Professional Documents
Culture Documents
॥ प्रयोगह: ॥
शरल ग्रह शावति पध्यवि में पञ्चाङ्ग पूजा विवि दी गई है। प्रायः प्रत्येक
संस्कार, व्रिोद्यापन, हिन आदद यज्ञ यज्ञादद में पञ्चाङ्ग पूजन का वििान है। षोडशोपचार या
पञ्चोपचार अचचन का क्रम सामातयिः प्रचवलि है। अिः ित्सबंिी मंत्र दे ददये गये हैं। पुरुषसूक्त
के षोडश मंत्र और रूद्रसूक्त के नमस्िे रुद्र. आदद षोडश मंत्रों से भी सभी देि पूजन में अचचन
करने की सामातय विवि है।
ध्यािव्य है दक पूजन के इस प्रकरण के अभ्यास से संकल्प विशेष का पररििचन करके विविि
पूजा के आयोजन सामातय रूप से कराये जा सकिे हैं। प्रत्येक पूजारं भ के पूिच वनम्ांदकि आचार-
अिश्य करने चावहये-आत्मशुवि, आसन शुवि, पवित्र िारण, पृथ्िी पूजन, संकल्प, दीप
पूजन, शंख पूजन, घंटा पूजन और स्िवस्ििाचन ित्पश्चाि् ही देि पूजन प्रारम्भ करना चावहए।
शुभ मूहूिच में शुि िस्त्र िारण करके यजमान पूजा के वलए मप डप में आये। दवण ओण पर पी ी को
ग्रंविबतिन करके बैठाया जाय। यिासंभि शुि श्वेि िस्त्र िारण करना उत्तम होिा है। िदनतिर आत्म
शुवि के वलए आचमन करें।
ॐ के शिाय नमः, ॐ नारायणाय नमः, ॐ माििाय नमः। िीन बार आचमन कर आगे ददये मंत्र पढ़कर
हाि िो लें। ॐ विष्णिे नमः।।
पुनः बायें हाि में जल लेकर दावहने हाि से अपने ऊपर और पूजा सामग्री पर वनम् श्लोक पढ़िे हुए
विड़कें ।
ॐ अपवित्रः पवित्रो िा सिाचिस्िां गिोऽवप िा।
यः स्मरेि् पुप डरीकाण ओं स बाह्याभ्यतिरः शुवचः।।
ॐ पुप डरीकाण ओः पुनािु, ॐ पुप डरीकाण ओः पुनािु ॐ पुप डरीकाण ओः पुनािु।
विवनयोग- आसन पवित्र करने के मंत्र का विवनयोग पढ़कर जल वगराए –
ॐ पृथ्िीवि मतत्रस्य मेरुपृष्ठ ऋवषः, सुिलं ितदः, कू मो देििा, आसन पवित्रकरणे विवनयोगः।
आसन शुवि -नीचे वलखा मंत्र पढ़कर आसन पर जल विड़के -
ॐ पृवथ्ि! त्िया िृिा लोका देवि ! त्िं विष्णुना िृिा।
त्िं च िारय मां देवि ! पवित्रां कु रु चासनम्।।
वशखाबतिन-
ॐ मानस्िोके िनये मानऽआयुवष मानो गोषु मानोऽअश्वेषुरीररषः। मानोव्िीरान् रुद्रभावमनो
व्ििीहचविष्मतिः सदवमत्त्िा हिामहे | ॐ वचद्रूवपवण महामाये ददव्यिेजः समवतििे।
विष्ठ देवि वशखाबिे िेजोिृद्िं कु रुष्ि मे।।
कु श िारण- वनम् मंत्र से बायें हाि में िीन कु श ििा दावहने हाि में दो कु श िारण करें।
ॐ पवित्रोस्िो िैष्णव्यौ सवििुव्िचः प्रसिऽउत्पुनाम्यवछिद्रेण पवित्रोण सूयचस्य रवश्मवभः।
िस्य िे पवित्रपिे पवित्रपूिस्य यत्कामः पुनेिछिके यम्।
पुनः दायें हाि को पृथ्िी पर उलटा रखकर ॐ पृविव्यै नमः |
इससे भूवम की पञ्चोपचार पूजा का आसन शुवि करें।
पुनः ब्राह्मण यजमान के ललाट पर कुं कु म विलक करें।
यजमान विलक- स्िवस्िस्िु या विनाशाख्या पुतयकल्यांणव्बृविदा ।
विनायकवप्रया वनत्यं िाम च स्िवस्िम ब्रुिंिु न:॥
ॐ आददत्या िसिो रुद्रा विश्वेदि
े ा मरुद्गणाः।
विलकतिे प्रयछितिु िमचकामािचवसिये।
घृिदीप-(ज्योवि) पूजन-
िदिदैित्याय दीपपात्रय नमः-से पात्र की पूजा कर ईशान ददशा में घी का दीपक जलाकर अण ओि के ऊपर
रखकर ॐ अविर्ज्ज्योविर्ज्ज्योविरविः स्िाहा सूयो र्ज्ज्योविर्ज्ज्योविः सूयचः स्िाहा । अविव्िचर्च्चो र्ज्ज्योविव्िचर्च्चचः
स्िाहा सूयोव्िचोर्ज्ज्योविव्िचर्च्चचः स्िाहा ।। र्ज्ज्योविः सूर्ययचः सूर्ययो र्ज्ज्योविः स्िाहा।
भो दीप देिरूपस्त्िं कमचसाण ओी ह्यविघ्नकृ ि्।
याित्पूजासमावतः स्यात्तािदत्रा वस्िरो भि।।
शंखपूजन
शंख को चतदन से लेपकर देििा के िायीं पर पुष्प पर रखकर
ॐ शंखं चतद्राकच दैित्यं िरुणं चाविदैििम्।
पृष्ठे प्रजापद्िं विद्यादग्रे गङ्गासरस्ििी।।
त्रौलोक्ये यावन िीिाचवन िासुदि
े स्य चाज्ञया।
शंखे विष्ठवति िै वनत्यं िस्माछिंखं प्रपूजयेि्।।
त्िं पुरा सागरोत्पन्नो विष्णुना वििृिः करे।
नवमिः सिचदि
े ैश्च पाझ्जतय! नमोऽस्िुिे।।
पाञ्चजतयाय विद्महे पािमानाय िीमवह िन्नः शंखः प्रचोदयाि्। ॐ भूभचिः स्िः शंखस्िदेििायै नमः
शंखस्िदेििामािाहयावम सिोपचारािे गतिपुष्पावण समपचयावम नमस्करोवम। शंख मुद्रा करें।
घप टा पूजन-ॐ सिचिाद्यमयीघप टायै नमः,
आगमािचतिु देिानां गमनािचतिु रण ओसाम्।
कु रु घप टे िरं नादं देििास्िानसवन्निौ।।
ॐ भूभुचिः स्िः घप टास्िाय गरुडाय नमः गरुडमािाहयावम सिोपचारािे गतिाण ओिपुष्पावण समपचयावम।
गरुडमुद्रा ददखाकर घप टा बजाऐं। दीपक के दावहनी पर स्िावपि कर दें। ॐ गतििचदि
ै त्याय िूपपात्राय
नमः इस प्रकार िूपपात्र की पूजा कर स्िापना कर दें।
स्िवस्ििाचन-
उसके बाद यजमान आचायच एिं अतय ऋवत्िजों के साि हाि में पुष्पाण ओि लेकर स्ित्ययन पढ़े।
ॐ आ नो भद्राः क्रििो यतिु विश्विोऽदब्िासोऽ परीिास उविदः।
देिा नो यिा सदवमद् िृिे असन्नप्रायुिो रवण ओिारो ददिे ददिे।।
देिानां भद्रा सुमविऋचजूयिां देिाना ँ राविरवभ नो वनििचिाम्।
देिाना ँ सख्यमुपसेददमा व्ियं देिा न आयुः प्रविरतिु जीिसे।।
िातपूिचया वनविदा हूमहे ियं भगं वमत्रामददद्िं दण ओमवििम्।
अयचमणं िरुण ँ सोममवश्वना सरस्ििी नः सुभगा मयस्करि्।।
िन्नो व्िािो मयोभु िािु भेषजं ितमािा पृवििी िवत्पिा द्यौः।
िद् ग्रािाणः सोमसुिो मयोभुिस्िदवश्वना शृणुिं विष्प या युिम्।।
िमीशानं जगिस्िस्िुषस्पद्िं वियवितिमिसे हूमहे ियम्।
पूषा नो यिा िेदसामसद् िृिे रवण ओिा पायुरदब्िः स्िस्िये।।
स्िवस्ि न इतद्रो िृिििाः स्िवस्ि नः पूषा विश्विेदाः।
स्िवस्ि नस्िाक्ष्र्यो अररष्टनेवमः स्िवस्ि नो बृहस्पविदचिािु।।
पृषदश्वा मरुिः पृविमािरः शुभं यािानो विदिेषु जग्मयः।
अविर्जचह्ना मनिः सूरचण ओसो विश्वे नो देिा अिसागमवन्नह।।
भद्रं कणेवभः शृणुयाम देिा भद्रं पश्येमाण ओवभयचजत्राः।
वस्िरै रङ्गैस्िुष्टुिा ँ सस्िनुवभव्यचशेमवह देिवहिं यदायुः।।
शिवमन्नु शरदो अवति देिा यत्रा नश्चक्रा जरसं िनूनाम्।
पुत्रसो यत्रा वपिरो भिवति मा नो मध्या रीररषिायुगचतिोः।।
अददविद्यौरददविरतिररण ओमददविमाचिा स वपिा स पुत्राः।
विश्वे देिा अददविः पञ्चजना अददविजाचिमददविजचवनत्िम्।।
ॐ द्यौः शावतिरतिररण ओ Ủ शावतिः पृवििी शावतिरापः शावतिरोषियः शावतिव्िचनस्पियः
शावतिर्िचश्वेदि
े ाः शावतिब्रचह्मशावतिः सिं Ü शावतिः शावतिरेि शावतिः सामा शावतिरेवि।।
यिो यिः समीहसे ििो नोऽअभयं कु रू।
शं नः कु रु प्रजाभ्योऽभयं नः पशुब्भ्यः।।
ॐ सिेषां स्िद्स्िं भििु, सिेषां शावतिभचििु।
सिेषां पूणं भििु, सिेषां मङ्गलं भििु।।
सुशावतिभचििु।।
पुनः हाि हाि में वलए पुष्प और अण ओि गणेश एिं गौरी पर चढ़ा दें। में पुष्प अण ओि आदद लेकर मंगल
श्लोक पढ़े।
िीमतमहागणाविपिये नमः। लक्ष्मीनारायणाभ्यां नमः। उमामहेश्वराभ्यां नमः। िाणीवहरप यगभाचभ्यां
नमः। शचीपुरतदराभ्यां नमः। मािावपिृचरणकमलेभ्यो नमः। इष्टदेििाभ्यो नमः। कु लदेििाभ्यो नमः।
ग्रामदेििाभ्यो नमः। िास्िुदि
े िाभ्यो नमः। स्िानदेििाभ्यो नमः। सिेभ्यो देिेभ्यो नमः। सिेभ्यो
ब्राह्मणेभ्यो नमः।
सुमुखश्चैकदतिश्च कवपलो गजकणचकः ।
लम्बोदरश्च विकटो विघ्ननाशो विनायकः ।।
िूम्रके िुगचणाध्यण ओो भालचतद्रो गजाननः ।
द्वादशैिावन नामावन यः पठे छिृ णुयादवप ।।
विद्यारम्भे वििाहे च प्रिेशे वनगचमे ििा ।
सङ्ग्रामे सङ्कटे चैि विघ्नस्िस्य न जायिे ।।
शुक्लाम्बरिरं देिं शवशिणं चिुभुचजम् ।
प्रसन्निदनं ध्यायेि् सिचविघ्नोपशातिये ।।
अभीवससिािच-वसिîिं पूवजिो यः सुराऽसुरैः ।
सिचविघ्नहरस्िस्मै गणाविपिये नमः ।।
सिचमङ्गलमाङ्गल्ये वशिे सिाचिचसाविके ! ।
शरप ये त्रयम्बके गौरर नारायवण ! नमोऽस्िु िे ।।
सिचदा सिचकायेषु नावस्ि िेषाममङ्गलम् ।
येषां हृददस्िो भगिान् मङ्गलायिनो हररः ।।
िदेि लिं सुददनं िदेि िाराबलं चतद्रबलं िदेि ।
विद्यािलं दैिबलं िदेि लक्ष्मीपिे िेऽवङ्ियुगं स्मरावम।।
लाभस्िेषां जयस्िेषां कु िस्िेषां पराजयः ।
येषावमतदीिरश्यामो हृदयस्िो जनादचनः ।।
यत्र योगेश्वरः कृ ष्णो यत्र पािो िनुिचरः ।
ित्र िीर्िचजयो भूविध्र्रुिा नीविमचविमचम ।।
अनतयावश्चतियतिो मां ये जनाः पयुचपासिे ।
िेषां वनत्यावभयुक्तानां योगण ओेमं िहाम्यहम् ।।
स्मृिेः सकलकल्याणं भाजनं यत्र जायिे ।
पुरुषं िमजं वनत्यं ब्रजावम शरणं हररम् ।।
सिेष्िारम्भकायेषु त्रयवस्त्रभुिनेश्वराः ।
देिा ददशतिु नः वसद्िं ब्रह्मेशानजनादचनाः ।।
विश्वेशं माििं ढु द्प ढं दप डपाद्णं च भैरिम् ।
ितदे काशीं गुहां गङ्गां भिानीं मवणकर्णचकाम् ।।
िक्रिुप ड ! महाकाय ! कोरटसूयचसमप्रभ ! ।
वनर्िचघ्नं कु रु मे देि ! सिचकायेषु सिचदा ।।
विनायकं गुरुं भानुं ब्रह्मा विष्णु महेश्वरान ।
सरस्ििीं च प्रणंयादौ सिचकामािच वसद्धध्ये ।।
हाि में वलये अण ओि-पुष्प को गणेशावम्बका पर चढ़ा दें।
संकल्प
दावहने हाि में जल, अण ओि, पुष्प,कु शा और द्रव्य लेकर संकल्प करे।
हररः ॐ िि् सि् विष्णुर्िचष्णुर्िचष्णुः आद्यः ॐ नमः परमात्मने िी पुराणपुरुषोत्तमस्य विष्णोराज्ञया प्रििचमानस्य
िी ब्रह्मणोऽवतह वद्विीय परािे िी श्वेििाराहकल्पे – िैिस्ििमतितिरे अष्टाद्िंशवि िमे युगे कवलयुगे
कवलप्रिमचरणे जम्बूद्वीपे भरिखप डे आयाचििाचतिगचि-ब्रःतििैक देशे पुप यण ओेत्रे विक्रमशके बौिाििारे ििचमाने
यिानाम संित्सरे यिायन सूये यिाॠिौ च महामांगल्य प्रदे अमुक मासे अमुक पण ओे अमुक वििौ अमुक िासरे
यिा नण ओत्रे यिारावषवषवस्ििे सूये यिारावषवषवस्ििे चंद्रे यिारावषवषवस्ििे देिगुरु यिा-यिा रावश वस्ििेषु
शेषेषु ग्रहेषु सत्सु यिा लगतमुहुिच योग करणावतििायाम्-एिं ग्रहगुण विशेषण विवशष्टायां शुभ पुप य वििौ िुवि
स्मृवि पुराणोक्त फ़लप्रावतकामः अमुक गोत्रः अमुक नामोऽहम् .....(शमाच / िमाच / गुतोऽहं जो हो
सपी ीकः ) ममाऽत्मनः सकु टुम्बस्यजतमलििो िा दुःस्िानगि ग्रहजतयसकलाररष्ट वनिृत्यिचम्-उत्पन्न-
उत्पत्स्यमान-अवखलाररष्टवनिृत्तये-दीघाचयुष्य सििारोग्यिािातये िन-िातय संररद्धध्यिचम् च- कावयक
िावचक मानवसक सांसर्गचक चिुर्िचि पुरुषािच प्राप्त्यिचम् च,िन-िातय-पुत्र-पौत्रादद अनिवछिन्न सत्संगवि
लाभािचम् , शत्रु पराजय पूिचकं बहु कीत्याचदद अनेकानेक अभ्युदय फ़लप्राप्त्यिचम् च सिाचभीष्ट वसिये िीपरमेश्वर
वप्रत्यिचम च पञ्चाङ्ग पूजनं कररश्ये ॥
िदंगत्िेंन स्िवस्ि पुप याहिाचन मािृका पूजनं िसोध्दाचरा पूजनम् आयुश्यमंत्रजपं सांकवल्पके न विविना
इसके बाद कमचपात्र में िोड़ा गंगाजल िोड़कर गतिाण ओि, पुष्प से पूजा कर प्रािचना करें।
ॐ गङ्गे च यमुने चैि गोदािरर! सरस्िवि!।
नम्मचद!े वसतिु कािेरर! जलेऽवस्मन् सवन्नद्िं कु रु।।
अवस्मन् कलशे सिाचवण िीिाचतयािाहयावम नमस्करोवम।
कमचपात्र का पूजन करके उसके जल से सभी पूजा िस्िुओं को सींचे।
गणेश गौरी पूजन
िरुणकलशस्िापन
जल लेकर-ॐ अनया पूजया कलशे िरुणाद्यािावहिदेििाः प्रीयतिाम् यह पढ़कर जल िोड़ दें। इवि
कलशपूजाविवि।
पुप याहिाचन
पुप याहिाचन के ददन आरम्भें िरुण-कलशके पास जलसे भरा एक पात्र (कलश) भी रख दे ।
िरुण-कलशके पूजनके साि-साि
इसका भी पूजन कर लेना चावहए । पुप याहिाचनका कमच इसीसे दकया जािा है । सबसे पहले
िरुणकी प्रािचना करे ।
िरुण प्रािचना -
यजमान अपनी दावहनी पर पुप याहिाचन-कमचके वलए िरण दकये हुए युग्म ब्राह्मणोंको, वजनका मुख
उत्तरकी पर हो, बैठा ले ।
इसके बाद यजमान घुटने टेककर कमलकी कोंढ़ीकी िरह अिवल बनाकर वसरसे लगाकर िीन बार
प्रणाम करे । िब आचायच
अपने दावहने हािसे स्िणचयुक्त उस जलपात्र (लोटे) को यजमानकी अिवलमे रख दे । यजमान उसे
वसरसे लगाकर
यजमान -
यजमान और ब्राह्मणोंका यह संिाद इसी आनुपूिीसे दो बार और होना चावहये । अिाचि् आशीिाचद
वमलनेके बाद यजमान
'दीघचमायुरस्िु' बोलें ।
इसके बाद यजमान पहलेकी िरह कलशको कलश-स्िानपर रखकर दफर वसरसे लगाकर
'दीघचमयुरस्िु'
ऐसा बोलकर ब्राह्मण अण ओिको स्िीकार करें । इसी प्रकार आगे यजमान ब्राह्मणोंके हािोंमें चतदन,
अण ओि, पुष्प आदद देिा जाय
ब्राह्मण - आयुष्यमस्िु ।
ब्राह्मण - सौवियमस्िु ।
ब्राह्मण - ऐश्ियचमस्िु ।
यजमान - (दवण ओणा) दवण ओणाः पातिु ।
ब्राह्मण - स्िर्चचिमस्िु ।
यजमान - (हाि जोड़कर) ददघचमायुः शावतिः पुवष्टस्िुवष्टः िीयचशो विद्या विनयो वित्तं बहुपुत्रं बहुिनं
चायुष्यं चास्िु ।
ब्राह्मण - 'ििास्िु' -
ऐसा कहकर ब्राह्मण यजमानके वसरपर कलशका जल विड़ककर वनम्वलवखि िचन बोलकर
आशीिाचद दें-
ब्राह्मण - 'िाछयिाम्' -
यो वबभर्िच दाण ओायण वहरप य स देिेषु कृ णुिे दीघचमायुः स मनुष्येषु कृ णुिे दीघचमायुः ।
उर्च्चा िे जािमतिसो ददवि सद्धभूम्या ददे । उग्र शमच मवह ििः ॥
इसके बाद यजमान पहलेसे रखे गये दो सकोरोंमेसे पहले सकोरे में आमके पल्लि या दूबसे िोड़ा
जल कलशसे डाले और
इष्टसंपदस्िु ।
प्रीयंिाम् । ॐ विविकरणेमुहुिचनण ओत्रे सग्रहे सलिे साविदैििे प्रीयेिाम् । ॐ दुगाच पांचाल्यौ प्रीयेिाम्
। ॐ
अविपुरोगा विश्वेदि
े ाः प्रीयंिाम् । ॐ इंद्रपुरोगा मरुद्गणाः प्रीयंिाम् । ॐ िवसष्ठ पुरोगा ऋवषगणाः
प्रीयेिाम् ।
ॐ माहेश्वरी पुरोगा उमा मािरः प्रीयेिाम् । ॐ अरुं िवि पुरोगा एकपत्तयः प्रीयंिाम् । ॐ ब्रह्म
पुरोगा सिे
िेदाः प्रीयंिाम् । ॐ विष्णु पुरोगा सिे देिाः प्रीयंिाम् । ॐ ऋषयश्िंदास्याचायाच िेदा देिा यज्ञाश्च
प्रीयंिाम् ।
दूसरे पात्रमें -
पहले पात्रामें - ॐ शुभावन ििंिाम् । ॐ वशिा आपः संिु । ॐ वशिा ऋििः संिु । ॐ वशिा
अियः संिु ।
वशिा आहुियः संिु । वशिा पषियः संिु । वशिा िनस्पियः संिु । वशिा अविियः संिु ।
अहोरात्रे
वशिेस्त्यािाम् ।
ॐ वनकामे वनकामे नः पजचतयो िषचिु फलित्यो न पषियः पछयतिां योगण ओेमो नः कल्पिाम् ॥
िदस्िु । ॐ याज्यया यत्पुप यं िदस्िु । ॐ िषट् कारे ण यत्पुप यं िदस्िु । ॐ प्रािः सूयोदये यत्पुप यं
िदस्िु ।
इसके बाद यजमान कलशको कलशके स्िानपर रखकर पहले पात्रमें वगराये गये जलसे माजचन करे ।
पररिारके लोग भी माजचन
करें । इसके बाद इस जलको घरमें चारों िरफ विड़क दे । वद्विीय पात्रमें जो जल वगराया गया
है, उसको घरसे बाहर एकाति
स्िानमें वगरा दे ।
ब्राह्मण - िाछयिाम् ।
भो ब्राह्मणाः । मम सकु टु म्बस्य सपररिारस्य गृहे कररष्यमाणस्य अमुककमचणः कल्याणं भितिो ब्रुितिु
।
ब्राह्मण - ॐ कल्याणम् ।
ब्राह्मण - ॐ कल्याणम् ।
यजमान - भो ब्राह्मणाः । मम सकु टुम्बस्य सपररिारस्य गृहे
ब्राह्मण - ॐ कल्याणम् ।
ॐ यिेमां िाचं कल्याणीमािदावन जनेभ्यः ।
वप्रयो देिानां दवण ओणायै दािुररह भूयासमयं मे कामः समृद्धध्यिामुप मादो नमिु ।
ब्राह्मण - ॐ ऋद्धध्यिाम् ।
ब्राह्मण - ॐ ऋद्धध्यिाम् ।
ब्राह्मण - ॐ ऋद्धध्यिाम् ।
ॐ पुप याहिाचनसमृविरस्िु ॥
िीमहागणपविप्रसादार्च्च पररपूणोऽस्िु ।
पुप याहिाचके भ्यो ब्राह्मणेभ्य इमां दवण ओणां विभज्य अहं दास्ये ।
ब्राह्मण - ॐ स्िवस्ि ।
दवण ओणादान-ॐ अद्य.. कृ िैित्पुप याहिाचनकमचणः साङ्गिा-वसियिं ित्सम्पूणचफलप्राप्त्यिं च पुप याहिाचके भ्यो
ब्राह्मणेभ्यो यिाशवक्त मनसोदिष्टां दवण ओणां विभज्य दािुमहमुत्सृजे।
षोडशमािृका आदद-पूजन
षोडश मािृका :-
वचत्रानुसार सोलह कोष्ठक बनायें। पवश्चम से पूिच की पर मािृकाओं का आिाहन और स्िापन करे । कोष्ठकों में
रक्त चािल, गेहू या जौ रख दे एिं वनम्ावङ्कि मतत्रा पढ़िे हुए आिाहन करें ।
षोडशमािृका-चक्र
पूिच
आत्मनः कु लदेििा लोकमािारः देिसेना मेिा
16 12 8 4
िुवष्टः मािरः जया शची
15 11 7 3
पुवष्टः स्िाहा विजया पद्मा
14 10 6 2
िृविः स्ििा सावित्री गौरी गणेश
13 9 4 1
ॐ गौये नमः गौरीमािाहयावम स्िापयावम। ॐ पर्ँावँँंयै नमः पर्मंँा.। ॐ शछयै नमः शचीमा.। ॐ मेिायै
नमः मेिामा0। ॐ सावित्रयै नमः साविवत्रमा.। ॐ विजयायै नमः विजयामा.। ॐ जयायै नमः जयामा.।
ॐ देिसेनायै नमः देिसेनामा। ॐ स्ििायै नमः स्ििामा। ॐ स्िाहायै नमः स्िाहामा। ॐ मािृभ्यो नमः
मािृरािा.। ॐ लोकमािृभ्यो नमः लोकमािृरािा.। पुष्यै नमः पुवष्टमा.। ॐ िुष्यै नमः िुवष्टमा.। ॐ
आत्मकु लदेििायै नमः आत्मकु लदेििामा.। प्राण प्रविष्ठा-ॐ मनोजूविजुचषिामाज्यस्य बृहस्पवियचज्ञवममं
िनोत्िररष्टं यज्ञं Ủ सवममं दिािु विश्वेदि
े ा स इह मादयन्निामो3म्प्रविष्ठ। ॐ भूभुचिः स्िः
िीगौयाचददषोडशमािरः सुप्रविवष्ठिा िरदा भितिु। इस मतत्रा से प्रविष्ठा कर ओं गौयै नमः इत्यादद नाम-मतत्रों से
अििा पृिक् . पृिक् ॐ गौयाचददषोडशमािृभ्यो नमः इससे षोडशोपचार अििा यिालब्िोपचार पूजन समात
कर, ॐ आयुरारोग्यमैश्वयं ददध्िं मािरो मम। वनर्िचध्नं सिचकायेषु कु रुध्िं सगणाविपाः पढ़कर नाररयल चढ़ायें।
पुनः हाि जोड़कर िीगौयाचददषोडशमाि¤ णां पूजनकमचणो यन्न्यूनमविररक्तं िा ित्सिं माि¤ णां
प्रसादात्पररपूणचमस्िु ”गृहे िृविशिावन भितिु“ उत्तरे कमचप यविघ्नमस्िु। यह बोले
इवि मािृकापूजन।।
चिुःषवष्टयोवगनीपूजन
(अविकोण में)-ओं आिाहयाम्यहं देिीं योवगनीं परमेश्वरीम्। योगाभ्यासेन संिुष्टा परं ध्यानसमवतििा।।
ददव्यकु प डलसंकाशा ददव्यज्िाला वत्रलोचना। मूर्िचमिी ह्यमूत्र्िा च उग्रा चैिोग्ररूवपणी।। अनेक भािसंयुक्ता
संसाराणचििाररणी।। यज्ञे कु िचतिु वनर्िचध्नं िेयो यछितिु मािरः।। ददव्ययोगी-महायोगी-वसियोगी गणेश्वरी।
प्रेिाशी डादकनी काली कालरात्राी वनशाचरी।। हुङ्कारी वसििेिाली खपचरी भूिगावमनी।।
उध्र्िके शी विरूपाण ओी शुष्कांगी मांसभोवजनी। फू त्कारी िीरभद्राण ओी िूम्राण ओी कलहवप्रया।। रक्ता च घोररक्ताण ओी
विरूपाण ओी भयंकरी। चैररका भाररका चप डी िाराही मुप डिाररणी। भैरिी चदक्रणी क्रोिा दुमुचखी प्रेििावसनी।
कालाण ओी मोवहनी चक्री कं काली भुिनेश्वरी। कु प डला िालकौमारी यमदूिी करावलनी।। कौवशकी यवण ओणी यण ओी
कौमारी यतत्रािावहनी।। दुघचटा विकटा घोरा कपाला विषलङ्घना। चिुःषवष्टः समाख्यािा योवगतयो वह
िरप्रदाः।। त्रौलोक्यपूवजिा वनत्यं देिमानुषयोवगवभः।। इस प्रकार आिाहन कर ॐ चिुःषवष्टयोवगनीभ्यो नमः
इससे चतदन पुष्प आदद द्वारा पूजन करें ।
इवि योवगनीपूजन
सतघृिमािृका (िसोद्र्िारा) पूजन
आिेयकोण में दकसी िेदी अििा काष्ठपीठ (पाटा) पर प्रादेशमात्रा स्िान में पहले रोली या वसतदूर से स्िवस्िक
बनाकर ‘िीः’ वलखे। इसके नीचे एक वबतदु और इसके नीचे दो वबतदु दवण ओण से करके उत्तर की पर दे। इसी
प्रकार साि वबतदु क्रम से बनाना चावहये।
इसके बाद नीचे िाले साि वबतदुओं पर घी या दूि से प्रादेश मात्रा साि िाराए वनम्वलवखि मतत्रा से दें-
ॐ िसोः पवित्रामवस शििारं िसोः पवित्रामवस सहििारं देिस्त्िा सवििा पुनािु। िसोः पवित्रोण शििारे ण
सुसिा कामिुण ओः। उस पर दही िोड़कर लाल सूत्रा लपेट दें। पुनः उपयुचक्त िसोः इस मंत्र को पढ़कर गुड़ के द्वारा
वबतदुओं की रे खाओं को क्रमशः ऊपर से परस्पर वमला दें। पुनः उन साि वबतदुओं में क्रमशः देििा का आिाहन
करें । ॐ भूभुचिः स्िः वियै नमः वियमािाहयावम स्िापयावम। ॐ भूभुचिः स्िः लक्ष्म्यै नमः लक्ष्मीमा0 स्िा.। ॐ
भूभुचिः स्िः
िृत्यै नमः घृविमा. स्िा.। ॐ भूभुचिः स्िः मेिायै नमः मेिामा0 स्िा.।
ॐ भूभुचिः स्िः स्िाहायै नमः स्िाहामा. स्िा.। ॐ भूभुचि. स्ि. प्रज्ञायै नमः प्रज्ञामा. स्िा.। ॐ भूभुचिः स्िः
सरस्ित्यै नमः सरस्ििीमा. स्िा.।
ॐ मनोजूविः. यह मंत्र एक बार पढ़कर िसोिाचरादेििाः सुप्रविवष्ठिाः िरदा भितिु। इस मंत्र से प्रविष्ठा करें ।
िदनतिर-ॐ िसोिाचरादेििाभ्यो नमः गतिं समपचयावम। पुष्पावण समपचयावम। िूपं समपचयावम। दीपं सम.। नैिेद्य
स.। प्रािचना-यदङ्गत्िेन भो देव्यः पूवजिा विविमागचिः। कु िचतिु कायचमवखलं वनर्िचघ्नन
े क्रिूििम्।।
आयुष्य मंत्र जप
यजमान अिवल में पुष्प रखें ििा ब्राह्मण आयुष्य मतत्रा का पाठ करें । ॐ आयुष्यं िचचस्य Ủ रायस्पोषमौविदम्।
इद Ủ वहरप यं िचचस्िज्जैत्राया विशिादुमाम्।।1।। निद्रण ओा Ủ वस न वपशाचास्िरवति देिानामोजः प्रिमज Ủ
ह्येिि्। यो विभवत्र्ि दाण ओायण ँ वहरप य ँ स देिेषु कृ णुिे दीघचमायुः स मनुष्येषु कृ णुिे दीघचमायुः।।2।।
यदाबध्नतदाण ओायणा वहरप य ँ शिानीकाय समनस्यमानाः। यतम आबध्नावम शिशारदायायुष्मान्
जरदवष्टयचिासम्।।3।।
पौरावणक श्लोक-यदायुष्यं वचरं देिाः सतकल्पातिजीविषु। ददुस्िेनायुषा सम्यक् जीितिु शरदः शिम्।। दीघाच
नागा नगा नद्योऽतिस्सताणचिा ददशः। अनतिेनायुषा िेन जीितिु शरदः शिम्।। सत्यावन पञ्च भूिावन
विनाशरवहिावन च। अविनाश्यायुषा िद्वज्जीितिु शरदः शिम्।।
(इवि आयुष्यमतत्र जप)
नातदीिाि प्रयोग
आचायाचददिरण
हाि में जल लेकर ॐ ित्स. वििौ आचायाचददऋवत्िजां िरणमहं कररष्ये, आचायच को पूिाचवभमुख बैठाकर पाि
िोिें ििा गतिाण ओि से पञ्चोपचार पूजन कर हाि में िरण द्रव्य, जल और अण ओि लेकर दावहने घुटने का स्पशच
करिे हुए आचायच िरण का संकल्प करें ।
ॐ ित्सि् अमुकगोत्र प्रिरशाखावतिियजमानोऽहम् अमुकगोत्रप्रिरशाखाध्यावयनममुकनामाचायचम् अवस्मन् ग्रह
शावति अमुकयागाख्ये कमचवण दास्यमानैः एवभिचरणद्रव्यैः आचायचत्िेन त्िामहं िृणे। िृिोऽवस्म।
ऐसा आचायच कहे। पुनः आचायच के हाि में वनम्वलवखि मंत्र पढ़कर िरण हेिु मंगल सूत्र बांिे।
ॐ व्रिेन दीण ओामाप्नोवि दीण ओयाप्नोवि दवण ओणाम्।
दवण ओणा ििामाप्नोवि ििया सत्यमासयिे।।
पुनः िरण द्रव्य लेकर वनम् संकल्प पूिचक ऋवत्िक् का िरण करें । ॐ ित्स. अवस्मन् अमुककमचवण ऋवत्िग्त्िेन
त्िामहं िृणे। ऋवत्िक् कहे-िृत्तोऽवस्म।
पुनः प्रािचना-
अस्य यागस्य वनष्पत्तौ भितिोऽभ्यर्चचिा मया।
सुप्रसन्नैः प्रकिचव्यं कमेदं विविपूिचकम्।।
पुनः ऋवत्िक् के साि आचायच अपने आसन पर बैठकर आचमन, प्राणायाम कर सङ्कल्प करें । ॐ ित्स. अवस्मन्
कमचवण यजमानेन िृिोऽहं आचायच-(ऋवत्िक् )-कमच कररष्ये।
ददग् रण ओण
बायें हाि में श्वेि सरसों अििा अण ओि लेकर ददग्रण ओण करे ।
ॐ पूिे रण ओिु गोवितद आिेर्ययां गरुडध्िजः।
याम्ये रण ओिु िाराहो नारद्संहस्िु नैऋिे।।
के शिो िारुणीं रण ओेद ् िायव्यां मिुसूदनः।
उत्तरे िीिरोरण ओेदीशाने च गदािरः।।
ऊध्र्िं गोििचनो रण ओेदिस्िात्तु वत्रविक्रमः।
एिं दश ददशो रण ओेद्वासुदि
े ो जनादचनः।।
यज्ञाग्रे पािु मा शंखः पृष्ठे पद्मतिु रण ओिु।
िामपाश्र्िे गदा रण ओेिवण ओणे च सुदशचनः।।
उपेतद्रः पािु ब्राह्मणमाचायं पािुिामनः।
अछयुिः पािु ऋग्िेदं यजुिेदमिोण ओजः।।
कृ ष्णो रण ओिु सामाख्यमििाचणतिु माििः।
विप्रा ये चोपदेष्टारस्िांश्च दामोदरोऽििु।।
यजमानं सपी ीक पुप डरीकविलोचनः।
रण ओाहीनतिु यत्स्िानं ित्सिं रण ओिािररः।।
सरसों या अण ओि सभी ददशाओं में िींट दें।
भूिोत्सारण
ॐ अपसपचतिु िे भूिा ये भूँि
ृ ा भूवम संवस्ििाः।
ये भूिा विध्नकिाचरस्िे नश्यतिु वशिाज्ञया।।
अपक्रामतिु भूिावन वपशाचाः सिचिो ददशम्।
सिेषामविरोिेन शावतिकमच समारभेि्।।
उपयुचक्त श्लोक पढ़कर बायें हाि, पाि को िीन बार भूवम पर पटकें ।
रण ओाबतिन
यजमान िीन िागा िाला लाल सूत्रा एिं िोड़ा द्रव्य बायें हाि में लेकर एिं दावहने हाि से ढककर ‘ॐ हुं फट् ’
यह मंत्र िीन बार करके उस सूत्रा को गणपवि के चरणों में वनिेददि करें । पुनः गति पुष्प से उसकी पूजा करें ।
दफर यह सूत्रा गणपवि के अनुग्रह से प्रात हुआ ऐसा समझिे हुए अतय देिों को भी वनिेददि करें । पुनः आचायच
सवहि अतय विप्रों के सीिे दावहने हाि में वनम् मंत्र से बांिे -
ॐ व्रिेन दीण ओामाप्नोवि दीण ओयाऽऽप्नोवि दवण ओणाम्।
दवण ओणा ििामाप्नोवि ििया सत्यमासयिे।।
उसके बाद आचायच भी यजमान के दावहने हाि में और यजमान पी ी के बांयें हाि में वनम् मंत्र पढ़िे हुए
अवभमवतत्राि रण ओा सूत्र बांिें।
मतत्र- ॐ यदाबध्नं दाण ओायणा वहरप य Ủ शिानीकाय सुमनस्यमाना। ितम आिध्नावम
शिशारदायायुष्मांजरदवष्टयचिासम्।।
ॐ येन बिो बली राजा दानिेतद्रो महाबलः।
िेन त्िामनुबध्नावम रण ओे मा चल मा चल।।