C
200-1400F
95-760C
200-2300F
95-1260C
1200-2300F
650-1260C
1600-2640F
870-1450C
1800-2640F
980-1450C
-330-660F
-200-350C

Slika 3. Termoelementi: a)konstrukcija, b) termoelement sa zavarenim icama na toplom kraju,

c) termoelement sa zalemljenim icama na toplom kraju, d) tankoslojni, e) izgled
Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Tipovi termopara se dakle mogu razlikovati i prema boji. Boje se definiraju prema
razliitim standardima. Slika 4. prikazuje skalu boja zavisno od tipa, standarda i zemlje.

Slika 4.

Tabela 3. Prikaz preciznosti termopara zavisno o tipu

Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Otporniki detektori temperature (RTD)

RTD (Resistance Temperature Detector) su otporniki temperaturni senzori. Rad im se
bazira na injenici da elektrina otpornost metala raste priblino linearno sa porastom
temperature. Pri proputanju elektrine struje kroz metalni otporni element senzora, dolazi do
pada napona koji je proporcionalan njegovom trenutnom otporu. Za poznatu struju pobude,
merenjem ovog napona odreuje se otpor senzora, a preko poznatog koeficijenta (ili
funkcionalne zavisnosti) i traena temperatura. Za tanost ovih senzora, najvanije je obezbediti
to precizniju i konstantniju veliinu struje pobude. Kao materijal otpornog elementa najee se
koristi platina (Pt), zbog irokog temeperaturnog opsega, tanosti i stabilnosti koji karakteriu
takve senzore. Platinski RTD senzori se koriste za temperature do 850C. Pored platinskih,
izrauju se i RTD senzori na bazi nikla (Ni) ili bakra (Cu), ali je njihova primena daleko rea. U
pogledu konstrukcije, otporni elementi RTD senzora se izvode u obliku kalema od tanke ice
(slika 5.) , ili u vidu veoma tankog metalnog filma na plastinoj foliji ili na sloju keramikog
supstrata. Konstrukcija sa metalnim filmom se ire primenjuje zato to je jeftinija i obezbeuje
vee nominale otpornosti. Oni senzori spadaju u najpreciznije temperaturne senzore s
rezolucijom do 0.1 C ili ak i veom rezolucijom u posebnim uslovima. Prednosti RTD-a
ukljuuju stabilni izlaz na due vrijeme, laganu rekalibracija i tana oitavanja za relativno male
promjene temperature. U mane ovih senzora ubrajaju se relativna sporost (dugo vreme odziva),
mala osetljivost i sklonost samozagrevanju usled struje za pobudu.

Slika 5.
RTD senzori se obino kategorizuju prema nominalnoj otpornosti na 0C. Tipine
nominalne vrednosti otpora se kreu izmeu 100 i 1000 . Jedno od najeih izvoenja RTD
senzora su tzv. PRT100 sonde sa otpornikim elementom od platine i nominalnom otpornou od
100 na 0C.
RTD senzori se karakteriu koeficijentom linearizovane zavisnosti otpora od temperature.
Ipak, za preciznija merenja, obino je, umesto linearne, potrebno primeniti parboliku ili kubnu
aproksimaciju ove zavisnosti.
Dragan Erceg

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Sika 6. Primer krive zavisnosti otpora od temperature za RTD senzor od platine nominalne
otpornosti 100

Izvori greaka kod RTD-a

ice koje se koriste da poveu RTD do sklopa za oitanje mogu doprinijeti greci,
posebno kada su ti dijelovi dugaki, to se esto zna desiti kada imamo udaljeno mjerenje
temperature. Da bi se izbjegle takve greke postoje posebni dizajni sa 3 ili 4 ice koji sprjeavaju
ili minimiziraju takve greke.
Takve greke mogu se minimalizovati i koritenjem temperaturnih transmitera koji su
spojeni blizu RTD-a. Transmiteri konvertiraju mjerenje otpora u analognu struju ili serijski
digitalni signal koji se moe slati na velike udaljenosti preko ice ili RF do kontrolnog sistema i
indikatora. RTD-i, kao to smo ve rekli rade u relativno malom temperaturnom opsegu , u
odnosu na termopa. Otpor izolacije je uvijek funkcija temperature i na relativno visokoj
temperaturi unta otpor izolatora unosi greku u mjerenje. Takve greke se isto tako mogu
ukloniti ako se poznaju termika svojstva izolatora. Kao izolatori se koriste paljivo obraeni
materijali kao to su prakasti magnezijum (MgO), aluminijum (Al2O3) i sl.

Dragan Erceg

10

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Termistori
Slino kao i RTD senzori i termistori su otporniki temperaturni senzori. U njima se kao
otporni elemenati koriste temperaturno osetljivi poluprovodnici ija otpornost varira sa
temperaturom. Izvode se u vidu poluprovodnikih metalnih oksida zatvorenih u kuite
ispunjeno staklom ili epoksi smolama. Postoji dva osnovna tipa termistora - NTC i PTC.

Slika 6.
NTC (negative temperature coefficient) termistore karakterie negativni temperaturni
koeficijent, to znai da im otpornost pada sa porastom temperature. Za PTC (positive
temperature coefficient) termistore vai obrnuto otpornost im raste sa porastom temperature.
NTC termistori imaju iru primenu kada je u pitanju merenje temperature, dok se PTC termistori
uglavnom koriste kao elementi za ogranienje struje u strujnim kolima (na mestu osiguraa).

800

R[]

ln(R)
P
3

(10 -10 )Rmin

NTC

Pt100

2Rmin

100

t[C]
50

100

Slika 6. R-T karakteristika tipinog NTC

termistora u odnosu na PTD100

Rmin

T
Tc

Slika 7. R-T karakteristika PTC

termistora
Termistori imaju znaajno veu nominalnu otpornost nego RTD senzori (u rasponu
izmeu 2000 i 10000 ), pa za pobuivanje zahtevaju struje manje jaine. Karakterie ih veoma
velika osetljivost, kako u pogledu promene otpornosti (koja je reda veliine 200 /C), tako i u
pogledu brzine reagovanja. Ovo, zajedno sa malom strujom pobude, ini termistore veoma
Dragan Erceg

11

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

pogodnim za precizna merenja temperatura. Sa druge strane, temistore karakterie neto ui

temperaturni opseg njihova primena je ograniena na temperature do 300 C.
Relacija izmeu otpora i temperature za termistore nije idealno linearna, pa je za precizna
merenja na irem opsegu temperatura neophodno primeniti funkcije koje aproksimiraju R(T)
karakteristiku termistora. Jedna od standardnih je tajnhart-Hartova (Steinhart-Hart)
aproksimacija termistora treeg reda:

1
B C
A 3
T
R R
gde je T temperatura u Kelvinima, R izmerena otpornost, dok su A, B i C konstante koje
obezbeuje proizvoa termistora.
Terminologija
Standardna referentna temperatura je temperatura tijela termistora kod koje je
definisan nominalni otpor (najee je to 25C)
Nominalni otpor(nulte snage) je iznos otpora termistora mjerenog na
specifikovanoj temperaturi sa disipacijom snage dovoljno niskom da bilo koje dalje
smanjenje snage ne moe rezultovati s vie od 0.1 % (ili 1/10 specificirane mjerne
tolerancije) promjene otpora.
Maksimalna radna temperatura je maksimalna temperatura tijela na kojoj
e termistoris raditi due vrijeme s prihvatljivom stabilnou njegovih karakteristika. Ova
temperatura je rezultat unutranjeg ili vanjskog zagrijavanja, ili oboje, i ne smije prelaziti
maksimalnu specifikaciju vrijednosti.
Maksimalna visina snage termistora je maksimalna snaga kiju e termistor disipirati
due vrijeme s prihvatljivom stabilnou svojih karakteristika.
Disipacijska konstanta je raspon, (U milivatima po stepenu C) na specifikovanoj
temperaturi okoline, promjene u disipaciji snage termistora zbog promjene temperature.
Termalna vremenska konstanta termistora je vrijeme potrebno za promjenu za 63.2
posto totalne razlike izmeu poetne i finalne temperature tijela termistora kada se
podvrgne step funkciji.
Otpornika-temperaturna karakteristika je veza izmeu nazivnog otpora
termistora i njegove sopstvene temperature.
Stabilnost termistora je sposobnost da zadri specifinu karakteristiku
nakon podvrgavanja ivinim okolinskim ili elekrtinim uslovima.

Dragan Erceg

12

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Diode
Diodni temperaturni senzori je uopteni naziv za klasu senzora koji se baziraju na
temperaturno osjetljivim poluvodikim spojevima. Princip njihovog rada se bazira na promjeni
pada napona na PN spoju zavisno od promjene temperature. Promjena napona s temperaturom
zavisi od materijala. Najee se koristi silicijum, ali i galijum - arsenid i galijum - aluminijum
arsenid takoer. Silicijumske diode se mogu koristiti od 1.4 K do 500 K. Od 25 K do 500 K,
silicijumska dioda ima gotovo konstantnu osjetljivost od 2.3 mV/K. Ispod 25 K osjetljivost raste
i nije linearna.
Silicijumske diode se obino pobuuju konstantnom strujom od 10 A. Izlazni signal je
relativno velik: 0.5 V pri sobnoj temperaturi i 1 V na 77 K. To se moe usporediti s platinom
gdje je na 100 PRT sa 1 mA pobudom izlaz samo 100 mV na 273 K. Slika 8. pokazuje tipini
temperaturni senzor s diodom.Klasificirane su razliite grupe po toleranciji gdje je najbolja
postignuta tanost 0.25 K od 2 K do 100 K i 0.3 K od 100 K to 300 K. Veliki temperaturni
raspon, gotovo linearna osjetljivost, velik signal i jednostavna instrumentacija ine diode korisne
u aplikacijama koje zahtijevaju bolju tanost nego termoparovi.

Slika 8.

Tranzistor kao senzor temperature

Poznato je da napon direktno polarisanog PN spoja zavisi od temperature i mijenja se
priblino linearno sa osjetljivou -2,2mV/C. Ovaj metod ne moe da parira platinskim ili
termometrima sa termoparovima, jer je napon PN spoja neproduktivna veliina, tj. razliita za
svaki tip PN spoja. Povoljne osobine PN spoja kao senzora temperature je pristupanost i tanost
mjerenja od 0,5C do 1C, to je prihvatljivo u velikom broju tehnikih zahtjeva, kao i oblici
kuita koji su pogodni za realizaciju termometra. Za emiterski spoj pravilno polarizovanog
bipolarnog tranzistora, vai aproksimativni izraz:
Dragan Erceg

13

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

k T
T r
U be Vg
ln
q
Ic
gdje su:
- konstanta zavisna od geometrijskih parametara,
r - je odreena pokretljivou manjinskih nosilaca naelektrisanja u bazi i zavisna je
od temperature,
q - je elementarno naelektrisanje,
Vg - potencijal zabranjene zone,
K - Bolcmanova konstanta,
T - apsolutna temperatura
Ube - napon emiterskog spoja.
Pri temperaturi manjoj od 100C i konstantnoj kolektorskoj struji, logaritamski lan
jednaine je priblino konstantan. Napon emiterskog spoja je prema tome linearna funkcija
temperature.

Slika 9. Tranzistorski senzor temperature

Dragan Erceg

14

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Bimetalni temperaturni senzor

Bimetalni termperaturni senzor predstavljaju vrlo rasprostranjene, jeftine i pouzdane
temperaturne senzore koji se takoe koriste za kontaktnu regulaciju temperature. Bimetalni
termperaturni senzori se sastoje od dva metala iji se termiki koeficijenti izduenja znatno
razlikuju. Metali imaju najee oblik traka meusobno vrsto spojenh i oblikovanih u obliku
spirale ili helikoidne zavojnice. Materijal sa veim koeficijentom irenja se nalazi sa spoljanje
strane krivine. Pri porastu temperature usljed razliitog irenja dolazi do smanjenja poluprenika
krivine i poveanja ugla namotavanja. To izaziva rotaciu kazaljke neposredno privrene na
slobodnom kraju spirale, odnosno helikoidalne zavojnice. Broj namotaja bimetala je
proporcionalan sa osjetljivou termometra. Skala bimetalnih termometara je linearna, a
kalibracija se vri empirijski.

Slika 10. Bimetalni temperaturni senzor

Dragan Erceg

15

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Termometri na bazi irenja

Istorisk gledano senzori temperature na bazi zapreminskog irenja tenosti predstavljaju
prve tipove termometara. Njihov znaaj u termometriji je bio izuzetno veliki i oni su sve do
donoenja Internacionalne temperaturske skale 1927. godine predstavljali vodee tipove
termometara. Moe se tvrditi da ak i danas, kada znaaj termometara sa tenostima sve vie
opada, oni predstavljaju jo uvjek najrairenije i najee koriene termometre (temperaturne
senzore). Najpogodnija termometarska tenost je bez sumnje iva. Njena primjena pokriva opseg
od -30 do +280C. Termometri sa ivom se mogu koristiti i na znatno veim temperaturama pod
uslovom da se iznad nivoa ive nalazi komprimovan gas obino azot. Pri pritisku od oko
8106 Pa (oko 80 bar) se ostvaruje maksimalna granica ivinih termometara od oko 800C. Ova
granica se moe poveati daljim povienjem pritiska, ali se kao ogranienje javlja mehanika
iydrljivost stakla. Pri visokim temperaturama
postoji
opasnost
od
eksplozije
visokotemperaturskih termometara sa tenostima.
Donja granica ivinih termometara se pomjera do -50C ako se ivi doda 8% talijuma.
Ovakvi termometri nalaze primjenu u metrolokim mjerenjima. Za mjerenje temperature ispod 50C, koriste se neke od organskih tenosti.

Slika 11. ivin termometar

Dragan Erceg

16

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Zakljuak
U sklopu ovog seminarskog rada objanjeni su samo najosnovniji ili bolje reeno
najkoriteniji senzori temperature. Ostali senzori temperature koji su izostavljeni kao na primjer
punjeni sistemi, kondenzatori pa sve do nekontaktnih senzora kao to su IR termometri, optika
pirometrija i sl. otvaraju sasvim nova podruja i smjerove u kojima se razvija industrija senzora
temperature.

Dragan Erceg

17

Aktuatori i senzori

Seminarski Rad

Literatura:
www.temperatures.com
www.lakeshore.com
www.ussensors.com
www.instserv.com
www.microlink.co.uk
www.wikipedia.org

Dragan Erceg

18