ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ

MÜHENDĠSLĠK FAKÜLTESĠ
ĠNġAAT MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ

İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ LABORATUARI – I

DENEY FÖYÜ

ERZURUM
2009-2010
 ĠÇĠNDEKĠLER

Deney Adı: Agregada Bulunabilecek Zararlı Maddeler............................................................. 3

Deney Adı: Beton Agregalarında Numune Alma ve Deney Numunesi Hazırlama Yöntemi,
Çimentoda Priz Süresi ................................................................................................................ 9
Deney Adı: Beton Agregalarında Yüzey Nemi, Tane Yoğunluğu ve Su Emme Oranı Tayini
Deneyi ...................................................................................................................................... 18
Deney Adı: Donatı Çekme Deneyi ........................................................................................... 27
Deney Adı: Agregalarda Elek Analizi ..................................................................................... 33
Deney Adı: Penetrasyon ve Düktilite Deneyleri ...................................................................... 38
Deney Adı: Yumuşama Noktası ve Parlama Noktası Deneyleri .............................................. 42
Deney Adı: Venturimetre ......................................................................................................... 45
Deney Adı: Yağış-Akış Simülasyonu Deneyi .......................................................................... 50
Deney Adı: Dane Birim Hacim Ağırlığının Belirlenmesi (γs) ve Elek Analizi Deneyleri ..... 55
Deney Adı: Kıvam Limitlerinin Belirlenmesi .......................................................................... 79

2
Deney No: 1
Deney Adı: Agregada Bulunabilecek Zararlı Maddeler
Deneyin yapıldığı yer: Yapı Malzemeleri ve Tatbiki Mekanik Laboratuarı

Agrega tanelerinin yüzeyinde veya aralarında çoğu zaman bazı yabancı maddeler yer
alabilmektedir. Bu maddelerin miktarı yüksek olduğu takdirde, beton özellikleri olumsuz
olarak etkilenmektedir.

Agrega zararlı maddeleri aşağıdaki gibi gruplandırabilmek mümkündür:

1. Çürümüş bitkiler, humuslu topraklar, şeker gibi, agrega yığınının içerisine karışmış olan
―organik maddeler‖.
2. Kil, silt, taş unu gibi, agrega yığınının içerisine karışmış veya tanelerin yüzeyine yapışık
olan ‗ince maddeler‘.
3. Agrega tanelerinin bir parçasıymış gibi tanelere yapışık durumda olan veya agrega yığının
içerisinde agrega tanesi gibi yer alan ‗kil topakları ve kolayca kırılabilecek maddeler‘.
4. Kömür, linyit, odun parçaları gibi ‗yumuĢak ve hafif maddeler‘,
5. Sülfatların varlığı,
6. Alkali-Agrega reaksiyonu,
7. Çeliğe zarar veren maddeler,

Organik Maddeler

Agrega yığını içerisinde çok küçük parçacıklar halinde dağılmış olan çürümüş bitki
köklerindeki, humuslu topraklardaki ve diğer organik maddelerdeki tannik asit ve türevleri,
beton yapımında, çimentonun prizini (katılaşmasını) yavaşlatmaktadır. Organik maddelerin
miktarı çok fazla olduğunda, katılaşma meydana gelmeyebilmektedir. O nedenle, organik
maddeler betonun özellikle ilk günlerdeki dayanımı başta olmak üzere, beton dayanımını ve
dayanıklılığını olumsuz etkilemektedir.

Organik maddeler, çoğu zaman, ince agreganın içerisinde yer almaktadır. İri agreganın
arasında bulunan organik maddeler, agreganın yıkanması işleminde kolayca temizlenmiş
olmaktadır.

Agreganın içerisinde betona zarar verebilecek kadar organik madde bulunup bulunmadığı TS
1744-1 ve TS 3820 no.lu standartlarda belirtilen yöntemlerle araştırılmaktadır. ASTM C 40 ve
ASTM C 87 no.lu ABD standartlarında belirtilen yöntem, Türk standartlarındaki yöntemle
aynıdır.

Türk standartlarına göre, yıkanmamış kumdan yapılan betonların dayanımları, yıkanmış

kumdan yapılan betonların dayanımının %85‘inden az olmamalıdır.

ASTM standartlarına göre, yıkanmamış kumdan yapılan harçların 7 günlük ortalama basınç
dayanımı, yıkanmış kumdan yapılanların basınç dayanımının %95‘inden az olduğu takdirde,
agregada zararlı olabilecek miktarda organik madde bulunduğuna hükmedilmektedir.

Deneyin yapılıĢı: Deney numunesi 8 mm göz açıklıklı kare gözlü tel elekten elenir. Elekten
geçen kısmın içinden gelişigüzel alınan agrega numunesi (500 g), ölçü silindirinin 130 mL
işaret çizgisine kadar doldurulur. Üstüne 200 mL işaret çizgisine ulaşıncaya kadar %3‘lük

3
sodyum hidroksit çözeltisi ilave edilir. Ağzı kapatılarak iyice çalkalanır. Çalkalamaya,
tanelerin arasından koyu renk bulutları çıkmayıncaya kadar devam edilir. Ölçü silindiri,
içindeki askıdaki malzemelerin çökelmesi için 24 saat dinlendirilir.

Değerlendirme: Deney iki ayrı numuneye uygulanır. Deney uygulanıp 24 saat beklendikten
sonra ölçü silindirlerinin içindeki agregaların üzerindeki sıvı her iki ölçü silindirinde de
renksiz veya açık sarı ise, zararlı oranda organik madde bulunmadığına karar verilir. Ölçü
silindirinden herhangi birinin içinde koyu sarı, kahverengi veya kırmızımsı bir renk oluşmuş
ise zararlı oranda organik madde bulunduğuna karar verilir.

Ġnce Maddeler (Yıkanabilir Maddeler)

Türk standartlarına göre, tane büyüklüğü 0.063 mm‘den az olan maddeler, ‗ince madde‘
olarak tanımlanmaktadır. Bu tür maddeler Türk standartlarında ‗yıkanabilir maddeler‘ adıyla
da anılmaktadır.

ABD ve İngiliz standartlarına göre, ince madde, büyüklüğü 0.075 mm‘den az olan maddedir.

Agrega tanelerinin yüzeyinde gevşek bir tabaka gibi yer alan kil ve agrega içerisindeki kil,
silt, taş unu gibi maddeler ince maddelerdir.

Agreganın içerisinde bulunan kil ve silt gibi ince maddelerin miktarının çok fazla olması
istenmemektedir. Çok miktarda ince madde içeren agregalarla yapılan betonlarda aşağıdaki
olumsuzluklar ortaya çıkmaktadır:

1. Beton içerisindeki ince madde oranının yüksek olması, belirli (sabit) kıvamdaki bir beton
yapımı için gereken su miktarını artırmaktadır.

Betonda kullanılan su miktarı yüksek olduğu takdirde, betonun büzülmesi artmakta, beton
daha gözenekli duruma gelmekte, beton dayanımı ve dayanıklılığı düşük olmaktadır.

Şayet hem çok fazla ince madde içeren agrega kullanılır ve hem de su miktarında artırma
yapılmaz ise (yani, su miktarı sabit tutulacak olursa), taze betonun işlenebilmesi azalmış
olmaktadır.

2. Agrega tanelerinin yüzeyini bir örtü gibi kaplamış olan ince maddeler, agrega taneleri ile
çimento hamuru arasındaki aderansı azaltmaktadır. Bu durum, beton dayanımının ve
dayanıklılığın daha az olmasına yol açmaktadır.

3. Belirli miktarda sürüklenmiş hava içerecek bir beton elde edebilmek için kullanılacak
hava sürükleyici katkı maddesi miktarı, ince madde oranı yüksek olan agregalarla yapılan
betonlar için daha çok olmaktadır. Bir başka deyişle, sabit miktarda hava sürükleyici katkı
maddesi kullanıldığı takdirde, yüksek miktarda ince madde içeren betonlarda yaratılan
sürüklenmiş hava miktarı daha az olmaktadır.

Agregadaki ince madde miktarı TS 3527 veya ASTM C 117 no.lu standartlarda belirtilen
yöntemle bulunmaktadır.

4
Türk standartlarına göre, 0-4 mm,1-4 mm, 2-8 mm ve 4-63 mm agrega gruplarında
bulunabilecek ince maddelerin maksimum miktarı (agrega numunesinin ağırlıkça %‘si
olarak), sırasıyla, %4, %3, %2 ve %0.5 olmalıdır.

ASTM standartları, aşınmaya maruz betonlardaki ince agregada bulunabilecek maksimum

ince madde miktarını %3.0 olarak vermektedir; diğer betonlardaki ince agrega için maksimum
ince madde miktarı %5.0‘dir. İri agregada bulunabilecek maksimum ince taneler miktarı %1.0
olarak belirtilmektedir. ASTM standartları, ayrıca şunu da belirtmektedir: ‗Şayet, ince madde
miktarını oluşturan maddeler kil ve silt değil de, daha ziyade taş unu ise, aşınmaya maruz
betonlarda ince agrega olarak kullanılacak kırma kumdaki bu maddelerin maksimum oranı
%5, diğer betonlardaki ince agregadaki bu maddelerin maksimum oranı %7 olarak kabul
edilebilir.‘

Yukarıdaki sınır değerlere bakıldığında, hem Türk standartları hem de ASTM tarafından
belirtilen değerlerin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Ancak, ince madde olarak
adlandırılan çok ince taneli kil ile, yine ince madde olarak adlandırılan taşunu arasında
farklılık vardır. Taşunu kullanıldığı takdirde de betonun su ihtiyacı artmakta ise de, bu madde,
kil gibi fazla su emmemektedir; dolayısı ile betonun su ihtiyacını artırmakta kil kadar etkili
olmamaktadır. Zaten bu nedenle, ASTM standartları, ince madde olarak taşunu içeren kırma
kumdaki maksimum değerin %7 kadar olabilmesine imkân tanımaktadır. İngiliz
standartlarında da, kırma taş agregada ve kırma kumda bulunabilecek ince maddelerin
maksimum miktarı, sırasıyla, %3 ve %15 olarak belirtilmektedir. İngiliz standardı, aşınmaya
maruz betonlarda kullanılacak kırma kumdaki maksimum ince madde miktarını %8, ince ve
iri agreganın birlikte olduğu kırmataş ve kırmakum karışımındaki maksimum ince madde
miktarını ise %10 olarak belirtmektedir.

Son yıllarda yapılan araştırmalarda, beton yapımında %10-%15 kadar taşunu kullanılmasının
beton dayanımına olumsuz etki yapmadığı ifade edilmektedir.

Aslında, bu tür maddelerin neden olduğu işlenebilme azalması, betonun su ihtiyacını azaltan
katkılarla belirli ölçüde telafi edilebilmektedir.

Deneyin yapılıĢı: Tane büyüklüğüne bağlı olarak aşağıdaki yöntemlerden biri ile belirlenir:

1. İnce madde oranının çökelterek tayini metodu: Bu deney 4 mm göz açıklıklı kare delikli
veya kare gözlü elekten geçen agregalara (ince agregalara) uygulanır. Deneyde kullanılacak
numune miktarı en büyük tane büyüklüğüne bağlı olarak değişir. Gerekli deney numunesi
miktarları çizelge 1‘de verilmiştir. Deney numunesi etüv kurusu durumuna getirilir, tartılarak
kuru ağırlığı (W) saptandıktan sonra yaklaşık 750 mL su ile birlikte ölçü silindirinin içine
konur. Ölçü silindirinin ağzı kapatılır, 20 dakikalık aralarla üç kez 1-2 dakikalık süre ile
şiddetle çalkalanır. Üçüncü çalkalamadan sonra ölçü silindiri ve içindekiler bir daha
sarsılmayacak şekilde bir yere konularak 1 saat dinlendirilir. Normal bir gözün ince kum
olarak ayırt edebileceği malzemenin üstünde çökelen ince madde yüksekliği ölçülür (h).
Dinlendirme süresi çökelmenin durumuna göre 24 saat geçinceye kadar uzatılır.
Hesaplama 1: 1 veya 24 saat dinlendirmenin sonunda çökelen ince madde; çökelen ince
madde ağırlığının agreganın etüv kurusu ağırlığına oranı olarak aşağıdaki formülle hesaplanır:

5
 A.h. k
m .100
W

Burada;
m: Çökelen ince madde oranı, (%)
h: Ölçü silindirinde çökelen ince madde yüksekliği, (cm)
γk: çökelen ince maddenin eşdeğer kuru birim ağırlığı, (1 ve 24 saat dinlendirme süreleri için
sırasıyla, 0.6 ve 0.9 g/cm3 )
A: Ölçü silindiri kesit alanı, (cm2)
W: deney numunesinin etüv kurusu ağırlığı, (g)

Çizelge 1. İnce madde oranı tayini için gerekli deney numunesi miktarları
En büyük tane
0.25 0.50 1 2 4 8 16 31.5 63 90 125
büyüklüğü (mm)
Deney numunesi
1 1 1 1 1 2 5 5 5 5 5
miktarı (kg)

2. İnce madde oranının yıkama ile tayini metodu: Bu deney tane büyüklüğü 4 mm den büyük
olan agregalara (iri agregalara) uygulanır. Deney numunesinin miktarı çizelge 1‘de
verilmiştir. Deney numunesi etüv kurusu durumuna getirilir, tartılarak kuru ağırlığı (W1)
saptanır. Yeterli miktarda su ile birlikte çalkalama kabına konur. En az 12 saat su içinde
bekletildikten sonra 0.063 mm.den ince tanelerin daha irilerden ayrılmalarını sağlamak üzere
5 dakika süre ile kuvvetlice karıştırılarak çalkalanır. 8 mm, 1 mm ve 0.033 mm göz açıklıklı
elekler sıra ile dizilir ve çalkalanmış olan deney numunesi suyu ile birlikte en üstteki eleğin
içerisine boşaltılır. Çalkalama kabında ince malzeme kalmaması için kap yıkama suyu berrak
hale gelinceye kadar yıkanır ve yıkama suyu eleklerden geçirilir. Eleklerin her üçünün
üzerinde kalan agregalar bir araya toplanır, etüv kurusu durumuna getirilir ve tartılır(W2).

Hesaplama 2: Yıkanabilen ince madde, 0.063 mm göz açıklıklı kare gözlü elekten geçen
madde etüv kurusu ağırlığının, agreganın etüv kurusu ağırlığına oranı olarak aşağıdaki
formülle hesaplanır:

W1  W2
m .100
W1
Burada:
m: Yıkanabilen ince madde oranı, (%)
W1: Numunenin deney öncesi etüv kurusu ağırlığı, (g)
W2: Numunenin deney sonrası etüv kurusu ağırlığı, (g)

Kil Topakları

Agrega taneleri üzerine sıkıca yapışmış olan ve betonun karılma işleminde agrega
tanelerinden ayrılmayan (agrega tanesinin parçasıymış gibi yer alan) kil parçacıkları, ‗kil
topakları‘ olarak anılmaktadır. Kil topakları, bazen, birbirine sıkıca yapışmış durumda ve
adeta bir agrega tanesi gibi de agrega içerisinde yer almaktadır.

6
Fazla miktarda kil topakları içeren agregalarla yapılan betonların karma suyu ihtiyacı
artmaktadır. Taze betonun işlenebilmesi, sertleşmiş betonun, dayanımı ve dayanıklılığı
azalmaktadır. Ayrıca agregada fazla miktarda kil topaklarının ve kırılabilir maddelerin yer
alması durumunda, beton yüzeyinde çukurlar oluşmakta, betonun görünümü bozulmaktadır.
Türk standartlarında, agregadaki kil topaklarının tayini hakkında bir yöntem
belirtilmemektedir.

ASTM C 142 no.lu standartta kil topaklarının bulunmasına dair bir yöntem belirtilmektedir
[14].
ASTM standartlarına göre, ince agregada bulunabilecek kil topaklarının maksimum miktarı
%3.0 olmalıdır; iri agregada bulunabilecek kil topaklarının maksimum miktarı ise, betonun
tipine veya kullanılacağı yapıdaki lokasyona göre, %0 ile %10 arasında değişmektedir.

Hafif Maddeler

Agrega yığını içerisine karışmış durumda yer alan kömür, linyit, odun parçacıkları gibi, özgül
ağırlıkları 2.0‘den daha az olan maddeler ‗hafif maddeler‘ olarak adlandırılmaktadır.

Agregadaki hafif maddelerin miktarı çok olduğu takdirde, bu tür agregalarla yapılan
betonların dayanımı ve dayanıklılığı daha az olmaktadır. Ayrıca, hafif maddeler, beton
yüzeyinde lokal olarak renk değişikliklerine yol açmaktadır.

Agregadaki hafif madde yüzdesinin tayini ile ilgili Türk ve ASTM standartları şunlardır: TS
3528 ve ASTM C 123. Bu standartlarda belirtilen yöntemler aynıdır.

Türk standartlarında, agregada bulunabilecek hafif madde miktarının en fazla ne kadar

olabileceği belirtilmemektedir. ASTM standardına göre, yüzey görünümü önemli olan
betonlar için kullanılacak ince agregadaki hafif madde miktarı, ağırlıkça %0.5‘ten fazla
olmamalıdır. Diğer bütün betonlar için kullanılacak ince agregadaki maksimum hafif agrega
miktarı, ağırlıkça %1‘dir. İri agregadaki maksimum hafif madde miktarı, ağırlıkça %0.5- %1
olarak verilmektedir.

Sülfatların Varlığı

Sülfatların agregalar içinde bulunması bu maddenin çimento ile sülfo-alüminat denilen

genişleyen bir tuzun oluşmasına yol amcası bakımından zararlıdır. Bu bakımdan agregaların
içinde %1‘den fazla olmaması istenir. Ancak BaSO4 beton için zarar oluşturmaz. Aynı zaman
da BaSO4 ağır betonlarda agrega olarak kullanılır. Türkiye‘de Antalya civarında bol miktarda
bulunur.

Alkali -Agrega reaksiyonu oluĢturan maddeler

Bazı tip çimentolarda fazla miktarda Na2O, K2O gibi alkali oksitler bulunur. Bu oksitler
çimentonun yapısından kaynaklanır.

Alkali oksitler, aktif silis içeren agregalarla reaksiyona girip, zamanla hacmi artan bir silikat
jeli oluştururlar. Sodyum, potasyum ve kalsiyum silikat içeren bu jel, betonun hacim
sabitliğini bozar ve ağ şeklinde çatlakların oluşmasına neden olur. Ülkemiz çimentolarında
Niğde-Nevşehir yöresi dışında fazla miktarda alkali oksit bulunmamaktadır.

7
Alkali-agrega reaksiyonunun olabilmesi için iki şartın bir arada olması gerekir:

a. Çimento içindeki alkali oksit miktarı (Na2O+0.658.K2O) %0.6‘dan büyük olması

durumunda ve
b. Agrega içinde aktif silis bulunmalıdır. (Aktif silis kuvarsın dışındaki SiO2 polimorflarıdır.)
a ve b‘deki her iki durumun beraber olması durumunda tehlike vardır.

Aktif silis içerebilen agrega türleri şunlardır: opal, tridimit, kristoballit, volkanik cam, riyolit
ve tüfleri, andezit ve tüfleri.

Yukarıdaki iki şart yerine gelmiş ise reaksiyonun derecesini anlamak için yapılan harç çubuğu
adı verilen bir deney metodu vardır. Ancak bu deney 6 ay-1 yıl süreli olması nedeni ile pratik
değildir. Bu nedenle bu iki şartı bir araya getirmemekte yarar vardır.

Dolomit ve kalker karışımı taşlarda hacim genişlemesi olayına rastlanır. Ancak bu olayın
agrega-alkali reaksiyonu ile ilgisi yoktur. Dolomitin esas maddesi olan MgCO3 su etkisi ile
Mg(OH)2 dönüşmekte ve Mg(OH)2 ise suda çözünerek suyun taş içine girmesine neden
olmaktadır. Taşın iç kısmında jeolojik devirlerden kalma kil damarları su ile temas edince
şişmekte ve agregaları patlatmaktadır.

Çeliğe Zarar Veren Maddeler

Donatılı betonlarda kullanılan agregalarda, donatının korozyonuna neden olan, mesela

nitratlar, helejenürler (florürler hariç) gibi tuzlar zararlı miktarlarda bulunmamalıdır.

Öngerilmeli beton için kullanılacak agregalarda, suda çözünen klorürler, klor olarak
hesaplandığında ağırlıkça %0,2‘den fazla bulunmamalıdır.

Çizelge 2. Agregada organik kökenli madde tayini deney sonuçları

Deney no Bulgular Standart
1 Renksiz veya açık sarı olmalı
2 Renksiz veya açık sarı olmalı

Çizelge 3. İnce agrega için ince madde oranı tayini deney sonuçları
Deney no Numunenin kuru Çökelen malzeme Ölçü silindiri kesit İnce malzeme
ağırlığı (w), g yüksekliği (h), cm alanı (A), cm2 oranı (m), %
1
2
3

Çizelge 4. İri agrega için ince madde oranı tayini deney sonuçları
Deney no Deney öncesi kuru Deney sonrası kuru İnce malzeme oranı (m),
ağırlığı (W1), g ağırlığı (W2), g %
1
2
3

8
Deney No: 2
Deney Adı: Beton Agregalarında Numune Alma ve Deney Numunesi Hazırlama Yöntemi,
Çimentoda Priz Süresi
Deneyin yapıldığı yer: Yapı Malzemeleri Ve Tatbiki Mekanik Laboratuarı

A - Beton Agregalarında Numune Alma ve Deney Numunesi Hazırlama Yöntemi

Numune Almanın Önemi ve Amaçları

Bir malzemenin kalitesini tayin edebilmek için, o malzemeyi tamamen temsil edebilecek
malzeme numunesi üzerinde gözlemlerde bulunmak, deneysel çalışmalar yapmak
gerekmektedir. Malzeme numunesi doğru seçilmemiş ise, yapılan gözlemlerin ve deneylerin
fazla bir önemi kalmamaktadır. Doğru numuneyi alabilme işlemi, en az, malzeme üzerinde
yürütülen deneyler kadar önemli olmaktadır. Agrega kalitesi oldukça iyi kontrollü tarzda
üretilen çimento kalitesine kıyasla daha çok değişkenlik gösterebilmektedir. O nedenle,
agregadan doğru numune alabilme işleminin özel önemi bulunmaktadır.
Agreganın elde edileceği kaynaklardan numune almak işlemlerinin amaçları aşağıdaki gibi
özetlenmektedir:

1. Agreganın elde edileceği kaynağın (potansiyel malzeme miktarı, uzaklık, ekonomiklik

gibi yönlerden) kullanılabilirliğine dair ön araştırma yapabilmek,
2. Agrega kaynağında, agregayı elde edebilmek üzere kullanılan üretim yönteminin kontrolü,
3. Agreganın kullanılacağı iş yerindeki (şantiyedeki) işin kontrolü
4. Agregayı kullanacak tarafın (satın alıcının), agregayı kabul etmek veya reddetmek için
karar verebilmesi.
Agrega yığınından numune alma işleminde, yığının değişik bölgelerinden kepçelerle veya
kürekle küçük miktarlarda agrega numuneleri alınmakta ve sonradan bu küçük numuneler
iyice karılarak büyük miktardaki numuneyi oluşturmaktadır. İSO E 15 no.lu standarda göre,
en az 10 küçük numune alınıp birleştirilmelidir.
Beton agregalarından numune alma yöntemi TS 707‘de belirtilmektedir.

Agrega Deneyleri için Gerekli Numune Ağırlığı

Değişik agrega deneylerinin her biri için (gradasyon, birim ağırlık, özgül ağırlık ve su emme,
v.b.) gereken minimum miktardaki numune ağırlığı TS 707'de belirtilmektedir. Herhangi bir
deney için belirtilen numune ağırlığı, o numunedeki maksimum tane boyutuna göre
değişmektedir. Maksimum agrega tane boyutu, agrega tanelerinin tümünün geçebildiği en
küçük Standard elek boyutuna eşittir. ASTM Standardları, ince agrega için en az 10 kg, iri
agreganın sahip olduğu maksimum tane boyutuna göre 10-150 kg arasında değişen
miktarlarda numune gerektiğim bildirmektedir.

Tanımlar

Numune
Numune, beton yapımında kullanılabilecek yoğun agregaları belirlemek üzere ilgili
Standardlarda belirtilen deneylerin uygulanabilmesi için oluşturulacak deney numunelerinin
hazırlanabilmesini sağlayacak nicelik ve nitelikteki agregadır.

9
Deney Numunesi

Deney numunesi, uygun yöntem ile küçültülerek uygulanacak deney için yeterli miktara
indirilmiş numune kümesi veya numune kümeleri topluluğudur.

Kapsam

Bu standard doğal yoğun agrega ocaklarından. doğal veya yapay yoğun agrega kırma, eleme,
yıkama tesislerinden veya depo alanlarından numune alma ve uygulanacak deneyler için
deney numunesi hazırlanması yöntemini kapsar. Hafif ve ağır agregalardan numune alma ve
deney numunesi hazırlama yöntemini kapsamaz.

Numune Hazırlanması

Numune Miktarı

Bir defada alınacak numune miktarı, uygulanacak deneylerin cinsi ve adedi ile agreganın en
büyük tane büyüklüğüne bağlı olarak belirlenir. Çeşitli deneyler için deneylerin dört kez
tekrarlanabileceği varsayılarak alınması gerekli görülen numune miktarları Çizelge - l de
verilmiştir. Çizelgede adı bulunmayan deneylerin yapılması da söz konuşu olduğundan deney
için gerekli olduğunda deney için gerekli olduğu ilgili deney standardında yazan deney
numunesi miktarının 4 katı kadar numune ayrıca alınmalıdır.

Çizelge-I de yazılı olan deneylerin tümü veya bazıları birlikte yapılacak ise deneyleri uygun
sıra ile uygulayarak ve 5, 6. 7, 8 inci sıradaki deneylerin uygulanmasını sona bırakarak en çok
numune gerektiren deneyin numunesi ile yetinilebilir. Örneğin:

Çizelge 1. Numune miktarları

No Deneyin adı En büyük tane büyüklüğü (mm)
0,25 0,50 1 2 4 8 16 31,5 63 90 125
1 Tane büyüklüğü dağılımı 2 2 2 2 8 8 16 20 40 40 40
tayini veya İncelik
modülü tayini

2 Birim ağırlık tayini 20 20 20 20 20 20 20 100 100 200 200

3 Özgül ağırlık tayini veya 3,2 3,2 3,2 3,2 3.2 6 8 12 20 20 20

su emme oranı tayini

4 Yüzeysel nem oranı 2 2 2 2 2 8 12 20 40 60 60

tayini

5 İnce malzeme tayini 4 4 4 4 4 8 20 20 20 20 20

6 Organik kökenli madde 2 2 3 2 2 2 — — - - -

tayini

7 Hafif madde uranı tayını L 1 l 1 1 12 12 20 20 40 40

8 Süngerimsi, camsı 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
madde tayini

10
En büyük tane büyüklüğü 63 mm olan agregaya tüm deneyleri uygulayabilmek için, birim
ağırlık tayini deneyinde gerekli olan 100 kg numune yeterlidir. Aksi halde sıradaki deneylere
ait numunelerin toplamı kadar, 244 kg, numune alınması gerekir. En büyük tane büyüklüğü ve
uygulanacak deneyler önceden bilinemediğinden numune miktarı 250 kg olmalıdır.

Numune Alma

Doğal Agrega Ocaklarında veya Depolarda Numune Alma Yerinin Seçilmesi

1. Kullanılacak toplam agrega hacmi projesindeki beton hacminden yararlanılarak yaklaşık

2. olarak belirlenir.
3. Doğal agrega ocağının agrega çıkarılabilecek derinliği (işletme derinliği) belirlenir.
4. Toplam agrega miktarı, işletme derinliğine bölünerek agreganın sağlanacağı ocağın
toplam yüzey alanı bulunur.
5. Ocağın veya depo alanının yüzey geometrisine bağlı olarak en ve boyu hesaplanır.
6. Ocak yüzeyinin dörtgen biçimli olması halinde dörtgenin köşelerinde 4, kenar orta
noktalarında 4, kenar ortalarının kesiştiği noktada l tane olmak üzere ve işletme
derinliğinin bir kez alt üçte biri bir kez de üst üçte biri içinde kalacak şekilde 18 noktadan
yaklaşık eşit miktarlarda agrega alınır.
7. Ocak yüzeyi dörtgen biçimli değil ise yaklaşık, uygun bir dörtgen kabul edilir.
8. Agrega alınan yerlerde agreganın tane sınıflarına yanıltıcı şekilde ayrışmış veya toplanmış
olmamasına renk ve yapı değişikliği bulunmamasına ozan gösterilmeli, bu nedenle yer
seçimi ve numune oluşturulması içinde deneyim sahibi kişilerden yararlanılmalıdır.
9. Alınan agregalar temiz ve sert bir yüzey üzerinde toplanır.
10. Toplanacak agreganın miktarı Madde l‘de verilen örnek göz önünde bulundurularak
Çizelge l de verilmiş olan miktarların 4 katı veya yaklaşık 1000 kg olmalıdır.
11. Toplanan agrega ince taneleri ayrışıp kaybolmayacak kadar nemlendirilir (veya
kurutulur), doygun kuru yüzeye yakın duruma getirilir. İyice karıştırıldıktan sonra bölgeç
île (Şekil - 2) veya dörde bölerek küçültme (çeyrekleme) yöntemi iki kez uygulanarak
Çizelge–1 de verilen miktara indirilir.
12. Dörde bölerek küçültme için agrega dairesel bir alana ne tarafı eşit yükseklikte olacak
şekilde serilir
13. (ġekil-l) Dairenin çapı (d) serilen malzemenin yüksekliğinin (h) yaklaşık 4 katı olmalıdır.
14. Daire şeklindeki alan bir küreğin kenarı ile planda yaklaşık dört eşit kısma bölünür.
Parçalardan karşılıklı ikisi (C ve D ile gösterilmiştir Şekil-l) numune oluşturmak üzere
yerinde bırakılır. Diğer parçalar (A ve B uzaklaştırılır.
15. Yerinde bırakılan parçalar iyice, karıştırılır, dairesel bir alana serilir ve bir kez daha dörde
bölünür.
16. Bu bölümün C ve D parçaları bir araya getirilerek numune oluşturulur.

Kırma, Eleme, Yıkama Tesislerinden Numune Alma

1. Agrega, kırma, eleme veya yıkama malzemelerinden depo alanına veya taşıyıcılara
hareketli bant ile götürülmekte ise bandın yönü eşit aralıklarla sn az 5 kez değiştirilerek
her seferinde yaklaşık eşit miktarda agrega, numune toplama kabına yöneltilir.
2. Banta yön değiştirilmemesi durumunda numune toplama kabı zaman zaman bandın
boşaltma ucuna tutularak doldurulabilir.

Numune toplama kabına toplanan agreganın toplam ağırlığı, uygulanacak deneylere göre
Çizelge - l de verilen değerlere ulaştığında numune alınması tamamlanmış olur.

11
Numunenin Korunması Ve Gönderilmesi

Numuneler alındıkları yerden gönderilecekleri yere ulaşıncaya kadar geçen süre içinde, ince
tanelerin dökülüp yok olmasına olanak vermeyecek bir yapıya sahip, kolayca yırtılmayacak
ve delinmeyecek, sağlam torbalar veya kapların içinde korunur. Taşıma sırasında güçlükle
karşılaşılmaması için torba veya kapların yaklaşık 50 kg ilk olması tercih edilmelidir.

Numune Tanımlama Kartı

Numuneyi tanımlayan ve en az (Ek-l) de verilen gerekli diğer bilgileri içeren numune

tanımlama kartı iki ayrı nüsha olarak düzenlenir. Bu kartlardan birici numune torbasının (veya
kabinin) içine, diğeri üzerine konur. Kartların bozulmaması ve kaybolmaması için gerekli
önlemler alınmalıdır.

Deney Numunesi Hazırlanması

Deney Numunesi Miktarı

Doğal agrega ocaklarından, kırma eleme yıkama tesislerinden veya depo alanlarından
alınarak laboratuara getirilmiş olan numune uygulanacak temel deneyler için alınmış ise,
ayrılması gerekli deney numunesi miktarları Çizelge- 1 de verilenlere uygun olmalıdır.
Numune, çizelgede adı bulunmayan deneylerin uygulanması için getirilmiş ise deney
numunesi miktarı, numunenin dörtte biridir.

Çizelge - 1 deki değerler her deneyin ayrı ayrı ve bir kez uygulanabilmesi için gerekli en az
deney numunesi miktarlarım göstermektedir. Tüm veya bazı deneylerin birlikte yapılması
istendiğinde, deneyleri uygun sıra ile uygulayarak ve 7, 8, 9, 10 ve 11 nci sıradaki deneylerin
uygulanmasını sona bırakarak en çok deney numunesi gerektiren deneyin numunesi ile
yetinilebilir. Örneğin; en büyük tane büyüklüğü 63 mm olan agregaya tüm deneyleri bir kez
uygulayabilmek için, birim ağırlık tayini deneyinde gerekli olan 23 kg deney numunesi
yeterlidir. Deneylerin uygulanmasında yukarıda önerilen sıra gözetilmezse ve bazı sonuçların
bir deneyden çıkarılabileceği düşünülürse (granülometrik birleşim ile incelik modülü, hacim
özgül ağırlığı ile su emme oranı gibi) toplam 61 kg deney numunesi gerekecektir,

Deney Numunesinin Üretilmesi

Deney numuneleri, numuneleri dörde bölerek küçültme (çeyrekleme) yöntemi uygulanarak

veya bölgeç (Şekil – 3-1,2) kullanarak elde edilir. Dörde bölerek küçültme yöntemini
uygulamak için, numune, önce, temiz ve sert bir yüzey üzerine yayılır. Sonra:
1. İnce tanelerin ayrışıp kaybolmayacak kadar nemlendirilir (veya kurutulur), doygun kuru
yüzeye yakın duruma getirilir. İyice karıştırıldıktan sonra taban çapı yüksekliğinin
yaklaşık dört katı olan kesik koni şeklinde biçimlendirilir.
2. Daire şeklindeki alan bir malanın kenarı ile planda dört eşit kısma bölünür, (A, B, C ve D
Şekil 3-1,c) Bunlardan üçü (A, B ve C sıra ile, deney numuneleri üretilmesinde kullanılır.
Dördüncüsü (D) ise gerektiğinde yararlanılmak üzere saklanır.
3. Deney numunelerinin elde edilmesinde kullanılacak kısımlardan önce A yukarıda
açıklandığı gibi dairesel bir alana her tarafı eşit yükseklikte olacak şekilde getirilir ve
malanın kenarı ile dört eşit kümeye bölünür (l-1, 1-2, 1-3 ve 1-4, Şekil-3).

12
4. l-l ve 1-2 numaralı kümeler deney numunesi olarak kullanılmak üzere, uygun yerlere
alınarak uzaklaştırılır. 1-3 ve 1-4 numaralı kısımlar ise bir araya getirilerek iyice
karıştırılır ve dairesel bir alan oluşturacak biçimde yeniden serilir.
5. Numunenin A kısmını bu şekilde dörde bölerek küçültülmesi ve II-I, II-2, III-l III-2,... VI-
1, VI-2 numaralı kümelerin deney numunesi olarak ayrılması işlemi, en son kümeler
yaklaşık 500 g oluncaya kadar sürdürülür (Şekil-3).
6. Deney numuneleri bu kümeler Çizelge - 3 de gösterildiği şekilde bir araya getirilerek
oluşturulur.

Deney Numunesinin OluĢturulması

Çizelge - 3 de gösterildiği gibi dörde bölünerek küçültülmüş agrega numunesi kümeleri

içinden ġekil–3-1 de her deney için ayrı ayrı belirtilmiş olan miktarı sağlayacak bir küme
deney numunesi olarak seçilir. En büyük tane çapına bağlı olarak deney numunesi bir küme
sağlanamıyor ise uygun kümeler birleştirilmelidir. Çizelge - 1 de bu birleştirme yapılmış
bulunmaktadır. Çizelge - 1 ün düzenleme şeklinden de görüldüğü gibi, bir deneyde
kullanılmış alan deney numuneyi, özelikleri bozulmamış ise, başka bir deneyde de
kullanılabilir.

B - Çimentoda Priz Süresi

Çimentonun Priz Alma Sürelerinin Tanımı

Çimento ve suyun birleştirilmesiyle elde edilen çimento hamuru plastik (şekil verilebilir) bir
durumdadır. Ancak, çimento ve suyun bir araya getirilmesiyle başlayan kimyasal
reaksiyonların etkisiyle, zaman ilerledikçe, çimento hamuru daha az plastik duruma gelmekte,
katılaşıp sertleşmeye başlamaktadır.

Çimentonun su ile birleştirildiği an ile çimento hamurunun katılaşarak plastik özelliğini

kaybettiği an arasındaki süre, "priz alma süresi" olarak tanımlanmaktadır.
Priz alma süresi, "priz başlama süresi" ve "priz sona erme süresi" olarak ayrı ayrı ifade
edilmektedir:

Priz başlama süresi, çimentoyla suyun birleştirildiği an ile çimento hamurunun fiziksel
değişiklik göstererek katılaşmaya başladığı an arasında geçen süredir.
Priz sona erme süresi ise, çimento ve suyun birleştirildiği an ile çimento hamurunun
katılaştığı (sertleĢmenin başladığı) an arasındaki süre'dir.

Çimentoların priz başlama süresinin çok kısa olmaması, priz sona erme süresinin ise çok uzun
olmaması istenmektedir. Türkiye'de üretilen portland çimentoları için priz başlama ve priz
sona erme süreleri, sırasıyla, minimum 1 saat ve maksimum 10 saattir. ASTM Standardlarına
göre priz başlama süresi en az 45 dakika, priz sona erme süresi ise, en çok 375 dakika olarak
belirtilmektedir [12].

Çimento Hamurunun "Normal Kıvam"a Getirilmesi ve Priz Sürelerinin Tayini

Çimentonun priz sürelerinin tayininde çimento hamurunun İçerisindeki su miktarı, elde
edilecek sonuçları önemli ölçüde etkiler. Priz sürelerinin tayininde, deneylerin standard
koşullarda yapılabilmesini sağlamak amacıyla, çimento hamuru, "normal kıvam" adı verilen
bir kıvamda hazırlanmaktadır. Çimento hamuru normal kıvamda olduğunda çimento
ağırlığının yaklaşık % 25 - % 30'u kadar su içermektedir. Ancak, çimento hamurunun normal

13
kıvamda olabilmesi için tam olarak ne miktarda su gerektiği deney yöntemiyle tayin
edilmektedir.

Çimento Hamurunun "Normal Kıvama" Getirilme ĠĢlemi

Çimento hamurunun normal kıvamda olabilmesi için ne kadar su içerdiği Şekil 2,4‘de
gösterilen Vicat (Vicat okunur) aleti yardımıyla TS 24'de ve ASTM C 187'de anlatılan
yöntemlerle tayin edilebilmektedir. Türk standartlarındaki yöntemle ASTM‘ deki yöntem
arasında bazı farklılıklar vardır.

Vicat aleti Şekil 1,2‘de A olarak gösterilen taşıyıcı bir çerçeve, B olarak gösterilen hareketli
bir çubuktan oluşmaktadır. Çubuğun alttaki C ucu 10 mm çapında bir sondadır, üst tarafındaki
D ucu ise çubuğun içerisine gömülü durumda olan 1 mm çapında ve 50 mm uzunluğunda bir
iğne içermektedir. İstendiğinde, iğne uç sökülüp, iğne kısmı dışarıya gelecek tarzda çubuk
üzerine tekrar takılabilmektedir. Ancak, normal kıvam tayininde bu iğne uç
kullanılmamaktadır. Aletin üzerinde çubuğun hareketini ölçecek bir gösterge bulunmaktadır.

Normal kıvam tayini için, önce, çimento ağırlığının yaklaşık % 25-30'u kadar su kullanarak
bir çimento hamuru yoğrulmaktadır. Daha sonra, bu hamur, cam bir levha üzerine oturtulmuş
ve E olarak gösterilmiş olan Vicat halkasının içerisine doldurulmaktadır. Halkanın üst iç çapı
6 cm, alt iç çapı 7 cm, yüksekliği 4 cm' dir. Vicat halkasının içerisine çimento hamuru
doldurulduktan sonra, hamurun yüzeyi halkanın üst kenarı ile aynı seviyede olacak tarzda
düzeltilmektedir.

TS 24'e göre, önce, Vicat aletinin sonda ucu camın üzerine kadar indirilerek aletin göstergesi
sıfıra getirilmektedir. Daha sonra, sondanın ucu Vicat halkasının ortasında hamur üst
yüzeyine dokunacak kadar indirilerek serbest bırakılmaktadır. Sonda, kendi ağırlığı ile,
hamurun içine girmektedir.

Normal kıvamlı hamur için kullanılan su yeterli ise, sonda cam levhaya 5mm - 7mm
kalıncaya kadar inmektedir. Bu işlem değişik miktarlarda su ile tekrar edilerek çimento için
gereken su miktarı tayin edilmektedir. (ASTM C 187'ye göre, normal kıvam için kullanılan su
miktarı yeterli ise, sonda, hamurun içerisine üstten 10 ± 1 mm girmelidir.)

Priz BaĢlama ve Sona Erme Sürelerinin Tayini

Priz sürelerinin tayininde de Şekil 2,4'de gösterilen Vicat aleti kullanılmaktadır Ancak, bu
deneyler için 10 mm çapındaki sonda ucu değil de, 1 mm çapındaki iğneli uç
kullanılmaktadır. Bunun için, önce, aletin D uçunda gömülü durumdaki iğne uç sökülerek,
iğne kısmı dışarıya gelecek şekilde tekrar takılmakta ve bu D ucu aletin alt kısmına, C ucu ise
üst kısmına gelecek şekilde ayarlanmaktadır. Normal kıvamda hazırlanan çimento hamuru
Vicat halkasının içine yerleştirildikten sonra aletin iğnesi halka içindeki hamurun üst yüzeyine
indirilmekte ve ayarlanmakladır. Daha sonra da hareket edebilir çubuk serbest bırakılarak
kendi ağırlığının etkisiyle iğnenin çimento hamurunun içerisine dalması sağlanmaktadır.

Priz sürelerinin tayini için kullanılacak yöntem TS 24'de ve ASTM C 191'de anlatılmaktadır
[14.18), TS 24'e göre, önce, Vicat iğnesinin ucu camın üzerine kadar indirilerek aletin
göstergesi sıfıra getirilmektedir. Daha sonra, iğnenin ucu çimento hamurunun üst yüzeyine
dokunacak kadar indirilerek serbest bırakılmaktadır. Çimento hamuruna batan iğne, cam
levhaya 3 – 5 mm uzaklıkta kaldığı an priz başlamış sayılmaktadır. Priz süresinin tespiti için

14
iğne her 5 dakikada bir hamura batırılmaktadır. İğnenin ucu çimento hamurunun içerisine
giremediği veya en çok 1 mm girebildiği takdirde, priz sona ermiş sayılmaktadır. ASTM C
191'e göre priz başlama süresinin tespiti için iğne uçunun çimento hamuru içerisine üstten 25
mm girmesi gerekmektedir. İğne uçunun çimento hamurunun içerisine giremediği veya en
çok 1 mm girebildiği takdirde, priz sona ermiş sayılmaktadır.

Çimento Hamurundaki Erken KatılaĢma (Ani Priz ve Yalancı Priz)

Yukarıda da belirtildiği gibi, çimento hamurunun (dolayısı ile, çimento harcının ve betonun)
çok kısa sürede katılaşması ve şekil verilemez bir duruma gelmesi istenmemektedir.

Çimento hamurunda çok kısa sürede yer alabilecek katılaşma olayları İki türlüdür:

(1) Ani priz,

(2) Yalancı priz.

Ani priz - Bilindiği gibi, priz süresini kontrol edebilmek (geciktirmek) amacıyla, çimento
üretimi esnasında bir miktar alçıtaşı klinker île birlikte öğütülmektedir. Alçıtaşı, C3A ve C4AF
ana bileşenlerinin hidratasyonunda görev almakta, bu ana bileşenlerin çok hızlı reaksiyon
göstermelerini önlemektedir.

Çimento üretimi esnasında alçıtaşı kullanılmadığı veya yeterinden çok daha az kullanıldığı
takdirde, C3A ve C4AF, su ile çok hızlı reaksiyona girerek çok kısa süre içerisinde
katılaşmaya yol açmaktadırlar. Buna "ani priz" denilmektedir. Bu şekilde çok çabuk katılaşma
gösteren çimento hamuru, hem şekil verilemez duruma gelmekte, hem yeterli dayanımı
kazanamamakta, hem de oldukça yüksek hidratasyon ısısı açığa çıkmaktadır. Anı priz
gösteren çimento hamurunun karılma işlemine devam edilse bile tekrardan plastik durum elde
edilememektedir,

Yalancı Priz - Çimento üretiminde yeteri miktarda alçıtaşı kullanılmış olsa dahi, çimento
hamuru, bazen normal süresinden çok önce (3-5 dakika içerisinde) katılaşma
gösterebilmektedir. Ancak, bu katılaşma olayı esnasında kayda değer miktarda hidratasyon
ısısı açığa çıkmamakta ve çimento hamurunun karılma işlemine devam edildiğinde, bu
anormal katılaşma olayı ortadan kalkmakta, dayanım kaybı olmamaktadır. Bu tür katılaşma
olayı, "yalancı priz" olarak tanımlanmaktadır.

Yalancı priz olayının başlıca nedeni, klinkerin öğütülmesi safhasında katılan alçıtaşının
(CaS04.2H2O) bir kısminin öğütme değirmenindeki yüksek sıcaklık etkisiyle CaS04 veya
CaSO4.1/2H2O haline dönüşmüş olmasıdır. Çimento ve su birleştirildiğinde, çimentonun
içerisinde çok az miktarda yer alan CaS04 ve CaSO4.1/2H2O, su ile hemen reaksiyona girerek
CaS04.2H2O durumuna gelmekte ve çimento hamurunun çok kısa sürede katılaşma
göstermesine yol açmaktadır. Yalancı prizin bir başka muhtemel nedeni de, çimentonun
yapısında yer alan alkalilerin havadan karbon dioksit alarak karbonatlaşmaları (alkali
karbonat haline dönüşmeleri), ve daha sonrada çimentonun hidratasyonu esnasında açığa
çıkan kalsiyum hidroksit ile reaksiyona girerek kalsiyum karbonata dönüşmesi ve katılaşmaya
yol açmasıdır.

15
Prizin BaĢlama Ve Sona Erme Sürelerinin Tayini

Normal Kıvamın Tayini

Normal kıvam tayini deneyi, 20°C ± 2°C sıcaklıkta ve nisbi nemi % 50 - %60 olan bir oda
içinde yapılmalıdır.

Cihaz

Normal kıvamın tayini için Şekil-1'de verilen vicat aleti, Şekil-1a'da verilen silindir
şeklindeki sonda ve Şekil-4'de verilen vicat halkası kullanılır.

Deneyin YapılıĢı

0,1 g hassasiyetli bir terazide tartılan 300 g çimento, küre kesmesi şeklinde (25 cm – 30 cm
çapında, 8 cm -10 cm derinliğinde) metal bir kaba konur. Kabın içindeki çimentonun ortasına
açılan bir çukura çimento kütlesinin %25-%30'u kadar içilebilir musluk suyu katılır ve kabın
iç yüzeyine uygun profilde bir kaşıkla dikkatle karıştırılır. Hamurun yoğrulmasına, çimento
ile suyun karıştırıldığı andan itibaren 3 dakika devam edilir. Bundan sonra en çok l dakika
içinde hamur vicat halkası içine yerleştirilmelidir. Sert lastik (ebonit) veya metalden yapılmış,
olan vicat halkası yaklaşık olarak 12 cm x 12 cm'lik cam, pleksiglas veya metal bir levha
üzerine konulur. Çimento hamuru doldurulmadan evvel vicat halkası içi ve cam levha üstü
ince bir yağ ile yağlanmalıdır.

Vicat halkası içine konulan hamurun yüzeyi bir spatula ile düzeltilir ve hamur halkanın üst
kenarı seviyesinde bırakılır. Vicat aletinin silindir seklindeki sondası temizlenip kurulandıktan
sonra, camın üzerine kadar indirilerek aletin göstergesi sıfıra getirilir. Sondanın ucu
hazırlanmış olan vicat halkasının ortasında hamur üst yüzeyine dokunacak kadar indirilir ve
serbestçe bırakılır. Sonda kendi ağırlığı ile hamurun içine girer. Deney sırasında alet her türlü
sarsıntıya karşı korunmalıdır. Normal kıvamlı hamur için kullanılan su yeterli ise, sonda
yarım dakika içinde cam levhaya, 5 mm - 7 mm kalıncaya kadar iner. Bu işlem muhtelif
miktarlarda su ile tekrar edilerek çimento için gereken su miktarı tayin edilir.

Priz BaĢlama Ve Sona Erme Sureleri

Priz süresi tayini deneyi 20°C ± 20C sıcaklıkta ve nispi nemi %50 - %60 olan bir oda
içinde yapılmalıdır. Deney esnasında vicat halkası içindeki hamur her türlü sarsıntıya
karşı korunmalıdır.

Şekil-2'de gösterildiği gibi vicat aletine Şekil-2a'da verilen iğne takılır ve aletin üst tablasına
27,5 g' lık bir ağırlık konur. Aletin göstergesi, iğne cam levhaya değdiği zaman sıfırı
gösterecek şekilde ayarlanır.

Madde 2.l'de belirtildiği gibi normal kıvamda hazırlanan çimento hamuru vicat halkasının
içine yerleştirilir. Vicat iğnesi halka içindeki hamurun üst yüzeyine dokunacak kadar indirilir
ve yan taraftaki vida ile sıkıştırılır. Sonra vida gevşetilerek iğnenin hamur içine serbest olarak
girmesi sağlanır. Başlangıçta hamur yumuşak olduğundan vida hafifçe gevşetilmeli ve iğnenin
birden düşmesi önlenmelidir.

16
Priz başlangıç süresinin tespiti için iğne her 5 dakikada bir hamura batırılmalıdır. İğnenin bir
defa girmiş olduğu yere bir daha girmemesi için vicat halkasının durumu her batırılıştan sonra
değiştirilmelidir. İğne her batırılıştan sonra bir bez veya süzgeç kâğıdı ile iyice silinmelidir.
Çimento hamuruna batan iğne, cam levhaya 3 mm - 5 mm uzaklıkta kaldığı an, priz
başlamış sayılır. Çimento ile suyun karıştırıldığı andan prizin başlangıç anma kadar geçen
zaman, priz başlama süresini verir.

Prizin sona erme süresinin tespiti için, prizin başlamasından sonra iğne her 15 dakikada bir
batırılmalıdır. İğnenin bir kez girmiş olduğu yere bir daha girmemesi için vicat halkasının
durumu her batırılıştan sonra değiştirilmelidir. İğne her batırılıştan sonra bir bez veya süzgeç
kâğıdı ile iyice silinmelidir. İğnenin, hamura en çok l mm girebildiği kıvam hâsıl oluncaya
kadar batırılışlara devam edilerek priz bitme süresi tayin edilir.

17
Deney No: 3
Deney Adı: Beton Agregalarında Yüzey Nemi, Tane Yoğunluğu ve Su Emme Oranı Tayini
Deneyi
Deneyin yapıldığı yer: Yapı Malzemeleri Ve Tatbiki Mekanik Laboratuarı

Deneylerin Amacı
Hedeflenen işlenebilme, dayanım ve dayanıklılığa sahip olabilecek bir beton üretiminde, önce,
eldeki malzemelerin özellikleri göz önünde tutularak beton karışımında yer alabilecek
malzemelerin miktarlarını tayini için hesap yapılmaktadır.
Beton karışım hesabında genellikle, agreganın nem durumu "Doygun Kuru Yüzey (DKY)‖
varsayılarak 1m3 betonda yer alması gereken su, çimento ve agrega miktarları
hesaplanmaktadır. (Beton karışım oranlan, bazen, agregayı "tamamen kuru" varsayarak da
yapılmaktadır.)
Karışım hesaplarında DKY olarak varsayılan agreganın nemlilik durumu, beton üretiminde
bizzat yer alan agreganım nemlilik durumu ile genellikle aynı değildir. Betonun üretileceği
gün, agrega "hava kurusu" durumunda veya "ıslak" durumda olabilmektedir. Şayet, agrega
ıslak durumda (yani, tanelerin üzerinde serbest su bulundurur durumda) ise, betonun içerisine,
karışım hesaplarında elde edilen su miktarından daha çok su katılmış olmaktadır. Böyle bir
durumda, su/çimento oranı hesaplanan miktardan daha yüksek olacağından, betondan istenilen
dayanım elde edilememektedir. Öte yandan, agrega, "tamamen kuru" veya "hava kurusu"
durumunda ise, beton karışımının içerisine katılan suyun bir miktarını emebilmektedir. Bu
durumda da istenilen işlenebilmenin ve dayanımın elde edilebilmesi güçleşmektedir.
Agregadaki mevcut suyun yüzdesi ve su emme kapasitesi, agreganın DKY durumunda olduğu
varsayımına dayanan karışım hesabında elde edilen su ve agrega miktarlarının düzeltilmesi
(gerçeğe uygun hale getirilmesi) amacıyla kullanılmaktadır. Şayet, agrega ıslak durumda ise,
serbest su miktarı hesaplanmakta ve karışıma girecek su miktarı o kadar azaltılmaktadır.
Agrega kuru durumda ise, ne kadar su emebileceği hesaplanmakta ve karışıma girecek su
miktarı o kadar artırılmaktadır. Böylece, beton karışımı için yapılan hesaplardaki su/çimento
oranından sapma olmamaktadır. (Su miktarındaki düzeltmelerin yanı sıra, agrega miktarlarında
da uygun düzeltmelere yer verilmektedir.)
Agreganın tane yoğunluk (özgül ağırlık) değeri ise betonda yer alabilecek malzeme
miktarlarının hesaplanmasında kullanılır. Betonda kullanılan çimento, su ve agregaların özgül
ağırlıkları bilindiği takdirde bu malzemelerin 1m3 içindeki hacimleri hesaplanabilmektedir.
Aynı şekilde bir malzemenin 1m3 içerisindeki hacimleri bilindiği takdirde ağırlıkları da
hesaplanabilmektedir.
Diğer taraftan, agreganın su emme kapasitesi, malzemelerin karışımı için yapılan hesaplar için
önemlidir. Ayrıca, agreganın su emme kapasitesi, betonun ve betonda kullanılan agreganın
dayanıklılığı için de büyük önem taşımaktadır. Su emme kapasitesi yüksek olan gözenekli
agregaların içerisine su kolayca girebilmekte ve soğuk havalarda buz haline dönüşerek
genleşmeye, çatlamaya yol açmaktadır.

Bu deneyde, taşıyıcı elemanlarda kullanılması nedeniyle en önemli yapı malzemesi olan

betonun bileşenlerinden hacimce en fazla yer kaplayan agreganın yüzey neminin tayini ile
özgül ağırlık ve su emme miktarı belirlenecektir.

18
AÇIKLAMA: Deney föylerinin hazırlanmasında yürürlükteki Türk Standartları esas
alınmıştır. Agregaların yüzey nemi oranı tayini deney standardı TS 3523/Aralık 1980 (Beton
Agregalarının Yüzey Nemi Oranının Tayini), tane yoğunluk ve su emme oranı tayini deneyleri
standardı ise TS EN 1097-6/ Mart 2002 (Agregaların Mekanik ve Fiziksel Özellikleri İçin
Deneyler Bölüm 6: Tane Yoğunluğu ve Su Emme Oranının Tayini)‘dir.

1. Yüzey Nemi Miktarı Tayini Deneyi

1.1. Deneyde kullanılan aletler

• Terazi
• Isıtıcı
• Madeni kap
• Metal kalıp
• Spatula

1.2. Deneyin yapılıĢı

Deneyde kullanılacak numune miktarı en büyük tane büyüklüğüne bağlı olarak değişir.
TS 707'ye uygun olarak ve yaklaşık Tablo 1'de gösterilen miktarda oluşturulmuş deney
numunesi tartılır (M0).

Tablo 1. Yüzey Nemi Oranının Tayini Deney Numunesi Miktarı

En büyük tane büyüklüğü 0,25 0,5 1 2 4 8 16 32 63 90 125
Numune miktarı (kg) 0,5 2 3 5 10 15

Tartım işlemi sırasında agreganın nemini kaybetmemesi için çok hızlı çalışılmalı ve
gereken her türlü önlem alınmış olmalıdır. Tartılan numune madeni kabin içine
yayılarak serilir ve ısıtıcının yardımıyla doygun kuru yüzey haline getirilerek tartılır
(M1). (Agreganın doygun kuru yüzey durumuna nasıl geldiği özgül ağırlık deneylerinde
belirlenen yöntemlerle ile saptanır.)
Agreganın yüzey nemi oranı; yüzey neminin agreganın doygun kuru yüzey halindeki
ağırlığına oranı olarak aşağıdaki bağıntı ile onda bir hanesine yuvarlatılarak hesaplanır.

N=[( M0- M1)/M1]xl00 (%)

N : Agreganın yüzey nemi oranı

M0: Deney numunesi deney başlangıcındaki ağırlığı (g)
M 1 : Deney numunesinin doygun kuru yüzey halindeki ağırlığı (g)

19
 Tablo 2. Yüzey nemi oranı deneyi kayıt ve hesaplama çizelgesi
Deney numunesinin
Numune No N (%)
M0 M1
1

2. Tane Yoğunluğu Ve Su Emme Oranı Tayini Deneyi (Piknometre Metodu Ġle)

2.1. Terimler ve tarifler

Etüvde kurutulmuĢ esasta tane yoğunluğu: Bir agrega numunesinin etüvde kurutulmuş
haldeki kütlesinin, taneler içindeki kapalı boşluklar ve suyun girebildiği boşluklar da dahil,
suda işgal ettiği hacme oranı.

Görünür tane yoğunluğu: Bir agrega numunesinin etüvde kurutulmuş haldeki kütlesinin,
taneler içindeki kapalı boşluklar dahil, ancak suyun girebildiği boşluklar hariç olmak üzere,
suda işgal ettiği hacme oranı.

Doygun ve yüzeyi kurutulmuĢ esasta tane yoğunluğu: Suyun girebildiği boşluklarda

bulunan su ile agrega numunesinin toplam kütlesinin, taneler içindeki kapalı boşluklar ve
suyun girebildiği boşluklar da dahil (eğer varsa), suda işgal ettiği hacme oranı.

Su emme: Suyun, tanelerdeki boşluklara nüfuz ederek emilmesi sebebiyle, etüvde kurutulmuş
agrega numunesinin kütlesinde meydana gelen artış.

Sabit kütle: En az 1 saatlik kurutmadan sonra yapılan birbirlerini izleyen tartımlar arasında,
%0,1‘den daha büyük farklılık göstermeyen kütle.

2.2.Prensip

Tane yoğunluğu, kütlenin, hacme oranından hesaplanır. Kütle, deney numunesi kısmını,
doygun ve yüzeyi kurutulmuş halde ve tekrar etüvde kurutulmuş halde tartmak suretiyle tayin
edilir. Hacim ise, piknometre metodundaki tartımlar yoluyla, yer değiştiren suyun kütlesinden
tayin edilir.

Agrega, belirli sayıda farklı tane büyüklüğü aralıklarından oluşuyorsa, deney numunesi kısmı
hazırlanmadan önce numunenin 0,063 mm ila 4mm, 4 mm ila 31,5 mm ve 31,5 mm ila 63 mm
tane büyüklüğü aralıklarına ayrılması gereklidir.

2.3. Genel Cihazlar

Hava dolaĢımlı etüv: sıcaklığın (110 ± 5)°C‘de tutulabilmesi için termostat ihtiva eden.
Terazi: numunenin kütlesini, kütlenin % 0,1‘ine tekabül eden doğrulukla tartabilen.

20
Su banyosu: termostat kontrollü ve sıcaklığı (22 ± 3)°C‘de tutulabilen.
Termometre: doğruluğu 0,1°C olan.
Deney elekleri: 0,063 mm, 4 mm, 31,5 mm ve 63 mm göz açıklık büyüklüğüne sahip.
Tepsiler, Kuru ve yumuĢak emici bezler

2.4. Ġri agreganın (4 mm-31,5 mm) tane yoğunluğu ve su emme oranının tayini

2.4.1. Gerekli özel cihazlar

Piknometre: 1000 mL ila 5000 mL arasında hacme sahip bir cam şişe ve başka uygun bir
kaptan ibaret ve deney süresi boyunca, hacmi 0,5 mL mertebesinde kararlı olan.

Not - Piknometrenin hacmi, deney numunesi kısmının büyüklüğüne uygun olarak

seçilmelidir. Hesaplama yapılmadan önce, tartım değerlerini toplamak kaydıyla, büyük bir
piknometre yerine, daha küçük iki piknometre kullanılabilir.

2.4.2. Deney numunesi kısmının hazırlanması

Agrega deney numunesi kısmının kütlesi, Tablo 3‘te verilen kütle değerlerinden daha az
olmamalıdır.

Tablo 3 - Deney numunesi kısımlarının ez az kütlesi

En büyük agrega büyüklüğü (mm) 8 16 31.5
Deney numunesi kısmının kütlesi (kg) 1 2 5

Deney numunesi kısmı, ince tanelerin uzaklaştırılması amacıyla, 31,5 mm ve 4 mm göz

açıklıklı eleklerde yıkanır. 31,5 mm göz açıklıklı elekte tutulan taneler atılır. Daha sonra
numune kurumaya bırakılır.

2.4.3. ĠĢlem

Hazırlanan deney numunesi kısmı, piknometrede bulunan, (22 ± 3)°C sıcaklıktaki suya
daldırılır ve hapsolmuş hava, piknometre, eğik konumda hafifçe yuvarlanarak ve sallanarak
uzaklaştırılır. Piknometre, su banyosu içerisinde düşey hale getirilir ve deney numunesi kısmı,
(22 ± 3)°C de (24 ±0,5) saat süreyle tutulur. Islatma süresinin sonunda, piknometre su
banyosundan çıkarılır ve varsa geriye kalan hapsolmuş hava, piknometreyi hafifçe
yuvarlamak ve sallamak suretiyle uzaklaştırılır.

Piknometre, su ilave edilerek taşacak şekilde doldurulur ve kap içerisinde hiç bir hava
hapsedilmeden tepe kısmına bir kapak yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı
kurutulur ve tartılır (M2). Suyun sıcaklığı kaydedilir.

Agrega taneleri, sudan çıkarılır ve birkaç dakika süreyle kurumaya bırakılır. Piknometre
tekrar su ile doldurulur ve kapak daha önce belirtildiği şekilde yerleştirilir. Daha sonra,
piknometrenin dış kısmı kurutulur ve tartılır (M3). Suyun sıcaklığı kaydedilir.

M2 ve M3 tartımları esnasında, piknometredeki su sıcaklıkları arasındaki fark, 2°C‘yi

geçmemelidir.

21
Suyu süzülmüş deney numunesi kısmı, kuru bezlerden birinin üzerine alınır. Bez üzerine
yerleştirilen agrega tanelerinin yüzeyi dikkatlice kurutulur ve bez rutubet ememeyecek hale
geldiğinde, taneler, ikinci bir kuru, yumuşak emici bez üzerine aktarılır. Agrega taneleri,
kalınlığı bir agrega tanesinden daha fazla olmayacak şekilde, bu ikinci bez üzerine yayılır ve
görülebilir bütün su filmleri uzaklaştırılana kadar direk güneş ışığından veya herhangi bir ısı
kaynağından korunarak atmosfere maruz bırakılır. Ancak bu durumda agrega taneleri, hala
rutubetli bir görünüm arz eder.
Doygun ve yüzeyi kuru deney numunesi kısmı, bir tepsiye aktarılır ve tartılır (M1). Agrega
taneleri, hava dolaşımlı bir etüvde, (110 ± 5)°C‘de, sabit kütleye (M4) kadar kurutulur.

2.4.4. Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi

Tane yoğunlukları, megagram/metreküp cinsinden, aşağıdaki eşitlikler yardımıyla hesaplanır:

Görünür tane yoğunluğu:

Etüvde kurutulmuş esasta tane yoğunluğu:

Doygun ve yüzeyi kurutulmuş esasta tane yoğunluğu:

Su emme oranı (WA24), 24 saatlik daldırmadan sonra, kuru kütlenin bir yüzdesi olarak,
aşağıdaki eşitlik yardımıyla hesaplanır:

Burada;
M1: Doygun ve havada yüzeyi kurutulmuş agreganın kütlesi, g,
M2: Doygun agrega numunesini ihtiva eden piknometrenin kütlesi, g,
M3: Sadece su ile doldurulmuş piknometrenin kütlesi, g,
M4: Etüvde kurutulmuş deney numunesi kısmının kütlesi, g

Not - Hesaplamalar, aşağıdaki eşitlik kullanılarak kontrol edilebilir:

22
Tablo 4. İri agrega için deney kayıt ve hesaplama çizelgesi
Deney numunesinin
Numune ρa ρrd ρssd WA24
No M1 M2 M3 M4
1

2.5. Ġnce agreganın (0.063 mm-4 mm) tane yoğunluğu ve su emme oranının tayini

2.5.1. Gerekli özel cihazlar

Piknometre: 500 mL ila 5000 mL arasında hacme sahip bir cam şişe ve başka uygun bir
kaptan ibaret ve deney süresi boyunca, hacmi 0,5 mL mertebesinde kararlı olan.

Metal kalıp: üst kısmının çapı (40 ± 3) mm, alt kısmının çapı (90 ± 3) mm ve yüksekliği (75
±3) mm kesik koni şeklinde olan. Metal kalıbın et kalınlığı en az 0,8 mm olmalıdır.

Metal sıkıĢtırıcı: (340 ± 15) g kütleli, çapı (25 ± 3) mm olan dairesel kesitli bir karıştırma
yüzeyi ihtiva eden ve metal kalıp ile birlikte kullanılan.

Huni: cam mamul (metal kalıp ve sıkıştırıcı kullanımına alternatif olarak).

Tepsi: alanı 0,1 m2 den daha küçük olmayan düz tabanlı, kenar yüksekliği 50 mm den daha az
olmayan ve suyu emmeyen bir malzemeden imal edilmiş olan.

Sıcak hava kaynağı: saç kurutma makinası gibi.

Deney numunesi kısmı, ince tanelerin uzaklaştırılması amacıyla, 4 mm ve 0,063 mm göz

açıklıklı eleklerde yıkanır. 4 mm göz açıklıklı elekte tutulan taneler atılır.

2.5.2. ĠĢlem

Hazırlanan deney numunesi kısmı, piknometrede bulunan, (22 ± 3)°C sıcaklıktaki suya
daldırılır ve hapsolmuş hava, piknometre eğik konumda hafifçe yuvarlanmak ve sallanmak
suretiyle uzaklaştırılır.

Piknometre, su banyosu içerisinde düşey hale getirilir ve deney numunesi kısmı, (22 ±
3)°C‘de, (24 ±0,5) saat süreyle tutulur. Islatma süresinin sonunda, piknometre su
banyosundan çıkarılır ve varsa geriye kalan hapsolmuş hava, piknometre, hafifçe
yuvarlanmak ve sallanmak suretiyle uzaklaştırılır.

Piknometre, su ilave edilerek taşacak şekilde doldurulur ve kap içerisinde hiç bir hava
hapsedilmeden tepe kısmına bir kapak yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı
kurutulur ve tartılır (M2). Suyun sıcaklığı kaydedilir.

23
Deney numunesi kısmını kaplayan suyun büyük bir kısmı süzülür ve piknometre bir tepsiye
boşaltılır. Piknometre, tekrar su ile doldurulur ve kapak daha önce belirtildiği şekilde
yerleştirilir. Daha sonra, piknometrenin dış kısmı kurutulur ve tartılır (M3). Suyun sıcaklığı
kaydedilir.

M2 ve M3 tartımları esnasında, piknometredeki su sıcaklıkları arasındaki fark, 2°C‘yi

geçmemelidir.

Islak deney numunesi kısmı, tepsinin tabanına üniform bir tabaka halinde yayılır. Yüzey
rutubetini buharlaştırmak amacıyla, agrega taneleri, hafif bir sıcak hava akımına maruz
bırakılır. Agrega taneleri, üniform bir kurumanın elde edilmesi amacıyla, hiçbir yüzey nemi
görülmeyinceye ve taneler artık birbirlerine yapışmayıncaya kadar, sık aralıklarla karıştırılır.
Karıştırma devam ederken, numune, oda sıcaklığına kadar soğutulur. Yüzey kuruluğunun
sağlanıp sağlanmadığının tespit edilmesi için, metal koni kalıbı, en büyük çapa sahip kısım,
tepsinin tabanına gelecek şekilde yerleştirilir. Koni kalıbı, bir miktar kuru deney numunesi
kısmıyla gevşek olarak doldurulur ve kalıbın üst kısmındaki delikten geçirilen bir sıkıştırıcı
kullanmak suretiyle agrega yüzeyi 25 defa hafifçe vurularak sıkıştırılır. Sıkıştırma işleminden
sonra, kalıp tekrar doldurulmaz. Kalıp, üzerinde hiçbir agrega tanesi olmayacak şekilde,
dikkatlice kaldırılır. Elde edilen agrega konisi çökmezse, kalıp kaldırıldığında çökme olayı
meydana gelene kadar kurutmaya devam edilir ve koni deneyi tekrarlanır1.

Not - Bu işlemle ilgili yol gösterici bilgiler, Ekteki şekillerde verilmiştir.

Doygun ve yüzeyi kurutulmuş deney numunesi kısmı tartılır (M1). Agrega taneleri, hava
dolaşımlı etüvde, (110 ± 5)°C‘de sabit kütleye (M4) kadar kurutulur.

2.5.3. Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi

Tane yoğunlukları, megagram/metreküp cinsinden, aşağıdaki eşitlikler yardımıyla hesaplanır:

Görünür tane yoğunluğu:

Etüvde kurutulmuş esasta tane yoğunluğu:

1
İnce agreganın DKY hali yürürlüğü kaldırılan TS 3523/Aralık 1980‘te şu şekilde
belirtilmekteydi: DKY halinin kesme yöntemi ile belirlenmesi: DKY olduğu tahmin edilen
numune yarım küre şeklinde bir yığın haline getirilir. Yığın mala ile düşey olarak ikiye
bölünür. Bölünen ara yüzeyler kendilerini tutuyor ise kurutmaya devam edilir. Bu
yüzeylerin yıkıldığı durumda numunenin DKY haline geldiği anlaşılır. Gerekmesi
durumunda bu yöntemle de DKY belirlenebilir. Ancak, uygulamada her zaman
yürürlükteki standartların yöntemleri göz önünde bulundurulmalıdır.

24
Doygun ve yüzeyi kurutulmuş esasta tane yoğunluğu:

Su emme oranı (WA24), 24 saatlik daldırmadan sonra, kuru kütlenin bir yüzdesi olarak,
aşağıdaki eşitlik yardımıyla hesaplanır:

Burada;
M1: Doygun ve havada yüzeyi kurutulmuş agreganın kütlesi, g,
M2: Doygun agrega numunesini ihtiva eden piknometrenin kütlesi, g,
M3: Sadece su ile doldurulmuş piknometrenin kütlesi, g,
M4: Etüvde kurutulmuş deney numunesi kısmının kütlesi, g

Not - Hesaplamalar, aşağıdaki eşitlik kullanılarak kontrol edilebilir:

Tablo 5. İri agrega için deney kayıt ve hesaplama çizelgesi

Deney numunesinin
Numune ρa ρrd ρssd WA24
No M1 M2 M3 M4
1

RAPORLA ĠLGĠLĠ NOTLAR:

1. Raporlar bilgisayarda yazılacaktır.

2. Sonuçlar ya da numunelerle ilgili bilgiler çizelgeler halinde verilecektir.

3. Rapor teslim süresi deney yapıldıktan sonra bir haftadır.

4. Raporlar mutlaka sonuçların değerlendirmesini içerek şekilde hazırlanacak ve de özgün

olacaktır. Yani her öğrenci sonuçları kendisi yorumlayacaktır.

25
 -Ek—

Ġnce agregaların doygun ve yüzeylerinin kuru olmasıyla ilgili kılavuz

a) Nemli agrega: Metal kalıbın şeklini hemen hemen tamamen korur.

b) Hafif nemli agrega: Dikkate değer bir çökme söz konusudur.

c) Doygun ve yüzeyi kuru agrega: Hemen hemen tamamen çökme söz konusudur; fakat
tepe, hâlen görülebilir durumdadır ve şevler belirli bir açıya sahiptir.

d) Etüvde kurutulmuĢa yakın olan agrega: Tepe, belirgin değildir ve yüzey çizgisi,
yaklaşık olarak eğrisel bir yapı arz eder.

26
Deney No: 4
Deney Adı: Donatı Çekme Deneyi
Deneyin yapıldığı yer: Yapı Malzemeleri ve Tatbiki Mekanik Laboratuarı

Deneyin Amacı

Bir sistemin boyutlandırılması veya şekil değiştirmesinin incelenmesi için kullanılan

malzemenin mekanik özelliklerinin, yani dış etkiler altında şekil değiştirme ve kırılma
özelliklerinin bilinmesi gerekmektedir. Çekme deneyi, malzemelerin mekanik özelliklerinin
belirlenmesi ve mekanik davranışlarına göre sınıflandırılması amacıyla yapılır. Çekme
deneyi sonucunda elde edilen veriler doğrudan mühendislik hesaplarında kullanılır. Bu
yüzden çekme deneyi, en yaygın olarak kullanılan tahribatlı malzeme muayenesi
yöntemlerinden biridir.

Deneyin YapılıĢı

Çekme deneyi, ilgili standartlara göre hazırlanan deney örneğinin, tek eksende ve sabit bir
hızla koparılıncaya kadar çekilmesi işlemidir. Bunun için önce, incelenmesi istenen
malzemeden talaşlı işlemle standartlara uygun örnekler hazırlanır. Türk standartlarında TS
138 A, B, C, D, E ve F olmak üzere altı örnek tipi bulunur. Örnek tipi büyük ölçüde
malzemenin biçimine göre seçilir. Sekil 1'de TS 138 A normuna göre hazırlanmış daire kesitli
(yuvarlak) silindirik başlı bir çekme örneği görülmektedir.

ġekil 1. Daire kesitli silindirik başlı çekme örneği

Bu şekilde; d 0 örneğin çapını, d 1 bas kısmının çapını ( 1.2 d 0), /v inceltilmiş kısmın
uzunluğunu (lo+do), lo ölçü uzunluğunu ( 5do) (boy değişimlerinin ölçüleceği iki nokta arasındaki
uzaklık), h bas kısmının uzunluğunu ve lt, örneğin toplam uzunluğunu göstermektedir. Çapı 12
mm ve ölçü uzunluğu 60 mm olan çekme örneği; 12x60 TS 138A şeklinde gösterilebilir.

Hazırlanan örnek çekme makinesinin çenelerine takılarak deney yapılır. Şekil 2'de tipik bir
çekme makinesinin resmi görülmektedir. Deney sırasında, çekme örneğine sürekli olarak
artan çekme kuvveti uygulanarak örnekte kırılıncaya kadar meydana gelen uzama
kaydedilir.

27
 ġekil 2. Tipik bir çekme makinesi

Çekme Deneyinden Elde Edilen Veriler

Çekme deneyi sırasında elde edilen gerilme ve uzama değerleri aşağıdaki

bağıntılar yardımıyla bulunur.
F
Çekme gerilmesi ( ) 
Ao

Birim uzama     l
lo
l
Yüzde uzama %    100
lo
Burada; F çekme kuvvetini, Ao deney örneğinin ilk kesit alanını, l o örneğin ilk ölçü boyunu
ve Δl örnekte meydana gelen uzama miktarını gösterir.

Çekme deneyi sonucunda kuvvet (F) - uzama (Δl) eğrisi elde edilir. Ancak, bu eğri ile birlikte
kullanılan örneğin boyutlarını da vermek gerekir. Bu nedenle, bu eğri yerine daha evrensel
olan gerilme - birim uzama eğrisi kullanılır. F ve Δl için elde edilen okuma çiftlerinden, F
başlangıçtaki kesit alanına (Ao) bölünerek σ ve Δl numunenin başlangıçtaki boyuna (lo)
bölünerek ε hesaplanır. Apsise ε ve ordinata σ değerleri yerleştirilerek gerilme şekil
değiştirme diyagramı elde edilir. Gerilme-birim uzama (şekil değiştirme) eğrisine çekme
diyagramı denilir. Şekil 3'de normalize edilmiş durumdaki düşük karbonlu bir çeliğin gerilme -
birim uzama eğrisi verilmiştir. Esasında gerilme- birim uzama eğrisi, çekme makinesinden
elde edilen kuvvet- uzama eğrisine benzer şekle sahiptir.

Çekme deneyi sonucunda malzemenin orantı sınırı, elastiklik sınırı, akma sınırı ve çekme
dayanımı gibi mukavemet değerleri ile kopma uzaması, kopma büzülmesi ve tokluk gibi

28
süneklik değerleri belirlenir. Malzemenin cinsine, kimyasal bileşimine ve metalografik
yapısına bağlı olan bu özellikler aşağıda sırasıyla açıklanmaktadır.

ġekil 3. Düşük karbonlu yumuşak çeliğin çekme diyagramı

1. Orantı sınırı (σo) : Gerilme-birim uzama diyagramında Hooke yasasının,

yani σ = E.ε bağıntısının geçerli olduğu doğrusal kısmı sınırlayan gerilme değeridir. Bu
bağıntıdaki orantı katsayısına (E) elastiklik veya esneklik modülü denilir ve çekme
diyagramının elastik kısmını oluşturan doğrunun eğimini gösterir. Ahşap, kauçuk ve
deri gibi bazı malzemelerin gerilme (σ) - birim uzama (ε) diyagramında böyle bir
doğrusal eğri bulunmadığı için sabit bir E değeri yerine, ancak belirli bir noktadaki
teğetin eğimi söz konusu olur. Bir malzemenin elastiklik modulü ne kadar büyükse,
rijitliği yani elastik sekil değiştirmeye karsı direnci de o oranda büyük olur. Bir
malzemeye ait elastiklik modülü herhangi bir ısıl veya mekanik işlem ile değiştirilmez.
2. Elastiklik sınırı (σe) : Malzemeye uygulanan kuvvet kaldırıldığı zaman
plastik uzamanın görülmediği veya yalnız elastik sekil değiştirmenin meydana geldiği
en yüksek gerilmeye denir. Genellikle aralarındaki farkın çok az olması nedeniyle,
elastiklik sınırı orantı sınırına eşit kabul edilebilir. Pratikte σe yerine %0.01 veya
%0.005'lik plastik uzamaya karşılık gelen gerilme (σ0.01 veya σ0.005) değerleri alınır.
3. Akma dayanımı (σa ) : Uygulanan Çekme kuvvetinin yaklaşık olarak sabit kalmasına
karşın, plastik sekil değiştirmenin önemli ölçüde arttığı ve çekme diyagramının
düzgünsüzlük gösterdiği bölgeye karsı gelen gerilme değeridir. Akmanın başladığı
gerilme değeri üst akma sınırı (σa.ü) ve akmanın devam ettiği ortalama gerilme de alt akma
sınırı (σa.a) olarak adlandırılır, şekil 3. Düşük karbonlu yumuşak çelik gibi bazı malzemeler
deney koşullarına bağlı olarak belirgin akma sınırı gösterebilirler. Malzemelerin belirgin
akma göstermemesi durumunda, genelde %0.2'lik plastik uzamaya (εplastik = 0.002) karsı
gelen çekme gerilmesi akma sınırı veya akma dayanımı olarak alınır. Şekil 4'de belirgin
akma göstermeyen bir malzemenin çekme diyagramı ile bu malzemenin akma
dayanımının nasıl belirlendiği görülmektedir.
4. Çekme dayanımı (σç) : Bir malzemenin kopmadan veya kırılmadan dayanabileceği en
yüksek çekme gerilmesi olarak tanımlanır. Bu gerilme, çekme diyagramındaki en yüksek

29
 gerilme değeri olup, σç = Fmaks / Ao formülü ile bulunur. Burada Fmaks malzemeye
uygulanan en yüksek kuvveti, Ao ise malzemenin ilk kesit alanını gösterir. Bu gerilmeye
ulaşılıncaya kadar deney parçasının kesiti her tarafta aynı oranda azaldığı halde, bu
gerilmeye karsı gelen noktadan sonra örnek bir bölgede yerel olarak büzülmeye başlar ve
daha küçük bir gerilmede kopar.

ġekil 4. Belirgin akma göstermeyen bir malzemenin akma dayanımının belirlenmesi

5. Kopma uzaması (K.U.) : Çekme örneğinin boyunda meydana gelen en yüksek yüzde
plastik uzama miktarı olarak tanımlanır. Çekme deneyine tabi tutulan örneğin kopan
kısımlarının bir araya getirilmesi ile son boy ölçülür ve boyda meydana gelen uzama Δl =lk-lo
bağıntısı ile bulunur. Burada; lo örneğin ilk ölçü uzunluğunu, lk ise örneğin kırılma anındaki
boyunu gösterir.

l
Kopma uzaması ise; K.U.= % x 100
lo
bağıntısı yardımıyla belirlenir. Bu değer, malzemenin sünekliğini gösterir. Bir malzemede
akma ve çekme dayanımlarını yükselten etkenler çoğunlukla sünekligi azaltırlar. Plastik
sekil değişimine elverişli olmayan malzemeye gevrek malzeme denir. Bu nedenle, gevrek
malzemeler teorik olarak kopma uzaması göstermezler, ancak uygulamada %l-2 gibi düşük
oranlarda kopma uzaması gösteren malzemeler de gevrek kabul edilirler.

6. Kopma Büzülmesi (K.B.): Çekme örneğinin kesit alanında meydana gelen en büyük
yüzde daralma veya büzülme miktarı olup

%K.B. = (Ao -Ak)/ Ao x 100

bağıntısı ile hesaplanır. Burada; Ao deney örneğinin ilk kesit alanını, Ak ise kırılma anındaki
kesit alanını veya kırılma yüzeyinin alanını gösterir. Kopma büzülmesi, kopma uzaması gibi
sünekligin bir göstergesidir. Sünek malzemelerde belirgin büzülme veya boyun verme
meydana gelirken, gevrek malzemeler büzülme göstermezler. Şekil 5'te, gevrek ve sünek
malzemelerin kırılma davranışı şematik olarak gösterilmiştir.

7. Rezilyans: Malzemenin yalnız elastik sekil değiştirmesi için harcanan enerji veya
elastik sekil değiştirme sırasında malzemenin depoladığı enerji demektir. Bu enerji,
gerilme (σ) - birim uzama (ε) eğrisinin elastik kısmının altında kalan alan

30
  el . el
( ) ile belirlenir ve örnek kırılınca geri verilir (Şekil 6).
2

a) Gevrek malzemenin (büzülme yok) b) Sünek malzemenin (büzülme var)

ġekil 5. Gevrek ve sünek malzemenin kırılması

8. Tokluk: Malzemenin kırılıncaya kadar enerji abzorbe etme yeteneğine denir. Genellikle (σ)
- (ε) eğrisinin altında kalan alanın hesaplanması ile bulunur (Şekil 6). Birim hacim basına
düsen plastik sekil değiştirme enerjisi olarak tanımlanan tokluk, malzemenin kırılmaya
karsı direncinin bir ölçüsü olarak kabul edilir. Süneklikte olduğu gibi, tokluğun karşıtı olarak da
gevreklik deyimi kullanılır.

ġekil 6. Gerilme-birim uzama eğrisi yardımıyla şekil değiştirme enerjilerinin (rezilyans ve

tokluk) belirlenmesi

31
ġekil 7. Bazı metallere ait çekme diyagramları
a) Yüksek mukavemetli çelik ( yarı sünek )
b) Düşük karbonlu çelik (sünek)
c) Kır dökme demir (gevrek)
d) Tavlanmış bakır ( sünek)

32
Deney No: 5
Deney Adı: Agregalarda Elek Analizi
Deneyin yapıldığı yer: Yapı Malzemeleri Ve Tatbiki Mekanik Laboratuarı

Deneyin Amacı:

Agrega yığınındaki taneler çeşitli boyutlardadır. Granülometri, diğer bir deyişle elek analizi
bir agrega yığınının tane büyüklüklerine göre dizilişini belirlemek için yapılır. Granülometrik
birleşim agrega numunesindeki boyutları belirli sınırlar arasında bulunan tanelerin ne
miktarda agrega içinde bulunduğunu ortaya koyar. Granülometri betonun kompasitesini,
yoğurma suyu miktarını, dayanım ve dayanıklılığını büyük ölçüde etkiler.

Elek analizinde kullanılan elekler,belirli boyutlarda, dairesel delikli veya kare şeklinde
gözleri bulunan genellikle pirinçten yapılmış gereçlerdir. TSE‘nin yeni şartnamesinde Şekil
1.‘de gösterilen kare gözlü veya kare delikli eleklerin kullanılması kabul edilmiştir.

a
ġekil 1. Kare gözlü elek tipi

Eleklerin dizilişi belirli bir geometrik diziyi teşkil eder . Özellikle betonun davranışında
önemli etkileri olan küçük boyutlardaki tanelerin oranını daha iyi inceleyebilmek için, küçük
delik boyutlu eleklerin sayısı daha fazla tutulur. (Tablo 1.‘de agrega elek serileri verilmiştir).

Dairesel delikli eleklerin daha gerçekçi sonuçlar verdiği söylenebilirse de yapımının kolaylığı
açısından daha çok örgülü kare delikli eleklerin kullanılması yaygınlaşmaktadır. Kare ve
dairesel delikli elekler arasında ilişkinin 1,25a=d olduğu kabul edilebilir.

Agrega elek serileri (yeni TS 706) elek Dairesel delikli elekler (eski şartname)
açıklığı(mm) elek açıklığı (mm)
63 (kare delikli) 70
31,5(kare delikli) 30
16(kare delikli) 15
8(kare delikli) 7
4(kare delikli) 3
2(kare delikli) 2
1(kare delikli) 1
0,5(kare delikli) 0,5
0,25 (kare delikli) 0,2

Tablo 1. Agrega Elek Serileri

Deneyin Yapılması :

Elek analizi üç aşamada yapılır:

1. Örnekleme:Deney ince agregada en az 1 kg, iri agregada en az 3 kg numune üzerinde

yapılır. Yığından alınan numunenin tüm yığını temsil etmesi şarttır. Numune yığının üst
ve eteklerinden alınmamalıdır. Agrega yığını yaklaşık olarak üç kısma ayrılır. Orta kısmın
üstü 5-10 cm atılarak, tercihen bir boru ile sondalanarak numuneler temiz bir torbaya
alınır. Bu işlem yığının muhtelif yerlerinde tekrarlanır. En az 10 yerden alınan örnekler
minimum 13 kg ince agrega için ve 25 kg kaba agrega için olacak şekilde alındıktan sonra
temiz bir yüzeye silindir şeklinde toplanır. Dört eşit dilime ayrılır. Dilimlerin karşılıklı iki
tanesi atılır. Kalan malzeme karıştırılarak tekrar silindir şekline getirilir ve dört dilime
ayrılarak karşılıklı iki dilim atılır. Bu işlem ince agrega da 1 kg ve kaba agregada 3kg‘a
düşene kadar devam edilir. Bu işleme çeyrekleme adı verilir. Kalan numune laboratuara
geçirimsiz ve temiz bir torba içinde getirilir. Bu örnek alma yöntemi yalnız elek analizi
için geçerli olmayıp, bütün agrega deneyleri için geçerlidir.
2. Eleme iĢlemi : Laboratuara getirilen numune değişmez ağırlığa kadar fırında kurutulur.
Kurutulan deney numunesi büyük delikliden küçük delikliye doğru üst üste dizilmiş elek
dizisinin üstüne konarak elenir. Eleme işlemi genelde elde sarsma şeklinde veya özel
makinelerde yapılır. Üst elekten gecenler, hemen daha küçük delikli elek üzerinde toplanır
ve bu elekte de elenir. Bu işleme boyutu en küçük olan eleğe kadar devam edilir. En
küçük delikli elekten geçenlerde bir tepside toplanır.
3. Tartma iĢlemi : Eleme işlemi sonunda her elek ve en son elekten geçen malzeme
miktarları 0,1 gr ölçülebilen terazide tartılır.

Örnek: Aşağıda 3000 gr numune üzerinde yapılan bir deneyin sonuçları ve değerlendirmesi
verilmiştir.

Tablo 2. Bir granülometri tayinine ait deney sonuçları ve değerlendirilmesi.

Elek üstünde Elek altına

Elek gözü kalan geçen Elek üstünde
Elekten geçen (%)
açıklığı (mm) (yığışımlı) (yığışımlı) kalan (%)
malzeme (gr) malzeme (gr)
31,5 25 3000-25=2975 100*2975/30000=99,1 0,9
16 900 3000-900=2100 70 30
8 1510 3000-1500=1490 49,6 50,4
4 2080 3000-2080=920 30,6 69,4
2 2260 3000-2260=740 24,7 75,3
1 2570 3000-2570=430 14,3 85,7
0,5 2690 3000-2690=310 10,3 89,7
0,25 2860 3000-2860=140 4,6 95,4

34
 ġekil 2. Tablo 2.’ye ait deney sonuçlarının granülometri eğrisi

Granülometri eğrisi ve özellikleri:

Apsis eksenine elek çapları, ordinat eksenine elekten geçen malzeme (%) ‗leri çizilerek elde
edilen grafiğe ―Granülometri Eğrisi‖ adı verilir.

Granülometri eğrisinin özellikleri;

1. Granülometri eğrileri daima artan eğrilerdir. Bu eğrilerde ancak yatay doğru parçaları
bulunabilir.
2. Granülometri eğrisinin %100 çizgisine yakın olması agrega yığının ince olduğunu, %0
çizgisine yakın olması agrega yığınının iri olduğunu gösterir.
3. Eğri tüm elek bölgesinde mevcuttur.
4. Birbirini izleyen iki elek no‘suna karşı gelen % ordinatlarının farkı, agrega yığınının o iki
elek arasında kalan malzeme %‘sini verir. Mesela %99,1-%70=%29,1‘i 35mm‘den küçük
16mm‘den büyük tanelerden oluşur.

Yukarıda söylenenin bir sonucu olarak eğrinin yatay bir çizgisi var sa, bu yatay çizgiye karşıt
gelen elekler arasında tane yok demektir. Bu tür bir granülometri ye sahip olan agregalara
―süreksiz (kesikli) granülometri‖‗li agregalar denilir.

Beton üretiminde agrega tanelerinin çimentoya yapışabilmesi için tüm tane yüzeyl erinin ince
bir su filmi ile kaplanması gerekir. Tane boyutları küçüldükçe tanelerin toplam yüzeyi artar.
Toplam yüzeyin artması sonucu toplam yüzeyi ıslatacak su miktarı da artar. Halbuki ıslatma
suyu beton sertleştikten sonra buharlaşarak betonu terk edeceğinden yeri boşluk olarak
kalacaktır. Çünkü bu su hidratasyon için gerekli olan sudan ve jel suyundan fazladır ve
çimentoya bağlanmadığından bu fazla su nedeniyle oluşan boşluklar betonun mukavemetini
düşürür, geçirimliliği arttırır. Şu halde agrega granülometri sinin ince olması gerekir.

Diğer taraftan tanelerin aralarında kalan boşluklarda granülometrinin fonksiyonudur. Aynı

çapta veya büyüklükte (ince veya kalın) agrega ile doldurulmuş bir kaptaki boşluk hacmi,
uygun granülometri de karışık boyutlardan oluşan agreganın doldurduğu aynı hacimdeki
kabın içindeki boşluklardan daha fazladır. Mesela, eşit çaplı kürelerden oluşan bir bilye
yığınından sağlanabilecek en fazla doluluk %74 olabilir. Ancak küreler arasındaki boşluklara

35
daha küçük çaplı küreler koyarak bu doluluğu arttırmak mümkündür. Küre çaplarını daha da
küçülterek arada kalacak boşluklar da doldurulabilir. Bu suretle yığının boşluğunu minimuma
indirgemek mümkündür

Boşluğun minimum olması çimento ve su miktarının minimum düzeyde kalmasını sağlayacak

ve böylece daha ekonomik ve daha mukavemetli bir beton üretmek mümkün olacaktır.

Bu alanda yapılan birçok deneysel çalışma neticesinde ―ideal granülometri‖ veya ―referans
granülometri‖ eğrileri bulunmuştur.

Uygulama kolaylığı yönünden standart değerler birçok ülke standartlarında eğriler yerine
eğrilerle sınırlandırılmış bölgeler olarak verilmektedir (Şekil 3).

Ġdeal granülometrinin gayesi, gerçekleĢtirilebildiği oranda minimum boĢluklu ve toplam

yüzeyi minimum agrega elde etmektir.

Genellikle doğadaki agregalar ham durumda bu ideal granülometrilere uymazlar. Bu durumda

doğal agregaları belirleyeceğimiz oranlarda karıştırarak ideal granülometrilere en yakın
granülometri ye sahip bir karışım elde etmemiz gerekmektedir.

Deney sonuçları:

Elek göz Elek Dara+ Elek Elek üstünde Yığışımlı Kalan (%) Geçen (%)
açıklığı Darası üstünde kalan kalan Malzeme
(mm) (kg) malzeme(kg) malzeme (kg) Miktarı (kg)

Yorum:

36
ġekil 3. Standart Granülometri Eğrileri

37
Deney No: 6
Deney Adı: Penetrasyon ve Düktilite Deneyleri
Deneyin yapıldığı yer: Ulaştırma Laboratuarı

Bitümlü Bağlayıcılara Uygulanan Deneyler

Bitümlü bağlayıcılara uygulanan deneyler, bağlayıcının teknik şartnamelerde istenilen

kurallara uygun olup olmadığının belirlenmesi için yapılır. Şu anda Türkiye'de
kullanılan ve yollar fenni şartnamesinde verilen bitüm şartnamesi tablo 2.14'te
görülmektedir.

A - Penetrasyon Deneyi

Bitümlü bağlayıcıların kıvamlılığı "penetrasyon deneyi" ile tayin edilir. Penetrasyon;

standart bir iğnenin belirli yük altında, belirli bir süre içinde, belli sıcaklıktaki
bağlayıcıya dikey doğrultuda batma uzunluğudur. Penetrasyon birimi 0.01cm'dir.
Penetrasyon cihaz göstergesindeki her taksimat 0.1mm'ye eşittir. Penetrasyon değeri
500'e kadar olan bitümlü bağlayıcılarda numuneye 25°C sıcaklıkta 5 saniye süre ile 100
gr'lık bir yük uygulamaktadır. Penetrasyon değeri 500'ün üzerinde olan numuneler için
deney 15°C'de yapılmakta ve yükleme şartları değişmektedir. Burada penetrasyon
değeri 500'e kadar olan bitümlü bağlayıcılara uygulanan deney yöntemi anlatılmaktadır.

Cihazlar

Penetrasyon Cihazı: Sürtünmeye uğramadan dikey olarak hareket edebilen iğne ile
batma miktarını gösteren taksimatlı gösterge ve üzerine numune kabı veya aktarma kabı
konulan tabladan ibarettir. (Şekil 1).

Penetrasyon Ġğnesi: Penetrasyon iğnesi yaklaşık 2 inç uzunlukta ve 1.00 -1.02mm

çapında TS 2535'e uygun olarak paslanmaz çelikten yapılmış olmalıdır. İğnenin
tutturulduğu yükseğin dışında kalan kısmının
Derinlik (mm) İç Çap (mm)
Penetrasyonu 200 veya daha düşük numuneler için 35 55
Penetrasyonu 200–300 olan numuneler için 45 70
Penetrasyonu 350–500 olan numuneler için 60 70
Boyu 40 mm'den küçük, 43mm'den büyük olmamalıdır.

Numune Kabı: Metal veya camdan yapılmış dibi düz silindirik bir kaptır. Numune kabı
için tavsiye edilen boyutlar;

Su Banyosu: Su banyosu sıcaklığı 25±0,1°C'de sabit tutulabilmeli ve içine en az 10 lt

su alabilmelidir.

Aktarma Kabı: İçerisine numune kabının konduğu aktarma kabı en az 350 cm3
kapasitede ve numune kabının tamamen su ile kaplanması sağlayacak derinlikte
olmalıdır.

Zaman Ölçer: 0,1 saniye doğrultuda ölçüm yapabilen kronometredir.

38
ġekil 1 Penetrasyon ölçüm aleti

Deney Numunelerinin Hazırlanması

Penetrasyon deneyine tabi tutulacak bitümlü bağlayıcı numunesi TS 1 15-En 58'e göre
alınır. Alınan numune yumuşama noktası sıcaklığını geçmeyecek kadar ısıtılıp (Mak.90
°C), kap içerisinde hava kabarcığı kalmayacak şekilde iyice karıştırıldıktan sonra
numune kabına aktarılır. Numune derinliği iğnenin tahmin edilen batma miktarından en
az 10 mm daha fazla olacak şekilde numune kabına doldurulmalıdır. Numuneler 5-30
°C ortam sıcaklığı olan bir yerde soğumaya bırakılır.

Soğutma süresi hacmi 1 80 cm3'e kadar olan numunelerden derinliği 44 mm'ye kadar
olanlar 60–90 dakika, derinliği 45–60 mm arasında olanlar 90-120 dakika süreyle
soğumaya bırakılırlar. Hacmi 180 m3/den fazla olan numunelerin soğutma süresi ise her
100 cm3 için 60–90 dakika arasında olmalıdır. Daha sonra numune kapları aktarma
kabının içine konularak sabit sıcaklıktaki su banyosuna yerleştirilir ve 1-1.5 saat
bekletilir.

İçinde numune kabı bulunan aktarma kabı penetrasyon cihazının tablası üzerine
konulur. İstenilen ağırlık ile yüklenmiş iğne numune yüzeyine temas edecek şekilde
ayarlanır. Bir ışıkla numune yüzeyi aydınlatılır. İğnenin ucu ve numunenin yansıma
yüzeyi üzerinde uç uca temas edecek fakat numuneye batmayacak şekilde numune
deneye hazır hale getirilir.

Numune üzerinde kabın kenarına ve birbirine 1 cm'den daha yakın olmayan noktalardan
en az 3 deneme yapılmalıdır. Bu denemeler 2 dakika içinde yapılamaz ise numune ve
aktarma kabı yeniden su banyosuna konulur. Ve ölçümler yeniden yapılır. İğne her
deneyden önce temizlenmelidir.

0.1 mm olan penetrasyonlar ≤49 50-149 150-249 ≥250

En düşük ve en yüksek penetrasyon farkı 2 4 6 8
Sonuç

Denemelerin geçerli olabilmesi için penetrasyon değerleri arasında olabilecek en büyük

fark;
39
En büyük fark değerinin aşılması durumunda ikinci bir numune ile deney tekrarlanır.
Yapılan deneylerden sonuç elde edilemez ise sonuçlar dikkate alınmayıp atılır. Aynı
deney numunesi ile 3 geçerli ölçüm elde edilinceye kadar deneyler tekrar edilir.

Deney Sonuçlarının Gösterilmesi

Bu yöntemle bulunan kabul edilebilir ölçümlerin aritmetik ortalaması en yakın tam

sayıya yuvarlatılır. Penetrasyon değeri olarak rapor edilir.

B - Düktilite Deneyi

Düktilite deneyi, bitümlü bağlayıcıların uzama kabiliyetini göstermektedir. Bitümlü bir

maddenin düktilitesi; standart bir kalıpta hazırlanmış bir bitüm numunesinin her iki
ucunda çekilerek uzatılması sonucunda koptuğu andaki mesafenin cm cinsinden
ifadesidir (Şekil 2).

ġekil 2 Düktilite deney aleti

Deney şartlarının bildirmediği durumlarda deney 25±0.5 °C sıcaklıkta 5±0.25 cm/dk'lık

çekme hızı ile gerçekleşir.

Cihazlar

Düktilite Cihazı: Standart kalıpta hazırlanmış bitüm numunesini su içinde her iki
ucundan tutarak belli bir hızda çekebilecek özellikte cihaz.

Prinç Kalıp:

Su Banyosu: En az 10 İt su alabilecek hacimde ve sıcaklığı 0.1 °C hassasiyette sabit

tutulacak donanıma sahip olmalıdır. Ayrıca bitüm numunesini dipten 5 cm yukarıda ve
su yüzeyinden 10 cm derinlikte tutabilecek delikli bir rafa sahip olmalıdır.

Deneyin YapılıĢı

Deney yapılacak bitüm numunesi mümkün olan en düşük sıcaklıkta ısıtılarak akıcı hale
getirilir. Akıcı hale getirilen numune No. 50 elekten (297 mikron) süzülür. Yalnız
numunenin kalıba dökülmeden önce kalıp düz bir pirinç levha üzerine oturtularak ve
numunenin levhaya yapışmaması için gerekli tedbirler alınmalıdır (vazelinle
yağlanmalıdır). Ayrıca numunenin standart kalıba dökülürken parçalarının birbirinden
ayrılmamasına dikkat edilmelidir. Bitüm numunesi standart kalıbın üst seviyesini
geçinceye kadar doldurulur. Kalıp içerisindeki numune 30–40 dakika oda sıcaklığında
bekletilir. Soğuduktan sonra da 25°C'lik su banyosunda 30 dakika bekletilir. Su
banyosundan çıkartılan kalıp içeri¬sindeki numunenin kalıp üzerine taşan kısımları

40
ısıtılmış spatula ile kesilir ve bitüm numunesi ile kalıbın üst kısmı ile aynı seviyeye
getirilir. Numune tekrar 25 °C su banyosunda 1.5 saat bekletilir. Kalıp içindeki numune
su banyosundan çıkartılır. Kalıbın altındaki pirinç ile yanlardaki kalıplar sökülür ve
numune bekletilmeden düktilite cihazına yerleştirilir. Asfalt numunesinin içinde
bulunduğu kalıptaki delikler cihazın pimlerine takılır. Numune 5 cm/dakika'lık bir hızla
kopuncaya kadar çekilir. Asfalt numunesi koptuğu anda cihazın kenarındaki cetvelden
kopma mesafesi tespit edilir. Çekme sırasında düktilite cihazı içindeki su haznesinin
numunenin alt ve üstünde en az 2.5 cm'lik bir tabaka oluşturması lazımdır.

Deney Sonuçlarının Bildirilmesi

Yukarıda anlatıldığı şekilde yapılan üç deney sonucunun ortalaması alınarak numunenin

düktilitesi bulunur.

Normal bir deneyde kopma, çekilmekte olan bitüm numunesinin belirli bir yerde
birbirinden ayrılması veya iplik şeklini alarak kesit alanının sıfır olmasıdır.
Deney sırasında asfalt numunesinin suyun üst yüzeyine veya tabanına temas etmemesi
lazımdır. Buna engel olmak için suya metil alkol veya sodyum klorür ilave edilebilir.
Arka arkaya yapılan üç denemede normal deney şartları sağlanamaz ise bu deney
şartlarında düktilitenin tespit edilmediği bildirilir.

41
Deney No: 7
Deney Adı: Yumuşama Noktası ve Parlama Noktası Deneyleri
Deneyin yapıldığı yer: Ulaştırma Laboratuarı

A – YumuĢama Noktası Deneyi

Bitümlü bağlayıcıların sıcaklık karşısındaki davranışları farklılıklar göstermektedir.

Bütün bitümlü malzemelerin yumuşaması belli bir sıcaklıkta gerçekleşmez. 25 oC
sıcaklıkta aynı penetrasyona sahip 2 bitümlü bağlayıcı numunesi farklı sıcaklıkta farklı
özellikler gösterebilirler. Bu davranışları ölçmek için halka ve bilye metodu
kullanılmaktadır.

Cihazlar :

 Halka : Pirinçten yapılmış olup Şekil 3‘te verilen boyutlara uygun olmalıdır.
 Bilye : Çapı (9,5 ±0,05 mm), kütlesi (3,.5±0,05gr) olmalıdır.
 Kap : İç çapı 8,5 cm ve yüksekliği 12 cm‘den küçük olmayan ısıya dayanıklı
cam beher (600 veya 800 cm3‘lük beherle bu deney için uygundur.)
 Termometre : 0,2 oC taksimatlı (-2/+80 oC) aralığında.

Numunenin Hazırlanması

Bitüm numunesi ıslatılarak akıcı hale getirilir ve içinde hava kabarcığı kalmayıncaya
kadar karıştırılır. Bir pirinç levha üzerine yapışmayı önleyici bir madde (vazelin gibi)
sürüldükten sonra halkalar levha üzerine konulur. İçinde hava kabarcığı kalmayacak
şekilde karıştırılan numune bu halka içine halkanın üst seviyesini geçecek şekilde
dökülür. Numune 1 saat süre ile soğutulur ve halka üzerinde taşan bitüm numuneleri
ısıtılmış spatula yardımıyla kesilip atılır.

Deneyin YapılıĢı

Cam kaba 8,25 cm (3,25 inç)‘lik yüksekliğe ulaşacak şekilde 5 oC‘lik saf su konur.
İçinde numune bulunan halka suyun içine sarkıtılır. Halkanın alt yüzü cam kabın
dibinden 2,52 cm (1 inç) yukarıda, üst yüzey ise su seviyesinden 5,08 cm (2 inç) aşağıda
bulunacak şekilde ayarlanır. Daha sonra bilye su dolu beher içine konulur. Termometre
suya batırılır. Termometrenin cıva haznesinin altı halkanın alt yüzeyi ile aynı olacak
seviyede ve halkaya yaklaşık 0,5 cm mesafede yerleştirilir. Ardından bilye alet
yardımıyla beher tabanından alınarak halka üzerine numunenin ortasına yerleştirilir. Su
sıcaklığı dakikada 5 oC artacak şekilde beher ısıtılmaya başlanır. Deneyin ilk 3
dakikadan sonraki en fazla 1 dakika aralıkta müsaade edilen sıcaklık yükselme hızından
sapma en fazla 0,5 oC olmalıdır. Halka içindeki bitümlü maddenin cam kabın dibine
temas ettiği anda termometrede okunan sıcaklık yumuşama noktası değeridir.
Yumuşama noktası tayini iki numune ile yapılır.

42
ġekil 3. Yumuşama Noktası Deney Aletleri

B- Parlama Noktası Deneyi

Bu deney parlama noktası 79oC‘nin üstünde olan petrol ürünlerine uygulanır. Parlama
noktası ısıtılan deney numunesinin buharına, deney alevinin temas ettirilmesi sonucunda
numunenin parladığı fakat yanmaya devam etmediği en düşük sıcaklıktır.
Petrol ürünlerinin parlama noktalarının bilinmesi özellikle uygulamalar sırasında
doğabilecek tehlikelerin önlenmesi açısından çok önemlidir.

Cihazlar

Clevland açık kap cihazı: Bu cihaz deney kabı, ısıtma levhası, deney alevi çubuğu ve
termometreden (-6 ile +400 oC) meydana gelir.

Cihazın Hazırlanması

Deney cihazı hava akımı olmayan yatay ve sabit bir yüzey üzerine yerleştirilmelidir.
Deney sırasında parlama noktasını tespit edebilmek için deney yerinin aşırı ışık
almaması gerekir. Deney kabı kullanılmadan önce iyice temizlenmelidir. Termometre
tabanı numune kabının tabanından ¼ inç (0.635cm) yukarıda ve numune kabının
yarıçapının ortasına dikey gelecek şekilde yerleştirilir.

43
Deneyin YapılıĢı

Deney yapılacak bitümlü malzeme çalışma sıcaklığına kadar (140 - 160oC) ısıtıldıktan
sonra deney kabına yüzeyinde hava kabarcığı kalmayacak şekilde seviye çizgisine kadar
(seviye çizgisi bulunmuyorsa üstten 1 cm aşağıda kalacak şekilde) doldurulur.
Numune sıcaklığı başlangıçta dakikada 14 – 17 oC artacak şekilde ayarlanmış
numunenin beklenen parlama noktasına 28 oC yaklaştığı anda sıcaklık dakikada 5 – 6 oC
artacak şekilde ısıtma hızı ayarlanır. Beklenen parlama noktasına en az 28 oC önceden
başlanarak sıcaklığın her 3 oC yükselmesinde numune üzerinden deney alevi geçirilir.
Deney alevinin çapı 4mm olmalıdır. Numune yüzeyindeki herhangi bir noktada tutuşma
görüldüğünde termometreden okunan sıcaklık ―parlama noktası‖ olarak kaydedilir.
Deney alevinin etrafında zaman zaman oluşabilen mavimsi alevi gerçek parlama ile
karıştırmamak lazımdır. Numunenin yanma noktasını tayin etmek için ısıtmaya aynı
hızla devam edilir. Tatbik edilen alev sonucu numune yüzeyinde 5 saniyeden fazla
yanma meydana geldiği anda termometreden okunan sıcaklık ―yanma noktası‖ olarak
kaydedilir.

Sonuçların Gösterilmesi

Deney yapılan yerde atmosfer basıncı 95.3 kPa‘dan küçük ise sonuçlara aşağıdaki
düzeltme değerleri eklenmelidir.

Aynı kişi tarafından aynı deney cihazı ile yapılan iki deney sonucu arasındaki fark 8
o
C‘den fazla olmamalıdır.
İki aynı laboratuarda elde edilen deney sonucu arasındaki fark 6 oC‘den fazla
olmamalıdır.
44
Deney No: 8
Deney Adı: Venturimetre
Deneyin yapıldığı yer: Hidrolik Laboratuarı

GiriĢ

Venturimetre cihazı, bir boru içinden geçen debinin ölçülmesinde kullanılmaktadır. Boru
içinde akan akışkan tedricen daralan bir kesit boyunca mansap tarafındaki daha küçük çaplı
bir boğaza yöneldiğinde, boğaz içindeki akışkanın hız, boru içindeki hızdan daha büyük olur.
Bu hız artışıyla basınçta düşüş görülür. Böylece basınç değişimi ölçülerek suyun debisi
hesaplanır Boğazın mansap tarafında akım hızı azalır ve hız düşerken basınç azalır.

Deney Sisteminin Tanımı

Şekil 1'de venturimetre şematik olarak görülmektedir. Venturi boyunca çeşitli noktalarda
piyezometre tüpleri manometre tüplerine bağlanmıştır. Basınç muslukları sadece girişe ve
boğaza yerleştirilmiştir. Bu iki yerde yapılın ölçüm debiyi belirlemek için yeterlidir.

ġekil 1. Venturimetrenin şematik olarak gösterimi

Venturimetre Teorisi

ġekil 2 Bir venturimetre de ideal şartlar

Şekil 2'de, bir noktada birleşen/ayrılan boru boyunca sıkışamaz akışkanın akışı görülmektedir
Mansap bölgesindeki 1. kesitin alanı a1 , boğaz bölgesindeki 2. kesitin alanı a2 ve herhangi

45
bir başka kesitteki n. kesit alanı an 'dir Bu kesitlerdeki piyezometre yükleri h1 , h2 ve hn 'dir.
Boru boyunca enerji kaybı olmadığı ve her bir kesitteki hız ve piyezometre yüklerinin sabit
olduğu kabul edilirse, Bernoulli teoremi aşağıdaki gibi yazılabilir.

u12 u2 u2
 h1  2  h2  n  hn (1.1)
2g 2g 2g

burada u1 , u2 ve un , 1, 2 ve n kesitleri içindeki akış hızlarıdır Süreklilik denklemi aşağıdaki

gibi yazılır.

u1a1  u2 a2  un an  Q (1.2)

burada Q debiyi göstermektedir. Denklem (1.2)'deki u1 değeri denklem (1.1)'de yerine

konulursa

2
u22  a2  u22
   h1   h2
2 g  a1  2g

ifadesi elde edilir.

u2 için bu denklemin çözümünden

2 g (h1  h2 )
u2  2
a 
1  2 
 a1 
elde edilir. Böylece denklem (1.2)'den debiyi şu şekilde yazabiliriz.

2 g (h1  h2 )
Q  a2 2 (1.3)
a 
1  2 
 a1 

Pratikte 1 ve 2 kesitleri arasında bir miktar kayıp söz konusudur ve hız her iki kesitte de sabit
değildir. Sonuç olarak debinin ölçülen değerleri genellikle denklem (1.3)'deki değerinden
biraz daha küçüktür ve bu farklılık

2 g (h1  h2 )
Q  Ca2 2 (1.4)
a 
1  2 
 a1 

şeklinde ifade edilir. Burada C deneyle elde edilen venturi debi katsayısıdır. Bir noktada
birleşen/ayrılan boru boyunca ideal basınç dağılımı denklem (1.l)'den şu şekilde elde
edilmiştir.

46
 u12  un2
hn  h1 
2g

Hesaplama ve hesaplamayla birlikte deneysel sonuçların karşılaştırılması amacıyla venturinin

daralma bölgesindeki hız yükünün bir bölümünü (hn  h1 ) olarak söylemek mümkündür.
hn  h1 u12  un2

u22 2 g u22

Süreklilik denkleminde hız oranlan yerine sağ taraftaki kesit oranlan konulursa ideal basınç
dağılımı şöyle oluşur.
2 2
hn  h1  a2   a2 
    
u22 2 g  a1   an 

Akış debisi ise tartma tekniği ile ölçülür. Bu işlem devam ederken h1 ve h2 değerleri
göstergeden okunur. (h1  h2 ) 'nin her değeri için uygun akış debisi ölçülmelidir. Ayarlanan
tüm piyezometre tüplerinin okumaları yapılarak venturimetre boyunca basınç dağılımı
belirlenir. Sayacın çapları ve piyezometre musluklarının durumları Şekil 3'de gösterilmiştir.

ġekil 3. Piyezometre tüplerinin ve venturimetrenin durumu

Ġdeal Basınç Dağılımı

Tablo 1.1 Daralma bölgesindeki ideal hız dağılımı

Piyezometre tüpü Kesitin Çapı, d2 2 2

 a2   a2   a2 
2

no. (n) d n (mm) dn      

 an   a1   an 
A (1) 26 00 0.615 0.144 0.000
B 23.20 0.690 0.226 -0.082
C 18.40 0.869 0.575 -0.431
D (2) 16.00 1.000 1.000 -0.856
E 16.80 0.953 0.330 -0.686
F 18.47 0.867 0.565 -0.421
G 20.16 0.787 0.400 -0.256
H 21.84 0.730 0.289 -0.145
J 23.53 0.680 0.215 -0.071
K 25.24 0.633 0.168 -0.024
L 26.00 0.615 0.144 0.000

47
ÖlçülmüĢ Basınç Dağılımı

Tablo 1.2 Venturi daralma bölgesi boyunca basınç dağılım ölçümleri

Q  4.46 104 m3 s Q  2.96 104 m3 s

u2 u2
Piyezometre tüpü  0.251m  0.111m
no (n)
2 g 2g
hn (mm) hn  h1 (m) hn  h1 hn (mm) hn  h1 (m) hn  h1
u22 2 g u22 2 g
A(l) 247.5 0.0000 0.000 181.0 0.0000 0.000
B 228.5 -0.0190 -0 077 172.0 -0.0090 -0.081
C 140.5 -0.1075 -0.429 131.0 -0.0500 -0.450
D(2) 6.0 -0.2415 -0.461 69.5 -0.1115 -1.004
E 26.0 -0.2215 -0.880 77.0 -0.1045 -0.941
F 112 0 -0.1355 -0.540 115.5 -0.0655 -0.590
G 150.5 -0.0970 -0.388 134.0 -0.0475 -0.428
H 176.0 -0.0715 -0.297 145.0 -0.0360 -0.324
J 193.0 -0.0545 -0.216 152.0 -0.0290 -0.261
K 204.0 -0.0435 -0.173 157.5 -0.0240 -0.216
L 209 0 -0.0385 -0.153 159.0 -0.0220 -0.198

Tablo 1.1 ve Tablo 1.2'den  hn  h1   u 2 2 g   ‘ye karşılık piyezometre tüplerinin başlangıç
noktasına olan mesafeleri dikkate alınarak venturimetre boyunca ölçülmüş ve ideal basınç
dağılımı aynı grafik üzerinde çizilir.

Venturimetre Katsayısının (C) Hesabı

Tablo 1.3 ve Tablo 1.4 hazırlanarak venturimetre debi katsayısı bulunur. Bu sonuçlardan
yararlanılarak Q ile (h1  h2 )1 2 'nin ve Q ile C'nin değişimleri iki ayrı grafik üzerinde çizilir.

Tablo 1.3 Münferit deney sonuçları

Q 104 (m3 s) h1 (mm) h2 (mm) h1  h2 (m) (h1  h2 )1 2 (m)1 2

4.46 247.5 6.0 0.2415 0.492
4.34 246.0 13.0 0.2330 0.483
4.06 232.5 25.5 0.2060 0.454
3.74 215.5 41.0 0.1745 0.418
3.42 201.1 56.0 0.1450 0.381
2.96 181.0 69.5 0.1115 0.334
2.53 159.5 79.5 0.0800 0.283
1.78 136.5 97.0 0.0395 0.199
1.11 121.0 105.0 0.0160 0 126

48
Tablo 1.4 Münferit deney sonuçlarından hesaplanan C değerleri

Q 104 (m3 s) (h1  h2 )1 2 (m)1 2 C

4.46 0.492 0.940
4.34 0.483 0.938
4.06 0.454 0.920
3.74 0.418 0.930
3.42 0.381 0.938
2.96 0.334 0.928
2.53 0.283 0.930
1.78 0.199 0.932
1.11 0.126 0.925

49
Deney No: 9
Deney Adı: Yağış-Akış Simülasyonu Deneyi
Deneyin yapıldığı yer: Hidrolik Laboratuarı

Tanımlar

Hidroloji: Hidroloji kelimesi hidro ve loji hecelerinden oluşmuştur. Hidro su, loji ise bilim
anlamındadır. Hidroloji; atmosfer, yeryüzü ve yeraltındaki su buharı, yağış, akış, toprak nemi
ve yeraltısuyu şeklinde oluşan suyun oluşumunu, yerel ve zamansal dağılımını inceleyen
bilim dalıdır.

YağıĢ: Atmosferdeki su buharının yoğunlaşarak sıvı veya katı olarak yerçekimi etkisiyle
yeryüzüne inmesi olayına denir. Yağış, genellikle kar ve yağmur şeklinde olur.

YağıĢ yüksekliği: Belli bir zaman süresinde yatay bir yüzey üzerine düşen ve düştüğü yerde
kalarak biriktiği kabul edilen yağışın su sütunu cinsinden yüksekliğine denir. Yağış yüksekliği
hidrolojik çalışmalarda çoğu zaman mm cinsinden gösterilir. 1 mm yağış 1 kg/m2 yağışa
eşdeğerdir.

YağıĢ Ģiddeti: Birim zamanda düşen yağış yüksekliğine denir.

Hiyetograf: Yağış şiddetinin zamanla değişimini gösteren eğriye denir.

Tekerrür-yineleme aralığı: Aynı şiddetli iki yağışın görülmesi arasında geçen ortalama yıl
sayısıdır.
Yağışın şiddeti, yağışın süresine ve tekerrür aralığına bağlıdır. Tekerrür aralığı arttıkça
yağışın şiddeti artar, süresi arttıkça yağışın şiddeti azalır. Bu nedenle yerleşim yerlerinin
yağmur suyu projeleri yapılırken, hesaplara esas alınacak yağmurun süresi ve tekerrür aralığı
dikkatli bir şekilde belirlenmelidir. Hesap yağmurunun süresi, yerleşim yerinin eğimine göre
belirlenir. Hesap yağmurunun süresi, az eğimli (Jz<1/50) yerlerde 15 dakika, orta eğimli
(1/50<Jz<1/20) yerlerde 10 dakika ve fazla eğimli (Jz>1/20) yerlerde 5 dakika alınabilir.
Hesap yağmurunun tekerrür aralığı ise, yerleşim yerinin büyüklüğüne ve önemine göre
belirlenir. Büyük şehirlerin şehir merkezlerinde kıymetli işyerlerinin olduğu yerlerde 15-20
yıl, orta büyüklükteki şehirlerde 5-10 yıl, ilçelerde 2-5 yıl, köylerde ve kasabalarda 1-2 yıl
alınabilir.
Hidrograf: Bir akarsu kesitindeki akış miktarının (debinin) zamanla değişimini gösteren
grafiktir.

Hidrografı üç ana bölüm üzerinde incelemek gerekir.

1. Yükselme Eğrisi: Bu eğri oldukça dik olup, şekli yağışın özelliklerine, zeminin yağış
öncesi şartlarına ve havza özelliklerine göre değişir.
2. Tepe noktası: Bu noktada debi maksimum değerden geçer. Havza üzerinde üniform
dağılmış bir yağış halinde tepe noktası yağışın bitmesinden sonra görülür.
3. Çekilme eğrisi: Yükselme eğrisine göre çok daha yatık olan bu eğrinin şekli özellikle
havzanın karakterine bağlıdır.

50
 Hidrograf
Tepe noktası
130
120
110
100
Çekilme eğrisi
Debi

90
80
70
60 Yükselme eğrisi
50
40
0 20 40 60 80 100
Zaman
Hidroloji Deney Cihazının Tanıtılması

Model havza, 2 m uzunluğunda, 1 m genişliğinde ve 180 mm derinliğinde granüler

malzemeden oluşmuştur. Şekil 1‘de cihazın yandan görünümü verilmiştir. Şekil 1'de
görülen "A" vanasının açık olması ve diğer vanaların kapalı olması halinde pompa
haznedeki suyu tanktan alıp tekrar tanka vererek sirküle eder. "B" vanası açık ise su
rotametreden geçerek (max 22 L/dak) yukarıdaki fıskiyeye ulaşır ve yağmurlama
işleminin başlamasını sağlar. "A" ve "B" vanalarının açılma miktarı ile yağmur miktarı
ayarlanabilir. Şekil 1‘de görüldüğü gibi haznenin iç kısmı uygun bir granüler malzeme
ile kaplanarak model havzası oluşturulmuştur. Havzanın iki kenarında savak vardır. "E"
vanasının açılmasıyla su bütün havzaya uniform bir şekilde dağılmaktadır. "E"
vanasının kapatılması ile ise yağışın sadece havzanın üst kısmında oluşması
sağlanacaktır. Böylece yağışın simülasyonu önce "E" vanasının açık olması ve sonrada
kapalı olması hallerinde uygulanabilir. Yağış sırasında etrafa suyun sıçramasını önlemek
amacıyla cihazın dört tarafı şeffaf bir fleksiglas malzemeden yapılmış levhalarla
çevrilmiştir. Ayrıca cihazda havza eğimini ayarlamaya yarayan bir mekanizma
bulunmaktadır. Şekil 2' de görülen savak havzadan geçen akışın debisini ölçmeye
yaramaktadır.

Deneyin YapılıĢı

Yağış ile akış arasındaki ilişkinin belirlenebilmesi için öncelikle kuyulara kumanda eden F, G,
H ve I vanalarının kapatılması gerekmektedir. Ayrıca A, B ve E vanaları açık C ve D
vanalarının da kapalı olmasına dikkat edilmelidir. Cihazın her iki ucunda bulunan
ayarlanabilir savaklar su girişinin önlenmesi amacıyla su seviyesinden daha yukarıya
çıkartılmalıdır. Bütün bu işlemlerin amacı, havzadan gelen akışın tamamen dikdörtgen
savaktan geçmesini sağlayarak ölçümlerin yapılabilmesidir.
Daha sonra pompa çalıştırılır ve B vanası (gerekiyorsa A vanası da) üstteki fıskiyelerden
havzaya su verecek şekilde ayarlanır. Rotametreden geçen su miktarı okunur. Yağışın
başlamasından itibaren kronometre ile belirlenen yağış süresi boyunca dikdörtgen savaktan
geçen su miktarı 30 veya 60 saniyelik aralıklarla okunur ve belli bir süre sonra B vanası
kapatılarak yağış durdurulur. Yağışın durması akışın bitmesi anlamına gelmediği için
dikdörtgen savaktaki seviye ölçümlerine havzadan gelen su bitinceye kadar devam edilir.
Yağış süresi genellikle 5-10 dakika arasında seçilmelidir. Yağışın bitmesinden sonra
pompanın çalışması da durdurulabilir.Dikdörtgenden savaktan geçen ve belirli bir zaman

51
aralıklarıyla ölçülen su seviyeleri Q-h kalibrasyon eğrileri yardımıyla akışa dönüştürülerek
Tablo doldurulur.Elde edilen tablo yardımıyla zaman absise, akış ordinata yazılarak akış
hidrografı elde edilmiş olur.Akış hidrografının altında kalan alan da toplam hacmini
verecektir.Deneylerin bitiminde B,C ve D vanaları kapatılmalıdır.

E vanası açık
Zaman (dak) Savak Seviyesi(mm) Debi (l/dak)
0
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
3.5
4.0
4.5
5.0
5.5
6.0
6.5
7.0
7.5
8.0
8.5
9.0
9.5
10.0
10.5
11.0
11.5
12.0
13.0
14.0
15.0
16.0
20.0
24.0

52
ġekil 1. Cihazın Yandan Görünümü

53
ġekil 2. Keskin kenarlı dikdörtgen savak

54
Deney No: 10
Deney Adı: Dane Birim Hacim Ağırlığının Belirlenmesi (γs) ve Elek Analizi Deneyleri
Deneyin yapıldığı yer: Geoteknik Laboratuarı

Deney Raporlarının Hazırlanması

BaĢlık sayfası:

Deney raporunun ilk sayfasını başlık sayfası olarak düzenleyiniz. Başlık sayfasının
oluştururken aşağıdaki tabloyu doldurunuz.

Dersin Adı:
Ad ve Soyadı:
Numarası:
Deney Numarası:
Lab. Grubu:
Deney Adı ve Numarası:
Deney Tarihi:

Deneyin amacı:

Deney raporunun ikinci sayfasının başına deneyin adını yazdıktan sonra yaptığınız deneyin
amacını yazınız. Bu kısma deneyin hangi amaçla yapıldığını ve hangi malzeme üzerinde
yapıldığını yazınız.

Deney Düzeneği:

Yapılan deneye ait düzeneğin basit bir diyagramını çiziniz ve düzeneği kısaca tanıtınız.
Düzeneğin altına ismini yazınız.

Teori:

Konu hakkında yeterince bilgi sahibi olduğunuzu gösterecek şekilde deneyin teorisini yazınız.

Deneyin Metodu:

Deney süresince tam olarak ne yaptığınızı ve (eğer deney kısa kesilmiş ise) yeterince zamana
sahip olmanız durumunda ne yapmanız gerektiğini kısaca anlatınız.

Hesaplamalar:

Mümkün olduğu sürece her hesaplamayı tablo halinde yapınız. Grafik olarak sunacağınız her
değeri bu bölümde tam olarak veriniz.

Sonuçlar:
Sonuçlara ait her değeri uygun birimler ile tablo halinde sununuz. Her tablo ve grafiğe isim ve
numara veriniz.

55
Grafikler:

Kontrol ettiğiniz veya kontrollü olarak değiştirdiğiniz her veriyi (örneğin; su muhtevası, hücre
basıncı, zaman, konsolidasyon basıncı v.b) yatayda ve ölçtüğünüz etkileri (mukavemet, kuru
birim hacim ağırlık, sıkışma miktarı, geçen su miktarı, v.b) düşey eksende gösteriniz. Kolay
çizim ve grafik kâğıdından en iyi şekilde yararlanabileceğiniz bir ölçek kullanınız. Eksenleri
isimlendirip kullanılan birimleri mutlaka belirtiniz. Her grafiği isimlendiriniz ve bir numara
veriniz. Eğer birden fazla teste ait veri aynı grafikte gösterilmişse bunların birbirinden ayırt
edilebilecek şekilde balıklandırınız.

Sonuçların tartıĢılması:

Deney raporunun en önemli kısmı bu bölümdür. Deneyi anlayıp anlamadığınızı, deney

hakkında bilgi sahibi olup olmadığınızı ve bu bilgilerden ne derece yararlandığınızı bu bölüm
göstermektedir. Bu kısımda aşağıdaki gibi sorulara cevap vermeye çalışınız. Bu sorular
sadece size kılavuz olarak verilmiştir ve farklı deneylerde başka irdelemeler yapmak
gerekebilir.

 Elde ettiğiniz sonuçların deneyin teorisi ile ilgisi ve uygunluğu nedir?

 Ne tür zeminler bu şekilde test edilebilir? Aynı değişkenliği belirlemenin diğer yöntemleri
nelerdir?
 Deneyi yapanın kişisel hataları sonuçları ne derece etkileyebilir? Sonuçlarınız beklenenden
çok farklı çıktı ise bu noktayı özellikle irdeleyiniz.
 Deneyin başarısını engelleyecek başka ne gibi etmenler vardır ve sonuçların hassasiyetini
nasıl artırabilirsiniz?( mesela; birkaç testin ortalamasını almak, geçirimlilik deneyi
numunesinin test öncesinde havasını almak, sonucu değiştirebilecek büyük tanelerin etkisini
azaltmak için daha büyük numuneler kullanmak v.b)
 Literatürde , ( bunlar kitaplarınız olabileceği gibi hazırlanmış başka laboratuar raporları ve
konu üzerine yazılmış çeşitli bilimsel yayınlar kullanabilirsiniz) belirlediğiniz değerler için
verilen tipik değerler ya da değer aralıkları nelerdir? Sizin değerleriniz bunlarla ne derece
uyuşmaktadır.
 Hangi mühendislik problemlerinin çözümünde bu test sonuçları kullanılabilir?

Değerlendirme:

Vardığınız kesin sonuçların ve kanaatlerin bir özetini bu kısımda yazınız.

Raporun tertibi:

Deney raporunu bilgisayarda yazınız ve bir dosya içinde hazırlayınız. Her kısma uygun bir
başlık veriniz. Yeni bir başlığa geçerken ve paragraf arasında bir satır boşluk bırakınız. Sağ
ve sol taraftan (zımbalama v.s‘ nin okumayı engellemesine izin vermeyecek kadar) yeterince
boşluk bırakınız.

Dane Birim Hacim Ağırlığı

Dane kısmının (boşluksuz) birim hacim ağırlığı olarak tanımlanır ve ağırlığının tanelerin
toplam (boşluksuz) hacmine oranı olarak ifade edilir.

s= Wdane / Vtane …………………….………………..…………….………………..………(9)

56
Dane birim hacim ağırlığı belirlemede, iri taneli zeminler için yaklaşık 1 litrelik kavanoz
biçimli ve ince taneli zeminler için daha küçük hacimli (50-100 cm3), piknometre denilen
cam şişeler kullanılır. Deney için hassas teraziler(0,001 gr hassaslıklı ) kullanılır. Kullanılan
damıtık su veya karışımın içerisinde hava kalmamasına özen gösterilir. Bunun için
vakum,karıştırma , sallama gibi işlemler uygulanır. Ayrıca suyun birim hacim ağırlığı,
sıcaklıkla değiştiğinden ; deney sabit sıcaklıklı ortamda yapılılır ve suyun birim hacim ağırlığı
kullanılan sıcaklığa göre düzeltilir. Piknometre damıtık su ile doldurulup dışı iyice
kurulandıktan sonra tartılır (W1). Kurutulmuş , elle ufalanarak veya sert lastik bir tokmakla bir
kap içinde dövülerek tanelenmiş zeminden belli bir miktar alınır (WK). Miktarı belli olan bu
zemin, piknometrenin içine kayıp sız olarak aktarılır, üzerine damıtık su ilave edilerek
tartılır(W2). Aşağıdaki bağıntıdan zeminin tane birim hacim ağırlığı hesaplanır.

WK
S 
WK  ( W2  W1 )

Dane birim hacim ağırlığı, danelerin meydana geldiği kayaca (minerale) bağlı olarak değişik
değerler alır. Çoğu zeminler için 2.60-2.80 g/cm3 arasında değere sahiptir.

s  s
Gs  
w  w
Rölatif Sıkılık

Zemini teşkil eden danelerin aralarında az veya çok boşluk bulunduğuna göre sıkılık çok veya
az diye ifade edilir. Bir zemin ne kadar sıkı ise o zemin o kadar az sıkışabilir ve az oturur,
içsel sürtünme açısı da büyük olur. Kum çakıl gibi ayrık daneli (kohezyonsuz) zeminlerde
zeminin sıkılık durumunu yansıtan rölatif sıkılık;

Dr= (emax – e) / (emax – emin) ……….…………………………..……………………………(10)

bağıntısından hesaplanır.

Burada; emax (maksimum boşluk oranı) zeminin en gevşek (en çok boşluklu) durumundaki
boşluk oranı, emin 8minimum boşluk oranı) zeminin en sıkı (en az boşluklu) durumundaki
boşluk oranı, e zeminin rölatif sıkılığının belirlenmek istendiği durumuna ait boşluk oranıdır.
Birimsiz olarak gösterilen Dr, ondalık veya yüzdelik bir sayı ifade edilir. En sıkı durumda 1
(% 100) ve en gevşek durumda 0 (% 0) sınır değerlerini alır. Zeminler rölatif sıkılık
değerlerine göre sınıflandırılabilir (Tablo 3).

57
Tablo 3. Rölatif Sıkılığa Göre Zeminlerin Sınıflandırılması

Rölatif Sıkılık (%) Sıkılık Durumu

0-15 Çok gevşek
15-35 Gevşek
35-65 Orta sıkı
65-85 Sıkı
85-100 Çok sıkı

Sıkılık gevşek kumda 0-0,33, sıkı kumda 0,33-0,66 ve çok sıkı kumlarda ise 0,66-1 arasında
değişir.

Rölatif Sıkılık Deneyi

Minimum Birim Hacim Ağırlığı

1- Etüvde kurutulan malzeme, max dane çapı 3/8" veya daha az kuru malzeme ölçü kalıbı
içerisine gevşek olacak şekilde huni ile devamlı bir akım halinde dökülür. Serbest düşüş
yüksekliği 2 cm‘ dır. Yerleştirme sarsıntısı yapılmadan üniform kalınlıkta tabakalar halinde

58
merkeze doğru spiral bir hareket verilerek yapılır. 3/8" den daha büyük çaplı malzemeler
kepçe vasıtasıyla ölçü kabına boşaltılır ve birbiri üzerinden kayarak kaba yerleştirilir.

2- Ölçü kabının üst seviyesinden taşan fazlalık kaba bir sarsıntı vermeden dikkatli olarak
alınır. Yani numune kabın üst seviyesinde tesviye edilir.

3- Zemin dolu kabın ağırlığı tartılıp, kaydedilir.

.Maksimum Birim Hacim Ağırlığı

1- Zemin numunesi su ile doygun hale getirilir ve yeteri derecede karıştırılır.

2- Doymuş numune ağır ağır ölçü kalıbı içine konulur, bu sırada vibratör çalıştırılarak titreşim
sağlanır. Vibratör, doldurma yapıldıktan sonra minimum 1 dakika kadar çalıştırılır. Fazla su
ve ince malzemenin kabın üstünden akması sağlanır.

3- Malzeme fazlaca doldurulduktan sonra seviye düzeltilir. Kabın etrafındaki su ve birikintiler

temizlenir içi numune dolu olan kap tartılır ve sonuç yazılır.

4- Malzeme karıştırma kabına dökülerek kuru ve yaş ağırlıkları tartılır. Daha sonra etüve
konularak numunenin su muhtevası bulunur.

Hesap Yöntemi

W1= Ölçü kabı ağırlığı

V = Ölçü kabı hacmi

W2= Min. birim hacim ağırlığı deneyinde Kuru Ağırlık + Kap Ağırlığı

W3= Max. birim hacim ağırlığı deneyinde Yaş Ağırlık + Kap Ağırlığı

 = Max. birim hacim ağırlığı deneyinde su muhtevasını belirtmek üzere; γkmin, γkmax,

γkmin= (W2 – W1) / V………………………………………..……………………………….(11)

γkmax= [(W3 – W1)/V] / (1+)…………………………………………………..…………...(12)

ifadeleriyle hesaplanır.
k= Arazideki kuru birim hacim ağırlığını belirtmek üzere; Rölatif sıkılık,

Dr=100*[γkmax(γk - γkmin)] / [γkγkmax - γkmin )] …………...………………………………..…(13)

bağıntısıyla hesaplanır.

59
60
Elek Analizi Deneyi

Zemin

Kayaların mekanik ve kimyasal etkenlerle ayrışması ve parçalanması sonucu oluşan katı

parçacıkların ayrıştığı yerde veya değişik (su, rüzgar, buzullar) etkiler altında taşındıktan
sonra, çok farklı ortamlarda çökelmesi sonucu oluşmaktadır.

Zeminler iki ana gruba ayrılırlar:

1. Rezidüel Zeminler: yerinde oluĢmuĢ zeminlerdir.

2. TaĢınarak oluĢmuĢ zeminler:
 Glacial Zeminler: buzul etkisiyle oluşmuş zeminlerdir.
 Alluvial Zeminler: suyun taşıyarak oluşturduğu zeminler
 Lacustrine Zeminler: göllerde oluşmuş zeminler
 Marine Zeminler: denizlerde oluşmuş zeminler
 Aeolian Zeminler: rüzgar etkisiyle oluşmuş zeminler
 Colluvial Zeminler:yerçekimi etkisiyle oluşmuş zewminler

61
Zemin Mekaniğinin KarĢılaĢtığı Problemler:

 Stabilite Problemleri: Zeminin mukavemetinin tamamen ve ani olarak ortadan

kalkması ile ilgilenir.

1. Temel zemini göçmesi

2. Şev kaymaları
3. İstinat duvarı devrilmesi

 Deformasyon Problemleri: Yük altında zeminlerde oluşan plastik ve elastik hacim

değişimleri ve su muhtevası ile suyun içindeki hareketin bu deformasyonlara etkisi.

1. Oturma problemleri
2. Gerilme dağılımları
3. Zemin içindeki su hareketi

Zeminlerin Mühendislik Özellikleri:

 Mukavemet Özellikleri:

1. Taşıma Gücü (kayma mukavemeti)

2. Oturma (ani, konsolidasyon ve ikincil konsolidasyon oturması)

 İndex Özellikleri:

1. Dane özellikleri (çap, boy, mineroloji, pürüzlülük v.b.)

2. Bünye özellikleri (katı-sıvı-gaz ilişkileri)

ġekil 1. Zeminlerin dane biçimleri

Tablo 1. Başlıca kil minerallerinin özellikleri

Dane Spesifik
Kalınlığı Dane Çapı Yüzey
Kil Minerali (x10-6mm) (x10-6mm) (km2/kg)
Kaolin 50-2000 300-4000 0.0015
Klorit 30 10000 0.08
İllit 30 10000 0.08
Montmorillonit 3 100-1000 0.8

62
1.3. Katı-Sıvı-Gaz ĠliĢkileri:

ġekil 2. Katı-Sıvı-Gaz İlişkileri

MW
Su Muhtevası, w = x100
MS
Boşluk Oranı, e = Vb
VS
Vb
Porozite, n =
V
MS
Dane Yoğunluğu, s=
VS
M
Toplam Yoğunluk, =
V
Mk
V
63
Kuru Yoğunluk, , k =
VW
Suya Doygunluk Derecesi, S = x100
Vb
M k  W  Vb
Suya Doygun Yoğunluk , d=
V
Su Altında Yoğunluk, A= (d-W) w. s= e.S. W

Zeminlerin Ġndeks Özellikleri

İnşaat mühendisliğinde zemin olarak nitelendirilen malzemenin birbirinden çok farklı

özelliklere sahip, birçok malzemeyi tanımlamakta kullanılan genel bir ifadedir. Zeminlerin
belirli standart sistemlere göre sınıflandırılmasını sağlayan ve mühendislik özellikleri
hakkında bazı önemli bilgileri veren bu özelliklerine indeks özellikleri adı verilmektedir.
Zeminlerin, kayaların ayrışması sonucu oluşan katı daneler ile bunlar arasındaki su ve hava ile
dolu boşlukların meydana geldiği bilinmektedir. Bazı zeminlerin içinde ise organik maddeler
gibi bazı katkı maddeleri de bulunabilmektedir. Zeminlerin indeks özelliklerini iki ayrı grup
içinde düşünmek mümkün olmaktadır.

a. Dane Özellikleri: Zemini oluşturan katı danelerin boyutları, biçimleri, yoğunlukları ve

minerolojik karakteristikleri gibi özelliklerdir.

b. Kütle Özellikleri: Zemini oluşturan katı, sıvı ve gaz (hava) kısımlarının birbirine göre
hacim veya ağırlık oranları, zeminin dokusu, kıvamı ve iç yapısı gibi bünyesel özellikleridir.

Zeminlerin Sınıflandırılması

Zeminlerin özelliklerine göre gruplandırmak amacıyla zeminler sınıflandırılır. Bir çok

sınıflandırma sistemi mevcuttur:

2. Dane çapına göre sınıflandırma (M.I.T.)

3. Üçgen sınıflandırma
4. AASHO sınıflandırması
5. USCS sınıflandırması

Zeminleri sınıflandırabilmek için bazı özelliklerini bilmek gerekir:

1. Dane boyu (granülometri) dağılımı

2. Kıvam limitleri

64
 0
100
10
90
20
80
30
70
40 Clay
)

Cla
(%
60

y
es

50

Siz
Siz

50

e s (%
d

60
Sa n

)
Sandy Clay Silty Clay 40
70
30
80 Clay-Sand Clay-Silt
20
90
Silty Sand Sandy Silt 10
100 Sand
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Silt Sizes (%)
LOWER MISSISSIPPI VALLEY DIVISION,
U. S. ENGINEER DEPT.

ġekil 3. Üçgen sınıflandırma

ġekil 4. MIT sınıflandırması

65
ġekil 5. Karayolları (AASHTO) Zemin Sınıflandırma Sistemi

66
ġekil 6. Birleştirilmiş Zemin Sınıflandırma Sistemi (USCS)

67
 60

50

CH
Plasticity index PI (%)

40

30
MH&OH

20

CL

10
CL&ML ML&OL

0
0 20 40 60 80 100
Liquid limit LL (%)

ġekil 7. Plastisite kartı

Laboratuar Deneyleri

Laboratuarda daha önceden alınmış sondajlar sonucu elde edilen tüp (örselenmemiş), gerekse
kavanoz (örselenmiş) numunelerle yapılan deneylerden zeminin geoteknik özellikleri
hakkında bilgi edinilmektedir.

1. Elek Analizi

Elek analizi için elekler kullanılır. Elekler, genellikle kare gözlüdürler ve her eleğin bir adı
vardır. İri gözlü elekler inch (1 inch=2,54 cm) olarak adlandırılırken, ince gözlü elekler bir
sayı (rakam) ile adlandırılır. Elekte bir kare kenar uzunluğuna, elek göz çapı denilir ve bu,
tane çapına karşılık gelir. Tablo 2.‘de, amerikan (ASTM) ve İngiliz (BS) standartlarına göre
elekler ve ilgili bilgiler görülmektedir.

Elek analizi için bir miktar yaş zemin alınır, etüvde kurutulur, tanelenir. Böylece böylece
hazırlanmış zeminden belli bir miktar (birkaç yüz gramdan, birkaç kg‘ a kadar değişiyor)
zemin, bir dizi elekten elenir. Elek dizisinden elekler üstten aşağıya, iri gözlüden, ince
gözlüye doğru sıralanır.

68
Ağırlığı belli zemin, dizinin en üstündeki eleğe boşaltılır. Eleme elle veya genellikle bir
sarsma makinası ile yapılır. Eleme sonunda, her elek üstünde kalan zemin miktarı tartılarak
belirlenir. Her bir elek için, geçen yüzde (%P),

%P= Elekten Geçen Zemin Miktarı / Elemeye Giren Tüm Zemin………………….(1)

bağıntısıyla belirlenir.

Tane büyüklüğü (çapı) dağılım eğrisi; yatay eksende tane çapı (mm) ve düşey eksende geçen
yüzdeleri olmak üzere çizilen bir eğridir. Yatay eksen logaritmik olup, tane çapı, genellikle
soldan sağa doğru büyür. Elek göz çapı (tane çapı, D) ve geçen yüzde (%P) değerleri
kullanılarak noktalar işaretlenir ve bu noktalar birleştirilerek tane çapı büyüklüğü eğrisi elde
edilir.

Tablo 2. Amerikan ve İngiliz Standartlarına göre elekler

Amerikan Elekleri Ġngiliz Elekleri

ASTM: E 11-1961 BS: 410-1962
Elek No Çap (mm) Elek No Çap (mm)
2" 50,800 2" 50,800
1*1/2" 38,100 1*1/2" 38,100
¾" 19,00 3/4" 19,050
3/8" 9,510 3/8" 9,520
4 4,760 4 4,760
7 2,830 7 2,800
8 2,380 8 2,400
10 2,000 10 2,000
14 1,410 14 1,400
16 1,190 16 2,200
18 1,000 18 1,000
25 0,707 25 0,710
30 0,590 30 0,600
35 0,500 35 0,500
40 0,420 40 0,420
45 0,354 45 0,355
50 0,297 50 0,300
60 0,250 60 0,250
70 0,210 70 0,210
80 0,177 80 0,180
100 0,149 100 0,150
120 0,125 120 0,125
170 0,088 170 0,088
200 0,074 200 0,075
230 0,063 230 0,063
325 0,044 325 0,045

Elek Analizi Deneyi

Deneyin yapımı için bir miktar yaş zemin alınır, etüvde kurutulur ve tanelenir. Hazırlanmış
zeminden belli bir miktar alınarak bir dizi elekten elenir. Elek No.(3/8, 3/16, 7, 18, 36, 72,

69
100, 200). Ağırlığı belli zemin, dizinin en üstünde kalan zemin miktarı tartılarak belirlenir.
Toplam numune ağırlığı esas alınarak her bir elekte kalan malzemenin yüzdesi hesaplanır.
200 No‘ lu elekten geçen yüzde ise, eleklerde kalan yüzdelerin %100‘ den çıkarılmasıyla
bulunur ve alt kaptaki malzemenin tartılmasıyla hesaplanır. Her bir elek için geçen yüzde (%
P) hesaplanır.

ġekil 8. Elek analizinde kullanılan elekler

70
 Granülometri Eğrisi

100

90

80

70
Geçen Yüzde (%)

60

50

40

30

20

10

0
0.0001 0.001 0.01 0.1 1 10 100

Elek Çapı (mm)

ġekil 9. Dane boyu (granülometri) eğrileri

71
72
73
 ASTM SIEVE SIZES
3
200 140 100 70 50 40 30 20 16 12 8 6 4 " 8
/" " “ " 1" 1 " 2"
B.S. SIEVE SIZES
3 3
300 200 150 100 72 52 36 25 18 14 10 7 1/" 8 /16" " 8
/" " “ " 1" 1 " 2"

100
90
80
70
60
50

Percent Finer
40
30
20
10

74
0 0.002 0.006 0.02 0.06 0.6 2 6 20 60
0.001 0.01 0.1 0.2 1 10
Equivalent Particle Size (mm)
Islak Analiz

Zeminin 74 mikron (0.0074 mm veya 200 No.lu elek) dan küçük taneli kısmı için ıslak analiz
uygulanır. Çünkü bu göz büyüklüğünden daha küçük eleklerin yapımında ve kullanılmasında
çeşitli zorluklar vardır. Islak analizde; 200 No.lu elekten geçen zeminden belli bir miktar
alınarak, cam silindir içinde damıtık su ile karıştırılarak bir süspansiyon (zemin + su karışımı)
hazırlanır ve taneler su içinde çökmeye bırakılırlar. Islak analiz hesabında Stokes yasasından
yararlanılır. Stokes Yasasına göre küresel tanelerin bir sıvı içinde çökmelerinin hızı,

V= D2 s - su) / 18η …………………………………………………………….…(2)

bağıntısıyla hesaplanır.

Burada;
D : Çöken tanenin çapı (cm)

V: Çökme hızı (cm/sn)

η: Sıvının vizkozitesi (gsn/cm2) dir.

Suyun birim hacim ağırlığı 1 g/cm3 olarak alınırsa çöken danenin çapı, mm olarak
______________
s – 1) ………………………..….……………….…(3)

bağıntısıyla hesaplanır.

Pipet Yöntemi

Bu yöntemde, 200 No.lu elekten (0,074 mm) geçen zeminden bir miktar (25-100g.) alınır.
Bununla cam bir tüp içinde, toplam 500 cm3 lük bir süspansiyon hazırlanır. Tanelerin
kümeleşmesini önlemek için, süspansiyona dağıtıcı (katkı maddesi) katılır. En çok kullanılan
dağıtıcılar, sodium oxalate, sodium silicate, sodium hexametaphosphate vb. dir. Bir
karıştırıcıda (mikserde) iyice karıştırılan süspansiyon, cam tüp içine aktarılır ve deney
boyunca sabit sıcaklık sağlayan bir su banyosuna yerleştirilir .

Deney başladıktan sonra, başlangıçtan itibaren belli süreler sonunda (1, 2, 4, 15, 30 dakika, 1,
2, 4, 5, 16, 24 saat gibi), pipet denilen bir aletle, süspansiyon yüzeyinden itibaren 10 cm
derinlikten, 10 cm3 lük süspansiyon örnekleri alınır. Bu örnekler, etüve konularak kurutulur,
Wk kuru ağırlıklar hassas terazilerde tartılarak belirlenir.

Başlangıçtan itibaren t1 zaman sonra, süspansiyonda, yüzden itibaren ilk 10 cm lik derinlikte,

D1=√He / 90t ………………………………………………………………………...…(4)

bağıntısıyla hesaplanan D1 çaplı veya daha büyük çaplı dane bulunmaz. Çünkü, D1 çaplı veya
daha büyük çaplı taneler, Stokes Yasasına göre, en az 10 cm çökmüşlerdir. Bu olaya, zemini
D1 çaplı elekten eleme gibi bakılabilir. D1 çaplı geçen yüzde,

75
%P'=Alınan örnekte, 1 cm3 teki zemin miktarı/Başlangıçta, süspansiyonda 1 cm3 teki zemin miktarı…(5)

200 No.lu elekten geçen zemine göre tanımlanan %P' nun, mekanik analize tabi tutulan tüm
zemine göre,

%P=%P'(200 No.lu elekten gçen zemin miktarı/Elemeye tabi tutulan tüm zemin miktarı)…(6)

şeklinde ifade edilir.

Islak analiz için kullanılacak zeminin elde edilmesinde; 2 mm lik elek (10 No.lu elrk) ten
geçen zeminin; ince tanelerin, kum tanelerine yapışmış olması olasılığına karşı, 200 No.lu
elek üzerinde su ile yıkanması tavsiye edilmektedir. Yıkama suyuna bir miktar dağıtıcı katılır.
200 No.lu elek üzerinde kalan zemin kurutularak, takip eden eleklerde elenir. 200 no altına
geçen süspansiyon kurutularak veya kurutulmadan ıslak analiz için kullanılır.

Hidrometre yöntemi

200 nolu elekten geçen zeminden bir miktar alınarak, pipet yöntemindekine benzer olarak,
silindirik cam kap içinde 1000 cm3‘lük bir süspansiyon hazırlanır. Deney başlangıcından
itibaren, belli süreler sonunda, süspansiyonun birim hacim ağırlığı, hidrometre denilen alet
yardımıyla ölçülür. Hidrometre şekilde görüleceği üzere, bir gövde ve bir ince uzun boyun
kısmından oluşan cam bir alet olup, sıvı veya süspansiyonların birim hacim ağırlığını ölçmede
kullanılır.

ġekil 10. Hidrometre aleti

76
77
78
Deney No: 11
Deney Adı: Kıvam Limitlerinin Belirlenmesi
Deneyin yapıldığı yer: Geoteknik Laboratuarı

A - Su Muhtevasının Belirlenmesi

Araç Ve Gereçler
1. Cam kap
2. Tartı aleti(0,1 g hassasiyetli)
3.Etüv (sürekli olarak 105-110 oC sıcaklık sağlayabilen)

Deneyin YapılıĢı
1. Deneyde kullanılacak cam kabı tartarak darası belirlenir (W1)
2. Su muhtevası bulunmak istenen yaş numune cam kabın içerisine konulur ve tekrar tartılır
(W2)
3. Numune etüvde 24 saat bekletilir
4. Kuruyan numune etüvden alınıp tekrar tartılır (W3)

w(%)=Su ağırlığı/Kuru ağırlık*100

w(%)=(W2 – W3)/( W3 - W1)*100

79
B - Atterberg Limitleri

İnce taneli zeminler. su içeriklerinin değişmesi ile sıvı, plastik ve katı malzeme davranışlarına
sahip olabilmektedirler. İnce taneli zeminlerin bu değişik hallerini belirleyen sınır su
içerikleri, kıvam (Atterberg) deneyleri ile elde edilir

1. Likit Limit

Zeminin sıvı gibi davranmaya başladığı minimum su muhtevasıdır. Bunun belirlenmesinde iki
metot kullanılmaktadır
a. Konik penetrometre metodu
b. Casagrande Metodu

 Konik Penetrometre Metodu

Konik penetrometre yönteminde amaç; belli ağırlıktaki bir konik ucun 5 sn süreyle bir kap
içine doldurulmuş zemine batma miktarını ölçerek farklı su içerikleri için su içeriği-batma
miktarı ilişkisinden likit limiti belirlemektir.

Araç Ve Gereçler

1. Penetrometre deney aleti

2. spatula
3. Konik uç : Paslanmaz çelik veya duralimin 35 mm boylu, yüzeyi cilalı, tepe açısı 30°±1°
olan, (Koninin üst şaft ve mikrometre ile kütlesi 80,00 g ± 0,05 g olacaktır)
4. Metal kap
5. Porselen pota
6. Desikatör
7. Çelik cetvel
8. Etüv
9. Tartı

Deneyin YapılıĢı

1. 40 no‘lu elek altına geçen malzeme iyice karıştırılarak 250 gr alınır. Bu malzeme üzerine
damıtık su eklenerek macun kıvamına gelinceye kadar porselen potada spatula ile karıştırılır.
2. Hazırlanan numune metal deney kabına sıkıca, içinde hava kabarcığı kalmayacak şekilde
yerleştirildikten sonra yüzeyi çelik cetvelle tesviye edilir ve penetrometre tabanına koyulur.
3. Koni zeminin yüzünü belirsizce çizecek düzeye indirilir ve mikrometre sıfır okuması alınır.
Sonra düğmeye 5±1 saniye süreyle basılır. Süre sonunda son mikrometre okuması yapılır. İki
okuma arasındaki fark koni penetrasyonudur.
4. Koni kaldırılıp dikkatle temizlenir.10g kadar bir su muhtevası örneği koni deliği civarından
alınır ve su içeriği bulunur.
5. Yukarıdaki işlemler numuneye su eklenerek en az üç kez daha değişik su içeriklerinde
yapılır. Bu su içerikleri penetrasyon değerlerinin 15 ile 25 mm arasında değişeceği biçimde
ayarlanmalıdır. Kural olarak deney kurudan ıslak karışıma doğru yürütülür ve koniyle deney
kabı her denemeden sonra temizlenir. Saptanan her batma miktarı için su içeriği belirlenmesi
yapılır.

80
Batma miktarları ve bunlara karşılık gelen su içeriği değerlerinden akış eğrisi çizilir. Akış
eğrisi numunenin belli bir su içeriği ve buna karşılık gelen batma miktarı arasındaki bağıntıyı
gösteren bir eğridir. Akış eğrisinde 20 mm ye karşılık gelen su içeriği değeri, o zeminin likit
limitidir.

81
  Casagrande Metodu

Araç Ve Gereçler

1. Casagrande Likit limit aleti

2. Oluk açma bıçağı
3. Terazi (001 gr duyarlılıkta)
4. Etüv
5. Desikatör
6. Rutubet kapları
7. Porselen pota
8. Spatula

Deneyin YapılıĢı

1. 40 no‘lu elek altına geçen malzeme iyice karıştırılarak 100 gr alınır.

2. Bu malzeme üzerine damıtık su eklenerek macun kıvamına gelinceye kadar porselen potada
Spatula ile karıştırılır.
3. Hazırlanan bu macun kıvamındaki zeminden bir parça alınarak likit limit aletinin yarım
küre içerisine en derin kısmı 1 cm olacak şekilde sıvanır.
4. Oluk açına bıçağı kullanılarak zemin belirgin bir biçimde iki eşit kısma bölünür. Bu işlem
sırasında oluk açma bıçağı, değme noktasında küre kapağına dik tutulmalıdır.
5. Saniyede iki dönme yapacak hızda yatay kol döndürülerek zeminin ayrık ki parçasının 1 cm
boyunca birleşmesini sağlayacak darbe sayısı saptanır. Oluk tabanındaki kapanma, zeminin
kayması şeklinde değil. akarak kapanması şeklinde olmalıdır.
6 Su içeriği belirlenmesi için, kapanan bölgeden yaklaşık 10 gr numune alınır.
7. Küre kapağında kalan malzeme porselen pota içerisine alınır. Su içeriği değiştirilerek yeni
darbe sayısı saptanır Bu işlemlere 10-40 arasında en az 4 darbe sayısı saptanıncaya kadar
devam edilir. Saptanan her darbe sayısı için su içeriği belirlenmesi yapılır.
Darbe sayıları ve bunlara karşılık gelen su içeriği değerlerinden akış eğrisi çizilir. Akış eğrisi
numunenin belli bir su içeriği ve buna karşılık gelen darbe sayısı arasındaki bağıntıyı gösteren
yarı logaritmik bir eğridir. Akış eğrisinde 25 darbeye karşılık gelen su içeriği değeri, o
zeminin likit limitidir.

82
83
2. Plastik Limit

Bir zeminin plastik limiti, 3 mm çapında silindir çubuk biçiminde yuvarlandıklarında,

çubukların yüzeyinde çatlamalar ve kopmalar olduğu andaki su içeriğidir

Araç Ve Gereçler

1. Terazi (0.01 gr duyarlılıkta)

2. Porselen kap
3. Rutubet kapları
4. Cam plaka
5. Spatula

Deneyin YapılıĢı

Likit limit deneyi için hazırlanan numuneden yaklaşık 15 gr alınır. Alınan malzeme porselen
kapta el ile yoğrulduğunda yapışmayacak, ancak kolayca yuvarlanabilecek kütle elde
edilmesini sağlayacak arı su ile yoğrulur. Bu kıvamdaki malzeme cam plaka üzerine konarak
el ayası ile yuvarlanır. Bu işlem yapılırken 3 mm çapında çubuklar elde edebilmek için
yeterince bastırılır. Çubuklar üzerinde çap 3 mm olduğunda yüzeyde çatlamalar olmaz ise
malzeme toplanır. Toprak haline getirilip yoğrulur ve işlem tekrarlanır.Bu yoğurma ve
yuvarlama işlemine, 3 mm çapındaki çubuğun çatlayıp birkaç parçaya ayrılıncaya kadar
devam edilir. Ufalanan çubuk parçaları su içeriği belirlenmesi için numune kaplarına alınır ve
tartılır. Bu işlemler 3 kere numune olacak şekilde tekrarlanır. Bulunan bu 3 su içeriği
ortalaması zeminin plastik limitidir.

3. Plastisite Ġndisi

Plastisite indisi = likit limit – plastik limit

Deneyde olan yanılgılar:

 Deney için alınan malzeme numuneyi temsil etmelidir.
 Deneyde saptanan su içeriği, doğrudan likit limit ve plastik limit değerini verdiğinden
su içeriği belirlenmesine özen gösterilmelidir.
 Likit limit aletinin kalibrasyonu yapılmış olmalıdır.
 Bu deney rutubet odasında yapılmazsa deney süresince olacak nem kaybı, deney
sonucunu etkiler.
 El ayası yerine parmak ile yuvarlama, çubukların plastik limit kıvamından önce
çatlayıp ufalmasına sebep olur.
 Ufalanan çubuk parçaları su içeriği belirlenmesi için numune kaplarına alınır ve
tartılır.

84
85