Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Καθηγητής: Κονόρτας Παρασκευάς

Εξάμηνο ΣΤ’ (ΙΙ 24)

Μαθήματα 5ο (29/3/2017)
Θα δούμε τον «Μακρύ 19ο αιώνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας».

Νομική θέση των μη μουσουλμάνων και των ορθοδόξων στο Οθωμανικό

κράτος
Η ταυτότητα των ανθρώπων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία προσδιορίζεται
από δυο στοιχεία: τη θρησκευτική πίστη (σύνολο) και τον τόπο γέννησης
(γενέτειρα). Ο όρος «πατρίδα» δεν δηλώνει το κράτος αλλά τη γενέτειρα.
Αυτά τα δυο στοιχεία που δημιουργούν/συγκροτούν τη συλλογική
ταυτότητα δεν συμπίπτουν με τα σημερινά. Λέξη κλειδί είναι η λέξη millet.
Millet: είναι μια θρησκευτική κοινότητα (συνδετικό στοιχείο η πίστη) που
είναι αναγνωρισμένη από το οθωμανικό κράτος και επικεφαλής υπάρχει
ένας θρησκευτικός ηγέτης που διορίζει το κράτος (Σουλτάνος) και έχει την
ιδιότητα του κρατικού αξιωματούχου. Άρα ο όρος δεν συμπίπτει με το έθνος
(που δεν έχει δεσμούς πίστης). Μιλάμε για προνεωτερική εποχή χωρίς
σχηματισμένα έθνη.
Που ήταν τα millet; Ορθόδοξο, αρμενικό (είναι χριστιανικό, δεν ανήκει
στην Ορθόδοξη Εκκλησία, έχουν δική τους) και το εβραϊκό millet.
Μεγάλο ζήτημα το από πότε δημιουργήθηκαν.
Οργάνωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας: σε αντίθεση με την Ρωμαιοκαθολική
Εκκλησία, η ορθόδοξη είναι πολυκέφαλη – πολλές ανεξάρτητες
θρησκευτικές οντότητες (Πατριαρχεία και Αρχιεπισκοπές). Διαμορφώθηκαν
την βυζαντινή περίοδο. Κάθε οντότητα διοικείται από τον δικό της ηγέτη.
Τα πρώτα οθωμανικά χρόνια, η Ορθόδοξη Εκκλησία είχε τέσσερα
Πατριαρχεία: ένα στην Κωνσταντινούπολη και τρία στην Ανατολή
(Αλεξάνδρεια, Ιεροσόλυμα, Αντιόχεια). Επίσης διαμορφώθηκαν και άλλες
εκκλησιαστικές οντότητες, που λέγονται Αρχιεπισκοπές. Η πρώτη
αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή ήταν της Κύπρου (η παλαιότερη) – με δικό της
Αρχιεπίσκοπο και επισκόπους. Η δεύτερη είναι η Αρχιεπισκοπή Ιβηρίας
(Καυκάσου – είναι Ορθόδοξοι οι Γεωργιανοί) και η τρίτη η Αρχιεπισκοπή
Βαλκανίων, κατά την ύστερη βυζαντινή εποχή, με δυο υποκατηγορίες:
α) της Αχρίδας και Πάσης Βουλγαρίας (στην σημερινή ΠΓΔΜ),
δημιουργήθηκε μετά την αποκατάσταση της Βουλγαρίας από τον Βασίλειο
Β’ (1020) και β) του Ιπεκίου (Κόσσοβο), Σερβική Αρχιεπισκοπή (1817).
Η Κύπρος δεν ανήκε στον ελλαδικό κόσμο. Το 1192, όταν την κατέλαβαν οι
Λατίνοι (έως το 1571 – τέσσερις αιώνες λατινικής κυριαρχίας), δεν υπήρχε
ορθόδοξη αρχιεπισκοπή. Ανασυστήθηκε από τους Οθωμανούς, όταν
κατέλαβαν το νησί.
Για πραγματικά ορθόδοξα millet μιλάμε από τις αρχές του 18ου αιώνα και
μετά, για να υποδηλώσουν την ορθόδοξη κοινότητα. Το Πατριαρχείο της
Κωνσταντινούπολης (1766 – 7) κατάφερε με φιρμάνι να καταργηθούν οι δυο
Αρχιεπισκοπές και να προσαρτηθούν στο Πατριαρχείο. Η Αρχιεπισκοπή της
Κύπρου και τα τρία άλλα Πατριαρχεία ήταν αδύναμα διοικητικά και
θεσμικά – εξαρτιόνταν από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Κατάφερε
να αναγορευθεί ως μόνος εκπρόσωπος των Ορθοδόξων με επικεφαλής τον
Ορθόδοξο Πατριάρχη.

Ρουμ
Πως αποκαλούσαν οι Οθωμανοί τους Ορθοδόξου; Τους αποκαλούσαν Ρουμ.
Οι βυζαντινοί υπήκοοι αυτοπροσδιορίζονταν ως «Ρωμαίοι» (ανήκαν στην
Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Έτσι ως Ρουμ, τους ήξεραν και οι Πέρσες, άρα ο
υπήκοος από πολύ παλιά ήταν Ρουμ. Οι Άραβες τον 7ο αιώνα τους
αποκαλούν επίσης Ρουμ. Άρα Ρουμ είναι ο υπήκοος της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας. Μετά τη Μάχη του Ματζικέρτ και την ίδρυση του
Σουλτανάτου του Ικονίου, οι Τούρκοι το ονόμασαν «Σουλτανάτο του Ρουμ»,
επειδή ιδρύθηκε σε εδάφη του βασιλιά των Ρωμαίων. Άρα Ρουμ είναι και το
δικό τους κράτος και οι βυζαντινοί που ανήκαν στην Βυζαντινή
Αυτοκρατορία. Οι Οθωμανοί συνεχίζουν να αποκαλούν Ρουμ τους
υπηκόους. Η νοτιοανατολική Ευρώπη, που ανήκε στο Βυζαντινό Κράτος,
λεγόταν «Ρούμελη» (περιοχή του Ρουμ – όλα τα Βαλκάνια). Έτσι όταν
κατακτήθηκαν τα Βαλκάνια, Ρουμ ήταν αυτός που θεωρούσε τον εαυτό του
απόγονο των Ρωμαίων (μητρική γλώσσα τα ελληνικά – γλώσσα της
αυτοκρατορίας και της εκκλησίας). Η έννοια «Ρουμ» δεν έχει καθαρά
γλωσσικό περιεχόμενο, είναι και οι Τούρκοι της Καππαδοκίας. Εμπνέονται
από τη βυζαντινή παράδοση.

Η ορθόδοξη κοινότητα της αυτοκρατορίας

Υπάρχουν ελληνόφωνοι, σλαβόφωνοι (είναι περισσότεροι), βουλγαρόφωνοι,
σερβόφωνοι, αλβανόφωνοι, βλαχόφωνοι, τουρκόφωνοι ορθόδοξοι,
αρμενόφωνοι ορθόδοξοι σε Μέση Ανατολή και Μικρά Ασία. Το μόνο κοινό
σημείο ήταν η πίστη. Ενισχύει ότι το millet δεν έχει σχέση με το έθνος.
Τον 18ο αιώνα, αποκτά διπλή σημασία: α) όσοι συνεχίζουν την βυζαντινή
παράδοση και β) όλοι οι Ορθόδοξοι. Η σημασία γίνεται διπλή
(μεταβυζαντινοί και ορθόδοξοι). Από έγγραφο του 1782 που αναφέρει λόγο
του Σουλτάνου προς τον Ρώσο Πατριάρχη παρατηρούμε ότι τον αποκαλεί
«Ρουμ» (δηλώνει θρησκευτική ταυτότητα). Μετά τον 18ο αιώνα, δεν έχουμε
ελληνικό millet αλλά ορθόδοξο.
Η ηγετική ομάδα της ορθόδοξης κοινότητας (Φαναριώτες) είναι ομάδα, η
οποία έδρευε στην Κωνσταντινούπολη (κοντά στο παλάτι). Ελέγχει και
ελέγχεται από το Πατριαρχείο, είναι ορθόδοξη ομάδα, θεωρεί ότι έχει
σχέσεις με την βυζαντινή παράδοση (κληρονόμοι της). Μέσα σε αυτήν την
παράδοση, η ελληνική γλώσσα ως γλώσσα υψηλής κουλτούρας (γλώσσα
γραφής, έκφρασης και εκκλησίας). Αυτοί οι Φαναριώτες κληρονόμοι της
βυζαντινής παράδοσης και οι Ρωμαίοι πέρασαν στην οθωμανική διοίκηση
ότι όλοι οι Ορθόδοξοι έπρεπε να αποκληθούν Ρωμαίοι.
18ος αιώνας: μια ορθόδοξη κοινότητα αναγνωρίζεται από το οθωμανικό
κράτος με ηγέτη τον Πατριάρχη (έως την Ελληνική Επανάσταση και ακόμα
παραπέρα). Το Πατριαρχείο είναι ισχυρότερο παρά ποτέ, έχει και εδαφική
δικαιοδοσία. Το αρμενικό millet έχει ηγέτη τον Πατριάρχη Αρμενίων με
έδρα την Κωνσταντινούπολη.

Επιδράσεις που άσκησε η Δυτική Ευρώπη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία

πριν τα τέλη του 18ου αιώνα
Κοσμογονικές αλλαγές στην Ευρώπη (Αναγέννηση, Διαφωτισμός,
καπιταλισμός). Είναι ξένες προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία και τους
θεσμούς της. Πολλοί οι λόγοι:
1) ισχυρή μοναρχία με κλειστή κρατικιστική οικονομία σε αντίθεση με την
καπιταλιστική οικονομία
2) Ισλάμ: επίσημη θρησκεία κράτους. Η μουσουλμανική ηγετική ομάδα
θεωρούσε ότι ήταν αυτάρκης και ανώτερη από οποιοδήποτε άπιστο (δεν
θεωρούσε ότι είχε να λάβει κάτι από τους απίστους).
Πήρε όμως κάποια πράγματα σχετικά με τα συμφέροντά της (γνώσεις
γεωγραφίας και ιατρικής). Οι αγωγοί των αλλαγών από την Ευρώπη προς
την Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μη Μουσουλμάνοι, Αρμένιοι Ορθόδοξοι
και Εβραίοι, που έστειλαν τα παιδιά τους για σπουδές στην Ευρώπη
(Ιταλικά Πανεπιστήμια).
Αυτές οι ιδέες, χωρίς ευρύτατη διάδοση, πέρασαν μόνο στις δικές τους
κοινότητες. Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός δεν επηρέασε τους
Μουσουλμάνους – έμεινε σε ένα κομμάτι της κοινωνίας.
Άνοιγμα της οθωμανικής ηγεσίας να δει με άλλο μάτι τη Δυτική Ευρώπη,
αρχές του 18ου αιώνα – λεγόταν «Εποχή των Τουλιπών». Όχι μεγάλες
επιδράσεις. Η οθωμανική αυλή υιοθετεί καλλιτεχνικά πρότυπα επιρροής
της τέχνης από Μπαρόκ και Ροκοκό (τζαμιά, κρήνες, διακόσμηση αλλά
γαλλικά).
Μικρή ομάδα Οθωμανών μορφωμένων ιδρύουν τυπογραφεία (τύπωση
οθωμανικών βιβλίων). Πολλές αντιδράσεις από τους συντηρητικούς
κύκλους. Καταστροφή του τυπογραφείου (1730). Ανατροπή του Σουλτάνου
Αχμέτ Γ’, που έφερε τις αλλαγές.
Τέλη 18ου αιώνα: νέες προσπάθειες αλλαγών (Γαλλική Επανάσταση).
Πέρασαν τα μηνύματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία; Αρχικά οι Οθωμανοί
φάνηκαν απαθείς – αφορούσαν μόνο τους απίστους οι νέες ιδέες. Αυτές οι
επαναστατικές ιδέες ήρθαν με τα Γαλλικά στρατεύματα που κατέλαβαν τα
Ιόνια Νησιά. Θορυβήθηκε η διοίκηση – αντιδρά μαζί με το Πατριαρχείο.
Πριν και μετά την Γαλλική Επανάσταση: επάλληλες ήττες Οθωμανών (με
κορυφαία την ήττα του 1774 – Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή όπου η
Μαύρη Θάλασσα μοιράστηκε). Ώθησε την Οθωμανική Αυτοκρατορία να
ζητήσει βοήθεια από Ευρωπαίους. Ζήτησε βοήθεια από Γάλλους
τεχνογνώστες.
Η Ευρώπη γίνεται πρότυπο για την μουσουλμανική ηγεσία.
Σελίμ Γ’: με μικρή ομάδα του περιβάλλοντός του καταλαβαίνει ότι για να
διατηρηθεί η αυτοκρατορία χρειαζόταν ισχυρή κεντρική διοίκηση – όχι
αναζήτηση δομών του 15ου και 16ου αιώνα αλλά μίμηση των ισχυρών
ευρωπαϊκών μοναρχιών.
Για να γίνουν αλλαγές, χρειάζεται ισχυρή δύναμη καταστολής = νέο σώμα
στρατού με δυτικοευρωπαϊκές προδιαγραφές. Εφαρμογή σχεδίου – νέο σώμα
στρατού που ονομαζόταν: Nizam cedid (= Νέα Τάξη). Η συγκρότηση του
σώματος έθιγε τα συμφέροντα της καθεστηκυίας τάξης:
1) των γενίτσαρων (ο νέος τρόπος τους καθιστά άχρηστους, έχουν σύγχρονα
όπλα και πειθαρχία)
2) ulema – αισθάνθηκαν απειλή, αντιμετωπίζουν με προκατάληψη
οτιδήποτε ευρωπαϊκό.
1807: εξέγερση στην Κωνσταντινούπολη – εκτέλεση του Σελίμ Γ’.
Η πρώτη προσπάθεια αλλαγών εκ των άνω απέτυχε – κατίσχυσε ο
συντηρητισμός.
1808: άνοδος Μαχμούτ Β’ (1808 – 39). Επί αυτού του Σουλτάνο έγινε η
Ελληνική Επανάσταση. Η εκτέλεση του Σελίμ δείχνει ότι ο Σουλτάνος δεν
είναι παντοδύναμος. Ο Μαχμούτ είναι ξάδερφος του Σελίμ (η δυναστεία
είναι η ίδια και ταυτίζεται με το κράτος). Ήταν μεταρρυθμιστής και ο
Μαχμούτ. Πέτυχαν οι μεταρρυθμίσεις. Πίστευε ότι έπρεπε να υιοθετηθούν
δυτικά πρότυπα για να μην διαλυθεί η αυτοκρατορία και να αποκτήσει
ισχυρή κεντρική διοίκηση. Προχώρησε σταδιακά.
Πρότυπο των μεταρρυθμίσεων είχε την Αίγυπτο – υποτελής εκεί ήταν ο
Μοχάμεντ Αλή (πατέρας του Ιμπραήμ που πρωταγωνίστησε στην Ελληνική
Επανάσταση). Πρόκειται για αλβανικής καταγωγής πολέμαρχο, που
κατέλαβε την εξουσία (1805) και προσπάθησε να εξευρωπαΐσει τη διοίκηση
και την οικονομία. Κάλεσε στην Αίγυπτο δυτικοευρωπαίους συμβούλους.
Έφτιαξε ευρωπαϊκών προδιαγραφών στράτευμα, οργάνωσε την κεντρική
διοίκηση και επέτρεψε τις επενδύσεις. Η Αλεξάνδρεια έγινε μεγάλο
οικονομικό κέντρο – συρρέουν έποικοι από Ευρώπη, μη Μουσουλμάνοι της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Έλληνες.
Δημιουργείται η ελληνική παροικία της Αιγύπτου – ήταν πολυάριθμη,
κυρίως από τα άγονα νησιά, την Κύπρο και από την ορεινή Ήπειρο.
Εκμεταλλεύονται τις συνθήκες για ανοιχτή οικονομία έως το 1950 (άνοδος
Νάσερ – κρατικοποίηση, αποχώρηση παροικίας).
Άρα η υιοθέτηση προτύπων υπήρχε στην περιφέρεια.

Χρονολόγιο
1804 – 31: Σερβική Επανάσταση (καταλήγει στην δημιουργία αυτόνομου
υποτελούς Σερβικού Κράτους).
1806 – 12: Ρωσο – Οθωμανικός Πόλεμος (ήττα Οθωμανών). Με την Συνθήκη
του Βουκουρεστίου παραχωρεί στην Τσαρική Ρωσία την περιοχή της
Βεσσαραβίας (Μολδαβία και Ουκρανία). Η Ρωσία κατεβαίνει πιο κάτω στα
Βαλκάνια (Ρουμανία).
1820 – 3: Ιραν – Οθωμανικός Πόλεμος. Η Συνθήκη του Ερζερούμ
αποκαθιστά το status quo των συνόρων.
1820 – 2: Κίνημα Αλή Πασά Ιωαννίνων – αμφισβήτηση κεντρικής εξουσίας
από τοπάρχη για ανεξάρτητο κράτος (αποτυχία).
1821 – 7: Ελληνική Επανάσταση – καταλήγει μετά από διπλωματικές
αποφάσεις στο Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830). Οι Μεγάλες Δυνάμεις
αναγνωρίζουν το ανεξάρτητο κράτος – η Οθωμανική Αυτοκρατορία το
αναγνωρίζει, το 1832.
1828 – 9: Ρωσο – Οθωμανικός Πόλεμος. Ήττα Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
(Συνθήκη της Αδριανούπολης).
1831 – 33: Πρώτος Οθωμανο – Αιγυπτιακός Πόλεμος. Σουλτάνος ≠ Μεχμέτ
Αλή, τα στρατεύματα του Μεχμέτ Αλή φτάνουν ως την Κιουτάχεια.
Σύμβαση της Κιουτάχειας – ο Μεχμέτ Αλή παραμένει υποτελής, εξουσιάζει
όμως Συρία, Παλαιστίνη και Κρήτη.
1833: Σύμβαση Hunkar Iskelesi μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Η Ρωσία αναλαμβάνει την προστασία του Σουλτάνου στον
Μεχμέτ Αλή.
1839 – 41: Δεύτερος Οθωμανο – Αιγυπτιακός Πόλεμος. Θάνατος Μαχμούτ
και ήττα Μεχμέτ Αλή. Χάνει την Κρήτη.
1840: Σύμβαση Λονδίνου – παύει η εμπόλεμη κατάσταση μεταξύ των δυο.
Η Ελληνική Επανάσταση δεν ήταν το μόνο που είχε να αντιμετωπίσει.
Συμφωνία Balta Limani (προάστιο του Βόσπορου) (1838) μεταξύ Μεγάλης
Βρετανίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν σημαντική σε οικονομικό
επίπεδο. Είχε και πολιτική σημασία. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία
υποχρεούταν να ανοίξει τις αγορές σε Βρετανούς επιχειρηματίες,
κατάργηση κλειστής οικονομίας, ένταξη σε ευρωπαϊκό καπιταλιστική
σύστημα.
1830: το Γαλλικό Κράτος αποβιβάζει στρατεύματα στην Αλγερία και την
καταλαμβάνει.

Ενώ η ηγετική οθωμανική ομάδα θα ξεκινούμε μεταρρυθμίσεις, ήταν

απασχολημένη με διεθνή περίγυρο (με επαναστάσεις και συμμάχους).
Ο 19ος αιώνας είναι αιώνας που η αυτοκρατορία έχει να παλέψει:
1) διείσδυση καπιταλισμού: επενδυτές προστασίας δυτικοευρωπαϊκών
κεφαλαίων, εξάρτηση της οθωμανικής οικονομίας
2) αιώνας που αναπτύσσονται οι εθνικισμοί – στόχος τα εθνικά κράτη
(διάσπαση αυτοκρατορίας)
3) αιώνας αποικιοκρατίας: προσπάθεια δυτικοευρωπαίων να ελέγξουν
περιοχές που θα προμηθεύονται πρώτες ύλες (οικονομικός έλεγχος ή
εξάρτηση)
Αιώνας θριάμβου της Δυτικής Ευρώπης.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν είναι ισχυρή αυτοκρατορία.

Ελληνική Επανάσταση
Την ξέρουμε έχοντας διαβάσει απομνημονεύματα αγωνιστών, διπλωματικά
έγγραφα, επίσημα κυβερνητικά έγγραφα. Αυτό που δεν έχει γίνει είναι η
έρευνα των οθωμανικών εγγράφων. Έχουμε τη μία πλευρά – ίσως αλλάξει αν
δούμε και την άλλη πλευρά.
Μετά την ανεξαρτησία: η Ελλάδα απέκτησε σχέσεις με την Οθωμανική
Αυτοκρατορία.
1840: πρεσβείες στις δυο χώρες. Οι Οθωμανοί πρέσβεις είναι Ρωμιοί της
Κωνσταντινούπολης – αξιωματικοί του Μαχμούτ και των διαδόχων του
(Φωτιάδης και Μασούρος).
Ίδρυση Ελλαδικής Εκκλησίας: το Πατριαρχείο έως την Επανάσταση εκτός
από θεσμός ελληνικός είναι και οθωμανικός θεσμός όπως οι Φαναριώτες.
Είναι ριζωμένη η παράδοση του Πατριαρχείου στην εξουσία. Η πολιτική
του Πατριαρχείου είναι να αποστέλλει μηνύματα για να σταματήσει η
επανάσταση. Δεν έχει δημιουργήσει νέα εκκλησία.
Επί Όθωνα και Βαυαρών (1833): με διάταγμα δημιουργείται το αυτοκέφαλο
της Ελλαδικής Εκκλησίας. Πρόεδρος της Συνόδου ήταν ο βασιλιάς που ήταν
Καθολικός (ετερόδοξος πρόεδρος). Τα αυτοκέφαλα δεν γίνονται από μόνα
τους. Εκχωρείται από την μητρική Εκκλησία (Πατριαρχείο). Η ενέργεια
έπασχε από άποψη κανονικού δικαίου – ήταν παράνομη.
1833 – 50: κατάσταση σχίσματος – δεν είχε αναγνωριστεί. Το 1850, το
Πατριαρχείο εκδίδει συνοδική απόφαση που εκχωρούσε το αυτοκέφαλο. Η
δικαιοδοσία αφορούσε εδάφη του νέου βασιλείου. Οι διάφοροι εθνικισμοί
απειλούσαν όχι μόνο την ακεραιότητα της αυτοκρατορίας αλλά και εδάφη
(περιορισμός Πατριαρχείου).
1864: εκχώρηση μητρόπολης Ιονίων Νήσων.
1881: εκχώρηση μητρόπολης Θεσσαλίας.
Σήμερα η Κρήτη αποτελεί αυτοκέφαλη Αρχιεπισκοπή (αρχιεπισκοπή και
σύνοδο) που ελέγχεται από το Πατριαρχείο.
Δωδεκάνησα (1947): μητροπόλεις που υπάγονται στο Πατριαρχείο.
Άγιον Όρος: ειδικό καθεστώς – αυτονομία 20 μονών, έχουν διοικητή και
εξαρτώνται από τον Πατριάρχη.
Νέες χώρες: Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη, Νησιά Βορειοανατολικού
Αιγαίου. Λέγονται «Μητροπόλεις Νέων Χωρών». Πρόκειται για περιοχές
που εντάχθηκαν το 1912 και ελέγχονται από τον Πατριάρχη.
1928: εγκύκλιος από το Πατριαρχείο που παραχωρούσε υπό όρους τη
διοίκηση: α) άχρι καιρού (μέχρι νεωτέρας), β) οι μητροπόλεις στις συνόδους
θα μετείχαν εξ ημισείας και γ) θα γινόταν μνημόνευση του Οικουμενικού
Πατριάρχη.
Η Ελληνική Επανάσταση είναι σημαντικό γεγονός (ανεξάρτητο κράτος).
Είναι ελληνικό και ευρωπαϊκό γεγονός οι ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού
που μεταφυτεύτηκαν στην πνευματική ελίτ. Ήταν όμως και οθωμανικό
γεγονός γιατί η Ελλάδα ήταν το πρώτο κράτος που κατόρθωσε να γίνει
ανεξάρτητο στην οθωμανική επικράτεια. Ώθησε την οθωμανική ηγεσία να
επανατοποθετηθεί και να σκεφτεί τις σχέσεις με τους υπηκόους (τους μη
μουσουλμάνους). Επιτάχυνε τις μεταρρυθμίσεις.

Μεταρρυθμίσεις Μαχμούτ (πέτυχαν)

Στόχος η επαναδημιουργία της κεντρικής εξουσίας από τον Σουλτάνο.
1) Ένα πρώτο ζήτημα ήταν ο περιορισμός αυτονομιστικών κινημάτων από
τοπάρχες της περιφέρειας. Στο πλαίσιο αυτό κατάφερε μέσω στρατού να
περιορίσει τις διοικητικές αρμοδιότητες που είχαν οι τοπάρχες
γαιοκτήμονες. Είχαν πάρει τον τίτλο Ayan (γαιοκτήμονες τοπάρχες σε
ευρωπαϊκό βαλκανικό χώρο) και Derebay (στο χώρο της Μικράς Ασίας).
Προσπάθεια συγκέντρωσης της εξουσίας στην κεντρική διοίκηση.
Κατόρθωσε να εξαλείψει αυτόνομες κουρδικές ηγεμονίες, να καταργήσει
και να βάλλει Οθωμανούς διοικητές.
1830: συντρίβει σφαγιάζοντας τους αλβανικής καταγωγής μπέηδες στη
Μακεδονία και περιορίζοντας τους τοπάρχες της Βοιωτίας. Κινήθηκε και
εναντίον Μουσουλμάνων που απειλούσαν την εξουσία του. Όμως για να
γίνει αυτό, κύριος μοχλός βοήθειας ήταν το στράτευμα.
2) οι Γενίτσαροι: τμήμα του στρατού εκφυλισμένο, ο τιμαριωτικός στρατός
είχε ξεπέσει, οι γαίες δεν είναι κρατικές (μόνο στα χαρτιά). Δεν είναι πια
σύγχρονος στρατός – είναι άχρηστος. Προσπάθεια δημιουργίας νέου σώματος
στρατού.
1826: δημιούργησε το στρατό των «Νικητών Μουσουλμάνων». Δεν υπάρχει η
τουρκική εθνική συνείδηση ακόμα, μόνο Μουσουλμάνοι στο στρατό, οι
άλλοι πληρώνουν τον κεφαλικό φόρο. Ευρωπαϊκού τύπου εκπαίδευση,
πειθαρχία και οπλισμό.
Νέα εξέγερση Γενιτσάρων και ήττα τους. Σφαγιάστηκαν και έπαψαν να
υπάρχουν (1826) (vahai hayzine = ευτυχές γεγονός).
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν χωρίς στρατό και σε αυτό το γεγονός
οφείλονταν οι επιτυχίες της Ελληνικής Επανάστασης (1826: έξοδος
Μεσολογγίου).
3) έλεγχος των ulema: για να το κάνει, πρέπει να ελέγξει τα βακούφια.
Δημιουργία επιτροπής δημόσιας διοίκησης (τέθηκαν στα σπέρματα).
1830: κατάργηση τιμαρίων – δεν εξυπηρετούν την ισχυρή κεντρική
διοίκηση, ξεθεμελίωση παλαιάς τάξης.
1831: πρώτη απογραφή στο Οθωμανικό Κράτος. Αποκλίνουν τα
αποτελέσματα από την πραγματικότητα. Έγινε καθαρά για φορολογικούς
και στρατιωτικούς λόγους και αφορά τον άρρενα πληθυσμό. Χωρίζει τους
υπηκόους σε Μουσουλμάνους και μη Μουσουλμάνους. Πρώτο δείγμα
αποτύπωσης πληθυσμού της αυτοκρατορίας.
Δημοσιεύτηκε η πρώτη εφημερίδα – ήταν κυβερνητική (5.000 φύλλα την
εβδομάδα), την διάβαζαν οι δημόσιοι υπάλληλοι. Δημιουργία υποτυπώδους
συμβουλίου και υπουργείων – προσπάθεια αντιγραφής δυτικών προτύπων:
α) μπήκαν έπιπλα σε γραφεία
β) ο Σουλτάνος άρχιζε να φορά παντελόνια
γ) παρακολουθεί παραστάσεις όπερας
δ) χειροφιλεί τις κυρίες
Ο Σουλτάνος θέλει να φαίνεται «ευρωπαϊκός».
Ξεκινά από την πρωτεύουσα και προχωρά προς την επαρχία αργότερα ο
εξευρωπαϊσμός. Η Μουσουλμανική μάζα μένει δεμένη στους ulema και
βλέπει με καχυποψία τα γεγονότα. Οι μη Μουσουλμάνοι έχουν καλύτερη
εκπαίδευση και τα αστικά στρώματα μορφώνονται – περνούν τις ιδέες περί
κράτους.
Γίνεται προσπάθεια προς δυο κατευθύνσεις: 1) προσπάθεια ισχυρής
κεντρικής εξουσίας, άφησε σε γαιοκτήμονες ισχυρή εξουσία, απέτυχε στην
Ελληνική Επανάσταση και στον περιορισμό του Μεχμέτ Αλή (αποκτά δική
του δυναστεία ως το 1952), 2) εξευρωπαϊσμός στα ήθη των αστικών
στρωμάτων των πόλεων και μη Μουσουλμάνων – εισαγωγή νέων ιδεών στην
τέχνη (ζωγραφίζουν πορτραίτα σουλτάνων).
Έθεσε τα θεμέλια των Τανζιμάτ (μεταρρυθμίσεις). Οι μεταρρυθμίσεις
αφορούσαν τον Σουλτάνο ώστε να αποκτήσει τον απόλυτο έλεγχο.

Οι Ορθόδοξοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επί Μαχμούτ Β’

Η ιστορία κλείνει με κουρτίνα τους Ρωμαίους της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας – ασχολείται ελάχιστα, είναι πολυάριθμοι. Παρατηρούμε ότι
(σε Κωνσταντινούπολη και Νίκαια) γίνεται σημαντική αλλαγή, εμφανίζεται
νέα ηγετική ομάδα, οι Νεοφαναριώρτες, που διεκδικούν τον ίδιο ρόλο με
τους Φαναριώτες. Είναι Ορθόδοξοι διαφορετικής καταγωγής. Παρατηρείται
η ανάδυση αστικών στρωμάτων, είτε μεγαλοαστών (τραπεζίτες) ή μεσοαστών
(γιατροί, δικηγόροι, δάσκαλοι) που με σπουδές, είναι φορείς ιδεών ίδιων με
του Σουλτάνου.
Οι Ορθόδοξες Εκκλησίες είναι όλες ανακαινισμένες και μεγαλωμένες από
τη δεκαετία του 1830. Υπάρχει χαλάρωση του νομοθετικού πλαισίου για
τους μη Μουσουλμάνους. Υπάρχει και χρήμα.
Η αφρόκρεμα των Ορθοδόξων έμενε στο Φανάρι. Μετά το 1830, περνούν στο
Πέραν όπου εκεί ήταν οι συνοικίες των δυτικοευρωπαίων. Το Φανάρι
καταντά φτωχογειτονιά. Η Κωνσταντινούπολη αποκτά δυο ζώνες: α) την
παλαιά οχυρωμένη πόλη και β) το εξευρωπαϊσμένο Πέραν και τον Γαλατά.
Θα μετακομίσει εκεί και το παλάτι (στο ευρωπαϊκό κομμάτι).