ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.), περίφημος Έλληνας φιλόσοφος και επιστήμονας, μεταξύ

άλλων έγραψε και το βιβλίο «Περί Ποιητικής» (330 π.Χ.). Πρόκειται για την αρχαιότερη
επιστημονική πραγματεία στην οποία αναλύει τη λειτουργία και τις δομικές αρχές της
τραγωδίας (ένας δεύτερος τόμος περί κωμωδίας δεν έχει διασωθεί), ως απάντηση στις
επικρίσεις του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Στον ισχυρισμό του Σωκράτη (στην Απολογία του
που έγραψε ο Πλάτωνας) ότι οι ποιητές είναι ανίκανοι να περιγράψουν με συνέπεια το τι
κάνουν, αντιτάσσει μια λογική θεωρία της ποιητικής σύνθεσης. Απαντώντας στον Πλάτωνα
– του οποίου υπήρξε μαθητής – που καταδικάζει την ποίηση και το δράμα επειδή δεν
επιζητούν άμεσα να διδάξουν την αρετή, ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται την ποιητική
τραγωδία επειδή, αναπαριστώντας «πράξιν σπουδαίαν», προκαλεί «έλεον και φόβον» κι
έτσι λυτρώνει και ενδυναμώνει ηθικά το θεατή με την κάθαρση. Η αξία της Ποιητικής
παραμένει μοναδική ως σύνοψη της καλλιτεχνικής πρακτικής επάνω στη μελέτη της
τραγικής δραματουργίας.

Ο ορισμός της τραγωδίας συνοψίζεται ως εξής (κεφάλαιο 6, 1449b):

«Ἔστιν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως, σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένω
λόγω χωρὶς ἐκάστω τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ
φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν.»

μίμησις πράξεως: αναπαράσταση επί σκηνής μιας ανθρώπινης πράξης. Ο Αριστοτέλης κάνει
αυτή τη διάκριση εν συγκρίσει με τον Πλάτωνα που θεωρεί ότι πρόκειται περί μίμηση της
μίμησης, μίμηση δηλαδή των συναισθημάτων ως απόρροια της πράξης.

σπουδαίας καὶ τελείας: πρόκειται για μια πράξη σημαντική και ολοκληρωμένη, τομή στη
ζωή του ήρωα της τραγωδίας.

μέγεθος ἐχούσης: έχει αρχή, μέση και τέλος με συγκεκριμένο μέγεθος και διάρκεια. Η μικρή
διάρκεια δεν μπορεί να αποδώσει σωστά τα νοήματα του έργου και να δημιουργήσει τα
αντίστοιχα συναισθήματα στον θεατή, ενώ η μεγάλη διάρκεια μπορεί να κουράσει.

ἡδυσμένῳ λόγῳ: με λόγο διανθισμένο, ποιητικό, όχι γραμμένη σε καθημερινή γλώσσα.

χωρὶς ἐκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις: τα μέρη της οποίας έχουν συγκεκριμένη δομή και
διαφέρουν μεταξύ τους.

δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας: επιτυγχάνεται μέσω της δράσης, αναπαριστάται ενεργά
και δεν απαγγέλεται.

δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα: προκαλώντας τη συμπάθεια (το συμπάσχειν) ΠΡΟΣ το
τραγικό πρόσωπο, αλλά και τον φόβο μέσω της ταύτισης ΜΕ το τραγικό πρόσωπο. Ο οίκτος
και ο φόβος δεν σχετίζονται με τη συγκίνηση, ούτε με την επιδοκιμασία, την ευαρέσκεια ή
τη δυσαρέσκεια του θεατή. Εκείνο που έχει σημασία είναι να επικεντρώσουμε το
ενδιαφέρον μας στο περιεχόμενο της καλλιτεχνικής έκφρασης και όχι στην έκφραση
καθαυτήν, προκειμένου να απελευθερωθούμε από αυτά τα συναισθήματα και εν τέλει να
ανακαλύψουμε το ουσιωδώς συγκλονιστικό πέρας της θέας βίας, δυστυχίας,
προδοσίας,θανάτου κτλ. Ο αληθινός οίκτος είναι η συμπάθεια για το δίκαιο της υπόθεσης
και για τον θετικό και ηθικό χαρακτήρα εκείνου που υποφέρει. Μια αυθεντική τραγική
οδύνη είναι εκείνη που πλήττει τα δρώντα πρόσωπα εξ’αιτίας της πράξης τους, η οποία
είναι ταυτόχρονα ηθική αλλά και ένοχη λόγω των συγκρούσεων που προκαλεί, και εν
τούτοις δεν θα μπορούσαν να την αποφύγουν, αφού ωθούνται προς αυτήν από ολόκληρο
το εγώ τους. Ο οίκτος μας, λοιπόν, για το τραγικό πρόσωπο δεν προκαλείται από τα
αποτελέσματα μιας λανθασμένης κίνησης που μπορούσε να έχει αποφευχθεί, διότι ο
ήρωας προβαίνει σε μια πράξη ηθικά δικαιολογημένη αλλά κοινωνικά ένοχη· η ενοχή, και
κατ’ επέκταση, ο οίκτος μας πηγάζει από το γεγονός του πράττειν, και συνεπώς, του
αυτόματου αποκλεισμού των άλλων δυνατών εφαρμογών δικαίου.

τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν: μέσω των παθημάτων του τραγικού ήρωα
επέρχεται η κάθαρση, η λύτρωση του θεατή από παρόμοιες καταστάσεις και ψυχικά
συναισθήματα. Τα συναισθήματα, μέσω της κάθαρσης, συντονίζονται με τη λογική. Η
αντίδραση στα γεγονότα του δράματος έχει ομοιοπαθητικά χαρακτηριστικά και αφενός
εκτονώνει ψυχολογικά τον θεατή, αφετέρου βελτιώνει τον συναισθηματικό του μηχανισμό –
την ενσυναίσθηση και την συναισθηματική νοημοσύνη – καθώς του προδίδει σαφείς ηθικές
διαστάσεις.

Ο τραγικός ήρωας είναι καθοριστικός παράγοντας στην επίτευξη της κάθαρσης για τον
θεατή (τονίζουμε ότι η κάθαρση αφορά μόνο τον θεατή και όχι τον ήρωα). Οφείλει να φέρει
συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που βοηθούν τον θεατή να ταυτιστεί μαζί του. Ο τραγικός
ήρωας προσδιορίζεται κυρίως από την ατομική του ελευθερία, είναι ανεξάρτητος από τη
βούληση των άλλων και επομένως, ο αφανισμός του συνδέεται μόνο με τη δική του
αυτοτέλεια και αυτοδιάθεση. Είναι ένας απόλυτος χαρακτήρας που, κινητοποιούμενος από
το ηθικό του πάθος και κινούμενος προς την πραγμάτωση της ιδέας που εκπροσωπεί,
απορρίπτει το δικαίωμα που έχει η αντίπαλη θέση στη διεκδίκηση του νομικού και
κοινωνικού δικαίου. Δρώντας, ταυτίζεται με την πράξη του κι επωμίζεται την ευθύνη για τα
αποτελέσματά της. Για τον τραγικό ήρωα δεν υπάρχει δίλημμα, ούτε υπεκφυγή, δεν πάσχει
από αβεβαιότητητα και η βούλησή του δεν παραπαίει ανάμεσα σε διαφορετικές επιλογές
και εναλλακτικές λύσεις. Ο τραγικός ήρωας είναι η πράξη του, και μάλιστα εσαεί, κι εκεί
έγκειται το μεγαλείο του. Αυτό που προσδίδει δύναμη σ’ αυτή τη σπουδαία μορφή είναι
ακριβώς το γεγονός ότι δεν επιλέγει την πράξη του: βρίσκεται εξ’ αρχής μέσα σε αυτόν. Ο
τραγικός ήρωας, μετά τη συνειδητοποίηση του αρνητικού χαρακτήρα της πράξης του,
αποδέχεται εξ’ ολοκλήρου την ενοχή και τη δυστυχία του. Αν και αθώος ως προς το ηθικό
της πρόθεσής του, δεν αποτινάσσει την ενοχή του, αλλά πληρώνει το τίμημα όχι για το
γεγονός ότι ενήργησε με τον συγκεκριμένο τρόπο και όχι με κάποιον άλλον, αλλά για το ότι
απλά ενήργησε.

ΜΗ ΑΡΜΟΖΟΥΣΕΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΕΚΒΑΣΕΙΣ

 Αψεγάδιαστος χαρακτήρας με άσχημο τέλος: προκαλεί στον θεατή αγανάκτηση,

συνεπώς δεν επιφέρει κάθαρση.

 Φαύλος χαρακτήρας με καλό τέλος : δεν προκαλεί συγκίνηση στον θεατή, ούτε είναι
διδακτική.

 Φαύλος χαρακτήρας με κακό τέλος: είναι μεν διδακτική, διότι προκαλεί τον φόβο
στον θεατή αλλά δεν προκαλεί τον έλεο.
Τα χαρακτηριστικά, λοιπόν, της τραγωδίας, είναι συνοπτικά τα εξής:

 Εκφράζει την ιδέα του θείου μέσα από την πρόθεση της ιδιαίτερης ατομικότητας,
μέσω του ανθρώπινου πάθους (που, στην αρχαία τραική ποίηση φωτίζεται
αντικειμενικά).

 Παρουσιάζει μια αναγκαία σύγκρουση μεταξύ των επίμέρους δυνάμεων του

κόσμου, καθ’ ο μέτρο αυτές εξατομικεύονται, διεκδικόωντας συνάμα την ηθικότητα
η καθεμία για τον εαυτό της.

 Αποδίδει μια ηθική αμφισημία στην πράξη, έτσι ώστε αυτή να θεωρείται συνάμα
δίκαιη και άδικη, κι ο ενεργητής της να εμφανίζεται ταυτόχρονα αθώος και ένοχος.

ΜΕΡΗ ΤΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ

ΚΑΤΑ ΠΟΣΟΝ (δομή της τραγωδίας):

 Πρόλογος . Εισαγωγή του έργου (περίληψη)

 Χορικό, πάροδος, στάσιμο. Απαγγέλεται από τον χορό με συνοδεία μουσικής.

 Επεισόδιο. Η δράση ανάμεσα από 2 χορικά (ιαμβικό τρίμετρο).

 Έξοδος. Τελικό μέρος της τραγωδίας, επέρχεται η λύση. Δεν ακολουθεί χορικό.

Ενδεικτικά:

Πρόλογος, πάροδος (1ο χορικό), επεισόδιο, στάσιμο (τραγούδι του χορού χωρίς άλλους
χαρακτήρες στη σκηνή), επεισόδιο, χορικό, επεισόδιο, χορικό, έξοδος (ο χορός εγκαταλείπει
τη σκηνή).

ΚΑΤΑ ΠΟΙΟΝ (περιεχόμενο της τραγωδίας):

ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ:

 Μύθος. Η πλοκή του έργου.

 Ήθος. Οι χαρακτήρες του έργου.

 Διάνοια. Η ιδεολογία του συγγραφέα που κοινοποιείται μέσω των χαρακτήρων.

ΜΕΣΟΝ:

 Λέξις. Η ποιητική και λυρική έκφραση.

 Μέλος. Η μουσική και η κινησιολογία.

ΤΡΟΠΟΣ:

 Όψις. Η ενδυματολογία (σκευή, προσωπείον, χιτών) και η σκηνογραφία.

 ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ

Παρόλο που ελάχιστα πράγματα σώζονται από τα θέατρα όπου πρωτοπαίχτηκαν τα

αρχαία δράματα, είναι ωστόσο δυνατόν να ανοικοδομηθούν οι βασικές λεπτομέρειες
είτε με βάση μεταγενέστερα οικοδομήματα, είτε από αρχιτεκτονική μαρτυρία του
Θεάτρου του Διονύσου στην Αθήνα, το οποίο έχει αναδιαμορφωθεί αρκετές φορές. Η
«καρδιά» του θεάτρου ήταν το πλατύ εκείνο κυκλικό τμήμα που αρχικά περιείχε το
βωμό του Διονύσου στο κέντρο και που αποτελούσε την έδρα του χορού. Αυτή η
ορχήστρα, όπως ονομαζόταν, διατηρείται σε άριστη κατάσταση στο Θέατρο της
Επιδαύρου, που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα για το ετήσιο θερινό θεατρικό φεστιβάλ.
Οι μουσικοί ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, καθιστοί στα σκαλοπάτια του βωμού. Σε
σχήμα οπλής αλόγου γύρω από την ορχήστρα και σε υπερυψωμένο έδαφος καθόταν το
κοινό, αρχικά στη γυμνή λοφοπλαγιά, αργότερα σε ξύλινα έδρανα και ύστερα σε
πέτρινα ή μαρμάρινα καθίσματα. Στο κέντρο της πρώτης σειράς υπήρχαν οι πολυτελείς
πέτρινες θέσεις για τους ιερείς του Διονύσου (στους Βατράχους του Αριστοφάνη, ο
ίδιος ο θεός αποτείνεται σ’ αυτούς για βοήθεια), τους άλλους ανώτερους
αξιωματούχους και τους επίσημους ξένους επισκέπτες.

Πίσω από την ορχήστρα υπήρχε, πιθανόν από τα πολύ παλιά χρόνια, ένα είδος σκηνής
που θύμιζε το πρόσθιο μέρος του αρχκού ναού. Η σκηνή αυτή εξυπηρετούσε
πρακτικούς σκοπούς. Χρησίμευε στους ηθοποιούς από τη μια ως φόντο και ως αντηχείο
και από την άλλη ως παρασκήνιο για τις αλλαγές των κοστουμιών, την τοποθέτηση των
σκηνικών μηχανών και γενικά όλων των αντικειμένων της παράστασης (λ.χ. το κόκκινο
χαλί του Αγαμέμνωνα, το κεφάλι του Πενθέα στις Βάκχες, την ασπίδα του Έκτωρα στις
Τρωάδες). Υπήρχαν ακόμη, μια δίφυλλη πόρτα στο κέντρο και δύο μικρότερες στα
πλαϊνά, μέσα από τις οποίες μπαινόβγαιναν οι ηθοποιοί. Ο χορός έμπαινε από τα δύο
ανοίγματα ανάμεσα στη σκηνή και την κερκίδα, που χρησίμευαν επίσης και για την
είσοδο και την έξοδο του κοινού. Η πιο σημαντική μηχανή ήταν εκείνη με την οποία ο
θεός μπορούσε να κατέβει από τον ουρανό για να επιλύσει τις περιπλοκές της
υπόθεσης (εξ’ου και η έκφραση «από μηχανής θεός»), ενώ υπήρχε ακόμη μια
πλατφόρμα με ρόδες, πάνω στην οποία μπορούσε να εμφανιστεί ένα εκ των προτέρων
ετοιμασμένο σκηνικό, καθώς επίσης και ένας μηχανισμός για την παραγωγή κεραυνών.
Δεν υπήρχε σκηνικό με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Ο τοίχος, ωστόσο, της σκηνής
παρουσίαζε ένα εξαιρετικά πλούσιο αρχιτεκτονικό φόντο, ενώ σε κάθε πλαϊνό της
σκηνής υπήρχαν οι περίακτοι. Οι περίακτοι τριγωνικά πρίσματα που μπορούσαν να
περιστρέφονται έτσι ώστε να δείχνεται με καθαρά συμβολικό τρόπο η αλλαγή μιας
σκηνής, απλά και μόνο με την παρουσία λ.χ., ζωγραφισμένων δέντρων, κυμάτων ή
κιόνων.

Έχοντας υπ’όψιν το μέγεθος των θεάτρων, είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι υπήρχε
μπροστά από την κατασκευή της σκηνής και πίσω από την ορχήστρα μια υπευψωμένη
πλατφόρμα για τους ηθοποιούς, ώστε να φαίνονται άνετα και να απομονώνονται
καλύτερα από τον χορό –αν και στα κατοπινά χρόνια υπήρχε μια εξαιρετικά ψηλή
σκηνή, με ένα μαρμάρινο θριγκό χαμηλά και σκάλες που άρχιζαν από την ορχήστρα.
Αρχικά, η είσοδος στις θρησκευτικές τελετές ήταν δωρεάν. Όταν καθιερώθηκε τον 5 ο αι.
π.Χ. ένα μικρό ποσό ως εισιτήριο για τις θεατρικές παραστάσεις, χορηγούσαν στους
φτωχούς πολίτες τα αναγκαία για την είσοδο χρήματα, αφού η συμμετοχή στα Μεγάλα
Διονύσια ήταν ουσιαστικά υποχρεωτική.

Τα θέατρα χτίζονταν κοντά στα κέντρα της κοινωνικής ζωής:

 Ακρόπολη (Θέατρο Διονύσου, Α’ θέατρο Λάρισας, Θέατρο Αμφιλοχικού Άργους,

Θέατρο Γόρτυνας, Θέατρο Κασσώπης)

 Αγορά ( Β’ Θέατρο Λάρισας, Θέατρο Μεσσήνης, Θέατρο Μαντινείας)

 Στάδιο (Θέατρο Δελφών, Θέατρο Ρόδου)

 Βουλευτήριο (Θέατρο Δωδώνης, Θέατρο Μεγαλόπολης)

 Ιερά (Θέατρο Ασκληπιείου Επιδαύρου, Θέατρο Δελφών, Θέατρο Ισθμού-Κεφάλου

Κω, Θέατρο Αμφιαρείου Ωρωπού)
Τα κύρια μέρη του θεάτρου ήταν η ορχήστρα, η σκηνή και το κοίλον, με τα ακόλουθα
επιμέρους μέρη:

1. Ορχήστρα: ο χώρος όπου δρούσε ο χωρός.

2. Θυμέλη: ο βωμός του Διονύσου στο κέντρο της ορχήστρας.

3. Προσκήνιο: στοά με κίονες. Ανάμεσα από τα διαστήματα βρίσκονταν θυρώματα και

ζωγραφικοί πίνακες (σκηνικά). Τα θυρώματα απέδιδαν 3 πύλες από τις οποίες
έβγαιναν οι υποκριτές (πόλη, κέντρο, εξοχή).

4. Σκηνή: ορθογώνιο, μακρόστενο κτήριο, που υπερυψώθηκε κατά τον 5 ο αι. π.Χ., στην
περιφέρεια της ορχήστρας απένταντι από το κοίλον, όπου δρούσαν οι ήρωες.

5. Παρασκήνιο: τα 2 άκρα της σκηνής που προεξέχουν δίνοντας το σχήμα Π στην

κάτοψη. Δημιουργούσαν καλύτερη αντήχηση στο χώρο της σκηνής.

6. Περίακτοι: τριγωνικά περιστρεφόμενα πρίσματα για την εξυπηρέτηση των

σκηνικών.

7. Κοίλον: όλος ο αμφιθεατρικός χώρος.

8. Διαζώματα: διάδρομοι που χωρίζουν οριζόντια το κοίλον.

9. Σκάλες: κλιμακωτοί εγκάρσιοι διάδρομοι για την πρόσβαση του κοινού στις θέσεις.

10. Κερκίδες: ομάδες καθισμάτων που δημιουργούνται από τον χωρισμό των
διαζωμάτων με τις σκάλες.

11. Εδώλια: οι θέσεις των θεατών.

12. Προεδρία,η: έδρανο των επισήμων στην πρώτη σειρά.

13. Εύριπος: αγωγός απορροής υδάτων.

14. Αναλληματικοί τοίχοι: τοίχοι στήριξης του εδάφους στα άκρα του κοίλου.

15. Αντηρίδες: πυργοειδείς τοίχοι κάθετοι προς τους αναλληματικούς τοίχους, για
καλύτερη στήριξη.

16. Πάροδοι: σκεπασμένοι με αψίδες διάδρομοι δεξιά και αριστερά από την σκηνή που
οδηγούν στην ορχήστρα.