UNIVERZITET U TRAVNIKU

EDUKACIJSKI FAKULTET
PEDAGOGIJA PSIHOLOGIJA

PISMA I PISMENOST U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

SEMINARSKI RAD IZ KOLEGIJA
-KOMUNIKOLOGIJA-

student: Sara Hasanić mentor: prof.dr Hajriz Bećirović

Travnik,mart,2018.
SADRŽAJ

UVOD ..................................................................................................................................................... 3
1. PISMA U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI .................................................................................. 4
1.1. Glagoljica ................................................................................................................................ 5
1.2. Bosančica ................................................................................................................................ 6
1.3. Latinično pismo ...................................................................................................................... 8
2. PISMENOST U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI ........................................................................ 8
ZAKLJUČAK ......................................................................................................................................... 9
LITERATURA ..................................................................................................................................... 10
UVOD

Čovjekova potreba za pismom seže još iz prahistorijskog doba. Pračovjek je imao

potrebu da nešto zapiše, kao i svaki čovjek današnjce. Naravno da se pismo koje mi danas
koristimo i pismo koje se koristilo u srednjivjekovnoj Bosni razlikuje. Uz pismo se uvijek
veže i drugi pojam, a to je pismenost. Pismo i pismenost su dva pojma koja su povezana
neraskidivom vezom. Pismenost je izraz kojim se označava nečija sposobnost razumjevanja,
odnosno korištenja znakova od kojih se sastoji neko pismo. U srednjovjekovnoj Bosni su se
upotrebljavala tri pisma: glagoljica, bosančica (bosanska ćirilica) i latinično pismo. U ovom
seminarskom radu govorit ću uopće o pismima i pismenosti u srednjovjekovnoj Bosni, a
zatim ću obraditi navedena tri pisma koja su se u to vrijeme koristila.

3
 1. PISMA U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

Ime Bosna i njen identitet neosporni su već od polovine X stoljeća. Međutim, od samog
početka srednjeg vijeka, Bosna je bila u znaku preplitanja suprotnosti Istoka i Zapada. Ne
radi se samo o ekonomsko-političkim aspektima, već i o ideološkim i kulturološkim. U
aktivnom odnosu prema tim suprotnostima afirmiše se bosanska državnost i samostalnost u
politici, sasvim specifična bosanska crkva u religiji, zatim bosanska ćirilica i bosanska
glagoljica u umjetnosti. Upravo u domenu pisma raspoznaje se prisustvo pojedinih utjecajnih
sfera, ali i orginalan stvaralački doprinos. Zanimljivo je da su se u srednjovjekovnoj Bosni i
Humu koristila tri pisma: glagoljica, bosančica i latinično pismo. Ovakav kulturni fenomen
mogao se javiti samo u uslovima razvoja na marginama velikih civilizacija, jer teško da se
našao još jedan primjer u svijetu da se na tako malom prostoru koristi toliko pismenih
sistema. Mnoge knjige su pisane ovim pismima, a slova su bila mnogo ukrašena
iluminacijama. Također, ovim pismima pisani su i mnogi dokumenti, crkveni natpisi, pečati
bosanskih vladara, nadgrobni spomenici. Zbog brojnosti ovih rukopisa moguće ih je podjeliti
u nekoliko grupa:

 Crkveni rukopisi – pisani staroslavenskim jezikom sa elementima narodnog

govora. Uključuju i nekanonske tekstove poput apokrifa i molitvi, te zapise na
marginama rukopisa, natpisa na stećcima.
 Povelje i pisma – njeguju autohtonu crtu narodnog izraza. Pisani su u
diplomske svrhe.
 Lijepa knjževnost – postoji samo par djela iz ovog doba. Pisana je na
zadovoljstvo vladara. Većinom se svodi samo na prevodilačku djelatnos

Uprkos relativno razvijenoj pismenosti i drugim relativnim društvenim uslovima,

srednjovjekovna Bosna nije stvorila, ili bar nije sačuvano, nijedno orginalno literarno djelo:
biografiju, roman, pjesmu... međutim neosporne poetske vrijednosti sadrže natpisi na
stećcima. Knjige i dokumenti su uglavnom pisani na pergamentu, da bi se od vremena Tvrtka
I počeo upotrebljavati i papir. S obzirom na kvantitet i kvalitet epigrafike srednjovjekovne
Bosne i kamen valja smatrati materijalom za pisanje. Pisanom riječi u srednjovjekovnoj
Bosni služile su se crkvene organizacije, dvor, oblasni gospodari, visoki feudalci i neke
gradske opštine, a posebno trgovci... dosta kasno, a najkasnije u XII stlj. Javlja se funkcija

4
dijaka-pisara, kao profesija, a veliki broj imena dijaka na stećcima upućuje na zaključak da ih
je, kao i drugih zanatlija, bilo i po malim naseljima, gdje su zadovoljavali lokalne potrebe
pisanja.

1.1. Glagoljica

„ Glagoljica je staroslavensko pismo nastalo sredinom IX stlj., koje se u hrvatskim

krajevima zadržalo sve do XIX stlj. Već početkom XVI stlj., sve je više potiskuje latinica.“1
Ime pisma dolazi od staroslavenske riječi „glagolati“ što znači „govoriti“. Na obredima je
tekstove čitao svećanik glagoljaš, a sam termin glagoljski poznat je još iz XVI stlj., premda je
ime za glagoljicu iskovano tek u XIX stlj. Glagoljica se javlja u dva oblika: obla i uglata.
Danas se predpostavlja, da je proces tekao od oble preko poluoble do uglate. Na našim
prostorima je obla glagoljica postala uglatom, stoga se često naziva i hrvatskom glagoljicom.
Kulturološki veoma značajnu, mada ne naročito brojnu grupu spomenika srednjovjekovne
pismenosti čine spomenici glagoljskog pisma. Vjerovatno je u našim krajevima još u X stlj.
oblom glagoljicom pisano tzv. Marijansko evanđelje, jedan od najvažnijih i najstarijih
spomenika staroslavenskog jezika uopšte.

Slika 1. Baščanska ploča

Najpoznatiji glagoljaški spomenik, pisan prelaznim tipom glagoljice.

1
Halilović, S. (1999.)

5
 Smatra se da otprilike ima 43 teorija o postanku glagoljice, ali ih možemo svrstati u tri
veće skupine: egzogena – smatra da je glagoljica nastala po ugledu na druga pisma, endogena
– glagoljica se smatra orginalnom, ne može se govoriti o ugledanju na druga pisma i
egzogeno-endogena – kombinacija prethodne dvije teorije.

Glagoljica ima drugačiji raspored slova od današnje latinice, umjesto s a, b, c,..

glagoljica počinje s a, b, v,.., a i svako slovo ima svoje ime što je u trenutku nastanka
glagoljice trebalo omogućiti lakše pamćenje: a je az, b je buky, v je vede, itd. Prema prva dva
slova ovj grafemski sistem se naziva azbuka. Glagoljična azbuka sastoji se od 38 grafema ili
znakova, današnja hrvatska abeceda od 30.

1.2.Bosančica

Bosančica je autentično i posebno pismo nastalo u Bosni i okolnim krajevima. „Njeno

oblikovanje izvršeno je pod uticajem glagoljice, a u okolnostima zasebnog srednjovjekovnog,
bosanskohercegovačkog, administrativnog i kulturnog razvoja. Uporedo sa ovim korišteni su
i drugi nazivi kao što su: bosanica, bosanska azbuka, bosanska ćirilica, zapadna ćirilica, itd.“ 2
Najstariji sačuvani spomenik s pojavama karakterističnim za kasniju bosančicu jest povelja
Kulina Bana, o slobodnoj trgovini u njegovoj državi, izdana Dubrovčanima. Pored toga
sačuvan je veliki broj rukopisa kako vjerskih tako i onih iz običnog života, te veliki broj
epigrafskih natpisa ispisanih na bosanskim i hercegovačkim stećcima.

Slika 2. Povelja Kulina Bana Slika 3. Stećak „Kameni spavač“

3 4

2
Kožar, Balta, 2004. 35.str.
3
Izvor: https://www.google.ba/search?q=povelja+kulina+bana&dcr
4
Izvor: https://www.google.ba/search?dcr=0&biw=1280&bih

6
 „Bosančicu je preveshodno stvorio narod radi zadovoljavanja svojih svakodnevnih
potreba. Vremenom je postala anarhično pismo koje nije odgovaralo zahtjevima praktičnoga
života., pa je otuda osuđena na nestanak. Međutim, baš zbog svoje utemeljenosti u narodu
bosančica predstavlja veoma zanimljivu kulturnu tvorevinu i otuda je njeno poznavanje od
velikog značaja za upoznavanje osobnosti bosanskohercegovačke kulturne stvarnosti.“5

Bosančica se nije učila ni u kakvim školama. Samoučki se prenosila iz naraštaja u

naraštaj. Za razliku od drugih pisama, u njoj nije bilo ustaljenih oblika slova. Nikada nije bio
formiran njezin opšti obrazac. Zanimljiva je po tome što je u svakom kraju i u svakoj
generaciji bila malo drugačija. U njezinom oblikovanju sudjelovao je svako ko se njome
služio. Bosančica je u upotrebi od XI. do početka XIX. stoljeća- najprije kao ustavni oblik
ćirilice, potom kao kurzivni oblik. Kao domaće pismo za privatnu upotrebu u muslimanskoj
sredini u porodičnim krugivima se čuvala i tokom cijelog XIX. stoljeća, u rijetkim
porodicama čak i do polovine XX. stoljeća. Zanimljiv je primjer Mehmed-bega Kapetanovića
Ljubušaka (dugogodišnjeg sarajevskog gradonačelnika), koji je cijelog života sve što je pisao
uglavnom pisao bosančicom.

Za očuvanje bosančice zaslužni su svi oni koji su se njome služili: dvorske kancelarije
bosanskih kraljeva i banova i srednjovjekovnih moćnih vlastelinskih porodica.poslije naravno
trgovci i obični pismeni ljudi. Također, mnogo su zaslužni i katolički svećanici (franjevci i
popovi glagoljaši).

5
Kožar, 2007., str 89.

7
 1.3.Latinično pismo

Latinično pismo u srednjovjekovnoj Bosni koristilo se u prilikama kada se pisalo

monarhima drugih država koje nisu bile u granicama sa srednjovjekovnom Bosnom. Latinica
je postojala u nekoliko verzija koje su imala od 20 do 40 slova. Postojala su kurentna (mala) i
verzalana (velika) slova. Velika slova su se koristila na početku rečenica kao i kod nekih
riječi. O latiničnom pismu u srednjovjekovnoj Bosni se zna jako malo i u izvorima se može
naći jako malo podataka o latiničnom pismu. Razvojem kulture i civilizacije, smjenom
dinastija i historijskih razdoblja latinica je bila sve prisutnija i sve se više koristila u upotrebi,
a svoj vrhunac dostigla je u XVI., stlj. Latinicom su pisani crkveni natpisi, pečati bosanskih
vladara i nadgrobne ploče kraljeva. Početkom XVI., stlj. latinica sve više potiskuje
glagoljicu i doživljava svoj procvat. Latiničnim pismom pisani su neki sačuvani epigrafski
spomenici na crkvama, zatim natpisi na pločama bosanskih kraljeva, legende na bosanskim
novcima, pečatima, na nekim ukrasnim predmetima i sl.

2. PISMENOST U SREDNJOVJEKOVNOJ BOSNI

Analizirajući brojne hostorijske izvore i materijalne ostatke možemo zaključiti da je

pismenost kao jedan od najvažnijih načina prenošenja ideja, misli i poruka igrala veoma bitnu
ulogu u društvu srednjovjekovne Bosne. Ona se ispoljavala u različitim vidovima, a
najsnažnije je dolazila do izražaja u tradiciji diplomatičkih isprava i prepiske, rukopisnih
kodeksa, te epigrafskih natpisa koji su uglavnom zastupljeni na stečcima. U srednjovjekovnoj
Bosni uglavnom su pisani spisi pravnog i poslovnog karaktera, akti državne administracije ili
bogata i raznovrsna prepiska. Do naših dana ostalo je sačuvano svega oko četiri stotine takvih
dokumenata, iako ih je moralo biti neuporedivo više. Gotovo sve vladarske i vladsteoske
arhive su stradale tokom osmanskog osvajanja i većina sačuvanih isprava potječe iz
Dubrovnika, dok su ostale rasute po drugim svjetskim arhivama i bibliotekama. Njih su
pisari, odnosno dijaci, pisali uglavnom prepariranom tiskom ili ptičijim perom na koži, tj.
pergameni, i kasnije na hartiji, tj. papiru koji u upotrebu ulazi krajem XIV., stlj. Služili su se
mastilom od ćađi ili biljnih tvari, a posjedovali su i poseban nožić za struganje pogrešno
ispisanih riječi. Prema svojoj namjeni i značaju, ti spomenici su bili različito uređeni, od
grubih, brzo sastavljenih lakonskih poruka ispisanih na hartiji, do velikih, crvenom bojom i
pečatom ukrašenih svečanih vladarskih povelja.

8
 ZAKLJUČAK

Ovaj seminarski rad ispunjen je prethodno postavljenim ciljem i zadatkom rada,

odnosno nabrojala sam i objasnila koja su se to pisma koristila, te koliko je bila razvijena
pismenost u srednjovjekovnoj Bosni. Glagoljica je staroslavensko pismo nastalo sredinom IX
stlj., koje se u hrvatskim krajevima zadržalo sve do XIX stlj. Glagoljicom je pisano tzv.
Marijansko evanđelje, jedan od najvažnijih i najstarijih spomenika staroslavenskog jezika
uopšte. Bosančica je autentično i posebno pismo nastalo u Bosni i okolnim krajevima.
Bosančica je bila u upotrebi od XI. do početka XIX. stoljeća. Najstariji sačuvani spomenik s
pojavama karakterističnim za kasniju bosančicu jest povelja Kulina Bana. Također,
bosančicom su pisani veliki broj epigrafskih natpisa na bosanskim i hercegovačkim
spomenicima. Latinično pismo u srednjovjekovnoj Bosni koristilo se u prilikama kada se
pisalo monarhima drugih država. Latinično pismo svoj vrhunac dostiže u XVI., stlj. Njime su
pisani crkveni natpisi, pečati bosanskih vladara i nadgrobne ploče kraljeva. Što se tiče
pismenosi u srednjovjekovnoj Bosni možemo zaključiti da je bila jako razvijena, a najviše je
dolazila do izražaja u tradiciji diplomatičkih isprava i prepiske, rukopisnih kodeksa, te
epigrafskih natpisa koji su uglavnom zastupljeni na stečcima.

9
LITERATURA

1. Halilović, S. (1999.) Pravopis bosanskog jezika, Sarajevo: Dom štampe dd

Zenica;
2. Isaković, A., Popadić, M. (1982.) Pisana riječ u Bosni i Hercegovini,
Sarajevo: Ibro „Veselin Masleša“;
3. Kožar, A., Balta, I., (2004.) Pomoćne historijske znanosti i arhivistika, Tuzla:
Arhiv Tuzlanskog kantona;
4. Kožar, A. (2007.) Historija Bosne i Hercegovine, Tuzla: Univerzitet u Tuzli

10