Thomas1 4 PDF

ლექციების კურსი
„Thomas' Calculus, Early Transcedentals“- ის მიხედვით
მოამზადა საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის
მათემატიკის დეპარტამენტმა
პროფესორ დავით ნატროშვილის ხელმძღვანელობით
თბილისი -2017
სარჩევი
თავი 1 ფუნქციები
1.1. ფუნქციები და მათი გრაფიკები [1 - 25]
1.2. მოქმედებები ფუნქციებზე; გრაფიკების წანაცვლება და გაჭიმვა [26 - 39]
1.3. ტრიგონომეტრიული ფუნქციები [40 - 54]
1.4. გრაფიკების აგება კალკულატორებისა და კომპიუტერების

საშუალებით [55 - 61]
1.5. ექსპონენციალური ფუნქციები [62- 70]
1.6. შექცეული ფუნქციები და ლოგარითმები [71 - 92]
1.7. მიმოხილვა [93 - 102]
თავი 2 ზღვრები და უწყვეტობა

2.1. ცვლილების სიჩქარე და მრუდის მხები [103 - 114]
2.2. ფუნქციის ზღვარი და ზღვართა თვისებები [115 - 138]
2.3. ზღვრის ფორმალური განსაზღვრება [139 - 159]
2.4. ცალმხრივი ზღვრები [160 - 174]
2.5. უწყვეტობა [175 - 198]
2.6. ზღვარი უსასრულობაში; გრაფიკის ასიმპტოტები [199 - 226]
2.7. მიმოხილვა [227 - 239]
თავი 3 გაწარმოება
3.1 მხები და წარმოებული წერტილში [240 - 248]
3.2. წარმოებული როგორც ფუნქცია [249 - 266]

3.3. გაწარმოების წესები [267 - 285]
3.4. წარმოებული როგორც ცვლილების სიჩქარე [286 - 304]
3.5. ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები [305 - 317]
3.6. რთული ფუნქციის გაწარმოება [318 - 333]
3.7. არაცხადი ფუნქციის გაწარმოება [334 - 344]
3.8. შექცეული ფუნქციის და ლოგარითმის გაწარმოება [345 - 363]
3.9. შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციები [364 - 378]
3.10. დაკავშირებულ ცვლილებათა სიჩქარეები [379 - 394]
3.11. გაწრფივება და დიფერენციალი [395 - 413]
3.12. მიმოხილვა [414- 432]
თავი 4 წარმოებულის ზოგიერთი გამოყენება

4.1. ფუნქციის ექსტრემალური მნიშვნელობები [433 - 448]
4.2. საშუალო მნიშვნელობის თეორემა [449 - 464]
4.3. მონოტონური ფუნქციები და პირველი რიგის

წარმოებულის ტესტი [465 - 474]
4.4. ჩაზნექილ-ამოზნექილობა და გრაფიკის აგება [475 - 494]
4.5. განუზღვრელობები და ლოპიტალის წესი [495 - 507]
4.6. გამოყენებითი ოპტიმიზაცია [508 - 530]
4.7. ნიუტონის მეთოდი [531 - 540]
4.8. პირველადი ფუნქციები [541 - 557]
4.9. მიმოხილვა [558 - 575]
თავი 5 ინტეგრება
5.1 ფართობი და მისი მიახლოებითი გამოთვლა სასრული ჯამებით [576 - 583 ]
5.2 სიგმა აღნიშვნა და სასრული ჯამების ზღვარი [584 - 597]
5.3 განსაზღვრული ინტეგრალი [598 - 623]
5.4 ინტეგრალური აღრიცხვის ფუნდამენტური თეორემა [624 - 646]
5.5 განუსაზღვრელი ინტეგრალები და ცვლადის გარდაქმნის მეთოდი [647 - 661]
5.6 ცვლადის გარდაქმნის მეთოდი და წირებით შემოსაზღვრული

ფიგურის ფართობი [662 - 686]
5.7 მიმოხილვა [687 - 709]
თავი 6 განსაზღვრული ინტეგრალების გამოყენებები

6.1 მოცულობის გამოთვლა განივი კვეთების გამოყენებით [710 - 731]
6.2 მოცულობები ცილინდრული გარსების გამოყენებით [732 - 745]
6.3 რკალის სიგრძე [746 - 757]
6.4 ბრუნვითი ზედაპირის ფართობი [758 - 768]
6.5 მუშაობა და წინააღმდეგობის ძალები სითხეში [769 - 784]
6.6 მომენტები და მასის ცენტრი [785 - 802]
6.7 მიმოხილვა [803 - 812]
თავი 7 ინტეგრალი და ტრანსცენდენტური ფუნქციები
7.1 ლოგარითმის განსაზღვრა ინტეგრალის საშუალებით [813 -833]
7.2 ექსპონენციალური ცვლილება და განცალებადი
დიფერენციალური განტოლებები [834 - 847]
7.3 ჰიპერბოლური ფუნქციები [848 - 855]
7.4 შედარებითი ზრდის ტემპი [856 - 867]
7.5 მიმოხილვა [868 - 871]
თავი 8 ინტეგრების ხერხები

8.1 ნაწილობითი ინტეგრება [872 - 886]
8.2 ტრიგონომეტრიული ინტეგრალები [887 - 891]
8.3 ტრიგონომეტრიული ჩასმები [892 - 896]
8.4 რაციონალური ფუნქციის ინტეგრება

უმარტივეს წილადებად დაშლის ხერხით [897 - 912]
8.5 ინტეგრალების ცხრილები და კომპიუტერული პროგრამები [913 - 923]
8.6 რიცხვითი ინტეგრება [ 924- 942]
8.7. არასაკუთრივი ინტეგრალები [943 - 964]
8.8 მიმოხილვა [965 - 980]
თავი 9 პირველი რიგის დიფერენციალური განტოლებები

9.1 დახრილობათა ველები და ეილერის მეთოდი [981 - 993]
9.2 პირველი რიგის განტოლებები [994 - 1002]
9.3 გამოყენებები [1003 - 1013]
9.4 ავტონომიური სისტემების გრაფიკული ამოხსნა [1014 - 1026]
9.5 განტოლებათა სისტემა და ფაზური სიბრტყეები [1027 - 1038]
9.6 მიმოხილვა [10309- 1045]
თავი 10 უსასრულო მიმდევრობები და მწკრივები
10.1 მიმდევრობები [1046 - 1068]
10.2 უსასრულო მწკრივები [1069 -1081]
10.3 ინტეგრალური ნიშანი [1082 - 1093]
10.4 შედარების ნიშანი [1094 - 1102]
10.5 დალამბერის ნიშანი. კოშის რადიკალური ნიშანი [1103 -1111]
10.6 ნიშანმონაცვლე მწკრივები. აბსოლუტური და პირობითი კრებადობა [1112 -1124]

10.7 ხარისხოვანი მწკრივები [1125 - 1140]
10.8 ტეილორის და მაკლორენის მწკრივები [1141 - 1149]
10.9 ტეილორის მწკრივის კრებადობა [1150 - 1161]
10.10 ბინომური მწკრივები და ტეილორის მწკრივების გამოყენებები [1162 - 1176]
10.11 მიმოხილვა [1177 - 1192]
თავი 11 პარამეტრული განტოლებები და პოლარული

კოორდინატები
11.1 ბრტყელი წირების პარამეტრიზაცია [1193 - 1209]
11.2 კალკულუსი პარამეტრული წირებით [1210 - 1226]
11.3 პოლარული კოორდინატები [1227 - 1236]
11.4 გრაფიკების აგება პოლარულ კოორდინატებში [1237 - 1244]
11.5 ფართობი და რკალის სიგრძე პოლარულ კოორდინატებში [1245 - 1253]
11.6 კონუსური კვეთები [1254 - 1269]
11.7 კონუსური კვეთები პოლარულ კოორდინატებში [1270 - 1282]
11.8 მიმოხილვა [1283 - 1294]
თავი 12 ვექტორები და სივრცის გეომეტრია

12.1 სამ განზომილებიან კოორდინატთა სისტემები [1295 - 1306]
12.2 ვექტორები [1307 - 1326]
12.3 სკალარული ნამრავლი [1327 - 1341]
12.4 ვექტორული ნამრავლი [1342 - 1355]
12.5 წრფე და სიბრტყე სივრცეში [1356 - 1373]
12.6 ცილინდრები და კვადრატული ზედაპირები [1374 - 1386]
12.7 მიმოხილვა [1387 - 1400]

თავი 13 ვექტორულ-მნიშვნელობებიანი ფუნქციები და
მოძრაობა სივრცეში
13.1 წირები სივრცეში და მათი მხებები [1401 - 1417]
13.2 ინტეგრალები ვექტორული ფუნქციებიდან; ჭურვის მოძრაობა [1418 -1436]
13.3 რკალის სიგრძე სივრცეში [1437 - 1445]
13.4 წირის სიმრუდე და ნორმალ-ვექტორი [1446 - 1459]

13.5 აჩქარების მხები და ნორმალური მდგენელი [1460 - 1470]
13.6 სიჩქარე და აჩქარება პოლარულ კოორდინატებში [1471 - 1477]
13.7 მიმოხილვა [1478 - 1486]
თავი 14 კერძო წარმოებულები
14.1 მრავალი ცვლადის ფუნქციები [1487 - 1504]
14.2 ზღვრები და უწყვეტობა მაღალ განზომილებებში [1505 - 1519]
14.3 კერძო წარმოებულები [1520 - 1538]
14.4 რთული ფუნქციის გაწარმოების წესი [1539-1554]
14.5 მიმართულებითი წარმოებულები და გრადიენტ-ვექტორები [1555 - 1570]
14.6 მხები სიბრტყეები და დიფერენციალები [1571 - 1592]
14.7 ექსტრემალური მნიშვნელობები და უნაგირის წერტილები [1593 -1612]
14.8 ლაგრანჟის მამრავლები [1613 - 1630]
14.9 ტეილორის ფორმულა ორი ცვლადისთვის [1631 - 1637]
14.10 კერძო წარმოებულები შეზღუდული ცვლადებით [1638 -1645]
14.11 მიმოხილვა {1646 - 1664]

თავი 15 ჯერადი ინტეგრალები
15.1 ორჯერადი და განმეორებითი ინტეგრალები მართკუთხედზე [1665 - 1675]
15.2 ორჯერადი ინტეგრალი ზოგად არეზე [1676 - 1694]
15.3 ფართობი ორჯერადი ინტეგრებით [1695 - 1700]
15.4 ორჯერადი ინტეგრალი პოლარული ფორმით [1701 - 1715]
15.5 სამჯერადი ინტეგრალები მართკუთხა კოორდინატებში [1716 -1732]
15.6 მომენტები და მასის ცენტრი [1733 - 1750]
15.7 სამჯერადი ინტ. ცილინდრულ და სფერულ კოორდინატებში [1751 -1779]
15.8 ჩასმები ჯერად ინტეგრალებში [1780 - 1799]
15.9 მიმოხილვა [1800 - 1813]
თავი 16 ინტეგრება ვექტორულ ველზე
16.1 წირითი ინტეგრალები [1814- 1826]
16.2 ვექტორული ველი და წირითი ინტეგრალები:

მუშაობა, ცირკულაცია და ნაკადი [1827 - 1846]
16.3 ტრაექტორიისგან დამოუკიდებლობა, კონსერვატული ველები და პოტენციალები

[1847 - 1864]
16.4 გრინის თეორემა სიბრტყეზე [1865-1883]
16.5 ზედაპირები და ფართობი [1884 - 1902]
16.6 ზედაპირული ინტეგრალები [1903 - 1918]
16.7 სტოქსის თეორემა [1919 - 1935]
16.8 დივერგენციის თეორემა და უნიფიცირების თეორია [1936 - 1953]
16.9 მიმოხილვა [1954 - 1965]

თავი 17 მეორე რიგის დიფერენციალური განტოლებები
17.1 მეორე რიგის წრფივი განტოლებები [1966 -1974]
17.2 არაერთგვაროვანი წრფივი განტოლებები [1975 - 1985]
17.3 გამოყენებები [1986 - 1997]
17.4 ეილერის განტოლებები; [1998 - 2001]

17.5 ამოხსნები ხარისხოვანი მწკრივების საშუალებით [2002- 2008]
დანართები (=18)
18.1 ( A.1. ნამდვილი რიცხვები და რიცხვითი ღერძი [2009 - 2024]

A.2 მათემატიკური ინდუქცია )
18.2 (A.3 წირები, წრეწირები და პარაბოლები [2025 - 2043]
18.3 (A.4 ზღვრის შესახებ თეორემათა დამტკიცებებ [2044 - 2055]
A.5 ზოგიერთი მნიშვნელოვანი ზღვარი
A.6 ნამდვილ რიცხვთა თეორია )
18.4 A.7 კომპლექსური რიცხვები [2056 - 2071]
18.5 (A.8) განრიგებადობის კანონი ვექტორული ნამრავლისათვის [2072 - 2079]

(A.9) თეორემები ფუნქციის შერეული წარმოებულის და ნაზრდის
შესახებ)
კენტ ნომრიან სავარჯიშოთა პასუხები (=19)
19.1 (თ. 1 პასუხ) [2080 - 2098]

19.2 (თ. 2,3 პასუხ) [2099 - 2122]
19.3 (თ 4, 5 პასუხ) [2123 - 2153]
19.4 (თ. 6-9 პასუხ) [2154 - 2172]
19.5 (თ. 10, 11 პასუხ) [2173 - 2193]
19.6 (თ. 12-14 პასუხ) [2194 - 2219]
19.7 (თ. 15, 16 პასუხ) [2220 - 2233]
19.8 (დანართ,; თ. 17) [2234 - 2239]
19.9 (თ.17-ის ამოხსნები) [2240 - 2261]
20 ცხრილები {2262 - 2278]

1
ფუნქციები
მიმოხილვა. კალკულუსის შესწავლისას ფუნქციებს ფუნდამენტური ადგილი უკავიათ. ამ თავში

ჩვენ განვიხილავთ, თუ რა არის ფუნქცია, როგორ გამოისახებიან ფუნქციები გრაფიკულად, როგორ
ხდება მათი შერწყმა და გარდაქმნა და როგორ ხდება მათი კლასიფიკაცია. განვიხილავთ
ტრიგონომეტრიულ ფუნქციებს და ვიმსჯემლებთ იმ არასწორ წარმოდგენებზე, რომლებიც შეიძლება
შექმნას ფუნქციების გრაფიკების აგებისას კალკულატორებისა და კომპიუტერების გამოყენებამ. ჩვენ
ასევე განვიხილავთ შებრუნებულ, ექსპონენციალურ (მაჩვენებლიან) და ლოგარითმულ ფუნქციებს.
ნამდვილ რიცხვთა სისტემა, კოორდინატთა სისტემა, წრფეები, პარაბოლები და წრეწირები
წარმოდგენილ იქნება დანართში.
ფუნქციები და მათი გრაფიკები

1.1
ფუნქციები იძლევიან რეალური სამყაროს მათემატიკურ ტერმინებში აღწერის საშუალებას. ფუნქცია

შეიძლება წარმოდგენილ იქნას განტოლების, გრაფიკის, რიცხვითი ცხრილის ან სიტყვიერი აღწერის
საშუალებით. ლექციათა კურსში გამოვიყენებთ მათი წარმოდგენის ყველა ამ საშუალებას. მოცემულ
ნაწილში განვიხილავთ ფუნქციის მოცემის ყველა აღნიშნულ ხერხს.
ფუნქციები; განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები

წყლის დუღილის ტემპერატურა დამოკიდებულია მანძილზე, რომლითაც ის დაშორებულია ზღვის
დონიდან (რაც უფრო მაღლა ადიხარ, მით უფრო კლებულობს დუღილის ტემპერატურა).
ინვესტირებულ თანხაზე დარიცხული სარგებელი დამოკიდებულია ინვესტიციის ხანგრძლივობაზე.
წრის ფართობი დამოკიდებულია მისი რადიუსის სიგრძეზე. სწორ გზაზე მუდმივი სიჩქარით მოძრავი
ობიექტის მიერ განვლილი მანძილი დამოკიდებულია დახარჯულ დროზე.
თითოეულ შემთხვევაში, ერთი ცვლადის მნიშვნელობა, ვთქვათ y , დამოკიდებულია სხვა ცვლადის

მნიშვნელობაზე, რომელსაც შეიძლება ეწოდოს x . ამ შემთხვევაში ვამბობთ, რომ y არის x -ს ფუნქცია
და სიმბოლურად ვწერთ:
y  f ( x) („ y უდრის f x - ს“).
1
ამ ჩანაწერში f სიმბოლო გამოსახავს ფუნქციას, x - დამოუკიდებელ ცვლადს, ხოლო y კი -
დამოკიდებულ ცვლადს.
განსაზღვრება. ფუნქცია f არის წესი, რომლის მიხედვითაც D სიმრავლის ყოველ x
ელემენტს შეესაბამება Y სიმრავლის ერთადერთი f ( x ) ელემენტი.
D სიმრავლეს, საიდანაც x იღებს მნიშვნელობებს, ეწოდება განსაზღვრის არე, ხოლო f ( x) ფუნქციის

შესაბამისი მნიშვნელობების სიმრავლეს კი მნიშვნელობათა არე. მნიშვნელობათა არე შეიძლება არ
მოიცავდეს Y სიმრავლის ყველა ელემენტს. ფუნქციის, როგორც განსაზღვრის, ასევე მნიშვნელობათა
არე, შეიძლება შედგებოდეს ნებისმიერი ობიექტებისგან, თუმცა კალკულუსში ხშირად სიმრავლის
ელემენტებს წარმოადგენენ ნამდვილი რიცხვები, რომლებიც შეესაბამებიან წერტილებს
საკოორდინატო ღერძზე. (მომდევნო 13-16 თავებში ჩვენ განვიხილავთ ფუნქციებს, რომელთათვის
სიმრავლის ელემენტებს წარმოადგენენ წერტილები საკოორდინატო სიბრტყეზე ან სივრცეში.)
f ფუნქცია შეიძლება განვიხილოთ როგორც მანქანა, რომელიც აწარმოებს გამომავალ მნიშვნელობას

f ( x ) , როდესაც ვაწვდით შემავალ x მნიშვნელობას თავისი განსაზღვრის არედან (ფიგურა 1.1).
ფუნქციის ასეთ მაგალითს გვაძლევს კალკულატორის ფუნქციური ღილაკები. მაგალითად,
კალკულატორის x ღილაკი გვაძლევს გამომავალ მნიშვნელობას (კვადრატულ ფესვს რიცხვიდან),
როდესაც შევიყვანთ რაიმე არაუარყოფით რიცხვს და დავაწვებით აღნიშნულ ღილაკს.
ხშირად ფუნქცია მოცემულია ფორმულით, რომელიც აღწერს გამომავალი მნიშვნელობის დათვლის

წესს შემავალი ცვლადის მნიშვნელობის საშუალებით. მაგალითად: განტოლება A   r2
წარმოადგენს წესს, რომელიც ითვლის r რადიუსის მქონე წრის A ფართობს (ამრიგად r , როგორც
სიგრძის ერთეული, შეიძლება იღებდეს მხოლოდ დადებით მნიშვნელობებს). როდესაც ჩვენს
ფუნქციას განვსაზღვრავთ ფორმულის საშუალებით და ამავე დროს ცხადი სახით, არ ვუთითებთ
მნიშვნელობათა არეს ან მისი განსაზღვრა შეუძლებელია კონტექსტიდან გამომდინარე, მაშინ
ვგულისხმობთ, რომ განსაზღვრის არე არის ყველა ნამდვილი x რიცხვთა სიმრავლე, რომლისთვისაც
ფორმულა გვაძლევს ნამდვილ y მნიშვნელობებს. ასეთ განსაზღვრის არეს ვუწოდებთ ბუნებრივ
განსაზღვრის არეს. თუ გვსურს რამენაირად შევზღუდოთ განსაზღვრის არე, მაშინ იგი უნდა
მივუთითოთ ცხადი სახით. y  x ფუნქციის განსაზღვრის არეს წარმოადგენს მთელ ნამდვილ
2
რიცხვთა სიმრავლე, ხოლო თუ გვსურს, რომ შევზღუდოთ განსაზღვრის არე მხოლოდ დადებითი
რიხცვებით, მაშინ იგი უნდა ჩავწეროთ შემდეგნაირად: “ y  x , x  0 ”.
2
განსაზღვრის არის ცვლილება, როგორც წესი, ცვლის აგრეთვე მნიშვნელობათა არეს. y  x ფუნქციის
2
მნიშვნელობათა არეა 0,   . y  x 2, x  2, ფუნქციის მნიშვნელობათა არეს წარმოადგენენ

რიცხვები, რომლებიც მიიღებიან იმ რიცხვების კვადრატში აყვანით, რომელთა მნიშვნელობაც მეტია
2
ან ტოლი 2-ზე. სიმრავლეთა ჩაწერის წესის თანახმად (იხილეთ დანართი 1), მნიშვნელობათა არე
   y | y  4 ან 4,   .
ჩაიწერება შემდეგნაირად: x 2 | x  2 ან
როდესაც ფუნქციის მნიშვნელობათა არე არის ნამდვილ რიცხვთა სიმრავლე, მაშინ ფუნქციას ეწოდება
ნამდვილ-მნიშვნელა. ნამდვილი ცვლადის მრავალი ნამდვილ-მნიშვნელა ფუნქციის განსაზღვრის და
მნიშვნელობათა არეები არიან ინტერვალები ან ინტერვალების გაერთიანება. ინტერვალები შეიძლება
იყოს ღია, დახურული, ნახევრად ღია, და ასევე სასრული და უსასრულო. ფუნქციის მნიშვნელობათა
არის განსაზღვრა არ არის ყოველთვის ადვილი.
შემავალი მნიშვნელობა გამომავალი მნიშვნელობა

(განსაზღვრის არე) (მნიშვნელობათა არე)
ფიგურა 1.1 დიაგრამა რომელიც გამოსახავს ფუნქციას, როგორც მანქანას.
ფუნქცია ასევე შეიძლება გამოვსახოთ ისრიანი დიაგრამის სახით (ფიგურა 1.2), სადაც D განსაზღვრის
არის ყოველ ელემენტს ისარი შეუსაბამებს Y სიმრავლის ერთადერთ ელემენტს. ისრები ფიგურა 1.2-
ზე გვიჩვენებს, რომ f ( a ) შეესაბამება a - ს, ხოლო f ( x ) შეესაბამება x - ს, და ა. შ.. აღსანიშნავია,
რომ ცვლადის სხვადასხვა მნიშვნელობას განსაზღვრის არიდან შეიძლება შეესაბამებოდეს ფუნქციის
ერთი და იგივე მნიშვნელობა როგორც ეს ჩანს ფიგურა 1.2-ზე, f ( a ) -სთან მიმართებაში.
აღსანიშნავია, რომ ამავე ნახაზის მიხედვით სხვადასხვა x ელემენტის მნიშვნელობას შეესაბამება
f ( x ) -ის განსხვავებული მნიშვნელობა.
D განსაზღვრის არე Y მნიშვნელობათა არე

ფიგურა 1.2 D სიმრავლის ყოველ ელემენტს ფუნქცია შეუსაბამებს Y სიმრავლის
ერთადერთ ელემენტს.
მაგალითი 1. ვნახოთ მარტივი ფუნქციების ბუნებრივი განსაზღვრის არეები და მათი შესაბამისი

მნიშვნელობათა არეები. თითოეულ შემთხვევაში, განსაზღვრის არედ ავიღოთ x -ის მნიშვნელობები,
რომელთათვისაც შევძლებთ ფორმულაში მითითებული ოპერაციების განხორციელებას.
3
ფუნქცია განსაზღვრის არე ( x ) მნიშვნელობათა არე ( y )
y  x2  ,   0,  
y 1 x  , 0  0,    , 0  0,  
y x 0,   0,  
y  4 x  , 4 0,  
y  1  x2  1,1 0,1
ამოხსნა. x ის ნებისმიერი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის ფორმულა y  x 2 გვაძლევს ნამდვილ y

რიცხვს, ამრიგად, განსაზღვრის არე არის  ,   , ხოლო y  x ფუნქციის მნიშვნელობათა არე არის
2
0,   , ვინაიდან ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვის კვადრატი არის არაუარყოფითი ნამდვილი რიცხვი
 y  , y  0 , რაც ნიშნავს იმას, რომ y მნიშვნელობა მიიღება როცა x=
2
და y  .
y  1 x ფუნქცია იღებს ნამდვილ y მნიშვნელობას x -ის ყოველი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის

გარდა x  0 -ისა. არითმეტიკის წესების მიხედვით რიცხვის ნულზე გაყოფა არ შეიძლება. y  1 x
ფუნქციის მნიშვნელობათა არე, ანუ ნულისაგან განსხვავებულ ნამდვილ რიცხვთა შებრუნებული
რიცხვებისაგან შემდგარი სიმრავლე, კვლავ ნულისაგან განსხვავებული ნამდვილ რიცხვთა
სიმრავლეა, რადგან y  1 1 y  . ეს იმას ნიშნავს, რომ y -ის მნიშვნელობა მიიღება როდესაც x  1 y
y  0 -სთვის.
y  x ფორმულა იღებს ნამდვილ y მნიშვნელობას მხოლოდ მაშინ თუ y  0. y  x
ფუნქციის მნიშვნელობათა არე არის 0,  , რადგან ყოველი არაუარყოფითი რიცხვი არის რაიმე
რიცხვის კვადრატული ფესვი (კერძოდ, იგი არის კვადრატული ფესვი თავისივე კვადრატიდან).
y  4  x ფორმულაში 4  x არ შეიძლება იყოს უარყოფითი, რაც ნიშნავს, რომ 4  x  0 , ანუ x  4

ფორმულა იღებს იღებს ნამდვილ y მნიშვნელობებს ყველა x4 -თვის. 4 x ფუნქციის
მნიშვნელობათა არე არის ყველა არაუარყოფით რიცხვთა სიმრავლე 0,  .
y  1  x2 იღებს ნამდვილ y მნიშვნელობას ყველა x -სათვის  1,1 ინტერვალიდან. ამ
სიმრავლის გარეთ, 1  x არის უარყოფითი და მისი კვარატული ფესვი არ არის ნამდვილი რიცხვი.
2
1  x 2 -ის მნიშვნელობები იცვლებიან 0-დან 1-მდე როცა 1  x  1 და ამ მნიშვნელობების
კვადრატული ფესვებიც ასევე იქცევიან. 1  x 2 -ის მნიშვნელობათა არე არის  0,1 .
4
ფუნქციათა გრაფიკები
თუ f არის ფუნქცია მნიშვნელობათა არით D , მაშინ მისი გრაფიკი შედგება კოორდინატთა

სიბრტყის იმ წერტილებისგან, რომელთა კოორდინატებიც არიან f ფუნქციის დაწყვილებული
შემავალი და გამომავალი სიდიდეები (ცვლადები). სიმრავლეთა ენაზე გრაფიკი არის შემდეგი
სიმრავლე
 x, f  x  | x  D.
f ( x )  x  2 ფუნქციის გრაფიკი არის წერტილთა სიმრავლე კოორდინატებით  x, y 
რომელთათვისაც y  x  2 . მისი გრაფიკი არის წრფე მოყვანილი ფიგურა 1.3 -ზე.
f ფუნქციის გრაფიკი არის, მისი ყოფაქცევის ამსახველი სურათი. თუ  x, y  წყვილი არის წერტილი
გრაფიკზე, მაშინ y  f ( x ) არის გრაფიკის დაშორება ჰორიზონტალური ღერძიდან x წერტილის
გასწვრივ. დაშორება შეიძლება იყოს დადებით ან უარყოფით მხარეს, რაც დამოკიდებულია f ( x ) -ის
ნიშანზე (ფიგურა 1.4).
ფიგურა 1.3 f ( x)  x  2 ფუნქციის ფიგურა 1.4 თუ  x, y  წერტილი

გრაფიკი არის ( x , x +2) წერტილთა სიმრავლე მდებარეობს f ფუნქციის გრაფიკზე, მაშინ
y  f ( x) მნიშვნელობა არის დაშორება
ჰორიზონტალური ღერძიდან ზევით (ან ქვევით,
თუ y  f ( x ) უარყოფითია).
მაგალითი 2. ავაგოთ y  x ფუნქციის გრაფიკი

2
 2, 2 ინტერვალზე.
5
აამოხსნა. შევქმნათ  x, y  წყვილების შესაბამისი ცხრილი,
რომელიც აკმაყოფილებს y  x 2 განტოლებას. მოვნიშნოთ

 x, y  წერტილები ცხრილის შესაბამისად და შევართოთ
წერტილები გლუვად, შემდეგ მივაწეროთ შესაბამისი
განტოლება (იხილეთ ფიგურა 1.5).
საიდან უნდა ვიცოდეთ, რომ y  x ფუნქციის გრაფიკი არ

2
გამოიყურება შემდეგი სახით?
ფიგურა 1.5 მაგალით 2 სიზუსტისათვის შეგვეძლო დაგვესვა უფრო მეტი წერტილი.

-ის ფუნქციის გრაფიკი. მაგრამ მაშინ როგორ შევაერთებდით მათ? მთავარი კითხვა
კვლავ რჩება ღიად: საიდან უნდა ვიცოდეთ, თუ როგორი სახე
ექნება გრაფიკს გამოსახულ წერტილებს შორის? კალკულუსს
ზალუძს უპასუხობს ამ კითხვას, რაშიც დავრწმუნდებით თავ
4-ში. მანამდე ჩვენ დავსვავთ წერტილებს და შევაერთებთ
შეძლებისდაგვარად ზუსტად.
ფუნქციის წარმოდგენა ცხრილით
ჩვენ ვნახეთ თუ როგორ შეიძლება ფუქციის წარმოდგენა ალგებრული სახით ფორმულის საშუალებით
და ვიზუალურად გრაფიკის საშუალებით (მაგალითი 2). ფუნქციის წარმოდგენის კიდევ ერთი გზაა
მისი რიცხობრივი წარმოდგენა ცხრილის სახით. რიცხობრივი წარმოდგენები ხშირად გამოიყენება
ინჟინრებისა და მეცნიერების მიერ. ცვლადთა შესაბამისი ცხრილის მეშვეობით შესაძლებელია
ფუნქციის გრაფიკის აგება მაგალით 2-ში მოყვანილი მეთოდის გამოყენებით, შესაძლოა კომპიუტერის
საშუალებით. გრაფიკს, რომელიც შედგება მხოლოდ ცხრილში მოყვანილი წერტილებისგან ეწოდება
წერტილოვანი გრაფიკი.
მაგალითი 3. მუსიკალური ნოტები არიან წნევის ტალღები ჰაერში. ცხრილ 1.1-ში მოყვანილი
მონაცემები გვიჩვენებენ ჩაწერილი წნევის ცვლილებას დროის წამობრივ მონაკვეთში, რომლებსაც
გამოსცემს მუსიკალური ნოტა კამერტონის საშუალებით. ცხრილის საშუალებით წარმოდგენილია
6
დროზე დამოკიდებული წნევის ფუნქცია. თუ თავდაპირველად შევქმნით წერტილოვან გრაფიკს,
ხოლო შემდეგ მიახლოვებით შევაერთებთ (t , p ) წერტილებს ცხრილიდან, მივიღებთ ფიგურა 1.6-ზე
მოყვანილ გრაფიკს.
ფიგურა 1.6 დასმულ წერტილებზე გამავალი გლუვი წირი უჩვენებს

წნევის ფუნქციის გრაფიკს წარმოდგენილს ცხრილი 1.1 -ით (მაგალითი 3).
ცხრილი 1.1 კამერტონის მონაცემები

დრო წნევა დრო წნევა
0.00091 -0.080 0.00362 0.217
0.00108 0.200 0.00379 0.480
0.00125 0.480 0.00398 0.681
0.00144 0.693 0.00416 0.810
0.00162 0.816 0.00435 0.827
0.00180 0.844 0.00453 0.749
0.00198 0.771 0.00471 0.581
0.00216 0.603 0.00489 0.346
0.00234 0.368 0.00507 0.077
0.00253 0.099 0.00525 -0.164
0.00271 -0.141 0.00543 -0.320
0.00289 -0.309 0.00562 -0.354
0.00307 -0.348 0.00579 -0.248
0.00325 -0.248 0.00598 -0.035
0.00344 -0.041
ვერტიკალური წრფის ტესტი ფუნქციისათვის
საკოორდინატო სიბრტყეზე დახაზული ყოველი მრუდი არ წარმოადგენს ფუნქციის გრაფიკს. f

ფუნქციას შეიძლება გააჩნდეს f ( x ) -ის მხოლოდ ერთი მნიშვნელობა ყოველი x -სათვის მისი
განსაზღვრის არიდან. ასე, რომ ნებისმიერ ვერტიკალურ წრფეს მოცემული ფუნქციის გრაფიკთან
7
შეიძლება ქონდეს მხოლოდ ერთი საერთი წერტილი. თუ a ეკუთვნის f ფუნქციის განსაზღვრის არეს,
მაშინ x  a ვერიკალური წრფე გადაკვეთს f ფუნქციის გრაფიკს ერთადერთ  a, f (a)  წერტილში.
წრეწირი ვერ იქნება ფუნქციის გრაფიკი, ვინაიდან ზოგიერთი ვერტიკალური წრფე კვეთს მას ორჯერ.
თუმცა, წრეწირი ფიგურა 1.7ა-ზე გამოხატავს x -ის ორი ფუნქციის გრაფიკს: ზედა ნახევარწრეწირი
განისაზღვრება f ( x)  1  x 2 ფუნქციით, ხოლო ქვედა ნახევარწრეწირი კი g ( x)   1  x 2

ფუნქციით (ფიგურა 1.7ბ და 1.7გ).
ფიგურა 1.7 (ა) წრეწირი არ არის ფუნქციის გრაფიკი; არ აკმაყოფილებს ვერტიკალური

წრფის ტესტს. (ბ) ზედა ნახევარწრეწირი არის f ( x )  1  x ფუნქციის გრაფიკი. (გ) ქვედა
2
ნახევარწრეწირი არის g ( x )   1  x ფუნქციის გრაფიკი.

2
ფიგურა 1.8 მოდულის ფუნქციის ფიგურა 1.9 აქ ნაჩვენები y  f ( x)

განსაზღვრის არეა  ,   , ხოლო ფუნქციის გრაფიკის დასახაზად ვეყრდნობით
სხვადასხვა ფორმულას მისი განსაზღვრის არის
მნიშვნელობათა არე კი  0,   . სხვადასხვა ნაწილში (მაგალითი 4).
8
უბნობრივ განსაზღვრული ფუნქციები
ზოგჯერ ფუნქცია განისაზღვრება სხვადასხვა ფორმულის საშუალებით თავისი განსაზღვრის არის

სხვადასხვა ნაწილზე. ერთ-ერთ ასეთ მაგალითს წარმოადგენს მოდულის გამოთვლის ფუნქცია
 x, x  0
x 
 x, x  0,
რომლის გრაფიკიც მოცემულია ფიგურა 1.8-ზე. ტოლობის მარჯვენა მხარე გულისხმობს, რომ
ფუნქციის მნიშვნელობა უდრის x -ს, თუ x  0 -ზე, ხოლო უდრის  x -ს, თუ x  0 -ზე. მოვიყვანოთ
სხვა მაგალითებიც.
მაგალითი 4. ფუნქცია
  x, x  0

f ( x)   x 2 , 0  x  1
 1, x  1

მოცემულია რიცხვთა მთელ ღერძზე, თუმცა განისაზღვრება სხვადასხვა ფორმულის საშუალებით x-

ის მდებარეობის მიხედვით. f ფუნქციის მნიშვნელობები განისაზღვრება ტოლობით y   x როცა
x  0 -ზე, y  x როცა 0  x  1 და y  1 როცა x  1 . თუმცა ეს არის ერთი ფუნქცია, რომლის
2
განსაზღვრის არე არის ყველა ნამვილ რიცხვთა სიმრავლე (ფიგურა 1.9).
ფიგურა 1.10 y   x  უდიდესი მთელი ფიგურა 1.11 y   x  უმცირესი მთელი

ნაწილის ფუნქციის გრაფიკის წერტილები ნაწილის ფუნქციის გრაფიკის წერტილები
მდებარეობს y  x წრფეზე ან მის ქვემოთ, მდებარეობს y  x წრფეზე ან მის ზემოთ,
ამრიგად იგი ქმნის მთელი ნაწილის „იატაკს“ ამრიგად იგი ქმნის მთელი ნაწილის „ჭერს“ x-
x -სათვის (მაგალითი 5). სათვის (მაგალითი 6).
9
მაგალითი 5. ფუნქციას, რომლის მნიშვნელობა ნებისმიერი x -სათვის არის უდიდესი მთელი
რიცხვი ნაკლები ან ტოლი x -ზე, ეწოდება უდიდესი მთელი ნაწილის ფუნქცია ან მთელი ნაწილის
„იატაკი“ ფუნქცია. იგი აღინიშნება  x  . ფიგურა 1.10-ზე ნაჩვენებია მისი გრაფიკი. შევნიშნოთ, რომ
 2.4  2, 1.9   1, 0   0,  1.2   2,

 2  2, 0.2  0,  0.3  1,  2   2.
მაგალითი 6. ფუნქციას, რომლის მნიშვნელობა ნებისმიერი x -სათვის არის უმცირესი მთელი

რიცხვი მეტი ან ტოლი x -ზე, ეწოდება უმცირესი მთელი ნაწილის ფუნქცია ან მთელი ნაწილის „ჭერი“
ფუნქცია. იგი აღინიშნება  x  -ით. ფიგურა 1.11-ზე ნაჩვენებია მისი გრაფიკი. x -ის დადებითი
მნიშვნელობებისათვის, ეს ფუნქცია შეიძლება წარმოადგენდეს, მაგალითად, x საათის განმავლობაში
მანქანის პარკინგის ღირებულების ფუნქციას, რაც ღირს 1$ ერთი საათის ან მისი ნაწილის
განმავლობაში.
ზრდადი და კლებადი ფუნქციები
თუ ფუნქცია განსაზღვრულია რაიმე ინტერვალზე და ამ ინტერვალზე არგუმენტის მარცხნიდან

მარჯვნივ მოძრაობისას ფუნქციის გრაფიკი აღმავალია, მაშინ ფუნქციას ეწოდება ზრდადი, ხოლო თუ
ფუნქციის გრაფიკი დაღმავალია, მაშინ ფუნქციას ეწოდება კლებადი.
განსაზღვრება. ვთქვათ, f ფუნქცია განსაზღვრულია I ინტერვალზე და x1 და x2 ნებისმიერი

ორი წერტილია მასზე.
1. თუ f ( x2 )  f ( x1 ) როცა x1  x2 , მაშინ ამბობენ, რომ f ზრდადი ფუნქციაა I -ზე.

2. თუ f ( x2 )  f ( x1 ) როცა x1  x2 , მაშინ ამბობენ, რომ f კლებადი ფუნქციაა I -ზე.
3.
მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ ზრდადი და კლებადი ფუნქციების განმარტებებში მოყვანილი
პირობები უნდა დაკმაყოფილდეს ყოველი x1 და x2 წერტილისათვის I -დან, იმ შემთხვევაში, თუ
x1  x2 . რადგან ფუნქციის მნიშვნელობების შესადარებლად ვიყენებთ ნაკლებობის ნიშანს  და არა 
ნიშანს, ამიტომ ზოგჯერ ამ შემთხვევაში ამბობენ, რომ f ფუნქცია მკაცრად ზრადია ან მკაცრად
კლებადია I -ზე. I ინტერვალი შეიძლება იყოს სასრული ან უსასრულო, ამასთან განმარტების
მიხედვით შეუძლებელია შედგებოდეს ერთი წერტილისაგან (დანართი 1).
მაგალითი 7. ფიგურა 1.9-ზე მოყვანილი ფუნქცია კლებადია  , 0 შუალედში და ზრდადია

0,1 შუალედში. ფუნქცია არც ზრდადია და არც კლებადი 1,   შუალედში.
10
ლუწი და კენტი ფუნქციები: სიმეტრია
ლუწ და კენტ ფუნქციების გრაფიკებს გააჩნიათ სიმეტრიის თვისებები.
განსაზღვრება. y  f ( x) ფუნქციას ეწოდება

ლუწი ფუნქცია თუ f (  x )  f ( x ),
კენტიფუნქცია თუ f (  x )   f ( x ),
ყოველი x -სათვის მისი განსაზღვრის არიდან.
სახელწოდებები ლუწი და კენტი დაკავშირებულია x -ის ხარისხთან. თუ y არის x -ის ლუწი ხარისხი,
როგორც მაგალითად y  x ან y  x , მაშინ იგი x -ის ლუწი ფუნქციაა, რადგან ( x) 2  x 2 და
2 4
( x) 4  x 4 . თუ y არის x -ის კენტი ხარისხი, როგორც მაგალითად y  x ან y  x 3 , მაშინ იგი x -ის

კენტი ფუნქციაა, რადგან (  x )   x და ( x)   x .
1 3 3
ლუწი ფუნქციის გრაფიკი სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ. რადგან f (  x )  f ( x ), ხოლო  x, y 

წერტილი ეკუთვნის გრაფიკს მაშინ და მხოლოდ მაშინ, თუ   x, y  წერტილი მდებარეობს გრაფიკზე
(ფიგურა 1.12ა). გრაფიკის შტოები სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ.
კენტი ფუნქციის გრაფიკი სიმეტრიულია კოორდინატთა სათავის მიმართ. რადგან f (  x )   f ( x ),

ხოლო  x, y  წერტილი ეკუთვნის გრაფიკს მაშინ და მხოლოდ მაშინ, თუ   x,  y  წერტილი
მდებარეობს გრაფიკზე (ფიგურა 1.12ბ). რაც ნიშნავს, რომ გრაფიკი სიმეტრიულია კოორდინატთა
სათავის მიმართ, თუ მისი სათავის მიმართ 180 -ით შემობრუნება არ ცვლის გრაფიკს. აღსანიშნავია,
რომ განმარტებები მოიზრებენ იმ ფაქტს, რომ ორივე x და  x ეკუთვნიან f ფუნქციისგანსაზღვრის
არეს.
ფიგურა 1.12ა y  x 2 ლუწი ფიგურა 1.12ბ y  x 3 კენტი ფუნქციის

ფუნქციის გრაფიკი სიმეტრიულია y ღერძის გრაფიკი სიმეტრიულია კოორდინატთა სათავის
მიმართ. მიმართ.
11
მაგალითი 8. f ( x)  x 2 ლუწი ფუნქციაა: (  x)  x ყოველი
2 2
x -სათვის;
სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ.
f ( x)  x 2  1 ლუწი ფუნქციაა: ( x)  1  x  1 ყოველი

2 2
x -სათვის; სიმეტრიულია y ღერძის
მიმართ (ფიგურა 1.13ა).
f ( x)  x კენტი ფუნქციაა: ( x)   x ყოველი x -სათვის; სიმეტრიულია კოორდინატთა
სათავის მიმართ.
f ( x)  x  1არ არის კენტი: ყოველი x -სათვის f ( x)   x  1 , მაგრამ  f ( x)   x  1. ე.ი. ისინი

ერთმანეთისგან განსხვავებულია.
არ არის ლუწი: (  x )  1  x  1 ყოველი x  0 -თვის (ფიგურა 1.13ბ).
ფიგურა 1.13ა როდესაც y  x ფიგურა 1.13ბ როდესაც y  x ფუნქციას ვუმატებთ 1-ს,

2
ფუნქციას
ვუმატებთ 1-ს, მაშინ შედეგად მიღებული მაშინ შედეგად მიღებული ფუნქცია y  x 1 აღარ არის
ფუნქცია y  x  1 კვლავ ლუწია და მისი
2
კენტი და მისი გრაფიკი აღარ არის სიმეტრიული
გრაფიკი სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ. კოორდინატთასათავის მიმართ.
გავრცელებული ფუნქციები
ზოგიერთი ფუნქცია ხშირად გვხვდება კალკულუსში. განვიხილოთ და მოკლედ აღვწეროთ ისინი.
წრფივი ფუნქციები. f ( x)  mx  b სახის ფუნქციას, სადაც m და b მუდმივი რიცხვებია, ეწოდება

წრფივი ფუნქცია. ფიგურა 1.14ა გვიჩვენებს f ( x)  mx სახის წრფეებს, სადაც b  0 , რაც ნიშნავს, რომ
წრფეები გადიან კოორდინტთა სათავეზე. f ( x)  x , სადაც m  1 და b  0 ეწოდება დიაგონალური
12
ფუნქცია. როდესაც m  0 , შედეგად ვიღებთ მუდმივ ფუნქციას (ფიგურა 1.14ბ). წრფივ ფუნქციას
დადებითი დახრით (რაც იმას ნიშნავს, რომ ამ წრფის x ღერძთან შედგენილი კუთხის ტანგენსი არის
დადებითი) რომლის გრაფიკი გადის კოორდინტთა სათავეზე, ეწოდება პროპორციული
დამოკიდებულება.
ფიგურა 1.14ა კოორდინატთა სათავეზე ფიგურა 1.14 ბ მუდმივი ფუნქცი m0

გამავალი წრფეები m დახრით. დახრით.
განსაზღვრება. ორ y და x ცვლადს ეწოდება ერთმანეთის პროპორციული, თუ ერთ-ერთი

მათგანი არის მეორის მუდმივი ჯერადი; რასაც ადგილი აქვს მაშინ, როცა y  kx რაიმე ნულისაგან
განსხვავებული k მუდმივისათვის.
თუ y ცვლადი არის პროპორციული 1/ x შებრუნებული სიდიდის, მაშინ ზოგჯერ ამბობენ, რომ y

ცვლადი არის უკუპროპორციული x -ს მიმართ (რადგან 1/ x არის x -ის შებრუნებული).
ხარისხოვანი ფუნქციები. f ( x)  x a ფუნქციას, სადაც a რაიმე მუდმივია, ეწოდება ხარისხოვანი

ფუნქცია. განვიხილოთ რამდენიმე მნიშვნელოვანი შემთხვევა.
ა) a  n , სადაც n დადებითი მთელი რიცხვი.
f ( x)  x n ფუნქციის გრაფიკები n  1, 2,3, 4,5 რიცხვებისათვის მოცემულია ფიგურა 1.15-ზე. ეს

ფუნქციები განსაზღვრულია x -ის ყველა ნამდვილი მნიშვნელობისათვის. შევნიშნოთ, რომ როდესაც
n -ის მნიშვნელობა იზრდება, მრუდები უფრო მეტად ‘’ეფინებიან’’ x ღერძს ( 1,1) ინტერვალის
გასწვრივ, ამასთან, უფრო სწრაფად შორდებიან x ღერძს x  1 შუალედში. თოთოეული მრუდი
გადის (1,1) წერტილზე და კოორდინატთა სათავეზე. იმ ფუნქციების გრაფიკები, რომელთა ხარისხიც
ლუწია სიმეტრიულებია y ღერძის მიმართ, ხოლო რომელთა ხარისხიც კენტია - სიმეტრიულია
კოორდინატთა სათავის მიმართ. ლუწ-ხარისხოვანი ფუნქციები კლებადნი არიან ( , 0] შუალედში
13
და ზრდადნი [0,  ) შუალედში. კენტ-ხარისხოვანი ფუნქციები ზრდადნი არიან მთელ ნამდვილ
რიცხვთა ღერძზე (, ) .
ფიგურა 1.15 f ( x)  x n , n  1, 2,3, 4,5 ,ფუნქციის გრაფიკები განსაზღრული   x  

შუალედში.
ბ) a  1 ან a  2 .
f ( x)  x 1  1/ x და g ( x)  x 2  1/ x 2 ფუნქციების გრაფიკები გამოსახულია ნახაზ 1.16-ზე. ორივე

ფუნქცია განსაზღვრულია ყველა x  0 -თვის. y  1/ x ფუნქციის გრაფიკი არის ჰიპერბოლა.
რომელიც უახლოვდება საკოორდინატო ღერძებს სათავისაგან უფრო მეტად დაშორებისას. y  1 / x
2
ფუნქციის გრაფიკი ასევე უახლოვდება საკოორდინატო ღერძებს. f ფუნქციის გრაფიკი

სიმეტრიულია სათავის მიმართ; ის კლებადია ( , 0) (0, ) ინტერვალებზე. g ფუნქციის
და
გრაფიკი სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ; g ფუნქცია ზრდადია ( , 0) ინტერვალზე და კლებადია
(0, ) ინტერვალზე.
ფიგურა 1.16ა f ( x)  x a ხარისხოვანი ფიგურა 1.16ბ f ( x)  x a ხარისხოვანი

ფუნქციის გრაფიკი a  1 -სათვის. ფუნქციის გრაფიკი a  2 -სათვის.
14
1 1 3 2
გ) a  , , , და .
2 3 2 3
f ( x)  x1/2  x და g ( x)  x1/3  3 x არიან კვადრატული ფესვის და კუბური ხარისხის ფესვის

ფუნქციები, შესაბამისად. კვადრატული ფესვის ფუნქციის განსაზღვრის არე არის [0,  ) შუალედი,
ხოლო კუბური ხარისხის ფესვის ფუნქცია განსაზღვრულია ყველა ნამდვილი რიცხვისათვის. მათი
გრაფიკები გამოსახულია ნახაზ 1.17-ზე, y  x და y  x
3/ 2 2/3
ფუნქციების გრაფიკებთან ერთად.
   
1 3 2
1
(შევნიშნოთ, რომ x 3/2  x 2
და x 2/3  x 3
.)
1 1 3 2
ფიგურა 1.17 f ( x)  x a ხარისხოვანი ფუნქციების გრაფიკები a  , , , და -სათვის.
2 3 2 3
პოლინომები. p ფუნქციას ეწოდება პოლინომი (ან მრავალწევრი), თუ
p( x)  an xn  an1xn1  ...  a1x  a0 ,
სადაც n - არაუარყოფითი მთელი რიცხვია, ხოლო a0 , a1 , a2 ,..., an - ნამდვილი რიცხვები (პოლინომის
კოეფიციენტები). პოლინომების განსაზღვრის არეა (, ) . თუ კოეფიციენტი an  0 და n0,

მაშინ n -ს ეწოდება პოლინომის ხარისხი. წრფივი ფუნქციები f ( x)  mx  b , m  0 -თვის
წარმოადგენენ პირველი ხარისხის პოლინომებს. მეორე ხარისხის პოლინომები ჩვეულებრივ იწერება
როგორც p( x)  ax  bx  c და ეწოდებათ კვადრატული ფუნქციები. ანალოგიურადვე, კუბური
2
ხარისხის ფუნქციები არიან მესამე ხარისხის პოლინომები p( x)  ax  bx  cx  d . ფიგურა 1.18-ზე

3 2
მოყვანილია სამი პოლინომის გრაფიკი. პოლინომების დახაზვის ტექნიკა შეისწავლება თავ 4-ში.
15
ფიგურა 1.18 სამი პოლინომური ფუნქციის გრაფიკი.
რაციონალური ფუნქციები. ფუნქციას f ( x)  p( x) / q( x), სადაც p და q პოლინომებია,

ეწოდება რაციონალური ფუნქცია. რაციონალური ფუნქციის განსაზღვრის არე არის ყველა ნამდვილ x
რიცხვთა სიმრავლე, რომელთათვისაც q ( x)  0 . რამოდენიმე რაციონალური ფუნქციის გრაფიკი
მოყვანილია ფიგურა 1.19-ზე.
ფიგურა 1.19 სამი რაციონალური ფუნქციის გრაფიკი. წითელ წრფეებს ეწოდება ასიმპტოტები
და არ წარმოადგენენ გრაფიკის ნაწილებს.
ალგებრული ფუნქციები. პოლინომებზე ალგებრული ოპერაციების (შეკრება, გამოკლება,

გამრავლება, გაყოფა, და ფესვის ამოღება) შედეგად მიღებული ფუნქციები განეკუთვნებიან ალგებრულ
16
ფუნქციებს. ყველა რაციონალური ფუნქცია ალგებრულია, მაგრამ მათ რიცხვს ეკუთვნიან უფრო
რთული ფუნქციებიც (როგორიცაა ფუნქციები, რომლებიც აკმაყოფილებენ განტოლებას
y  9 xy  x  0 , და რომლებიც შეისწავლება სექცია 3.7-ში. ფიგურა 1.20 გვიჩვენებს სამი
3 3
ალგებრული ფუნქციის გრაფიკს.
ფიგურა 1.20 სამი ალგებრული ფუნქციის გრაფიკი.
ტრიგონომეტრიული ფუნქციები. ექვსი ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია განიხილება

სექცია 1.3-ში. სინუსისა და კოსინუსის ფუნქციების გრაფიკები ნაჩვენებიაფიგურა1.21-ზე.
ფიგურა1.21 სინუსისა და კოსინუსის ფუნქციების გრაფიკები.
ექსპონენციალური ფუნქციები. f ( x)  a x სახის ფუნქციებს, სადაც ფუძე a  0 არის

დადებითი მუდმივი და a  1, ეწოდებათ ექსპონენციალური ფუნქციები. ყველა ექსპონენციალური
ფუნქციის განსაზღვრის არეა (, ), ხოლო მნიშვნელობათა არეა (0, ). ამრიგად,
ექსპონენციალური ფუნქცია არ იღებს ნულის ტოლ მნიშვნელობას. ექსპონენციალურ ფუნქციებს
განვიხილავთ სექცია 1.5-ში. ზოგიერთი ექსპონენციალური ფუნქციის გრაფიკი მოყვანილია ფიგურა
1.22-ზე.
17
ნახაზი 1.22 ექსპონენციალური ფუნქციების გრაფიკები.
ლოგარითმული ფუნქციები. f ( x)  log a x სახის ფუნქციას, სადაც ფუძე a  1 არის დადებითი

მუდმივი, ლოგარითმული ფუნქცია ეწოდება. ისინი არიან ექსპონენციალური ფუნქციის შექცეული
ფუნქციები, და ჩვენ ამ ფუნქციებს განვიხილავთ სექცია 1.6-ში. ფიგურა 1.23 გვიჩვენებს სხვადასხვა
ფუძიანი ოთხი ლოგარითმული ფუნქციის გრაფიკებს. თითოეულ შემთხვევაში მათი განსაზღვრის
არეა (0,  ), ხოლო მნიშვნელობათა არეა (, ).
ფიგურა 1.23 ლოგარითმული ფუნქციების ფიგურა 1.24 „დაკიდული კაბელის“

გრაფიკები. ფუნქციის გრაფიკი.
18
ტრანსცენდენტური ფუნქციები. ესენი არ არიან ალგებრული ფუნქციები. ისინი შეიცავენ
ტრიგონომეტრიულ, შებრუნებულ ტრიგონომეტრიულ, ექსპონენციალურ, ლოგარითმულ და კიდევ
სხვა მრავალ ფუნქციას. ტრანსცენდენტური ფუნქციის ერთ-ერთ მაგალითს წარმოადგენს ე. წ.
„დაკიდული კაბელის“ ფუნქცია. მის გრაფიკს აქვს კაბელის ფორმა, როგორიცაა ორ ბოძს შორის
თავისი წონით თავისუფლად დაკიდული ტელეფონის ან ელექტრული კაბელი (ფიგურა 1.24). ამ
გრაფიკის შესაბამისი ფუნქცია განხილულია სექცია 7.3-ში.
სავარჯიშოები 11.1
იპოვეთ 1-6 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციების განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
1. f ( x)  1  x 2 2. f ( x)  1  x 3. F ( x)  5 x  10
4 2
4. g ( x)  x 2  3x 5. f (t )  6. G(t )  2
3t t  16
7-8 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ მოცემული მრუდებიდან რომლებია ფუნქციის გრაფიკები და
რომლები არა. პასუხები დაასაბუთეთ.
ფუნქციების შესაბამისი ფორმულების განსაზღვრა

9. გამოსახეთ ტოლგვერდა სამკუთხედის ფართობი და პერიმეტრი, როგორც სამკუთხედის x სიგრძის
გვერდის ფუნქცია.
10. გამოსახეთ კვადრატის გვერდის სიგრძე, როგორც კვადრატის d სიგრძის დიაგონალის ფუნქცია.
შემდეგ გამოსახეთ ფართობი, როგორც დიაგონალის სიგრძის ფუნქცია.
11. გამოსახეთ კუბის წიბოს სიგრძე, როგორც კუბის d სიგრძის დიაგონალის ფუნქცია. შემდეგ
გამოსახეთ მისი ზედაპირის ფართობი და მოცულობა, როგორც დიაგონალის სიგრძის ფუნქცია.
12. P წერტილი მდებარეობს f ( x)  x ფუნქციის გრაფიკზე კოორდინატთა სიბრტყის პირველ

მეოთხედში. გამოსახეთ P წერტილის კოორდინატები, როგორც P წერტილის კოორდინატთა
სათავესთან შემაერთებელი წრფის საკუთხო კოეფიციენტის ფუნქცია.
19
13. განვიხილოთ ( x, y ) წერტილი, რომელიც მდებარეობს 2x  4 y  5 წრფეზე. ვთქვათ, L არის
მანძილი ( x, y ) წერტილიდან (0, 0) სათავემდე. დაწერეთ L როგორც x -ის ფუნქცია.
14. განვიხილოთ ( x, y ) წერტილი, რომელიც მდებარეობს y  x  3 ფუნქციის გრაფიკზე. ვთქვათ,

L არის მანძილი ( x, y ) და (4, 0) წერტილებს შორის. დაწერეთ L როგორც y -ის ფუნქცია.
ფუნქციები და გრაფიკები
15-20 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციის განსაზღვრის არე და დახაზეთ მისი გრაფიკი.
15. f ( x)  5  2 x 16. f ( x)  1  2 x  x 2 17. g ( x)  x

18. g ( x)   x 19. F (t )  t / t 20. G(t )  1/ t
x3
21. იპოვეთ y ფუნქციის განსაზღვრის არე.
4  x2  9
x2
22. იპოვეთ y  2  2 ფუნქციის მნიშვნელობათა არე.
x 4
23. გრაფიკულად წარმოადგინეთ შემდეგი ტოლობები და ახსენით, თუ რატომ არ არიან ისინი x -ის
ფუნქციის გრაფიკები.
ა) y  x ბ) y 2  x 2
24. გრაფიკულად წარმოადგინეთ შემდეგი ტოლობები და ახსენით, თუ რატომ არ არიან ისინი x -ის
ფუნქციის გრაფიკები.
ა) x  y  1 ბ) x  y  1

25-28 სავარჯიშოებში დახაზეთ ფუნქციის გრაფიკი.
 x, 0  x  1 1  x, 0  x  1
25. f ( x)   26. g ( x)  
 2  x, 1  x  2  2  x, 1  x  2
4  x 2 , x  1 1/ x, x  0
27. F ( x)   2 28. G ( x)  
 x  2 x, x  1  x, 0  x
29-32 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ გრაფიკული სახით წარმოდგენილი ფუნქციის ფორმულები.
20
უდიდესი და უმცირესი მთელი ნაწილების ფუნქციები
33. x -ის რა მნიშვნელობისთვის არის
ა)  x   0 ? ბ)  x   0 ?
34. რომელი ნამდვილი x რიცხვი აკმაყოფილებს განტოლებას  x    x  ?

35. მართებულია თუ არა ტოლობა   x     x  ყველა ნამდვილი x რიცხვისათვის? პასუხი
დაასაბუთეთ.
36. დახაზეთ ფუნქციის გრაფიკი

 x , x  0
f ( x)    
  x  , x  0.

რატომ ეწოდება f ( x ) -ს x -ის მთელი ნაწილი?
21
ზრდადი და კლებადი ფუნქციები
დახაზეთ 37-46 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციების გრაფიკები. არსებობის შემთხვევაში რა
სიმეტრიები აქვთ მათ? განსაზღვრეთ მათი ზრდადობისა და კლებადობის შუალედები.
1 1 1
37. y   x3 38. y   39. y   40. y  41. y  x
x2 x x
42. y   x 43. y  x3 / 8 44. y  4 x 45. y   x3/2 46. y  ( x) 2/3
ლუწი და კენტი ფუნქციები
47-58 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ მოცემული ფუნქციებიდან რომელია ლუწი, კენტი, არც ლუწი და
არც კენტი. პასუხი დაასაბუთეთ.
47. f ( x)  3 48. f ( x)  x 5 49. f ( x)  x 2  1 50. f ( x)  x 2  x

1 x
51. g ( x)  x3  3 52. g ( x)  x 4  3x 2  1 53. g ( x)  2 54. g ( x)  2
x 1 x 1
1
55. h(t )  56. h(t )  t 3 57. h(t )  2t  1 58. h(t )  2 t  1
t 1
თეორია და მაგალითები
59. s ცვლადი არის t -ს პროპორციული, ამასთან, s  25 , როცა t  75 . რას უდრის t , როცა s  60 ?
60. კინეტიკური ენერგია. მასის K კინეტიკური ენერგია პროპორციულია მისი v სიჩქარის კვადრატის.
თუ K  12,960 ჯოულს, როცა v  18 მ/წმ, მაშინ რას უდრის K , როცა v  10 მ/წმ?
61. r და s ცვლადები არიან უკუპროპორციული, და r  6 როცა s  4 . იპოვეთ s როცა r  10 .
62. ბოილის კანონი. ბოილის კანონი ამბობს, რომ მუდმივი ტემპერატურის დროს გაზის V მოცულობა
იზრდება, როცა P წნევა კლებულობს. ამრიგად, V და P არიან უკუპროპორციული სიდიდეები. თუ
P  14.7 lbs / in , როცა V  1000 in , მაშინ რას უდრის V , როცა P  23.4 lbs / in2 ?
2 3
63. მართკუთხა ფორმის ფირფიტისაგან 14 და 22 ინჩის ტოლი განზომილებებით უნდა აიწყოს

ზემოდან ღია ყუთი ისე, რომ ფირფიტას კუთხეებში ჩამოეჭრას ტოლი კვადრატები, რომელთა
გვერდის სიგრძე x -ის ტოლია, ხოლო შემდეგ კი აიკეცოს გვერდები ისე როგორც ეს ნახაზზეა
მოცემული. გამოსახეთ ყუთის V მოცულობა როგორც x -ის ფუნქცია.
22
64. ნახაზზე 2-ის ტოლი ჰიპოტენუზის მქონე ტოლფერდა
მართკუთხა სამკუთხედში ჩახაზული მართკუთხედი.
ა) გამოსახეთ P წერტილის y კოორდინატი x -ით.
(შეგიძლიათ დაიწყოთ AB წრფის განტოლების შედგენით.)
ბ) გამოსახეთ მართკუთხედის ფართობი x -ით.
65 და 66 სავარჯიშოებში შეუსაბამეთ განტოლებები
გრაფიკებს. პასუხები დაასაბუთეთ.
65. ა. y  x4 ბ. y  x7
გ. y  x10
66. ა. y  5 x ბ. y  5x
გ. y  x5
T 67. ა) დახაზეთ f ( x )  x / 2 და g ( x)  1  (4 / x) ფუნქციების გრაფიკები ერთად იმისათვის, რომ

განსაზღვროთ x -ის მნიშვნელობები, რომელთათვისაც სრულდება უტოლობა
x 4
 1 .
2 x
ბ) დაასაბუთეთ ალგებრულად ა)-ში მიღებული შედეგი.
T 68. ა) დახაზეთ f ( x)  3 / ( x  1) და g ( x)  2 / ( x  1) ფუნქციების გრაფიკები ერთად

იმისათვის, რომ განსაზღვროთ x -ის მნიშვნელობები, რომელთათვისაც სრულდება უტოლობა
3 2
 .
x 1 x 1
ბ) დაასაბუთეთ ალგებრულად ა)-ში მიღებული შედეგი.
23
69. იმისათვის, რომ მრუდი სიმეტრიული იყოს x ღერძის მიმართ, ( x, y ) წერტილი უნდა
მდებარეობდეს მრუდზე მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა მდებარებს იმავე მრუდზე. ახსენით
თუ რატომ არ არის x ღერძის მიმართ სიმეტრიული მრუდი ფუნქციის გრაფიკი, გარდა იმ
შემთხვევისა, როცა ფუნქცია y  0.
70. სამასი წიგნი, რომელთაგანაც თითოეული გაყიდულია 40$-ად, იძლევა (300)($40)=$12,000

შემოსავალს. ფასში ყოველი $5-იანი მატების შემთხვევაში, 25-ით ნაკლები წიგნი იყიდება. გამოსახეთ
R შემოსავალი, როგორც x -ის ფუნქცია $5-იანი მატებისათვის.
71. უნდა აშენდეს ტოლფერდა მართკუთხა სამკუთხედის ფორმის ნაგებობა, რომლის კათეტების
სიგრძეx ფუტია, ხოლო ჰიპოტენუზის სიგრძე კი - h ფუტი. ცნობილია, რომ მისი შემოღობვა ჯდება
$5/ფუტზე კათეტისთვის, ხოლო $10/ფუტზე ჰიპოტენუზისთვის. დაწერეთ ნაგეგობის ჯამური ფასი C
როგორც h -ის ფუნქცია.
72. ინდუსტრიული ხარჯები. ელექტროსადგური მდებარეობს მდინარის ნაპირას. მდინარის სიგანეა

800 ფუტი. უნდა გაატარონ ახალი კაბელი ელექტროსადგურიდან ქალაქამდე. ქალაქი მდებარეობს
ელექტროსადგურიდან მდინარის მეორე მხარეს. მანძილი ელექტროსადგურის მოპირდაპირე მხარეს
მდებარე P წერტილიდან ქალაქამდე 2 მილის ტოლია დინების მიმართულებით (იხ. თანმხლები
სურათი). კაბელის გატარება წყალში ერთ ფუტზე ჯდება $180, ხოლო ხმელეთზე კი $100 ფუტზე.
ქალაქი
ელექტროსადგური
ა) დავუშვათ კაბელი მიდის სადგურიდან Q წერტილისკენ მდინარის მოპირდაპირე მხარეს, რაც არის
x ფუტი სადგურის მოპირდაპირე მხარეს მდებარე P წერტილიდან. დაწერეთ C ( x ) ფუნქცია,
რომელიც უჩვენებს კაბელის ღირებულებას x მანძილთან მიმართებით.
ბ) შეადგინეთ მნიშვნელობათა ცხრილი იმისათვის, რომ განსაზღვროთ P წერტილიდან Q

წერტილის ყველაზე ნაკლებად ხარჯიანი მდებარეობა 2000 ფუტზე ნაკლებია თუ დიდი.
24
მოქმედებები ფუნქციებზე; გრაფიკების წანაცვლება და გაჭიმვა
1.2
ამ სექციაში განვიხილავთ ფუნქციების კომბინირების ან გარდაქმნის ძირითად გზებს,
რომლის დროსაც მიიღება ახალი ფუნქციები.
ჯამი, სხვაობა, ნამრავლი და განაყოფი

რიცხვების მსგავსად, ახალი ფუნქციების მისაღებად შესაძლებელია ფუნქციების შეკრება, გამოკლება,
გამრავლება, და გაყოფა (გარდა იმ შემთხვევისა, როცა მნიშვნელი 0-ის ტოლია). თუ f და g არიან
ფუნქციები, მაშინ ყოველი x-სათვის, რომელიც ეკუთვნის ორივეს განსაზღვრის არეს (რაც ნიშნავს, რომ
x  D( f )  D( g ) ), შეგვიძლია განვსაზღროთ ფუნქციები f  g , f  g , და fg ფორმულებით:
( f  g )( x)  f ( x )  g ( x),
( f  g )( x )  f ( x )  g ( x),
( fg )( x)  f ( x) g ( x).
შევნიშნოთ, რომ ნიშანი „+“ პირველი ტოლობის მარცხენა ნაწილში გულისხმობს ფუნქციების
შეკრების ოპერაციას, ხოლო ნიშანი „+“ პირველი ტოლობის მარჯვენა ნაწილში გულისხმობს
ნამდვილი f ( x ) და g ( x) რიცხვების შეკრებას.
D( f )  D( g ) სიმრავლის ყოველ წერტილში, რომელშიც g ( x)  0, ჩვენ შეგვიძლია ასევე
განვსაზღროთ f / g შემდეგი ფორმულის საშუალებით:
f f ( x)
  ( x)  (სადაც g ( x )  0 ).
g g ( x)
ასევე შესაძლებელია ფუნქციების რიცხვებზე გამრავლება: თუ c ნამდვილი რიცხვია, მაშინ ფუნქცია cf
განსაზღვრულია ყოველი x-სათვის f -ის განსაზღვრის არედან შემდეგნაირად:
(cf )( x)  cf ( x).
მაგალითი 1. ფუნქციებს, მოცემულებს ფორმულებით
f ( x)  x და g ( x)  1  x
აქვთ D( f )   0,   და D( g )   ,1 -ის ტოლი განსაზღვრის არეები. მათი საერთო წერტილებია
0,     ,1  0,1.
ფუნქცია ფორმულა განსაზღვრის არე

f g ( f  g )( x)  x  1  x 0,1  D( f )  D( g )
f g ( f  g )( x)  x  1  x 0,1
g f ( g  f )( x)  1  x  x 0,1
f g ( f  g )( x)  f ( x) g ( x)  x(1  x) 0,1
f /g f
( x) 
f ( x)

x 0,1 x  1
g g ( x) 1 x
g g ( x) 1 x
g/ f
f
( x) 
f ( x)

x
 0,1 x  0
25
ზემოთ მოყვანილ ცხრილში ნაჩვენებია ამ ორი ფუნქციის სხვადასხვა ალგებრული კომბინაციის
შესაბამისი ფორმულები და განსაზღვრის არეები. fg-ს ნაცვლად ასევე ვწერთ f  g .
f  g ფუნქციის გრაფიკი მიიღება f და g ფუნქციების გრაფიკებისგან, f ( x ) -ის და g ( x) -ის შესაბამისი y

კოორდინატების შეკრებით ყოველ x  D( f )  D( g ) წერტილში, როგორც არის ნაჩვენები ფიგურა 1.25-
ზე. მაგალით 1-ში მოყვანილი f  g და f  g ფუნქციების გრაფიკები ნაჩვენებია ფიგურა 1.26-ზე.
ფიგურა 1.25. ორი ფუნქციის ფიგურა 1.26. f  g ფუნქციის განსაზღვრის

შეკრება. არე წარმოადგენს f და g ფუნქციების განსაზღვრის
გრაფიკული შეკრება
არეთა თანაკვეთას, ანუ x ღერძის [0,1] მონაკვეთს. ის
არის ასევე f  g ფუნქციის განსაზღვრის არე (მაგ. 1).
შედგენილი ფუნქციები
კომპოზიცია წარმოადგენს ფუნქციათა შერწყმის მორიგ მეთოდს.
განსაზღვრება. თუ f და g ფუნქციებია, მაშინ f და g ფუნქციების კომპოზიცია f g განისაზღვრება

შემდეგნაირად
( f g )( x)  f  g ( x)  .
f g -ს განსაზღვრის არე შედგება g-ს განსაზღვრის არეს იმ x წერტილებისგან , რომელთათვისაც g ( x)
მდებარეობს f -ის განსაზღვრის არეში.
განსაზღვრება გულისხმობს იმას, რომ კომპოზიცია f g შესაძლებელია განისაზღვროს როდესაც g -

ს მნიშვნელობათა არე მდებარეობს f -ს განსაზღვრის არეში. იმისათვის, რომ ვიპოვოთ ( f g )( x) ,
ჯერ უნდა ვიპოვოთ g ( x) , შემდეგ კი f  g ( x)  . ფიგურა 1.27 გამოსახავს f g -ს როგორც
მანქანისებრ დიაგრამას, ხოლო ფიგურა 1.28 გვიჩვენებს კომპოზიციას როგორც ისრებიან დიაგრამას.
ფიგურა 1.27 f და g ფუნქციების f g კომპოზიციის განხილვა შესაძლებელია მხოლოდ

იმ x-ებისათვის, რომელთათვისაც g(x) ეკუთვნის f -ის განსაზღვრის არეს, ხოლო g f -ის
შემთხვევაში კი იმ x-ებისთვის, რომელთათვისაც f (x) ეკუთვნის g-ს განსაზღვრის არეს
26
ფიგურა 1.28 ისრისებრი
დიაგრამა f g -სათვის.
g f შედგენილი ფუნქციის გამოსათვლელად (როცა ის განსაზღვრულია), ჯერ უნდა ვიპოვოთ f ( x ) ,

ხოლო შემდეგ კი g  f ( x)  . g f -ს განსაზღვრის არე არის x-ებისაგან შემდგარი სიმრავლე f-ს
განსაზღვრის არეში, ისეთი, რომ f ( x ) მდებარეობს g-ს განსაზღვრის არეში.
საზოგადოდ, f g და g f განსხვავებული ფუნქციები არიან .
მაგალითი 2. თუ f ( x)  x და g ( x)  x  1 , იპოვეთ
(ა) ( f g )( x) (ბ) ( g f )( x) (გ) ( f f )( x) (დ) ( g g )( x)
ამოხსნა.
კომპოზიცია განსაზღვრის არე
(ა) ( f g )( x)  f ( g ( x))  g ( x)  x  1 [1, )
(ბ) ( g f )( x)  g ( f ( x))  f ( x)  1  x  1 [0, )
(გ) ( f f )( x)  f ( f ( x))  f ( x)  x  x1 4 [0, )

(დ) ( g g )( x)  g ( g ( x))  g ( x)  1  ( x  1)  1  x  2 (, )
იმისათვის, რომ დავინახოთ თუ რატომ არის  1,   შუალედი f g -ს განსაზღვრის არე, შევნიშნოთ,
რომ g ( x)  x  1 განსაზღვრულია ყველა ნამდვილი x-სათვის, მაგრამ ეკუთვნის f-ს განსაზღვრის არეს
მხოლოდ მაშინ, თუ x  1  0 , რაც იგივეა, რომ x  1.
 x
2
შევნიშნოთ, რომ თუ f ( x )  x 2 და g ( x)  x , მაშინ ( f g )( x)   x. თუმცა, f g -ს
განსაზღვრის არე არის  0,   და არა  ,   , ვინაიდან x მოითხოვს x  0 -ს.
ფუნქციის გრაფიკის წანაცვლება

არსებული ფუნქციიდან ახალი ფუნქციის მიღების გავრცელებული საშუალებაა მუდმივის დამატება
მის ყოველ მნიშვნელობაზე ან მის ყოველ არგუმენტზე. ახალი ფუნქციის გრაფიკი მიიღება საწყისი
ფუნქციის გრაფიკის ვერტიკალური ან ჰორიზონტალური წანაცვლებით.
წანაცვლების ფორმულები.
ვერტიკალური წანაცვლება
y  f ( x)  k წაანაცვლებს f-ის გრაფიკს k ერთეულით ზევით თუ k  0
წაანაცვლებს f-ის გრაფიკს k ერთეულით ქვევით თუ k  0
ჰორიზონტალური წანაცვლება
y  f ( x  h) წაანაცვლებს f-ს გრაფიკს h ერთეულით მარცხნივ თუ h  0
წაანაცვლებს f-ს გრაფიკს h ერთეულით მარჯვნივ თუ h  0
27
მაგალითი 3.
ა) y  x 2  1 ფუნქციის გრაფიკი მიიღება y  x 2 -ის გრაფიკის წანაცვლებით 1 ერთეულით ზევით
(ფიგურა 1.29).
ბ) y  x 2  2 ფუნქციის გრაფიკი მიიღება y  x 2 ფუნქციის გრაფიკის წანაცვლებით ორი ერთეულით
ქვევით (ფიგურა 1.29).
გ) y  ( x  3) 2 ფუნქციის გრაფიკი მიიღება y  x 2 ფუნქციის გრაფიკის სამი ერთეულით წანაცვლებით
მარცხნივ (ფიგურა 1.30).
დ) y  x  2 1 ფუნქციის გრაფიკი მიღება y x ფუნქციის გრაფიკის წანაცვლებით ორი
ერთეულით მარჯვნივ და ერთი ერთეულით ქვევით (ფიგურა 1.31).
ფიგურა 1.29 f ( x)  x 2 ფუნქციის გრაფიკის წანაცვლებისათვის ზევით (ან ქვევით), ჩვენ

ვუმატებთ დადებით (ან უარყოფით) მუდმივს f-ის ფორმულას (მაგალითები 3ა და ბ).
ფუნქციის გრაფიკის კუმშვა-გაჭიმვა და არეკვლა

y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკის კუმშვა-გაჭიმვა ხორციელდება მისი შეკუმშვითა და გაჭიმვით,
ვერტიკალურად ან ჰორიზონტალურად. ეს ხორციელდება f ფუნქციის ან x დამოუკიდებელი ცვლადის
გამრავლებით რაიმე c მუდმივზე. საკოორდინატო ღერძების მიმართ ასახვა არის სპეციალური
შემთხვევა როცა c  1.
ფიგურა 1.30 f ( x)  x 2 ფუნქციის გრაფიკის ფიგურა 1.31 y  x ფუნქციის გრაფიკის

მარცხნივ გადანაცვლებისათვის x-ს ვუმატებთ დადებით წანაცვლება 2 ერთეულით მარჯვნივ და
მუდმივს (მაგალითი 3გ). მარჯვნივ გადასანაცვლებლად ერთი ერთეულით ქვევით. (მაგალითი 3დ).
x-ს ვუმატებთ უარყოფით მუდმივს.
28
ვერტიკალური ან ჰორიზონტალური კუმშვა-გაჭიმვა და ასახვის ფორმულები
c  1 -სათვის, გრაფიკის კუმშვა-გაჭიმვა:

y  cf ( x ) ჭიმავს f - ის გრაფიკს ვერტიკალურად c-ჯერ.
1
y  f ( x) კუმშავს f-ის გრაფიკს ვერტიკალურად c-ჯერ.
c
y  f (сx) კუმშავს f-ის გრაფიკს ჰორიზონტალურად c-ჯერ.
y  f ( x c) ჭიმავს f- ის გრაფიკს ჰორიზონტალურად c-ჯერ.
c  1 -სათვის, გრაფიკი აირეკლება:

y   f ( x) არეკლავს f-ის გრაფიკს x ღერძის მიმართ.
y  f ( x) არეკლავს f-ის გრაფიკს y ღერძის მიმართ.
მაგალითი 4. აქ ჩვენ ვახდენთ y  x ფუნქციის გრაფიკის კუმშვა-გაჭიმვას და არეკვლა.

ა) ვერტიკალურად: y  3 x -ს გრაფიკი მიიღება y  x -ის გრაფიკიდან ამ უკანასკნელის
ვერტიკალურად 3-ჯერ გაჭიმვით, ხოლო 1/3 -ზე გამრავლება ნიშნავს y  x -ის გრაფიკის 3-ჯერ
შეკუმშვას (ფიგურა 1.32).
ბ) ჰორიზონტალურად: y  3x -ს გრაფიკი მიიღება y  x -ს გრაფიკის ჰორიზონტალურად 3-ჯერ
შეკუმშვით, ხოლო y  x / 3 -ს გრაფიკი კი ჰორიზონტალურად 3-ჯერ გაჭიმვით (ფიგურა 1.33).
შევნიშნოთ, რომ y  3x  3 x , ამრიგად ჰორიზონტალური შეკუმშვა შეიძლება შეესაბამებოდეს
ვერტიკალურ გაჭიმვას სხვადასხვა ცვლილების კოეფიციენტით. ამგვარადვე, ჰორიზონტალური
გაჭიმვა შეიძლება შეესაბამებოდეს ვერტიკალურ შეკუმშვას სხვადასხვა ცვლილების
კოეფიციენტით.
გ) ასახვით: y   x -ს გრაფიკი არის y  x -ს გრაფიკის ასახვა x ღერძის მიმართ, ხოლო y   x -ს
გრაფიკი არის y  x -ს გრაფიკის არეკვლა y ღერძის მიმართ (ფიგურა 1.34).
ფიგურა 1.32 y  x -ის ფიგურა1.33 y  x -ის ფიგურა 1.34 y  x -ის

გრაფიკის ვერტიკალური გრაფიკის ჰორიზონტალური გრაფიკის არეკვლა საკოორ-
გაჭიმვა და შეკუმშვა 3-ჯერ გაჭიმვა და შეკუმშვა 3-ჯერ დინატო ღერძების მიმართ
(მაგალითი 4ა). (მაგალითი 4ბ). (მაგალითი 4გ).
29
მაგალითი 5. f ( x)  x 4  4 x 3  10 ფუნქციისთვის (ფიგ. 1.35 ა), იპოვეთ ფორმულები, რომლებიც
ა) 2-ჯერ კუმშავს გრაფიკს ჰორიზონტალურად და არეკლავს მას y ღერძის მიმართ (ფიგურა 1.35 ბ).
ბ) 2-ჯერ კუმშავს გრაფიკს ვერტიკალურად და არეკლავს მას x ღერძის მიმართ (ფიგურა 1.35 გ).
(ა) (ბ) (გ)

ფიგურა 1.35 (ა) fფუნქციის საწყისი გრაფიკი. (ბ) y  f ( x) გრაფიკის 2-ჯერ შეკუმშვა
ჰორიზონტალურად და მისი y ღერძის მიმართ ასახავა. (გ) y  f ( x) გრაფიკის
2-ჯერ შეკუმშვა ვერტიკალურად და მისი x ღერძის მიმართ ასახავა (მაგალითი 5).
ამოხსნა. (ა) ვამრავლებთ x-ს 2-ზე, რომ მივიღოთ ჰორიზონტალური შეკუმშვა, და -1-ზე, რომ
მივიღოთ მისი y ღერძის მიმართ არეკვლა. ფორმულა მიიღება, თუ x-ს ჩავანაცვლებთ 2x -ით
ტოლობის მარჯვენა ნაწილში:
y  f (2 x)  (2 x) 4  4(2 x)3  10  16 x 4  32 x3  10
(ბ) ფორმულას აქვს სახე:
1 1
y f ( x)   x 4  2 x 3  5.
2 2
ელიფსი
მიუხედავად იმისა, რომ წრეწირები არ არიან ფუნქციის გრაფიკები, ისინი შეიძლება გაიჭიმოს
ჰორიზონტალურად ან ვერტიკალურად ისევე, როგორც ეს ხდება ფუნქციის გრაფიკის შემთხვევაში.
სტანდარტული განტოლება r რადიუსიანი წრეწირისთვის ცენტრით კოორდინატთა სათავეში არის
x2  y 2  r 2 .
თუ x-ს ჩავანაცვლებთ cx-ით წრეწირის სტანდარტულ განტოლებაში (ფიგურა 1.36ა), მივიღებთ:
c2 x2  y 2  r 2 . (1)
ა) წრეწირი ბ) ელიფსი, 0  c  1 გ) ელიფსი, c  1
ფიგურა 1.36 წრეწირის ჰორიზონტალური გაჭიმვა ან შეკუმშვა წარმოქმნის ელიფსის გრაფიკს.
30
თუ 0  c  1, მაშინ (1) ტოლობის გრაფიკი ჰორიზონტალურად ჭიმავს წრეწირს, ხოლო თუ c  1 , მაშინ
გრაფიკი ჰორიზონტალურად იკუმშება. ნებისმიერ ამ შემთხვევაში, (1) ტოლობის გრაფიკი არის
ელიფსი (ფიგურა 1.36). შევნიშნოთ, რომ ფიგურა 1.36-ზე მოცემული ყველა გრაფიკი y ღერძს კვეთს (0,
r ) და (0, r ) წერტილებში. ფიგურა 1.36ბ-ზე მონაკვეთის ბოლოებით ( r / c, 0) ეწოდება მთავარი
ღერძი, ხოლო მონაკვეთს ბოლოებით (0,  r ) მინორული ღერძი. ელიფსის ღერძების ფიგურა 1.36გ-ზე
შებრუნებულია: მთავარი ღერძი ბოლოებია (0,  r ) , ხოლო მინორულის კი- ( r / c, 0) . ორივე
შემთხვევაში მთავარი ღერძი უფრო გრძელია ვიდრე მინორული.
თუ (1) ტოლობის ორივე მხარეს გავყობთ r 2 -ზე, მივიღებთ
x2 y 2
  1, (2)
a 2 b2
სადაც a  r / c და b  r . თუ a  b , მაშინ მთავარი ღერძი ჰორიზონტალურია; თუ a  b , მაშინ მთავარი
ღერძი ვერტიკალურია. (2) ტოლობით განსაზღვრული ელიფსის ცენტრი კოორდინატთა სათავეა
(2) ტოლობაში x-ის ჩანაცვლებით x  h -ით, ხოლო y-ის ჩანაცვლებით y  k -ით მივიღებთ
( x  h) 2 ( y  k ) 2
  1, (3)
a2 b2
(3)-ე ტოლობა გამოსახავს ელიფსის სტანდარტულ განტოლებას ცენტრით ( h, k ) წერტილში. ელიფსის
გეომეტრიული განსაზღვრება და თვისებები განიხილება სექცია 11.6-ში.
მთავარი ღერძი
ცენტრი
ფიგურა 1.37 ელიფსის გრაფიკი x2 y 2

  1 , a  b , როცა მთავარი ღერძი ჰორიზონტალურია.
a 2 b2
ალგებრული კომბინაციები
სავარჯიშოებში 1-2 იპოვეთ f , g , f  g და f  g ფუნქციების განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
1. f ( x)  x, g ( x)  x  1 2. f ( x)  x  1 , g ( x)  x  1
სავარჯიშოებში 3-4 იპოვეთ f , g , f / g და g / f ფუნქციების განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
3. f ( x)  2, g ( x)  x 2  1 4. f ( x)  1, g ( x)  1  x
31
ფუნქციების კომპოზიციები
5. თუ f ( x)  x  5 და g ( x)  x 2  3 , იპოვეთ
ა. f ( g (0)) ბ. G( F (0))
გ. f ( g ( x)) დ. d ( f ( x))
ე. f ( f (5)) ვ. g ( g (2))
ზ. f ( f ( x)) თ. g ( g ( x))
6. თუ f ( x )  x  1 და g ( x)  1/ ( x  1) , იპოვეთ
ა. f ( g (1/ 2)) ბ. g ( g (1 / 2))
გ. f ( g ( x)) დ. g ( f ( x))
ე. f ( f (2)) ვ. g ( g (2))
ზ. f ( f ( x)) თ. g ( g ( x))
სავარჯიშოებში 7-10 დაწერეთ f g h. კომპოზიციის ფორმულა.
7. f ( x)  x  1 , g ( x)  3x, h( x )  4  x
1 1
8. f ( x)  3x  4, g ( x)  , h( x) 
x4 x
1 1
9. f ( x)  x  1, g ( x)  , h( x) 
x4 x
x2 x2
10. f ( x)  , g ( x)  , h( x )  2  x
3 x x2  1
ვთქვათ, f ( x)  x  3, f ( x)  x , h( x)  x3 და j ( x)  2 x. სავარჯიშოებში 11-12 გამოსახეთ თითოეული
ფუნქცია, როგორც კომპოზიცია ერთი ან რამოდენიმე ფუნქციისა f , g , h და j ფუნქციებიდან.
11. ა. y  x 3 ბ. y  2 x
გ. y  x1 4 დ. y  4 x
ე. y  ( x  3) ვ. y  (2 x  6)
3 3
12. ა. y  2 x  3 ბ. y  x
32
გ. y  x დ. y  x  6
9
ე. y  2 x  3 ვ. y  x3  3
13. გადაწერეთ და შეავსეთ შემდეგი ცხრილი
g ( x) f ( x) ( f g )( x)
_____________________________________
ა. x  7 x ?
ბ. x  2 3x ?
გ. ? x 5 x2  5
x x
დ. ?
x 1 x 1
1
ე. ? 1 x
x
32
1
ვ. x x
x
14. გადაწერეთ და შეავსეთ შემდეგი ცხრილი
g ( x) f ( x) ( f g )( x)
_____________________________________
1
ა. x ?
x 1
x 1 x
ბ. ?
x x 1
გ. ? x x
დ. x ? x
15. გამოთვალეთ თითოეული გამოსახულება ცხრილში მოცემული მნიშვნელობების საშუალებით
ა. f ( g (1)) ბ. g ( f (0)) გ. f ( f (1))

დ. g ( g (2)) ე. g ( f (2)) ვ. f ( g (1))
16. გამოთვალეთ თითოეული გამოსახულება შემდეგი ფუნქციების საშუალებით

  x, 2  x  0
f ( x)  2  x, g ( x)  
 x  1, 0  x  2.
ა. f ( g (0)) ბ. g ( f (3)) გ. g ( g (1))
დ. f ( f (2)) ე. g ( f (0)) ვ. f ( g (1/ 2))
სავარჯიშოებში 17-18 ა) დაწერეთ ფორმულები f g და g f -ისათვის და იპოვეთ თითოეული

მათგანისათვის ბ) განსაზღვრის არე და გ) მნიშვნელობათა არე.
1
17. f ( x)  x  1, g ( x) 
x
18. f ( x)  x 2 , g ( x)  1  x
x . იპოვეთ ისეთი
19. ვთქვათ, f ( x)  y  g ( x ) ფუნქცია, რომ ( f g )( x)  x.
x2
20. ვთქვათ, f ( x)  2 x3  4 . იპოვეთ ისეთი y  g ( x ) ფუნქცია, რომ ( f g )( x)  x  2.
გრაფიკების წანაცვლება
21. მოცემული ნახაზი გამოსახავს y   x

2
ფუნქციის გრაფიკის წანაცვლებას ორ ახალ პოზიციაზე.
დაწერეთ ორივე მათგანის განტოლება.
33
(ა) (ბ)
(ა)
22. მოცემული ნახაზი გამოსახავს y  x 2 ფუნქციის
გრაფიკის წანაცვლებას ორ ახალ პოზიციაზე.
დაწერეთ ორივე მათგანის განტოლება
(ბ)
23. შეუსაბამეთ (ა)-(ბ) პუნქტებში მოყვანილი

განტოლებები ნახაზზე მოცემულ გრაფიკებს.
ა. y  ( x  1) 2  4 ბ. y  ( x  2) 2  2
გ. y  ( x  2)  2 დ. y  ( x  3)  2
2 2
24. მოცემული ნახაზი გამოსახავს

y  x 2
ფუნქციის გრაფიკის
წანაცვლებას ოთხ ახალ პოზიციაზე.
დაწერეთ ოთხივე მათგანის
განტოლება.
34
სავარჯიშოებში 25-34 მითითებულია, თუ რამდენი ერთეულით და რა მიმართულებით უნდა
წანაცვლდეს მოცემული განტოლების გრაფიკი. დაწერეთ მიღებული გრაფიკის შესაბამისი
განტოლება. შემდეგ დახაზეთ საწყისი და მიღებული გრაფიკები ერთად და მიაწერეთ შესაბამისი
25. x 2  y 2  49 3 ერთეულით ქვევით, 2 ერთეულით მარცხნივ
26. x 2  y 2  25 3 ერთეულით ზევით, 4 ერთეულით მარცხნივ
27. y  x 3 1 ერთეულით მარცხნივ, 1 ერთეულით ქვევით
28. y  x 2/3 1 ერთეულით მარჯვნივ, 1 ერთეულით ქვევით
29. y  x 0.81 ერთეულით მარცხნივ
30. y   x 3 ერთეულით მარჯვნივ
31. y  2 x  7 7 ერთეულით ზევით
32. y 
1
( x  1)  5 5 ერთეულით ქვევით, 1 ერთეულით მარჯვნივ
2
33. y  1/ x 1 ერთეულით ზევით, 1 ერთეულით მარჯვნივ
34. y  1 / x 2 2 ერთეულით მარცხნივ, 1 ერთეულით ქვევით
დახაზეთ 35-54 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციების გრაფიკები

35. y  x4 36. y  9  x 37. y  x  2
38. y  1  x  1 39. y  1  x 1 40. y  1  x
41. y   x  1 42. y   x  8 
23 23
43. y  1  x 2 3
3 2 1
44. y  4  x 45. y  x 1 1 46. y  ( x  2)
23 3
1 1 1
47. y  48. y  2 49. y  2
x2 x x
1 1 1
50. y  51. y  52. y  2  1
x2 ( x  1)2 x
1 1
53. y  1 54. y 
x2 ( x  1)2
55. ნახაზზე მოცემული ფუნქცია გვიჩვენებს f ( x ) ფუნქციის გრაფიკს, რომლიც განსაზღვრის არეა
0, 2 და მნიშვნელობათა არეა 0,1 . იპოვეთ შემდეგი ფუნქციების განსაზღვრისა და
მნიშვნელობათა არეები და დახაზეთ მათი გრაფიკები.
ა. f ( x)  2 ბ. f ( x)  1 გ. 2 f ( x) დ.  f ( x)
35
ე. f ( x  2) ვ. f ( x  1) ზ. f ( x) თ.  f ( x  1)  1
56. ნახაზზე მოცემული ფუნქცია გვიჩვენებს g (t ) ფუნქციის გრაფიკს, რომლიც განსაზღვრის არეა
 4, 0 და მნიშვნელობათა არეა  3, 0 . იპოვეთ შემდეგი ფუნქციების განსაზღვრისა და
მნიშვნელობათა არეები და დახაზეთ მათი გრაფიკები.
ა. g (t ) ბ.  g (t ) გ. g (t )  3 დ . 1  g (t )
ე. g (t  2) ვ. g (t  2) ზ. g (1  t ) თ.  g (t  4)
ვერტიკალური და ჰორიზონტალური გაჭიმვა-შეკუმშვა

57-66 სავარჯიშოებში მითითებულია თუ რა კოეფიციენტით და რომელი მიმართულებით უნდა
გაიჭიმოს ან შეიკუმშოს მოცემული ფუნქციების გრაფიკები. მოიყვანეთ გაჭიმული ან შეკუმშული
გრაფიკის შესაბამისი განტოლება.
57. y  x 2  1, გაჭიმულია ვერტიკალურად 3-ჯერ
58. y  x 2  1, შეკუმშულია ჰორიზონტალურად 2-ჯერ
59. y  1  1 , შეკუმშულია ვერტიკალურად 2-ჯერ

x2
60. y  1  1 , გაჭიმულია ჰორიზონტალურად 3-ჯერ
x2
61. y  x  1, შეკუმშულია ჰორიზონტალურად 4-ჯერ
62. y  x  1, გაჭიმულია ვერტიკალურად 3-ჯერ
63. y  4  x 2 , გაჭიმულია ჰორიზონტალურად 2-ჯერ

64. y  4  x 2 , შეკუმშულია ვერტიკალურად 3-ჯერ
65. y  1  x3 , შეკუმშულია ჰორიზონტალურად 3-ჯერ
66. y  1  x3 , გაჭიმულია ჰორიზონტალურად 2-ჯერ
გრაფიკის აგება
67-74 სავარჯიშოებში დახაზეთ ფუნქციები არა წერტილების დასმით, არამედ ჯერ დახაზეთ
სტანდარტული საწყისი ფუნქციის გრაფიკი, რომელიც მოყვანილია ფიგურებზე 1.14-1.17 და შემდეგ
მოახდინეთ შესაბამისი ტრანსფორმაცია.
x
67. y   2 x  1 68. y  1  69. y  ( x  1)  2 70. y  (1  x)  2
3 3
2
1 2
71. y  1 72. y  1 73. y   3 x 74. y  (2 x)
23
2x x2
36
75. დახაზეთ y  x 2  1 ფუნქციის გრაფიკი.
76. დახაზეთ y  x ფუნქციის გრაფიკი.
ელიფსები
77-82 სავარჯიშოებში მოყვანილია ელიფსების განტოლებები. დაიყვანეთ თითოეული განტოლება
სტანდარტულ სახეზე და დახაზეთ ელიფსი.
77. 9 x 2  25 y 2  225 78. 16 x 2  7 y 2  112 79. 3x 2  ( y  2) 2  3
2 2
 3  1
80. ( x  1) 2  2 y 2  4 81. 3( x  1) 2  2( y  2) 2  6 82. 6  x    9  y    54
 2  2
83. მოცემულია ელიფსის განტოლება ( x 2 /16)  ( y 2 / 9)  1 . დაწერეთ იმ ელიფსის განტოლება,
რომელიც მიიღება ამ ელიფსის 4 ერთეულით მარცხნივ და 3 ერთეულით ზევით წანაცვლებით.
დახაზეთ ელიფსი და განსაზღვრეთ მისი ცენტრი და მთავარი ღერძი.
84. მოცემულია ელიფსის განტოლება ( x 2 / 4)  ( y 2 / 25)  1 . დაწერეთ იმ ელიფსის განტოლება,
რომელიც მიიღება ამ ელიფსის 3 ერთეულით მარჯვნივ და 2 ერთეულით ქვევით წანაცვლებით.
დახაზეთ ელიფსი და განსაზღვრეთ მისი ცენტრი და მთავარი ღერძი.
შედგენილი ფუნქციები
85. დავუშვათ, რომ f ლუწი ფუნქციაა, ხოლო g - კენტი, და რომ ორივე f და g ფუნქცია
განსაზღვრულია ნამდვილ რიცხვთა R ღერძზე. ამათგან რომელია (სადაც განსაზღვრულია)
ლუწი? კენტი?
ა. fg ბ. f g გ. g f
დ. f 2
 ff ე. g  gg
2
ვ. f g
ზ. g f თ. f f ი. g g
86. შეიძლება თუ არა, რომ ფუნქცია იყოს ერთდროულად ლუწი და კენტი? პასუხი დაასაბუთეთ.
T 87. (მაგალითი 1-ს გაგრძელება) დახაზეთ f ( x)  x და g ( x)  1  x ფუნქციების გრაფიკები

მათ ა) ჯამთან, ბ) ნამრავლთან, გ) ორ შესაძლო სხვაობასთან, დ) ორ შესაძლო შეფარდებასთან ერთად.
T 88. ვთქვათ, f ( x)  x  7 და g ( x)  x . დახაზეთ f და g-ს გრაფიკები f g და g f -ის ფუნქციის

2
გრაფიკებთან ერთად.
37
ტრიგონომეტრიული ფუნქციები
1.3
მოცემულ სექციაში განიხილება კუთხის რადიანული ზომა და ძირითადი ტრიგონომეტრიული
ფუნქციები.
კუთხეები
კუთხეები იზომება გრადუსებით ან რადიანებით. r რადიუსიანი წრეწირის შიგნით მდებარე A'CB '
ცენტრალური კუთხის შესაბამისი რადიანული ზომა განისაზღვრება, როგორც რაოდენობა, რომელიც
გვიჩვენებს თუ რამდენჯერ მოთავსდება რადიუსი s რკალში, რომელიც შემოსაზღვრულია ამ
ცენტრალური კუთხით. თუ ამ ცენტრალურ კუთხის რადიანულ ზომას აღვნიშნავთ  -თი, მაშინ ის
განისაზღვრება ტოლობით  s/r (ფიგურა 1.38), ან კიდევ ტოლობიდან
s  r (  გამოსახულია რადიანებში) (1)
ფიგურა 1.38 ცენტრალური A'CB ' კუთხის რადიანული ზომა არის რიცხვი  s/r.
r  1 ტოლი რადიუსის მქონე ერთეულოვანი წრეწირისთვის,  არის AB რკალის
სიგრძე, რომელსაც ცენტრალური კუთხე ACB ჩამოჭრის ერთეულოვანი წრიდან.
თუ წრეწირი წარმოადგენს r  1 ტოლი რადიუსის მქონე ერთეულოვან წრეწირს, მაშინ ნახაზი 1.38 და
(1) ტოლობიდან ვხედავთ, რომ რადიანებში გაზომილი  ცენტრალური კუთხე არის იმ რკალის
სიგრძე, რომელსაც ცენტრალური კუთხე ჩამოჭრის ერთეულოვანი წრიდან. ვინაიდან წრის
გრადუსული ზომა არის 360 ან 2 რადიანი, გვაქვს
 რადიანი = 180 (2)
და
180 
1 რადიანი = (  57.3) გრადუსს ან 1 გრადუსი =(  0.017) რადიანს. ცხრილი 1.2 უჩვენებს
 180
გრადუსსა და რადიანს შორის კავშირს რამოდენიმე ძირითადი კუთხისათვის.
38
xy სიბრტყეზე მდებარე კუთხეზე ამბობენ, რომ აქვს სტანდარტული პოზიციათუ მისი წვერო
მდებარეობს სათავეში და მისი საწყისი სხივი მდებარეობს x ღერძის დადებითი მიმართულების
გასწვრივ (ფიგურა 1.39). კუთხეები, რომლებიც გადაზომილია x ღერძის დადებითი მიმართულებიდან
საათის ისრის მოძრაობის საპირისპირო მიმართულებით ითვლება დადებით კუთხეებად; ხოლო
საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით ითვლება უარყოფით კუთხეებად.
ფიგურა 1.39 კუთხეები სტანდარტული პოზიციით xy სიბრტყეზე.
კუთხეებს, რომლებიც აღიწერებიან საათის ისრის მოძრაობის საპირისპირო ბრუნვით შეუძლიათ

მიიღონ ნებისმიერი დადებითი მნიშვნელობა. ანალოგიურად, კუთხეებს, რომლებიც აღიწერებიან
საათის ისრის მოძრაობის მიმართულებით ბრუნვისას შეუძლიათ მიიღონ ნებისმიერი უარყოფითი
მნიშვნელობა (ფიგურა 1.40).
ფიგურა 1.40 არანულოვანი რადიანული ზომები შეიძლება იყოს დადებითი ან

უარყოფითი და შეიძლება გასცდეს 2 .
შეთანხმება კუთხეებზე: რადიანების გამოყენება აქედან მოყოლებული ლექციათა კურსში

ვიგულისხმებთ, რომ კუთხეები გაზომილია რადიანებში, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც არ არის

მინიშნებული გრადუსი ან სხვა რაიმე ერთეული. როდესაც ვლაპარაკობთ კუთხეზე, ვგულისხმობთ
3
 
რადიანს (რაც არის 60), და არა გრადუსი. ჩვენ ვიყენებთ რადიანებს რადგან ის ამარტივებს
3 3
გამოთვლით ოპერაციებს. ამასთან ზოგიერთი შედეგი, რომელსაც ვიღებთ ტრიგონომეტრიული
ფუნქციების საშუალებით, არ არის ჭეშმარიტი როდესაც კუთხეები იზომება გრადუსებში.
ექვსი ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია
თქვენთვის ალბათ ნაცნობია მახვილი კუთხის ტრიგონომეტრიული ფუნქციის განსაზღვრა
მართკუთხა სამკუთხედის გვერდების საშუალებით (ფიგურა 1.41). ჩვენ განვაზოგადებთ ამ
განსაზღვრებას ბლაგვი და უარყოფითი კუთხეების შემთხვევისთვის თავდაპირველად კუთხის
სტანდარტულ პოზიციაზე გადაყვანით r რადიუსიან წრეწირში. შემდეგ განვსაზღვრავთ
39
ტრიგონომეტრიულ ფუნქციებს იმ P( x, y ) წერტილის კოორდინატების ტერმინებში, რომლებშიაც
კუთხის გვერდი კვეთს წრეწირს (ფიგურა 1.42).
opp hyp
sin   csc 
hyp opp
adj hyp
cos  sec 
hyp adj
opp adj
tan   cot  
adj opp
ფიგურა 1.41 მახვილი კუთხის ტრიგონომეტრიული ფუნქციები.
ფიგურა 1.42 ზოგადი  კუთხის ტრიგონომეტრიული ფუნქციები

განსაზღვრული x, y და r-ის ტერმინებში.
y r
sine: sin   cosecant: csc 
r y
x r
cosine: cos  secant: sec 
r x
y x
tangent: tan   cotangent: cot  
x y
ეს ზოგადი განსაზღვრებები თანადობაში არიან მართკუთხა სამკუთხედის საშუალებით
ტრიგონომეტრიული ფუნქციის განსაზღვრებასთან როდესაც კუთხე მახვილია.
განვსაზღვროთ შემდეგი შეფარდებები:
sin  1
tan   cot  
cos tan 
1 1
sec  csc 
cos sin 
40
როგორც ხედავთ, tan  და sec  არ არიან განსაზღვრულები, როდესაც x  cos   0 . ეს ნიშნავს, რომ
ისინი არ არიან განსაზღვრულები, როდესაც  უდრის  / 2,  3 / 2,... . ანალოგიურადვე, cot  და
csc  არ არიან განსაზღვრულები -ს იმ მნიშვნელობებისათვის, რომლებისთვისაც y  0 , კერძოდ
როცა   0,   ,  2 ,... .
ამ ტრიგონემტრიული ფარდობების ზუსტი მნიშვნელობები ზოგიერთი კუთხისათვის შეიძლება
გამოთვლილ იქნას ფიგურა 1.43-ის სამკუთხედებიდან. მაგალითად,
 1  1  3
sin  sin  sin 
4 2 6 2 3 2
 1  3  1
cos  cos  cos 
4 2 6 2 3 2
  1 
tan 1 tan  tan  3
4 6 3 3
ფიგურა 1.43 ორი გავრცელებული სამკუთხედის რადიანული კუთხეები და

გვერდის სიგრძეები.
ე.წ. CAST-ის წესი (ფიგურა 1.44) გამოსადეგია იმის დასამახსოვრებლად, როდის არიან ძირითადი
ტრიგონომეტრიული ფუნქციები დადებითი ან უარყოფითი, ხოლო ფიგურა 1.45-ზე მოცემული
სამკუთხედიდან ვხედავთ, რომ
2 3 2 1 2
sin  , cos   , tan   3.
3 2 3 2 3
ფიგურა 1.44 CAST -ის წესი, რომელიც შეი- ფიგურა 1.45 სამკუთხედი, რომელიც
ძლება დამახსოვრებულ იქნას შემდეგი გამონათ- გამოიყენება 2 / 3 რადიანის შესაბამისი
ქვამის ინგლისური თარგმანის საშუალებით მასში სინუსისა და კოსინუსის გმოსათვლელად.
სიტყვების პირველი ასოების საშუალებით: გვერდის სიგრძეები გამომდინარეობენ
„კალკულუსი ააქტიურებს სტუდენტის აზროვნე- მართკუთხა სამკუთხედის გეომეტრიიდან.
ბას“ გვეუბნება თუ რომელი ტრიგონომეტრიული
ფუნქციებია დადებითი თითოეულ მეოთხედში.
41
მსგავსი მეთოდის გამოყენებით გამოვითვალეთ ცხრილი 1.3-ში მოყვანილი sin  , cos  და tan  -ს
მნიშვნელობები.
ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გრაფიკების პერიოდულობა

როდესაც  და   2 სიდიდის კუთხეები არიან სტანდარტულ პოზიციაში, კუთის შემომსაზღვრელი
სხივები ერთმანეთს ემთხვევა. ამრიგად, ამ ორ კუთხეს აქვს ტრიგომეტრიული ფუნქციის ერთი და
იგივე მნიშვნელობა: sin(  2 )  sin , tan (  2 )  tan და ა.შ. ანალოგიურადვე,
cos(  2 )  cos , sin(  2 )  sin და ა. შ. ამ განმეორებითობას ჩვენ აღვწერთ როგორც ექვსი
ტრიგონომეტრიული ფუნქციის პერიოდულობას.
განსაზღვრება. f ( x ) ფუნქციას ეწოდება პერიოდული თუ მოიძებნება დადებითი რიცხვი p ისეთი,

რომ, x-ს ყოველი მნიშვნელობისათვის f(x+p)= f ( x ) . ასეთ p რიცხვთა შორის უმცირესს ეწოდება f-ს
პერიოდი.
როდესაც ვხაზათ ტრიგონომეტრიულ ფუნქციებს საკოორდინატო სიბრტყეზე, ჩვენ ჩვეულებრივ

აღვნიშნავთ დამოუკიდებელ ცვლადს x-ით -ის ნაცვლად. ფიგურა 1.46 გვიჩვენებს, რომ ტანგენს და
კოტანგენს ფუნქციებს აქვთ p   პერიოდი, ხოლო დანარჩენ ოთხ ფუნქციას კი 2 -ს ტოლი
პერიოდი. აგრეთვე, სიმეტრია ამ გრაფიკებზე გვიჩვენებს, რომ კოსინუსი და სეკანსი არიან ლუწი
ფუნქციები, ხოლო დანარჩენი ოთხი კი - კენტი (თუმცა ეს არ ამტკიცებს ამ შედეგებს).
42
ფიგურა 1.46 ძირითადი ექვსი ტრიგონომეტრიული ფუნქციის გრაფიკები რადიანული
ზომის მიხედვით. ჩრდილები უჩვენებს თითოეული ტრიგონომეტრიული
ფუნქციის პერიოდს.
ტრიგონომეტრიული იგივეობები
ნებისმიერი P( x, y ) წერტილის კოორდინატები სიბრტყეზე შეიძლება გამოისახოს ამ წერტილის r
დაშორებით სათავისგან და  კუთხით, რომელსაც OP სხივი ქმნის x ღერძის დადებით
მიმართულებასთან (ნახაზი 1.42). რადგან x / r  cos  და y / r  sin  , გვაქვს
x  r cos  , y  r sin  .
როცა r  1 შეგვიძლია გამოვიყენოთ პითაგორას თეორემა ფიგურა 1.47-ზე მოცემული ჩახაზული
მართკუთხა სამკუთხედისთვის და მივიღოთ ტოლობა
cos 2   sin 2   1. (3)
ფიგურა 1.47 ჩახაზული მართკუთხა სამკუთხედი ზოგადი  კუთხისთვის.
43
ეს ტოლობა ჭეშმარიტია -ს ნებისმიერი მნიშვნელობისთვის და ყველაზე ხშირად გამოიყენება
ტრიგონომეტრიაში. თუ მის მის წევრებს გავყოფთ შესაბამისად cos  -სა და sin  -ზე, მივიღებთ
2 2
1  tan 2   sec 2 
1  cot 2   csc 2 
შემდეგი ფორმულები სამართლიანია ყველა A და B კუთხისათვის (სავარჯიშო 58).
შეკრების ფორმულები
cos( A  B)  cos A cos B  sin A sin B
(4)
sin( A  B)  sin A cos B  cos A sin B
არსებობს მსგავსი ფორმულებიც cos( A  B) და sin( A  B) -თვის (სავარჯიშოები 35 და 36). ყველა

ტროგონომეტრიული იგივეობა, რომელიც საჭიროა ლექციათა ამ კურსში, მიიღება (3) და (4)
ტოლობებიდან. მაგალითად, თუ შეკრების ფორმულებში ორივე A და B კუთხეს შევცვლით -თი,
კუთხის გაორმაგების ფორმულები

cos 2  cos 2   sin 2 
(5)
sin 2  2sin  cos 
მივიღებთ:
დამატებითი ფორმულები მიიღება შემდეგი ფორმულებიდან:
cos   sin   1, cos   sin   cos 2 .
2 2 2 2
2 c o s  1 c os .2 თუ პირველს გამოვაკლებთ მეორეს მაშინ

2
თუ მათ შევკრიბავთ, მივიღებთ, რომ
გვექნება 2 sin   1  cos 2 .

2
კუთხის განახევრების ფორმულები

1  cos 2
cos  
2
(6)
2
1  cos 2
sin  
2
(7)
2
ეს ახდენს გავლენას შემდეგ იგივეობაზე, რომლებიც სასარგებლოა ინტეგრალურ კალკულუსში.
კოსინუსების წესი
თუ a, b და c წარმოადგენენ ABC სამკუთხედის გვერდებს და  არის c-ს მოპირდაპირე კუთხე, მაშინ
c2  a 2  b2  2ab cos  . (8)
ამ ტოლობას ეწოდება კოსინუსების წესი (თეორემა)

შეგვიძლია დავინახოთ თუ რატომ სრულდება ეს თვისება თუკი შემოვიღებთ საკოორდინატო ღერძებს
ცენტრით C-ში და x ღერძზე განვათავსებთ სამკუთხედის ერთ-ერთი გვერდს, როგორც ნაჩვენებია
44
ფიგურა 1.48-ზე. A-ს კოორდინატებია (a cos  , a sin  ) . A და B წერტილებს შორის მანძილის
კვადრატი იქნება:
c 2  (a cos   b)2  (a sin  ) 2
 a 2 (cos 2   sin 2  )  b2  2ab cos 
1
 a 2  b2  2ab cos  .
კოსინუსების წესი განაზოგადებს პითაგორას თეორემას. მართლაც თუ    / 2 , მაშინ cos   0 და
c  a b .
2 2 2
ფიგურა 1.48 A და B წერტილებს შორის მანძილის კვადრატი იძლევა

კოსინუსების კანონს.
ტრიგონომეტრიული გრაფიკების გარდაქმნები
ფუნქციის გრაფიკის გადანაცვლების, გაჭიმვის, შეკუმშვის და არეკვლის წესები, რომლებიც
თავმოყრილია შემდეგ დიაგრამზე შეესატყვისება ამ ნაწილში განხილულ ტრიგონომეტრიულ
ფუნქციებსაც.
ვერტიკალური გაჭიმვა ან შეკუმშვა; ვერტიკალური წანაცვლება

x ღერძის მიმართ ასახვა თუ უარყოფითია
y  af (b( x  c))  d
ჰორიზონტალური გაჭიმვა ან შეკუმშვა; ჰორიზონტალური წანაცვლება

y ღერძის მიმართ ასახვა თუ უარყოფითია
გარდაქმნის წესების გამოყენება სინუსის ფუნქციაზე იძლევა სინუსის ზოგად ფუნქციას ან

სინუსოიდას
 2 
f ( x)  A sin  ( x  C )   D.
 B 
სადაც A არის ამპლიტუდა, B არის პერიოდი, C- ჰორიზონტალური წანაცვლება და D-
ვერტიკალური წანაცვლება. სხვადასხვა ტერმინების გრაფიკული ინტერპრეტაცია მოცემულია
ქვემოთ.
45
ორი განსაკუთრებული უტოლობა
რადიანულ ზომაში აღებული ნებისმიერ  კუთხისათვის ადგილი აქვს უტოლობებს:
   sin    და    1  cos   
ამ უტოლობების გამოსაყვანად დავხაზოთ  კუთხე, როგორც არანულოვანი კუთხე სტანდარტულ

პოზიციაში (ფიგურა 1.49). ნახაზზე მოყვანილია ერთეულოვანი წრეწირი, ამრიგად  უტოლდება
წრიული AP რკალის სიგრძეს. ამ დროს ხაზოვანი AP სეგმენტის სიგრძე არის  -ზე ნაკლები.
ფიგურა 1.49 ამ ფიგურის გეომეტრიიდან, რომელიც დახაზულია   0 -თვის,

გამომდინარეობს უტოლობა sin   (1  cos  )   .
2 2 2
APQ არის მართკუთხა სამკუთხედი, რომლის გვერდების სიგრძეებია:

QP  sin  , AQ  1  cos  .
პითაგორას თეორემის ძალით და იმ ფაქტით, რომ AP   , მივიღებთ
sin   (1  cos  )  ( AP )   .
2 2 2 2
(9)
(9) უტოლობის მარცხნივ მდებარე წევრები არიან დადებითები, ამიტომ თითოეული მათგანი მათ
ჯამზე ნაკლებია და ამრიგად ნაკლებია ან ტოლია  -ზე:
2
sin    და (1  cos  ) 2   2 .
2 2
თუ ამოვირებთ კვადრატულ ფესვს, ეს იქნება შემდეგი უტოლობების ეკვივალენტური

sin    და 1  cos    .
ასე, რომ
   sin    და    1  cos    .
აღნიშნული უტოლობები დაგვჭირდება შემდეგ თავში.
46
რადიანები და კუთხეები
1. რა სიგრძე აქვს რკალს 10 მ. სიგრძის ტოლი რადიუსის წრეწირზე რომელსაც ქმნის ა) 4 / 5
რადიანის ტოლი კუთხე; ბ) 110 ტოლი ცენტრალური კუთხე?
2. 8-ის ტოლი რადიუსის მქონე წრეწირის ცენტრალური კუთხე ჩამოჭრის 10 სიგრძის რკალს.
იპოვეთ კუთხის რადიანული და გრადუსული ზომა.
3. ვთქვათ გინდათ შექმნათ 80-ის ტოლი კუთხე. მონიშნეთ რკალი 12 ინჩის ტოლი დიამეტრის მქონე
დისკზე და ჩახაზეთ ეს ცენტრალური კუთხე რკალის ბოლოებიდან დისკის ცენტრამდე ხაზების
გატარებით. რა სიგრძის უნდა იყოს რკალი? პასუხი დაამრგვალეთ ინჩის უახლოეს მეათედამდე.
4. თუ გადააგორებთ 1 მ სიგრძის დიამეტრის მქონე ბორბალს 30 სმ-ით. რა კუთხით მობრუნდება
ბორბალი? უპასუხეთ რადიანებში (დაამრგვალეთ უახლოეს მეათედამდე) და გრადუსებში
(დაამრგვალეთ უახლოეს გრადუსამდე).
ტრიგონომეტრიული ფუნქციების შეფასება

5. გადაწერეთ და შეავსეთ ფუნქციის მნიშვნელობების შემდეგი ცხრილი. თუ ფუნქცია
განუსაზღვრელია მოცემული კუთხისთვის, დაწერეთ „განუსაზღვრელია“. არ გამოიყენოთ
კალკულატორი ან ცხრილი.
  2/3 0 /2 3/4

sin
cos
tan
cot
sec
csc
6. გადაწერეთ და შეავსეთ ფუნქციის მნიშვნელობების შემდეგი ცხრილი. თუ ფუნქცია

განუსაზღვრელია მოცემული კუთხისთვის, დაწერეთ „განუსაზღვრელია“. არ გამოიყენოთ
კალკულატორი ან ცხრილი.
 3/2 /3 /6 /4 5/6

sin
cos
tan
cot
sec
csc
7-12 სავარჯიშოებში მოცემულია ერთ-ერთი შემდეგ ფუნციათაგან sin x, cos x და tan x . იპოვეთ
დანარჩენი ორი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია, თუ x ეკუთვნის მოცემულ შუალედს.
47
3    
7. sin x  , x   ,  8. tan x  2, x   0; 
5 2   2
1    5  
9. cos x  , x   , 0 10. cos x   , x   , 
3  2  13 2 
1  3  1  3 
11. tan x  , x   ,  12. sin x   , x   , 
2  2  2  2 
ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გარფიკების აგება

ააგეთ 13-22 სავარჯიშოებში მოცემული ფუნქციების გრაფიკები. რას უდრის თითოეული მათგანის
პერიოდი?
13. sin 2x 14. sin( x / 2) 15. cos  x
x x
16. cos 17.  sin 18.  cos 2 x
2 3
     
19. cos  x   20. sin  x   21. sin  x    1
 2  6  4
 2 
22. cos  x  2
 3 
ააგეთ 23-26 სავარჯიშოებში მოცემული ფუნქციების გრაფიკები ts-სიბრტყეზე (t-ჰორიზონტალური,
ხოლო s- ვერტიკალური ღერძია). რას უდრის თითოეული მათგანის პერიოდი? როგორი სიმეტრია
აქვთ გრაფიკებს?
23. s  cot 2t 24. s   tan  t
 t  t
25. s  sec   26. s  csc  
 2  2
27. ა) ააგეთ y  cos x და y  sec x ფუნქციების გრაფიკები ერთი და იმავე საკოორდინატო
T
სიბრტყეზე 3 / 2  x  3 / 2 შუალედში. შეაფასეთ sec x -ის ყოფაქცევა cos x -ის ნიშნებთან და
მნიშვნელობებთან მიმართებით.
ბ) ააგეთ y  sin x და y  csc x ფუნქციების გრაფიკები ერთი და იმავე საკოორდინატო სიბრტყეზე
  x  2 შუალედში. შეაფასეთ csc x -ის ყოფაქცევა sin x -ის ნიშნებთან და მნიშვნელობებთან
მიმართებაში.
28. ააგეთ y  tan x და y  cot x ფუნქციების გრაფიკები ერთი და იმავე საკოორდინატო
T
სიბრტყეზე 7  x  7 შუალედში. შეაფასეთ cot x -ის ყოფაქცევა tan x -ის ნიშნებთან და
მნიშვნელობებთან მიმართებაში.
29. ააგეთ y  sin x და y  sin x  ფუნქციების გრაფიკები ერთი და იმავე საკოორდინატო სიბრტყეზე.
იპოვეთ sin x  -ის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.

30. ააგეთ y  sin x და y  sin x  ფუნქციების გრაფიკები ერთი და იმავე საკოორდინატო სიბრტყეზე.
იპოვეთ y  sin x  -ის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
შეკრების ფორმულების გამოყენება

31-36 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ შეკრების ფორმულები შემდეგი იგივეობების მისაღებად.
48
   
31. cos  x    sin x 32. cos  x     sin x
 2  2
   
33. sin  x    cos x 34. sin  x     cos x
 2  2
35. cos( A  B)  cos A cos B  sin A sin B (სავარჯიშო 57-ში მიიღება სხვა შემთხვევა).
36. sin( A  B)  sin A cos B  cos A sin B
37. რა მოხდება თუკი ადგილი ექნება ტოლობას B  A შემდეგ ტრიგონომეტრიულ იგივეობაში
cos( A  B)  cos A cos B  sin A sin B ? შეესაბამება თუ არა შედეგი ჩვენთვის ნაცნობ გარემოებას?
38. რა მოხდება, თუკი ადგილი ექნება ტოლობას B  2 შეკრების ფორმულებში? შეესაბამება თუ არა
შედეგები უკვე ნაცნობ გარემოებებს?
სავარჯიშოებში 39-42 დაიყვანეთ sin x და cos x -ზე.
7   
43. გამოთვალეთ sin , sin    -ის საშუალებით.
12 4 3
11   2 
44.გამოთვალეთ cos , cos    -ის საშუალებით.
12 4 3 
 5
45. გამოთვალეთ cos . 46. გამოთვალეთ sin .
12 12
კუთხის განახევრების ფორმულების გამოყენება

სავარჯიშო 47-50-ში იპოვეთ ფუნქციის მნიშვნელობები
 5
47. cos 2 48. cos2
8 12
 3
49. sin 2 50. sin 2
12 8
ტრიგონომეტრიული განტოლებების ამოხსნა

51-54 სავარჯიშოებში იპოვეთ  კუთხე, სადაც 0    2 .
3
51. sin 2   52. sin 2   cos2 
4
53. sin 2  cos   0 54. cos 2  cos  0
55. ტანგენსის ჯამის ფომულა ორი კუთხის ჯამის ტანგენსის სტანდარტულ ფომულას აქვს სახე
tan A  tan B
tan( A  B) 
1  tan A tan B
გამოიყვანეთ ეს ფორმულა.
56. (სავარჯიშო 55-ის გაგრძელება) გამოიყვანეთ ფორმულა tan( A  B ) -თვის.
57. გამოიყენეთ კოსინუსების წესი ნახაზზე მოცემული სამკუთხედისთვის იმისათვის რომ მიიღოთ
cos( A  B) -ის ფორმულა.
49

58. ა) გამოიყენეთ cos( A  B) -ის ფორმულა sin   cos(   ) იგივეობაში რათა მიიღოთ შეკრების
2
ფორმულა sin( A  B ) -თვის.
59. სამკუთხედის გვერდებია a  2 და b  3 , ამასთან კუთხე C  60 . იპოვეთ c გვერდის სიგრძე.
60. სამკუთხედის გვერდებია a  2 და b  3 , ამასთან კუთხე C  40 . იპოვეთ c გვერდის სიგრძე.

61. სინუსების წესი (თეორემა): სინუსების წესი ამბობს, რომ თუ a, b და c წარმოადგენენ A, B და C
კუთხეების მოპირდაპირე გვერდებს, მაშინ
sin A sin B sin C
  .
a b c
გამოიყენეთ მოცემული ნახაზები და sin(   )  sin იგივეობა იმისათვის, რომ მიიღოთ ეს წესი.
62. სამკუთხედის გვერდებია a  2 და b  3 , ამასთან კუთხე C  60 (როგორც ეს სავარჯიშო 59-შია).

იპოვეთ B კუთხის სინუსი სინუსების წესის საშუალებით.
63. სამკუთხედის გვერდია c  2 , ხოლო კუთხეები - A   / 4 და B   / 3 . იპოვეთ A კუთხის
მოპირდაპირე a გვერდის სიგრძე.
T 64. sin x  x მიახლოვება. ხშირად სასარგებლოა sin x  x თანადობის ცოდნა x-ის რაგინდ მცირე
მნიშვნელობისათვის, როცა x იზომება რადიანებში. 3.11 პუნქტში ვნახავთ, თუ რატომ აქვს ადგილი ამ
მიახლოვებას. მიახოვების ცდომილება ნაკლებია 1-ზე თუკი x  0.1 .
ა) რადიანებში გადაყვანილი გრაფიკების მხაზველით დახაზეთ y  sin x და y  x ფუნქციების
გრაფიკები ერთად ისე, რომ ჩანდეს სათავე. რას ამჩნევთ, როდესაც x უახლოვდება სათავეს?
ბ) გრადუსებში გადაყვანილი გრაფიკების მხაზველით, დახაზეთ y  sin x და y  x ფუნქციების
გრაფიკები ერთად ისე, რომ ჩანდეს სათავე. რა განსხვავებას ამჩნევთ რადიანების შემთხვევასთან
შედარებით?
50
სინუსოიდები
65-68 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ A, B, C და D სინუსის ფუნქციისათვის
 2 
f ( x)  A sin  ( x  C)   D და დახაზეთ გრაფიკები
 B 
1 1
65. y  2sin( x   )  1 66. y  sin( x   ) 
2 2
2   L 2 t
67. y   sin  t  68. y  sin , L0
 2  2 L
კომპიუტერული კვლევა
69-72 სავარჯიშოებში გამოიკვლიეთ გრაფიკულად ზოგადი სინუსის ფუნქცია
 2 
f ( x)  A sin  ( x  C)   D ,
 B 
შეცვლით რა A, B, C და D-ს. გამოიყენეთ CAS (კომპიუტერული ალგებრული სისტემა) ან კომპიუტერის
მხაზველი იმისათვის, რომ შეასრულოთ სავარჯიშოებში მოყვანილი პირობები.
69. პერიოდი B : მუდმივებს მივანიჭოთ მნიშვნელობები.
ა) ააგეთ f ( x ) მნიშვნელობებისათვის B  1,3,2 ,5 იტერვალზე 4  x  4 . აღწერეთ სინუსის
ფუნქციის ზოგადი გრაფიკის ცვლილება იმ შემთხვევაში, როცა პერიოდი გაიზრდება.
ბ) რა შეიცვლება გრაფიკზე B-ს უარყოფითი მნიშვნელობებისათვის? შეამოწმეთ B  3 და
B  2 შემთხვევებისთვის.
70. ჰორიზონტალური C წანაცვლება: მუდმივებს მივანიჭოთ მნიშვნელობები A  3, B  6, D  0.
ა) ააგეთ f ( x ) მნიშვნელობებისათვის C  0, 1 და 2 ინტერვალზე 4  x  4 . აღწერეთ სინუსის
ფუნქციის ზოგადი გრაფიკის ცვლილება, თუ C გაიზრდება ისე, რომ ის იღებდეს დადებით
მნიშვნელობებს?
ბ) როგორ შეიცვლება გრაფიკი თუ C მიიღებს უარყოფითი მნიშვნელობებს?
გ) რომელი უმცირესი დადებითი მნიშვნელობა უნდა მიიღოს C-მ, რომ გრაფიკი არ წანაცვლდეს
ჰორიზონტალურად? პასუხი დაასაბუთეთ გრაფიკით.
71. ვერტიკალური D წანაცვლება: მუდმივებს მივანიჭოთ მნიშვნელობები A  3, B  6, C  0.
ა) ააგეთ f ( x ) მნიშვნელობებისათვის D  0, 1 და 3 ინტერვალზე 4  x  4 . აღწერეთ სინუსის
ფუნქციის ზოგადი გრაფიკი, თუ D გაიზრდება ისე, რომ ის იღებდეს დადებით მნიშვნელობებს?
ბ) როგორ შეიცვლება გრაფიკი თუ D მიიღებს უარყოფითი მნიშვნელობებს?
72. ამპლიტუდა A : მუდმივებს მივანიჭოთ მნიშვნელობები B  6, C  D  0.
ა) აღწერეთ სინუსის ფუნქციის ზოგადი გრაფიკის ცვლილება, თუ A გაიზრდება ისე, რომ ის
იღებდეს დადებით მნიშვნელობებს? პასუხი დაასაბუთეთ f ( x ) -ის აგებით A  1, 5 და 9
მნიშვნელობებისათვის.
ბ) როგორ შეიცვლება გრაფიკი თუ A მიიღებს უარყოფითი მნიშვნელობებს?
51
გრაფიკების აგება კალკულატორებისა და კომპიუტერების საშუალებით
1.4
კალკულატორის და კომპიუტერის გრაფიკული პროგრამა იძლევა საშუალებას დიდი სიზუსტით

იქნას აგებული რთული ბუნების მქონე ფუნქციათა გრაფიკები. ასეთ ფუნქციათა უმეტესობის
გრაფიკები შეუძლებელია ადვილად იქნეს აგებული სხვა საშუალებით, თუმცა აქ საჭიროა
გამოვიჩინოთ სიფრთხილე ასეთი პროგრამების გამოყენების დროს. ამ პუნქტში განვიხილავთ
აღნიშნულ საკითხებს. მეოთხე თავში ვნახავთ, თუ როგორ გვეხმარება კალკულუსი იმის დადგენაში
თუ რამდენად ზუსტად შეგვიძლია დავინახოთ და გავიაზროთ ფუნქციის გრაფიკის მნიშვნელოვანი
თვისებები.
გრაფიკული ფანჯრები
როდესაც ვიყენებთ კალკულატორის ან კომპიუტერულ გრაფიკულ პროგრამას, გრაფიკის ნაწილი

გამოისახება მართკუთხა ფორმის ეკრანზე ან საილუსტრაციო ეკრანზე. ხშირად დაყენებული ფანჯარა
იძლევა არასრულ ან შეცდომაში შემყვან ნახაზს. ჩვენ ვიყენებთ ტერმინს მართკუთხა ფანჯარა როცა
საზომი ერთეულები ორივე ღერძზე ერთნაირია. ეს ტერმინი არ ნიშნავს, რომ საილუსტრაციო ეკრანი
თვითონ კვადრატულია (იგი ჩვეულებრივ მართკუთხა ფორმისაა), მაგრამ იგი ნიშნავს, რომ x-
ერთეული იგივეა რაც y-ერთეული.
როდესაც გრაფიკი გამოსახულია საილუსტრაციო ფანჯარაზე, x-ერთეული შეიძლება
განსხვავდებოდეს y-ერთეულისგან მასშტაბით იმისათვის, რომ მოერგოს გრაფიკი ფანჯარას.
 
საილუსტრაციო ფანჯარაზე აღებულია a, b სეგმენტი x-ის მნიშვნელობებისათვის, ხოლო c, d სეგმენტი  
y-ის მნიშვნელობებისათვის. პროგრამა არჩევს თანაბრად განლაგებულ x-ის მნიშვნელობებს a, b -ში,  
შემდეგ მონიშნავს  x, f ( x )  წერტილებს. წერტილი მოინიშნება მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა x
მდებარეობს ფუნქციის განსაზღვრის არეში და f ( x ) ეკუთვნის  c, d  სეგმენტს. მოკლე წრფივი

სეგმენტი იხაზება თითოეულ მონიშნულ წერტილსა და მის მეზობელ წერტილებს შორის. ეხლა
მოგაწვდით ზოგიერთი დამახასიათებელი პრობლემის საილუსტრაციო მაგალითებს, რომელსაც
შეიძლება ადგილი ჰქონდეს ამ პროცესში.
მაგალითი 1. დახაზეთ f ( x )  x  7 x  28 ფუნქციის გრაფიკი თითოეულ ამ საილუსტრაციო
3 2
ფანჯარაზე:
(ა)  10,10   10,10 ; (ბ) [4,4] [50,10] ; (გ) [4,10] [60,60] .
ა) შევარჩიოთ a  10, b  10, c  10 და d  10 რათა დავაფიქსიროთ x-ისა და y-ის მნიშვნელობათა
ინტერვალები ამ ფანჯრისათვის. შედეგად მიღებული გრაფიკი ნაჩვენებია ფიგურა 1.50ა-ზე.
როგორც ამ ნახაზიდან ვასკვნით ფანჯარა აჭრის გრაფიკის ქვედა ნაწილს და x-ის მნიშვნელობების
ინტერვალი მეტისმეტად დიდია. ვცადოთ მომდევნო ფანჯარა.
ბ) ამ შემთხვევაში იკვეთება გრაფიკის უფრო მეტი თვისება (ფიგურა 1.50 ბ), მაგრამ ზედა ნაწილი არ
ჩანს და ასევე გვჭირდება უფრო მეტი ნაწილის და სხვა x  4 -ს მარჯვნივ. შემდგომი ფანჯარა უნდა
დაგვეხმროს ამაში.
52
(ა) (ბ) (გ)
ფიგურა 1.50 f ( x )  x  7 x  28 ფუნქციის გრაფიკი სხვადსასხვა საილუსტრაციო
3 2
ფანჯარაზე. ფანჯრის შერჩევა, რომელიც იძლევა გრაფიკის აშაკარა სურათს,

ხშირად არის ცდის-შეცდომის პროცესი (მაგალითი 1).
გ) ფიგურა 1.50გ გვიჩვენებს გრაფიკს ახალ საილუსტრაციო ფანჯარაზე. შევნიშნოთ, რომ ამ ფანჯარაზე
ვიღებთ გრაფიკის უფრო სრულ სურათს და ეს არის მესამე ხარისხის პოლინომის შესაბამისი
გრაფიკი.
მაგალითი 2. როდესაც გრაფიკი გამოტანილია ეკრანზე, x-ერთეული შეიძლება განსხვავდებოდეს

y-ერთეულისგან, როგორც ფიგურა 1.50ბ და 1.50გ -ზე მოყვანილ გრაფიკებზეა ნაჩვენები. შედეგად
არის გამრუდება სურათზე, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს შეცდომაში შეყვანა. საილუსტრაციო
ფანჯარამ შესაძლებელია მიიღოს კვადრატული ფორმა ღერძებზე ერთეულების შეკუმშვით ან
გაჭიმვით იმისათვის, რომ თანხვედრაში მოვიდეს სხვა მასშტაბთან, რომელიც იძლევა სწორ გრაფიკს.
ბევრ სისტემას აქვს ჩამატებული ფუნქციები, რომელიც „კვადრატულ“ ფორმას აძლევენ ფანჯრებს. თუ
თქვენსას არ აქვს ეს ფორმა, მაშინ თქვენ მოგიწევთ გამოთვლების გაკეთება და ფანჯრის ზომების
ხელით დარეგულირება იმისათვის, რომ მისცეთ კვადრატული ფორმა, ან წარმოადგინოთ სწორი
სურათი.
ნახაზი 1.51ა უჩვენებს y  x და y   x  3 2 პერპენიკულარული წრფეების გრაფიკებს y  9  x

2
ნახევარწრეწირთან ერთად [4,4] [6,8] -ზე არაკვადრატული ფორმის საილუსტრაციო ფანჯარაზე.

შევნიშნოთ გამრუდება. წრფეები არ ჩანს რომ პერპენდიკულარულია და ნახევარწრეწირს აქვს
ელიფსის ფორმა.
(ა) (ბ) (გ)

y  x და y   x  3 2 პერპენიკულარული წრფეების და y  9  x
2
ფიგურა 1.51
ნახევარწრეწირის გრაფიკები არიან გამრუდებული (ა) არაკვადრატული ფორმის
ფანჯარაზე. ისინი ნათლად არიან წარმოჩენილი (ბ) და (ბ) კვადრატული ფორმის
ფანჯრებზე (მაგალითი 2).
53
ფიგურა 1.51ბ უჩვენებს იგივე ფუნქციების გრაფიკებს კვადრატული ფორმის ფანჯარაში, რომელშიც x-
ერთეულები არიან იგივე მასშტაბის როგორც y-ერთეულები. შევნიშნოთ, რომ ფანჯრისთვის
კვადრატული ფორმის მისაცემად ფიგურა 1.51ა-ზე x ღერძის მასშტაბი იქნა შეკუმშული ფიგურა 1.51ბ-
ზე. ფიგურა 1.51გ იძლევა ფიგურა 1.51ბ-ს გადიდებულ ვარიანტს [3,3] [0,4] -ზე კვადრატული
ფორმით.
თუ რაციონალური ფუნქციის მნიშვნელი ნულის ტოლია რომელიღაც x მნიშვნელობისათვის

საილუსტრაციო ფანჯრის შიგნით, კალკულატორს ან კომპიუტერულ გრაფიკურ პროგრამას შეუძლია
შექმნას დახრილი, თითქმის ვერტიკალური წრფივი სეგმენტი ფანჯრის ზედა ნაწილიდან ქვედა
ნაწილამდე. ქვემოთ მოგვყავს მაგალითი.
1
მაგალითი 3. ავაგოთ y  ფუნქციის გრაფიკი.
2x
ამოხსნა. ფიგურა 1.52ა გვიჩვენებს გრაფიკს ჩვენი კომპიუტერული გრაფიკული პროგრამით
ფიქსირებულ [10,10] [10,10] კვადრატული ფორმის ფანჯარაზე. შევნიშნოთ თითქმის
ვერტიკალური წრფივი სეგმენტი x  2 -ზე. ეს არ არის გრაფიკის ნაწილი და x  2 არ ეკუთვნის
ფუნქციის განსაზღვრის არეს. ცდისა და შეცდომის საშუალებით შეგვიძლია ამოვშალოთ წრფე, თუ
დავაპატარავებთ ფანჯარას ზომამდე [6,6] [4,4] (ფიგურა 1.52 ბ).
(ა) (ბ)
1
ფიგურა 1.52 y ფუნქციის გრაფიკი. ვერტიკალური წრფე შეიძლება გამოჩნდეს
2x
ფანჯრის შერჩევის გარეშე (მაგალითი 3).
ზოგჯერ ტრიგონომეტრიული ფუნქციის გრაფიკი ირხევა საკმაოდ სწრაფად. როდესაც კალკულატორი

ან კომპიუტერული პროგრამა ნიშნავს გრაფიკის წერტილებს და აერთებს მათ, მაქსიმუმის და
მინიმუმის წერტილების უმეტესობა იკარგება. შედეგად მიღებული გრაფიკი კი შეცდომაში შემყვანია.
მაგალითი 4. ავაგოთ f ( x)  sin100 x ფუნქციის გრაფიკი.

ამოხსნა. ფიგურა 1.53ა გვიჩვენებს f-ის გრაფიკს [12,12] [1,1] ზომის საილუსტრაციო ფანჯარაზე.
ვხედავთ, რომ გრაფიკი საკმაოდ უცნაურად გამოიყურება, რადგან სინუსის მრუდი უნდა ირხეოდეს
პერიოდულად -1-დან 1-მდე. ეს მოქმედება არ ჩანს ფიგურა 1.53ა-ზე. ჩვენ შეგვიძლია ჩავატაროთ
ექსპერიმენტი უფრო პატარა საილუსტრაციო ფანჯრისათვის, მაგალითად ზომით [6,6] [1,1] . ამ
დროს გრაფიკი არ იქნება უკეთესი (ფიგურა 1.53ბ). სირთულე მდგომარეობს იმაში, რომ y  sin100 x
54
ტრიგონომეტრიული ფუნქციის პერიოდი არის ძალიან მცირე ( 2 / 100  0.063 ). თუ შევარჩევთ უფრო
პატარა საილუსტრაციო ფანჯარას ზომით [0.1,0.1] [1,1] , მივიღებთ ფიგურა 1.53გ-ზე მოყვანილ
გრაფიკს. ეს გრაფიკი კი აჩვენებს სინუსის მრუდის მოსალოდნელ რხევას.
(ა) (ბ) (გ)

ფიგურა 1.53 y  sin100 x ფუნქციის გრაფიკი სამ საილუსტრაციო ფანჯარაზე. რადგან
პერიოდი ტოლია 2 / 100  0.063 , უფრო პატარა ფანჯარა (გ)-ზე საუკეთესოდ
უჩვენებს ფუნქციის ამ სწრაფი რხევის რეალურ სურათს (მაგალითი 4).
1
მაგალითი 5. ავაგოთ y  cos x  sin 50 x ფუნქციის გრაფიკი.
50
ამოხსნა. [6,6] [1,1] ზომის საილუსტრაციო ფანჯარაზე გრაფიკი უფრო მეტად კოსინუსის
ფუნქციას გავს (ფიგურა 1.54 ა). უკეთეს გამოსახულებას მივიღებთ, თუ მნიშვნელოვნად შევამცირებთ
ფანჯარას ზომამდე [ 6 . 6 ,  0 . 6 ] [, 0რის
. 8 , შედეგადაც
1.02] მივიღებთ ფიგურა 1.54ბ-ზე ნაჩვენებ
გრაფიკს. ამჯერად ჩვენ ვხედავთ მეორე (1 50) sin 50x წევრის მცირე, მაგრამ სწრაფ რხევებს,
რომელიც ემატება კოსინუსის მრუდის შედარებით დიდ მნიშვნელობებს.
(ა) (ბ)
1
ფიგურა 1.54 (ბ)-ში ვხედავთ y  cos x 
sin 50 x ფუნქციასთან მიახლოვებულ გრაფიკს
50
(ა)-ზე დახაზულთან შედარებით. ნათლად ჩანს, რომ cos x დომინირებს მეორე წევრზე,
ანუ (1 50) sin 50x -ზე, რომელიც ქმნის სწრაფ რხევებს კოსინუსის მრუდის გასწვრივ.
ორივე ხედი საჭიროა გრაფიკის ზუსტი იდეის დასანახად (მაგალითი 5).
სრული გრაფიკების მიღება
ზოგიერთი გრაფიკული ხელსაწყო არ აჩვენებს f ( x ) -ს გრაფიკის ნაწილებს როცა x  0 . ჩვეულებრივ

ეს ხდება იმ პროცედურის გამო, რომლესაც იყენებს ხელსაწყო ფუნქციის მნიშვნელობების
დასათვლელად. ზოგჯერ შესაძლებელია მივიღოთ სრული გრაფიკი, თუ ფუნქციის შესაბამის
ფორმულას განვსაზღვრავთ სხვა გზით.
1/3
მაგალითი 6. ავაგოთ y  x ფუნქციის გრაფიკი.
55
ამოხსნა. ზოგიერთი გრაფიკული ხელსაწყო აჩვენებს ფიგურა 1.55ა-ზე მოცემულ გრაფიკს.თუ მას
შევადარებთ y  x  3 x ფუნქციის გრაფიკს, მოცემულს ფიგურა 1.17-ზე, დავინახავთ, რომ მარცხენა
1/3
შტო არ არის მოცემული x  0 -თვის.
(ა) (ბ)
1/3
ფიგურა 1.55 yx ფუნქციის გრაფიკს აკლია მარცხენა შტო (ა)-ზე. (ბ)-ზე დახაზულია
1/3
f ( x)  x
x
x ფუნქციის გრაფიკი, რომელსაც აქვს ორივე შტო (იხ. მაგალითი 6).
მიზეზი, თუ რატომ განსხვავდებიან გრაფიკები, ისაა რომ მრავალი ტიპის კალკულატორი და

გრაფიკული კომპიუტერული პროგრამა ითვლის x1 3 როგორც e(1/3)ln x . რადგან ლოგარითმული
ფუნქცია არ განიმარტება x-ს უარყოფითი მნიშვნელობებისათვის, გამომთვლელ ხელსაწყოს შეუძლია
მხოლოდ მარჯვენა შტოს შექმნა, სადაც x  0 . (ლოგარითმული და ექსპონენციალური ფუნქციები
განიხილება შემდეგ ორ პუნქტში). სრული სურათის მისაღებად, რომელიც უჩვენებს ორივე შტოს,
შეგვიძლია დავხაზოთ ფუნქცია
x 13
f ( x)  x .
x
ეს ფუნქცია უტოლდება x1 3 -ს გარდა x  0 -ისა (სადაც f არ განისაზღვრება, თუმცა 01 3  0 ). f-ის

გრაფიკი ნაჩვენებია ფიგურა 1.55 ბ-ზე.
საილუსტრაციო ფანჯრის შერჩევა

1-4 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ გრაფიკული კალკულატორი ან კომპიუტერი და განსზღვრეთ,
T
რომელი ფანჯარა უჩვენებს მოყვანილი ფუნქციის ყველაზე შესაბამის გრაფიკს.
1. f ( x)  x 4  7 x 2  6 x
ა. [1,1] მიერ [1,1] ბ. [2, 2] მიერ [5,5]
გ. [10,10] მიერ [10,10] დ. [5,5] მიერ [25,15]
2. f ( x)  x3  4 x 2  4 x  16
ა. [1,1] მიერ [5,5] ბ. [3,3] მიერ [10,10]
გ. [5,5] მიერ [10, 20] დ. [20, 20] მიერ [100,100]
3. f ( x)  5  12 x  x 2
ა. [1,1] მიერ [1,1] ბ. [5,5] მიერ [10,10]

გ. [4, 4] მიერ [20, 20] დ. [4,5] მიერ [25, 25]
56
4. f ( x)  5  4 x  x 2
ა. [2, 2] მიერ [2, 2] ბ. [2,6] მიერ [1, 4]
გ. [3, 7] მიერ [0,10] დ. [10,10] მიერ [10,10]
საილუსტრაციო ფანჯრის პოვნა

5-30 სავარჯიშოებში იპოვეთ შესაბამისი საილუსტრაციო ფანჯარა მოცემული ფუნქციისათვის და
T
გამოიყენეთ იგი ფუნქციის გრაფიკის საჩვენებლად.
x3 x 2
5. f ( x)  x 4  4 x3  15 6. f ( x)    2x  1 7. f ( x)  x5  5 x 4  10
3 2
8. f ( x)  4 x3  x 4 9. f ( x)  x 9  x 2 10. f ( x)  x 2 (6  x3 )
11. y  2 x  3x 2 3 12. y  x1 3 ( x 2  8) 13. y  5x2 5  2x
14. y  x 2 3 (5  x) 15. y  x2  1 16. y  x 2  x
x3 1 x2  2
17. y 18. y  1  19. f ( x) 
x2 x3 x2  1
x2  1 x 1 8
20. f ( x )  21. f ( x)  22. f ( x) 
x2  1 x  x6
2
x 92
6 x 2  15 x  6 x2  3
23. f ( x)  24. f ( x)  25. y  sin 250 x
4 x 2  10 x x2
 x  1  x 
26. y  3cos 60 x 27. y  cos   28. y  sin  
 50  10  10 
1 1
29. y x sin 30 x 30. y  x 2  cos100 x
10 50
2 2
31. დახაზეთ შემდეგი ფორმულით მოცემული წრეწირის ქვედა ნაწილი x  2 x  4  4 y  y
.
32. დახაზეთ შემდეგი ჰიპერბოლის ზედა შტო y  16 x  1 .
2 2
33. დახაზეთ შემდეგი ფუნქციის ოთხი პერიოდი f ( x)   tan 2 x .

x
34. დახაზეთ შემდეგი ფუნქციის ორი პერიოდი f ( x )  3 cot 1.
2
35. დახაზეთ შემდეგი ფუნქციის გრაფიკი f ( x)  sin 2 x  cos 3x .
36. დახაზეთ შემდეგი ფუნქციის გრაფიკი f ( x)  sin x .

3
დახაზვა წერტილოვან ფორმატში

გრაფიკული ხელსაწყოს გამოყენებისას, არასწორი კავშირების თავიდან აცილების სხვა გზაა
T
„წერტილოვანი ფორმატის“ გამოყენება (მხოლოდ წერტილების დასმა). თუ თქვენ გრაფიკულ
ხელსაწყოს აქვს ეს ფუნქცია, გამოიყენეთ 37-40 სავარჯიშოებში.
1 1 x3  1
37. y  38. y  sin 39. y  x[ x] 40. y 
x3 x x2  1
57
ექსპონენციალური ფუნქციები
1.5
ექსპონენციალური ფუნქციები ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან ფუნქციებს წარმოადგენენ
მათემატიკაში და აქვთ ფართო გამოყენება, მათ შორის საპროცენტო განაკვეთის, რადიოქტიური დაშლის,
მოსახლეობის ზრდის, დაავადების გავრცელების, ნატურალური რესურსების მოხმარების, დედამიწის
ატმოსფეროს წნევის, გრილ გარემოში მოთავსებული გაცხელებული საგნის ტემპერატურის ცვლილების,
ნეშთების დათარიღების გამოთვლებში. ამ პუნქტში ამ ფუნქციებს შემოვიღებთ არაფორმალურად,
ინტუიციური მიდგომით. მათ ზუსტ განმარტებას განვიხილავთ თავ 7-ში, დავეყრდნობით რა
კალკულუსის მნიშვნელოვან იდეებსა და შედეგებს.
ექსპონენციალური ყოფაქცევა
როდესაც დადებითი ოდენობა P ორმაგდება, ის იზრდება 2-ჯერ და რაოდენობა ხდება 2P. თუ კვლავ
ორმაგდება, მაშინ ხდება 2(2 P )  2 P , ხოლო მესამე გაორმაგება კი გვაძლევს 2(2 P )  2 P . თუ
2 2 3
x
გავაგრძელებთ ამ პროცესს, მაშინ ეს ტენდენცია გვაფიქრებინებს f ( x )  2 ფუნქციის შემოღებას. ამ
x
ფუნქციას ეწოდება ექსპონენციალური ფუნქცია, ვინაიდან x ცვლადი ჩნდება 2 ექსპონენტაში. ისეთი
x x
ფუნქციები, როგორიცაა g ( x )  10 და h( x )  (1 / 2) იძლევიან ექსპონენციალური ფუნქციების კიდევ
სხვა მაგალითებს. ზოგადად, თუ a  1 არის დადებითი მუდმივია, მაშინ ფუნქციას
x
f ( x)  a
ეწოდება ექსპონენციალური ფუნქცია ფუძით a.
x
არ აგვერიოს 2 ფუნქცია x 2 ფუნქციაში,
სადაც x ფუძეა და არა ხარისხის
მაჩვენებელი.
მაგალითი 1. 2000 წელს მოხდა $100 -ის ინვესტირება შემნახველ ანგარიშზე. თანხა მატულობს
წლიურად (წელიწადში ერთხელ) 5.5% საპროცენტო განაკვეთით. თუ დამატებითი თანხები არ ემატება ან
ანგარიშიდან არ ხდება თანხის გატანა, დაწერეთ ფორმულა ფუნქციისათვის, რომელიც აღწერს A თანხის
რაოდენობას ანგარიშზე x წლის შემდეგ.
ამოხსნა. თუ P  100 , მაშინ პირველი წლის ბოლოს ანგარიშზე იქნება საწყის თანხას მიმატებული
დარიცხული პროცენტი ან
 5.5 
P  P  (1  0.055) P.
 100 
მეორე წლის ბოლოს ანაბარს ისევ დაერიცხება პროცენტი და გაიზრდება შემდეგ მაჩვენებლამდე
(1  0.055)  (1.055 P)  (1.055) P  100  (1.055) 2 . P  100
2
ამ პროცესის გაგრძელებით x წლის შემდეგ ანგარიშის მაჩვენებელი გახდება

x
A  100  (1.055) .
იგი არის 1.005 ფუძის ექსპონენციალური ფუნქციის ჯერადი. ცხრილი 1.4 გვიჩვენებს, რომ ანგარიშზე
არსებულ თანხას პირველი ოთხი წლის განმავლობაში. შევნიშნოთ, რომ ანგარიშზე მდებარე თანხა ყოველ
წელს არის ყოველთვის 1.055-ჯერ მეტი მის რაოდენობაზე წინა წელს.
58
შევნიშნოთ, რომ ცხრილის პირველი სვეტი უჩვენებს წლებს, მეორე სვეტი - თანხას დოლარებში, ხოლო
მესამე სვეტი კი ნამატს დოლარებში.
ცხრილი 1.4
1.4
2000 100
2001 100(1.055) = 105/50 5.50
2002 100(1.055)2 = 111.30 5.80
2003 100(1.055)3 = 117.42 6.12
2004 100(1.055)4 = 123.88 6.46
x
ზოგადად, თანხა x წლის შემდეგ მოიცემა ფორმულით P (1  r ) , სადაც r დარიცხული პროცენტია
(გამოსახული ათწილადებში).
x
მთელი a რიცხვისათვის და რაციონალური ექსპონენტასთვის f ( x )  a ექსპონენციალური ფუნქციის
მნიშვნელობა მიიღება არითმეტიკულად შემდეგნაირად. თუ x  n დადებითი მთელი რიცხია, მაშინ a

n
რიცხვი მიიღება a-ს თავის თავზე n-ჯერ გამრავლებით:

n
a  a  a  ...  a .
n
თუ x  0 , მაშინ a  1 , და თუ x  n რაიმე დადებითი მთელი n რიცხვისათვის, მაშინ

0
n
1
a  n  a1n    .
a
თუ x  1 / n რაიმე დადებითი მთელი n რიცხვისათვის, მაშინ
1/ n
a na,
რაც არის დადებითი რიცხვი, რომელიც თავის თავზე n-ჯერ გამრავლებით იძლევა a-ს. თუ x  p / q არის
ნებისმიერი რაციონალური რიცხვი, მაშინ
 a
p
a p/q  a p 
q q
.
x
თუ x ირაციონალურია, მაშინ a -ის მნიშვნელობა ნათელი არაა, მაგრამ მისი მნიშვნელობა შეიძლება
განისაზღვროს თუ გავითვალისწინებთ რაციონალური რიცხვების იმ მნიშვნელობებს, რომლებიც
თანდათან უახლოვდება x-ს. ეს არაფორმალური მიდგომა ეფუძნება ექსპონენციალური ფუნქციის
გრაფიკს. მე-7 თავში განვსაზრვრავთ მის მნიშვნელობას მკაცრი სიზუსტით.
სექცია 1.1-ში ჩვენ მოვიყვანეთ რამოდენიმე ექსპონენციალური ფუნქციის გრაფიკი და ეხლა ხელახლა
გიჩვენებთ აქ. ეს გრაფიკები აღწერენ ექსპონენციალური ფუნქციების მნიშვნელობებს ყველა ნამდვილი x
x
მონაცემისთვის. ირაციონალური x რიცხვისათვის მნიშვნელობა ისეა შერჩეული, რომ a -ს გრაფიკს არა
აქვს „ხვრელები“ ან „ნახტომები“. რა თქმა უნდა, ესენი არ არიან მათემატიკური ტერმინები, მაგრამ ისინი
x
ატარებენ არაფორმალურ იდეას. ჩვენ ვგულისხმობთ, რომ a -ს მნიშვნელობა, როცა ირაციონალური x
x
ისეა შერჩეული, რომ f ( x )  a ფუნქცია უწყვეტია, ცნება იქნება ყურადღებით შესწავლილი შემდეგ
თავში. ეს არჩევანი უზრუნველყოფს იმ ფაქტს, რომ გრაფიკი ინარჩუნებს ზრდადობის თვისებას როცა
a >1 -ზე, ან კლებადობის თვისებას როცა 0  a  1 (იხილეთ ფიგურა 1.56).
59
(ა) (ბ)
ფიგურა 1.56 ექსპონენციალური ფუნქციის გრაფიკები.
x
არითმეტიკულად გრაფიკული იდეა შეიძლება აღიწეროს ექსპონენციალური f ( x)  2 ფუნქციის
საილუსტრაციოდ გამოყენებით შემდეგნაირად: ნებისმიერი კონკრეტული ირაციონალური რიცხვი,
ვთქვათ x  3 -ს აქვს ათწილადური წარმოდგენა
3  1.732050808...
შემდგომში ჩვენ განვიხილავთ უფრო მეტი და მეტი ათწილადური გაფართოვების მიხედვით

დალაგებულ რიცხვებს
1 1.7 1.73 1.732 1.7320 1.73205

2 ,2 ,2 ,2 ,2 ,2 ,... (1)
ჩვენ ვიცით (1) ჩამონათვალში მოყვანილი თითოეული რიცხვის მნიშვნელობა, ვინაიდან 3 -ის
ათწილადური მიახლოვებები მოცემული 1, 1.7, 1.73, 1.73-ით და ა. შ. არიან რაციონალური რიცხვები.
როცა ეს ათწილადური მიახლოვებები უფრო მეტად უახლოვდებიან 3 -ს, ჩანს, რომ (1) ჩამონათვალში
3
მოყვანილი რიცხვები უახლოვდებიან ფიქსირებულ რიცხვს, რომელსაც ვუწოდებთ 2 .
ცხრილი 1.5 გვიჩვენებს თუ 3 -თან უფრო ზუსტი მიახლოვებები როგორ იძლევიან უკეთეს
მიახლოვებებს 2  3.321997086 . ეს არის ნამდვილ რიცხვთა სისრულის თვისება (რომელიც მოკლედ
3
განიხილება დანართ 6-ში), რაც იძლევა იმის გარანტიას, რომ ამ პროცესს მივყავართ ერთადერთ
3
რიცხვამდე, რომელსაც განვსაზღვრავთ 2 -ით (თუმცა ეხლა არ არის გათვალისწინებული მისი
x
(ან a , a  0 ) ნებისმიერი
x
დამტკიცება). ანალოგიური გზით შეგვიძლიაგანვსაზღროთ რიცხვი 2
ირაციონალური რიცხვისთვის. a x რიცხვის განსაზღვრით ორივე, რაციონალური და ირაციონალური x-
x
თვის, ჩვენ აღმოვფხვრით ნებისმიერ „ხვრელს“ ან „ჭრილს“ a ფუნქციის გრაფიკში. პრაქტიკულად
x
შეგიძლიათ გამოიყენოთ კალკულატორი იმისათვის, რომ იპოვოთ a რიცხვი იარციონალური x-თვის,
თუ მოვახდენთ თანმიმდევრულ ათწილადურ მიახლოვებებს x-თან და შევქმნით ცხრილი 1.5-ის მსგავს
ცხრილს.
ექსპონენციალური ფუნქციები ემორჩილებიან ექსპონენტების გავრცელებულ წესებს, მოყვანილებს

შემდეგ გვერდზე. ეს წესები ადვილი შესამოწმებელია ალგებრის გამოყენებით როდესაც ექსპონენტები
არიან მთელი ან რაციოანალური რიცხვები. თავი 4 და 7-ში ჩვენ ვამტკიცებთ მათ ნებისმიერი ნამდვილი
ექსპონენტასათვის.
60
3
r 2r
ცხრილი 1.5 2 -ის მნიშვნელობები
1.0 2.000000000
რაციოანლური r-თვის, რომლებიც 1.7 3.249009585
სულ უფრო ახლოს და ახლოს არიან 1.73 3.317278183
1.732 3.321880096
3 -თან.
1.7320 3.321880096
1.73205 3.321995226
1.732050 3.321995226
1.7320508 3.321997068
1.73205080 3.321997068
1.732050808 3.321997086
მოქმედებები ექსპონენციალურ ფუნქციებზე თუ a  0 და b  0 , მაშინ შემდეგი წესები სამართლიანია

ნებისმიერი ნამდვილი x და y რიცხვებისათვის:
ax
1. a x  a y  a x  y 2.  a x y
ay
3. (a x ) y  (a y ) x  a xy 4. a x  b x  (ab) x
x
ax  a 
5. x   
b b
მაგალითი 2. მოვიყვანოთ ექსპონენტას წესების ილუსტრაცია.

1.1 0,7
1. 3 3
1.1 0.7
3  33.8
 10 
3
 10   10 
31 2
2.    10
10
2 2
3. (5 2 ) 2
5  52  25
4. 7  8  (56)
12
4 41 2 2
5. 9   
  91 2 3
ნატურალურ ექსპონენციალური ფუნქცია ex

ყველაზე მნიშვნელოვანი ექსპონენციალური ფუნქცია რომელიც გამოიყენება საბუნებისმეტყველო,
ფიზიკური და ეკონომიკური ფენომენების მოდელირებისთვის არის ნატურალური ექსპონენციალური
ფუნქცია, რომლის ფუძე არის სპეციალური e რიცხვი. იგი არის ირაციონალური რიცხვი და მიახლოვებით
უდრის 2.718281828-ს. უცნაურად შეიძლება ჩანდეს, რომ ჩვენ ვიყენებთ ფუძედ ამ რიცხვს, ნაცვლად
უფრო მარტივი რიცხვისა, როგორიცაა 2 ან 10. ამ e რიცხვის ფუძედ გამოყენების უპირატესობა
მდგომარეობს იმაში, რომ ის ამარტივებს ბევრ გამოთვლებს კალკულუსში.
თუ შეხედავთ ფიგურა 1.56, ა-ს, დაინახავთ, რომ y  a x ექსპონენციალური ფუნქციების გრაფიკები უფრო
აჭიმული ხდება როდესაც ფუძე იზრდება. ეს აჭიმულობა დაკავშირებულია წერტილში მხების
დახრასთან. ფუნქციის გრაფიკის მხები წრფე დეტალურადაა აღწერილი შემდეგ თავში, მაგრამ
ინტუიციურად გრაფიკის მხები წერტილში არის წრფე, რომელიც ეხება გრაფიკს წერტილში, მსგავსად
წრეწირის მხებისა. ფიგურა 1.57 გვიჩვენებს y  a x ფუნქციის გრაფიკის დახრას y ღერძთან გადაკვეთის
61
წერტილში a-ს რამოდენიმე შემთხვევისათვის. შევნიშნოთ, რომ დახრა ზუსტად 1-ს ტოლია როცა a
უდრის e-ს. დახრა 1-ზე ნაკლებია როცა a  e და 1-ზე მეტია როდესაც a  e . ეს არის სწორედ ის თვისება,
რომელიც e-ს ქმნის მოსახერხებელს კალკულუსში: y  e x ფუნქციის გრაფიკს აქვს 1-ს ტოლი დახრა როცა
ის კვეთს y ღერძს.
(ა) (ბ) (გ)

ფიგურა 1.57 ექსპონენციალურ ფუნქციებს შორის y  e x ფუნქციის გრაფიკს აქვს ის თვისება,
რომ ფუნქციის გრაფიკის მხები წრფის m დახრა არის ზუსტად 1-ს ტოლი როცა ის კვეთს
y ღერძს. დახრა უფრო ნაკლებია იმ ფუძისთვის, რომელიც ნაკლებია e-ზე, როგორიცაა
x
მაგალითად 2 x , და დიდია იმ ფუძისათვის, რომელიც დიდია e-ზე, როგორიცაა მაგალითად 3 .
მე-3 თავში ჩვენ ვიყენებთ დახრის თვისებას იმისათვის, რომ დავამტკიცოთ, რომ e არის რიცხვი

რომელსაც აღწევს 1  1 / x x ფუნქცია როდესაც x უსასრულოდ იზრდება. ეს შედეგი იძლევა ერთ გზას,
რომლითაც შესაძლებელია e-ს მნიშვნელობის გამოთვლა მიახლოვებით მაინც. გრაფიკი და ცხრილი
ფიგურა 1.58-ზე გვიჩვენებს ამ გამოსახულების ყოფაქცევას და აგრეტვე იმასაც თუ როგორ უახლოვდება
ის y  e  2.718281828 წრფეს, როცა x უსასრულოდ იზრდება. (ზღვრის ეს იდეა კონკრეტდება შემდეგ
თავში.) e უფრო სრულად განიხილება მე- 7 თავში.
x (1+1/x)2
1000 2.7169
2000 2.7176
3000 2.7178
4000 2.7179
5000 2.7180
6000 2.7181
7000 2.7181
ფიგურა 1.58  x
ორივე, გრაფიკი და მნიშვნელობების ცხრილი, f ( x)  1  1/ x ფუნქციისათვის
მოიაზრებს, რომ როცა x უსასრულოდ იზრდება f ( x ) უახლოვდება e  2.718281828... -ს.
ექსპონენციალური ზრდა და კლება

ექსპონენციალური ფუნქციები y  ekx , სადაც k არანულოვანი მუდმივია, ხშირად გამოიყენებიან
ექსპონენციალური ზრდისა და კლების მოდელირებისთვის. ფუნქცია y  y0ekx არის ექსპონენციალური
ზრდის მოდელი თუ k  0 და ექსპონენციალური კლების მოდელი თუ k  0 . აქ y0 წარმოადგენს

მუდმივს. ექსპონენციალური ზრდის მაგალითი გვხვდება როდესაც ვითვლით ფულად შემოსავალს
გამოსახულს ფორმულით y  P  ert , სადაც P არის საწყისი შენატანი თანხა, r - საპროცენტო განაკვეთი
ათწილადებში, და t - დრო r-თან შესაბამის ერთეულებში. ექსპონენციალური დაშლის მაგალითს იძლევა
4
მოდელი y  A  e 1.210 t , რომელიც წარმოადგენს, თუ რადიოაქტიური ელემენტი კარბონ-14 როგორ
იშლება დროის მიხედვით. აქ A არის კარბონ-14-ს საწყისი ოდენობა, ხოლო t პერიოდი წლებში. კარბონ-
14-ს დაშლა გამოიყენება ისეთი მკვდარი ორგანიზმების ნარჩენების დასათარიღებლად, როგორიცაა
62
ნაჭუჭები, თესლები, ხის ნაკეთობები და ა.შ. ფიგურა 1.59 გვიჩვენებს ექსპონენციალური ზრდისა და
ექსპონენციალური კლების გრაფიკებს.
(ა) (ბ)
ფიგურა 1.59 (ა) ექსპონენციალური ზრდის გრაფიკი როცა k  1.5  0 , და
(ბ) ექსპონენციალური კლების გრაფიკი როცა k  1.2  0 .
მაგალითი 3. საინვესტიციო კომპანიები ინვესტიციის ზრდის დასაანგარიშებლად ხშირად
იყენებენ მოდელს y  P  ert . გამოიყენეთ ეს მოდელი $100 ინვესტიციის ზრდის გამოსათვლელად, თუ

ვიცით, რომ ის განხორციელდა 2000 წელს, ხოლო წლიური საპროცენტო სარგებელი 5.5%-ია.
ამოხსნა. ვთქვათ, t  0 წარმოადგენს 2000 წელს, t  1 წარმოადგენს 2001 წელს, და ა. შ. მაშინ
ექსპონენციალური ზრდის მოდელი იქნება y  P  ert , სადაც P  100 (საწყისი ინვესტიციაა), r  0.055
(წლიური საპროცენტო სარგებელი, გამოსახული ათწილადებში), და t - დრო წლებში. იმისათვის, რომ
გამოვთვალოთ თანხა 2004 წლისთვის, ე.ი. ოთხი წლის გასვლის შემდეგ, ვიღებთ t  4 და მივიღებთ
y (4)  100e0.055(4)
 100e0.22
 124.61.
ეს შეადარეთ $123.88-ს, როცა შემოსავლის დაანგარიშდება ხდება წლიური დარიცხვით მაგალითი 1-დან.
მაგალითი 4. ლაბორატორიული ექსპერიმენტები უჩვენებენ, რომ ზოგიერთი ატომი თავისი მასის

ნაწილს ასხივებს რადიაციით ისე, რომ ატომის ნარჩენი ქმნის ახალი ელემენტის ატომს. მაგალითად,
რადიოაქტიური კარბონ-14 იშლება აზოტად; რადიუმი იშლება ტყვიად. თუ y0 არის რიცხვი
რადიაქტიური ნუკლეინის წარმოდგენილი ნულოვან დროში, მაშინ რიხვი წარმოდგენილი ნებისმიერ t
დროში იქნება
y  y0 e  rt , r  0.
r რიცხვს ეწოდება რადიოაქტიური ნივთიერების დაშლის ხარისხი. (პუნქტ 7.2-ში ჩვენ ვნახავთ თუ ეს
ფორმულა როგორ მიიღება). კარბონ-14-თვის დაშლის ხარისხი განისაზღვრა ექსპერიმენტულად როგორც
4
r  1.2  10 როდესაც t იზომება წლებში. გამოთვალეთ კარბონ-14-ს პროცენტი 866 წლის შემდეგ.
ამოხსნა თუ დავიწყებთ კარბონ-14-ს ნუკლეინის y0 რაოდენობით, მაშინ 866 წლის შემდეგ გვექნება
4
y(866)  y0e( 1.210 )(866)
 (0.901)y0 .
რაც ნიშნავს, რომ 866 წლის შემდეგ დაგვრჩება კარბონ-14-ს საწყისი ოდენობის დაახლოვებით 90%, ასე
რომ დაახლოვებით საწყისი ნუკლეინის 10% დაიშლება. შემდეგი პუნქტის მაგალით 7-ში ნახავთ, თუ
როგორ ვიპოვოთ წლების რაოდენობა, რომელიც საჭიროა მაგალითში მოყვანილი რადიოაქტიური
ნუკლეინის სანახევროდ დაშლისთვის (ნივთიერების ნახევრად დაშლის პერიოდი). 
63
თქვენ დაგაინტერესებთ, თუ რატომ ვიყენებთ y  ekx ფუნქციათა ოჯახს k-ს სხვადასხვა
მნიშვნელობებისათვის, ნაცვლად ზოგადი y  a x ფუნქციებისა. შემდეგ პუნქტში გაჩვენებთ, რომ

x kx
ექსპონენციალური a ფუნქცია უტოლდება e ფუნქციას k-ს შესაბამისი მნიშვნელობისათვის. ასე რომ,
ფორმულა y  e kx ფარავს ყველა შესაძლო შემთხვევას; ვნახავთ აგრეთვე, რომ იგი უფრო ადვილია
გამოყენებებისათვისაც.
ექსპონენციალური მრუდების დახაზვა

1-6 სავარჯიშოებში დახაზეთ მოცემული მრუდები ერთად შესაბამის საკოორდინატო სიბრტყეზე და
მიუწერეთ შესაბამისი განტოლება.
1. y  2 x , y  4 x , y  3 x , y  (1 / 5) x
2. y  3x , y  8 x , y  2 x , y  (1 / 4) x
3. y  2t y  2 t
4. y  3t y  3t
5. y  e x y  1 ex
6. y  e x y  e  x
7-10 სავარჯიშოებში დახაზეთ წანაცვლებული ექსპონენციალური მრუდები.

7. y  2 x  1 y  2 x  1
8. y  3x  2 y  33  2
9. y  1  e x y  1  e x
10. y  1  e x y  1  e x
ექსპონენტის თვისებების გამოყენება
11-20 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ ექსპონენტის თვისებები იმისათვის, რომ გაამარტივოთ
გამოსახულებები.
11. 16 2  16 1,75 12. 91 3  91 6
442 35 3
13. 14.
417 32 3
 
22
2
15. (251 8 ) 4 16. 13
 3    12 
12 12
17. 2 3
7 3
18.
2
 2 
4
 6
20. 
19. 
 2
  3 
 
ექსპონენციალური ფუნქციების შედგენილი ფუნქციები
სავარჯიშო 21-24-ში იპოვეთ თითოეული ფუნქციის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
1
21. f ( x)  22. g (t )  cos(et )
2  ex
3
23. g (t )  1  3t 24. f ( x) 
1  e2 x
64
გამოყენებები
სავარჯიშოებში 25-28 გამოიყენეთ გრაფიკები მიახლოებითი მნიშვნელობების საპოვნელად.
T
25. 2 x  5 26. e x  4
27. 3x  0,5  0 28. 3  2  x  0
სავარჯიშოებში 29-36 გამოიყენეთ ექსპონენციალური მოდელი და გრაფიკული კალკულატორი რომ
T
იპოვოთ თითოეული ამოცანის პასუხი.
29. მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა. ნოქსვილის მოსახლეობა 500,000 -ია და წლიურად მატულობს
3.75%-ით. დაახლოებით რა დროში გახდება მოსახლეობა 1 მილიონი?
30. მოსახლეობის რაოდენობის ზრდა. სილვერ რანის მოსახლეობა 1890 წელს იყო 6250. დავუშვათ
მოსახლეობა წელიწადში 2.75%-ით იზრდება.
ა) გამოთვალეთ მოსახლეობის ოდენობა 1915 და 1940 წლებში.
ბ) დაახლოებით როდის გახდება მოსახლეობა 50,000?
31. რადიოაქტიური დაშლა. ფოსფორ-32-ის ნახევარ დაშლის პერიოდია არის დაახლოებით 14 დღე. მისი
საწყისი მასა 6.6 გრამია.
ა) გამოსახეთ ფოსფორ-32-ს ნარჩენი როგორც t დროის ფუნქცია.
ბ) როდის დარჩება მისი მასა 1 გრამის ტოლი?
32. თუ ჯონის ინვესტიცია არის $2300 წლიური საპროცენტო განაკვეთით 6%, რა დრო იქნება საჭირო
იმისათვის, რომ ჯონის ბალანსი გახდეს $4150?
33. თანხის გაორმაგება. განსაზღვრეთ, თუ რამდენი დროა საჭირო ინვესტიციის გაორმაგებისთვის, თუ
წლიური საპროცენტო განაკვეთია 6.25%.
34. თანხის გასამმაგება. განსაზღვრეთ, თუ რამდენი დროა საჭირო ინვესტიციის გასამმაგებისთვის, თუ
უწყვეტი საპროცენტო განაკვეთია 5.75%.
35. ქოლერას ბაქტერია დავუშვათ ბაქტერიების რაოდენობის ზრდა იწყება 1 ბაქტერიით და ყოველ
ნახევარ საათში ორმაგდება. რამდენი ბაქტერია იქნება 24 საათში?
36. დაავადების მოსპობა. დავუშვათ ყოველ მოცემულ წელიწადში დაავადებათა რიცხვი კლებულობს
20%-თ. თუ დღეს ფიქსირდება 10,000 შემთხვევა, რამდენი წელი დაჭირდება იმისათვის, რომ
ა) შემთხვევების რიცხვის 1000-მდე შემცირდეს?
ბ) დაავადებები მოისპოს, რაც გულისხმობს შემთხვევების 1-ზე ნაკლებ რაოდენობას?
65
შექცეული ფუნქციები და ლოგარითმები
1.6
ფუნქციას, რომელიც შექცეულია f ფუნქციის მიმართ, f-ის შექცეული ფუნქცია ეწოდება. ბევრი
გავრცელებული ფუნქცია (თუმცა ყველა არა) წყვილდება თავის შექცეულ ფუნქციასთან. ამ
პუნქტში წარმოვადგენთ ნატურალურ ლოგარითმულ ფუნქციას y  ln x , როგორც
ექსპონენციალური y  e x ფუნქციის შექცეულ ფუნქციას, და ასევე მოვიყვანთ რამოდენიმე
შექცეული ტროგონომეტრიული ფუნქციის მაგალითს.
ურთიერთცალსახა ფუნქციები
ფუნქცია არის წესი, რომელიც აკავშირებს მნიშვნელობებს მისი მნიშვნელობათა არიდან ყოველ
ელემენტთან მისი განსაზღვრის არიდან. ზოგიერთი ფუნქცია აკავშირებს ერთი და იგივე
მნიშვნელობას მნიშვნელობათა არიდან ერთზე მეტ ელემენტს მისი განსაზღვრის არიდან. ფუნქცია
f ( x)  x 2 იღებს ერთი და იგივე მნიშვნელობას, 1-ს, ორივე რიცხვისთვის, -1 და +1;  / 3 და 2 / 3 -ს
სინუსი არის 3 / 2. . ზოგიერთი ფუნქცია მხოლოდ ერთხელ ღებულობს თითოეულ მნიშვნელობას

მნიშვნელობათა არიდან. სხვადასხვა რიცხვებიდან კვადრატული და კუბური ფესვები ყოველთვის
განსხვავებულია. ფუნქციას, რომელიც იღებს განსხვავებულ მნიშვნელობებს განსხვავებული
ელემენტებისთვის მისი განსაზრვრის არიდან ეწოდება ურთიერთცალსახა ფუნქცია. ასეთი
ფუნქციები იღებენ მნიშვნელობებს მნიშვნელობათა არიდან მხოლოდ ერთხელ.
განსაზღვრება. f ( x ) ფუნქცია ეწოდება ურთიერთცალსახა D განსაზღვრის არეზე,
თუ f ( x1 )  f ( x2 ) როცა x1  x2 D -ში.
მაგალითი 1. ზოგიერთი ფუნქცია ურთიერთცალსახაა მთელ მის განსაზღვრის არეზე.

ზოგიერთი ფუნქცია არ არის ურთიერთცალსახა მთელ მის გამსაზღვრის არეზე, მაგრამ თუ
განვიხილავთ იმავე ფუნქციას უფრო მცირე განსაზღვრის არისთვის, მიღებული ფუნქცია
შესაძლებელია უკვე იყოს ურთიერთცალსახა. საწყისი და მიღებული ფუნქციები არიან
განსხვავებული ფუნქციები, რადგან მათ აქვთ განსხვავებული განსაზღრის არეები. თუმცა, ამ ორ
ფუნქციას აქვს იგივე მნიშვნელობები შედარებით მცირე განსაზღვრის არეზე. ამრიგად, საწყისი
ფუნქცია არის მიღებული ფუნქციის განზოგადება უფრო ვიწრო განსაზღვრის არიდან უფრო
ფაერთო განსაზღვრის არეზე.
ა) f ( x)  x ურთიერთცალსახაა არაუარყოფითი რიცხვებისგან შემდგარ ნებისმიერ განსაზღვრის
არეზე, რადგან x1  x2 როდესაც x1  x2 .

ბ) g ( x)  sin x არ არის ურთიერთცალსახა 0,  ინტერვალზე, რადგან მაგალითად
sin( / 6)  sin(5 / 6) . უფრო მეტიც, ყოველი x1 ელემენტისათვის 0,  / 2 ინტერვალიდან
მოიძებნება შესაბამისი ელემენტი x2  / 2,   ინტერვალიდან რომელიც აკმაყოფილებს
პირობას sin x1  sin x2 . ასე, რომ დაშორებული ელემენტები განსაზღვრის არეზე შეესაბამებიან
ერთი და იგივე მნიშვნელობებს მნიშვნეობათა არედან. სინუსის ფუნქცია არის
 
ურთიერთცალსახა ფუნქცია 0,  / 2 -ზე, თუმცა რადგან იგი ზრდადი ფუნქციაა 0,  / 2 -ზე,  
რომელიც იძლევა დაშორებულ მნიშვნელობებს დაშორებული არგუმენტებისთვის.
66
y  f ( x) ურთიერთცალსახა ფუნქციის გრაფიკი შესაძლებელია კვეთდეს მოცემულ
ჰორიზონტალურ წრფეს მხოლოდ ერთგან. თუ ფუნქცია კვეთს წრფეს ერთზე მეტ წერტილში,
მაშინ იგი იღებს y-ის ერთნაირ მნიშვნელობას x-ს სულ მცირე ორი განსხვავებული
მნიშვნელობისათვის და შედეგად არ არის ურთიერთცალსახა ფუნქცია (ფიგურა 1.60).
ა) ურთიერთცალსახა: გრაფიკი
კვეთს ყოველ ჰორიზონტალურ
წრფეს არაუმეტეს ერთხელ
ბ) არ არის ურთიერთცალსახა:
გრაფიკი კვეთს რომელიმე წრფეს
ორჯერ მაინც.
ფიგურა 1.60 ა) y  x 3 და y  x არიან ურთიერთცალსახა ფუნქციები

თავიანთ განსაზღვრის არეში ( ,  ) და  0,  . ბ) y  x 2 და y  sin x არ არიან
ურთიერთცალსახა ფუნქციები თავიანთ განსაზღვრის არეში ( ,  ) .
ჰორიზონტალური წრფის ტესტი ურთიერთცალსახა ფუნქციებისთვის

y  f ( x) ფუნქცია არის ურთიერთცალსახა მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა მისი გრაფიკი კვეთს
თითოეულ ჰორიზონტალურ წრფეს არაუმეტეს ერთხელ.
შექცეული ფუნქციები
რადგან ურთიერთცალსახა ფუნქციის ყოველი მნიშვნელობა გამომდინარეობს მხოლოდ ერთი
არგუმენტისგან, ფუნქციის მოქმედება შეიძლება შებრუნდეს ისე, რომ მნიშვნელობა დაუბრუნდეს
იმ არგუმენტს, საიდანაც ის იქნა მიღებული.
განსაზღვრება. დავუშვათ f არის ურთიერთცალსახა ფუნქცია D განსაზღვრის არედან R

მნიშვნელობათა არეში. შებრუნებული ფუნქცია f 1 განისაზღვრება შემდეგნაირად
f 1 (b)  a თუ f ( a )  b .
f 1 -ს განსაზღვრის არე არის R, ხოლო მისი მნიშვნელობათა არე კი - D.
f 1 სიმბოლო f-ის შექცეული ფუნქციისათვის იკითხება როგორც „f მინუს ერთი“. „-1“ არ არის
ექსპონენტა f 1 -ში; f 1 არ გულისხმობს 1 / f ( x ) . შევნიშნოთ, რომ f-სა და f 1 -ს განსაზღვრისა და
მნიშვნელობათა არეები ურთიერთშენაცვლებულია.
67
მაგალითი 2. დავუშვათ y  f ( x) ურთიერთცალსახა ფუნქციის მნიშვნელობები
მოცემულია ცხრილში
x 1 2 3 4 5 6 7 8
f(x) 3 4.5 7 10.5 15 20.5 27 34.5
ცხრილი x  f 1 ( y ) მნიშვნელობებისთვის შეიძლება მიღებულ იქნას რიგების მარტივი

გადაადგილებით f-ის ცხრილში:
y 3 4.5 7 10.5 15 20.5 27 34.5

f -1(x) 1 2 3 4 5 6 7 8
თუ გამოვიყენებთ f წესს x არგუმენტიდან f ( x ) მნიშვნელობის მისაღებად და შემდეგ

ვომოქმედებთ f ( x ) -ზე f 1 წესით, მივიღებთ ისევ x-ს, ანუ სწორედ იქ მივალთ, საიდანაც
დავიწყეთ. ანალოგიურადვე, თუ ავიღებთ რაიმე y რიცხვს f-ის მნიშვნელობათა არიდან,
ვიმოქმედებთ მასზე f 1 წესით, ხოლო შემდეგ შედეგად მიღებულ f 1 ( y ) მნიშვნელობაზე
გამოვიყენებთ f წესს, მივიღებთ ისევ y-ს მნიშვნელობას, ანუ იმას საიდანაც დავიწყეთ. ფუნქციისა
და მისი შექცეული ფუნქციის კომპოზიციას იგივე ეფექტი აქვს, რაც „არაფრის კეთებას“.
f 1

f ( x)  x , ყველა x-სათვის f -ის განსაზღვრის არედან
f 1

f ( y )  y , ყველა y-სათვის f 1 -ის განსაზღვრის არედან
(ე.ი. f მნიშვნელობათა სიმრავლიდან)
მხოლოდ ურთიერთცალსახა ფუნქციას გააჩნია შექცეული ფუნქცია. მიზეზი იმაში

მდგომარეობს, რომ თუ f ( x1 )  y და f ( x2 )  y , ორი განსხვავებული x1 და x2 არგუმენტისთვის,
მაშინ არ არსებობს გზა f 1 ( y ) -ის მისაღებად, რომელიც აკმაყოფილებს ორივეს f

1
f ( x1 )  x1 და  
f 1  f ( x2 )   x2 .
ფუნქცია, რომელიც ზრდადია ინტერვალზე, ე.ი. აკმაყოფილებს უტოლობას f ( x2 )  f ( x1 ) ,
როცა x2  x1 , არის ურთიერთცალსახა და გააჩნია შექცეული. კლებად ფუნქციებსაც ასევე აქვთ
შექცეული. ფუნქციები, რომლებიც არც ზრდადია და არც კლებადი შეიძლება გააჩნდეთ
შექცეული. მაგალითად ავიღოთ ( ,  ) შუალედზე შემდეგნაირად განსაზღვრული ფუნქცია
f ( x)  1 / x როცა x  0 და f (0)  0 . იგი აკმაყოფილებს ჰორიზონტალური წრფის ტესტს.
შექცეული ფუნქციის პოვნა

ფუნქციისა და მისი შექცეული ფუნქციის გრაფიკები ახლოს არიან ერთმანეთთან შემდეგი აზრით:
იმისათვის, რომ წავიკითხოთ ფუნქციის მნიშვნელობა გრაფიკის საშუალებით, ვიწყებთ x ღერძზე x
წერტილით, ვმოძრაობთ ვერტიკალურად გრაფიკისკენ, შემდეგ კი ვმოძრაობთ
ჰორიზონტალურად y ღერძის მიმართულებით y-ს მნიშვნელობის გასარკვევად. შექცეული
ფუნქცია შეიძლება წაკითხულ იქნას გრაფიკიდან ამ პროცესის შებრუნებით. დაიწყეთ y
წერტილიდან, იმოძრავეთ ჰორიზონტალურად y  f ( x) გრაფიკისკენ, შემდეგ კი იმოძრავეთ
1
ვერტიკალურად x ღერძის x  f ( y ) -ის მნიშვნელობის გასარკვევად (ფიგურა 1.61).
68
ა) x წერტილში f ფუნქციის მნიშვნელობის ბ) f 1 ფუნქციის გრაფიკი არის f ფუნქციის გრაფიკი,
მოსაძებნად, ვიწყებთ მოძრაობას x ოღონდ x-ს და y-ს მნიშვნელობების შენაცვლებით.
წერტილიდან, ვმოძრაობთ ზემოთ იმ x-ის მოსაძებნად, რომელიც იძლევა y-ს
გრაფიკისკენ, შემდეგ კი y ღერძის საჭიროა დავიწყოთ მოძრაობა y-დან ჰორიზონტა-
გადაკვეთის წერტილამდე. ლურად მრუდამდე, შემდეგ კი ვერტიკალურად
ქვემოთ x ღერძის გადაკვეთის წერტილამდე. f 1 -
ის განსაზღვრის არე არის f-ს მნიშვნელობათა არე.
f 1 -ის მნიშვნელობათა არე არის f-ის
განსაზღვრის არე.
გ) იმისათვის, რომ დავხაზოთ f 1 -ის ჩვენ დ) გავუცვლით ადგილებს x და y ცვლადებს

ავრეკლავთ სისტემას y = x წრფის მიმართ
1
ფიგურა 1.61 y f ( x ) ფუნქციის გრაფიკის განსაზღვრა y  f ( x) ფუნქციის გრაფი-
1
კის საშუალებით. f -ის გრაფიკი მიიღება f-ს გრაფიკის არეკვლით y  x წრფის მიმართ.
ჩვენ გვინდა, რომ ავაგოთ f 1 -ის გრაფიკი ისე, რომ მისი არგუმენტის მნიშვნელობები
მდებარეობდნენ x ღერძზე, როგორც ჩვეულებრივ ხდება ფუნქციებისთვის, და არა y ღერძზე. ამის
მისაღწევად ჩვენ გრაფიკს ავრეკლავთ y  x წრფის მიმართ. ამ ასახვის შემდეგ ჩვენ გვაქვს ახალი
1 1
გრაფიკი, რომელიც წარმოადგენს f -ის გრაფიკს. ასეთ შემთხვევაში f ( x) -ის მნიშვნელობა
შესაძლებელია წაკითხულ იქნას გრაფიკიდან ჩვეულებრივი წესით, დავიწყებთ რა x ღერძზე x
წერტილით, ვმოძრაობთ ვერტიკალურად გრაფიკისკენ, შემდეგ კი ვმოძრაობთ
1
ჰორიზონტალურად y ღერძის მიმართულებით f ( x) -ის მნიშვნელობის გასარკვევად. ფიგურა
1.61 აჩვენებს კავშირს f-სა და f 1 -ის გრაფიკებს შორის. გრაფიკები შენაცვლებულია y  x წრფის
მიმართ ასახვის საშუალებით.
69
f-დან და f 1 -ზე გადასვლის პროცესი შეიძლება შეჯამდეს ორ-ნაბიჯიანი პროცედურით.
1. y  f ( x) განტოლებაში x-ის განსაზღვრა. ეს იძლევა ფორმულას x  f 1 ( y ) , სადაც x

გამოსაულია როგორც y-ის ფუნქცია.
1
2. x და y-თვის ადგილების შენაცვლება, რომლის დროს ვიღებთ ფორმულას y  f ( x ) , სადაც
f 1 გამოსახულია ჩვეულებრივ ფორმატში x დამოუკიდებელი ცვლადით და y დამოკიდებული
ცვლადით.
1
მაგალითი 3. ვიპოვოთ y  x  1 ფუნქციის შექცეული ფუნქცია, გამოსახული როგორც x-ის
2
ფუნქცია.
1
ამოხსნა. 1. გამოვსახოთ x ცვლადი y-ის საშუალებით: y  x 1
2
2y  x  2
x  2y  2
2. შევანაცვლოთ x და y : y  2 x  2 .
1
f ( x)  x 1 ფუნქციის შექცეული ფუნქციაა f 1 ( x)  2 x  2 . (იხილეთ ფიგურა 1.62)
2
შესამოწმებლად უნდა დავრწმუნდეთ, რომ ორივე კომპოზიცია იძლევა ერთი და იგივე ფუნქციას:
f
1
 f ( x )   2  1 x1  2  x  2  2  x
2 

f f 1( x )   1
2
 2 x2  1  x  1  1  x .
1 1
ფიგურა 1.62 f ( x)  x  1 და f ( x )  2 x  2 ერთად დახაზვა გვიჩვენებს გრაფიკების
2
სიმეტრიას yx წრფის მიმართ (მაგალითი 3).
მაგალითი 4. იპოვეთ y  x 2 , x  0, ფუნქციის შექცეული ფუნქცია, გამოსახული როგორც x-ის

ფუნქცია.
ამოხსნა. თავდაპირველად უნდა გამოვსახოთ x ცვლადი y-ით:
y  x2
y  x2  x  x x x x0
შემდეგ ადგილებს ვუცვლით x-სა და y-ს და ვიღებთ
70
y x.
y  x 2 , x  0, ფუნქციის შექცეული ფუნქციაა y  x (ფიგურა 1.63).
შევნიშნოთ, რომ y  x 2 , x  0, ფუნქცია, არაუარყოფით ნამდვილ რიცხვებზე შეზღუდული

განსაზღვრის არით, არის ურთიერთცალსახა (ფიგურა 1.63) და გააჩნია შექცეული ფუნქცია. მეორეს
მხრივ, y  x 2 ფუნქცია, რომელსაც არა აქვს შეზღუდვა განსაზღვრის არის მიმართ, არ არის
ურთიერთცალსახა (ფიგურა1.60 ბ) და შედეგად არა აქვს შექცეული ფუნქცია.
ფიგურა 1.63 y  x და y  x 2 , x  0, არიან ერთმანეთის შებრუნებული

ფუნქციები (მაგალითი 4).
ლოგარითმული ფუნქციები
თუ a არის 1-საგან განსხვავებული ნებისმიერი დადებითი ნამდვილი რიცხვი, მაშინ a ფუძიანი
ექსპონენციალური ფუნქცია f ( x )  a x არის ურთიერთცალსახა. მაშასადამე, მას აქვს შექცეული
ფუნქცია. მის შექცეულ ფუნქციას ეწოდება ლოგარითმული ფუნქცია a ფუძით.
განსაზღვრება. ლოგარითმული ფუნქცია a ფუძით, y  log a x , არის a ფუძიანი

ექსპონენციალური ფუნქციის y  a x (a  0, a  1) შექცეული ფუნქცია.
log a x -ის განსაზღვრის არეა  0,   , რაც არის a x -ს მნიშვნელობათა არე. log a x -ის მნიშვნელობათა
არე არის  ,   , რაც წარმოადგენს a -ის განსაზღვრის არეს.

x
სექცია 1.1-ის ფიგურა 1.23 გვიჩვენებს ოთხი ლოგარითმული ფუნქციის გრაფიკს a  1

ფუძით. ფიგურა 1.64ა გვიჩვენებს y  log 2 x -ის გრაფიკს. y  a x , a  1 -ის გრაფიკი იზრდება
სწრაფად x  0 -თვის ისე რომ მისი შექცეული ფუნქცია y  log a x იზრდება ნელა x  1 -თვის.
რადგან ჯერჯერობით არ გვაქვს y  a x განტოლების ამოხსნის ტექნიკა y-ის ტერმინებში, არ
გვაქვს ცხადი ფორმულა ლოგარითმის გამოთვლისათვის x-ის მოცემული მნიშვნელობისთვის.
მიუხედავად ამისა, ჩვენ შეგვიძლია y  log a x ფუნქციის გრაფიკი y  a x
მივიღოთ
ექსპონენციალური ფუნქციის გრაფიკის ასახვით y  x წრფის მიმართ. ფიგურა 1.64 გვიჩვენებს
გრაფიკებს a  2 და a  e მნიშვნელობებისათვის.
ლოგარითმები 2-ს ფუძით ძირითადად გამოიყენება კომპიუტერულ მეცნიერებაში. e
და 10-ს ტოლი ფუძის ლოგარითმები ისეთი მნიშვნელოვანია გამოყენებებში, რომ
კალკულატორებს აქვთ სპეციალური ღილაკები მათთვის. მათ ასევე აქვთ თავისი სპეციალური
აღნიშვნები და სახელები:
log e x იწერება როგორც ln x ;
71
log10 x იწერება როგორც lg x ან log x .
y  ln x ფუნქციას ეწოდება ნატურალური ლოგარითმული ფუნქცია, ხოლო y  log x კი ეწოდება
ზოგადი ლოგარითმული ფუნქცია. ნატურალური ლოგარითმისთვის ადგილი აქვს ტოლობას:
ln x  y  e y  x.
კერძოდ, თუ დავუშვებთ, რომ x  e , მაშინ მივიღებთ
ln e  1
რადგან e1  e.
(ა) (ბ)
ფიგურა 1.64 x
(ა) 2 -ისა და მისი შებრუნებულის log 2 x -ის გრაფიკები;
x
(ბ) e -ისა და მისი შებრუნებულის ln x -ის გრაფიკები
ლოგარითმის თვისებები
ითვლება, რომ ლოგარითმები, რომელთა გამოგონებაც უკავშირდება ჯონ ნეპერის
სახელს, იყო ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი წინსვლა არითმეტიკულ გამოთვლებში
თანამედროვე ელექტრონული კომპიუტერების გამოგონებამდე. მათი უდიდესი მნიშვნელოვნება
განპირობებულია იმით, რომ ლოგარითმული თვისებები ცვლიან დადებითი რიცხვების
ნამრავლს მათი ლოგარითმების ჯამით, დადებითი რიცხვების შეფარდებას მათი ლოგარითმების
სხვაობით, რიცხვის ახარისხებას კი მისი ლოგარითმის გამრავლებით ხარისხის მაჩვენებელზე.
შევაჯამოთ ეს თვისებები ნატურალური ლოგარითმისთვის ახალ წესებად. ეს წესები

დამტკიცებული იქნება თავი 3 -ში. მიუხედავდ იმისა, რომ ახარისხების წესი ვრცელდება ყველა
ნამდვილი r ხარისხისთვის, ის შემთხვევა, როდესაც r ირაციონალური რიცხვია ვერ განიხილება
თავი 4 -მდე. თავი 7-ში ჩვენ ასევე ვაჩვენებთ ლოგარითმული ფუნქციების წესების მართებულობას
ნებისმიერი a ფუძისთვის.
72
თეორემა 1 - ნატურალური ლოგარითმის ალგებრული თვისებები. ნატურალური
ლოგარითმი აკმაყოფილებს შემდეგ წესებს ნებისმიერი b  0 და x  0 -თვის:
1. ნამრავლის წესი: ln bx  ln b  ln x
b
2. შეფარდების წესი: ln  ln b  ln x
x
1
3. შებრუნებადობის წესი: ln   ln x წესი 2 b  1 -თვის
x
4. ახარისხების წესი: ln x r  r ln x
მაგალითი 5. მოგვყავს თეორემა 1-ში განხილული თვისებების მაგალითები.

(ა) ln 4  ln sin x  ln(4sin x) ნამრავლის წესი
x 1
(ბ) ln  ln( x  1)  ln(2 x  3) შეფარდების წესი
2x  3
1
(გ) ln   ln 8 შებრუნებადობის წესი
8
  ln 23  3ln 2 ახარისხების წესი
რადგან ax და log a x არიან შექცეული ფუნქციები, მათი კომპოზიცია ნებისმიერი
თანმიმდევრობით იძლევა იდენტურ ფუნქციას.
a x და log a x ფუნქციების შექცევადობის თვისებები

1. ფუძე a : a loga x  x, log a a x  x, a  0, a  1, x  0
ln x
2. ფუძე e : e  x, ln e x  x, x  0
x  e ln x ტოლობაში x-ის ნაცვლად a x -ის ჩასმა საშუალებას გვაძლევს a x წარმოვადგინოთ e-ს ხარისხის
სახით:
a x  eln ( a x  e ln x -ში x -ის ნაცვლად a x -ის ჩასმა.
x
)
 e x ln a ახარისხების წესი ლოგარითმისთვის

 e(ln a ) x . ექსპონენტის წევრების გადანაცვლება
x kx
ამრიგად, ექსპონენციალური ფუნქცია a იგივეა რაც e თუ k  ln a .
ყოველი ექსპონენციალური ფუნქცია არის ნატურალური ექსპონენციალური ფუნქციის ხარისხი.

a x  e x ln a
რაც ნიშნავს, რომ a იგივეა, რაც e აყვანილი ln a ხარისხში: a  e
x x x kx
k  ln a -სთვის.
3 x (ln 5)( 3 x ) 3 x ln 5
მაგალითად, 2  e
x (ln 2) x
e
x ln 2
, და 5 e e .
x
კიდევ ერთხელ დავუბრუნდებით a და log a x თვისებებს. გვაქვს
ln x  ln(a loga x ) a x და log a x ფუნქციების შექცევადობის თვისებები
73
 (log a x )(ln a ). ხარისხის გალოგარითმების წესი, როცა r  log a x
ამ ტოლობის გადაწერა როგორც log a x  (ln x) / (ln a) გვიჩვენებს, რომ ყოველი ლოგარითმული
ფუნქცია წარმოადგენს ln x ნატურალური ლოგარითმის ნამრავლს მუდმივზე. ეს გვაძლევს
საშუალებას გავავრცელოთ ln x -ის ალგებრული თვისებები log a x -ზე. მაგალითად,
log a bx  log a b  log a x .
ფუძის შეცვლის ფორმულა

ყოველი ლოგარითმული ფუნქცია წარმოიდგინება როგორც მუდმივის ნამრავლი ნატურალურ
ლოგარითმულ ფუნქციასთან.
ln x
log a x  ( a  0, a  1)
ln a
სექცია 1.5-ში ჩვენ ვნახეთ ექსპონენციალური ზრდისა და კლების ამოცანის მაგალითები. აქ ჩვენ
ვიყენებთ ლოგარითმების თვისებებს იმისათვის, რომ გავცეთ პასუხი ასეთი პრობლემების შესახებ
კითხვებს.
მაგალითი 6. თუ ინვესტიცირებულია $1000 რომლის წლიური საპროცენტო განაკვეთი5.25%-

ია, მაშინ რა დრო დაჭირდება იმისათვის, რომ თანხის რაოდენობა გაიზარდოს $2500-მდე?
ამოხსნა. სექცია 1.5-ის მაგალითი 1-ის გათვალისწინებით გვაქვს: P  1000 და r  0.0525 . ამ
დროს თანხა ანგარიშზე ნებისმიერ t დროის შემდეგ (გამოსახული წლებში) არის
1000(1.0525)t  2500.
ამრიგად გვაქვს
(1.0525)t  2.5 გაყოფილი 1000 -ზე.
ln(1.0525)  ln 2.5
t
ორივე მხარის გალოგარითმება.
t ln1.0525  ln 2.5 ახარისხების წესი.
ln 2.5
t  17.9 მნიშვნელობები მიღებული კალკულატორით.
ln1.0525
ე.ი. ანგარიშზე თანხა მიაღწევს $2500-ს 18 წელიწადში.
მაგალითი 7. რადიოაქტიური ელემენტის ნახევარ -დაშლის პერიოდი არის ის დრო, რომელიც

საჭიროა რადიოაქტიური ნუკლეინის ნახევრად დაშლისთვის. აღსანიშნავია, რომ ნახევარ დაშლის
პერიოდი არის მუდმივი, რომელიც არ არის დამოკიდებული საწყისად აღებული რადიოაქტიური
ნუკლეინის რაოდენობაზე, არამედ მხოლოდ რადიოაქტიურ ნივთიერებაზე.
იმისათვის, რომ ვნახოთ თუ რატომ, დავუშვათ y0 არის რადიოაქტიური ნუკლეინის საწყისი
რაოდენობა. მაშინ t დროის შემდეგ y რიცხვი ტოლი იქნება y  y0 e kt -ის. ჩვენ ვეძებთ t-ს იმ
მნიშვნელობას, რომლის დროსაც რადიოაქტიური ნუკლეინის რაოდენობა განახევრდება საწყის
რაოდენობასთან მიმართებაში, ე.ი:
1
y0 e  kt  y0
2
74
1
e  kt 
2
1
y0 e  kt  y0 ლოგარითმების შექცევადობის თვისება
2
ln 2
t . (1)
k
t-ს ეს მნიშვნელობა არის ელემენტის ნახევარ დაშლის პერიოდი. იგი დამოკიდებულია მხოლოდ t-
ს მნიშვნელობაზე; y0 რიცხვი არ ახდენს არანაირ ეფექტს.
პოლონიუმ-210-ს ეფექტური რადიოაქტიური სიცოცხლის ხანგრძლივობა ისეთი მოკლეა,
რომ ჩვენ მას ვზომავთ დღეებში და არა წლებში. y0 რადიოაქტიური ატომებით დაწყებული t
დღის შემდეგ დარჩენილი რადიოქტიური ატომების რაოდენობა არის
3
y  y0 e510 t
.
ელემენტის ნახევარ დაშლის პერიოდი =
ln 2
 განტ. (1)
k
ln 2
 k პოლონიუმის დაშლის განტოლებიდან
5  10 3
 139 დღეს.
შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციები

რადიანული x ცვლადის ექვსი ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია განხილული იყო სექცია
1.3-ში. ეს ფუნქციები არ არიან ურთიერთცალსახა (მათი მნიშვნელობები პერიოდულად
მეორდება). თუმცა, ჩვენ შეგვიძლია შევზღუდოთ მათი განსაზღვრის არეები იმ ინტერვალებამდე,
რომლებზეც ისინი ურთიერთცალსახა იქნებიან. სინუსის ფუნქცია იზრდება -1 -დან x   / 2 -ში

+1-მდე x   / 2 -ში. მისი განსაზღვრის არის  / 2,  / 2 სეგმენტამდე შეზღუდვით შეგვიძლია
გადავაქციოთ იგი ურთიერთ-ცალსახად, იმგვარად, რომ მას ქნება შექცეული sin 1 x (ფიგურა 1.65).
ანალოგიური შეზღუდვები შეიძლება დაწესდეს ექვსივე ტრიგონომეტრიული ფუნქციის მიმართ.
ფიგურა 1.65 y  sin 1 x ფუნქციის გრაფიკი.
განსაზღვრის არეთა შეზღუდვები, რომლებიც ტრიგონომეტრიულ ფუნქციებს

ურთიერთცალსახად აქცევს
75
რკალი არკსინუსსა და არკკოსინუსში
თანმხლები ფიგურა იძლევა y  sin 1 x და y  cos 1 x ვინაიდან ეს შეზღუდული
ფუნქციები გახდნენ
ფუნქციათა გეომეტრიულ ინტერპრეტაციას პირველ
ურთიერთცალსახა, მათ აქვთ
მეოთხედის კუთხეებისთვის რადიანებში.
შექცეული, რომლებსაც
ერთეულოვანი წრეწირისთვის s  r ტოლობას აქვს
აღვნიშნავთ ასე:
s   სახე. ასე რომ, ცენტრულ კუთხეებსა და
რკალებს, რომლებსაც ისინი ქმნიან აქვთ ერთი და y  sin 1 x ან y  arcsin x
იგივე ზომა. თუ x  sin y , მაშინ იმის გათვალისწი- y  cos 1 x ან y  arccos x
ნებით, რომ იგი არის კუთხე, რომლის სინუსიც x-ია, y y  tan 1 x ან y  arctan x
ასევე არის ერთეულოვანი წრეწირის რკალის სიგრძე,
y  cot 1 x ან y  arccot x
რომელსაც ქმნის კუთხე, რომლის სინუსიც x-ია. ასე,
რომ y-ს ვუწოდებთ რკალს, რომლის სინუსიც x-ია.“ y  sec1 x ან y  atcsec x
y  csc 1 x ან y  arccos x
ეს განტოლებები წაიკითხება
როგორც
„y უდრის არკსინუს x-ს“ და ა. შ.
ყურადღებით ! აქ -1 აღნიშნავს „შექცეულ“ ფუნქციას.

ის არ ნიშნავს ფუნქციის შებრუნებულს. მაგალითად,
sin x -ს შებრუნებულია (sin x) 1  1 / sin x  csc x .
76
ექვსი ტრიგონომეტრიული ფუნქციის გრაფიკი ნაჩვებნებია ფიგურა 1.66-ზე. ჩვენ შეგვიძლია
მივიღოთ ეს გრაფიკები შეზღუდული ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გრაფიკების y  x წრფის
მიმართ ასახვით. ახლა უფრო დეტალურად განვიხილოთ ორი მათგანი.
არკსინუს და არკკოსინუს ფუნქციები
არკსინუსსა და არკკოსინუსს განვსაზღვრავთ როგორც ფუნქციებს, რომელთა მნიშვნელობებიც

არიან კუთხეები (გაზომილი რადიანებში), რომლებიც ეკუთვნიან სინუსისა და კოსინუსის
შეზღუდულ განსაზღვრის არეებს.
(ა) (ბ) (გ)
(დ) (ე) (ვ)
ფიგურა 1.66 ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქციების შექცეულ

ფუნქციათა გრაფიკები.
განსაზღვრება.
y  sin 1 x არის რიცხვი   / 2,  / 2 -დან, რომლისთვისაც sin y  x .
y  cos 1 x არის რიცხვი  0,   -დან, რომლისთვისაც cos y  x .
y  sin 1 x ფუნქციის გრაფიკი (ნახაზი 1.67 ბ) სიმეტრიულია სათავის მიმართ (ის მდებარებს
x  sin y ფუნქციის გრაფიკის გასწვრივ). ამრიგად, არკსინუსი კენტი ფუნქციაა:
sin 1 ( x)   sin 1 x (2)
1
y  cos x ფუნქციის გრაფიკს (ნახაზი 1.68 ბ) არა აქვს ასეთი სიმეტრია.
77
(ა) (ა)
(ბ) (ბ)
ფიგურა 1.67 ფიგურა 1.68

(ა) y  sin x,   / 2  x   / 2 (ა) y  cos x, 0  x   ფუნქციის და
ფუნქციის და (ბ) მისი შექცეული (ბ) მისი შებრუნებული y  cos 1 x
y  sin 1 x ფუნქციის გრაფიკები. cos 1 x -ს
1
ფუნქციის გრაფიკები. sin x -ს გრაფიკი, მიღებული y  x წრფის
გრაფიკი, მიღებული y  x წრფის მიმართ ასახვით,
მიმართ ასახვით, არის x  cos y მრუდის ნაწილი.
არის x  sin y მრუდის ნაწილი.
 3
1 1  1
მაგალითი 8. გამოვთვალოთ ა) sin   და ბ) cos    .
 2   2
ა) ვხედავთ, რომ
1  3 
sin   ,
 2  3
რადგან sin( / 3)  3 / 2 და  /3 ეკუთვნის არკსინუს ფუნქციის მნიშვნელობათა არეს
 / 2,  / 2 . იხილეთ ფიგურა 1.69ა.
ბ) გვაქვს
1  1  2
cos     ,
 2 3
რადგან cos(2 / 3)  1 / 2 და 2 / 3 ეკუთვნის არკკოსინუს ფუნქციის მნიშვნელობათა არეს 0,  .  
იხილეთ ფიგურა 1.69ბ.
იგივე პროცედურით, რაც მაგალით 8-ში არის გამოყენებუბული, შეგვიძლია შევქმნათ შემდეგი
ცხრილი არკსინუს და არკკოსინუს ფუნქციების გავრცელებული მნიშვნელობებისთვის.
78
x sin-1x cos-1x
32  3  6
22  4  4
12  6  3
1 2  6 2 3
 22  4 3 4
 32  3 5 6
(ა) (ბ)
ფიგურა 1.69 არკსინუს და არკკოსინუს ფუნქციების მნიშვნელობები (მაგალითი 8).
მაგალითი 10. ჩიკაგოდან სენტლუისში ფრენის დროს, თვითმფრინავის ნავიგატორი

აფიქსირებს, რომ თვითმფრინავი 12 მმ-ით აცდენილია კურსს, როგორც ნაჩვენებია ნახაზი 1.70-ზე.
იპოვეთ კუთხე a კურსისთვის, რომელიც პარალელურია საწყისი სწორი კურსის, კუთხე b და
მოძრაობის კორექციის კუთხე c  a  b.
ამოხსნა. ფიგურა 1.70-დან და ელემენტარული გეომეტრიიდან, ვხედავთ, რომ 180 sin a  12 და

62 sin b  12 , ამრიგად
12
a  sin 1  0.067 რადიანი  3.8
180
12
b  sin 1  0.195 რადიანი  11.2
62
c  a  b  15 . 
ფიგურა 1.70 მოძრაობის კორექციის დიაგრამა (მაგალითი 8), უახლოეს

მილამდე დამრგვალებული მანძილებით
79
იგივეობები, რომლებიც შეიცავენ არკსინუსს და არკკოსინუსს
როგორც ვხედავთ ფიგურა 1.70-ზე, x -ის არკოსინუსი აკმაყოფილებს იგივეობას
cos 1 x  cos 1 ( x)   , (3)
ან
cos 1 ( x)    cos 1 x. (4)
ასევე, ფიგურა 1.72-ზე მოცემული სამკუთხედიდანვხედავთ, რომ x  0 -თვის,
sin 1 x  cos 1 x   / 2. (5)
ფიგურა 1.71 cos 1 x და cos 1 ( x) არიან მოსაზღვრე კუთხეები (ასე, რომ მათი
ჯამი უდრის -ს).
(5) განტოლება სრულდება x-ის სხვა მნიშვნელობებისათვისაც  1, 1 -დან, მაგრამ ჩვენ ვერ
დავასკვნით ამას ფიგურა 1.72-ზე მოყვანილი სამკუთხედიდან; თუმცა, იგი არის (2) და (4)
განტოლებების შედეგი (სავარჯიშო 72).
არკტანგენს, არკკოტანგენს, არკსეკანს, და არკკოსეკანს ფუნქციები განსაზღვრულია სექცია 3.9-ში.
იქ ჩვენ გამოგვყავს შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციების დამატებითი თვისებები აქ
განხილული იგივეობების გამოყენებით.
ფიგურა 1.72 sin 1 x და cos 1 x -ის ჯამი უდრის  / 2 -ს.
ურთიერთცალსახა ფუნქციების გრაფიკულად განსაზღვრა

1-6 სავარჯიშოებში მოცემული ფუნქციებიდან რომელია ურთიერთცალსახა და რომელი არა?
80
7-10 სავარჯიშოებში გრაფიკიდან განსაზღვრეთ, არის თუ არა ფუნქცია ურთიერთცალსახა
3  x, x  0
7. f ( x)  
3, x0
2 x  6, x  3
8. f ( x)  
 x  4, x  3
 x
1  2 , x  0
9. f ( x)  
 x , x0
 x  2

2  x , x  1
2
10. f ( x)  

2
x , x 1
შექცეული ფუნქციების დახაზვა

11-16 სავარჯიშოებიდან თითოეული გვიჩვენებს y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკს. გადახაზეთ
გრაფიკი და დაუმატეთ y  x წრფე. შემდეგ გამოიყენეთ სიმეტრია y  x წრფის მიმართ რათა
მიამატოთ f 1 -ის გრაფიკი. (არ არის აუცილებელი f 1 -ს ფორმულის გამოყვანა.) განსაზღვრეთ
1
f -ის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
81
17. ა) დახაზეთ f ( x )  1  x 2 , 0  x  1, ფუნქციის გრაფიკი. როგორი სიმეტრია აქვს გრაფიკს?
x  x თუ x  0. ).
2
ბ) აჩვენეთ, რომ f არის თავისი თავის შექცეული (გაითვალისწინეთ, რომ
18. ა) დახაზეთ f ( x)  1 / x ფუნქციის გრაფიკი. როგორი სიმეტრია აქვს გრაფიკს?
ბ) აჩვენეთ, რომ f არის თავისი თავის შექცეული.
შექცეული ფუნქციების ფორმულები
19-24 სავარჯიშოებში მოყვანილია y  f ( x) ფუნქციის ფორმულა და f-სა f 1 -ის გრაფიკები.

1
გამოიყვანეთ f -ის ფორმულა თითოეული შემთხვევისათვის.
82
25-34 სავარჯიშოებში მოყვანილია y  f ( x) ფუნქციის ფორმულა. თითოეული შემთხვევისთვის
იპოვეთ f 1 და განსაზღვრეთ f 1 -ის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
შესამოწმებლად აჩვენეთ, რომ f ( f 1 ( x))  f 1 ( f ( x))  x.
25. f ( x)  x5 26. f ( x)  x 4 , x  0
27. f ( x)  x3  1 28. f ( x)  (1 / 2) x  7 2
29. f ( x)  1 x 2 , x  0 30. f ( x)  1 x3 , x  0
x3 x
31. f ( x)  32. f ( x) 
x2 x 3
33. f ( x)  x 2  2 x, x  1 34. f ( x)  (2 x3  1)1 5
მინიშნება: 33-ში დაიყვანეთ სრულ კვადრატამდე.

35. ა) იპოვეთ f ( x )  mx ფუნქციის შექცეული ფუნქცია, სადაც m ნულისგან განსხვავებული
მუდმივია.
ბ) რა შეგიძლიათ დაასკვნათ y  f ( x) ფუნქციის შექცეულისათვის რომლის გრაფიკი არის
სათავეზე გამავალი წრფე არანულოვანი m დახრით?
36. აჩვენთ, რომ f ( x)  mx  b, სადაც m და b არიან მუდმივები და m  0, ფუნქციის შექცეული
ფუნქციის გრაფიკი არის წრფე 1 / m დახრით და y ღერძთან გადაკვეთით b / m წერტილში.
37. ა) იპოვეთ f ( x)  x  1 ფუნქციის შექცეული ფუნქცია. დახაზეთ f-ისა და მისი შექცეული
ფუნქციის გრაფიკი ერთად. მიამატეთ y  x წრფის გრაფიკი წყვეტილი პუნქტირით.
ბ) იპოვეთ f ( x)  x  b (b მუდმივია) ფუნქციის შექცეული ფუნქცია. რა კავშირშია
ერთმანეთთან f -სა და f 1 -ს გრაფიკები?
გ) რა შეგიძლიათ დაასკვნათ იმ ფუნქციების შებრუნებულებისთვის, რომელთა გრაფიკებია y  x
წრფის პარალელური წრფეები?
83
38. ა) იპოვეთ f ( x )   x  1 ფუნქციის შექცეული ფუნქცია. დახაზეთ y   x  1 წრფე y  x
წრფესთან ერთად. რა კუთხით იკვეთებიან ისინი?
ბ) იპოვეთ f ( x)   x  b (b მუდმივია) ფუნქციის შექცეული ფუნქცია. რა კუთხეს ქმნიან
y   x  b და y  x წრფეები ერთმანეთთან?
გ) რა შეგიძლიათ დაასკვნათ იმ ფუნქციების შექცეული ფუნქციების შესახებ, რომელთა
გრაფიკებია y  x წრფის პერპენდიკულარული წრფეები?
ლოგარითმები და ექსპონენტები
39. გამოსახეთ შემდეგი ლოგარითმები ln 2 -ისა ln 3 -ის საშუალებით
ა. ln 0.75 ბ. ln(4 / 9)
გ. ln(1 / 2) დ. ln 3 9
ე. ln 3 2 ვ. ln 13.5
40. გამოსახეთ შემდეგი ლოგარითმები ln 5 -ისა და ln 7 -ის საშუალებით.
ა. ln(1 135) ბ. ln 9,8
გ. ln 7 7 დ. ln1225
ე. ln 0.056 ვ. (ln 35  ln(1 / 7) (ln 25)
გამოიყენეთ ლოგარითმის თვისებები 41, 42 სავარჯიშოებში მოყვანილი გამოსახულებების
გამარტივებისათვის
 sin    1  1
41. ა. ln sin   ln   ბ. ln(3x 2  9 x)  ln   გ. ln(4t 4 )  ln 2
 5   3x  2
42. ა. ln sec  ln cos  ბ. ln(8x  4)  2ln 2 გ. 3ln t 2  1  ln(t  1)

3
გაამარტივეთ 43-46 სავარჯიშოებში მოყვანილი გამოსახულებები.

ბ. e ln x
2
43. ა. e ln 7.2 გ. eln x  ln y
 y2 )
გ. eln  x  ln 2
2
44. ა. eln( x ბ. e  ln 0.3
გ. ln(e x  y2
2
45. ა. 2ln e ბ. ln(ln ee ) )
46. ა. lm(esec )
x
ბ. ln(e(e ) ) გ. ln(e 2ln x )
47-52 სავარჯიშოებში y გამოსახეთ შესაბამისად t-ს ან x-ის საშუალებით

47. ln y  2t  4 48. ln y  t  5
49. ln( y  40)  5t 50. ln(1  2 y)  t
51. ln( y  1)  ln 2  x  ln x 52. ln( y 2  1)  ln( y  1)  ln(sin x)
53, 54 სავარჯიშოებში იპოვეთ k.

53. ა. e 2 k  4 ბ. 100e10 k  200 გ. ek 1000  a
1
54. ა. e5 k  ბ. 80e k  1 გ. e(ln 0.8) k  0.8 დ.
4
55-58 სავარჯიშოებში იპოვეთ t.
1
55. ა. e0.3t  27 ბ. e kt  გ. e(ln 0.2)t  0.4
2
1 1
56. ა. e 0.01t  1000 ბ. e kt  გ. e(ln 2) t 
10 2
58. e( x ) e(2 x 1)  e2
2
57. e 7
 x2
84
59-62 სავარჯიშოებში გაამარტივეთ გამოსახულებები.
59. ა. 5log5 7 ბ. 8log x 2
გ. 1.3log1.3 75
1
დ. log 4 16 ე. log3 3 ვ. log 4  
4
60. ა. 2log2 3 ბ. 10log10 (1/ 2) გ.  log 7
1
დ. log11 121 ე. log121 11 ვ. log 3  
9
61. ა. 2log4 x ბ. 9log3 x გ. log 2 (e(ln 2)(sin x ) )
2 x
62. ა. 25log5 (3x )
ბ. log e (e x ) გ. log4 (2e sin x
).
63, 64 სავარჯიშოებში გამოსახეთ შეფარდებები ნატურალური ლოგარითმების შეფარდების

საშუალებით და გაამარტივეთ.
log 2 x log 2 x log x a
63. ა. ბ. გ.
log 3 x log8 x log x2 a
log9 x log 10
x log a b
64. ა. ბ. გ.
log3 x log 2
x logb a
არკსინუსი და არკკოსინუსი
65-68 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ თითოეული გამოსახულების ზუსტი მნიშვნელობა.
 1   1   3
65. ა. sin 1   ბ. sin 1  გ. sin 1 
 2   2
  2 
 
1  1  1
 3
66. ა. cos 1   ბ. cos 1   გ. cos   დ.
2  2 
 2 
67. ა. arccos(1) ბ. arccos(0)
 1 
68. ა. arcsin(1) ბ. arcsin   
 2
69. თუ f ( x ) არის ურთიერთცალსახა, რა შეიძლება ითქვას შემდეგი ტოლობის შესახებ
g ( x)   f ( x) ? ისიც ურთიერთცალსახა იქნება? პასუხი დაასაბუთეთ.
70. თუ f ( x ) არის ურთიერთცალსახა და არ იღებს ნულის ტოლ მნიშვნელობას, შეიძლება რაიმე
ითქვას h( x )  1 / f ( x ) ტოლობის შესახებ? ისიც ურთიერთცალსახა იქნება? პასუხი
71. დავუშვათ g-ის მნიშვნელობათა არე ეკუთვნის f-ს განსაზღვრის არეს ისე, რომ განსაზღვრულია
კომპოზიცია f g . თუ f და g ურთიერთცალსახა ფუნქციებია, შეიძლება თუა არა რაიმე
ითქვას f g -ის შესახებ? პასუხი დაასაბუთეთ.
72. თუ კომპოზიცია f g ურთიერთცალსახაა, g-ც ურთიერთცალსახა იქნება? პასუხი
73. იპოვეთ ფორმულა შექცეული ფუნქციისთვის f 1 და შეამოწმეთ შემდეგი ტოლობა
(f f 1 )( x)  ( f 1 f )( x)  x , თუ
100 50
ა) f ( x )  ბ) f ( x )  x
1 2 x 1  1.1
85
74. იგივეობა sin 1 x  cos 1 x   / 2 . ნახაზი 1.72 ამყარებს იგივეობას 0  x  1 -თვის. იმისათვის,
 
რომ ის გავრცელდეს დარჩენილ 1, 1 ნაწილზე შეამოწმეთ უშუალო გამოთვლით, რომ მას
ადგილი აქვს x  1, 0 და -1-თვის. შემდეგ, x-ის მნიშვნელობებისთვის  1, 0  -დან. დავუშვათ
x  a, a  0, და გამოიყენეთ (3) და (5) გამოსახულებები ჯამისთვის sin 1 (a)  cos 1 (a).
75. დაიწყეთ y  ln x -ის გრაფიკით. იპოვეთ იმ გრაფიკის განტოლება, რომელიც მიიღება
ა) 3 ერთეულით ქვემოთ წანაცვლებით.
ბ) 1 ერთეულით მარჯვნივ წანაცვლებით.
გ) 1 ერთეულით მარცხნივ და 3 ერთეულით ზევით წანაცვლებით.
დ) 4 ერთეულით ქვევით და 2 ერთეულით მარჯვნივ წანაცვლებით.
ე) y ღერძის მიმართ არეკვლით.
ვ) y  x წრფის მიმართ არეკვლით.
76. დაიწყეთ y  ln x -ს გრაფიკით. იპოვეთ იმ გრაფიკის განტოლება, რომელიც მიიღება
ა) 2-ჯერ ვერტიკალურად გაჭიმვით.
ბ) 3-ჯერ ჰორიზონტალურად გაჭიმვით.
გ) 4-ჯერ ვერტიკალური შეკუმშვით.
დ) 2-ჯერ ჰორიზონტალური შეკუმშვით.
77. x 2  2 x განტოლებას აქვს სამი ამონახსნი: x  2, x  4 . ცნობილია, რომ აქვს კიდევ ერთი
T
ამონახსნი. გამოთვალეთ ეს უკანასკნელი შეძლებისდაგვარად ზუსტად, რის საშუალებასაც
იძლევა გრაფიკი.
T 78. შეიძლება თუა არა, რომ x ln 2 იყოს იგივე რაც 2ln x , x  0 -თვის? დახაზეთ ამ ორი
ფუნქციის გრაფიკი და ახსენით რას ამჩნევთ.
79. რადიოაქტიური დაშლა. რადიოაქტიური ნივთიერების ნახევარ დაშლის პერიოდი 12 საათია.
საწყისად აღებულია ამ რადიაქტიული ნივთიერების 8 გრამის ტოლი რაოდენობა.
ა) გამოსახეთ დარჩენილი ნივთიერების რაოდენობა როგორც t დროის ფუნქცია.
ბ) რა დროის შემდეგ დარჩება 1 გრამი?
80. თანხის გაორმაგება. განსაზღვრეთ რამდენი დრო დაჭირდება $500 ოდენობის ინვესტიციას
გასაორმაგებლად თუ წლიური საპროცენტო განაკვეთი 4.75% -ია?
81. მოსახლეობის ზრდა. გლენბრუკის მოსახლეობა 375,000 -ია და იზრდება წელიწადში 2.25%-თ.
გამოიცანით თუ როდის გახდება მოსახლეობა 1 მილიონი.
82. რადონ-222. რადონ-222 გაზის დაშლის განტოლება მოცემულია ფორმულით y  y0 e0.18t , სადაც
t აღნიშნავს დღეებს. დაახლოვებით რამდენი დრო დაჭირდება ჰაერის დახურულ ნაწილში
რადონის რაოდენობის შემცირებას საწყისი ოდენობიდან 90%-მდე?
86
თავი 1 კითხვები მიმოხილვისთვის
1. რა არის ფუნქცია? რა არის განსაზღვრის არე? მნიშვნელობათა არე? რა არის ფუნქციის ისროვანი
დიაგრამა? მოიყვანეთ მაგალითები.
2. რა არის ნამდვილი ცვლადის ნამდვილ-მნიშვნელობიანი ფუნქციის გრაფიკი? რა არის ვერტიკალური
წრფის ტესტი?
3. რა არის უბან-უბან განსაზღვრული ფუნქცია? მოიყვანეთ მაგალითები.
4. რომელია ფუნქციის ის მნიშვნელოვანი სახეები, რომლებიც ხშირად გამოიყენება კალკულუსში?
მოიყვანეთ თითოეული მათგანის მაგალითი.
5. რა იგულისხმება ზრდად ფუნქციაში? კლებადში? მოიყვანეთ თითოეული მათგანის მაგალითი.
6. რა არის ლუწი ფუნქცია? კენტი ფუნქცია? რა სიმეტრიის თვისებები გააჩნიათ ასეთი ფუნქციების
გრაფიკებს? რა უპირატესობები გააჩნიათ მათ? მოიყვანეთ ისეთი ფუნქციის მაგალითი, რომელიც არც
ლუწია და არც კენტი.
7. თუ f და g არიან ნამდვილი ცვლადის ფუნქციები. რა კავშირი აქვთ f  g , f  g , fg და f /g
ფუნქციების განსაზღვრის არეებს f და g-ს განსაზღვრის არეებთან? მოიყვანეთ მაგალითები.
8. როდის არის შესაძლებელი ერთი ფუნქციიდან მეორეს შედგენა? მოიყვანეთ კომპოზიციების და მათი
მნიშვნელობები სხვადასხვა წერტილებში. აქვს თუ არა მნიშვნელობა ფუნქციებს შორის კომპოზიციის
რიგს?
9. როგორ შეცვლით y  f ( x) განტოლებას იმისათვის, რომ გრაფიკი ამოძრაოთ ვერტიკალურად ზევით
ან ქვევით k -ჯერ? ჰორიზონტალურად მარცხნივ ან მარჯვნივ? მოიყვანეთ მაგალითები.
10. როგორ შეცვლით y  f ( x) განტოლებას იმისათვის, რომ შეკუმშოთ ან გაჭიმოთ გრაფიკი c  1 -ჯერ?
ასახეთ გრაფიკი საკოორდინატო ღერძების მიმართ. მოიყვანეთ მაგალითები.
11. რომელია ელიფსის სტანდარტული განტოლება ცენტრით ( h, k ) -ში? რომელია მისი მთავარი ღერძი?
მინორული ღერძი? მოიყვანეთ მაგალითები.
12. რა არის რადიანული ზომა? როგორ გადაიყვანთ რადიანებს გრადუსებში? გრადუსებს რადიანებში?
13. დახაზეთ ექვსი ძირითადი ტროგონომეტრიული ფუნქციების გრაფიკები. რა სიმეტრიები გააჩნიათ
გრაფიკებს?
14. რა არის პერიოდული ფუნქცია? მოიყვანეთ მაგალითები. რომლებია ექვსი ძირითადი
ტროგონომეტრიული ფუნქციების პერიოდები?
15. დაიწყეთ რა sin 2   cos 2   1 და ფორმულებით cos( A  B) და sin( A  B) , აჩვენეთ თუ როგორ
მიიღება სხვა ტრიგონომეტრიული იგივეობები.
16. როგორ შეესაბამება ზოგადი სინუსის ფუნქციის ფორმულა f ( x)  A sin((2 / B)( x  C ))  D მისი
გრაფიკის წანაცვლებას, გაჭიმვას, შეკუმშვას და ასახვას? მოიყვანეთ მაგალითები. დახაზეთ ზოგადი
სინუსის მრუდი და განსაზღვრეთ A, B, C და D მუდმივები.
17. დაასახელეთ სამი საკითხი, რომლებიც დგება ფუნქციების გრაფიკების კალკულატორის ან
კომპიუტერული პროგრამის საშუალებით დახაზვის დროს. მოიყვანეთ მაგალითები.
18. რა არის ექსპონენციალური ფუნქცია? მოიყვანეთ მაგალითები. ექსპონენტებიც რა წესებს ექვემდებარება?
რით განსხვავდება იგი მარტივი ხარისხოვანი ფუნქციისგან, როგორიცაა f ( x)  x n ? ნამდვილი
სამყაროს რომელ ფენომენებს მოდელირებენ ექსპონენციალური ფუნქციები?
19. რა არის e რიცხვი და როგორ განისაზღვრება იგი? რა არის f ( x)  e x ფუნქციის განსაზღვრისა და
მნიშვნელობათა არეები? როგორია მისი გრაფიკი? რა კავშირშია e x -ს მნიშვნელობები x 2 , x 3 -თან და ა. შ.?
20. რომელ ფუნქციებს აქვთ შებრუნებული? როგორ შეიძლება გავიგოთ, ორი f და g ფუნქცია არიან თუ
არა ერთმანეთის შექცეული? მოიყვანეთ ისეთი ფუნქციების მაგალითები, რომლებიც არიან (არ არიან)
ერთმანეთის შექცეული.
87
21. რა კავშირი აქვთ ფუნქციების და მათი შექცეული ფუნქციების განსაზღვრის არეებს, მნიშვნელობათა
არეებს და გრაფიკებს? მოიყვანეთ მაგალითები.
22. ზოგჯერ რა პროცედურებს იყენებთ იმისათვის, რომ გამოხატოთ x ცვლადის ფუნქციის შექცეული
ფუნქცია როგორც x-ს ფუნქცია?
23. რა არის ლოგარითმული ფუნქცია? რა პირობებს აკმაყოფილებს? რა არის ნატურალური ლოგარითმული
ფუნქცია? რა არის y  ln x ფუნქციის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები? როგორია მისი
გრაფიკი?
24. რა კავშირშია log a x -ს გრაფიკი ln x -ს გრაფიკთან? რა სიმართლეა გამონათქვამში, რომ რეალურად
ერთი ექსპონენციალური და ერთი ლოგარითმული ფუნქცია არსებობს?
25. როგორ განისაზღვრება შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციები? ზოგჯერ როგორ შეგიძლიათ
გამოიყენოთ მართკუთხა სამკუთხედები ამ ფუნქციების მნიშვნელობების მოსაძებნად? მოიყვანეთ
მაგალითები.
თავი 1 პრაქტიკული სავარჯიშოები
1. გამოსახეთ წრის ფართობი და წრეწირის სიგრძე როგორც რადიუსის ფუნქციები. შემდეგ გამოსახეთ
ფართობი როგორც წრეწირის სიგრძის ფუნქცია.
2. გამოსახეთ სფეროს რადიუსი როგორც სფეროს ზედაპირის ფართობის ფუნქცია. შემდეგ გამოსახეთ
ზედაპირის ფართობი როგორც მოცულობის ფუნქცია.
3. P წერტილი პირველ მეოთხედში მდებარეობს y  x 2 პარაბოლაზე. გამოსახეთ P წერტილის
კოორდინატები, როგორც P წერტილისა და კოორდინატთა სათავის შემაერთებელი წრფის დახრის
შესაბამისი კუთხის ფუნქცია.
4. მშრალი-ჰაერის ბალონი, რომელიც მოძრაობს ზევით ზედაპირიდან დაფიქსირდა მანძილის საზომი
მოწყობილობის მიერ, რომელიც განლაგებულია 500 ფუტის მოშორებით ბალონის საწყისი
წერტილიდან. გამოსახეთ ბალონის წონა როგორც იმ წრფის მიწასთან დახრის ფუნქცია, რომელიც
გადის მანძილის საზომ მოწყობილობასა და ბალონის მდებარეობაზე.
5-8 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ არის თუ არა ფუნქციის გრაფიკი სიმეტრიული y ღერძის მიმართ,
სათავის მიმართ, ან არცერთის მიმართ.
5. y  x1 5 6. y  x 2 5
8. y  e x
2
7. y  x 2  2 x  1
9-16 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ ფუნქცია ლუწია, კენტია თუ არც ერთი და არც მეორე.
9. y  x2  1 10. y  x5  x3  x
11. y  1  cos x 12. y  srcx tan x
x 1 4
13. y  14. y  x  sin x
x3  2 x
15. y  x  cos x 16. y  x cos x
17. დავუშვათ, რომ f და g კენტი ფუნქციებია და განსაზღვრულია მთელს ნამდვილ ღერძზე. შემდეგი
ფუნქციებიდან რომელია (სადაც განსაზღვრულია) ლუწი? კენტი?
ა. fg ბ. f 3 გ. g (sec x) დ. g
18. თუ f (a  x)  f (a  x ) , აჩვენეთ, რომ g ( x )  f ( x  a ) არის ლუწი ფუნქცია.
სავარჯიშოებში 19-28 იპოვეთ ა) განსაზღვრის არე და ბ) მნიშვნელობათა არე.
88
19. y  x  1 20. y  2  1  x
21. y  16  x 2 22. y  32  x  1
23. y  2e  x  3 24. y  tan(2 x   )

25. y  2sin(3x   )  1 26. y  x 2 5
27. y  ln( x  3)  1 28. y  1  3 2  x

29. მოყვანილი ფუნქციებიდან რომელია ზრდადი? კლებადი? არც ერთი და არცე მეორე?
იპოვეთ
ა) სფეროს მოცულობა როგორც მისი რადიუსის ფუნქცია
ბ) უდიდესი მთელი რიცხვის ფუნქცია
გ) დედამიწის ზღვის დონის ზემოთ სიმაღლე როგორც ატმოსფეროს წნევის ფუნქცია (დაშვებული
არანულოვანად)
დ) კინეტიკური ენერგია როგორც ნაწილაკის სიჩქარის ფუნქცია.
30. იპოვეთ უდიდესი ინტერვალი, რომელზეც მოცემული ფუნქცია ზრდადია.
ა. f ( x)  x  2  1 ბ. f ( x)  ( x  1) 2
გ. g ( x)  (3x  1)1 3 დ. R( x)  2 x  1

31, 32 სავარჯიშოებში იპოვეთ ა) განსაზღვრის არე და ბ) მნიშვნელობათა არე.
  x ,  x  2,  2  x  1
4 x0 
31. y   32. y   x, 1  x  1
 x , 0 x4  x  2,
 1 x  2
33, 34 სავარჯიშოებში დაწერეთ უბნობრივ განსაზღვრული ფუნქციის შესაბამისი ფორმულა.
ფუნქციათა კომპოზიციები
35, 36 სავარჯიშოებში იპოვეთ
ა. ( f g )(1) ბ. ( g f )(2)
გ. ( f f )( x) დ. (g g )( x)
1 1
35. f ( x)  , g ( x)  36. f ( x)  2  x, g ( x)  x  1
x x2
37, 38 სავარჯიშოებში ა) გამოსახეთ კომპოზიციები f g და g f და იპოვეთ თითოეული მათგანის ბ)
განსაზღვრის არე და გ) მნიშვნელობათა არე.
37. f ( x)  2  x 2 , g ( x)  x  2 38. f ( x)  x , g ( x)  1  x
39, 40 სავარჯიშოებში დახაზეთ f და f g -ის გრაფიკები.
 x  2,  4  x  1
  x  1, 2 x0
39. f ( x)  1, 1  x  1 40. f ( x)  
 x  2,  x  1, 0 x2
 1 x  2
89
კომპოზიციები აბსოლუტური მნიშვნელობებით 41-48 სავარჯიშოებში დახაზეთ f1 და f 2 ფუნქციების
გრაფიკები ერთად. შემდეგ აღწერეთ თუ როგორ აისახება f 2 -ის აბსოლუტური მნიშვნელობის აღება f1 -
ის გრაფიკზე.
f1 ( x ) f 2 ( x)
41. x x
2
42. x 2 x
43. x 3 | x3 |
44. x 2  x | x2  x |
45. 4  x 2 | 4  x2 |
1 1
46.
x |x|
47. x | x|
48. sin x sin | x |
გრაფიკების გარდაქმნა და კუმშვა-გაჭიმვა

49. დავუშვათ მოცემულია g ფუნქციის გრაფიკი. დაწერეთ იმ გრაფიკების განტოლებები, რომლებიც
მიიღება g ფუნქციის გრაფიკიდან, წანაცვლებით, კუმშვა-გაჭიმვით, ან არეკვლით, როგორც აღნიშნულია.
1
ა) ერთეულით ზევით, 3-ით მარჯვნივ
2
2
ბ) 2 ერთეულით ქვევით, -ით მარცხნივ
3
გ) y ღერძის მიმართ არეკვლა
დ) x ღერძის მიმართ არეკვლა
ე) 5-ჯერ ვერტიკალური გაჭიმვა
ვ) 5-ჯერ ჰორიზონტალური შეკუმშვა
50. აღწერეთ თუ როგორ მიიღება თითოეული გრაფიკი y  f ( x) -ს გრაფიკისგან.
ა. y  f ( x  5) ბ. y  f (4 x)
გ. y  f (3x) დ. y  f (2 x  1)
x 1
ე. y  f    4 ვ. y  3 f ( x) 
3 4
51-54 სავარჯიშოებში დახაზეთ თითოეული ფუნქციის გრაფიკი, არა წერტილების დასმით, არამედ
ფიგურა 1.15-1.17-ზე მოცემული რომელიმე სტანდარტული ფუნქციის გრაფიკიდან გამომდინარე და
შემდგომ შესაბამისი ცვლილების გამოყენებით.
x x
51. y   1  52. y  1 
2 3
1
53. y  1 54. y  (5 x)1 3
2 x2
ტრიგონომეტრია
55-58 სავარჯიშოებში დახაზეთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი. რა არის იმ ფუნქციის პერიოდი?
x
55. y  cos 2 x 56. y  sin
2
x
57. y  sin  x 58. y  cos
2
90
 
59. დახაზეთ y  2 cos  x   ფუნქციის გრაფიკი.
 3
 
60. დახაზეთ y  1  sin  x   ფუნქციის გრაფიკი.
 4
61-64 სავარჯიშოებში ABC მართკუთხა სამკუთხედია C მართი კუთხით. A, B და C კუთხეების
მოპირადპირე გვერდებია შესაბამისად a, b და c.
61. ა) იპოვეთ a და b თუ c  2, B   / 3.
ბ) იპოვეთ a და c თუ b  2, B   / 3.
62. ა) გამოსახეთ a გვერდი A და c -ს საშუალებით.
ბ) გამოსახეთ a გვერდი A და b-ს საშუალებით.
63. ა) გამოსახეთ a გვერდი B და b-ს საშუალებით.
ბ) გამოსახეთ c გვერდი A და a-ს საშუალებით.
64. ა) sin A გამოსახეთ a და c-ს საშუალებით.
ბ) sin A გამოსახეთ b და c-ს საშუალებით.
65. ბოძის სიმაღლე ორი მავთული გაჭიმულია ვერტიკალური ბოძის T წვეროდან მიწაზე მონიშნულ B და
C წერტილებამდე, სადაც C 10 მეტრით უფრო ახლოსაა ბოძის ძირთან, ვიდრე B. თუ BT და CT
მავთულები ქმნიან შესაბამისად 35 და 50 გრადუსიან კუთხეებს ჰორიზონტალურ სიბრტყესთან,
მაშინ რა სიმაღლისაა ბოძი?
66. საჰაერო ბურთის სიმაღლე A და B პოზიციაზე მდგომი 2 კმ-ით დაშორებული დამკვირვებლები,
ერთდროულად აკვირდებია იმას, რომ საჰაერო ბურთის ასვლის კუთხეს იყოს შესაბამისად 40 და 70-
ის ტოლი. იპოვეთ ბურთის სიმაღლე, თუ საჰაერო ბურთი არის უშუალოდ A და B შორის გავლებულ
მონაკვეთზე მდებარე წერტილის მაღლა.
67. ა) დახაზეთ f ( x)  sin x  cos( x / 2) ფუნქციის გრაფიკი.
T
ბ) რა იქნება ამ ფუნქციის პერიოდი?
გ) დაადასტურეთ ბ) ნაწილში მიღებული პასუხი ალგებრულად.
68. ა) დახაზეთ f ( x)  sin(1 / x) ფუნქციის გრაფიკი.
T
ბ) იპოვეთ f ფუნქციის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
გ) არის თუ არა f ფუნქცია პერიოდული? პასუხი დაასაბუთეთ.
ტრანსცენდეტული ფუნქციები
69-72 სავარჯიშოებში იპოვეთ თითოეული ფუნქციის განსაზღვრის არე.
69. ა. f ( x)  1  e sin x ბ. g ( x)  e x  ln x
2
70. ა. f ( x)  e1 x ბ. g ( x)  ln | 4  x 2 |
x
71. ა. h( x)  sin 1   ბ. f ( x)  cos1 ( x  1)
3
72. ა. h( x)  ln(cos1 x ) ბ. f ( x)    sin 1 x
73. თუ f ( x)  ln x და g ( x)  4  x 2 , იპოვეთ f g, g f , f f, g g ფუნქციები და მათი
განსაზღვრის არეები.
74. განსაზღვრეთ f ფუნქცია ლუწია, კენტია თუ არც ერთი და არც მეორე.
ა. f ( x)  e x ბ. f ( x)  1  sin 1 ( x)
2
გ. f ( x) | e x | დ. f ( x)  eln| x|1
75. დახაზეთ ერთად (რამდენსაც შეძლებთ) ln x, ln 2 x, ln 4 x, ln 8 x, ln16 x ფუნქციების გრაფიკები
T
0  x  10 -სათვის. რას ამჩნევთ? ახსენით.
91
T 76. დახაზეთ y  ln( x 2  c) c  4,  2, 0, 3 და 5 -სათვის. როგორ იცვლება გრაფიკი c-ს შეცვლის
დროს?
T 77. დახაზეთ y  ln sin x საზღვრებში 0  x  22,  2  y  0 . ახსენით რას ამჩნევთ. როგორ
შეცვლიდით ფორმულას რკალების ამობრუნებით?
T 78. დახაზეთ ერთად შემდეგი სამი ფუნქციის გრაფიკი y  x a , y  a x და y  log a x ერთი და
იგივე სიბრტყეზე a  2, 10 და 20-თვის. ამ ფუნქციებიდან რომელს აქვს უდიდესი მნიშვნელობა და
რომელს x-ის დიდი მნიშვნელობებისათვის?
79, 80 სავარჯიშოებში იპოვეთ თითოეული შედგენილი ფუნქციის განსაზღვირისა და მნიშვნელობათა
არეები. შემდეგ დახაზეთ ეს კომპოზიციები ცალკე სიბრტყეებზე. გიჩვენებენ თუ არა რაიმეს ეს
გრაფიკები? პასუხი დაასაბუთეთ ყველა იმ განსხვავებაზე რასაც შეამჩნევთ.
79. ა. y  sin 1 (sin x) ბ. y  sin(sin 1 x )
80. ა. y  cos 1 (cos x) ბ. y  cos(cos 1 x)
81. გამოიყენეთ გრაფიკი რათა დაადგინოთ არის თუ არა f ფუნქცია ურთიერთცალსახა.
x x
ა) f ( x )  x 3  ბ) f ( x )  x 
3
2 2
82. გამოიყენეთ გრაფიკი იმისათვის, რომ იპოვოთ x ცვლადის ნიშვნელობა მესამე რიგის
T
ათწილადის სიზუსტით რომლისთვისაც e x  10, 000, 000.
83. ა) აჩვენეთ, რომ f ( x)  x და g ( x) 
3 3
x არიან ერთმანეთის შებრუნებული ფუნქციები.
T
ბ) დახაზეთ f და g ფუნქციების გრაფიკები იმგვარად, რომ გამოჩნდეს მათი გადაკვეთის წერილები:
1, 1 და  1,  1 . დარწმუნდით, რომ ნახაზი აჩვენებს საჭირო სიმეტრიას y  x წრფის მიმართ.
84. ა) აჩვენეთ, რომ h( x)  x 3 / 4 და k ( x)   4 x  არიან ერთმანეთის შებრუნებული ფუნქციები.
1/3
T
ბ) დახაზეთ h და k ფუნქციები ისე, რომ ჩანდეს მათი გადაკვეთის წერტილები:  2, 2  და  2,  2  .
დარწმუნდით, რომ ნახაზი აჩვენებს საჭირო სიმეტრიას y  x წრფის მიმართ.
თავი 1 დამატებითი სავარჯიშოები
1. არსებობს თუ არა ისეთი ორი f და g ფუნქცია, რომ f g  g f ? პასუხი დაასაბუთეთ.
2. არსებობს თუ არა ისეთი ორი f და g ფუნქცია, რომელთაც აქვთ შემდეგი თვისება: f და g ფუნქციის
გრაფიკები არ არიან წრფეები, მაგრამ f g არის წრფე? პასუხი დაასაბუთეთ.
3. თუ f ( x) კენტი ფუნქციაა, მაშინ რა შეიძლება ითქვას g ( x)  f ( x)  2 -ზე? რა მოხდება თუ f ლუწი
იქნება?
4. თუ g ( x ) კენტი ფუნქციაა, რომელიც განსაზღვრულია x-ს ყველა მნიშვნელობისათვის, მაშინ რა
შეიძლება ითქვას g (0) -ზე? პასუხი დაასაბუთეთ.
5. დახაზეთ x  y  1  x განტოლების გრაფიკი.
6. დახაზეთ y  y  x  x განტოლების გრაფიკი.

იგივეობების მიღება და დამტკიცებები
7. დაამტკიცეთ შემდეგი იგივეობები.
1  cos x sin x 1  cos x x
ა.  ბ.  tan 2
sin x 1  cos x 1  cos x 2
92
8. დაასაბუთეთ კოსინუსების წესის (თეორემის) „ოქროს წესი“. (წყარო: (Source: ”Proof without Words:
The Law on Cosines”, Sidney H. Kung, Mathematics Magazine, Vol. 63, No.5, Dec.1990, p. 342).
9. აჩვენეთ, რომ ABC სამკუთხედის ფართობი მოიცემა ფორმულით

1 2 ab sin C  1 2 bc sin A  1 2 ca sin B.
10. აჩვენეთ, რომ ABC სამკუთხედის ფართობი მოიცემა ფორმულით s( s  a)( s  b)( s  c) , სადაც
s  (a  b  c) / 2 არის სამკუთხედის ნახევარპერიმეტრი.
11. აჩვენეთ, რომ თუ f არის ორივე ლუწიც და კენტიც, მაშინ f ( x)  0 ყველა x-სათვის f-ს განსაზღვრის
არიდან.
12. ა) ლუწ-კენტობის დეკომპოზიციები: ვთქვათ, f არის ფუნქცია, რომლის განსაზღვრის არე
სიმეტრიულია კოორდინატთა სათავის მიმართ (ეს იმას ნიშნავს, რომ თუ x ეკუთვნის განსაზღვრის
არეს, მაშინ ასევე  x-ც ეკუთვნის განსაზღვრის არეს). აჩვენეთ, რომ f შეიძლება წარმოიდგინოს,
როგორც ლუწი და კენტი ფუნქციების ჯამი:
f ( x)  E ( x)  O( x) ,
სადაც E ლუწი ფუნქციაა, ხოლო O კენტი. (მინიშნება: ვთქვათ, E ( x)  ( f ( x)  f ( x)) / 2 . აჩვენეთ, რომ
E (  x)  E ( x) , ანუ, ის რომ E ლუწი ფუნქციაა. შემდეგ აჩვენეთ, რომ O( x)  f ( x)  E ( x) კენტი ფუნქციაა.)
ბ) ერთადერთობა: აჩვენეთ, რომ არსებობს f-ის როგორც ლუწი და კენტი ფუნქციების ჯამის სახით
ჩაწერის ერთადერთი გზა (მინიშნება: ერთი გზა ნაჩვენებია ა)-ში. თუ ასევე f ( x )  E1 ( x )  O1 ( x ) ,
სადაც E1 ლუწია, ხოლო O1 კენტი, აჩვენეთ, რომ E  E1  O1  O . შემდეგ გამოიყენეთ სავარჯიშო
11 იმისათვის, რომ აჩვენოთ ტოლობები E  E1 და O  O1 .)

გრაფიკული გამოკვლევები - პარამეტრების ეფექტები
13. რა იცვლება y  ax 2  bx  c ფუნქციის გრაფიკში, თუ

ა) a იცვლება, ხოლო b და c ფიქსირებულია?
ბ) b იცვლება (a და c ფიქსირებულია, a  0 )?
გ) c იცვლება (a და b ფიქსირებულია, a  0 )?
14. რა იცვლება y  a( x  b)3  c ფუნქციის გრაფიკში, თუ
ა) a იცვლება, ხოლო b და c ფიქსირებულია?
ბ) b იცვლება (a და c ფიქსირებულია, a  0 )?
გ) c იცვლება (a და b ფიქსირებულია, a  0 )?
გეომეტრია
15. ობიექტის გრავიტაციის ცენტრი მოძრაობს მუდმივი v სიჩქარით წრფეზე, რომელიც გადის სათავის
მახლობლად. ამ ამოცანის თანმხლები ნახაზი გვიჩვენებს საკოორდინატო სისტემას და მოძრაობის
93
ხაზს. წერტილები უჩვენებენ პოზიციებს ერთი წამის ინტერვალით. რატომ არიან ნახაზზე მოცემული
ფართობები A1 , A2 , , A5 ერთმანეთის ტოლი? კეპლერის ტოლ ფართობთა წესის თანახმად (იხილეთ
პუნქტი 13.6), წრფე, რომელიც აერთებს ობიექტის გრავიტაციის ცენტრს სათავესთან ჩამოკვეთს ტოლ
ფართობებს თანაბარ დროში. (მანძილი მოცემული კილომეტრებში.)
16. ა) იპოვეთ ამ ამოცანის თანმხლებ ნახაზზე მოცემული ABC სამკუთხედის AB გვერდის შუა P
წერტილსა და სათავის შემაერთებელი წრფის დახრილობა ( a, b  0 ).
ბ) როდის არის OP მონაკვეთი AB გვერდის პერპენდიკულარული?

17. განიხილეთ ამ ამოცანის თანმხლებ ნახაზზე მოცემული 1-ის ტოლი რადიუსის მეოთხედი-წრეწირი
და მართკუთხა სამკუთხედები ABE და ACD. გამოიყენეთ სტანდარტული ფართობის ფორმულები და
დაადგინეთ, რომ
1  1 sin 
sin  cos   
2 2 2 cos 
18. ვთქვათ, f ( x)  ax  b და g ( x)  cx  d . რა პირობებს უნდა აკმაყოფილებდნენ a, b, c, d მუდმივები

იმისათვის, რომ x-ს ყოველი მნიშვნელობისათვის ადგილი ქონდეს ტოლობას ( f g )( x)  ( g f )( x) ?
19. განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები: დავუშვათ, რომ a  0, b  1 და b  0 . განსაზღვრეთ
შემდეგი ფუნქციის განსაზღვრისა და მნიშვნელობათა არეები.
ა) y  a(bc  x )  d ბ) y  a logb ( x  a )  d
20. შებრუნებული ფუნქციები: ვთქვათ,
ax  b
, c  0, ad  bc  0 .
f ( x) 
cx  d
ა) მოიყვანეთ დამაჯერებელი არგუმენტი იმისა, რომ f არის ურთიერთცალსახა ფუნქცია.
94
ბ) გამოსახეთ f-ის შებრუნებული ფუნქცია ფორმულით.
21. გაუფასურება: სმის ჰაულინგმა შეიძინა 18-ბორბლიანი სატვირთო მანქანა, რომლის ღირებულებაა
$1000,000. სატვირთო მანქანა უფასურდება მუდმივი კოეფიციენტით, კერძოდ $10,000-ით წელიწადში 10
წლის მანძილზე.
ა) დაწერეთ გამოსახულება, რომელიც იძლევა y ღირებულებას x წლის შემდეგ.
ბ) როდის გახდება სატვირთო მანქანის ღირებულება $55,000 -ის ტოლი?
22. წამლის შეწოვა წამალი შეჰყავთ ვენაში ტკივილის გასაყუჩებლად. ფუნქცია
f (t )  90  52ln(1  t ), 0t 4
უჩვენებს სხეულში დარჩენილი წამლის ერთეულების რაოდენობას t საათის შემდეგ.
ა) რა იყო თავდაპირველად შეყვანილი წამლის ერთეულების რაოდენობა?
ბ) რამდენი იქნება ის 2 საათის შემდეგ?
გ) დახაზეთ f-ის ფუნქციის გრაფიკი.
23. ინვესტიციის დროის გამოთვლა: თუ ჯოანიტა შეიტანს საპენსიო ანგარიშზე $1500 ინვესტიციას 8%
წლიური სარგებლით, მაშინ რამდენი ხანი დაჭირდება, რომ ეს ერთჯერადი შენატანი გახდეს $5000-
ის ტოლი?
24. 70-ს წესი: თუ გამოიყენებთ მიახლოვებას ln 2  0.70 (ნაცვლად 0.69314...-ისა), შეგიძლიათ მიიღოთ ე.წ.
ცერა თითის წესი, რომელიც გვეუბნება, რომ „იმის დასადგენად თუ რამდენი წელია საჭირო ფულის
გასაორმაგებლად, როდესაც თანხა ინვესტირებულია მუდმივი r საპროცენტო განაკვეთით, უნდა გაყოთ
70r-ზე“. მაგალითად, 5%-იანი სარგებლის მქონე ინვესტირებული თანხა გაორმაგდება დაახლოვებით
70/5=14 წელიწადში. თუ გინდათ თანხა გააორმაგოთ 10 წელიწადში, უნდა მოახდინოთ თანხის
ინვესტიცია 70/10=7%-იანი საპროცენტო განაკვეთით. ახსენით თუ როგორ მიიღება 70-ის წესი
(ანალოგიურად „72-ის წესში“ გამოიყენება 72 ნაცვლად 70-ისა, რადგან 72-ს აქვს უფრო მეტი მთელი
გამყოფი.)
x
25. რომელი დადებითი x-სთვის სრულდება ტოლობა x( x )  ( x x ) x ? პასუხი დაასაბუთეთ.
26. ა) თუ (ln x) x  (ln 2) 2 , მაშინ აუცილებელია, რომ x  2 ტოლობას ქონდეს ადგილი?
T
ბ) თუ (ln x) x  2 ln 2 , მაშინ აუცილებელია, რომ x  1 2 ტოლობას ქონდეს ადგილი?
პასუხი დაასაბუთეთ.
27. შეფარდება (log 4 x) (log 2 x) რომელი მუდმივი რიცხვია? პასუხი დაასაბუთეთ.
28. log x 2 და log 2 x : როგორ შეიძლება f ( x)  log x (2) -ის შედარება შემდეგ ფუნქციასთან
T
g ( x )  log 2 ( x ) ? არსებობს ერთადერთი გზა ამის გასარკვევად.
ა) გამოიყენეთ განტოლება log a b  (ln b) (ln a) იმისათვის, რომ f ( x) და g ( x) გამოსახოთ
ნატურალური ლოგარითმის სახით.
ბ) დახაზეთ f და g ერთად. შეაფასეთ f-ის ყოფაქცევა g-ის ნიშნებისა და მნიშვნელობების მიმართ.
თავი 1 პროექტები გამოთვლითი ტექნოლოგიების გამოყენებით

Mathematica-ს მიმოხილვა
Mathematica-ს მიმოხილვა საკმარისია, რომ დასრულდეს Mathematica-ს მოდულები, განთავსებული
ვებგვერდზე.
Mathematica/Maple მოდული:
მოდელირების ცვლილება: წყაროები, უსაფრთხო მგზავრობა, რადიოაქტიურობა, ხეები, თევზები და
ძუძუმწოვრები
ააგეთ და ინტერპრეტაცია გაუკეთეთ მათემატიკურ მოდელებს, გაანალიზეთ და გააუმჯობესეთ ისინი,
და იწინასწარმეტყველეთ მათი გამოყენება.
95
2
ზღვრები და უწყვეტობა
მიმოხილვა XVII საუკუნეში მათემატიკოსები დაინტერესებულნი იყვნენ დედამიწის
მახლობელი ობიექტების, აგრეთვე პლანეტებისა და ვარსკვლავების მოძრაობის შესწავლით. ეს
კვლევა მოიცავდა მოძრავი ობიექტების სიჩქარის, აგრეთვე მისი მიმართულების დადგენას დროის
ნებისმიერ მომენტში. მათ იცოდნენ, რომ ეს მიმართულება ემთხვეოდა მოძრაობის ტრაექტორიის
მხების მიმართულებას. ზღვრის ცნება წარმოადგენს საფუძველს მოძრავი ობიექტის სიჩქარის და
წირის მხების დადგენაში. ჩვენ ვიყენებთ ზღვრებს ფუნქციის ცვლილების აღსაწერად. ზოგი
ფუნქცია იცვლება უწყვეტად; x -ის მცირე ცვლილება იწვევს f  x  ფუნქციის აგრეთვე მცირე
ცვლილებას. სხვა ფუნქციების ცვლილებები კი შეიძლება იყოს ნახტომისებური, ქაოსური ან
გააჩნდეთ უსასრულო ზრდადობისა და კლებადობის ტენდენცია. ზღვრის ცნება გვაძლევს
საშუალებას ზუსტად განვასხვავოთ ფუნქციის ცვლილებების ეს შემთხვევები.
ცვლილების სიჩქარე და მრუდის მხები

2.1
კალკულუსი წარმოადგენს ინსტრუმენტს იმის გასაგებად, თუ როგორ იცვლება
ფუნქციური დამოკიდებულებები, ისეთები, როგორებიცაა მოძრავი ობიექტის მდებარეობა და მისი
სიჩქარე დროის მიმართ ან წირის დახრილობის ცვალებადობა მასზე მოძრავი წერტილის მიმართ.
ამ ნაწილში გავეცნობით ცვლილების საშუალო და მყისიერი სიჩქარის იდეებს და ვაჩვენებთ, რომ
ისინი მჭიდროდ არიან დაკავშირებული წირის დახრილობასთან P წერტილში. მომდევნო თავში
მოვიყვანთ ამ მნიშვნელოვანი ცნებების ზუსტ განსაზღვრებებს, ახლა კი არაფორმალური მიდგომის
გამოყენებით დავინახავთ, თუ როგორ მივყავართ მათ ამ თავის მთავარ იდეაზე – ზღვრის ცნებაზე.
თქვენ დაინახავთ, რომ ეს ზღვრები მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ კალკულუსში და
ცვლილებების შესწავლაში.
საშუალო და მყისიერი სიჩქარე
ისტორიული ბიოგრაფია
გალილეო გალილეი (1564-1642)
XVI საუკუნის ბოლოს გალილეომ აღმოაჩინა, რომ დედამიწის ზედაპირის მახლობლად

უძრავი მდგომარეობიდან მყარი სხეულის თავისუფლად ვარდნის შედეგად გავლილი მანძილი
პროპორციულია დროის კვადრატის. ამ ტიპის მოძრაობას ეწოდება თავისუფალი ვარდნა და
იგულისხმება, რომ ჰაერის წინაღობა არის იმდენად უმნიშვნელო, რომ მას არ შეუძლია შეანელოს
120
ობიექტის ვარდნა და, რომ გრავიტაციის ძალა არის მასზე მოქმედი ერთადერთი ძალა. თუ y -ით
აღვნიშნავთ ძირს დაცემამდეt დროში განვლილ მანძილს, მაშინ გალილეოს კანონის თანახმად
y  16t 2 ,
სადაც 16 არის (მიახლოებითი) პროპორციულობის მუდმივი, თუ y იზომება ფუტებში (როცა y
იზომება მეტრებში, მაშინ ეს მუდმივი ტოლია 4.9 -ის).
მოძრავი სხეულის საშუალო სიჩქარე დროის რაიმე შუალედში განისაზღვრება გავლილი
მანძილის გაყოფით დროის ამ შუალედზე.საზომი ერთეულია: კილომეტრი საათში, მეტრი წამში,
ან რაიმე სხვა, შესაბამისად ამოცანისა.
მაგალითი 1. მაღალი ციცაბო კლდის წვეროს მოსწყდა ქანი. რისი ტოლია მისი საშუალო
სიჩქარე?
(ა) ვარდნის პირველი 2 წამის განმავლობაში?
(ბ) ერთი წამის განმავლობაში, ვარდნის პირველი წამიდან მეორე წამამდე?
ამოხსნა. მოწყვეტილი ქანის საშუალო სიჩქარე დროის მოცემულ ინტერვალში ტოლია

მანძილის  y ცვლილების დროის t ინტერვალთან შეფარდებისა (ნაზრდი, როგორიცაა  y და
t განხილულია დანართი 3-ში). თუ მანძილს გავზომავთ ფუტში, ხოლო დროს წამებში, გვექნება
შემდეგი გამოთვლები:
y 16  2   16  0 
2 2
(ა) პირველი ორი წამის განმავლობაში:   32 ფტ/წმ;

t 20
y 16  2   16 1
2 2
(ბ) პირველი წამიდან მეორე წამამდე:   48 ფტ/წმ.

t 2 1
ჩვენ უნდა დავადგინოთ ვარდნილი ობიექტის მყისიერი სიჩქარე t0 მომენტში. ამისათვის
გამოვიყენოთ საშუალო სიჩქარე დროის რაიმე ინტერვალში და დავაკვირდეთ მის ცვლილებას,
როცა ინტერვალი უფრო და უფრო მცირდება დაწყებული t0 -დან. შემდეგი მაგალითი იძლევა ამ
პროცესის ილუსტრაციას, აქ დისკუსია იქნება არაფორმალური, მაგრამ ის გახდება ზუსტი მესამე
თავში.
მაგალითი 2. ვიპოვოთ წინა მაგალითში მოყვანილი მოწყვეტილი ქანის სიჩქარე t  1 და

t  2 წმ.
ამოხსნა. ჩვენ შეგვიძლია გამოვთვალოთ მისი საშუალო სიჩქარე დროის t0 , t0  h

ინტერვალში, თუ ავიღებთ t  h , როგორც
y 16  t0  h   16t0
2 2
 . (1)
t h
მარტივად ამ ფორმულის გამოყენება მყისიერი სიჩქარის გამოსათვლელად დროის ზუსტი t0
მომენტისათვის არ შეიძლება მასში h0 ჩასმით, რადგან არ შეგვიძლია ნულზე გაყოფა. მაგრამ
შეგვიძლია გამოვიყენოთ ეს ფორმულა საშუალო სიჩქარის გამოსათვლელად დროის უფრო მცირე
ინტერვალებისთვის დაწყებული t 1 და t  2. როდესაც ამას ვაკეთებთ, ვღებულობთ შემდეგ
სურათს (ცხრილი 2.1).
121
ცხრილი 2.1. საშუალო სიჩქარე დროის მოკლე t0 , t0  h ინტერვალებში
y 16  t0  h   16t0
2 2
საშუალო სიჩქარე: 
t h
დროის ინტერვალის სიგრძე საშუალო სიჩქარე h სიგრძის საშუალო სიჩქარე h სიგრძის
h დროის ინტერვალისთვის დროის ინტერვალისთვის
დაწყებული t0  1 დაწყებული t0  2
1 48 80
0.1 33.6 65.6
0.01 32.16 64.16
0.001 32.016 64.016
0.001 32.0016 64.0016
საშუალო სიჩქარე ინტერვალებისთვის დაწყებული t0  1 -დან, გვიჩვენებს მიახლოებას ზღვრულ

32 მნიშვნელობაზე, როცა დროის ინტერვალის სიგრძე მცირდება. ეს გვაფიქრებინებს, რომ ქანის
ვარდნის სიჩქარე დროის t0  1 წმ-თვის არის 32ფტ/წმ. ახლა დავადასტუროთ ეს ალგებრულად.
თუ ავიღებთ t0  1 და (1) ტოლობის მრიცხველს გავხსნით და გავამარტივებთ, მივიღებთ
 
 2


y 16 1  h   16 1 16 1  2h  h  16 32h  16h 2
2 2
 32  16h .
t h h h
ნულისაგან განსხვავებული h -ის მნიშვნელობებისთვის მარჯვენა და მარცხენა გამოსახულებები
ტოლფასია და საშუალო სიჩქარე ტოლია 32  16h ფტ/წმ. ახლა შეგვიძლია დავინახოთ, რატომ აქვს
საშუალო სიჩქარეს ზღვრული მნიშვნელობა 32  16  0   32 ფტ/წმ, როცა h უახლოვდება 0 -ს.
ანალოგიურად, თუ (1) ტოლობაში ავიღებთ t0  2 , გვექნება
y
 64  16h
t
h  0 -სთვის. როცა h სულ უფრო და უფრო უახლოვდება 0 -ს, საშუალო სიჩქარე იღებს ზღვრულ
მნიშვნელობას 64 ფტ/წმ, როგორც ეს წარმოდგენილია ცხრილ 2.1-ში.
ვარდნადი ობიექტის საშუალო სიჩქარე არის უფრო ზოგადი იდეის მაგალითი, რომელსაც
შემდგომ განვიხილავთ.
ცვლილების საშუალო სიჩქარე და მრუდის მკვეთი
ნებისმიერი მოცემული y  f  x  ფუნქციისთვის გამოვთვლით y -ის ცვლილების საშუალო

სიჩქარეს x -ის მიმართ  x1 , x2  ინტერვალზე, თუ y -ის ცვლილებას y  f  x2   f  x1  გავყოფთ
ინტერვალის x  x2  x1  h სიგრძეზე, სადაც განიხილება ეს ცვლილება (აქ და შემდგომში
აღნიშვნების გასამარტივებლად x -ის ნაცვლად ვისარგებლებთ h სიმბოლოთი).
განსაზღვრება. y  f  x  ფუნქციის x -ის მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარე
 x1 , x2  ინტერვალზე ეწოდება შეფარდებას

y f  x2   f  x1  f  x1  h   f  x1 
  , h  0.
x x2  x1 h
122
გეომეტრიულად,  x1 , x2  -ზე f -ის ცვლილების სიჩქარე არის P  x1 , f  x1   და
Q  x2 , f  x2   წერტილებზე გამავალი წრფის დახრილობა (ფიგურა 2.1). გეომეტრიაში წირის ორი

წერტილის შემაერთებელ წრფეს ეწოდება წირის მკვეთი. მაშასადამე, x1 -დან x2 -მდე f -ის
ცვლილების საშუალო სიჩქარე PQ მკვეთის დახრილობაა. ვნახოთ, რა ხდება, როცა წირის
გასწვრივ მოძრავი Q წერტილი უახლოვდება P -ს, ანუ განსახილველი ინტერვალის h სიგრძე
უახლოვდება ნულს.
მკვეთი
y
ფიგურა 2.1 y  f  x  გრაფიკის მკვეთი. მისი დახრილობაა , f -ის ცვლილების
x
საშუალო სიჩქარე  x1 , x2  ინტერვალში
მრუდის დახრილობის განსაზღვრა
ჩვენ ვიცით, რა იგულისხმება წრფის დახრილობაში, რომელიც მიგვითითებს სიჩქარეზე,

რომლითაც იგი იზრდება ან კლებულობს წრფივი ფუნქციის გრაფიკის შესაბამისად. მაგრამ რა
უნდა იყოს მრუდის დახრილობა მის რომელიმე P წერტილში? თუკი ამ წერტილში არსებობს
მხები წრფე (რომელიც წრეწირის მხების მსგავსად შეეხება მრუდს), მის დახრილობას ვუწუდოთ
მრუდის დახრილობა P წერტილში. ასე რომ, ჩვენ გვჭირდება მრუდის მხების ზუსტი განსაზღვრა
მის წერტილში. წრეწირისთვის შეხება – მარტივადაა – მხები წრფე შეხების წერტილში გავლებული
რადიუსის მართობულია (ფიგურა 2.2). მაგრამ, რა უნდა ვიგულისხმოთ, თუ ვიტყვით, რომ L
წრფე წარმოადგენს რაიმე სხვა C მრუდის მხებს P წერტილში?
L წრეწირის მხებია P წერტილში,
თუ ის გადის P წერტილზე OP
რადიუსის პერპენდიკულარულად.
123
ზოგად შემთხვევაში მხების განსაზღვრისთვის გამოვიკვლიოთ P წერტილზე და მის
მახლობელ Q წერტილებზე გამავალი მკვეთების ყოფაქცევა, როცა Q წერტილი მოძრაობს
მრუდის გასწვრივ P წერტილისკენ (ფიგურა 2.3). იდეა მდგომარეობს შემდეგში:
1. ვიწყებთ იმით, რისი გამოთვლაც შეგვიძლია, კერძოდ, PQ მკვეთის დახრილობის.
2. მკვეთის დახრილობის ზღვრული მნიშვნელობის გამოკვლევა, როცა Q უახლოვდება P -

ს მრუდის გასწვრივ (ჩვენ განვმარტავთ ზღვრის იდეას შემდეგ სწქციაში).
3. თუ ზღვარი არსებობს, ვიღებთ მას მრუდის დახრილობად P წერტილში და

განვსაზღვრავთ მრუდის მხებს P -ში, როგორც P წერტილზე გამავალ ამ დახრილობის
მქონე წრფეს.
შემდეგი მაგალითი იძლევა მრუდის მხების იდეის გეომეტრიულ ილუსტრაციას.
ფიგურა 2.3 მრუდის მხები P წერტილში წარმოადგენს P წერტილზე გამავალ წრფეს, რომლის
დახრილობა წარმოადგენს მკვეთის დახრილობათა ზღვარს, როცა Q  P ნებისმიერი მხრიდან.
ისტორიული ბიოგრაფია
პიერ ფერმა (1601-1665)
მაგალითი 3. ვიპოვოთ y  x პარაბოლის დახრილობა

2
P  2, 4  წერტილში. დავწეროთ
პარაბოლის მხების განტოლება ამ წერტილში.
ამოხსნა. დავიწყოთ 
P  2, 4  -ზე და მის მახლობელ Q 2  h,  2  h 
2
 წერტილებზე
გამავალი მკვეთით. ამოვწეროთ PQ მკვეთის დახრილობის გამოსახულება და გამოვიკვლიოთ, თუ
რა მოუვა დახრილობას, როცა Q უახლოვდება P -ს წირის გასწვრივ:
y  2  h   2
2
h2  4h  4  4 h2  4h
2
მკვეთის დახრილობა      h4.
x h h h
თუ h  0 , მაშინ Q მდებარეობს P -ს ზემოთ და მარჯვნივ (ფიგურა 2.4). როცა h  0 , მაშინ

Q მდებარეობს P -ს მარცხნივ (არ არის ნაჩვენები). ორივე შემთხვევაში, როცა Q უახლოვდება P -ს
მრუდის გასწვრივ, მაშინ h უახლოვდება ნულს და მკვეთის დახრილობა h4 უახლოვდება 4 -ს.
ვიღებთ 4 -ს, როგორც პარაბოლის დახრილობას P წერტილში.
პარაბოლის მხები P წერტილში არის P -ზე გამავალი 4-ის ტოლი დახრილობის წრფე:
y  4  4  x  2  წერტილში – დახრილობის განტოლება
y  4 x  4.
124
ფიგურა 2.4. y  x 2 პარაბოლის დახრილობის პოვნა P  2, 4  წერტილში, როგორც მკვეთის
დახრილობათა ზღვრისა (მაგალითი 3).
ცვლილების მყისიერი სიჩქარე და მხები

მაგალით 2-ში მოყვანილი მოწყვეტილი ქანის სიჩქარეებს დროის მყისიერ t  1 და t  2
მომენტებში ეწოდება ცვლილების მყისიერი სიჩქარეები. მყისიერი სიჩქარეები და მხების
დახრილობები მჭიდრო კავშირშია ერთმანეთთან, როგორც ამას დავინახავთ შემდეგ მაგალითებში.
ფიგურა 2.5. დროზოფილას პოპულაციის ზრდა კონტროლირებად ექსპერიმენტში.

ცვლილების საშუალო სიჩქარე 22 დღეში წარმოადგენს მკვეთი წრფის p t დახრილობას (მაგ. 4)
მაგალითი 4. ფიგურა 2.5 გვიჩვენებს, თუ როგორ იზრდება ხილის ქინქლას

(დროზოფილას) p პოპულაცია 50 დღიან ექსპერიმენტში. ქინქლათა რაოდენობას ითვლიან
დროის რეგულარულ ინტერვალებში. მიღებული მნიშვნელობები დატანილია გრაფიკზე t დროის
125
მიმართ და მიღებული წერტილები შეერთებულია გლუვი მრუდით (მონიშნული ლურჯი ფერით
ფიგურა 2.5-ზე). ვიპოვოთ ზრდის საშუალო სიჩქარე 23-დან 45 დღემდე.
ამოხსნა. 23 დღისთვის იყო 150 ქინქლა, ხოლო 45 დღისთვის – 340. მაშასადამე, ქინქლების
რაოდენობა გაიზარდა 340 150  190 -ით 45  23  22 დღეში და, შესაბამისად, დროის ამ
შუალედში პოპულაციის ცვლილების სიჩქარე იყო
p 340  150 190
ცვლილების საშუალო სიჩქარე:    8.6 ქინქლა/დღეში. ეს საშუალო
t 45  23 22
სიჩქარე ფიგურა 2.5-ის გრაფიკზე P და Q წერტილებზე გამავალი მკვეთის დახრილობაა.
ცვლილების საშუალო სიჩქარე 23-დან 45 დღემდე, რომელიც გამოთვლილია მაგალით 4-ში,

არაფერს გვეუბნება, თუ რამდენად სწრაფად შეიცვალა პოპულაცია თვითონ 23-ე დღეს. ამისათვის
უნდა განვიხილოთ დროის ინტერვალი რაც შეიძლება ახლოს შეკითხვაში მოტანილ 23 დღესთან.
მაგალითი 5. რამდენად სწრაფად გაიზარდა ქინქლების პოპულაცია მაგალითი 4-დან

23-ე დღეს?
ამოხსნა. შევამოწმოთ ცვლილების საშუალო სიჩქარეები დროის სულ უფრო და უფრო მცირე
ინტერვალებში, დაწყებული 23-ე დღიდან. გეომეტრიულ ტერმინებში, გვინდა ვიპოვოთ ეს
სიჩქარეები P და Q წერტილებზე გამავალი მკვეთის დახრილობის გამოთვლით, როცა Q
წერტილთა მიმდევრობა მრუდის გასწვრივ უახლოვდება P წერტილს (ფიგურა 2.6).
ცხრილში მოყვანილი მნიშვნელობები გვიჩვენებს, რომ მკვეთის დახრილობები იზრდება 8.6-
დან 16.4-მდე, როცა Q წერტილის t -კოორდინატა შემცირიდება 45-დან 30-მდე და ველოდებით
მკვეთის დახრილობების უმნიშვნელო ზრდას, როცა t უახლოვდება 23-ს. გეომეტრიულად,
მკვეთები ბრუნავს P წერტილის გარშემო, და როგორც ჩანს, უახლოვდება წითელ მხებ წრფეს,
რომელიც გადის 14, 0  და  35,350  წეტილებზე (ფიგურა 2.6). ამ წრფის დახრილობაა
350  0
 16.7 ქინქლა/დღეში (მიახლოებით).
35  14
Q PQ  p t  s
daxr. (qinqla/dRe)
340  150
(45;340)  8.6
45  33
330  150
(40;330)  10.6
40  23
310  150
(35;310)  13.3
35  23
165  150
(30;265)  16.4
30  23
ფიგურა 2.6 ოთხი მკვეთის მდებარეობა და დახრილობა P წერტილში დროზოფილას

გრაფიკზე (მაგალითი 5).
23-ე დღეს პოპულაციის ზრდის სიჩქარე მიახლოებით ტოლია 16.7 ქინქლა/დღეში.

126
მყისიერი სიჩქარეები მაგალით 2-ში ნაპოვნი იყო, როგორც საშუალო სიჩქარეთა
მნიშვნელობები, ანუ ცვლილების საშუალო სიჩქარეები, როცა h სიგრძის დროის ინტერვალი
უახლოვდება ნულს. ე. ი. მყისიერი სიჩქარე არის საშუალო სიჩქარის მნიშვნელობის
მიახლოება, როცა h სიგრძის დროის ინტერვალი, რომელშიც ხდება ეს ცვლილება,
უახლოვდება ნულს. ცვლილების საშუალო სიჩქარე შეესაბამება მკვეთის დახრილობას;
მყისიერი სიჩქარე შეესაბამება მხები წრფის დახრილობას, როცა დამოუკიდებელი ცვლადი
უახლოვდება ფიქსირებულ მნიშვნელობას. მაგალით 2-ში დამოუკიდებელი t ცვლადი
უახლოვდება t  1 და t  2 მნიშვნელობებს. მაგალით 3-ში დამოუკიდებელი x ცვლადი
უახლოვდება x  2 მნიშვნელობას. ასე, რომ მყისიერ სიჩქარეებსა და მხებ წრფეთა
დახრილობებს შორის ვხედავთ მჭიდრო კავშირს. მომდევნო თავში საფუძვლიანად
გამოვიკვლევთ ამ კავშირს, მაგრამ ამისათვის გვჭირდება ზღვრის კონცეფცია.
ცვლილების საშუალო სიჩქარე
1-6 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციათა საშუალო სიჩქარე მოცემულ ინტერვალში (ან

ინტერვალებში).
1. f  x   x3  1
(ა)  2,3 ; (ბ)  1,1 .
2. g  x   x2
(ა)  1,1 ; (ბ)  2, 0 .
3. h  t   cot t
  3    
(ა)  , ; (ბ)  ,  .
 4 4  6 2
4. g  t   2  cos t
(ა)  0,   ; (ბ)   ,   .
5. R    4  1 ; 0, 2 6. P      4  5 ;
3 2
1, 2
მრუდის დახრილობა წერტილში
7-14 სავარჯიშოებში მაგალით 3-ში გამოყენებული მეთოდით იპოვეთ (ა) მრუდის

დახრილობა მოცემულ P წერტილში და (ბ) მხების განტოლება P წერტილში
7. y  x  3 , P  2,1 8. y  5  x , P 1, 4 
2 2
9. y  x  2 x  3 ,
2
P  2, 3 10. y  x  4 x , P 1, 3
2
11. y  x , P  2,8 12. y  2  x , P 1,1

3 3
13. y  x  12 x , P 1, 11 14. y  x  3x  4 , P  2, 0 

3 3 2
127
ცვლილების მყისიერი სიჩქარე
15. ავტომობილის სიჩქარე. თანმხლები ფიგურა გვიჩვენებს საწყისი მდგომარეობიდან

დაძრული სპორტული ავტომობილის დრო-მანძილის გრაფიკს.
(ა) გამოთვალეთ PQ1 , PQ2 , PQ3 და PQ4 მკვეთების დახრილობები და განალაგეთ ისინი
ცხრილის სახით ისევე, როგორცაა ფიგურა 2.6-ში. რა არის შესაბამისი ერთეულები ამ
დახრილობებისთვის?
(ბ) შემდეგ გამოთვალეთ ავტომობილის სიჩქარე დროის t  20 წმ-თვის.
მანძილი (მ)
გასული დრო (წმ)
16. თანმხლები ფიგურა გვიჩვენებს მთვარიდან 80 მეტრის სიმაღლეზე მდებარე მთვარეზე

დასაჯდომი მოდულიდან ჩამოგდებული ობიექტის მიერ გავლილ დროზე დამოკიდებულ
მანძილებს.
(ა) შევაფასოთ PQ1 , PQ2 , PQ3 და PQ4 მკვეთების დახრილობები და განვალაგოთ ისინი
ცხრილის სახით ისევე, როგორიცაა ფიგურა 2.6-ში.
(ბ) რა სიჩქარე ჰქონდა ობიექტს, როცა ის დაენარცხა ზედაპირს?
მანძილი (მ)
T 17. მცირე კომპანიის მოგება მისი საქმიანობის თითოეული პირველი ხუთი წლის
განმავლობაში მოცემულია შემდეგ ცხრილში
128
წელი მოგება 1000 დოლარზე
2000 6
2001 27
2002 62
2003 111
2004 174
(ა) ააგეთ წერტილები, რომლებიც წარმოადგენს წლის მიმართ მოგების ფუნქციას და შეაერთეთ
ისინი გლუვი მრუდით, როგორც თქვენ შეძლებთ.
(ბ) როგორია მოგების ზრდის საშუალო სიჩქარე 2002 და 2004 წლებს შორის?
(გ) გამოიყენეთ გრაფიკი და შეაფასეთ მოგების ცვლილების სიჩქარე 2002 წელს.
x2 11 101
T 18. ააგეთ F  x   ფუნქციის მნიშვნელობათა ცხრილი x  1 . 2, x  , x ,
x2 10 100
1001 10001
x , x და x  1 წერტილებში.
1000 10000
(ა) იპოვეთ F  x  ფუნქციის ცვლილების საშუალო სიჩქარე 1, x  ინტერვალში თქვენი
ცხრილის ყოველი x  1 -თვის.
(ბ) საჭიროების შემთხვევაში ცხრილის გაფართოებით შეეცადეთ განსაზღვროთ F  x
ფუნქციის ცვლილების სიჩქარე x  1 წერტილში.
T 19. ვთქვათ, g  x   x , როცა x  0 .
(ა) იპოვეთ g  x  ფუნქციის x -ის მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარე 1, 2 , 1,1.5
და1,1  h ინტერვალებზე.
(ბ) ააგეთ x -ის მიმართ g  x  ფუნქციის ცვლილების საშუალო სიჩქარეთა მნიშვნელობების
ცხრილი 1,1  h  ინტერვალზე h -ის ზოგიერთი ნულთან მიახლოებული

მნიშვნელობებისთვის, ვთქვათ, h  0.1, 0.01, 0.001, 0.0001, 0.00001 და 0.000001.
(გ) რასაც თქვენი ცხრილი მიუთითებს, არის თუ არა g  x ფუნქციის x -ის მიმართ
ცვლილების საშუალო სიჩქარე x  1 -თვის?
(დ) გამოთვალეთ g  x  ფუნქციის x -ის მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარის ზღვარი
1,1  h ინტერვალზე, როცა h უახლოვდება ნულს.
1
T 20. ვთქვათ, f  t   , როცა t  0 .
t
(ა) იპოვეთ f ფუნქციის t -ს მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარე ინტერვალებზე (i)
t  2 -დან t  3 -მდე, და (ii) t  2 -დან t  T -მდე;
(ბ) ააგეთ f ფუნქციის t -ს მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარეთა მნიშვნელობების
ცხრილი  2,T  ინტერვალზე T -ს ზოგიერთი 2-თან მიახლოებული
მნიშვნელობებისთვის, ვთქვათ, T  2.1, 2.01, 2.001, 2.0001, 2.00001 და 2.000001 .

(გ) რასაც თქვენი ცხრილი მიუთითებს, არის თუ არა f ფუნქციის t -ს მიმართ
ცვლილების სიჩქარე t  2 -თვის?
129
(დ) გამოთვალეთ f ფუნქციის t -ს მიმართ ცვლილების საშუალო სიჩქარის ზღვარი
 2,T  ინტერვალზე, როცა T უახლოვდება 2 -ს. თქვენ უნდა ჩაატაროთ გარკვეული
ალგებრული ოპერაციები, ვიდრე შეძლებთ T  2 -ის ჩასმას.
21. თანმხლები გრაფიკი გვიჩვენებს მოტოციკლისტის მიერ გავლილ მთლიან s მანძილს t

საათის შემდეგ.
(ა) გამოთვალეთ მოტოციკლისტის საშუალო სიჩქარე 0,1 , 1, 2.5 და  2.5,3.5

დროის ინტერვალებში.
1
(ბ) გამოთვალეთ მოტოციკლისტის მყისიერი სიჩქარე დროის t  , t  2 და t  3
2
მომენტებისთვის.
(გ) გამოთვალეთ მოტოციკლისტის მაქსიმალური სიჩქარე და დრო, როცა ეს მოხდება.
22. თანმხლები გრაფიკი გვიჩვენებს ბენზინის მთლიან A რაოდენობას ავტომობილის

ავზში t დღის გავლის შემდეგ.
(ა) გამოთვალეთ ბენზინის მოხმარების საშუალო სიჩქარე დროის  0,3 , 0,5 და
7,10 ინტერვალებში.
(ბ) გამოთვალეთ ბენზინის მოხმარების მყისიერი სიჩქარე დროის t  1 , t  4 და t  8
მომენტებისთვის.
(გ) გამოთვალეთ ბენზინის მოხმარების მაქსიმალური სიჩქარე და დრო, როცა ეს
მოხდება.
130
ფუნქციის ზღვარი და ზღვართა თვისებები
2.2
სექცია 2.1-ში განხილული მყისიერი სიჩქარისა და მრუდის მხების დახრის გამოთვლის
ამოცანებს მივყავართ ზღვრის არაფორმალურ ცნებამდე. ზღვრის ზუსტ განსაზღვრებას მოვიყვანთ
შემდეგ პარაგრაფში.
ფუნქციის მნიშვნელობათა ზღვრები
y  f  x ფუნქციის შესწავლისას ხშირად გვაინტერესებს ფუნქციის ყოფაქცევა
განსაკუთრებული x0 წერტილის მახლობლად, და არა თვით x0 -ში. ეს შეიძლება იყოს იმ
შემთხვევაში, მაგალითად, თუ x0 არის ირაციონალური რიცხვი, როგორიცაა  ან 2 , რომელთა

მნიშვნელობებს შეიძლება მივუახლოვდეთ “მახლობელი” რაციონალური რიცხვებით და
რომლებშიც ნამდვილად შეგვიძლია ფუნქციის მნიშვნელობის გამოთვლა. ზოგ სიტუაციაში
შეიძლება x0 წერტილში ფუნქციის გამოთვლა ნულზე გაყოფასთან იყოს დაკავშირებული. ჩვენ
შევხვდით ამ გარემოებას y -ის ცვლილების მყისიერი სიჩქარის მოძებნისას, როცა ვიხილავდით
y
შეფარდებას, სადაც h უფრო და უფრო უახლოვდებოდა ნულს. აქ მოყვანილია კონკრეტული
h
მაგალითი, სადაც რიცხობრივად ვიკვლევთ ფუნქციის ყოფაქცევას განსაკუთრებული წერტილის
მახლობლად, რომელშიც უშუალოდ არ შეგვიძლია ფუნქციის გამოთვლა.
ფიგურა 2.7 f გრაფიკი იდენტურია y  x  1 წრფისა, გარდა x  1 წერტილში, სადაც f არ

არის განსაზღვრული (მაგალითი 1).
x2 1
მაგალითი 1. როგორი ყოფაქცევა აქვს f  x   ფუნქციას x  1 წერტილის
x 1
მახლობლად?
131
ამოხსნა. მოცემული ფორმულით f ფუნქცია განსაზღვრულია ნებისმიერი ნამდვილი x
რიცხვისთვის, გარდა x 1 რიცხვისა. ნებისმიერი x 1 რიცხვისთვის შეგვიძლია გავამარტივოთ
ფორმულა მრიცხველის მამრავლებად დაშლით და შეკვეცით:
f  x 
 x  1 x  1  x  1
, თუ x 1.
x 1
f ფუნქციის გრაფიკი წარმოადგენს y  x  1 წრფეს 1, 2  წერტილის გ ა მ ო ტ ო ვ ე ბ ი თ . ეს
გამოტოვებული წერტილი ფიგურა 2.7-ზე ნაჩვენებია როგორც “ნაჩხვლეტი”. მიუხედავად იმისა,
რომ f 1 განსაზღვრული არაა, შეგვიძლია f  x  -ის მნიშვნელობა რ ა გ ი ნ დ უფრო
მ ი ვ უ ა ხ ლ ო ვ ო თ 2 - ს , შევარჩევთ რა x -ის მნიშვნელობას 1-თან ს ა კ მ ა რ ი ს ა დ ა ხ ლ ო ს
(ცხრილი 2.2).
x2 1
ცხრილი 2.2. როცა x ახლოს არის 1 -თან, მაშინ, როგორც ჩანს, f  x   ახლოს არის 2 -
x 1
თან
x2 1
x -ის მნიშვნელობები 1 -ის ქვემოთ და ზემოთ f  x   x 1 , x 1
x 1
0.9 1.9
1.1 2.1
0.99 1.99
1.01 2.01
0.999 1.999
1.001 2.001
0.999999 1.999999
1.000001 2.000001
განვაზოგადოთ მაგალითი 1-ით ნაჩვენები იდეა.

ვთქვათ, f  x  განსაზღვრულია x0 -ის შემცველ ღია ინტერვალზე, გ ა რ დ ა შ ე ს ა ძ ლ ო ა
თვით x0 წ ე რ ტ ი ლ ი ს ა . თუ f  x  ნებისმიერად ახლოსაა L რიცხვთან (იმდენად ახლოს,
როგორც მოვისურვებთ) x0 -თან საკმარისად ახლო ყველა x წერტილისთვის, ვიტყვით, რომ f
უახლოვდება L ზღვარს, როცა x უახლოვდება x0 -ს, და ვწერთ
lim f  x   L .
x x0
იკითხება ასე: “ f  x  -ის ზღვარი, როცა x მიისწრაფვის x0 -კენ, L -ის ტოლია”.

კერძოდ, მაგალით 1-ში შეგვიძლია ვთქვათ, რომ f  x  -ის ზღვარია 2, როცა x მიისწრაფვის 1-
სკენ, და ვწერთ
x2 1
lim f  x   2 , ან lim  2.
x 1 x 1 x 1
არსებითად, განსაზღვრება გვეუბნება, რომ f  x  -ს მნიშვნელობები ახლოსაა L რიცხვთან, როცა
x ახლოსაა x0 -თან ( x0 -ის ორივე მხარეს). ზემოთ მოყვანილი ზღვრის განსაზღვრება
“არაფორმალურია”, რადგან ფრაზები “ნებისმიერად ახლოს” და “საკმარისად
ა ხ ლ ო ს ” არაზუსტია; მათი აზრი კონტექსტით შეიძლება იყოს განსაზღვრული. (ხარატისთვის,
132
რომელიც აწარმოებს დგუშს, ახლოს შეიძლება ნიშნავდეს ინჩის რამდენიმე
მ ე ა თ ა ს ე დ ს . ასტრონომისთვის, რომელიც შეისწავლის შორეულ გალაქტიკებს ა ხ ლ ო ს
შეიძლება ნიშნავდეს რ ა მ დ ე ნ ი მ ე ათას სინათლის წ ე ლ ს ). მიუხედავად ამისა, ეს
განსაზღვრება საკმარისად ნათელია იმისათვის, რომ საშუალება მოგვცეს გამოვთვალოთ ზღვრები
კონკრეტული ფუნქციებისთვის. ზღვრის ზუსტი განსაზღვრება დაგვჭირდება სექცია 2.3-ში, სადაც
დავამტკიცებთ თეორემებს ზღვრების შესახებ. ახლა კი, განვიხილოთ კიდევ რამდენიმე მაგალითი
ზღვრის იდეაში გასარკვევად.
მაგალითი 2. ეს მაგალითი გვიჩვენებს, რომ ზღვრის მნიშვნელობა შეიძლება არ იყოს

დამოკიდებული იმ წერტილში ფუნქციის განსაზღვრულობაზე, რომელსაც ვუახლოვდებით.
განვიხილოთ სამი ფუნქცია ფიგურა 2.8-ზე. f ფუნქციას აქვს 2 -ის ტოლი ზღვარი, როცა x 1 ,
თუმცა f არ არის განსაზღვრული x 1 წერტილში. g ფუნქციას აქვს 2-ის ტოლი ზღვარი, როცა
x 1 , თუმცა 2  g 1 . ამ ფუნქციებიდან h ერთადერთია, რომლის ზღვარი, როცა x 1 ,

ტოლია მისი მნიშვნელობისა x 1 წერტილში. გვაქვს l i mh  x  h 1 . ზღვრისა და ფუნქციის
x 1
მნიშვნელობის ეს ტოლობა მნიშვნელოვანია და მას სექცია 2.5-ში დავუბრუნდებით.
(ა) (ბ) (გ)
ფიგურა 2.8 f  x  , g  x  და h  x  -ის ზღვრები 2-ის ტოლია, როცა x უახლოვდება 1-ს.

თუმცა, მხოლოდ h  x  -ს აქვს ფუნქციის იგივე მნიშვნელობა, როგორიც მის ზღვარს x  1
წერტილში (მაგალითი 2).
(ა) f  x   x იგივური ფუნქციისთვის და ნებისმიერი x0 რიცხვისთვის (ფიგურა 2.9(ა))
lim f  x   lim x  x0 .
x  x0 x  x0
(ბ) f  x   k მუდმივი ფუნქციისთვის ( k მუდმივი რიცხვია) და ნებისმიერი x0 რიცხვისთვის

(ფიგურა 2.9(ბ)),
lim f  x   lim k  k .
x x0 x  x0
კერძოდ,
lim x  3 და lim  4   lim  4   4 .
x 3 x 7 x 2
133
(ა) იგივური ფუნქცია (ბ) მუდმივი ფუნქცია
ფიგურა 2.9 ფუნქციებს მაგალით 3-ში აქვთ ზღვრები ყველა x0 წერტილში.
მაგალით 3-ში მოყვანილ ამ წესებს სექცია 2.3-ში დავამტკიცებთ.
ზოგიერთი შემთხვევა, როცა შეიძლება ზღვრები არ არსებობდეს, ნაჩვენებია ფიგურა 2.10-ზე

და აღწერილია მომდევნო მაგალითში.
(ა) ერთეულოვანი (ბ) g  x  (გ) f  x 
საფეხურა ფუნქცია U  x 
ფიგურა 2.10 ამ ფუნქციებიდან არც ერთს არ აქვს ზღვარი, როდესაც x უახლოვდება 0-ს
(მაგალითი 4).
მაგალითი 4. ვიმსჯელოთ შემდეგი ფუნქციების ყოფაქცევაზე, როცა x 0 .
1 0, x0
0, x  0  , x0 
(ა) U  x    ; (ბ) g  x    x ; (გ) f  x    1 .
1, x  0  sin
 x , x  0
0, x  0
ამოხსნა. (ა) U  x  საფეხურა ფუნქციას ზღვარი არ აქვს, როცა x  0 , რადგან x  0
წერტილში მისი მნიშვნელობები განიცდიან ნ ა ხ ტ ო მ ს . ნულთან ნებისმიერად ახლოს მყოფი x-
ის უარყოფითი მნიშვნელობებისთვის U  x   0 . ნულთან ნებისმიერად ახლოს მყოფი დადებითი
x -ისთვის U  x   1. ამიტომ არ არსებობს ე რ თ ი ისეთი L მნიშვნელობა, რომელსაც U  x 
მიუახლოვდება, როცა x 0 (ფიგურა 2.10(ა)).
134
(ბ) g  x  ფუნქციას არ აქვს ზღვარი, როცა x 0 , რადგან მისი აბსოლუტური
მნიშვნელობები ნებისმიერად დიდი ხდება, როცა x 0 და არ ჩერდება რაიმე ფიქსირებულ

რიცხვთან ახლოს (ფიგურა 2.10(ბ)).
(გ) f  x  -ს არ აქვს ზღვარი, როცა x  0 , რადგან ფუნქციის მნიშვნელობები ირხევა 1 -სა

და 1 -ს შორის ნულის შემცველ ყოველ ღია ინტერვალზე. ფუნქციის მნიშვნელობები არ ჩერდება
რაიმე ერთ ფიქსირებულ რიცხვთან ახლოს, როცა x 0 (ფიგურა 2.10(გ)).
ზღვრების გამოთვლის წესები
ზღვრებზე მსჯელობისას ზოგჯერ ვიყენებთ x  x0 აღნიშვნას, როცა ხაზი გვინდა გავუსვათ,
რომ x0 წერტილს ვუახლოვდებით ზღვრულ პროცესში (როგორც წესი, სიცხადის შესატანად

კონკრეტულ განხილვაში ან მაგალითში). სხვა დროს, როგორც ეს არის შემდეგ თეორემაში,
გამოვიყენებთ მარტივ აღნიშვნას x  c ან x  a , რათა თავი ავარიდოთ ინდექსს x0 -ში. ყველა
შემთხვევაში, x0 , c და a სიმბოლოები ეხება x ღერძის ერთ წერტილს, რომელიც შეიძლება
ეკუთვნოდეს ან არ ეკუთვნოდეს ფუნქციის განსაზღვრის არეს. იმისათვის, რომ გამოვთვალოთ
ფუნქციის ზღვარი, რომელიც წარმოადგენს ზღვრის მქონე ფუნქციების არითმეტიკულ
კომბინაციას, შეგვიძლია გამოვიყენიოთ რამდენიმე მარტივი წესი.
თეორემა 1. – ზ ღ ვ რ ე ბ ი ს გ ა მ ო თ ვ ლ ი ს წ ე ს ე ბ ი . თუ L , M , c და
k ნამდვილი რიცხვებია და
lim f  x   L და lim g  x   M ,
x c x c
მაშინ
1. ჯამის წესი: lim  f  x   g  x    L  M ;
xc
2. სხვაობის წესი: lim  f  x   g  x    L  M ;

x c
3. მუდმივი მამრავლის წესი: lim  k  f  x    k  L ;

x c
4. ნამრავლის წესი: lim  f  x   g  x    L  M ;

xc
f  x L
5. განაყოფის წესი: lim  , M  0;
x c g  x M
lim  f  x    Ln , n დადებითი მთელია;

n
6. ხარისხის წესი:
x c
7. ფესვის წესი: lim n f  x   n

L  L1 n , n დადებითი მთელია (თუ n ლუწია, მაშინ
x c
ვგულისხმობთ, რომ lim f  x   L  0 ).

x c
სხვა სიტყვებით, ჯამის წესი გვეუბნება, რომ ჯამის ზღვარი ზღვრების ჯამის ტოლია.
ანალოგიურად, მომდევნო წესები გვეუბნება, რომ: სხვაობის ზღვარი ზღვართა სხვაობის ტოლია;
ფუნქციის მუდმივზე ნამრავლის ზღვარი ფუნქციის ზღვრისა და მუდმივის ნამრავლის ტოლია;
ფუნქციათა ნამრავლის ზღვარი თანამამრავლთა ზღვრების ნამრავლის ტოლია; ფუნქციათა
შეფარდების ზღვარი მრიცხველის ზღვრის მნიშვნელის ზღვართან შეფარდების ტოლია, თუ
135
მნიშვნელის ზღვარი განსხვავებულია ნულისგან; ფუნქციის მთელი დადებითი ხარისხის (ფესვის)
ზღვარი ფუნქციის ზღვრის იგივე ხარისხის (ფესვის) ტოლია.
გონივრულია ჩავთვალოთ, რომ თეორემა 1-ში მოყვანილი თვისებები მართებულია (თუმცა, ეს
ინტუიციური არგუმენტები არ წარმოადგენს მტკიცებულებებს). თუ x საკმარისად ახლოს არის c -
თან, მაშინ ზღვრის “არაფორმალური” განსაზღვრებიდან გამომდინარეობს, რომ f  x  ახლოს არის
L -თან, ხოლო g  x  ახლოს არის M -თან და, მაშასადამე, გონივრულია ჩავთვალოთ, რომ
f  x   g  x  ახლოს არის L  M -თან, f  x   g  x  ახლოს არის L  M -თან, k  f  x  ახლოს
f  x L
არის k  L , f  x  g  x ახლოს არის L  M -თან და ახლოს არის -თან, თუ M
g  x M
ნულისგან განსხვავებულია. ზღვრის მკაცრ განსაზღვრებაზე დაყრდნობით, სექცია 2.3-ში
დავამტკიცებთ ჯამის წესს. წესები 2-5 დამტკიცებულია დანართ 4-ში, ხოლო წესი 6 მიიღება წესი 4-
ის რამდენჯერმე გამოყენებით. წესი 7 მტკიცდება მომდევნო კურსში. ჯამის, სხვაობისა და
ნამრავლის წესები შეიძლება განვავრცოთ ფუნქციათა ნებისმიერ რაოდენობაზე და არა მხოლოდ
ორისთვის.
მაგალითი 5. ზღვრების თვისებებისა და მაგალითი 3-ის შედეგების გამოყენებით

ვიპოვოთ რამდენიმე ზღვარი
(ა) 
lim x3  4 x2  3 ;
x c

x4  x2 1
(ბ) lim ;
x c x2  5
(გ) lim 4 x 2  3 .
x 2
x c
 3 2

(ა) lim x  4 x  3  lim x  lim 4 x  lim3
x c
3
x c
2
x c
ჯამისა და სხვაობის წესი
 c3  4c 2  3 . ხარისხისა და მუდმივი მამრავლის წესი
x 4  x 2  1 lim x4  x2 1  
(ბ) lim  x c
განაყოფის წესი
x c x2  5 lim x 2  5
x c
 
lim x 4  lim x 2  lim1
 x c x c x c
ჯამისა და სხვაობის წესი
lim x 2  lim5
x c x c
c  c 1
4 2
 . ხარისხისა და ნამრავლის წესი.
c2  5
(გ) lim
x 2
4 x2  3  
lim 4 x 2  3
x 2
 ფესვის წესი, როცა n2
 lim 4 x 2  lim 3 სხვაობის წესი

x 2 x 2
 4   2   3
2
ნამრავლისა და მუდმივი მამრავლის წესი
 16  3
 13 .
136
თეორემა 1-ის ორი შედეგი შემდგომში გაამარტივებს ზღვრების გამოთვლას მრავალწევრისა
და რაციონალური ფუნქციებისთვის. იმისათვის, რომ გამოვთვალოთ პოლინომიალური ფუნქციის
ზღვარი, როცა x უახლოვდება c -ს, უბრალოდ ფუნქციის გამომსახველ ფორმულაში x -ის
ნაცვლად უნდა ჩავსვათ c . რაციონალური ფუნქციის ზღვრის გამოსათვლელად, როცა x
უახლოვდება c -ს, რომლისთვისაც მნიშვნელი არ უდრის ნულს, ფუნქციის გამომსახველ
ფორმულაში x -ის ნაცვლად უნდა ჩავსვათ c (იხ. მაგალითი 5-ის (ა) და (ბ)). ახლა ჩამოვაყალიბოთ
ეს შედეგები თეორემების სახით.
ზ ღ ვ ა რ ი . თუ P  x   an x  an1 x
n 1
თეორემა 2- პოლინომის
n
  a0 ,
მაშინ
lim P  x   P  c   an c n  an 1c n 1   a0 .
x c
თეორემა 3 - რაციონალური ფუნქციის ზ ღ ვ ა რ ი . თუ P  x  და
Q  x  პოლინომებია და Q  c   0 , მაშინ
P  x P c
lim  .
x c Q  x Q c
მაგალითი 6. თეორემა 2-ისა და თეორემა 3-ის ძალით გვექნება
x3  4 x 2  3  1  4   1  3 0
3 2
lim   0.
x2  5  1  5
x 1 2
6
ნულოვანი მნიშვნელის გამორიცხვა

შეიძლება ვაჩვენოთ, რომ თუ Q  x  არის პოლინომი და Q  c   0 ,
მაშინ  x  c არის Q  x  -ის მამრავლი. ამგვარად, თუ x ცვლადის
რაციონალური ფუნქციის მრიცხველი და მნიშვნელი ორივე ნულის
ტოლია, როცა x  c , მაშინ  x  c  არის მათი საერთო მამრავლი.
მნიშვნელის ნულის გამორიცხვა ალგებრულად

თეორემა 3 გამოიყენება მაშინ, თუ რაციონალური ფუნქციის მნიშვნელი არ უდრის ნულს
ზღვრულ c წერტილში. თუ მნიშვნელი ნულის ტოლია, მაშინ მრიცხველისა და მნიშვნელის
საერთო მამრავლის გამორიცხვით განაყოფი დაიყვანება შემთხვევაზე, როცა მნიშვნელი აღარ არის
137
ნულის ტოლი c -ში. თუ ეს მოხდა, მაშინ შეგვიძლია ზღვრის პოვნა გამარტივებულ განაყოფში
x  c -ს ჩასმით.
x2  x  2
მაგალითი 7. გამოვთვალოთ lim .
x 1 x2  x
ამოხსნა. არ შეგვიძლია ჩავსვათ x  1 , რადგან მნიშვნელი განულდება. შევამოწმოთ
ნულდება თუ არა მრიცხველი, როცა x  1 ნულდება. ამიტომ მრიცხველს და მნიშვნელს აქვთ
საერთო  x  1 მამრავლი. მრიცხველიც და მნიშვნელიც დავშალოთ მამრავლებად და შევკვეცოთ,
მივიღებთ
x 2  x  2  x  1 x  2  x  2
  , თუ x  1 .
x2  x x  x  1 x
(ა) (ბ)
x2  x  2 x2
ფიგურა 2.11 f  x  ფუნქციის გრაფიკი (ა) ნაწილზე იგივეა, რაც g  x  
x x
2
x
ფუნქციის გრაფიკი (ბ) ნაწილზე, გარდა x  1 შემთხვევისა, როცა f განუსაზღვრელია.
ფუნქციებს აქვთ ერთი და იგივე ზღვარი, როცა x 1 (მაგალითი 7).
გამარტივებული წილადის გამოყენებით ვპოულობთ ზღვარს (იხ. ფიგურა 2.11):

x2  x  2 x  2 1 2
lim  lim   3.
x 1 x x
2 x 1 x 1
კალკულატორისა და კომპიუტერის გამოყენება ზღვრების გამოთვლაში
თუ მნიშვნელის ზღვარი ნული ხდება და შეუძლებელია თეორემა 1-ის გაყოფის წესის

გამოყენება, შეგვიძლია ზღვრის სიდიდის დასადგენად კალკულატორით ან კომპიუტერით
ვისარგებლოთ, როცა x სულ უფრო და უფრო ახლოს არის c -თან. ასეთი მეთოდი გამოვიყენეთ
მაგალით 1-ში. თუმცა, კალკულატორმა და კომპიუტერმა შეიძლება ზოგჯერ შეცდომაში
შეგვიყვანოს, რისი ილუსტრირებაც მოხდება ქვემოთ, კონკრეტულ მაგალითებში.
x 2  100  10
მაგალითი 8. გამოვთვალოთ lim ზღვრის სიდიდე.
x 0 x2
138
ამოხსნა. ცხრილ 2.3-ში მოყვანილია ფუნქციის მნიშვნელობები x0 მახლობელი
არგუმენტის ზოგიერთი მნიშვნელობისთვის x  0 -ის მიმართ. როცა ამ მნიშვნელობებად
აღებულია 1 ,0.5 , 0.10 და 0.01, გვეჩვენება, რომ ფუნქციის ზღვარია 0.05 .
მაგრამ, თუ ავიღებთ x ცვლადის უფრო მცირე მნიშვნელობებს 0.0005 , 0.0001,
0.00001 და 0.000001, ფუნქციის მნიშვნელობები ახლოს აღმოჩნდება 0 -თან.
რომელია სწორი პასუხი, 0.05 თუ 0 , თუ რომელიმე სხვა? ამ კითხვაზე პასუხს მომდევნო
მაგალითში გავცემთ.
კომპიუტერის ან კალკულატორის გამოყენებამ შეიძლება მოგვცეს, როგორც წინა მაგალითში,

ორაზროვანი შედეგი. არ შეგვიძლია x  0 -ის ჩასმის გამოყენება ამოცანაში, ამასთან, მრიცხველსა
და მნიშველს არ გააჩნიათ ცხადი საერთო მამრავლი (რაც მათ ჰქონდათ მაგალით 7-ში). მაგრამ,
ამის მიუხედავად, შეგვიძლია შევქმნათ საერთო მამრავლი ალგებრულად.
x 2  100  10
ცხრილი 2.3. f  x  -ის მნიშვნელობების გამოთვლა x  0 -ის მახლობლად
x2
x f  x
1 0.049876 
0.5 0.049969 
 უახლოვდება 0.05 -ს?
0.1 0.049999 
0.01 0.050000 
0.0005 0.050000 
0.0001 0.000000 
 უახლოვდება 0 -ს?
0.00001 0.000000 
0.000001 0.000000 
x 2  100  10
მაგალითი 9. გამოვთვალოთ lim .
x 0 x2
ამოხსნა. მაგალითი 7-გან განსხვავებით, მრიცხველსა და მნიშვნელს საერთო მამრავლი არ

აქვთ. მაგრამ აქ თვითონ შეგვიძლია შევქმნათ საერთო მამრავლი, მრიცხველისა და მნიშვნელის
გამრავლებით შეუღლებულ x 2  100  10 გამოსახულებაზე (მიიღება კვადრატული ფესვის

შემდეგ ნიშნის შეცვლით). შედეგად მრიცხველში მოვიცილებთ ირაციონალობას:
x 2  100  10 x 2  100  10 x 2  100  10 x 2  100  100

  
x2 x2

x 2  100  10 x 2 x 2  100  10 
x2
 2
 
საერთო მამრავლი x
x2 x 2  100  10
1
 . x 2 -ზე შეკვეცა, როცა x  0
x  100  10
2
ამიტომ
139
x 2  100  10 1
lim 2
 lim
x 0 x x  0
x  100  10
2
1
 მნიშვნელი არ არის ნულის ტოლი,
0  100  10
2
როცა x  0 , ჩასმა
1
  0.05
20
მაგალითი 8-გან განსხვავებით, ამ გამოთვლებმა სწორი პასუხი მოგვცა.
ჩვენ ყოველთვის არ შეგვიძლია ალგებრული მეთოდებით ვიპოვოთ განაყოფის ზღვარი, როცა

მნიშვნელი ნულის ტოლი ხდება, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში ეს შეიძლება მოხერხდეს
გეომეტრიული მოსაზრების საფუძველზე (იხ. თეორემა 7-ის დამტკიცება სექცია 2.4-ში) ან
კალკულუსის მეთოდების გამოყენებით (ნაჩვენებია სექცია7.5-ში). ასევე სასარგებლოა შემდეგი
თეორემა
სენდვიჩის თეორემა
შემდეგი თეორემა საშუალებას გვაძლევს გამოვთვალოთ სხვადასხვა ზღვარი. მას უწოდებენ

სენდვიჩის თეორემას, რადგან ეს ეხება f ფუნქციას, რომლის მნიშვნელობები მოთავსებულია g
და h ფუნქციების მნიშვნელობებს შორის, რომლებსაც აქვთ ერთი და იგივე L ზღვარი c
წერტილში, ანუ f ფუნქციის მნიშვნელობები მოქცეულია ერთგვარ ხაფანგში, ორი ფუნქციის
მნიშვნელობებს შორის, რომლებიც უახლოვდება ერთი და იგივე L სიდიდეს და, მაშასადამე, f -
ის მნიშვნელობებიც აგრეთვე უნდა უახლოვდებოდეს L -ს (ფიგურა 2.12). ამის დამტკიცებას
ნახავთ დანართი 4-ში.
თეორემა 4. – ს ე ნ დ ვ ი ჩ ი ს თ ე ო რ ე მ ა . ვთქვათ, g  x   f  x   h  x 
ნებისმიერი x -თვის c -ს შემცველი ნებისმიერი ღია ინტერვალიდან, გარდა, შესაძლოა თვით
x  c მნიშვნელობისა. გარდა ამისა, ვთქვათ,
lim g  x   lim h  x   L ,
x c x c
მაშინ lim f  x   L .
x c
სენდვიჩის თეორემას ორი პოლიციელის თეორემასაც ეძახიან.
f გრაფიკი მოყოლილია g და
h გრაფიკებს შორის.
140
x2 x2
მაგალითი 10. მოცემულია 1   u  x  1 ნებისმიერი x  0 -თვის. ვიპოვოთ
4 2
lim u  x  იმის მიუხედავად, რამდენად რთულია u  x  .
x 0
ამოხსნა. რადგან
 x2   x2 
lim 1    1 და lim 1    1 ,
x 0 x 0
 4  2
ამიტომ, სენდვიჩის თეორემის თანახმად, lim u  x   1 (ფიგურა 2.13).
x 0
ნებისმიერ ფუნქციას, რომლის
x2 x2
გრაფიკი y  1 და y  1 
4 2
გრაფიკებით შემოსაზღვრულ არეში
ძევს, აქვს 1-ის ტოლი ზღვარი,
როცა x 0 (მაგალითი 10).
მაგალითი 11. სენდვიჩის თეორემა გვეხმარება რამდენიმე მნიშვნელოვანი ზღვრის

დადგენაში
(ა) limsin   0 ;
 0
(ბ) limcos   1 ;
 0
(გ) ნებისმიერი f -თვის, თუ lim f  x   0 , მაშინ lim f  x   0 .

x c x c
ამოხსნა. (ა) პარაგრაფ 1.3-ში დავადგინეთ, რომ    sin    ნებისმიერი  -თვის

(იხ.ფიგურა 2.14(ა)). რადგან
lim      lim   0 ,
 0  0
ამიტომ გვექნება
limsin   0 .
 0
(ბ) სექცია 1.3-ში ნაჩვენებია, რომ 0  1  cos    ნებისმიერი  -თვის (იხ.ფიგურა 2.14(ბ))
და, მაშასადამე, lim 1  cos    0 ანუ limcos   1 .
 0  0
141
გ) რადგან  f  x   f  x   f  x  ,  f  x  და f  x  ფუნქციებს გააჩნიათ ნულოვანი
ზღვარი, როცა x  c , ამიტომ lim f  x   0 .
x c
ზღვრების სხვა მნიშვნელოვანი თვისება მოყვანილია მომდევნო თეორემაში, ხოლო მისი

დამტკიცება მომდევნო სექციაში.
ა) ბ)
სენდვიჩის თეორემით დასტურდება ზღვრები მაგალით 11-ში.
თეორემა 5. თუ f  x   g  x  ნებისმიერი x -თვის c -ს შემცველი ნებისმიერი ღია

ინტერვალიდან, გარდა შესაძლოა თვით x  c მნიშვნელობისა და ორივე f და g ფუნაქციას
გააჩნია ზღვარი, როცა x უახლოვდება c -ს, მაშინ
lim f  x   lim g  x  .
x c x c
წინადადება, რომელიც მიიღება თეორემა 5-ში, ნაკლებია ან ტოლი  უტოლობის მკაცრი
   უტოლობით შეცვლით არ არის მართებული. ფიგურა 2.14(ა) გვიჩვენებს, რომ    sin   

, თუ   0 , მაგრამ ზღვარში, როცა   0 ადგილი აქვს ტოლობას.
142
ზღვრის დადგენა გრაფიკიდან
1. g  x  -ის გრაფიკის მიხედვით იპოვეთ

შემდეგი ზღვრები, ან ახსენით რატომ არ
არსებობს ისინი.
(ა) lim g  x  ; (ბ) lim g  x  ;

x 1 x2
(გ) lim g  x  ; (დ) lim g  x  .

x 3 x  2.5
2. f  t  -ის გრაფიკის მიხედვით იპოვეთ შემდეგი ზღვრები, ან ახსენით რატომ არ არსებობს

ისინი.
(ა) lim f  t  ; (ბ) lim f  t  ;

t 2 t 1
(გ) lim f  t  ; (დ) lim f  t  .

t 0 t 0.5
3. y  f  x  -ის გრაფიკის მიხედვით განსაზღვრეთ ჭეშმარიტია თუ მცდარი შემდეგი

გამონათქვამები?
(ა) lim f  x  არსებობს; (ბ) lim f  x   0 ; (გ) lim f  x   1 ;

x 0 x 0 x 0
(დ) lim f  x   1 ;
x 1
(ე) lim f  x   0 ;
x 1
(ვ) lim f  x  არსებობს ნებისმიერი

x  x0
x0   1,1 -თვის;
(ზ) lim f  x  არ არსებობს.

x 1
4. y  f  x  -ის გრაფიკის მიხედვით განსაზღვრეთ ჭეშმარიტია თუ მცდარი შემდეგი

გამონათქვამები?
143
(ა) lim f  x  არ არსებობს; (ბ) lim f  x   2 ; (გ) lim f  x  არ არსებობს; (დ) lim f  x 
x 2 x2 x 1 x  x0
არსებობს ნებისმიერი x0   1,1 -თვის; (ე) lim f  x  არსებობს ნებისმიერი x0  1,3 -

x  x0
თვის.
ზღვრების არსებობა
ახსენით, თუ რატომ არ არსებობს ზღვრები სავარჯიშო 5-ში და სავარჯიშო 6-ში.
x
5. lim .
x 0 x
1
6. lim .
x 1 x 1
7. ვთქვათ, f  x  ფუნქცია განსაზღვრულია ნებისმიერი ნამდვილი x -თვის, გარდა

შესაძლოა x  x0 მნიშვნელობისა. რა შეიძლება ითქვას lim f  x  ზღვრის არსებობის
x  x0
შესახებ? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
8. ვთქვათ, f  x  ფუნქცია განსაზღვრულია ნებისმიერი x   1,1 -თვის. რა შეიძლება

ითქვას lim f  x  ზღვრის არსებობის შესახებ? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
x 0
9. lim f  x   5 ტოლობა მოითხოვს, რომ f ფუნქცია განსაზღვრული იყოს x 1

x 1
წერტილში? თუ ეს ასეა, მაშინ f 1  5 ? შეგვიძლია რაიმე დასკვნის გაკეთება f -ის

მნიშვნელობებზე x  1 წერტილში? ახსენით.
10. თუ f 1  5 , მაშინ არსებობს lim f  x  ? თუ ეს ასეა, მაშინ lim f  x   5 ? შეგვიძლია
x 1 x 1
რაიმე დასკვნის გაკეთება lim f  x  -ის შესახებ? ახსენით.

x 1
ზღვრების გამოთვლა
11-22 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები
11. lim  2 x  5  .
x 7
144
12. 
lim  x2  5x  2 .
x 2

13. lim8  t  5  t  7  .
t 6
14. 
lim x3  2 x2  4 x  8 .
x2

x3
15. lim .
x2 x6
16. lim 3s  2s  1 .
s 2 3
17. lim 3  2 x  1 .
2
x 1
y2
18. lim .
y 2 y  5y  6
2
lim  5  y 
43
19. .
y 3
20. lim  2 z  8
13
.
z 0
3
21. lim .
h 0 3h  1  1
5h  4  2
22. lim .
h 0 h
განაყოფთა ზღვრები
x5
23. lim .
x 5 x 2  25
x3
24. lim .
x 3 x  4x  3
2
x 2  3x  10
25. lim .
x 5 x5
x 2  7 x  10
26. lim .
x2 x2
t2  t  2
27. lim .
t 1 t 2 1
t 2  3t  2
28. lim 2 .
t 1 t  t  2
2 x  4
29. lim .
x 2 x 3  2 x 2
145
5 y3  8 y 2
30. lim .
y 0 3 y 4  16 y 2
1
1
31. lim x .
x 1 x  1
1 1

32. lim x  1 x  1 .
x 0 x
u4 1
33. lim .
u 1 u 3  1
v3  8
34. lim 4 .
v  2 v  16
x 3
35. lim .
x 9 x 9
4x  x2
36. lim .
x4 2  x
x 1
37. lim .
x 1 x3 2
x2  8  3
38. lim .
x 1 x 1
x 2  12  4
39. lim .
x 2 x2
x2
40. lim .
x 2
x 5 3
2
2  x2  5
41. lim .
x 3 x3
4 x
42. lim .
x 4
5  x2  9
ტრიგონომეტრიული ფუნქციების ზღვრები
43. lim  2sin x  1 .

x 0
2
44. lim sin x .
x 0
45. lim sec x .

x 0
146
46. lim tan x .
x 0
1  x  sin x
47. lim .
x 0 3cos x
 
48. lim x  1  2  cos x  .
x 0
2
49. lim x  4 cos  x    .

x
50. lim 7  sec x .

2
x 0
ზღვრების წესების გამოყენება
51. ვთქვათ, lim f  x   1 და lim g  x   5 . თეორემა 1-დან დაასახელეთ ის წესები,

x 0 x 0
რომლებიც გამოიყენება (ა), (ბ), (გ) ბიჯების გასაკეთებლად შემდეგ გარდაქმნებში.
2 f  x  g  x lim  2 f  x   g  x  
(ა) lim  x 0
 f  x  7 lim  f  x   7 
x 0 23 23
x 0
lim 2 f  x   lim g  x 
(ბ)  x 0 x 0
 lim  f  x   7  
23
x 0
2 lim f  x   lim g  x 
(გ)  x 0 x 0
 lim f  x   lim 7 
23
x 0 x 0

 2 1   5  7 .
1  7 
23
4
52. ვთქვათ, lim h  x   5 , lim p  x   1 და lim r  x   2 . თეორემა 1-დან დაასახელეთ ის

x 1 x 1 x 1
წესები, რომლებიც გამოიყენება (ა), (ბ) და (გ) ბიჯების გასაკეთებლად შემდეგ

გარდაქმნებში.
5h  x  lim 5h  x 
(ა) lim  x 1
x 1 p  x   4  r  x  
lim p  x   4  r  x  
x 1

lim5h  x 
x 1

lim p  x  lim  4  r  x 
(ბ)
x 1 x 1
5lim h  x 
x 1

lim p  x  lim 4  lim r  x 
(გ)
x 1 x 1 x 1
55 5
  .
1 4  2 2
147
53. ვთქვათ, lim f  x   5 და lim g  x   2 . იპოვეთ
x c x c
(ა) lim f  x  g  x  ;
x c
(ბ) lim 2 f  x  g  x  ;
x c

(გ) lim f  x   3g  x  ;
xc

f  x
(დ) lim .
x c f  x  g  x

x4 x4

(ა) lim g  x   3 ;
x4

(ბ) lim xf  x  ;
x4

(გ) lim g  x  
2
;
x4
g  x
(დ) lim .
x 4 f  x  1

x b x b

(ა) lim f  x   g  x  ;
xb

(ბ) lim f  x   g  x  ;
x b
(გ) lim 4 g  x  ;
x b
f  x
(დ) lim .
x 4 g  x
56. ვთქვათ, lim p  x   4 , lim r  x   0 და lim s  x   3 . იპოვეთ

x 2 x 2 x 2

(ა) lim p  x   r  x   s  x  ;
x 2

(ბ) lim p  x   r  x   s  x  ;
x 2

(გ) lim 4 p  x   5r  x 
x 2
 s  x .
ცვლილების საშუალო სიჩქარის ზღვარი
მკვეთთან, მხებთან და მყისიერ სიჩქარეებთან კავშირის გამო,

f  x  h  f  x
lim
h 0 h
ზღვარი ხშირად გამოიყენება კალკულუსში. 57- 62 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვარი x -ის
მოცემული მნიშვნელობისთვის და f ფუნქციისთვის.
148
57. f  x   x2 , x  1 .
58. f  x   x 2 , x  2 .
59. f  x   3x  4 , x  2 .
1
60. f  x  , x  2 .
x
61. f  x  x , x  7 .
62. f  x   3x  1 , x  0 .
გამოიყენეთ სენდვიჩის თეორემა
63. ვთქვათ, 5  2 x 2  f  x   5  x 2 , როცა 1  x  1 . იპოვეთ lim f  x  .

x 0
64. ვთქვათ, 2  x  g  x   2cos x ნებისმიერი x -თვის. იპოვეთ lim g  x  .

2
x 0
65. (ა) შეიძლება იმის ჩვენება, რომ

x2 x sin x
1  1
6 2  2 cos x
უტოლობები მართებულია ნულთან ახლოს მყოფი x -ის ყველა მნიშვნელობისთვის.
გვეუბნება თუ არა ეს რაიმეს
x sin x
lim
x 0 2  2 cos x
ზღვრის შესახებ? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
x2 x sin x
T (ბ) განიხილეთ , y
y  1 და y  1 ფუნქციების გრაფიკები ერთად,
6 2  2 cos x
როცა 2  x  2 . გააკეთეთ კომენტარები მათი ყოფაქცევის შესახებ, როცა x  0 .
66. (ა) ვთქვათ,

1 x 2 1  cos x 1
  
2 24 x2 2
უტოლობები მართებულია ნულთან ახლოს მყოფი x -ის მნიშვნელობებისთვის.
(როგორც დაინახავთ, ეს ნაჩვენებია პარაგრაფ 10.9-ში.) გვეუბნება თუ არა ეს რაიმეს
1  cos x
lim
x 0 x2
ზღვრის შესახებ? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
1 x2 1  cos x 1
T (ბ) განიხილეთ y   , y 2
და y  ფუნქციების გრაფიკები ერთად,
2 24 x 2
როცა 2  x  2 . გააკეთეთ კომენტარები მათი ყოფაქცევის შესახებ, როცა x  0 .
ზღვრების შეფასება
T 67-76 სავარჯიშოებში სასარგებლო იქნება გრაფიკული კალკულატორის გამოყენება.
149
x2  9
67. ვთქვათ, f  x   .
x3
(ა) შეადგინეთ ცხრილი f ფუნქციის მნიშვნელობებისა x  3.1, 3.01, 3.001 და
ა. შ. წერტილებში რამდენსაც თქვენი კომპიუტერი შეძლებს გაკეთებას. შემდეგ
შეაფასეთ lim f  x  ზღვარი. რა შეფასებაზე მიხვალთ, თუ მათ მაგივრად f
x 3
ფუნქციას გამოთვლით x  2.9, 2.99, 2.999, წერტილებში?
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები x0  3 წერტილის მახლობლად

f ფუნქციის გრაფიკის აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ შეაფასოთ y -
ის მნიშვნელობები გრაფიკზე, როცა x  3 .
(გ) იპოვეთ lim f  x  ალგებრულად, როგორც მაგალით 7-ში.

x 3
x2  2
68. ვთქვათ, g  x   .
x 2
(ა) შეადგინეთ g ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი x  1.4,1.41,1.414 და ა. შ. 2
-ის ათობით სისტემაში მიახლოებულ წერტილებში. გამოთვალეთ lim g  x  .
x 2
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები x0  2 წერტილის

მახლობლად g ფუნქციის გრაფიკის აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ
შეაფასოთ y -ის მნიშვნელობები გრაფიკზე, როცა x  2 .
(გ) იპოვეთ lim g  x  ალგებრულად.

x 2
x6
69. ვთქვათ, G  x   .
x  4 x  12
2
(ა) შეადგინეთ G ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი x  5.9, 5.99, 5.999 და ა.

შ. შეაფასეთ lim G  x  . რა შეფასებაზე მიხვალთ, თუ მათ მაგივრად G ფუნქციას
x 6
გამოთვლით x  6.1, 6.01, 6.001, წერტილებში?
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები G ფუნქციის გრაფიკის

აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ შეაფასოთ y -ის მნიშვნელობები
გრაფიკზე, როცა x  6 .
(გ) იპოვეთ lim G  x  ალგებრულად.

x 6
x2  2 x  3
70. ვთქვათ, h  x   .
x2  4 x  3
(ა) შეადგინეთ h ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი x  2.9, 2.99, 2.999 და ა. შ.
შეაფასეთ lim h  x  . რა შეფასებაზე მიხვალთ, თუ მათ მაგივრად h ფუნქციას
x 3
გამოთვლით x  3.1,3.01,3.001, წერტილებში?
150
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები x0  3 წერტილის მახლობლად
h ფუნქციის გრაფიკის აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ შეაფასოთ y -
ის მნიშვნელობები გრაფიკზე, როცა x  3 .
(გ) იპოვეთ lim h  x  ალგებრულად.

x 3
x2 1
71. ვთქვათ, f  x   .
x 1
(ა) შეადგინეთ f ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა x -ის მნიშვნელობა
უახლოვდება x0  1 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. შეაფასეთ lim f  x  .
x 1
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები x0  1 წერტილის

მახლობლად f ფუნქციის გრაფიკის აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ
შეაფასოთ y -ის მნიშვნელობები გრაფიკზე, როცა x  1.
(გ) იპოვეთ lim f  x  ალგებრულად.

x 1
x 2  3x  2
72. ვთქვათ, F  x   .
2 x
(ა) შეადგინეთ F ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა x -ის მნიშვნელობები
უახლოვდება x0  2 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. შეაფასეთ lim F  x  .
x 2
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები x0  2 წერტილის მახლობლად

F ფუნქციის გრაფიკის აგებით და გამოიყენეთ Zoom-ი და Trace-ი, რომ შეაფასოთ y -
ის მნიშვნელობები გრაფიკზე, როცა x  2 .
(გ) იპოვეთ lim F  x  ალგებრულად.

x 2
sin 
73. ვთქვათ, g    .

(ა) შეადგინეთ g ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა  -ის მნიშვნელობები
უახლოვდება  0  0 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. შეაფასეთ lim g   .
 0
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები  0  0 წერტილის მახლობლად

g ფუნქციის გრაფიკის აგებით.
1  cos t
74. ვთქვათ, G  t   .
t2
(ა) შეადგინეთ G ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა t -ს მნიშვნელობები
უახლოვდება t0  0 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. შეაფასეთ lim G  t  .
t 0
(ბ) გაამყარეთ (ა)-ში გაკეთებული თქვენი დასკვნები t0  0 წერტილის მახლობლად

G ფუნქციის გრაფიკის აგებით.
75. ვთქვათ, f  x   x
1 1 x 
.
151
(ა) შეადგინეთ f ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა x -ის მნიშვნელობები
უახლოვდება x0  1 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. გააჩნია თუ არა f ფუნქციას
ზღვარი, როცა x 1 ? თუ გააჩნია, რისი ტოლია ეს ზღვარი? თუ არა, რატომ არა?
f ფუნქციის გრაფიკის აგებით.
3x  1
76. ვთქვათ, f  x   .
x
(ა) შეადგინეთ f ფუნქციის მნიშვნელობების ცხრილი, როცა x -ის მნიშვნელობები
უახლოვდება x0  0 წერტილს ზემოდან და ქვემოდან. გააჩნია თუ არა f ფუნქციას
ზღვარი, როცა x  0 ? თუ გააჩნია, რისი ტოლია ის? თუ არა, რატომ არა?
f ფუნქციის გრაფიკის აგებით.
77. თუ x  f  x   x , როცა x   1,1 და x  f  x   x , როცა x  1 ან x  1 , მაშინ

4 2 2 4
რომელ c წერტილებში გეცოდინებათ ავტომატურად lim f  x  ? რისი თქმა შეიძლება

x c
ზღვრის მნიშვნელობაზე ამ წერტილებში?
78. ვთქვათ, g  x   f  x   h  x  ყოველი x  2 -თვის და, ამასთან,
lim g  x   lim h  x   5 .
x 2 x 2
შეგიძლიათ რაიმე დასკვნის გაკეთება f , g და h ფუნქციების მნიშვნელობებზე

x  2 წერტილში? შეიძლება f  2   0 ? შეიძლება lim f  x   0 ? განმარტეთ თქვენი
x2
პასუხები.
f  x  5
79. ვთქვათ, lim  1 . იპოვეთ lim f  x  .
x4 x2 x 4
f  x
80. ვთქვათ, lim  1 . იპოვეთ
x 2 x2
(ა) lim f  x  .
x 2
f  x
(ბ) lim .
x 2 x
f  x  5
81. (ა) ვთქვათ, lim  3 . იპოვეთ lim f  x  .
x2 x2 x 2
f  x  5
(ბ) ვთქვათ, lim  4 . იპოვეთ lim f  x  .
x2 x2 x 2
f  x
82. ვთქვათ, lim  1 . იპოვეთ
x 0 x2
152
(ა) lim f  x  .
x 0
f  x
(ბ) lim
x 0 x
1
T 83. (ა) ააგეთ g  x   x sin ფუნქციის გრაფიკი, რომ შეაფასოთ lim g  x  , საჭიროების
x x 0
შემთხვევაში მისი გაზრდით კოორდინატთა სათავის მიდამოში.

(ბ) დამტკიცებით დაადასტურეთ (ა) ნაწილში მოყვანილი შეფასება.
1
T 84. (ა) ააგეთ h  x   x cos ფუნქციის გრაფიკი, რომ შეაფასოთ lim h  x  , საჭიროების
2
x3 x 0
შემთხვევაში მისი გაზრდით კოორდინატთა სათავის მიდამოში.

(ბ) დამტკიცებით დაადასტურეთ (ა) ნაწილში მოყვანილი შეფასება.
ზღვრების გრაფიკული შეფასებები
85-90 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ CAS შემდეგი ნაბიჯების შესასრულებლად:

(ა) ააგეთ ფუნქცია იმ x0 წერტილის მახლობლად, რომელსაც უახლოვდებით.
(ბ) თქვენი ნახაზიდან დაადგინეთ ზღვრის სავარაუდო მნიშვნელობა.
x 2  16
85. lim .
x2 x  2
x3  x 2  5 x  3
86. lim .
 x  1
x 1 2
3
1  x 1
87. lim .
x 0 x
x2  9
88. lim .
x 1
x2  7  4
1  cos x
89. lim .
x 0 x sin x
2x2
90. lim
x  0 3  3cos x
153
ზღვრის ფორმალური განსაზღვრება
2.3
ახლა მოვიყვანთ ზღვრის ზუსტ განსაზღვრებას. არაფორმალური განსაზღვრების ფრაზებს,
როგორიცაა “ნებისმიერად ახლოს”, შევცვლით კონკრეტული პირობებით, რომელიც შეიძლება
გამოვიყენოთ ნებისმიერი მაგალითისთვის. ზუსტი განსაზღვრებით შევძლებთ წინა სექციაში
მოყვანილი ზღვრული თვისებების დამტკიცებას და დავადგენთ მრავალ მნიშვნელოვან ზღვარს.
იმის საჩვენებლად, რომ f  x  ფუნქციის ზღვარი, როცა x  x0 , არის L რიცხვი, უნდა
ვაჩვენოთ, რომ განსხვავება f  x  და L რიცხვებს შორის შეიძლება გავხადოთ “რაგინდ მცირე”,
თუ x -ს ავიღებთ “საკმარისად ახლოს” x0 -თან. მოდით ვნახოთ, თუ რა გვჭირდება იმისათვის, რომ
დავადგინოთ f  x  და L რიცხვებს შორის სხვაობის ზომა.
მაგალითი 1. განვიხილოთ y  2 x  1 ფუნქცია x0  4 -ის მახლობლად.

ინტუიციურად ჩანს, რომ y იქნება ახლოს 7-თან, როცა x ახლოს არის 4-თან, ასე, რომ
lim  2 x  1  7 . თუმცა, რამდენად ახლოს უნდა იყოს x რიცხვი x0  4 -თან, რომ y  2 x  1
x4
განსხვავდებოდეს 7-სგან, ვთქვათ, 2 ერთეულზე ნაკლები სიდიდით?
ამოხსნა. ჩვენ დავსვით კითხვა: x -ის რა მნიშვნელობებისთვის შესრულდება y  7  2

უტოლობა? იმისათვის, რომ გავცეთ პასუხი, პირველ რიგში y  7 გამოვსახოთ x -ის საშუალებით
y  7   2 x  1  7  2 x  8 .
მაშინ გაჩნდება კითხვა: x -ის რა მნიშვნელობები აკმაყოფილებს 2 x  8  2 უტოლობას? ამის
გასარკვევად ამოვხსნათ უტოლობა:
2x  8  2
2  2 x  8  2
6  2 x  10
3 x 5
1  x  4  1.
ამრიგად, თუ x -ს დავაცილებთ x0  4 -ს ერთი ერთეულის ფარგლებში, მაშინ y დაცილდება
y0  7 -ს ორი ერთეულის ფარგლებში (ფიგურა 2.15).
წინა მაგალითში განვსაზღვრეთ, თუ რამდენად ახლოს უნდა იყოს x რიცხვი კონკრეტულ x0 -

თან, რომ f  x  ფუნქციის შესაბამისი მნიშვნელობები ეკუთვნოდეს ზღვრულ L მნიშვნელობით
დადგენილ ინტერვალს. იმისათვის, რომ ვაჩვენოთ f  x  ფუნქციის ზღვარი ნამდვილად ტოლია
L -ის, როცა x  x0 , უნდა შეგვეძლოს იმის ჩვენება, რომ f  x  -სა და L -ს შორის სხვაობის
სიდიდე შეგვიძლია გავხადოთ ნებისმიერ მოცემულ ცდომილებაზე ნაკლები, მიუხედავად მისი
სიმცირისა, როცა x საკმარისად ახლოს არის x0 -თან.
154
ზედა ზღვარი: y  9
რათა
დაკმაყოფილდეს
აღნიშნული
პირობა
ქვედა ზღვარი: y  5
საჭიროა შეზღუდვა
ამ ინტერვალში
ფიგურა 2.15 x -ის შენარჩუნებით x0  4 -ის 1 ერთეულის ფარგლებში y

შენარჩუნდება y0  7 -ის 2 ერთეულის ფარგლებში (მაგალითი 1).
ზღვრის განსაზღვრება
დავუშვათ, თვალს ვადევნებთ f  x  ფუნქციის მნიშვნელობებს, როცა x უახლოვდება x0 -ს

(გარდა, შესაძლოა, თვით x0 მნიშვნელობისა). რა თქმა უნდა, გვინდა გვქონდეს იმის
შესაძლებლობა, რომ ვთქვათ f  x  რჩება ერთი მეათედის ფარგლებში L -თან, როგორც კი x
დაშორდება გარკვეული  მანძილის ფარგლებში x0 -ს (ფიგურა 2.16). მაგრამ ეს არ არის საკმარისი,
რადგან x -ის მისწრაფება x0 -კენ არ გამორიცხავს f  x  ფუნქციის მნიშვნელობების რხევას

 1 1
 L  , L   ინტერვალის ფარგლებში, ისე, რომ f  x  არ მიისწრაფვოდეს L -სკენ.
 10 10 
1 1 1
შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ცდომილება შეიძლება არ აღემატებოდეს ან ან .
100 1000 100000
ყოველ ჯერზე, როცა x იცვლება x0 -ის ახალ  ინტერვალში, ვღებულობთ ცდომილებათა ახალ
დასაშვებ სიდიდეებს და ყოველ ჯერზე არსებობს იმის შესაძლებლობა, რომ f  x  ირხეოდეს L -

გან დაშორებით.
შემდეგი ფიგურები წარმოადგენს ამ პრობლემის ილუსტრაციას. თქვენ შეგიძლიათ იფიქროთ
ამაზე, როგორც მეცნიერსა და სკეპტიკოსს შორის ჩხუბზე. სკეპტიკოსი წარმოადგენს -
არგუმენტებს, რათა დაამტკიცოს, რომ ზღვარი არ არსებობს, ან უფრო ზუსტად, რომ ეს საკითხი
შეიძლება ეჭვს იწვევდეს. მეცნიერი პასუხობს ყველა ამ გამოწვევას x0 -ის შემცველ 
ინტერვალით, რომელშიც ფუნქციის მნიშვნელობები იცვლება L რიცხვის  -ფარგლებში.
155
f  x  მდებარეობს
მდებარეობს ამ ინტერვალში
ყველა x  x0 -თვის
ფიგურა 2.16 როგორ განვსაზღვროთ   0 ისე, რომ x -ის შენარჩუნება  x0   , x0   
 1 
ინტერვალში განაპირობებდეს f  x  ფუნქციის შენარჩუნებას  L  , L   ინტერვალში?
1
 10 10 
ფიგურა 2.17 დამოკიდებულება  -სა და  -ს შორის ზღვრის განსაზღვრებაში.
როგორ უნდა შეწყდეს გამოწვევებისა და რეაგირების ეს ერთი შეხედვით გაუთავებელი რიგი?

იმის დამტკიცებით, რომ ყოველი დასაშვები  -ცდომილებისათვის, რომელიც შეიძლება
მოწინააღმდეგემ შემოგვთავაზოს, შეგვიძლია ვიპოვოთ x - ის x0 -თან სიახლოვის შესაბამისი 
მანძილი, რომლისთვისაც f  x  იქნება დასაშვებ ფარგლებში L -თან (ფიგურა 2.17). ამას

მივყავართ ზღვრის ზუსტი განსაზღვრებისაკენ.
156
განსაზღვრება. ვთქვათ, f  x  განსაზღვრულია x0 წერტილის შემცველ რაიმე ღია
ინტერვალზე, გარდა შესაძლოა თვით x0 წერტილისა. ვიტყვით, რომ f  x  ფუნქციის ზღვარი
x0 წერტილში არის L
lim f  x   L ,
x x0
თუ ნებისმიერი  0 რიცხვისთვის არსებობს შესაბამისი  0 რიცხვი ისეთი, რომ ყოველი x

-თვის
0  x  x0    f  x   L   .
ამ განსაზღვრების მიხედვით შევეცადოთ, რომ გენერატორის ლილვის დამუშავება თუ

გვინდა ისე, რომ მისი დიამეტრი იყოს L -ის ტოლი, და ამასთან, რადგან არაფერი არ არის
სრულყოფილი, კმაყოფილი უნდა დავრჩეთ, თუ დიამეტრი f  x  იქნება სადღაც L   და L  
შორის.  არის ზომა იმისა, თუ რამდენად ზუსტია ჩვენი კონტროლი x -ის მიმართ, რათა
უზრუნველვყოთ დიამეტრის სიდიდე ამ სიზუსტით. შევნიშნოთ, რომ რაც უფრო მკაცრი ხდება
დასაშვები ცდომილება, უნდა მოვითხოვოთ  სიდიდის სათანადო რეგულირება. ე. ი.თუ
რამდენად მკაცრი კონტროლი უნდა დაწესდეს  -ზე, დამოკიდებულია  -ის მნიშვნელობაზე, ანუ
დასაშვებ ცდომილებაზე.
მაგალითები: განსაზღვრების შემოწმება
ზღვრის ფორმალური განსაზღვრება არ გვეუბნება, თუ როგორ უნდა ვიპოვოთ ფუნქციის

ზღვარი, მაგრამ ეს საშუალებას გვაძლევს დავრწმუნდეთ, რომ საეჭვო ზღვარი არის სწორი.
შემდეგი მაგალითები გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება განსაზღვრების გამოყენება, რათა
შევამოწმოთ ზღვრული წინადადებები კონკრეტული ფუნქციებისთვის. თუმცა, ამ განსაზღვრების
რეალური მიზანი არის არა მსგავსი გამოთვლების გაკეთება, არამედ ზოგადი თეორემების
დამტკიცება, ასე რომ, გარკვეულ ფარგლებში კონკრეტული ზღვრების გამოთვლები შეიძლება
გამარტივდეს.
მაგალითი 2. ვაჩვენოთ, რომ lim  5 x  3  2 .

x 1
ამოხსნა. ვთქვათ, x0  1 , f  x   5 x  3 და L  2 . ზღვრის განსაზღვრების საფუძველზე

საჭიროა მოიძებნოს ისეთი   0, რომ 0  x  1   უტოლობით განსაზღვრული x -თვის
ადგილი ჰქონდეს შეფასებას

f  x   2   5x  3  2  5 x  1   , ანუ x  1  .
5
157
ამოცანა: მიიღეთ f ( x)  L   
1 პასუხი: x  x0  1 10
10
ამოცანა: მიიღეთ f ( x)  L   
1 პასუხი: x  x0  1 100
100
1 პასუხი: x  x0  1 1000
ახალი ამოცანა:  
1000
158
ახალი ამოცანა:  
1 პასუხი: x  x0  1 100000 ახალი ამოცანა:  
100000
 
ამრიგად, შეგვიძლია ავიღოთ  (ფიგურა 2.18). თუ 0  x 1    , მაშინ
5 5
 
 5 x  3  2  5 x  1  5    , რაც ამტკიცებს, რომ lim  5 x  3  2 . დასახელებული  
5 x 1 2
მნიშვნელობა არაა ერთადერთი, რომლისთვისაც 0  x  1   -დან გამომდინარეობს 5 x  5   .
გამოდგება, აგრეთვე, ნებისმიერი უფრო მცირე დადებითი . განსაზღვრებაში არ მოითხოვება
“საუკეთესო”  -ს შერჩევა.
არ არის მოცემული მასშტაბით

ფიგურა 2.18 თუ f  x   5x  3, მაშინ 0  x  1  განაპირობებს f  x   2  
5
მაგალითი 3. დავამტკიცოთ სექცია 2.2-ში გრაფიკულად წარმოდგენილი ორი შედეგი
(ა) lim x  x0 ;
x  x0
159
(ბ) lim k  k ( k მუდმივია).
x  x0
ამოხსნა. (ა) ვთქვათ, მოცემულია   0 . ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი   0 , რომ ყველა x
-თვის 0  x  x0    x  x0   . იმპლიკაციას ადგილი ექნება, თუ შევარჩევთ  -ის ტოლ ან
მასზე ნაკლებ დადებით  რიცხვს (ფიგურა 2.19). ეს ამტკიცებს (ა) ტოლობას.
ფიგურა 2.19 f  x   x ფუნქციისთვის დგინდება, რომ 0  x  x0   -ით სრულდება
პირობა f  x   x0   , როცა    (მაგალითი 3(ა)).
(ბ) ვთქვათ, მოცემულია  0. ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი   0, რომ ყველა x -თვის
0  x  x0    k  k   . რადგან k  k  0 , ამიტომ იმპლიკაცია სამართლიანი იქნება
ნებისმიერი დადებითი  რიცხვისთვის (ფიგურა 2.20). ეს ამტკიცებს (ბ) ტოლობას.
ფიგურა 2.20 f  x   k ფუნქციისთვის დგინდება, რომ f  x   k   ნებისმიერი

დადებითი  -სთვის (მაგალითი 3(ბ)).
160
მოცემული ეპსილონისთვის დელტას მოძებნა ალგებრულად
მაგალით 2-ში და მაგალით 3-ში x0 -ის შემცველი მნიშვნელობების ინტერვალი, რომელშიც
f  x   L ნაკლებია  -ზე, სიმეტრიულია x0 -ის მიმართ და შეგვეძლო  ამ ინტერვალის

სიგრძის ნახევრის ტოლი აგვეღო. როდესაც ასეთი სიმეტრია არ არის, როგორც წესი, შეგვიძლია
ავიღოთ  რიცხვი x0 -დან ინტერვალის ბოლო წერტილებამდე უმცირესი მანძილის ტოლი.
მაგალითი 4. lim x  1  2 ზღვრისთვის ვიპოვოთ ისეთი   0 , რომელიც

x 5
შეესაბამება   1 -ს. ე. ი. ვიპოვოთ ისეთი   0 , რომ ყველა x -თვის

0  x 5   x 1  2  1 .
ამოხსნა. ამ გამოთვლას განვახორციელებთ ორ ეტაპად, როგორც ეს არის განხილული

ქვემოთ.
1. ამოვხსნათ x  1  2  1 უტოლობა, რომ ვიპოვოთ x0  5 -ის შემცველი ინტერვალი,

რომლის ყოველი x  x0 წერტილისთვის მართებულია ეს უტოლობა.
x 1  2  1
1  x  1  2  1
1  x 1  3
1  x 1  9
2  x  10.
ეს უტოლობა მართებულია x -ის ყველა მნიშვნელობისთვის  2,10  ღია ინტერვალიდან და,
მაშასადამე, ის მართებულია აგრეთვე ყველა x  5 -თვის ამ ინტერვალიდან.
2. ვიპოვოთ  0 ისეთი, რომ 5   x  5   ინტერვალი ცენტრით x0  5 წერტილში
მოთავსდეს  2,10  ინტერვალში. მანძილი 5-დან  2,10  ინტერვალის უახლოეს ბოლო
წერტილამდე ტოლია 3-ის (ფიგურა 2.21). თუ ავიღებთ  3 ან ნებისმიერი უფრო პატარა

დადებითი რიცხვის ტოლს, მაშინ 0  x  5   უტოლობიდან ავტომატურად გამომდინარეობს,
რომ 2  x  10 და ადგილი აქვს x  1  2  1 უტოლობას (ფიგურა 2.22):
0  x 5  3 x 1  2  1 .
ფიგურა 2.21 3 -ის ტოლი რადიუსის მქონე ღია ინტერვალი ცენტრით x0 წერტილში
მოთავსებული იქნება  2,10  ღია ინტერვალში.
161
ფიგურა 2.22 ფუნქცია და ინტერვალები მაგალით 4-ში.
მოცემული f , L , x0 და   0 -თვის ალგებრულად როგორ ვიპოვოთ  .

ისეთი  0 რიცხვის პოვნის პროცესი, როდესაც ყველა x -თვის
0  x  x0    f  x   L  
შეიძლება განხორციელდეს ორ ეტაპად:
1. ამოვხსნათ f  x   L   უტოლობა, რათა ვიპოვოთ x0 წერტილის შემცველი  a, b 
ღია ინტერვალი, რომელშიც ეს უტოლობა მართებულია ყველა x  x0 -თვის.
2. ვიპოვოთ  0 რიცხვის ისეთი მნიშვნელობა, რომ  x0   , x0    ღია ინტერვალი
ცენტრით x0 წერტილში მოთავსდეს  a, b  ინტერვალში. f  x   L   უტოლობას
ადგილი ჰქონდეს ყველა x  x0 -თვის ამ  ინტერვალიდან.
მაგალითი 5. დავამტკიცოთ, რომ lim f  x   4 , თუ

x2
 x 2 , x  2,
f  x  
1, x  2.
ამოხსნა. ჩვენი ამოცანაა, ვაჩვენოთ, რომ მოცემული   0 -თვის არსებობს ისეთი   0 ,

რომ ყველა x -თვის
0  x  2    f  x  4   .
1. ამოვხსნათ f  x   4   უტოლობა, რათა ვიპოვოთ x0  2 წერტილის შემცველი ღია
ინტერვალი, რომელშიც ამ უტოლობას ადგილი აქვს ყველა x  x0 -თვის. როცა x  x0  2 , მაშინ
f  x   x 2 და ვღებულობთ x 2  4   უტოლობას
162
x2  4  
  x 2  4  
4    x2  4  
4  x  4 იგულისხმება, რომ   4 ; იხ. ქვემოთ.
4  x  4 . x0  2 -ის შემცველი ღია ინტერვალი,
რომელშიც მართებულია ეს უტოლობა.
ამრიგად, f  x   4   უტოლობა მართებულია ყველა x  2 -თვის  
4   , 4   ღია
ინტერვალიდან (ფიგურა 2.23).
ფიგურა 2.23 ინტერვალი, რომელიც შეიცავს x  2 -ს ისე, რომ ფუნქცია მე-5

მაგალითში აკმაყოფილებდეს პირობას f  x   4   .
2. ვიპოვოთ  0 რიცხვის ისეთი მნიშვნელობა, რომ 2  , 2    ღია ინტერვალი
ცენტრით x0 წერტილში მოთავსდეს  

4   , 4   ინტერვალში.
ავიღოთ  რიცხვი x0  2 -დან  4  , 4   ინტერვალის ბოლო წერტილებამდე
უმცირესი მანძილის ტოლი. სხვა სიტყვებით, ავიღოთ 

  min 2  4   , 4    2  ანუ
შემდეგი ორი 2  4   და 4    2 რიცხვებს შორის მინიმალური. თუ  არის ეს რიცხვი ან

უფრო პატარა დადებითი რიცხვი, მაშინ 0 x2  უტოლობიდან ავტომატურად
გამომდინარეობს, რომ x მდებარეობს 4  და 4 შორის, როდესაც ადგილი აქვს

f  x   4   უტოლობას. ყველა x -თვის
0  x  2    f  x  4   .
ამით დასრულებულია დამტკიცება, როცა   4.
163
თუ   4, მაშინ ავიღოთ  რიცხვი x0  2 -დან 0, 4  ინტერვალის ბოლო
წერტილებამდე უმცირესი მანძილის ტოლი. სხვა სიტყვებით, ავიღოთ 

  min 2, 4    2  (იხ.
ფიგურა 2.23).
განსაზღვრების გამოყენება თეორემების დასამტკიცებლად
კონკრეტული ზღვრების გამოსათვლელად , საზოგადოდ, არ ვეყრდნობით ზღვრის მკაცრ

განსაზღვრებას(როგორც წინა მაგალითებში), არამედ მივმართავთ ზოგად თეორემებს ზღვრების
შესახებ, კერძოდ, თეორემებს სექცია 2.2-დან. განსაზღვრებას გამოვიყენებთ აღნიშნული
თეორემების დასამტკიცებლად (დანართი 4). მაგალითის სახით დავამტკიცოთ თეორემა 1-ის
პირველი ნაწილი – ჯამის წესი.
მაგალითი 6. მოცემულია, რომ lim f  x   L და lim g  x   M . დავამტკიცოთ, რომ

x c x c
lim  f  x   g  x    L  M .
xc
ამოხსნა. ვთქვათ, მოცემულია   0 . ჩვენ გვინდა ვიპოვოთ დადებითი  რიცხვი ისეთი,

რომ ყველა x -თვის
0  x  c    f  x  g  x   L  M    .
წევრების გადაჯგუფებით გვექნება
f  x  g  x   L  M    f  x  L   g  x  M  
სამკუთხედის უტოლობა ab  a  b
 f  x  L  g  x  M .
რადგან lim f  x   L , არსებობს 1  0 რიცხვი ისეთი, რომ ყველა x -თვის
x c

0  x  c  1  f  x   L  .
2
ანალოგიურად, რადგან lim g  x   M , არსებობს  2  0 რიცხვი ისეთი, რომ ყველა x -თვის
x c

0  x  c  2  g  x  M  .
2
ავიღოთ   min 1 ,  2  , უმცირესი  1 -სა და  2 -ს შორის. თუ 0  x  c   , მაშინ
 
x  c  1 და, მაშასადამე, f  x   L  . ანალოგიურად, თუ x  c   2 , მაშინ g  x   M 
2 2
, ამიტომ
 
f  x  g  x   L  M     .
2 2
ეს გვიჩვენებს, რომ lim  f  x   g  x    L  M .
xc
ახლა დავამტკიცოთ სექცია 2.2-ის თეორემა 5 .
164
მაგალითი 7. ცნობილია, რომ lim f  x   L და lim g  x   M და ამასთან,
x c x c
f  x   g  x  ყველა x -თვის c -ს შემცველი ღია ინტერვალიდან (გარდა შესაძლოა თვით c

წერტილისა). დავამტკიცოთ, რომ L  M .
ამოხსნა. ამის დასამტკიცებლად გამოვიყენებთ საწინააღმდეგოს დაშვების მეთოდს.

დავუშვათ საწინააღმდეგო, რომ L  M . მაშინ თეორემა 1-დან ზღვრის სხვაობის წესის თანახმად
lim  g  x   f  x    M  L
x c
ამიტომ ყოველი   0 -თვის არსებობს   0 ისეთი, რომ
 g  x   f  x    M  L    , როცა 0  xc  .
რადგან, დაშვების თანახმად, LM  0 ავიღოთ, კერძოდ,   L  M , რომლისთვისაც არსებობს
 0 ისეთი, რომ
 g  x   f  x    M  L   L  M , როცა 0  xc  .
რადგან a  a ნებისმიერი a -თვის, გვექნება
 g  x   f  x    M  L   L  M , როცა 0  xc  ,
საიდანაც გამომდინარეობს, რომ
g  x   f  x  , როცა 0  x  c   ,
რაც ეწინააღმდეგება f  x   g  x  პირობას. მაშასადამე, L  M უტოლობა მცდარია, ე. ი. L  M .
ინტერვალის ცენტრირება წერტილის გარშემო
1–6 სავარჯიშოებში x ღერძზე მონიშნეთ x0 წერტილის შემცველი  a, b  ინტერვალი.

შემდეგ იპოვეთ   0 -ს მნიშვნელობა ისეთი, რომ ყველა x -თვის
0  x  x0    a  x  b .
1. a  1 , b  7 , x0  5 . 2. a  1 , b  7 , x0  2 .
7 1 7 1 3
3. a   , b   , x0  3 . 4. a   , b   , x0   .
2 2 2 2 2
4 4 1
5. a  , b  , x0  . 6. a  2.7591, b  3.2391 , x0  3 .
9 7 2
დელტას პოვნა გრაფიკულად
7–14 სავარჯიშოებში გრაფიკების გამოყენებით იპოვეთ ისეთი   0 , რომ ყოველი x -

სთვის
0  x  x0    f  x   L   .
165
ფიგურები არ არის მოცემული მასშტაბით.
7. 8.
9. 10.
11.
12.
166
13. 14.
იპოვეთ დელტა ალგებრულად
სავარჯიშო 15-დან სავარჯიშო 30-მდე თითოეულში მოცემულია f  x  ფუნქცია და

L , x0 ,   0 რიცხვები. თითოეულ შემთხვევაში იპოვეთ x0 წერტილის შემცველი ღია
ინტერვალი, სადაც მართებულია f  x   L   უტოლობა. შემდეგ იპოვეთ   0 -ს
მნიშვნელობა ისეთი, რომ ყველა x -თვის, რომლებისთვისაც 0  x  x0   , მართებული
იყოს f  x   L   უტოლობა.
15. f  x   x  1 , L  5 , x0  4 ,   0.01 .
16. f  x   2 x  2 , L  6 , x0  2 ,   0.02 .
17. f  x   x  1 , L  1 , x0  0 ,   0.1 .
1 1
18. f  x   x, L , x0  ,   0.1 .
2 4
19. f  x   19  x , L  3 , x0  10 ,  1.
20. f  x   x  7 , L  4 , x0  23 ,   1 .
1 1
21. f  x   , L  , x0  4 ,   0.05 .
x 4
22. f  x   x , L  3 , x0  3 ,   0.1 .
2
23. f  x   x , L  4 , x0  2 ,   0.5 .
2
167
1
24. f  x   , L  1 , x0  1 ,   0.1 .
x
25. f  x   x  5 , L  11 , x0  4 ,  1.
2
120
26. f  x   , L  5 , x0  24 ,   1 .
x
27. f  x   mx , m  0 , L  2m , x0  2 ,   0.03 .
28. f  x   mx , m  0 , L  3m , x0  3 ,   c  0.
m 1
29. f  x   mx  b , m  0 , L   b , x0  ,   c  0 .
2 2
30. f  x   mx  b , m  0 , L  m  b , x0  1 ,   0.05 .
ფორმალური განსაზღვრების გამოყენება
სავარჯიშო 31-დან სავარჯიშო 36-მდე მოცემულია f  x  ფუნქცია, x0 წერტილი და
დადებითი  რიცხვი. იპოვეთ L  lim f  x  . შემდეგ იპოვეთ   0 რიცხვი ისეთი, რომ

x  x0
ყველა x -თვის
0  x  x0    f  x   L   .
31. f  x   3  2 x , x0  3 ,   0.02 .
32. f  x   3x  2 , x0  1 ,   0.03 .
x2  4
33. f  x   , x0  2 ,   0.05 .
x2
x2  6x  5
34. f  x   , x0  5 ,   0.05 .
x5
35. f  x   1  5 x , x0  3 ,   0.5 .
4
36. f  x   , x0  2 ,   0.4 .
x
37–50 სავარჯიშოებში დაამტკიცეთ ზღვრების მართებულობა.
37. lim  9  x   5 38. lim  3x  7   2 39. lim x  5  2

x4 x 3 x 9
 x 2 , x  1,
40. lim 4  x  2 41. lim f  x   1 , თუ f  x   
x0 x 1
2, x  1.
 x 2 , x  2, 1
42. lim f  x   4 , თუ f  x    43. lim 1
x 2
1, x  2. x 1 x
168
1 1 x2  9
44. lim  . 45. lim  6 .
x 3 x2 3 x 3 x  3
x2 1 4  2 x, x  1,
46. lim  2. 47. lim f  x   2 , თუ f  x   
x 1 x 1 x 1
6 x  4, x  1.
2 x, x  0,

48. lim f  x   0 , თუ f  x    x
 2 , x  0.
x 0
1
49. lim x sin 0
x 0 x
1
2
50. lim x sin 0
x 0 x
51. განსაზღვრეთ, რას ნიშნავს lim g  x   k .

x 0
52. დაამკიცეთ, რომ lim f ( x)  L მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა lim f (h  c)  L .

x c h 0
169
53. მცდარი გამონათქვამი ზღვრების შესახებ. მაგალითზე აჩვენეთ, რომ შემდეგი
მტკიცებულება არასწორია.
L რიცხვი არის f  x  -ის ზღვარი, როცა x უახლოვდება x0 -ს, თუ f  x

უახლოვდება L -ს, როცა x უახლოვდება x0 -ს.
ახსენით, რატომ არ არის L თქვენს მაგალითში მოყვანილი ფუნქციის ზღვარი, როცა

x  x0 .
54. სხვა არასწორი გამონათქვამი ზღვრების შესახებ. მაგალითზე აჩვენეთ, რომ შემდეგი
მტკიცებულება არასწორია.
L რიცხვი არის f  x  -ის ზღვარი, როცა x უახლოვდება x0 -ს, თუ ნებისმიერი

მოცემული   0 რიცხვისთვის არსებობს x -ის ისეთი მნიშვნელობა, რომლისთვისაც
f  x  L   .
ახსენით, რატომ არ არის L თქვენს მაგალითში მოყვანილი ფუნქციის ზღვარი, როცა

x  x0 .
T 55. ძრავის ცილინდრების ხეხვა. ძრავის ცილინდრების ხეხვამდე, რომელთა კვეთის

2
ფართობია 9 ინჩი , თქვენ უნდა იცოდეთ რამდენად დიდი გადახრის საშუალება გაქვთ
x0  3.385 ინჩის დიამტერის მქონე იდეალური ცილინდრისგან, თუ 9 ინჩი 2 -ის
შემთხვევაში ის არ უნდა აღემატებოდეს 0.01 ინჩი 2 -ს. ამის გასარკვევად აიღეთ
2
x
A   და მოძებნეთ x -ის შემცველი ინტერვალი, რომ ადგილი ჰქონდეს
2
A  9  0.01 შეფასებას. რა ინტერვალი უნდა მოძბნოთ?
56. ელექტრული რეზისტორის წარმოება. ომის კანონი ელექტრული წრედისთვის, როგორც

ეს ნაჩვენებია ნახაზზე, გვეუბნება, რომ V  RI . ამ განტოლებაში V არის მუდმივი ძაბვა,
I არის დენი (ამპერში), ხოლო R არის წინაღობა (ომში). თქვენ ფირმას სთხოვეს
მიეწოდებინა რეზოსტორები წრედისთვის, რომელშიც V იქნებოდა 120 ვოლტი, ხოლო I
იქნებოდა 5  0.1 ამპერი. რა ინტერვალს უნდა ეკუთვნოდეს R , რომ I იყოს 0.1 ამპერის
ფარგლებში I 0  5 მნიშვნელობისგან?
როდის არ არის L რიცხვი f  x  ფუნქციის ზღვრის ტოლი, როცა x  x0 ?
ჩვენება, რომ L არ არის ზღვარი. შეგვიძლია დავამტკიცოთ, რომ lim f  x   L , თუ

x x0
უზრუნველვყოფთ ისეთი   0 -ით, როცა არ არსებობს   0, რომელიც

დააკმაყოფილებს შემდეგ პირობას
170
ყველა x -თვის 0  x  x0    f  x   L   .
აღებული  -თვის ეს შესრულებული იქნება, თუ ვაჩვენებთ, რომ ყოველი   0 -თვის

არსებობს x -ის ისეთი მნიშვნელობა, როცა
0  x  x0   და f  x   L   .
x -ის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც 0  x  x0   და f  x   L   .
 x, x  1,
57. ვთქვათ, f  x  
 x  1, x  1.
1
(ა) ვთქვათ,   . აჩვენეთ, რომ არ არსებობს   0 , რომელიც დააკმაყოფილებს
2
შემდეგ პირობას
1
ყველა x -თვის 0  x  1    f  x   2  .
2
ე. ი. ყოველი   0 -თვის აჩვენეთ, რომ არსებობს x -ის ისეთი მნიშვნელობა, როცა
1
0  x  1   და f  x   2  .
2
ეს აჩვენებს, რომ lim f  x   2 ;
x 1
(ბ) აჩვენეთ, რომ lim f  x   1 ;

x 1
171
(გ) აჩვენეთ, რომ lim f  x   1.5 .
x 1
 x 2 , x  2,

58. ვთქვათ, h  x   3, x  2,
2, x  2.

აჩვენეთ, რომ
(ა) lim h  x   4 ;
x2
(ბ) lim h  x   3 ;
x2
(გ) lim h  x   2 .
x2
59. გრაფიკულად მოყვანილი
ფუნქციისთვის ახსენით რატომაა
(ა) lim f  x   4 ;
x 3
(ბ) lim f  x   4.8 ;

x 3
(გ) lim f  x   3 .
x 3
60. (ა) გრაფიკულად მოყვანილი

ფუნქციისთვის აჩვენეთ, რომ lim g  x   2 ;
x 1
(ბ) არსებობს lim g  x  ?

x 1
თუ არსებობს, ზღვარი რისი ტოლია?

თუ არა, რატომ?
172
61–66 სავარჯიშოებში განვიხილავთ დელტას პოვნას გრაფიკულად. გამოიყენეთ CAS-ი

შემდეგი ნაბიჯების შესასრულებლად:
(ა) ააგეთ y  f  x  ფუნქციის გრაფიკი x0 წერტილის მახლობლად;
(ბ) გამოიცანით L ზღვრის მნიშვნელობა და შეაფასეთ ზღვარი სიმბოლურად, რომ

დარწმუნდეთ თქვენი მიხვედრის სისწორეში;
(გ)   0.2 -ის მნიშვნელობის გამოყენებით x0 -ის მახლობლად ააგეთ y1  L   და

y2  L   წრფეთა და f ფუნქციის გრაფიკები ერთად;
(დ) თქვენი გრაფიკის გამოყენებით (გ) პუნქტიდან მოიყვანეთ   0 -ს ისეთი შეფასება,

რომ ყველა x -ისთვის
0  x  x0    f  x   L   .
შეამოწმეთ თქვენი შეფასება f , y1 და y 2 გრაფიკების აგებით 0  x  x0  
ინტერვალზე.
თქვენი ნახაზების აღსაქმელად გამოიყენეთ x0  2  x  x0  2 და L  2  y  L  2 .
თუ ფუნქციის რომელიღაც მნიშვნელობა არის  L   , L    სეგმენტის გარეთ, ე. ი . თქვენი

 -ს არჩევანი იყო ძალზე დიდი. კიდევ ერთხელ სცადეთ ნაკლები შეფასებით.
(ე) გაიმეორეთ (გ) და (დ) პუნქტები თანმიმდევრულად   0.1;0.05;0.001 -თვის.
x 4  81 5 x3  9 x 2
61. f  x  , x0  3 . 62. f  x  , x0  0 .
x 3 2 x5  3x 2
sin 2 x x 1  cos x 
63. f  x   , x0  0 . 64. f  x   , x0  0 .
3x x  sin x
x 1
3 3x 2   7 x  1 x  5
65. f  x   , x0  1 . 66. f  x   , x0  1 .
x 1 x 1
173
ცალმხრივი ზღვრები
2.4
ამ სექციაში განვავრცობთ ზღვრის კონცეფციას ცალმხრივ ზღვრებზე, რომლებიც
წარმოადგენენ ზღვრებს, როცა x უახლოვდება c რიცხვს მარცხენა მხრიდან  x  c  ან მარჯვენა
მხრიდან  x  c  მხოლოდ.
ცამლხრივი ზღვრები
იმისათვის, რომ ჰქონდეს ზღვარი, როცა x  c , f ფუნქცია განსაზღვრული უნდა იყოს c -ს

ორივე მხარეს და მისი მნიშვნელობები უახლოვდებოდეს ზღვრულ მნიშვნელობას ნებისმიერი
მხრიდან მისწრაფებისას. ამის გამო, ჩვეულებრივ ზღვარს ორმხრივ ზღვარს უწოდებდნენ. თუ f -ს
არ გააჩნია ორმხრივი ზღვარი წერტილში, მას ჯერ კიდევ შეიძლება ჰქონდეს ცალმხრივი ზღვარი,
ე. ი. ზღვარი, როცა მიახლოება ხდება მხოლოდ ერთი – მარცხენა ან მარჯვენა მხრიდან. თუ
მისწრაფება ხდება მარჯვნიდან, ზღვარს მარჯვენა ზღვარი ეწოდება, ხოლო თუ მარცხნიდან –
მარცხენა ზღვარი. ფუნქციის მარცხენა და მარჯვენა ზღვრებს ფუნქციის ცალმხრივ ზღვრებს
უწოდებენ.
x
f  x  ფუნქციის (ფიგურა 2.24) ზღვარი არის 1, როცა x მიისწრაფვის 0 -კენ მარჯვნიდან
x
და უდრის 1 -ს, როცა x მიისწრაფვის 0 -კენ მარცხნიდან. რადგან ცალმხრივი ზღვრების ეს
მნიშვნელობები არ არის ტოლი, არ არსებობს ერთი ისეთი რიცხვი, რომელსაც მიუახლოვდებოდა
f  x  , როცა x უახლოვდება 0 -ს. ამრიგად, f  x  -ს არ აქვს (ორმხრივი) ზღვარი 0 -ში.
ფიგურა 2.24 განსხვავებული მარჯვენა და მარცხენა ზღვრები კოორდინატთა სათავეში.
174
ინტუიციურად, თუ f  x  განსაზღვრულია  c, b  ინტერვალში, სადაც cb და
უახლოვდება L -ს, როცა x ამ ინტერვალიდან უახლოვდება c -ს, მაშინ L არის f -ის მარჯვენა
ზღვარი c -ში და ვწერთ
lim f  x   L ,
x c

“ x  c ” სიმბოლო ნიშნავს, რომ განვიხილავთ x -ის მხოლოდ c -ზე მეტ მნიშვნელობებს.
ანალოგიურად, თუ f  x  განსაზღვრულია  a, c  ინტერვალში, სადაც ac და
უახლოვდება M -ს, როცა x ამ ინტერვალიდან უახლოვდება c -ს, მაშინ M არის f -ის მარცხენა
ზღვარი c -ში და ვწერთ
lim f  x   M .
xc

“ x  c ” სიმბოლო ნიშნავს, რომ განვიხილავთ x -ის მხოლოდ c -ზე ნაკლებ მნიშვნელობებს.
ცალმხრივი ზღვრების ეს არაფორმალური განსაზღვრებები ილუსტრირებულია ფიგურა 2.5-
x
ზე. f  x  ფუნქციისთვის ფიგურა 2.24-დან გვაქვს
x
lim f  x   1 და lim f  x   1 .
x 0 x0
(ა) lim f  x   L (ბ) lim f  x   M

x C  x C 
ფიგურა 2.25 (ა) მარჯვენა ზღვარი, როცა x უახლოვდება c -ს;

(ბ) მარცხენა ზღვარი, როცა x უახლოვდება c -ს.
მაგალითი 1. f  x   4  x 2 ფუნქციის განსაზღვრის არე არის  2, 2 ; მისი გრაფიკი

მოყვანილია ფიგურა 2.6-ზე და არის ნახევარწრეწირი. ადგილი აქვს
lim 4  x 2  0 და lim 4  x 2  0 .
x 2 x 2
ამ ფუნქციას არ გააჩნია მარცხენა ზღვარი x  2 წერტილში და მარჯვენა ზღვარი x2

წერტილში. მას არ აქვს ჩვეულებრივი ორმხრივი ზღვრები x  2 და x  2 წერტილებში.
ცალმხრივ ზღვრებს გააჩნიათ ყველა ის თვისება, რომლებიც მოყვანილია თეორემა 1-ში სექცია
2.2-დან. ორი ფუნქციის ჯამის მარჯვენა ზღვარი არის მათი მარჯვენა ზღვრების ჯამი და ა. შ.
თეორემები ზღვრების შესახებ პოლინომებისა და რაციონალური ფუნქციებისთვის მართებულია
ცალმხრივი ზღვრებისთვისაც, ისევე როგორც სენდვიჩის თეორემა და თეორემა 5. ცალმხრივი
ზღვრები დაკავშირებულია ზღვართან შემდეგნაირად.
175
ფიგურა 2.26 lim

4  x 2  0 და lim

4  x 2  0 (მაგალითი 1).
x2 x 2
თეორემა 6. f  x  ფუნქციას აქვს ზღვარი, როცა x უახლოვდება c -ს, მაშინ და მხოლოდ

მაშინ, როცა მას ამ წერტილში აქვს ერთმანეთის ტოლი ცალმხრივი ზღვრები:
lim f  x   L  lim f  x   L და lim f  x   L .
xc x c x c
მაგალითი 2. ფიგურა 2.27-ზე მოყვანილია ფუნქციის გრაფიკი,
როცა x 0:
lim f  x   1 ,
x 0
lim f  x  და lim f  x  ზღვრები არ არსებობს.

x  0 x 0
ფუნქცია არ არის განსაზღვრული x0 წერტილის მარცხნივ.
lim f  x   0 მიუხედავად იმისა, რომ f 1  1 .
x1
lim f  x   1.
x 1
lim f  x  არ არსებობს. მარცხენა და მარჯვენა ზღვრები არ არის ტოლი.

x 0
როცა x  2:
lim f  x   1 .
x 2
lim f  x   1.
x 2
lim f  x   1 მიუხედავად იმისა, რომ f  2   2 .

x2
lim f  x   lim f  x   lim f  x   f  3  2 ,
x3 x3 x 3
lim f  x   1 მიუხედავად იმისა, რომ f  4   1 .
x 4
176
lim f  x  და lim f  x  ზღვრები არ არსებობს.
x 4 x 4
ფუნქცია არ არის განსაზღვრული x4 წერტილის მარჯვნივ.

0, 4 სეგმენტის ყველა სხვა c წერტილში f  x  ფუნქციას გააჩნია f  c  -ს ტოლი ზღვარი.
ფიგურა 2.27. ფუნქციის გრაფიკი მაგალით 2-ში.
ცამლხრივი ზღვრების ზუსტი განსაზღვრება
სექცია 2.3-ში მოყვანილი ზღვრის ზუსტი განსაზღვრება ადვილად მოდიფიცირდება

ცალმხრივი ზღვრებისთვის.
ფიგურა 2.28 მარჯვენა ზღვრის განსაზღვრებასთან დაკავშირებული ინტერვალები.
177
განსაზღვრება. L რიცხვს ეწოდება f  x  ფუნქციის მარჯვენა ზღვარი x0
წერტილში და წერენ
lim f  x   L (იხ. ნახაზი 2.28),
x  x0
თუ ნებისმიერი  0 რიცხვისთვის არსებობს შესაბამისი  0 რიცხვი ისეთი, რომ

x0  x  x0    f  x   L   .
L რიცხვს ეწოდება f  x  ფუნქციის მარცხენა ზღვარი x0 წერტილში და წერენ

lim f  x   L (იხ. ნახაზი 2.29),
x  x0
თუ ნებისმიერი   0 რიცხვისთვის არსებობს შესაბამისი   0 რიცხვი ისეთი, რომ

x0    x  x0  f  x   L   .
ფიგურა 2.29 მარცხენა ზღვრის განსაზღვრებასთან დაკავშირებული ინტერვალები.
მაგალითი 3. დავამტკიცოთ, რომ
lim x  0.
x  0
ამოხსნა. ვთქვათ, მოცემულია   0 . აქ x0  0 და L  0 . მაშასადამე, გვინდა ვიპოვოთ

 0 ისეთი, რომ ყველა x -თვის
0 x   x 0  ,
ანუ
0 x   x  .
უკანასკნელი უტოლობის ორივე მხარის კვადრატში აყვანით მივიღებთ
178
x   2 , თუ 0  x   .
თუ შევარჩევთ    2 , გვექნება
0 x  2  x  ,
ანუ
0 x 2  x 0  .
მოცემული განსაზღვრების მიხედვით ეს გვიჩვენებს, რომ lim x  0 (ფიგურა 2.30).

x  0
lim x  0 მაგალით 3-ში.
x  0
ზემოთ მოყვანილ ფუნქციებს ჰქონდათ გარკვეული სახის ზღვარი ყოველ საინტერესო

წერტილში. ზოგადად, არც ისე აუცილებელია, რომ ამას ჰქონდეს ადგილი.
1
მაგალითი 4. ვაჩვენოთ, რომ y  sin ფუნქციას არ აქვს ზღვარი, როცა x
x
მიისწრაფვის ნულისკენ ორივე მხრიდან (ფიგურა 2.31).
1
ფიგურა 2.31 y  sin ფუნქციას არ გააჩნია არც მარჯვენა და არც მარცხენა ზღვარი, როცა
x
x უახლოვდება ნულს (მაგალითი 4). გრაფიკზე არ არის ნაჩვენები მნიშვნელობები, რომლებიც
ძალიან ახლოს არის y ღერძთან.
179
1
ამოხსნა. როცა x მიისწრაფვის ნულისკენ, ამის საპასუხოდ, უსაზღვროდ იზრდება და
x
1
sin ფუნქციის მნიშვნელობები არაერთხელ მეორდება ციკლურად 1 -დან 1 -მდე. არ არსებობს
x
არც ერთი L რიცხვი, რომელთანაც ფუნქციის მნიშვნელობები იქნება რაგინდ ახლოს, როცა x
უახლოვდება ნულს. ეს მართლაც ასეა, მაშინაც კი, თუ x -ს შევზღუდავთ მხოლოდ დადებითი ან
მხოლოდ უარყოფითი მნიშვნელობებით. ფუნქციას არა აქვს არც მარჯვენა ზღვარი და არც
მარცხენა ზღვარი x0 წერტილში.
(sin  )  -ს შემცველი ზღვრები
ვთქვათ,  არის კუთხის რადიანული ზომა. ფიგურა 2.32 გვკარნახობს, რომ  -ს 0 -კენ
sin 
მისწრაფებისას y ფუნქციის მარცხენა და მარჯვენა ზღვრები ერთმანეთის ტოლია.

სენდვიჩის თეორემის გამოყენებით დავამტკიცოთ ეს ალგებრულად. ამ ზღვრის მნიშვნელობას
დავინახავთ სექცია 3.4-ში, სადაც შეისწავლება ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა ცვლილების
მყისიერი სიჩქარეები.
(რადიანი)
sin 
ფიგურა 2.32 f    გრაფიკის მიხედვით, ორივე – მარჯვენა და მარცხენა ზღვრები

არის 1-ის ტოლი, როცა  უახლოვდება 0 -ს.
sin 
თეორემა 7. lim  1 (  რადიანული ზომაა). (1)
 0 
დ ა მ ტ კ ი ც ე ბ ა . ჯერ ვაჩვენოთ, რომ მარჯვენა ზღვარი ერთის ტოლია. ნახაზი 2.33-ის


თანახმად, 0    და
2
OAP  ფართ. სექტორი OAP  ფართ. OAT .
ფართ.
გამოვსახოთ ეს ფართობები  -ს ტერმინებში:
1 1 1
ფართ. OAP  ფუძე  სიმაღლეზე  1 sin    sin  ,
2 2 2
1 2 1 2 
ფართ. სექტორი OAP  r   1   , (2)
2 2 2
1 1 1
ფართ. OAT  ფუძე  სიმაღლეზე  1 tan    tan  .
2 2 2
ამრიგად,
180
1 1 1
sin     tan  .
2 2 2
1
თუ ამ უტოლობის სამივე წევრს გავყოფთ sin  სიდიდეზე, რომელიც დადებითია, რადგან
2

0   , მივიღებთ
2
 1
1  .
sin  cos 
აქედან გამომდინარეობს, რომ
sin 
1  cos  .

რადგან lim cos   1 (მაგალითი 11(ბ), სექცია 2.2), სენდვიჩის თეორემა გვაძლევს
  0
sin 
lim 1.
  0 
ფიგურა 2.33 ფიგურა, რომლითაც მტკიცდება თეორემა 7. განსაზღვრების თანახმად

TA OA  tan  , მაგრამ OA  1 ; ამგვარად, TA  tan  .
გავიხსენოთ, რომ ორივე sin  და  არის კ ე ნ ტ ი ფუნქციები (სექცია 1.1). ამიტომ

sin 
f    არის ლუწი ფუნქცია, რომლის გრაფიკი სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ (იხ.

ფიგურა 2.32). ამ სიმეტრიიდან გამომდინარეობს, რომ f   ფუნქციის მარცხენა ზღვარი x  0
წერტილში არსებობს და აქვს იგივე მნიშვნელობა, რაც მარჯვენა ზღვარს
sin  sin 
lim  1  lim ,
 0   0 
sin 
ამიტომ თეორემა 6-ის ძალით lim  1.
 0 
181
მაგალითი 5. ვაჩვენოთ, რომ
cos x  1
(ა) lim  0;
x 0 x
sin 2 x 2
(ბ) lim  .
x 0 5x 5
x
(ა) ნახევარი კუთხის ფორმულის თანახმად cos x  1  2sin
2
ამოხსნა. . ამიტომ
2
x
2sin 2
lim
cos x  1
  lim 2   lim sin   sin   1 0  0 (აქ აღნიშნულია   x 2 ).
x 0 x x 0 x x  
sin 2 x 2 sin 2 x 2 sin  2
(ბ) lim  lim  lim  (აქ აღნიშნულია   2x ).
x 0 5x 5 x 0 2 x 5  0  5
tan t sec 2t
მაგალითი 6. ვიპოვოთ lim
t 0
.
3t
ამოხსნა. tan t და sec 2t ფუნქციების განსაზღვრის თანახმად

tan t sec 2t 1 sin t 1 1
lim  lim   
t 0 3t 3 t 0 t cos t cos 2t
1 1
 111  . იხ. ტოლობა (1) და მაგალითი 11(ბ) სექცია 2.2-დან
3 3
ზღვრების პოვნა გრაფიკულად
1. მოცემული ფიგურის მიხედვით დაადგინეთ
გამონათქვამების ჭეშმარიტება ან მცდარობა.
(ა) lim f  x   1 ; (ბ) lim f  x   0 ;

x 1 x 0
(გ) lim f  x   1 ; (დ) lim f  x   lim f  x  ;

x 0 x 0 x 0
(ე) lim f  x  არსებობს; (ვ) lim f  x   0 ;

x 0 x 0
(ზ) lim f  x   1 ; (თ) lim f  x   1 ;

x 0 x 1
(ი) lim f  x   0 ; (კ) lim f  x   2 ;

x 1 x2
182
(ლ) lim f  x  არ არსებობს; (მ) lim f  x   0 .
x 1 x 2
2. მოცემული ნახაზის მიხედვით დაადგინეთ
გამონათქვამების ჭეშმარიტება ან მცდარობა.
(ა) lim f  x   1 ;
x 1
(ბ) lim f  x  არ არსებობს;

x 2
(გ) lim f  x   2 ;
x2
(დ) lim f  x   2 ; (ე) lim f  x   1 ;

x1 x 1
(ვ) lim f  x  არ არსებობს; (ზ) lim f  x   lim f  x  ;

x 1 x 0 x 0
(თ) lim f  x  არსებობს ყოველი c -თვის ღია  1,1 ინტერვალიდან;

x c
(ი) lim f  x  არსებობს ყოველი c -თვის ღია 1,3 ინტერვალიდან;

x c
(კ) lim f  x   0 ; (ლ) lim f  x  არ არსებობს;

x1 x 3
3. ვთქვათ,
3  x, x  2,

f  x   x
 2  1, x  2.
(ა) იპოვეთ lim f  x  და lim f  x  .

x 2 x 2
(ბ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს,

x 2
რას უდრის? თუ არა, რატომ?

(გ) იპოვეთ lim f  x  და lim f  x  .
x 4 x 4
(დ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს,

x 4

3  x, x  2,

4. ვთქვათ, f  x   2, x  2,
x
 , x  2.
2
183
(ა) იპოვეთ lim f  x  , lim f  x  და f  2  ;
x 2 x 2
(ბ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს, რას უდრის? თუ არა, რატომ?

x 2
(გ) იპოვეთ lim f  x  და lim f  x  .

x 1 x 1
(დ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს, რას უდრის? თუ არა, რატომ?

x 1
0, x  0,

5. ვთქვათ, f  x    1
sin , x  0.
 x
(ა) არსებობს lim f  x  ? თუ
x 0
არსებობს,რას უდრის? თუ არა,

რატომ?
(ბ) არსებობს lim f  x  ? თუ

x  0
არსებობს, რას უდრის? თუ არა,

რატომ?
(გ) არსებობს lim f  x  ? თუ არსებობს,
x 0
1
6. ვთქვათ, g  x   x sin .
x
(ა) არსებობს lim g  x  ? თუ არსებობს, რას
x  0
უდრის? თუ არა, რატომ?
(ბ) არსებობს lim g  x  ? თუ არსებობს, რას

x  0
უდრის? თუ არა, რატომ?

(გ) lim g  x  არსებობს? თუ არსებობს, რას უდრის?
x 0
თუ არა, რატომ?
 x3 , x  1,
7. (ა) ააგეთ f  x    ფუნქციის გრაფიკი;
0, x  1
(ბ) იპოვეთ lim f  x  და lim f  x  ;
x 1 x 1
(გ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს, რას უდრის? თუ არა, რატომ?

x 1
184
1  x 2 , x  1,
8. (ა) ააგეთ f  x    ფუნქციის გრაფიკი;
2, x 1
(ბ) იპოვეთ lim f  x  და lim f  x  ;
x 1 x 1
(გ) lim f  x  არსებობს? თუ არსებობს, რას უდრის? თუ არა, რატომ?

x 1
ააგეთ ფუნქციების გრაფიკები სავარჯიშო 9 და სავარჯიშო 10 -სათვის. გაეცით პასუხი შემდეგ

შეკითხვებს.
(ა) რა არის f -ის განსაზღვრის არე და მნიშვნელობათა სიმრავლე?
(ბ) რომელ c წერტილში, თუ ასეთი არის, არსებობს lim f  x  ?

x c
(გ) რომელ წერტილში არსებობს მხოლოდ მარჯვენა ზღვარი?

(დ) რომელ წერტილში არსებობს მხოლოდ მარცხენა ზღვარი?
 1  x 2 , 0  x  1,


9. f  x   1, 1  x  2,
2, x  2.


 x,  1  x  0 , an 0  x  1,

10. f  x   1, x  0,
0, x  1, an x  1.

ცალმხრივი ზღვრების პოვნა ალგებრულად
11–18 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები
x2 x 1
11. lim 12. lim
x 0.5 x 1 x 1 x2
 x  2 x  5   1  x  6  3  x 
13. lim   2  14. lim    
x 2  x  1  x  x  x 1  x  1  x  7 
h 2  4h  5  5 6  5h 2  11h  6
15. lim 16. lim
h 0 h h 0 h
x2 x2
17 (ა) lim  x  3 ; (ბ) lim  x  3 .
x 2 x2 x 2 x2
2 x  x  1 2 x  x  1
18. (ა) lim ; (ბ) lim .
x 1 x 1 x 1 x 1
გამოიყენეთ y   x  უდიდესი მთელი ფუნქციის გრაფიკი სექცია 1.1-ს ფიგურა 1.10-დან

და იპოვეთ ზღვრები 19, 20 სავარჯიშოებში.
185
19. (ა) lim
  ; (ბ) lim
  .
x 3  x 3 
20.

x 4

(ა) lim t  t  ;  
(ბ) lim t  t  .
x 4

sin 
lim  1 ტოლობის გამოყენება
 0 
იპოვეთ ზღვრები 21-42 სავარჯიშოებში.
sin 2 sin k t
21. lim 22. lim ( k მუდმივია)
 0 2 t 0 t
sin 3 y h
23. lim 24. lim
y 0 4y h 0 sin 3h
tan 2 x 2t
25. lim 26. lim
x0 x t 0 tan t
x csc 2 x
27. lim
x 0
28. lim 6 x
x 0
2
 cot x  csc 2 x 
cos 5 x
x  x cos x x 2  x  sin x
29. lim 30. lim
x 0 sin x cos x x 0 2x
1  cos  x  x cos x
31. lim 32. lim
  0 sin 2 x 0 sin 2 3 x
sin 1  cos t  sin  sin h 
33. lim 34. lim
t 0 1  cos t h0 sin h
sin  sin 5 x
35. lim 36. lim
 0 sin 2 x 0 sin 4 x
37. lim  cos  38. limsin  cot 2
 0  0
tan 3 x sin 3 y cot 5 y

39. lim 40. lim
x0 sin 8 x y 0 y cot 4 y
tan   cot 4
41. lim 42. lim
  0  cot 3
2   0 sin 2  cot 2 2
43. როგორც კი გეცოდინებათ lim f  x  და lim f  x  ზღვრები f -ის განსაზღვრის

x a  x a 
არის შიგა წერტილში, მაშინ თქვენ გეცოდინებათ lim f  x  ? დაასაბუთეთ თქვენი

x a
პასუხი.
186
44. თუ იცით, რომ არსებობს lim f  x  , შეძლებთ გაიგოთ მისი მნიშვნელობა lim f  x  -
x c x c
ის გამოთვლით? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
45. ვთქვათ, f არის x ცვლადის კენტი ფუნქცია. რა შეგიძლიათ თქვათ lim f  x  -ის
x 0
შესახებ, თუ ცნობილია, რომ lim f  x   3 . დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.

x 0
46. ვთქვათ, f არის x ცვლადის ლუწი ფუნქცია და lim f  x   7 . რა შეგიძლიათ

x2
თქვათ lim f  x  -ის ან lim f  x  -ის შესახებ ? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.

x 2 x 2
ცალმხრივი ზღვრების ფორმალური განსაზღვრება
47. მოცემულია   0 . იპოვეთ I   5,5    ,   0 , ინტერვალი ისეთი, რომ თუ x ძევს

I -ში, მაშინ x  5   . რა ზღვარი უნდა შემოწმდეს და რა არის მისი მნიშვნელობა?
48. მოცემულია   0 . იპოვეთ I   4   , 4  ,   0 , ინტერვალი ისეთი, რომ თუ x ძევს

I -ში, მაშინ 4  x   . რა ზღვარი უნდა შემოწმდეს და რა არის მისი მნიშვნელობა?
გამოიყენეთ მარცხენა და მარჯვენა ზღვრების განსაზღვრებები და დაამტკიცეთ 49-ე და 50-ე

სავარჯიშოებში მოყვანილი ზღვრული გამონათქვამები.
x x2
49. lim  1 50. lim 1
x 0 x x2 x2
51. რიცხვის მთელი ნაწილის ფუნქცია. იპოვეთ
(ა) lim  x  ; (ბ) lim  x  ;

x 400 x 400
თქვენი დასკვნების შესამოწმებლად გამოიყენეთ ზღვრული განსაზღვრებები.
(გ) რისი თქმა შეიძლება lim  x  -ის შესახებ (ა) და (ბ) პუნქტებში მიღებულ დასკვნებზე
x  400
დაყრდნობით? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.

 2 1
 x sin , x  0,
52. ცალმხრივი ზღვრები. ვთქვათ, f  x    x
 x, x  0.

იპოვეთ
(ა) lim f  x  ; (ბ) lim f  x  ;

x 0 x  0
თქვენი დასკვნების შესამოწმებლად გამოიყენეთ ზღვრული განსაზღვრებები.
(გ) რისი თქმა შეიძლება lim f  x  -ის შესახებ (ა) და (ბ) პუნქტებში მიღებულ დასკვნებზე
x 0
დაყრდნობით? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
187
უწყვეტობა
2.5
როდესაც ლაბორატორიაში ან რაიმე სფეროში შეგროვებული ფუნქციის
მნიშვნელობები გადაგვაქვს ნახაზზე, შესაბამის წერტილებს ვაერთებთ წირით. ეს საშუალებას
გვაძლევს მივიღოთ ფუნქციის მნიშვნელობები იმ დროისთვის, როცა არ ვაწარმოებდით გაზომვებს
(ფიგურა 2.34). ამასთან, ვგულისხმობთ, რომ ვმუშაობთ უწყვეტ ფუნქციასთან, რომლის
მნიშვნელობები იცვლება მუდმივად და არ ხდება ფუნქციის ერთი მნიშვნელობიდან მეორეზე
გადასვლა ნახტომისებურად ისე, რომ მან არ მიიღოს მათ შორის ყველა მნიშვნელობა. უწყვეტი
ფუნქციის ზღვარი, როცა x მიისწრაფვის c -კენ, მიიღება ფუნქციის მნიშვნელობის გამოთვლით c -
ში (თეორემა 2-ში ვნახეთ, რომ ეს მართებულია პოლინომებისთვის).
ვარდნის მანძილი (მ)
ფიგურა 2.34 ვარდნილი ობიექტის ექსპერიმენტული Q1 , Q2 , Q3 , მონაცემებით დატანილი

წერტილების შეერთება უწყვეტი მრუდით
ინტუიციურად, ყოველი y  f  x  ფუნქცია, რომლის გრაფიკი განსაზღვრის არეში შეიძლება

დავხაზოთ ფანქრის უწყვეტი მოძრაობით ანუ მოწყვეტის გარეშე, წარმოადგენს უწყვეტი ფუნქციის
მაგალითს. ამ პარაგრაფში გამოვიკვლევთ, თუ რას ნიშნავს ფუნქციის უწყვეტობა.
ასევე შევისწავლით უწყვეტი ფუნქციის თვისებებს და დავინახავთ, რომ სექცია 1.1-ში
წარმოდგენილ ფუნქციათა უმეტესობა არის უწყვეტი.
უწყვეტობა წერტილში
უწყვეტობაზე წარმოდგენის შესაქმნელად განვიხილოთ ფიგურა 2.35-ზე გრაფიკულად

მოცემული ფუნქცია, რომლის ზღვრები გამოვიკვლიეთ ბოლო პარაგრაფში.
მაგალითი 1. ვიპოვოთ წერტილები, რომლებშიც ფიგურა 2.35-ზე მოცემული ფუნქცია

უწყვეტია; აგრეთვე წერტილები, რომლებშიც ეს ფუნქცია არაა უწყვეტი.
188
ამოხსნა. f ფუნქცია  0, 4 განსაზღვრის არის ყველა წერტილში უწყვეტია, გარდა x  1 ,
x2 და x4 წერტილებისა. ამ წერტილებში კი გრაფიკი წყდება. დავუკვირდეთ განსაზღვრის
არის წერტილებში ფუნქციის მნიშვნელობასა და ზღვარს შორის დამოკიდებულებას.
ფიგურა 2.35 ფუნქცია

უწყვეტია  0, 4 ინტერვალში, გარდა
x  1 , x  2 და x  4 წერტილებისა
წერტილები, რომლებშიც f უწყვეტია:
x  0 , lim f  x   f  0 ;
x0
x  3 , lim f  x   f  3 ;
x 3
0  c  4 , x  1, 2 , lim f  x   f  c  .
x c
წერტილები, რომლებშიც f არაა უწყვეტი:
x  1 , lim f  x  არ არსებობს;
x 1
x  2 , lim f  x   1 , მაგრამ 1  f  2  ;
x2
x  4 , lim f  x   1, მაგრამ 1  f  4  ;
x 4
c  0 , c  4 , ეს წეტილები არაა f -ის განსაზღვრის არეში.
იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ უწყვეტობა ფუნქციის განსაზღვრის არის წერტილში,

უნდა განვსაზღვროთ უწყვეტობა შიგა წერტილში (რომელიც გულისხმობს ორმხრივ ზღვარს)
და უწყვეტობა ბოლო წერტილში (რომელიც გულისხმობს ცალმხრივ ზღვარს) (იხ.
ფიგურა 2.36).
განსაზღვრება. y  f  x  ფუნქციას ეწოდება უწყვეტი განსაზღვრის არის შიგა c

წერტილში, თუ
lim f  x   f  c  .
x c
y  f  x  ფუნქციას ეწოდება უწყვეტი განსაზღვრის არის მარცხენა a ან მარჯვენა b

ბოლოზე, თუ
lim f  x   f  a  ან lim f  x   f  b  .
x a  xb
189
ამბობენ, რომ f ფუნქცია წყვეტილია c წერტილში, თუ f ფუნქცია არაა უწყვეტი c
წერტილში, c არის f -ის წყვეტის წერტილი. შევნიშნოთ, რომ აუცილებელი არ არის c
ეკუთვნოდეს ფუნქციის განსაზღვრის არეს.
f ფუნქციას ეწოდება მარჯვნიდან უწყვეტი განსაზღვრის არის x  c წერტილში, თუ
lim f  x   f  c  , ხოლო ეწოდება მარცხნიდან უწყვეტი c წერტილში, თუ lim f  x   f  c  .
xc xc
ამრიგად, ფუნქცია უწყვეტია განსაზღვრის არისa ბოლოზე, თუ ის მარჯვნიდან უწყვეტია a -ში.

ასევე, f უწყვეტია განსაზღვრის არის მარჯვენა b ბოლოზე, თუ ის მარცხნიდან უწყვეტია ამ
წერტილში. ფუნქცია უწყვეტია შიგა c წერტილში, მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა ის არის
ერთდროულად მარცხნიდან და მარჯვნიდან უწყვეტი c წერტილში (იხ. ფიგურა 2.36).
უწყვეტობა მარჯვნიდან ორმხრივი უწყვეტობა

უწყვეტობა მარცხნიდან
ფიგურა 2.36 უწყვეტობა წერტილებში a , b და c .
მაგალითი 2. f  x   4  x 2 ფუნქცია უწყვეტია  2, 2 განსაზღვრის არის ყოველ

წერტილში (იხ. ფიგურა 2.37), x  2 წერტილის ჩათვლით, სადაც ის მარჯვნიდან უწყვეტია, და
x2 წერტილის ჩათვლით, სადაც ის მარცხნიდან უწყვეტია.
ფიგურა 2.37 ფუნქცია, რომელიც უწყვეტია განსაზღვრის არის ყველა წერტილში

მაგალითი 3. ერთეულოვანის საფეხურა ფუნქცია, რომლის გრაფიკი მოყვანილია ნახაზ

2.38-ზე, არის მარჯვნიდან უწყვეტი x  0 -ში, მაგრამ არ არის არც მარცხნიდან უწყვეტი და არც
უწყვეტი ამ წერტილში. მას აქვს წყვეტის ნახტომი x0 წერტილში.
შევაჯამოთ ფუნქციის უწყვეტობა წერტილში ტესტის სახით.
190
ფიგურა 2.38 ფუნქცია, რომელსაც აქვს წყვეტის ნახტომი სათავეში (მაგალითი 3).
უწყვეტობის ტესტი
f  x  ფუნქცია უწყვეტია განსაზღვრის არის შიგა x  c წერტილში მაშინ და მხოლოდ მაშინ,

როცა ის აკმაყოფილებს შემდეგ სამ პირობას:
1. f  c  არსებობს ( c ძევს f -ის განსაზღვრის არეში).
2. lim f  x  არსებობს ( f -ს აქვს ზღვარი, როცა x  c ).
x c
3. lim f  x   f  c  (ზღვარი უდრის ფუნქციის მნიშვნელობას).

x c
ცალმხრივი უწყვეტობისა და ბოლო წერტილში უწყვეტობისთვის ზემოთ მოყვანილი ტესტის

მეორე და მესამე ნაწილში ზღვრები უნდა შეიცვალოს შესაბამისი ცალმხრივი ზღვრებით.
მაგალითი 4. სექცია 1.1-ში შემოღებული y   x  ფუნქციის გრაფიკი მოყვანილია

ფიგურა 2.39-ზე. ის არის წყვეტილი ყოველ მთელ წერტილში, რადგან მარჯვენა და მარცხენა
ზღვრები არ არის ტოლი, როცა xn:
lim  x   n  1 და lim  x   n .
x n  x n
ამიტომ რიცხვის მთელი ნაწილის ფუნქცია არის მარჯვნიდან უწყვეტი ყოველ n მთელ
წერტილში (მაგრამ არაა მარცხნიდან უწყვეტი).
რიცხვის მთელი ნაწილის ფუნქცია არის უწყვეტი ყოველ არამთელ წერტილში. მაგალითად,
lim  x   1  1.5 .
x 1.5
ზოგადად, თუ n 1  c  n , სადაც c მთელი რიცხვია, მაშინ

lim  x   n  1  c  .
x c
ფიგურა 2.40 გვიჩვენებს წყვეტის რამდენიმე ზოგად ტიპს. ფუნქცია ფიგურა 2.40(ა)-დან
უწყვეტია x  0 -ში. ფუნქცია ფიგურა 2.40(ბ)-დან იქნებოდა უწყვეტი, თუ f  0   1. ფუნქცია
ფიგურა 2.40(გ)-დან იქნებოდა უწყვეტი, თუ f  0  იქნებოდა 1 ნაცვლად 2 -ისა. წყვეტა ფიგურა
2.40(ბ) და 2.40(გ)-ზე არის აცილებადი. ყოველ ფუნქციას აქვს ზღვარი, როცა x 0 და შეგვიძლია
ავიცილოთ წყვეტა, თუ f  0  -ს ავიღებთ lim f  x  -ის ტოლს.
x 0
191
ფიგურა 2.39 რიცხვის მთელი ნაწილის ფუნქცია უწყვეტია ყველა არამთელ წერტილში. ის
უწყვეტია მარჯვნიდან და წყვეტილია მარცხნიდან ყველა მთელ წერტილში (მაგალითი 4).
(ა) (ბ) (გ) (დ)
(ე) (ვ)
ფიგურა 2.40 ფუნქცია (ა) სურათზე არის უწყვეტი x  0 წერტილში; ფუნქციები (ბ)-დან
(ვ)-ს ჩათვლით არ არის უწყვეტი.
f ფუნქციის წყვეტა ფიგურა 2.40(დ)-ზე უფრო სერიოზულია: lim f  x  არ არსებობს და არ

x 0
არსებობს გზა ამ ვითარების გამოსწორებისა f -ის შეცვლით x  0 -ში. საფეხურა ფუნქციას

192
ფიგურა 2.40(დ)-ზე გააჩნია ნახტომისებური წყვეტა: ცალმხრივი ზღვრები არსებობს, მაგრამ არის
1
განსხვავებული. f  x  ფუნქციას ნახაზ 2.40(ე)-ზე გააჩნია უსასრულო წყვეტა. ფუნქციას
x2
ნახაზ 2.40(ვ)-ზე გააჩნია რხევადი წყვეტა: ის იმდენად ბევრს ირხევა, რომ არ გააჩნია ზღვარი, როცა
x 0.
უწყვეტი ფუნქციები
ფუნქცია უწყვეტია რაიმე ინტერვალზე მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა ის არის უწყვეტი ამ
ინტერვალის ყოველ წერტილში. მაგალითად, ნახევარწრეწირის ფუნქცია ფიგურა 2.37-დან არის
უწყვეტი  2, 2 სეგმენტზე, რომელიც არის განსაზღვრის არე. უწყვეტი ფუნქცია არის ისეთი
ფუნქცია, რომელიც არის უწყვეტი განსაზღვრის არის ყოველ წერტილში. უწყვეტ ფუნქციას არ
ევალება იყოს უწყვეტი ყოველ ინტერვალზე.
1
მაგალითი 5. (ა) y  ფუნქცია (ფიგურა 2.41) უწყვეტი ფუნქციაა, რადგან ის უწყვეტია
x
მისი განსაზღვრის არის ყოველ წერტილში. მას გააჩნია წყვეტის x0 წერტილი, მაგრამ ის არ არის
განსაზღვრული ამ წერტილში; ე. ი. ეს ფუნქცია არის წყვეტილი x  0 -ის შემცველ ყოველ
(ბ) f  x   x იგივური ფუნქცია და მუდმივი ფუნქციები არის უწყვეტი ყველგან (სექცია 2.3-
ის მაგალითი 3 ).
უწყვეტ ფუნქციათა ალგებრული კომბინაციები უწყვეტია ყველგან, სადაც ისინი არის

განსაზღვრული.
1
ფიგურა 2.41 y ფუნქცია უწყვეტია x -ის ნებისმიერ მნიშვნელობაზე, გარდა x  0 -სა. მას
x
აქვს წყვეტის წერტილი x  0 წერტილში (მაგალითი 5).
193
თეორემა 8. უწყვეტი ფუნქციის თვისებები. თუ f და g ფუნქციები უწყვეტია xc
წერტილში, მაშინ ამავე წერტილში უწყვეტია შემდეგი კომბინაციებიც:
1. ჯამი და სხვაობა: f  g ;
2. მუდმივზე ნამრავლი: k  f , ნებისმიერი k რიცხვისთვის;
3. ნამრავლი f  g ;
f
4. განაყოფი პირობით g  c   0 ;
g
n
5. ხარისხი f , სადაც n დადებითი მთელი რიცხვია;
6. ფესვი n f პირობით, რომ ის განსაზღვრულია c -ს შემცველ ღია ინტერვალზე, სადაც n

დადებითი მთელი რიცხვია.
თეორემა 8-ის უმეტესი შედეგი გამომდინარეობს თეორემა 1-ის ზღვრების წესებიდან (იხ.
სექცია 2.2). მაგალითად, იმისათის, რომ დავამტკიცოთ ჯამის თვისება, გვაქვს
lim  f  g  x   lim  f  x   g  x  
xc xc
 lim f  x   lim g  x  ჯამის წესი, თეორემა 1

x c x c
 f  c   g  c  f -სა და g -ს უწყვეტობა c -ში

  f  g  c  .
ეს გვიჩვენებს, რომ f  g უწყვეტია.
მაგალითი 6. (ა) ყოველი P  x   an x n  an1 x n1   a0 პოლინომი უწყვეტია, რადგან

თეორემა 2-ის ძალით პარაგრაფი 2.2-დან lim P  x   P  c  .
x c
(ბ) სწქცია 2.2-ის თეორემა 3-დან გამომდინარეობს, რომ, თუ P  x  და Q  x  პოლინომებია,

P  x
მაშინ
Q  x
რაციონალური ფუნქცია უწყვეტია ყველგან, სადაც განსაზღვრულია Q  c   0 .  
მაგალითი 7. f  x   x ფუნქცია უწყვეტია x -ის ყოველი მნიშვნელობისთვის. თუ

x 0, მაშინ x  x და f  x    x აგრეთვე პოლინომია. და ბოლოს, x  0 საწყის წერტილში
lim x  0  0 .
x 0
სექცია 2.2-ის მაგალითი 1.1-დან გამომდინარეობს, რომ y  sin x და y  cos x ფუნქციები

არის უწყვეტი x0 წერტილში. ორივე ფუნქცია, ფაქტობრივად, არის უწყვეტი ყველგან (იხ.
სავარჯიშო 70). თეორემა 8-დან გამომდინარეობს, რომ ექვსივე ტრიგონომეტრიული ფუნქცია არის
უწყვეტი ყველგან, სადაც ისინი არის განსაზღვრული. მაგალითად, y  tan x არის უწყვეტი
      3 
 ,   ,  .
 2 2 2 2 
194
შექცეული ფუნქციები და უწყვეტობა
რაიმე ინტერვალზე უწყვეტი ფუნქციის შექცეული ფუნქცია უწყვეტია განსაზღვრის არეში. ეს

1
შედეგი გამომდინარეობს იმ დაკვირვებიდან, რომ f -ის გრაფიკს, რომელიც არის f -ის გრაფიკის
სიმეტრიული y  x ხაზის მიმართ, არ შეიძლება გააჩნდეს რაიმე წყვეტა, თუ წყვეტა არ გააჩნია f -
1
ის გრაფიკს. მკაცრი დამტკიცება იმისა, რომ f უწყვეტია, როცა f უწყვეტია ინტერვალზე, არის
მოცემული მომდევნო მაღალი დონის ტექსტში. აქედან გამომდინარეობს, რომ ყოველი
ტრიგონომეტრიული ფუნქციის შექცეული ფუნქცია არის უწყვეტი თავის განსაზღვრის არეში.
სექცია 1.5-ში განვსაზღვრეთ y  a
x
მაჩვენებლიანი ფუნქცია მისი გრაფიკის საშუალებით.
შეგახსენებთ, რომ მისი გრაფიკი მიღებული იყო რაციონალური რიცხვებისთვის განსაზღვრული
y  a x ფუნქციის გრაფიკიდან ირაციონალურ x წერტილებში ხვრელების შევსებით ისე, რომ
ასეთნაირად განსაზღვრული y  a
x
ფუნქცია ყოფილიყო უწყვეტი მთელ ნამდვილ რიცხვთა
ღერძზე. y  loga x შექცეული ფუნქცია აგრეთვე უწყვეტია. კერძოდ, y  e x ნატურალურ

მაჩვენებლიანი ფუნქცია და y  ln x ნატურალურ ლოგარითმული ფუნქცია არის უწყვეტი მათი
განსაზღვრის არეებში.
კომპოზიცია
უწყვეტ ფუნქციათა ყველა კომპოზიცია არის უწყვეტი. იდეა მდგომარეობს იმაში, რომ თუ
f  x  უწყვეტია x  c წერტილში, ხოლო g  x  უწყვეტია x  f  c  წერტილში, მაშინ g f
უწყვეტია x  c წერტილში (იხ. ფიგურა 2.42). ამ შემთხვევაში ზღვარი, როცა x  c არის
g  f  c  .
უწყვეტია c -ზე
უწყვეტია უწყვეტია
f  c  -ზე f  c  -ზე
ფიგურა 2.42 ფუნქციების შემადგენელი ნაწილები უწყვეტია.
თეორემა 9 (უწყვეტ ფუნქციათა კ ო მ პ ო ზ ი ც ი ა ) . თუ f ფუნქცია
უწყვეტია c წერტილში, ხოლო g უწყვეტია f  c  წერტილში, მაშინ g f კომპოზიცია

უწყვეტია c წერტილში.
195
ინტუიციურად, თეორემა 9 მისაღებია, რადგან, თუ x მიისწრაფვის c -კენ, მაშინ f  x 
მიისწრაფვის f  c  -კენ და რადგან g უწყვეტია f  c  -ში, ამიტომ g  f  x   მიისწრაფვის
g  f  c   -კენ.
კომპოზიციათა უწყვეტობა მართებულია ნებისმიერი სასრული რაოდენობა ფუნქციებისთვის.
აქ მოითხოვება მხოლოდ თითოეულ ფუნქციათა უწყვეტობა იქ, სადაც ის გამოიყენება. თეორემა 9-
ის დამტკიცების სქემა იხილე დანართი 4-ის სავარჯიშოდან.
მაგალითი 8. ვაჩვენოთ, რომ შემდეგი ფუნქციები არის უწყვეტი მათ შესაბამის არეებში.
(ა) y  x2  2x  5 ;
x2 3
(ბ) y  ;
1  x4
x2
(გ) y  ;
x2  2
x sin x
(დ) y  .
x2  2
(ა) კვადრატული ფესვის ფუნქცია არის უწყვეტი 0,  -ზე, რადგან ის არის უწყვეტი იგივური
f  x   x ფუნქციის ფესვი (თეორემა 8-ის ნაწილი 7). მოცემული ფუნქცია კი არის
f  x   x 2  2 x  5 პოლინომის და g  t   t კვადრატული ფესვის ფუნქციის კომპოზიცია,
რომელიც არის უწყვეტი თავის განსაზღვრის არეში.
(ბ) მრიცხველი არის კუბური ფესვი იგივური ფუნქციის კვადრატიდან, ხოლო მნიშვნელი
ყველგან დადებითი პოლინომია. ამიტომ განაყოფი არის უწყვეტი.
x sin x
ფიგურა 2.43 როგორც გრაფიკიდან ჩანს, y  უწყვეტია (მაგალითი 8(დ)).
x2  2
196
x2
(გ) განაყოფი უწყვეტია ყველა x   2 -თვის და ეს ფუნქცია არის ამ განაყოფის და
x2  2
უწყვეტი აბსოლუტური მნიშვნელობის ფუნქციის კომპოზიცია (მაგალითი 7).
(დ) რადგან სინუს ფუნქცია უწყვეტია ყველგან (სავარჯიშო 70), x sin x მრიცხველი უწყვეტ
ფუნქციათა ნამრავლია, ხოლო მნიშვნელი x  2 ყველგან დადებითი პოლინომია. მოცემული
2
ფუნქცია არის უწყვეტ ფუნქციათა განაყოფის და უწყვეტი აბსოლუტური მნიშვნელობის ფუნქციის

კომპოზიცია (იხ. ფიგურა 2.43).
თეორემა 9, ფაქტობრივად, არის უფრო ზოგადი რეზულტატის შედეგი, რომელსაც ახლა

ჩამოვაყალიბებთ და დავამტკიცებთ.
თეორემა 10 (უწყვეტ ფუნქცითა ზ ღ ვ რ ე ბ ი ) . თუ g უწყვეტია b
წერტილში და lim f  x   b , მაშინ

x c
 
lim g  f  x    g  b   g lim f  x  .
x c x c
დ ა მ ტ კ ი ც ე ბ ა . ვთქვათ, მოცემულია   0 . რადგან g უწყვეტია b წერტილში, ამიტომ

არსებობს 1  0 რიცხვი ისეთი, რომ
g  y   g  b    , როცა 0  y  b  1 .
რადგან lim f  x   b , ამიტომ არსებობს ისეთი   0 , რომ
x c
f  x   b  1 , როცა 0  x  c   .
თუ დავუშვებთ, რომ y  f  x  , მაშინ გვექნება
y  b  1 , როცა 0  x  c   ,
საიდანაც
g  y   g  b   g  f  x    g b    , როცა 0  x  x0   .
ზღვრის განმარტების საფუძველზე ეს ამტკიცებს თეორემას.
მაგალითი 9. თეორემა 10-ის გამოყენებით გამოვთვალოთ ზღვრები.
  3    3 
(ა) lim cos  2 x  sin   x    cos  lim 2 x  lim sin   x 
x

  2   x x

 2  
2  2 2
 cos   sin 2   cos   1 .
 1 x   1 x 
(ბ) limsin 1    sin 1  lim 2 
არკსინუსის უწყვეტობა
 1 x   x1 1  x 
x 1 2
 1 
 sin 1  lim  1  x  საერთო მამრავლის მოცილება
 x1 1  x 
1 
 sin 1  .
2 6
197
x 0 x 0

(გ) lim x  1 e tan x  lim x  1  exp lim tan x
x 0
 მაჩვენებლიანი ფუნქცია უწყვეტია
 1  e0  1 .
უწყვეტად გაგრძელება წერტილში
sin x
y  f  x  ფუნქცია უწყვეტია ყოველ წერტილში, გარდა x  0 წერტილისა. ამ
x
1 sin x
წერტილში ის თითქოს y  ფუნქციის მსგავსია. მისგან განსხვავებით y  -ს სასრული
x x
ზღვარი აქვს, როცა x  0 (თეორემა 7). ამიტომ შესაძლებელია ფუნქციის განსაზღვრის არის
გაფართოება მასში x  0 წერტილის ჩართვით იმგვარად, რომ ის უწყვეტი გახდეს ამ წერტილშიც.
ახალი ფუნქცია განვსაზღვროთ ამგვარად
 sin x
 , x  0,
F  x   x
1, x  0.
sin x
ეს ფუნქცია უწყვეტია x  0 წერტილში, რადგან lim  F  0  (იხ. ფიგურა 2.44).
x 0 x
(ა) (ბ)
 
-ის (ა) გრაფიკზე  0,1 წერტილი მოცემული არ
sin x
ფიგურა 2.44  x -თვის f  x  
2 2 x
არის, რადგან ფუნქცია არ არის განსაზღვრული x  0 წერტილში; (ბ) გრაფიკზე წყვეტა შეიძლება
გაუქმდეს ახალი F  x  ფუნქციის განსაზღვრით F  0   1 და F  x   f  x  სხვა ნებისმიერ
წერტილში. მიაქციეთ ყურადღება, რომ F  0   lim f  x  .
x 0
უფრო ზოგადად, ფუნქციას შეიძლება ჰქონდეს ზღვარი წერტილებში, რომლებშიც არაა

განსაზღვრული. თუ f  c  არაა განსაზღვრული, მაგრამ არსებობს lim f  x   L . შეგვიძლია
x c
განვსაზღვროთ ახალი F  x  ფუნქცია შემდეგნაირად
 f  x, x  D  f ,

F  x  

 L, x  c.
F ფუნქცია უწყვეტია x  c წერტილში. მას ეწოდება f ფუნქციის უწყვეტი გაგრძელება x  c
წერტილში.
198
მაგალითი 10. ვაჩვენოთ, რომ არსებობს
x2  x  6
f  x  , x2
x2  4
ფუნქციის უწყვეტი გაგრძელება x2 წერტილში.
ამოხსნა. რადგან f  2  არ არსებობს, გარდავქმნათ ფუნქციის გამოსახულება

x 2  x  6  x  2  x  3 x  3
f  x    , x  2.
x2  4  x  2  x  2  x  2
ახალი ფუნქცია
x3
F  x 
x2
5
f  x  -ის ტოლია, როცა x  2 , მაგრამ უწყვეტია x  2 -ზე და ამ წერტილში მისი მნიშვნელობაა
4
. ამრიგად, F არის f -ის უწყვეტი გაგრძელება x  2 -ზე და
x2  x  6 5
lim  lim f  x   .
x2 x 4
2 x2 4
f -ის გრაფიკი ნახაზ 2.45-ზეა მოცემული. F უწყვეტ გაგრძელებას აქვს იგივე გრაფიკი, გარდა
 5
 2,  ხვრელისა. ფაქტიურად, F არის f ფუნქცია, რომლის წყვეტის წერტილი, როცა x  2
 4
ამოგდებულია.
(ა) (ბ)
ფიგურა 2.45 (ა) f  x  -ის გრაფიკი; (ბ) მისი F  x  უწყვეტი გაფართოების გრაფიკი
საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა უწყვეტი ფუნქციებისთვის
ინტერვალზე უწყვეტ ფუნქციებს გააჩნიათ თვისებები, რომლებიც მათ ხდის განსაკუთრებით

სასარგებლოს მათემატიკაში და მის გამოყენებებში. ერთ-ერთი მათგანი არის საშუალედო
მნიშვნელობის თვისება. ამბობენ, რომ ფუნქციას გააჩნია საშუალედო მნიშვნელობის თვისება, თუ
ის ღებულობს ყველა მნიშვნელობას მის ნებისმიერ ორ მნიშვნელობას შორის.
199
თეორემა 11 - საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა უწყვეტი
ფ უ ნ ქ ც ი ე ბ ი ს თ ვ ი ს . თუ f უწყვეტი ფუნქციაა ჩაკეტილ  a, b ინტერვალზე, ხოლო y0
რაიმე მნიშვნელობაა f  a  -სა და f  b  -ს შორის, მაშინ არსებობს ერთი მაინც ისეთი c   a, b  ,

რომლისთვისაც y0  f  c  .
თეორემა 11 გვეუბნება, რომ უწყვეტ ფუნქციებს სასრულ ჩაკეტილ ინტერვალზე გააჩნიათ

საშუალედო მნიშვნელობის თვისება. გეომეტრიულად, საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა
გვეუბნება, რომ ყოველი y  y0 ჰორიზონტალური წრფე, რომელიც კვეთს y ღერძს f  a  და
f  b  რიცხვებს შორის, აგრეთვე ერთხელ მაინც გადაკვეთს y  f  x  წირს  a, b ინტერვალზე.
საშუალედო მნიშვნელობის თეორემის დამტკიცება მოითხოვს ნამდვილ რიცხვთა სისტემის
სისრულის თვისებას (დანართი 6) და შეიძლება მოვიძიოთ მომდევნო მაღალი დონის ტექსტში.
 2 x  2, 1  x  2,
ფიგურა 2.46 ფუნქცია f  x    არ იღებს ყველა მნიშვნელობას f 1  0 -სა
3, 2 x4
და f  4   3 -ს შორის; იგი არ იღებს არც ერთ მნიშვნელობას 2-დან და 3-მდე.
თეორემა 11-ში არსებითია ფუნქციის უწყვეტობა ინტერვალზე. თუ f წყვეტილია

ინტერვალის ერთ წერტილში მაინც, მაშინ თეორემის დასკვნა შეიძლება აღარ იყოს მართებული,
200
როგორც ამას ადგილი აქვს ნახაზ 2.46-ზე მოყვანილი ფუნქციისთვის (აირჩიეთ ნებისმიერი y 0
რიცხვი 2-სა და 3-ს შორის).
შედეგი გრაფიკის აგებისთვის: ბმულობა

თეორემა 11-დან გამომდინარეობს, რომ რაიმე ინტერვალზე უწყვეტი ფუნქციის გრაფიკს არ
შეიძლება გააჩნდეს წყვეტა ამ ინტერვალზე. ეს უკავშირდება მხოლოდ უწყვეტ წირს. მას არ
შეიძლება გააჩნდეს ნახტომი, მსგავსად უდიდესი მთელი ფუნქციის გრაფიკისა (ნახაზი 2.39), ან
1
განცალკევებული შტოები, მსგავსად ფუნქციის გრაფიკისა (ნახაზი 2.41).
x
შედეგი ფესვის პოვნისთვის. f  x   0 განტოლების ამონახსნს დავარქმევთ განტოლების

ფესვს ან f -ის ფუნქციის ნულს. საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა გვეუბნება, რომ, თუ f
უწყვეტია, მაშინ ყოველი ინტერვალი, სადაც f იცვლის ნიშანს, შეიცავს f ფუნქციის ნულს.
პრაქტიკული თვალსაზრისით, როდესაც კომპიუტერის ეკრანზე ფუნქციის გრაფიკი
გადაკვეთს ჰორიზონტალურ ღერძს, ეს ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ მან გადალახა ღერძი.
სინამდვილეში ეს არის წერტილი, რომელშიც ფუნქციის მნიშვნელობა არის ნული.
(ა) (ბ)
(გ) (დ)
ფიგურა 2.47 f  x   x3  x  1 ფუნქციის ნულის მოახლოება. ნული არის x  1.3247 -ის

ახლოს (მაგალითი 11).
მაგალითი 11. ვაჩვენოთ, რომ x  x  1  0 განტოლებას ფესვი აქვს

3
1, 2 შუალედში.
ამოხსნა. ვთქვათ, f  x   x3  x  1 , რადგან

f 1  1  1  1  1  0 და f  2   23  2  1  5  0 ,
201
ვხედავთ, რომ y0  0 მნიშვნელობა f 1 -სა და f  2  -ს შორისაა მოთავსებული. f ფუნქცია
უწყვეტია, ამიტომ საშუალედო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად არსებობს x -ის მნიშვნელობა,
რომლისთვისაც f  x   0 , ე. ი. არსებობს ფესვი.
მაგალითი 12. საშუალედო მნიშვნელობის თეორემის გამოყენებით დავამტკიცოთ,

რომ
2x  5  4  x2
განტოლებას აქვს ამონახსნი (იხ. ნახაზი 2.48).
ფიგურა 2.48 y  2 x  5 და y  4  x2 მრუდებს აქვთ ერთნაირი მნიშვნელობა x  c

წერტილში, როცა 2 x  5  4  x 2 (მაგალითი 12).
ამოხსნა. გადავწეროთ განტოლება შემდეგი სახით

2x  5  x2  4
 5 
და, ვთქვათ, f  x  2 x  5  x 2 . g  x   2 x  5 ფუნქცია უწყვეტია   ,   შუალედში,
 2 
რადგან ის არის კვადრატული ფესვის ფუნქციის და არაუარყოფითი წრფივი y  2 x  5 ფუნქციის
კომპოზიცია. f არის g ფუნქციის და y  x კვადრატული ფუნქციის ჯამი, ამასთან, y  x

2 2
ფუნქცია არის უწყვეტი x -ის ყველა მნიშვნელობისთვის. აქედან გამომდინარეობს, რომ

 5 
f  x   2x  5  x2 ფუნქცია არის უწყვეტი  ,   შუალედში. ცდათა და შეცდომათა
 2 
მეთოდით ვიპოვით ფუნქციის f  0   5  2.24 და f  2   9  4  7 მნიშვნელობებს, და
0, 2  
5 
შევნიშნოთ, რომ f აგრეთვე უწყვეტია სასრულ ჩაკეტილ ,   ინტერვალში. რადგან
 2 
y0  4 მნიშვნელობა 2.24-სა და 7-ს შორისაა მოთავსებული. საშუალედო მნიშვნელობის თეორემის
თანახმად, არსებობს ისეთი c   0, 2 რიცხვი, რომ f  c   4 . ე. ი. c რიცხვი არის თავდაპირველი
განტოლების ამონახსნი.
202
უწყვეტობის დადგენა გრაფიკის საშუალებით
1–4 სავარჯიშოებში არის თუ არა გრაფიკულად მოცემული ფუნქცია უწყვეტი  1,3 -ზე.
1.
2.
3.
4.
5–10 სავარჯიშოებში განსახილავი f  x  ფუნქციის ანალიზური და გრაფიკული სახე ასეთია:

203
 x 2  1,  1  x  0,

 2 x, 0  x  1,

f  x   1, x  1,
2 x  4, 1  x  2,

0, 2  x  3.
გრაფიკი 5-10 სავარჯიშოებისთვის
5. (ა) არსებობს f  1 ?

(ბ) არსებობს lim f  x  ?
x 1
(გ) lim f  x   f  1 ?

x1
(დ) f ფუნქცია უწყვეტია x  1 -ში?
6. (ა) არსებობს f 1 ?

(ბ) არსებობს lim f  x  ?
x 1
(გ) lim f  x   f 1 ?

x 1
(დ) f ფუნქცია უწყვეტია x  1 -ში?

7. (ა) f ფუნქცია განსაზღვრულია x  2 -ში? (ყურადღება მიაქციეთ f -ის განსაზღვრას)
(ბ) f ფუნქცია უწყვეტია x  2 -ში?
8. x -ის რა მნიშვნელობისთვისაა f უწყვეტი?
9. რა რიცხვი უნდა დასახელდეს f  2  -ის მნიშვნელობად, რომ გაგრძელებული ფუნქცია

უწყვეტი გახდეს x  2 -ში?
10. რა ახალი მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს f 1 -ს, რომ ავიცილოთ წყვეტა?
უწყვეტობის ტესტის გამოყენება

11 და 12 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციები რომელ წერტილებში არ არის უწყვეტი?
რომელ წერტილებში, ასეთების არსებობის შემთხვევაში, შეიძლება წყვეტის აცილება? არ შეიძლება?
პასუხები დაასაბუთეთ.
11. სავარჯიშო 1, პარაგრაფი 2.4.

204
12. სავარჯიშო 2, პარაგრაფი 2.4.
x -ის რა მნიშვნელობისთვისაა 13–30 სავარჯიშოებში ნაჩვენები ფუნქციები უწყვეტი?

1
13. y  3x .
x2
1
14. y  4.
 x  2
2
x 1
15. y .
x  4x  3
2
x3
16. y .
x  3 x  10
2
17. y  x  1  sin x .
1 x2
18. y  .
x 1 2
cos x
19. y .
x
x2
20. y .
cos x
21. y  csc 2 x .
x
22. y  tan .
2
x tan x
23. y .
x2  1
x4  1
24. y  .
1  sin 2 x
25. y  2x  3 .
26. y  4 3x  1 .
y   2 x  1 .
13
27.
y  2  x .
15
28.
 x2  x  6
 , x  3,
29. g  x    x  3
5, x  3.

205
 x3  8
 2 , x  2, x  2,
 x  4
30. f  x   3, x  2,
4, x  2.


ტრიგონომეტრიული ფუნქციების შემცველი ზღვრები

31–38 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები. ფუნქციები უწყვეტია თუ არა მისწრაფების
წერტილში?
31. lim sin  x  sin x  .

x 
 
32. limsin  cos  tan t   .
t 0
2 
33. 
limsec y sec2 y  tan 2 y  1 .
y 1

 
34. lim tan  cos  sin x1 3   .
x 0
4 
  
35. limcos  .
t 0
 19  3sec 2t 
36. lim csc 2 x  5 3 tan x .

x  6
 
37. lim sin  e x  .
x 0 2 
38. 
lim cos 1 ln x .
x 1

უწყვეტი გაგრძელება
x2  9
39. განსაზღვრეთ g  3 იმგვარად, რომ g  x   ფუნქცია უწყვეტად გაგრძელდეს
x3
x  3 წერტილში.
t 2  3t  10
40. განსაზღვრეთ h  2  იმგვარად, რომ h  x   ფუნქცია უწყვეტად გაგრძელდეს
t 2
t  2 წერტილში.
s3  1
41. განსაზღვრეთ f 1 იმგვარად, რომ g  s   ფუნქცია უწყვეტად გაგრძელდეს
s2 1
s  1 წერტილში.
x 2  16
42. განსაზღვრეთ g  4 იმგვარად, რომ g  x  ფუნქცია უწყვეტად
x 2  3x  4
გაგრძელდეს x4 წერტილში.
206
43. a -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება
 x 2  1, x  3,
f  x  
2ax, x  3
ფუნქცია უწყვეტი არგუმენტის ნებისმიერი მნიშვნელობისთვის?
44. b -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება

 x, x  2,
g  x   2
bx , x  2
45. a -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება

a 2 x  2a, x  2,
f  x  
12, x2
46. b -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება

x b
 , x  0,
g  x   b 1
 x 2  b, x0

47. a -ს და b -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება

2, x  1,

f  x   ax  b,  1  x  1,
3, x 1

48. a -ს და b -ს რა მნიშვნელობისთვის იქნება

ax  2b, x  0,
 2
f  x    x  3a  b, 0  x  2,
3 x  5, x2

T
49–52 სავარჯიშოებში მოიყვანეთ f ფუნქციის გრაფიკი, რომ დაინახოთ აქვს თუ არა მას
უწყვეტი გაგრძელება x0 წერტილში. თუ ასეა, გამოიყენეთ Trace და Zoom-ი x0 წერტილში
გაგრძელებული ფუნქციის მნიშვნელობის კარგი კანდიდატის საპოვნელად. თუ ფუნქციას არ
გააჩნია უწყვეტი გაგრძელება, მაშინ ის შეიძლება გაგრძელდეს უწყვეტად x0 წერტილში
მარჯვნიდან ან მარცხნიდან? თუ ეს შესაძლებელია, მაშინ რას ფიქრობთ, რისი ტოლი უნდა იყოს
გაგრძელებული ფუნქციის მნიშვნელობები?
10 x  1
49. f  x  .
x
207
10  1
x
50. f  x  .
x
sin x
51. f  x  .
x
f  x   1  2 x  .
1x
52.
53. ცნობილია, რომ y  f  x  უწყვეტი ფუნქცია უარყოფითია x  0 წერტილში და

დადებითია x 1 წერტილში. რატომ გააჩნია f  x   0 განტოლებას ერთი მაინც
ამონახსნი x  0 -სა და x  1 -ს შორის? ასახეთ ეს მონახაზით.
54. დაასაბუთეთ, რატომ აქვს cos x  x განტოლებას ერთი ფესვი მაინც.
55. კუბური ფესვები. აჩვენეთ, რომ x  15 x  1  0 განტოლებას აქვს სამი ფესვი

3
 4, 4
შუალედში.
56. ფუნქციის მნიშვნელობა. აჩვენეთ, რომ F  x    x  a   x  b

2 2
 x ფუნქცია ღებულობს
ab
მნიშვნელობას x -ის რაიმე მნიშვნელობისთვის.
2
57. ამოხსენით განტოლება. ვთქვათ, f  x   x3  8 x  10 . აჩვენეთ, რომ არსებობს ისეთი c

რიცხვი, რომლისთვისაც f c 
(ა) ;
(ბ)  3 ;
(გ) 5000000 .
58. ახსენით, შემდეგი ხუთი გამონათქვამი რატომ ითხოვს ერთი და იგივე ინფორმაციას.
(ა) იპოვეთ f  x   x3  3x  1 -ის ფესვები.
(ბ) იპოვეთ იმ წერტილების x -კოორდინატები, რომლებშიც y  x 3 წირი კვეთს

y  3 x  1 წრფეს.
(გ) იპოვეთ x -ის ყველა მნიშვნელობა, რომლისთვისაც x 3  3 x  1 .
(დ) იპოვეთ იმ წერტილების x -კოორდინატები, რომლებშიც y  x3  3x კუბური წირი
კვეთს y  1 წრფეს.
(ე) ამოხსენით x  3 x  1  0 განტოლება.

3
59. აცილებადი წყვეტა. მოიყვანეთ y  f  x  ფუნქციის მაგალითი, რომელიც უწყვეტია

ყველგან, გარდა x2 წერტილისა, სადაც მას აქვს აცილებადი წყვეტა. ახსენით, საიდან
ვიცით, რომ f წყვეტილია x2 წერტილში და რატომ არის ეს წყვეტა აცილებადი.
208
60. არააცილებადი წყვეტა. მოიყვანეთ y  g  x  ფუნქციის მაგალითი, რომელიც უწყვეტია
ყველგან, გარდა x  1 წერტილისა, სადაც მას აქვს არააცილებადი წყვეტა. ახსენით,
საიდან ვიცით, რომ g წყვეტილია x  1 წერტილში და რატომ არის ეს წყვეტა
არააცილებადი.
61. ყოველ წერტილში წყვეტილი ფუნქცია.
(ა) გამოიყენეთ ის ფაქტი, რომ ნამდვილ რიცხვთა ყოველი არაცარიელი ინტერვალი

შეიცავს, როგორც რაციონალურ ისე ირაციონალურ რიცხვებს და აჩვენეთ, რომ
1, Tu x racionaluria,
f  x  
0, Tu x iracionaluria.
ფუნქცია წყვეტილია ყოველ წერტილში.
(ბ) არის თუ არა f მარჯვნიდან ან მარცხნიდან უწყვეტი რომელიმე წერტილში?
f  x
62. თუ f  x  და g  x  არის უწყვეტი, როცა 0  x  1 , მაშინ შეიძლება განაყოფი
g  x
იყოს წყვეტილი 0,1 -ის რაიმე წერტილში? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
63. თუ h  x   f  x   g  x  ფუნქციათა ნამრავლი უწყვეტია x  0 წერტილში, მაშინ f  x 
და g  x  ფუნქციებიც უნდა იყოს უწყვეტი ამ წერტილში? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
64. უწყვეტ ფუნქციათა წყვეტილი კომპოზიცია. მოიყვანეთ f  x  და g  x  ფუნქციათა

მაგალითი, რომლებიც არის უწყვეტი x0 წერტილში, მაგრამ f g კომპოზიცია არის
წყვეტილი x0 წერტილში. ეწინააღმდეგება ეს თეორემა 9-ს? დაასაბუთეთ თქვენი
პასუხი.
65. არსად – ნულოვანი უწყვეტი ფუნქციები. მართალია, რომ უწყვეტი ფუნქცია, რომელიც არ
არის ნულოვანი არსად ინტერვალში, არ იცვლის ნიშანს ამ ინტერვალში? დაასაბუთეთ
თქვენი პასუხი.
66. რეზინის ლენტის გაჭიმვა. მართალია, რომ თუ რეზინის ლენტს გავჭიმავთ ერთი ბოლოს
მარჯვნივ და მეორე ბოლოს მარცხნივ გადაადგილებით, ლენტის ზოგიერთი წერტილი
დარჩება საწყის მდგომარეობაში? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
67. თეორემა უძრავი წერტილის შესახებ. დავუშვათ, რომ f ფუნქცია უწყვეტია 0,1
ჩაკეტილ ინტერვალზე და ყოველი x წერტილისთვის  0,1 -დან 0  f  x   1 . აჩვენეთ,
რომ 0,1 -ში აუცილებლად მოიძებნება ისეთი c წერტილი, რომ f  c   c ( c -ს
ეწოდება f -ის უძრავი წერტილი).
68. უწყვეტი ფუნქციის ნიშნის შენარჩუნების თვისება. ვთქვათ, f განსაზღვრულია რაიმე
 a, b  ინტერვალზე და რომელიღაც c წერტილში, სადაც f უწყვეტია f  c   0 .

აჩვენეთ, რომ მოიძებნება c წერტილის შემცველი  c   , c    ინტერვალი, სადაც f -ს
გააჩნია იგივე ნიშანი, რაც f  c  -ს.
69. დაამტკიცეთ, რომ f ფუნქცია უწყვეტია c წერტილში, მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა
209
lim f  c  h   f  c  .
h 0
70. სავარჯიშო 69-ის და შემდეგი იგივეობების

sin  h  c   sin h cos c  cosh sin c ,
cos  h  c   cosh cos c  sin h sin c
გამოყენებით დაამტკიცეთ, რომ f  x   sin x და g  x   cos x ფუნქციები არის
უწყვეტი x  c წერტილში.
განტოლებების ამოხსნა გრაფიკულად
T საშუალედო მნიშვნელობის თეორემის გამოყენებით დაამტკიცეთ, რომ 71–78 სავარჯიშოებში

მოყვანილ თითოეულ განტოლებას აქვს ამონახსნი. შემდეგ გამოიყენეთ კალკულატორი ან
კომპიუტერი, რათა გრაფიკულად ამოხსნათ ეს განტოლებები.
71. x3  3x  1  0 .
72. 2 x3  2 x 2  2 x  1  0 .
x  x  1  1 (ერთი ფესვი).
2
73.
74. xx  2 .
75. x  1 x  4 .
76. x 3  15 x  1  0 (სამი ფესვი).

77. cos x  x (ერთი ფესვი). დარწმუნდით, რომ თქვენ იყენებთ რადიანულ რეჟიმს.
78. 2sin x  x (სამი ფესვი). დარწმუნდით, რომ თქვენ იყენებთ რადიანულ რეჟიმს.
210
ზღვარი უსასრულობაში; გრაფიკის ასიმპტოტები
2.6
ამ სექციაში გამოვიკვლევთ ფუნქციის ყოფაქცევას, როცა დამოუკიდებელი x ცვლადის

სიდიდე რაგინდ დიდი ხდება, ანუ x   . ასევე განვავრცობთ სასრული ზღვრის ცნებას
უსასრულო ზღვარზე, რომელიც არ არის ის, რაც ადრე შემოვიღეთ და უფრო წარმოადგენს ზღვრის
ტერმინის ახალ გამოყენებას. უსასრულო ზღვრები გვაძლევს გამოსადეგ სიმბოლოებს და ენას,
რომელიც აღწერს ფუნქციების ყოფაქცევას, რომელთა მნიშვნელობები ხდება რაგინდ დიდი
სიდიდის. ვიყენებთ ამ ზღვრის იდეას, რომ გავაანალიზოთ ფუნქციის გრაფიკები, რომელთაც
გააჩნიათ ჰ ო რ ი ზ ო ნ ტ ა ლ უ რ ი და ვ ე რ ტ ი კ ა ლ უ რ ი ა ს ი მ პ ტ ო ტ ე ბ ი .
სასრული ზღვრები, როცა x  
უსასრულობის სიმბოლო  არ წარმოადგენს ნამდვილ რიცხვს. ჩვენ გამოვიყენებთ 

სიმბოლოს იმისათვის, რომ აღვწეროთ ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა განსაზღვრის არეში მისი
1
მნიშვნელობები ნებისმიერ სასრულ სიდიდეზე მეტი გახდება. მაგალითად, f  x   ფუნქცია
x
განსაზღვრულია ყველა x  0 -თვის (ფიგურა 2.49).
1
ფიგურა 2.49 y -ის გრაფიკი უახლოვდება 0-ს, როცა x   ან x   .
x
1
როცა x დადებითია და ხდება რაგინდ დიდი, ხდება რაგინდ მცირე. როცა x უარყოფითია და
x
1
ხდება რაგინ დიდი, ამ შემთხვევაშიც ხდება რაგინდ მცირე. შევაჯამებთ რა ამ დაკვირვებებს,
x
211
1 1
ვიტყვით, რომ f  x   ფუნქციის ზღვარი არის 0 , როცა x   ან x   , ანუ f  x   -
x x
ის ზღვარი არის 0 პ ლ ი უ ს უ ს ა ს რ უ ლ ო ბ ა შ ი და მ ი ნ უ ს უ ს ა ს რ უ ლ ო ბ ა შ ი . მოვიყვანოთ
ზუსტი განსაზღვრებები.
1. ვიტყვით, რომ f  x  ფუნქციის ზღვარია L , როცა x მიისწრაფვის პლიუს
უსასრულობისკენ და ჩავწერთ
lim f  x   L ,
x 
თუ ნებისმიერი  0 რიცხვისთვის არსებობს ისეთი M რიცხვი, რომ

xM  f  x  L   .
2. ვიტყვით, რომ f  x  ფუნქციის ზღვარია L , როცა x მიისწრაფვის მინუს
უსასრულობისკენ და ჩავწერთ
lim f  x   L ,
x 
თუ ნებისმიერი  0 რიცხვისთვის არსებობს ისეთი M რიცხვი, რომ
xM  f  x  L   .
ინტუიციურად, lim f  x   L ნიშნავს, რომ როცა x რაგინდ დიდი მანძილით შორდება

x 
სათავეს დადებითი მიმართულებით, მაშინ f  x  რაგინდ ახლოს არის L -თან. ანალოგიურად,

lim f  x   L ნიშნავს, რომ როცა x რაგინდ დიდი მანძილით შორდება სათავეს უარყოფითი
x 
მიმართულებით, მაშინ f  x  რაგინდ ახლოს არის L -თან.

ფუნქციის ზღვრების გამოთვლის სტრატეგია, როცა x   იგივეა, რაც სასრული ზღვრების
შემთხვევაში სექცია 2.2-დან. ჯერ ვიპოვეთ მუდმივი y  k და იგივური y  x ფუნქციების
ზღვრები და შემდეგ ეს შედეგები სხვა ფუნქციებზე განვავრცეთ თეორემა 1-ის და ალგებრული
კომბინაციების ზღვრების გამოყენებით. აქ წავალთ იგივე გზით, მაგრამ ნაცვლად y  k და y  x
1
ფუნქციებისა, განვიხილავთ y  k და y  ფუნქციებს.
x
ფორმალური განსაზღვრების საფუძველზე ძნელი არაა შემოწმდეს ძირითადი ფაქტები, რომ
1
lim k  k და lim 0.
x  x  x
ახლა დავამტკიცებთ მეორე მათგანს, პირველის დამტკიცება კი გადატანილია სავარჯიშო 87-სა
და 88-ში.
მაგალითი 1. ვაჩვენოთ, რომ
1
(ა) lim 0,
x  x
1
(ბ) lim 0.
x  x
212
ამოხსნა. (ა) ვთქვათ, მოცემულია   0 . ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი M რიცხვი, რომ
1 1
xM  0   .
x x
1
ამ იმპლიკაციას ადგილი ექნება, თუ M  ან მასზე მეტი რაიმე დადებითი რიცხვია.

(ბ) ვთქვათ, მოცემულია   0 . ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი N რიცხვი, რომ

1 1
xN  0   .
x x
1
ამ იმპლიკაციას ადგილი ექნება, თუ N   ან მასზე ნაკლები რაიმე უარყოფითი რიცხვია.

(ფიგურა 2.50). ეს ამტკიცებას (ბ) შემთხვევას.
არ აქვს მნიშვნელობა, თუ როგორია 

დადებითი რიცხვი. გრაფიკი შედის ამ
1
ზოლში, როდესაც x  და რჩება იქ.

არ აქვს მნიშვნელობა, თუ როგორია 

დადებითი რიცხვი. გრაფიკი შედის ამ
1
ზოლში, როდესაც x   და რჩება იქ.

ფიგურა 2.50 პირველ მაგალითში მოყვანილი არგუმენტის გეომეტრიული ახსნა.

უსასრულობაში ზღვრებს სასრული შემთხვევის ანალოგიური თვისებები აქვს.
თეორემა 12. ზღვრების ყველა წესი თეორემა 1-დან მართებული იქნება თუ მათში
lim შეიცვლება lim -ით ან lim -ით. მაშასადამე, x ცვლადი შეიძლება მიისწრაფვოდეს ან
x c x x
სასრული c რიცხვისკენ, ან  უსასრულობისკენ.
მაგალითი 2. თეორემა 12-ის თვისებების გამოყენებით გამოთვალეთ ზღვრები

იგივენაირად, როცა x მიისწრაფვოდა სასრული c რიცხვისკენ.
 1 1
(ა) lim  5    lim 5  lim ჯამის წესი
x 
 x  x x  x
 5  0  5 ცნობილი ზღვრები
213
 3 1 1
(ბ) lim 2
 lim  3  
x  x x  x x
1 1
 lim  3  lim  lim ნამრავლის წესი
x  x  x x  x
  3  0  0  0 ცნობილი ზღვრები
რაციონალური ფუნქციების ზღვრები უსასრულობაში
რაციონალური ფუნქციის ზღვრის მოსაძებნად, როცა x   , ჯერ მრიცხველს და

მნიშვნელს ვყოფთ x -ის უდიდეს ხარისხზე მნიშვნელიდან. შედეგი მაშინ დამოკიდებული იქნება
მასში შემავალი პოლინომების ხარისხებზე.
მაგალითი 3. ეს მაგალითები გვიჩვენებს, თუ რა მოხდება, როცა მრიცხველის ხარისხი

ნაკლებია ან ტოლი მნიშვნელის ხარისხზე.
(ა) lim
5x2  8x  3
 lim

5  8 x   3 x 2  2
მრიცხველისა და მნიშვნელის გაყოფა x -ზე
x  3x 2  2 x 

3  2 x2 
500 5
  იხ. ფიგურა 2.51
3 0 3
(ბ) lim
11x  2
 lim
   
11 x 2  2 x3
მრიცხველისა და მნიშვნელის გაყოფა x -ზე
3
x  2 x 3  1 x  2  1 x3 
00
  0 იხ. ფიგურა 2.52
20
წრფე
5
ფიგურა 2.51 ფუნქციის გრაფიკი მაგალითში 3(ა). ის უახლოვდება y  წრფეს, როცა x იზრდება.
3
214
ფიგურა 2.52 ფუნქციის გრაფიკი მაგალითში 3(ბ). გრაფიკი უახლოვდება x ღერძს, როდესაც x
იზრდება.
შემთხვევა, როცა მრიცხველის ხარისხი მნიშვნელისაზე მეტია, განხილულია მაგალით 10-ში.
ჰორიზონტალური ასიმპტოტები
თუ მანძილი ფუნქციის გრაფიკსა და რაიმე წრფეს შორის მიისწრაფვის ნულისკენ, როცა

გრაფიკის წერტილი უსასრულოდ შორდება კოორდინატთა სათავეს, ამბობენ, რომ გრაფიკი
ა ს ი მ პ ტ ო ტ უ რ ა დ უახლოვდება წრფეს და წრფე გრაფიკის ა ს ი მ პ ტ ო ტ ს წარმოადგენს.
1
თუ შევხედავთ f  x   ფუნქციის გრაფიკს (იხ. ფიგურა 2.49), შევამჩნევთ, რომ x -ღერძი
x
1
წარმოადგენს გრაფიკის ასიმპტოტს მარჯვნივ, რადგან lim  0 , აგრეთვე მარცხნივ, რადგან
x  x
1
lim  0 .
x  x
1
ვიტყვით, რომ x -ღერძი არის f  x   ფუნქციის გრაფიკის ჰ ო რ ი ზ ო ნ ტ ა ლ უ რ ი
x
ასიმპტოტი.
განსაზღვრება. y  b წრფეს ეწოდება y  f  x  ფუნქციის გრაფიკის ჰორიზონტალური

ასიმპტოტი, თუ
lim f  x   b ან lim f  x   b .
x  x 
215
მაგალით 3(ა)-ში მოყვანილი
5x2  8x  3
f  x 
3x 2  2
5
ფუნქციის გრაფიკისთვის (ფიგურა 2.51) y  წრფე წარმოადგენს ჰორიზონტალურ ასიმპტოტს,
3
როგორც მარჯვნივ ისე მარცხნივ, რადგან
5 5
lim f  x   და lim f  x   .
x  3 x  3
x2  2
მაგალითი 4. ვიპოვოთ f  x  -ის გრაფიკის ჰორიზონტალური ასიმპტოტები.
x 1
3
ამოხსნა. თუ x  0 :
lim 3
x3  2 x3  2
 lim 3  lim
1  2 x3
 1.
 
x 
x  1 x x  1 x 1  1 x
3
 
თუ x0:
lim
x3  2
 lim
x3  2
 lim

1  2 x3   1.
x 1 x 1  1 x 
3 3
x  x 
1 x  3
ჰორიზონტალური ასიმპტოტებია:
y  1 (მარცხნივ) და y  1 (მარჯვნივ).
გრაფიკი ნაჩვენებია ფიგურა 2.53-ზე. შევნიშნოთ, რომ გრაფიკი კვეთს y  1
ჰორიზონტალურ ასიმპტოტს x -ის დადებითი მნიშვნელობისთვის.
ფიგურა 2.53 ფუნქციის გრაფიკს მაგალით 4-ში აქვს ორი ჰორიზონტალური ასიმპტოტი.
მაგალითი 5. x -ღერძი ( y  0 წრფე) არის y  e x ფუნქციის გრაფიკის ჰორიზონტა-

ლური ასიმპტოტი, რადგან
lim e x  0 .
x 
ამის საჩვენებლად გამოვიყენოთ ზღვრის განსაზღვრება, როცა x მიისწრაფვის  -კენ.

ვთქვათ, მოცემულია ნებისმიერი   0 . ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი N მუდმივი რიცხვი, რომ
216
x  N  ex  0   .
რადგან e x  0  e x , ამიტომ ეს პირობა ტოლფასია შემდეგის
x  N  ex   .
ვთქვათ, x  N ისეთი რიცხვია, რომ e N   . რადგან e x ზრდადი ფუნქციაა, ამიტომ, თუ x  N ,
მაშინ e   . ასეთ რიცხვს ვიპოვით, თუ e   განტოლების ორივე მხარეს გავალოგარითმებთ
N N
e ფუძით, ე. ი. N  ln  (იხ. ფიგურა 2.54). N -ის ასეთი მნიშვნელობისთვის ზემოთ მოყვანილი

პირობა სრულდება და ვასკვნით, რომ lim e  0 .
x
x 
ფიგურა 2.54 გრაფიკი y  e x უახლოვდება x ღერძს, როდესაც x   (მაგალითი 5).
მაგალითი 6. იპოვეთ
1
(ა) lim sin ,
x  x
1
(ბ) lim x sin .
x  x
1 
ამოხსნა. (ა) შემოვიღოთ ახალი t  ცვლადი. მაგალითი 1-დან ვიცით, რომ t  0 , როცა
x
x   (იხ.ფიგურა 2.49). ამიტომ
1
lim sin lim sin t  0 .
x  x t  0
(ბ) გამოვთვალოთ ზღვრები, როცა x   და x   :
1 sin t 1 sin t
lim x sin  lim  1 და lim x sin  lim  1.
x  x x 0 t x  x x 0 t
შესაბამისი გრაფიკი მოყვანილია ფიგურა 2.55-ზე და ვხედავთ, რომ y  1 არის
ჰორიზონტალური ასიმპტოტი.
217
ფიგურა 2.55 y  1 წრფე ნახაზზე დატანილი ფუნქციის ჰორიზონტალური ასიმპტოტია
(მაგალითი 6(ბ)).
1
ამის მსგავსად შეგვიძლია გამოვიკვლიოთ y  f   ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა x  0 , თუ
 x
1
გამოვიკვლევთ y  f  t  -ს, როცა t   , სადაც t  .
x
მაგალითი 7. იპოვეთ lim e1 x .

x 0
1 
ამოხსნა. ვთქვათ, t  . ფიგურა 2.49-ზე ვხედავთ, რომ t   , როცა x  0 (შემდგომში
x
ამ აზრს უფრო დავაზუსტებთ), ამიტომ
lim e1 x  lim et  0
x 0 t 
(იხ. ფიგურა 2.56).
ფიგურა 2.56 y  e1/ x გრაფიკი x  0 -თვის გვიჩვენებს lim  e1 x  0 (მაგალითი 7).

x 0
სენდვიჩის თეორემას ზღვრების შესახებ ადგილი აქვს აგრეთვე, როცა x   . უნდა

დავრწმუნდეთ, რომ ფუნქცია, რომლის ზღვრის პოვნასაც ვცდილობთ, რჩება ორ შემომსაზღვრელ
ფუნქციას შორის, რომლებსაც გააჩნიათ ერთი და იგივე ზღვარი, როცა x   ან x   .
მაგალითი 8. სენდვიჩის თეორემის გამოყენებით ვიპოვოთ

sin x
y  2
x
წირის ჰორიზონტალური ასიმპტოტი.
218
ამოხსნა. ჩვენ გვაინტერესებს ამ ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა x   . რადგან
sin x 1
0 
x x
1 sin x
და lim  0 , სენდვიჩის თეორემის თანახმად lim  0 , ამიტომ
x  x x  x
 sin x 
lim  2    20  2
x 
 x 
და y  2 წრფე არის ამ წირის ჰორიზონტალური ასიმპტოტი, როგორც მარცხნივ ისე მარჯვნივ
ფიგურა 2.57 მრუდმა შეიძლება გადაკვეთოს ერთ-ერთი მისი ასიმპტოტი განუსაზღვრელად

ხშირად (მაგალითი 8).
ეს მაგალითი გვიჩვენებს, რომ წირმა შეიძლება გადაკვეთოს ჰორიზონტალური

ასიმპტოტი მრავალჯერ.
მაგალითი 9. ვიპოვოთ

lim x  x 2  16 .
x 

ამოხსნა. ორივე წევრი x და x 2  16 მიისწრაფვის უსასრულობისკენ, როცა x   .
ამიტომ ზღვარში რა მოუვა მათ სხვაობას გაურკვეველია (არ შეგვიძლია უსასრულობას
გამოვაკლოთ უსასრულობა, რადგან  სიმბოლო არ წარმოადგენს ნამდვილ რიცხვს). ამ
სიტუაციაში შეგვიძლია გავამრავლოთ მრიცხველი და მნიშვნელი შეუღლებულ რადიკალურ
გამოსახულებაზე, რომ მივიღოთ ეკვივალენტური ალგებრული შედეგი:
  
lim x  x 2  16  lim x  x 2  16
x  x 
 x
x  x 2  16
x 2  16

 lim

x 2  x 2  16   lim 16
.
x 
x  x  16
2 x 
x  x 2  16
როცა x   ბოლო გამოსახულების მნიშვნელი ხდება რაგინდ დიდი და, როგორც ვხედავთ,
მისი ზღვარი არის 0 . შეგვიძლია მივიღოთ იგივე შედეგი პირდაპირი გამოთვლებით, თუ
გამოვიყენებთ ზღვრის წესებს:
219
16  16 x  0
lim  lim   0.
x 
x  x 2  16 x 
1  x 2 x 2  16 x 2 1 1 0
დახრილი ასიმპტოტები
თუ რაციონალური ფუნქციის მრიცხველის ხარისხი 1 -ით მეტია მნიშვნელის ხარისხზე, მაშინ

გრაფიკს აქვს დახრილი ასიმპტოტი. ასეთი ასიმპტოტის განტოლებას ვიპოვით f -ის
გამოსახულებაში მრიცხველის მნიშვნელზე გაყოფით: მიიღება წრფივი ფუნქცია პლიუს ნაშთი,
რომელიც ნულისაკენ მიისწრაფვის, როცა x   .
ვერტიკალური მანძილი
მრუდსა და წრფეს შორის
აღწევს 0-ს, როცა x  
დახრილი ასიმპტოტი
ფიგურა 2.58 ფუნქციის გრაფიკს მაგალით 10-ში აქვს დახრილი ასიმპტოტი.
x2  3
მაგალითი 10. ვიპოვოთ f  x   -ის გრაფიკის დახრილი ასიმპტოტი.
2x  4
ამოხსნა. ჩვენ გვაინტერესებს ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა x   . შევასრულოთ გაყოფა:

x2  3 2x  4
 2
x  2x x 2 1
2x  3

2x  4
1
x 1
ამრიგად, f  x   g  x   r  x  , სადაც g  x    1 , ხოლო ნაშთი r  x    0 , როცა
2 2x  4
x   . მაშასადამე, y  g  x  არის დახრილი ასიმპტოტი, როგორც მარჯვნივ, ისე მარცხნივ
220
შემდეგ ქვესექციაში ვაჩვენებთ, რომ f  x  ფუნქცია აბსოლუტური სიდიდით უსასრულოდ
დიდი ხდება, როცა x 2 (სადაც მნიშვნელი ხდება ნულის ტოლი), როგორც ნაჩვენებია
გრაფიკზე.
უსასრულო ზღვრები
1
შევხედოთ კვლავ f  x  
ფუნქციის გრაფიკს, როცა x  0 , f -ის მნიშვნელობები
x
შემოუსაზღვრელად იზრდება; რაც უნდა დიდი იყოს დადებითი B ნამდვილი რიცხვი, f -ის

მნიშვნელობები უფრო მეტი ხდება (ფიგურა 2.59). ამრიგად, f -ს არ აქვს ზღვარი, როცა x  0 .
მიუხედავად ამისა, მოსახერხებელია აღვწეროთ f -ის ყოფაქცევა იმის თქმით, რომ f  x 

მიისწრაფვის  -კენ, როცა x  0  . ვწერთ
1
lim f  x   lim   .
x 0 x 0 x
შეგიძლიათ სიდიდის განუსაზღვრელად

გაზრდა, თუ x -ს შეინარჩუნებთ 0-თან
საკმარისად ახლოს. არ აქვს
მნიშვნელობა, რამდენად დიდია B ,
გრაფიკი ადის ზემოთ
არ აქვს მნიშვნელობა, რამდენად მცირეა

 B , გრაფიკი მიდის ქვემოთ
შეგიძლიათ სიდიდის განუსაზღვრელად

შემცირება, თუ x -ს შეინარჩუნებთ 0-თან
საკმარისად ახლოს
1 1
ფიგურა 2.59 ცალმხრივი უსასრულო ზღვრები: lim

  და lim   .

x 0 x x 0 x
ამ ტოლობის დაწერისას არ ვამბობთ, რომ ზღვარი არსებობს. ასევე არ ვამბობთ, რომ 

ნამდვილი რიცხვია, რადგან ასეთი რიცხვი არ არსებობს.

როცა x  0 , f -ის მნიშვნელობები შემოუსაზღვრელად დიდი და უარყოფითია. თუ
მოცემულია ნებისმიერი უარყოფითი  B რიცხვი, ფუნქციის მნიშვნელობები მასზე უფრო
ქვევითაც ძევს (იხ. ფიგურა 2.59). ვწერთ
1
lim f  x   lim
  .
x 0 x 0 x
აქაც არ ვამბობთ, რომ ზღვარი არსებობს და ტოლია  -ის.  -ის ტოლი ნამდვილი რიცხვი არ

არსებობს. მხოლოდ ფუნქციის ყოფაქცევას აღვწერთ, როცა x  0 , რომლის ზღვარი არ არსებობს,
იმიტომ რომ მისი მნიშვნელობები ხდება რაგინდ დიდი და უარყოფითი.
221
1 1
მაგალითი 11. ვიპოვოთ lim და lim .ს გრაფიკის დახრილი ასიმპტოტი.
x 1 x  1 x 1 x  1
1 1
გეომეტრიული ამოხსნა. y  ფუნქციის გრაფიკი მიიღება y ფუნქციის
x 1 x
1
გრაფიკიდან 1 ერთეულით მარჯვნივ გადატანით (ფიგურა 2.60). ამიტომ y  -ის ყოფაქცევა 1
x 1
1
-ის მახლობლად ზუსტად ისეთია, როგორიც არიც y  -ის ყოფაქცევა 0 -ის მახლობლად
x
1 1
lim   და lim   .
x 1 x  1 x 1 x  1
1
ანალიზური ამოხსნა. როცა x  1 , მაშინ  x  1  0 და   , როცა x  1 ,
x 1
1
მაშინ  x  1  0 და

  .
x 1
1
ფიგურა 2.60 x  1 წერტილთან ახლოს y  ფუნქცია ხასიათდება იმავე ქცევით, როგორც
x 1
1 1
y ფუნქცია x  0 წერტილთან ახლოს. მისი გრაფიკი წარმოადგენს y  -ის გრაფიკს, რომელიც
x x
წანაცვლებულია 1 ერთეულით მარჯვნივ (მაგალითი 11).
222
1
მაგალითი 12. განვიხილოთ f  x  
ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა x  0 .
x2
1
ამოხსნა. როცა x მიისწრაფვის ნულისკენ ორივე მხრიდან, მნიშვნელობები
x2
დადებითია და რაგინდ დიდი (ფიგურა 2.61). ეს ნიშნავს, რომ
1
lim f  x   lim   .
x 0 x 0 x2
1 1
y ფუნქცია გვიჩვენებს არაშეთანხმებულ ყოფაქცევაზე, როცა x  0 . გვაქვს   ,
x x
1

როცა x  0 , მაგრამ   , როცა x  0  . უკვე ამის გამო შეგვიძლია ვთქვათ, რომ lim f  x 
x x 0
1
არ არსებობს. ამ მხრივ f  x   2 ფუნქცია განსხვავდება. მისი მნიშვნელობები მიისწრაფვის
x
პლიუს უსასრულობისკენ, როცა x მიისწრაფვის ნულისაკენ ორივე მხრიდან. ამიტომ შეგვიძლია
1
ვთქვათ, რომ lim 2   .
x 0 x
მაგალითი 13. ეს მაგალითები გვიჩვენებს, რომ რაციონალურ ფუნქციებს შეიძლება

ჰქონდეთ სხვადასხვა ყოფაქცევა მათი მნიშვნელების ნულების სიახლოვეს.
 x  2  x  2   lim x  2  0 ;
2 2
(ა) lim  lim

x 2 x2  4 x  2  x  2  x  2  x 2 x  2
x2 x2 1 1
(ბ) lim  lim  lim  ;
x 2 x 4
2 x  2  x  2  x  2  x  2 x2 4
x 3 x 3
(გ) lim  lim   მნიშვნელობები უარყოფითია, როცა x  2 , 2 -ის
x 2 x  4 x2  x  2  x  2 
2
მახლობლად;
x 3 x 3
(დ) lim  lim   მნიშვნელობები დადებითია, როცა x  2 , 2 -ის
x 2 x  4 x2  x  2  x  2 
2
მახლობლად;
x 3 x 3
(ე) lim  lim არ არსებობს. იხ. ნაწილი (გ) და (დ);
x 2 x 4
2 x  2  x  2  x  2 
2 x   x  2 1
(ვ) lim  lim  lim   .
 x  2  x  2  x  2
x 2 3 x 2 3 x 2 2
(ა) და (ბ) ნაწილებში მნიშვნელში ნულის ეფექტი x2 წერტილში იხსნება, რადგან
მრიცხველსაც გააჩნია იგივე ნული. ამიტომ სასრული ზღვარი არსებობს. ეს არ არის მართებული (ე)
ნაწილში, რადგან აქ მნიშვნელში ნულოვანი მამრავლი არ იხსნება.
223
უსასრულო ზღვრის ზუსტი განსაზღვრება
ნაცვლად მოთხოვნისა, რომ f  x  რაგინდ ახლოს იყოს სასრულ L რიცხვთან, როცა x

საკმარისად ახლოს არის x0 -თან, უსასრულო ზღვრის განსაზღვრება მოითხოვს, რომ f  x
რაგინდ დაცილებული იყოს ნულისგან. გარდა ამ ცვლილებებისა, ფორმულირება ძალიან ჰგავს
იმას, რაც ადრე ვნახეთ. ამ განსაზღვრებას თან ახლავს ფიგურა 2.62 და ფიგურა 2.63.
ფიგურა 2.62 x0    x  x0   -თვის f  x  გრაფიკი მოთავსებულია y  B წრფის ზემოთ.
x0    x  x0   -თვის f  x 
გრაფიკი მოთავსებულია y  B
წრფის ქვემოთ.
224
1. ვიტყვით, რომ f  x  მიისწრაფვის უსასრულობისკენ, როცა x მიისწრაფვის x0 -კენ და
ვწერთ
lim f  x    ,
x  x0
თუ ნებისმიერი B  0 რიცხვისთვის არსებობს შესაბამისი  0 ისეთი, რომ

0  x  x0    f  x   B
2. ვიტყვით, რომ f  x  მიისწრაფვის მინუს უსასრულობისკენ, როცა x მიისწრაფვის x0 -

კენ და ვწერთ
lim f  x    ,
x x0
თუ ნებისმიერი B  0 რიცხვისთვის არსებობს შესაბამისი   0 ისეთი, რომ

0  x  x0    f  x   B
ანალოგიურია უსასრულო ცალმხრივი ზღვრების ფორმალური განსაზღვრებაც, რაც აისახება

სავარჯიშოებში.
1
მაგალითი 14. დავამტკიცოთ, რომ lim .
x 0 x2
ამოხსნა. მოცემული B  0 -თვის უნდა ვიპოვოთ   0 ისეთი, რომ

1
0 x0   2  B.
x
გვაქვს
1 1
2
 B , მაშინ და მხოლდ მაშინ, როცა x 2  ,
x B
რაც ტოლფასია
1
x .
B
1
ამიტომ, თუ ავირჩევთ   (ან ნებისმიერ უფრო მცირე დადებით რიცხვს), დავინახავთ,
B
რომ
1 1
x    2  B.
x 2

მაშასადამე, განსაზღვრების თანახმად,
1
lim .
x 0 x2
225
ვერტიკალური ასიმპტოტები
1
შევნიშნოთ, რომ მანძილი f  x   -ის წერტილსა და y ღერძს შორის მიისწრაფვის
x
ნულისკენ, როცა ეს წერტილი გადაადგილდება გრაფიკზე ვერტიკალურად და შორდება
1
კოორდინატთა სათავეს (ფიგურა 2.64). f  x  ფუნქცია შემოუსაზღვრელია, როცა x
x
მიისწრაფვის 0 -კენ, რადგან
1 1
  და lim   .
lim
x 0 x x 0 x
1
ვიტყვით, რომ x  0 წრფე ( y -ღერძი) არის f  x   -ის გრაფიკის ვ ე რ ტ ი კ ა ლ უ რ ი
x
ა ს ი მ პ ტ ო ტ ი . შევნიშნოთ, რომ მნიშვნელი ნულის ტოლია x  0 -ზე და აქ ფუნქცია არაა
განსაზღვრული.
განსაზღვრება. x  a წრფეს ეწოდება y  f  x  ფუნქციის გრაფიკის ვერტიკალური

ასიმპტოტი, თუ
lim f  x    ან lim f  x   
x a  x a
ვერტიკალური ასიმპტოტი
ჰორიზონტალური ასიმპტოტი
ჰორიზონტალური ასიმპტოტი
y0
x0
1
ფიგურა 2.64 კოორდინატთა ღერძები წარმოადგენს y  ჰიპერბოლის ორივე ტოტის
x
ასიმპტოტებს.
x3
მაგალითი 15. ვიპოვოთ y  მრუდის ჰორიზონტალური და ვერტიკალური
x2
ასიმპტოტები.
226
ამოხსნა. ჩვენ გვაინტერესებს ყოფაქცევა, როცა x   და x  2 . გარდავქმნათ y
1
ამგვარად: y  1 . როცა x   , მრუდი უახლოვდება y  1 ჰორიზონტალურ
x2
ასიმპტოტს; როცა x  2 , მრუდი უახლოვდება x  2 ვერტიკალურ ასიმპტოტს. ჩვენ
ვხედავთ, რომ გამოსაკვლევი მრუდი წარმოადგენს f ( x )  1 x -ის გრაფიკს, გადაადგილებულს
1 ერთეულით ზევით და 2 ერთეულით მარცხნივ (ფიგურა 2.65). ამრიგად, ასიმპტოტები
ნაცვლად თავდაპირველი საკოორდინატო ღერძებისა, არის y  1 და x  2 წრფეები.
x  2
ჰორიზონტალური
ასიმპტოტი y  1
ფიგურა 2.65 y  1 და x  2 წრფეები წარმოადგენს მაგალით 15-ში მოყვანილი

მრუდის ასიმპტოტებს.
8
მაგალითი 16. ვიპოვოთ f  x   მრუდის ჰორიზონტალური და
x 4
2
ვერტიკალური ასიმპტოტები.
ამოხსნა. ჩვენთვის საინტერესოა ფუნქციის ყოფაქცევა, როცა x   , აგრეთვე, როცა

x  2 , სადაც მნიშვნელი ნული ხდება. შევნიშნოთ, რომ f ლუწი ფუნქციაა, ამგვარად, მისი
გრაფიკი სიმეტრიულია ორდინატთა ღერძის მიმართ.
(ა) ყოფაქცევა, როცა x   . რადგან lim f  x   0 , ამიტომ y0 წრფე

x 
ჰორიზონტალური ასიმპტოტია მარჯვენა მხარეს. სიმეტრიის გამო ის ასიმპტოტია მარცხენა

მხარესაც (ფიგურა 2.66). შევნიშნოთ, რომ მრუდი უახლოვდება x -ღერძს ქვედა მხრიდან.
(ბ) ყოფაქცევა, როცა x  2 . რადგან lim f  x    და lim f  x    , ამიტომ x  2

x 2 x 2
წრფე ვერტიკალური ასიმპტოტია, როგორც მარჯვენა მხრიდან, ასევე მარცხენა მხრიდან.

სიმეტრიის გამო x  2 წრფეც ვერტიკალური ასიმპტოტია.
სხვა ასიმპტოტები არ აქვს, რადგან f ფუნქციას ყველა სხვა წერტილში სასრული

ზღვრები აქვს.
227
ვერტიკალური ასიმპტოტი,
x2
ვერტიკალური ასიმპტოტი,
x  2 ჰორიზონტალური ასიმპტოტი,
y0
ფიგურა 2.66 მაგალით 16-ში მოყვანილი ფუნქციის გრაფიკი. მიაქციეთ ყურადღება, რომ
მრუდი უახლოვდება x ღერძს მხოლოდ ერთი მხრიდან. არ არის აუცილებელი, ასიმპტოტები
ორმხრივი იყოს.
მაგალითი 17. ნატურალური ლოგარითმის გრაფიკისთვის y -ღერძი ( x  0 წრფე)

წარმოადგენს ვერტიკალურ ასიმპტოტს. ეს ფაქტი თვალსაჩინოა ფიგურა 2.67-ზე აგებული
გრაფიკიდან (რომელიც წარმოადგენს ნატურალური ექსპონენციალური ფუნქციის გრაფიკის
სიმეტრიულ ასახვას y  x წრფის მიმართ) და იმ ფაქტიდან, რომ x -ღერძი არის y  e
x
მრუდის ჰორიზონტალური ასიმპტოტი (მაგალითი 5). ამრიგად,

lim ln x   .
x  0
იგივე შედეგია ჭეშმარიტი y  log a x მრუდისთვის, როცა a  1 .
ფიგურა 2.67 წრფე x  0 ნატურალური ლოგარითმული ფუნქციის ვერტიკალური

ასიმპტოტია (მაგალითი 17).
228
1 sin x
მაგალითი 18. y  sec x  და y  tan x  ფუნქციათა გრაფიკების
cos x cos x
 2k  1 
ვერტიკალური ასიმპტოტებია x  , k  Z წრფეები (როცა cos x  0 ) (ფიგურა 2.68).
2
ფიგურა 2.68 sec x -ისა და tan x -ის გრაფიკებს აქვთ უსასრულოდ ბევრი ვერტიკალური
ასიმპტოტი (მაგალითი 18).
მთავარი წევრი
მაგალით 10-ში დავინახეთ, რომ გაყოფის შედეგად

x2  3
f  x 
2x  4
ფუნქცია წარმოდგება წრფივი და ნაშთითი წევრის ჯამის სახით
x  1
f  x     1  .
 2  2x  4
ეს პირდაპირ გვეუბნება, რომ
x 1
f  x   1 რიცხობრივად დიდი x -თვის ახლოს არის 0 -თან,
2 2x  4
1
f  x  ეს წევრი ძალზე დიდია, როცა x ახლოს არის 2 -თან.
2x  4
x
ეს არის გზა ფუნქციის ყოფაქცევის გასაგებად. ის იქცევა როგორც y   1 , როცა x
2
1
რიცხობრივად დიდია და -ის წვლილი f -ის საერთო მნიშვნელობისთვის არის
2x  4
1 1
უმნიშვნელო. ის იქცევა როგორც , როცა x ახლოს არის 2 -თან და გვაძლევს
2x  4 2x  4
ძირითად წვლილს.
229
x
ვამბობთ, რომ  1 დომინირებს, როცა x რიცხობრივად დიდია და ვამბობთ, რომ
2
1
დომინირებს, როცა x ახლოს არის 2 -თან, მთავარი წევრები გვეხმარება ფუნქციის
2x  4
ყოფაქცევის დადგენაში.
ვთქვათ, f  x   3x  2 x  3x  5 x  6 და g  x   3x . ვაჩვენოთ,
4 3 2 4
რომ მიუხედავად იმისა, რომ f და g სრულიად განსხვავებული ფუნქციებია რიცხობრივად
მცირე x -თვის, ისინი პრაქტიკულად იდენტურებია დიდი x -თვის იმ აზრით, რომ მათი
შეფარდება მიისწრაფვის 1 -კენ, როცა x   ან x   .
ამოხსნა. კოორდინატთა სათავის მახლობლად f და g ფუნქციების გრაფიკებს

გააჩნიათ სრულიად განსხვავებული ყოფაქცევა (ფიგურა 2.69(ა)) და პრაქტიკულად
იდენტურებია დიდი x -თვის (ფიგურა 2.69(ბ)).
(ა) (ბ)
ფიგურა 2.69 f და g გრაფიკები (ა) განსხვავდება მცირე x -თვის და (ბ) თითქმის
იდენტურია დიდი x -თვის (მაგალითი 19).
4
შევამოწმოთ, რომ f -ის 3x წევრი, რომელიც გრაფიკულად წარმოდგენილია g -თი,
დონიმირებს f -ში. ამისთვის განვიხილოთ მათი შეფარდების ზღვარი, როცა x   :
f  x 3x 4  2 x3  3x 2  5 x  6
lim  lim
x  g  x  x  3x 4
 2 1 5 2 
 lim 1   2  3  4 
x 
 3x x 3x x 
 1,
რაც ნიშნავს, რომ f და g იდენტურებია დიდი x -თვის.
230
რეზიუმე
ამ თავში წარმოვადგინეთ კალკულუსის რამდენიმე მნიშვნელოვანი იდეა, რომელთა

გააზრება და დაფუძნება მოხდა ზღვრის კონცეფციის საშუალებით. ის მოიცავს სამ იდეას:
ფუნქციის ცვლილების ზუსტი სიჩქარე, ფუნქციის გრაფიკის დახრილობა წერტილში და
ფუნქციის უწყვეტობა. მრავალი ფუნქციის ზღვრის გამოთვლის ძირითადი მეთოდები
მოყვანილია თეორემა 1-ის ზღვრის ალგებრულ წესებში და სენდვიჩის თეორემაში, რომელთა
უმრავლესობა დამტკიცებულია ზღვრის ზუსტი განსაზღვრების გამოყენებით. ვაჩვენეთ, რომ
გამოთვლის ეს წესები აგრეთვე ვრცელდება ცალმხრივ ზღვრებზე და ზღვარზე
უსასრულობაში. უფრო მეტიც, შეგვიძლია ზოგჯერ ეს წესები განვავრცოთ მარტივი
ტრანსცენდენტული ფუნქციების ზღვრების გამოთვლისას, როგორც ეს იყო ნაჩვენები ჩვენს
მიერ მოყვანილ მაგალითებში ან იმ შემთხვევებში, როგორიცაა შემდეგი:
ex 1 ex 1 1 1 1
lim 2 x  lim x  lim x   .
x 0 e 1 x  0
 e  1 e  1
x x  0 e 1 11 2
თუმცა უფრო რთული ზღვრების გამოთვლა, რომლებიც შეიცავს ისეთ ტრანსცენდენტულ
ფუნქციებს, როგორიცაა
x
x ln x  1
lim , lim და lim 1  
x0 e 2 x  1 x 0 x x 0
 x
მოითხოვს უფრო მეტს, ვიდრე ამას იძლევა მარტივი ალგებრული ტექნიკა. წ ა რ მ ო ე ბ უ ლ ი
არის ზუსტად ის ინსტრუმენტი, რომელიც იძლევა საშუალებას გამოვთვალოთ ამ სახის
ზღვრები (იხ. სექცია 4.5) და ეს ცნება წარმიადგენს მომდევნო თავის მთავარ საგანს.
ზღვრების გამოთვლა
1. გრაფიკულად მოცემული ფუნქციისთვის გამოთვალეთ შემდეგი ზღვრები:
(ა) lim f  x  ;
x 2
(ბ) lim f  x  ;
x 3
(გ) lim f  x  ;
x 3
(დ) lim f  x  ;
x 3
(ე) lim f  x  ;
x 0
(ვ) lim f  x  ;
x  0
(ზ) lim f  x  ;
x 0
(თ) lim f  x  ; (ი) lim f  x  .

x  x 
231
2. გრაფიკულად მოცემული ფუნქციისთვის გამოთვალეთ შემდეგი ზღვრები:
(ა) lim f  x  ; (ბ) lim f  x  ; (გ) lim f  x  ; (დ) lim f  x  ; (ე) lim f  x  ;
x 4 x 2 x 2 x 2 x 3
(ვ) lim f  x  ;
x 3
(ზ) lim f  x  ;
x 3
(თ) lim f  x  ;
x 0
(ი) lim f  x  ;
x  0
(კ) lim f  x  ;
x 0
(ლ) lim f  x  ; (მ) lim f  x 

x  x 
3–8 სავარჯიშოებში თითოეული ფუნქციისთვის გამოთვალეთ ზღვარი (ა) როცა x  

და (ბ) როცა x   (შეგიძლიათ თქვენი პასუხი წარმოადგნოთ ვიზუალურად
კალკულატორის ან კომპიუტერის გამოყენებით).
2 2 1
3. f  x   3 4. f  x     5. g  x  
x x2 2  1 x 
1 5   7 x  3  2 x
6. g  x   7. h  x   8. h  x  
 
.

8  5 x2  3  1 x 2  4 2 x2
9–12 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები.
sin 2 x cos 
9. lim 10. lim
x  x   3
2  t  sin t r  sin r
11. lim 12. lim .
t  t  cos t r  2r  7  5sin r
რაციონალური ფუნქციების ზღვრები
13–22 სავარჯიშოებში თითოეული რაციონალური ფუნქციისთვის იპოვეთ ზღვარი (ა)

როცა x   და (ბ) როცა x   .
2x  3 2 x3  7
13. f  x   14. f  x  
5x  7 x3  x 2  x  7
x 1 3x  7
15. f  x   16. f  x  
x2  3 x2  2
7 x3 1
17. h  x   18. g  x  
x3  3x 2  6 x x  4x 1
3
232
10 x5  x 4  31 9 x4  x
19. g  x   20. h  x  
x6 2 x4  5x2  x  6
2 x3  2 x  3  x4
21. h  x   22. h  x  
3x3  3x 2  5 x x 4  7 x3  7 x 2  9
ზღვრები, როცა x   ან x  
23–38 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები (მითითება: წილადის მრიცხველი და
მნიშვნელი გავყოთ მნიშვნელში მყოფი x -ის უდიდეს ხარისხზე).
13
8x2  3  x2  x 1 
23. lim 24. lim  
2 x2  x  8x  3 
x  x  2
5
 1  x3  x2  5x 2 x  x 1
25. lim  2  26. lim 27. lim
x  x  7 x x  x3  x  2 x  3x  7
 
2 x 3
x5 x x 1  x  4
28. lim 29. lim 30. lim 2
x  2  x x  3 x5 x x  x  x 3
2 x5 3  x1 3  7 3
x  5x  3 x2  1
31. lim 32. lim 33. lim
x  x 8 5  3 x  x x  2 x  x 2 3  4 x  x 1
x2  1 x 3 4  3x 2
34. lim 35. lim 36. lim
x  x 1 x 
4 x 2  25 x 
x6  9
უსასრულო ზღვრები
1 5
37. lim 38. lim
x 0 3x x0 2x
3 1
39. lim 40. lim
x2 x2 x 3 x3
2x 3x
41. lim 42. lim
x 8 x8 x 5 2 x  10
4 1
43. lim 44. lim
x 7
 x  7
2 x 0 x  x  1
2
2 2
45. (ა) lim ; (ბ) lim .
x 0 3 x1 3 x 0 3 x1 3
2 2
46. (ა) lim ; (ბ) lim .
x0 x1 5 x0 x1 5
4 1
47. lim 48. lim
x 0 x2 5 x 0 x2 3
233
49. lim  tan x 50. lim sec x

x   2  x   2 
51. lim 1  csc   52. lim  2  cot  

 0  0
53–58 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ მითითებული ზღვრები.
1    
53. lim , როცა (ა) x  2 ; (ბ) x  2 ; (გ) x  2 ; (დ) x  2 .
x 42
x    
54. lim , როცა (ა) x  1 ; (ბ) x  1 ; (გ) x  1 ; (დ) x  1 .
x 1
2
 x2 1 
55. lim    , როცა (ა) x  0  ; (ბ) x  0  ; (გ) x  3 2 ; (დ) x  1.
 2 x
x2 1    
56. lim , როცა (ა) x  2 ; (ბ) x  2 ; (გ) x  1 ; (დ) x  0 .
2x  4
x 2  3x  2
, როცა (ა) x  0 ; (ბ) x  2 ; (გ) x  2 ; (დ) x  2 ; (ე) რისი
  
57. lim
x  2x
3 2
თქმა შეიძლება ზღვარზე, როცა x  0 ?
x 2  3x  2    
58. lim , როცა (ა) x  2 ; (ბ) x  2 ; (გ) x  0 ; (დ) x  1 ; (ე)
x  4x
3
რისი თქმა შეიძლება ზღვარზე, როცა x  0 ?
 3   
59. lim  2   , როცა (ა) t  0 ; (ბ) t  0
 t 
13
 1 
60. lim   7  , როცა (ა) t  0 ; (ბ) t  0
t 
35
 1 2 
61. lim    , როცა (ა) x  0  ; (ბ) x  0  ; (გ) x  1 ; (დ) x  1
 x 2 3  x  12 3 
 
 1 1 
62. lim    , როცა (ა) x  0  ; (ბ) x  0  ; (გ) x  1 ; (დ) x  1
 x1 3  x  14 3 
 
მარტივ რაციონალურ ფუნქციათა გრაფიკების აგება

63–68 სავარჯიშოებში ააგეთ ფუნქციის გრაფიკი, ამოწერეთ მთავარი წევრი და
ასიმპტოტების განტოლებები.
1 1 1
63. y  64. y  65. y 
x 1 x 1 2x  4
234
3 x3 2x
66. y  67. y  68. y 
x3 x2 x 1
გრაფიკებისა და ფუნქციების აღდგენა

69–72 სავარჯიშოებში ააგეთ ფუნქციის გრაფიკი, რომელიც მოცემულ პირობებს
დააკმაყოფილებს. ფორმულა არ მოითხოვება, უბრალოდ მონიშნეთ კოორდინატთა ღერძები
და ააგეთ შესაბამისი გრაფიკი (პასუხი ერთადერთი არ იქნება).
69. f  0   0 , f 1  2 , f  1  2 , lim f  x   1 , lim f  x   1

x  x 
70. f  0   0 , lim f  x   0 , lim f  x   2 , lim f  x   2

x  x0 x 0
71. f  0  0 , lim f  x   0 , lim f  x   lim f  x    , lim f  x    ,

x  x1 x1 x1
lim f  x   
x 1
72. f  2  1 , f  1  0 , lim f  x   0 , lim f  x    , lim f  x    ,

x  x 0 x 0
lim f  x   1
x 
73–76 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქცია, რომელიც მოცემულ პირობებს დააკმაყოფილებს.

პასუხი ერთადერთი არ იქნება. დასაშვებია უბან-უბან განსაზღვრული ფუნქციებიც.
73. lim f  x   0 , lim f  x    , lim f  x   

x  x 2 x 2
74. lim g  x   0 , lim g  x    , lim g  x   

x  x3 x 3
75. lim h  x   1 , lim h  x   1 , lim h  x   1 , lim h  x   1

x  x  x0 x0
76. lim k  x   1, lim k  x    , lim k  x   

x  x 1 x 1
f  x
77. დავუშვათ, რომ f  x  და g  x  არის x ცვლადის პოლინომები და lim  2.
x  g  x
f  x
შეგიძლიათ რაიმე დაასკვნათ lim -ზე? პასუხი დაასაბუთეთ.
x  g  x
f  x
78. შეიძლება თუ არა ფუნქციის გრაფიკს ჰქონდეს ასიმპტოტი, თუ f და g
g  x
მრავალწევრებია, ამასთან, g  x  არსად ნული არ ხდება? პასუხი დაასაბუთეთ.
79. რამდენი ჰორიზონტალური ასიმპტოტი შეიძლება ჰქონდეს მოცემული

რაციონალური ფუნქციის გრაფიკს? პასუხი დაასაბუთეთ.
235
სხვაობის ზღვრის პოვნა, როცა x  
80. lim
x 
 x9  x4  81. lim
x 
 x 2  25  x 2  1  82. lim
x 
 x2  3  x 
83. 
lim 2 x  4 x 2  3x  2
x 
 
84. lim
x 
9 x 2  x  3x 
85. lim  x  3 x 
x 
2
x2  2 x  86. lim 
x 
x2  x  x2  x 
ზუსტი განსაზღვრების გამოყენება
87 და 88 სავარჯიშოებში x   ზღვრების დასადგენად გამოიყენეთ ზღვრის ზუსტი
87. თუ f  x   k მუდმივი ფუნქციაა, მაშინ lim f  x   k .

x 
88. თუ f  x   k მუდმივი ფუნქციაა, მაშინ lim f  x   k

x 
89–92 სავარჯიშოებში მოყვანილი ზღვრების დასადგენად გამოიყენეთ ზღვრის ზუსტი

1 1
89. lim   90. lim 
x 0 x2 x 0 x
2 1
91. lim   92. lim 
 x  3  x  5
x 3 2 x 5 2
93. ქვემოთ მოყვანილია უსასრულო მარჯვენა ზღვრის განსაზღვრება.
ვიტყვით, რომ f  x  მიისწრაფვის უსასრულობისკენ, როცა x მიისწრაფვის x0 -კენ

მარჯვენა მხრიდან და დავწერთ
lim f  x    ,
x  x0
თუ ნებისმიერი დადებითი B რიცხვისთვის არსებობს შესაბამის  0 ისეთი, რომ ყველა

x -თვის
x0  x  x0    f  x   B .
შეცვალეთ ეს განსაზღვრება ისე, რომ მოიცვათ შემდეგი შემთხვევები:
(ა) lim f  x    ;
x  x0
(ბ) lim f  x    ;
x  x0
(გ) lim f  x    .
x  x0
236
სავარჯიშო 93-ში მოყვანილი ზუსტი განსაზღვრების გამოყენებით 94–98 სავარჯიშოებში
დაამტკიცეთ განხილული ზღვრული ტოლობების მართებულება.
1 1 1
94. lim  95. lim   96. lim  
x 0 x x 0 x x2 x2
1 1
97. lim  98. lim .
x2 x2 x 1 1  x2
99–104 სავარჯიშოებში დახაზეთ რაციონალურ ფუნქციათა გრაფიკები. იპოვეთ

ასიმპტოტების განტოლებები და გამოსახეთ მათი გრაფიკები.
x2 x2  1
99. y  100. y  .
x 1 x 1
x2  4 x2 1
101. y  102. y  .
x 1 2x  4
x2 1 x3  1
103. y  104. y  .
x x2
დამატებითი გრაფიკული სავარჯიშოები

T დახაზეთ 105–108 სავარჯიშოებში მოყვანილი მრუდები. ახსენით კავშირი მრუდის
ფორმულასა და დანახულს შორის.
x 1
105. y  106. y  .
4  x2 4  x2
1   
107. y  x  108. y  sin 
23
.
x1 3  x 1 
2
T დახაზეთ 109, 110 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციების გრაფიკები. უპასუხეთ შემდეგ

კითხვებს:

(ა) როგორია გრაფიკის ყოფაქცევა, როცა x  0 ?
(ბ) როგორია გრაფიკის ყოფაქცევა, როცა x   ?
(გ) როგორია გრაფიკის ყოფაქცევა x  1 და x  1 წერტილების მახლობლად?
23 23
3 1 3 x 
109. y  x  110. y    .
2 x 2  x 1 
237
სახელმძღვანელოდ
1. რა არის g  t  ფუნქციის ცვლილების საშუალო სიჩქარე ინტერვალზე t  a -დან t  b -
მდე? როგორ არის ეს დაკავშირებული მკვეთ წრფესთან?
2. როგორი ზღვარი უნდა გამოვთვალოთ, რომ ვიპოვოთ g  t  ფუნქციის ცვლილების

სიჩქარე t  t0 -ში?
3. მოიყვანეთ
lim f  x   L
x x0
ზღვრის არაფორმალური ან ინტუიციური განსაზღვრება. რატომ არის განსაზღვრება

არაფორმალური? მოიყვანეთ მაგალითები.
4. დამოკიდებულია თუ არა f  x  ფუნქციის ზღვრის არსებობა და მნიშვნელობა, როცა x

მიისწრაფვის x0 -კენ, იმაზე, თუ რა ხდება x0 -ში? ახსენით და მოიყვანეთ მაგალითები.
5. ფუნქციის როგორი ყოფაქცევის შემთხვევაში ეს ზღვარი შეიძლება არ არსებობდეს?

მოიყვანეთ მაგალითები.
6. რა თეორემებია ხელმისაწვდომი ზღვრების გამოსათვლელად? მოიყვანეთ მაგალითები,

თუ როგორ გამოიყენება ეს თეორემები.
7. რა კავშირია ცალმხრივ ზღვრებსა და ზღვარს შორის? ზოგჯერ როგორ შეიძლება ამ

კავშირის გამოყენება ზღვრის გამოსათვლელად ან ზღვრის არარსებობის
დასამტკიცებლად? მოიყვანეთ მაგალითები.
 sin  
8. რისი ტოლია lim   -ის მნიშვნელობა? დამოკიდებულია თუ არა ეს მნიშვნელობა
 0
  
იმაზე, თუ რაში იზომება  , გრადუსებში თუ რადიანებში? ახსენით.
9. ზუსტად რას ნიშნავს, რომ lim f  x   L ? მოიყვანეთ მაგალითი, როცა მოცემული f -
x x0
თვის, L -თვის, x0 -თვის და   0 -თვის ზღვრის ზუსტი განსაზღვრების მიხედვით უნდა

იპოვოთ შესაბამისი   0.
10. მოიყვანეთ შემდეგი წინადადებების ზუსტი განსაზღვრებები.
(ა) lim f  x   5 ; (ბ) lim f  x   5 ;

x 2 x 2
(გ) lim f  x    ; (დ) lim f  x    .

x2 x2
11. რა პირობებს უნდა აკმაყოფილებდეს ფუნქცია, რომ ის იყოს უწყვეტი განსაზღვრის არის
შიგა წერტილში? ბოლო წერტილში?
12. როგორ შეიძლება ფუნქციის გრაფიკის მიხედვით დავადგინოთ არის თუ არა ის უწყვეტი?
13. რას ნიშნავს ფუნქციის მარჯვნიდან უწყვეტობა წერტილში? რა კავშირია უწყვეტობასა და

ცალმხრივ უწყვეტობებს შორის?
14. რას ნიშნავს ფუნქციის უწყვეტობა ინტერვალზე?

238
15. როგორია წყვეტის ძირითადი ტიპები? თითეოეული მათგანისთვის მოიყვანეთ
მაგალითი.
16. რას ნიშნავს, რომ ფუნქციას გააჩნია საშუალედო მნიშვნელობის თვისება? რა პირობები
უზრუნველყოფს ფუნქციისთვის ამ თვისების მართებულებას ინტერვალზე? რა შედეგებს
ვღებულობთ აქედან ფუნქციის გრაფიკის აგებისას და f s  0 განტოლების
ამოხსნისას?
17. რა შემთხვევაში შეიძლება f  x  ფუნქციის უწყვეტად გაგრძელება x  c წერტილში?

მოიყვანეთ მაგალითი.
18. რას ნიშნავს ზუსტად lim f  x   L და lim f  x   L ?

x  x 
1
19. რა არის lim k ( k მუდმივია) და lim ? როგორ განვავრცოთ ეს შედეგები სხვა
x  x  x2
ფუნქციებზე? მოიყვანეთ მაგალითები.
20. როგორ ვიპოვოთ რაციონალური ფუნქციის ზღვარი, როცა x   ?
21. რა არის ჰორიზონტალური და ვერტიკალური ასიმპტოტები? მოიყვანეთ მაგალითები.
ზღვრები და უწყვეტობა
1. ააგეთ ფუნქციის გრაფიკი

1, x  1,
  x,  1  x  0,

f  x   1, x  0,
  x, 0  x  1,

1, x  1.
შემდეგ დეტალურად განიხილეთ ფუნქციის ზღვრები, ცალმხრივი ზღვრების უწყვეტობა
და ცალმხრივი უწყვეტობა x  1, 0, 1 წერტილებში. არის თუ არა რომელიმე წყვეტა
აცილებადი? ახსენით.
2. სავარჯიშო 1-ის მითითებები გაიმეორეთ შემდეგი ფუნქციისთვის

0, x  1,
1
 , 0  x  1,
f  x   x
0, x  1,

1, x  1.
3. დავუშვათ, რომ f  t  და g  t  ფუქნციები განსაზღვრულია ყველა t -თვის და

lim f  t   7 , lim g  t   0 . იპოვეთ შემდეგი ფუნქციების ზღვარი, როცა t  t0 .
t t0 t t0
239
f t 
3 f  t  ; (ბ)  f  t   ; (გ) f  t   g  t  ; (დ)
2
(ა) ;
g t   7
cos  g  t   ; (ვ) f  t  ; (ზ) f  t   g  t  ; (თ)

1
(ე) .
f t 
4. დავუშვათ, რომ f  x  და g  x  ფუნქციები განსაზღვრულია ყველა x -თვის და

1
lim f  x   , lim g  x   2 . იპოვეთ შემდეგი ფუნქციების ზღვარი, როცა x  0 .
x 0 2 x0
1
(ა)  g  x  ; (ბ) g  x   f  x  ; (გ) f  x   g  x  ; (დ) ;
f  x
f  x   cos x
(ე) x  f  x  ; (ვ) .
x 1
სავარჯიშო 5-ში და 6-ში იპოვეთ lim g  x  ზღვრის მნიშვნელობა, ისე რომ ადგილი ჰქონდეს
x 0
მოცემულ ზღვრულ ტოლობებს.
 4  g  x 
5. lim 
x 0
  1.
 x 
6.
x 4

lim x lim g  x   2 .
x 0

7. რომელ ინტერვალებზე არის უწყვეტი შემდეგი ფუნქციები?
(ა) f  x   x1 3 ; (ბ) g  x   x3 4 ; (გ) h  x   x 2 3 ; (დ) k  x   x 1 6 .
8. რომელ ინტერვალებზე არის უწყვეტი შემდეგი ფუნქციები?

cos x sin x
(ა) f  x   tan x ; (ბ) g  x   csc x ; (გ) h  x   ; (დ) k  x   .
x  x
ზღვრების პოვნა
9–28 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვარი ან ახსენით რატომ არ არსებობს ის.
x2  4 x  4
9. lim 3
x  5 x 2  14 x
(ა) როცა x  0 ; (ბ) როცა x  2 .
x2  x
10. lim
x5  2 x 4  x3
(ა) როცა x  0 ; (ბ) როცა x  1.
 x  h
2
1 x x2  a2  x2
11. lim 12. lim 13. lim
x 1 1  x x a x4  a4 h 0 h
240
1 1

 x  h 2  x
2 3
 x2 8
14. lim 15. lim 2  x 2 16. lim
x 0 h x 0 x x 0 x
x1 3  1 x 2 3  16 tan  2 x 
17. lim 18. lim 19. lim
x 1 x 1 x 64 x 8 x 0 tan  x 
x 
20. lim csc x 21. limsin   sin x  22. lim cos
2
 x  tan x 
x   x 
2  x 
8x cos 2 x  1
23. lim 24. lim 25. lim ln  t  3
x 0 3sin x  x x  0 sin x x 3
26. lim t ln 2  t
x 1
2
  27. lim
  0
e cos  
28. lim 1 z
z  0 e
2e1 z
1
.
29–32 სავარჯიშოებში იპოვეთ g  x  -ის ზღვარი, როცა x მიისწრაფვის მითითებული

მნიშვნელობისკენ.
lim  4 g  x    2
13 1
29. 30. lim 2
z 0 z 5 x  g  x
3x 2  1 5  x2
31. lim  32. lim  0.
z 1 g  x  z 2
g  x
უწყვეტი გაგრძელება
33. შეიძლება f  x 

x x2 1  ფუნქციის უწყვეტად გაგრძელება x  1 და x  1
x 12
წერტილებში? პასუხი დაასაბუთეთ.
1
34. ახსენით რატომ არ არის f  x   sin ფუნქცია უწყვეტად გაგრძელებადი x  0
x
35–38 სავარჯიშოებში დახაზეთ ფუნქციის გრაფიკი, რომ დაინახოთ არის თუ არა ის უწყვეტად
გაგრძელებადი a წერტილში. თუ არის, გამოიყენეთ Trace-ი და Zoom-ი, რომ იპოვოთ ფუნქციის
შესაბამისი მნიშვნელობა a წერტილში. თუ ფუნქცია არ არის უწყვეტად გაგრძელებადი, შეიძლება
რომ ის იყოს უწყვეტად გაგრძელებადი მარჯვნიდან ან მარცხნიდან? თუ არის, რისი ტოლი უნდა
იყოს გაგრძელებული ფუნქციის მნიშვნელობა ამ წერტილში?
x 1 5cos  
35. f  x  , a 1 36. g    , a .
x 4 x 4  2 2
h  t   1  t  , a  0
x
k  x 
1t
37. 38. , a 0.
1 2
x
ფესვები
241
39. ვთქვათ, f  x   x3  x  1 .
(ა) გამოიყენეთ საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა და აჩვენეთ, რომ f -ს აქვს ნული 1
-სა და 2 -ს შორის.
(ბ) ამოხსენით f  x   0 განტოლება გრაფიკულად ცდომილების ყველაზე დიდი 10 8

სიდიდით.
(გ) შეიძლება იმის ჩვენება, რომ (ბ) ნაწილის ზუსტი ამონახსნის სიდიდე არის
13 13
1 69  1 69 
       .
 2 18   2 18 
შეაფასეთ ეს ზუსტი პასუხი და შეადარეთ იმ სიდიდეს, რომელიც მიიღეთ (ბ) ნაწილში.
40. ვთქვათ, f     3  2  2 .
(ა) გამოიყენეთ საშუალედო მნიშვნელობის თეორემა და აჩვენეთ, რომ f -ს აქვს ნული 2
-სა და 0 -ს შორის.
(ბ) ამოხსენით f    0 განტოლება გრაფიკულად ცდომილების ყველაზე დიდი 10 4
სიდიდით.
(გ) შეიძლება იმის ჩვენება, რომ (ბ) ნაწილის ზუსტი ამონახსნის სიდიდე არის
13 13
 19   19 
  1    1 .
 27   27 
შეაფასეთ ეს ზუსტი პასუხი და შეადარეთ იმ სიდიდეს, რომელიც მიიღეთ (ბ) ნაწილში.
ზღვარი უსასრულობაში
2x  3 2 x2  3 x2  4 x  8
41. lim 42. lim 43. lim
x  5 x  7 x  5 x 2  7 x  3x3
1 x2  7 x x 4  x3
44. lim 2 45. lim 46. lim .
x  x  7 x  1 x  x  1 x  12 x 3  128
sin x
47. lim (თუ თქვენ გაქვთ grapher-ი, შეეცადეთ დახაზოთ ფუნქციის გრაფიკი, როცა
x  x
5  x  5 .)
cos   1  1 
48. lim (თუ თქვენ გაქვთ grapher-ი, შეეცადეთ დახაზოთ f  x   x  cos  1
x    x 
ფუნქციის გრაფიკი სათავის მახლობლად, რომ “დაინახოთ” ზღვარი უსასრულობაში.)
x  sin x  2 x x 2 3  x 1 1x 1
49. lim 50. lim 51. lim e cos
x  x  sin x x  x 2 3  cos 2 x x  x
 1 1 1 1
52. lim ln 1   53. lim tan x 54. lim e sin
3t
.
t 
 t x  t  t
242
ჰორიზონტალური და ვერტიკალური ასიმპტოტები
55. გამოიყენეთ ზღვრები ყველა ვერტიკალური ასიმპტოტის განტოლების დასადგენად.
x2  4 x2  x  2 x2  x  6
(ა) y ; (ბ) f  x   2 ; (გ) y  2 .
x 3 x  2x 1 x  2x  8
56. გამოიყენეთ ზღვრები ყველა ჰორიზონტალური ასიმპტოტის განტოლების
დასადგენად.
1  x2 x 4 x2  4 x2  9
(ა) y ; (ბ) f  x   ; (გ) g  x   ; (დ) y  .
x2  1 x4 x 9 x2  1
1. მნიშვნელობის მინიჭება 0 -თვის. ხარისხის მაჩვენებლის წესები გვეუბნება, რომ a  1 , თუ

0 0
a
ნებისმიერი ნულისგან განსხვავებული რიცხვია; აგრეთვე 0  0 , თუ
n
n ნებისმიერი დადებითი
რიცხვია.
0
თუ შევეცდებით განვავრცოთ ეს წესები 0 შემთხვევაზე, მივიღებთ წინააღმდეგობრივ შედეგებს.
პირველი წესი გვეუბნება, რომ 0  1 , ხოლო მეორე წესის თანახმად 0  0 . აქ საქმე არ გვაქვს
0 0
კითხვაზე მართებულების შესახებ. ეს წესი არ ვრცელდება იმ სახით, როგორიც არის, ამგვარად არ

არის არავითარი წინააღმდეგობა. ფაქტობრივად, შეგვიძლია 00 -ს მივანიჭოთ ნებისმიერი
მნიშვნელობა, რომელიც გვინდა, ვიდრე არ დავარწმუნებთ სხვებს, რომ დაგვთანხმდნენ.
0
რა მნიშვნელობა გსურთ, რომ მიანიჭოთ 0 -ს? აქ არის მაგალითი, რომელიც დაგეხმარებათ ამის
გადაწყვეტაში (იხ. ქვემოთ სავარჯიშო 2-ის სხვა მაგალითი).
(ა) გამოთვალეთ x x , როცა x  0.1, 0.01, 0.001 და ა. შ. სადამდეც თქვენი კალკულატორი
შეძლებს. ჩაიწერეთ მიღებული მონაცემები. რა სურათს ხედავთ?
(ბ) დახაზეთ y  x
x
0  x  1 . მიუხედავად იმისა, რომ ფუნქცია არ
ფუნქციის გრაფიკი, როცა
არის განსაზღვრული, როცა x  0 , გრაფიკი უახლოვდება y -ღერძს მარჯვნიდან. რისკენ იყრის
თავს y -ის მნიშვნელობები? შემდგომში Zoom-ი განამტკიცებს თქვენს იდეას.
0
2. მიზეზი, რომ 0 იყოს რაღაც სხვა, ვიდრე 0 ან 1 . როცა x იზრდება და ღებულობს დადებით
1 1
მნიშვნელობებს, მაშინ ორივე და რიცხვი მიისწრაფვის ნულისკენ. რა ემართება
x ln x
1  ln x 
1
f  x   
 x
რიცხვს, როცა x იზრდება? აქ არის ორი გზა ამის გასარკვევად.
(ა) შეაფასეთ f , როცა x  10,100,1000 და ა. შ. სადამდეც თქვენი კალკულატორი შეძლებს.
რა სურათს ხედავთ?
(ბ) ააგეთ f ფუნქციის გრაფიკი სხვადასხვა ნახაზში, მათ შორის რომელიც შეიცავს სათავეს.
რას ხედავთ? დააკვირდით y -ის მნიშვნელობებს გრაფიკის გასწვრივ. რას ნახავთ?
3. ლორენცის შემცირება. ფარდობითობის თეორიაში ობიექტის სიგრძე, ვთქვათ, რაკეტის,

რომელსაც ხედავს დამკვირვებელი, დამოკიდებულია სიჩქარეზე, რომლითაც ობიექტი მოძრაობს
243
დამკვირვებლის მიმართ. თუ დამკვირვებლისთვის რაკეტის სიგრძე უძრავ მდგომარეობაში არის
L0 , მაშინ v სიჩქარით მოძრაობის შემთხვევაში მისი სიგრძე დამკვირვებლისთვის იქნება
v2
L  L0 1  .
c2
ამ ტოლობას ლორენცის შემცირების ფორმულა ეწოდება. აქ c არის სინათლის სიჩქარე ვაკუუმში,
დაახლოებით 3  10 მ/წმ. რა მოსდის L -ს, როცა v იზრდება? იპოვეთ lim L . რატომ განიხილება
8

v c
მარცხენა ზღვარი?
4. ნაკადის რეგულირება სადრენაჟო ავზიდან. ტორიჩელის კანონი ამბობს, რომ ავზის დაცლისას,
როგორც ეს ნაჩვენებია ნახაზზე, y სიჩქარე, რომლითაც წყალი გამოედინება, ტოლია წყლის x
სიღრმის კვადრატული ფესვის რაიმე მუდმივზე ნამრავლის. ეს მუდმივი დამოკიდებულია
გასასვლელი სარქველის ზომაზე და ფორმაზე.
გადინების სიჩქარე y მ 3 /წთ
x
დავუშვათ, რომ მოცემული ავზისთვის y . თქვენ ცდილობთ შეინარჩუნოთ გამდინარე
2
წყლის მუდმივი სიჩქარე დროდადრო ავზში შლანგით წყლის დამატებით. რა სიღრმით უნდა
დავაკავოთ წყალი, რომ შევინარჩუნოთ წყლის გადინების განსაზღვრული სიჩქარე.
(ა) y0  1 მ /წთ სიჩქარე

3
0.2 მ 3 /წთ-ის ფარგლებში?
(ბ) y0  1 მ /წთ სიჩქარე
3
0.1 მ 3 /წთ-ის ფარგლებში?
5. თერმული გაფართოების ზუსტი აღჭურვილობა. როგორც ცნობილია, ლითონთა უმრავლესობა
გაცხელებისას ფართოვდება, ხოლო გაციებისას იკუმშება. ლაბორატორიული აღჭურვილობის
ნაწილის ზომები ზოგჯერ იმდენად კრიტიკულია, რომ წარმოებაში, სადაც მზადდება ტექნიკა,
შენარჩუნებული უნდა იყოს იგივე ტემპერატურა, რაც ლაბორატორიაშია, სადაც ის გამოიყენება.
700 F -სას ტიპიური ალუმინის 10 სმ სიგანის ძელი გახდება
y  10   t  70  104 სმ
სიგანის t ტემპერატურასთან სიახლოვეს. დავუშვათ, რომ თქვენ ძელს იყენებთ გრავიტაციული
ტალღის დეტექტორში, სადაც მისი სიგანე უნდა დარჩეს 0.0005 სმ-ის ფარგლებში 10 სმ-ის
იდეალურისგან. t0  70 F -თან რამდენად ახლოს უნდა შევინარჩუნოთ ტემპერატურა, რომ არ
0
გავცდეთ ამ დაშვებას?
6. ზოლები საზომ ჭიქაზე. ტიპიური 1 ლ საზომი ჭიქის ინტერიერი წარმოადგენს 6 სმ

რადიუსის მქონე მართ წრიულ ცილინდრს (იხ. თანმხლები ნახაზი). ამიტომ ჭიქაში
ჩასხმული წყლის მოცულობა წარმოადგენს h წყლის დონის ფუნქციას და ის
გამოითვლება
244
V   62 h  36 h
ფორმულით. რა სიზუსტით უნდა გავზომოთ 1 ლ წყლის შესაბამისი h დონე ( 1000 სმ 3 ),
რომ ცდომილება არ აღემატებოდეს 1% ( 10 სმ 3 )?
დაახლოებით სითხის
მოცულობა
1 მმ-იანი
დანაყოფები V  36 h
(ა) (ბ)
ზღვრის ფორმალური განსაზღვრება
7–10 სავარჯიშოებში ზღვრის ზუსტი განსაზღვრების გამოყენებით დაამტკიცეთ ფუნქციის

უწყვეტობა x0 წერტილში.
1 1
7. f  x   x 2  7 , x0  1 8. g  x   , x0  .
2x 4
9. h  x   2 x  3 , x0  2 10. F  x   9  x , x0  5 .
11. ზღვრის ერთადერთობა. აჩვენეთ, რომ ფუქნციას არ შეიძლება ჰქონდეს ორი განსხვავებული
ზღვარი ერთი და იგივე წერტილში, ე. ი., თუ lim f  x   L1 და l i mf  x   L2 , მაშინ
x  x0 x x0
L1  L2 .
12. დაამტკიცეთ ზღვრის მუდმივი მამრავლის წესი:

lim kf  x   k lim f  x  ნებისმიერი მუდმივი k -თვის.
x c x c
13. ცალმხრივი ზღვრები. ვთქვათ, lim f  x   A და lim f  x   B . იპოვეთ

x 0 x 0
x  0
 3
 x  0

(ა) lim f x  x ; (ბ) lim f x  x ; (გ) lim f x  x
3
 x  0
 2 4
; x  0

(დ) lim f x  x
2 4
.
14. ზღვარი და უწყვეტობა. შემდეგი გამონათქვამებიდან რომელია მართებული და რომელი
მცდარი? თუ მართებულია, ახსენით რატომ; ხოლო თუ მცდარია, მოიყვანეთ კონტრმაგალითი
(ე. ი. მაგალითი, რომელიც დაადასტურებს არამართებულებას).
(ა) თუ არსებობს lim f  x  , მაგრამ არ არსებობს lim g  x  , მაშინ არ არსებობს
x a xa
lim  f  x   g  x   ;
xa
245
(ბ) თუ არც lim f  x  და არც lim g  x  არ არსებობს, მაშინ lim  f  x   g  x   არ
x a xa xa
არსებობს;
(გ) თუ f უწყვეტია x -ში, მაშინ იგივე მართებულია f -ისთვის;
(დ) თუ f უწყვეტია x -ში, მაშინ იგივე მართებულია f -ისთვის.
15 და 16 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ ზღვრის ზუსტი განსაზღვრება და დაამტკიცეთ, რომ

ფუნქცია უწყვეტად გაგრძელებადია x -ის მოცემული მნიშვნელობისთვის.
x2 1
15. f  x   , x  1 .
x 1
x2  2 x  3
16. g  x  , x  3.
2x  6
17. ფუნქციის უწყვეტობა მხოლოდ ერთ წერტილში. ვთქვათ,
 x, Tu x racionaluria,
f  x  
0, Tu x iracionaluria.
(ა) აჩვენეთ, რომ f უწყვეტია x  0 -ში.
(ბ) გამოიყენეთ ის ფაქტი, რომ ნამდვილ რიცხვთა ყოველი არაცარიელი ღია ინტერვალი შეიცავს
როგორც რაციონალურ ისე ირაციონალურ რიცხვს და დაამტკიცეთ, რომ ეს ფუნქცია არ არის
უწყვეტი არც ერთ არანულოვან წერტილში.
18. დირიხლეს მმართველი ფუნქცია. თუ x რაციონალური რიცხვია, მაშინ x ერთადერთი გზით

m
შეიძლება ჩაიწეროს მთელ რიცხვთა შეფარდების სახით, სადაც n  0 , m -ს და n -ს არ
n
გააჩნიათ 1 -ზე მეტი საერთო გამყოფი. (ვიტყვით, რომ ეს არის წილადი უმცირესი წევრებით.
6 3
მაგალითად, შეიძლება ჩაიწეროს როგორც წილადი უმცირესი წევრებით ) ვთქვათ, f  x 
4 2
განსაზღვრულია ყველა x -თვის  0,1 ინტერვალიდან შემდეგი წესით
1 m
 , Tu x  aris racionaluri ricxvi umciresi wevrebiT,
f  x   n n
0, Tu x iracionaluria.

1 1 1 2 1 1  3 1
მაგალითად, f  0   f 1  1 , f    , f    f    , f    f    და ა. შ.
2 2  3 3 3 4 4 4
(ა) აჩვენეთ, რომ f წყვეტილია 0,1 -ის ყოველ რაციონალურ წერტილში.
(ბ) აჩვენეთ, რომ f უწყვეტია 0,1 -ის ყოველ ირაციონალურ წერტილში (მინიშნება: ვთქვთ, 
მოცემული დადებითი რიცხვია. აჩვენეთ, რომ 0,1 -ში არსებობს მხოლოდ სასრული რაოდენობა
რაციონალური r რიცხვებისა, რომელთათვისაც f  r    ).
(გ) ააგეთ f ფუნქციის გრაფიკი. როგორ ფიქრობთ, რატომ ეძახიან f -ს მმართველ ფუნქციას?
246
19. ანტიპოდური წერტილები. არის თუ არა რაიმე საფუძველი ჩავთვალოთ, რომ დედამიწის
ეკვატორზე ყოველთვის არსებობს წყვილი ანტიპოდური (ანუ დიამეტრულად საპირისპირო)
წერტილებისა, რომლებშიც ერთი და იგივე ტემპერატურაა? ახსენით.
20. ვთქვათ, lim  f  x   g  x    3 და lim  f  x   g  x    1 . იპოვეთ lim f  x  g  x  .

xc x c x c
21. კვადრატული განტოლების ფესვები. ax  2 x  1  0 განტოლებას, სადაც

2
a მუდმივია, გააჩნია
ორი ფესვი, ერთი დადებითი და ერთი უარყოფითი, როცა a  1 და a  0 :
1  1  a 1  1  a
r  a   , r  a   .
a a
(ა) რა ემართება r  a  -ს, როცა a  0 ? როცა a  1 ?
(ბ) რა ემართება r  a  -ს, როცა a  0 ? როცა a  1 ?
(გ) გაამყარეთ თქვენი დასკვნები, როგორც a ცვლადის r  a  და r  a  ფუნქციების გრაფიკის

აგებით. აღწერეთ, თუ რას ხედავთ.
(დ) დამატებით განმტკიცებისთვის, ააგეთ f  x   ax 2  2 x  1 ფუნქციის გრაფიკი ერთდროულად

a  1, 0.5, 0.2, 0.1, 0.05 -ისთვის.
22. განტოლების ფესვი. აჩვენეთ, რომ x  2cos x  0 განტოლებას აქვს ერთი მაინც ფესვი.
23. შემოსაზღვრული ფუნქციები. ნამდვილი f ფუნქცია ზემოდან შემოსაზღვრულია D
სიმრავლეზე, თუ არსებობს N რიცხვი ისეთი, რომ ყოველი x -თვის D -დან f  x   N . თუ

ასეთი N რიცხვი არსებობს, მას ეწოდება f -ის ზედა საზღვარი D -ზე და ამბობენ, რომ f
ზემოდან შემოსაზღვრულია N -ით. ანალოგიურად, f ქვემოდან შემოსაზღვრულია D -ზე, თუ
არსებობს M რიცხვი ისეთი, რომ ყოველი x -ისთვის D -დან f  x   M . თუ ასეთი M რიცხვი

არსებობს, მას ეწოდება f -ის ქვედა საზღვარი D -ზე და ამბობენ, რომ f ქვემოდან
შემოსაზღვრულია M -ით. ვამბობთ, რომ f ფუნქცია შემოსაზღვრულია D -ზე, თუ ის
შემოსაზღვრულია როგორც ზემოდან ისე ქვემოდან.
(ა) აჩვენეთ, რომ f ფუნქცია შემოსაზღვრულია D -ზე, მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა არსებობს
ისეთი B რიცხვი, რომ ყოველი x -თვის D -დან f  x   B .
(ბ) დავუშვათ, რომ f ზემოდან შემოსაზღვრულია N -ით. აჩვენეთ, რომ, თუ lim f  x   L ,

x x0
მაშინ LN .
(გ) დავუშვათ, რომ f ქვემოდან შემოსაზღვრულია M -ით. აჩვენეთ, რომ, თუ lim f  x   L ,
x x0
მაშინ L  M .
24. max a, b და min a, b .

(ა) აჩვენეთ, რომ
a b a b
max a, b  
2 2
გამოსახულება a -ს ტოლია, თუ a  b და b -ს ტოლია, თუ b  a . სხვა სიტყვებით, max a, b
გვაძლევს ორ a და b რიცხვს შორის უდიდესს.
247
(ბ) იპოვეთ ანალოგიური გამოსახულება min a, b -თვის, რომელიც არის უმცირესი a და b
რიცხვებს შორის.
sin 
-ს შემცველი განზოგადებული ზღვრები

sin 
lim  1 ფორმულა შეიძლება განზოგადდეს. თუ lim f  x   0 და f  x  არსად ხდება
 0  x c
ნულის ტოლი ღია ინტერვალში, რომელიც შეიცავს x  c წერტილს, გარდა შესაძლოა თვით
x  c წერტილისა, მაშინ
sin f  x 
lim  1.
x c f  x
მოიყვანეთ რამდენიმე მაგალითი.
sin x 2
(ა) lim 1;
x 0 x2
sin x 2 sin x 2 x2
(ბ) lim  lim 2  lim  1  0  0 ;
x 0 x x 0 x x 0 x
lim

sin x 2  x  2   lim sin  x  x  2   lim  x
2 2
 x2   1 lim  x  1 x  2  3 ;
 x  x  2
(გ)
x 1 x 1 x 1 2 x 1 x 1 x 1 x 1

sin 1  x   lim sin 1  x   1  x
 1  lim

1 x 1 x

 
 
(დ) lim
x 1 x 1 x 1 1 x x 1 x 1
 x  1 1  x
1 x 1
 lim 
 x  1 1  
.
x 1 2
x
25–30 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები.
sin 1  cos x  sin x sin  sin x 

25. lim 26. lim 27. lim
x 0 x x 0 sin x x 0 x
28. lim

sin x 2  x  29. lim

sin x 2  4  30, lim
sin  x 3 
x 0 x x 2 x2 x 9 x 9
31–34 სავარჯიშოებში იპოვეთ ყველა შესაძლო დახრილი ასიმპტოტი.
2 x3 2  2 x  3 1
31. y 32. y  x  x sin
x 1 x
33. y  x 2  1; 34. y  x2  2x .
248
მათემატიკა/ მეიპლი მოდულები

გამოთვალეთ ზღვრები
ნაწილი I
ნაწილი II (ნული აყვანილი ნულ ხარისხში: რას ნიშნავს ეს?)
ნაწილი III (ცალმხრივი ზღვრები)
ზღვრის კონცეფციის ვიზუალიზაცია და ინტერპრეტაცია გრაფიკული და რიცხვითი

ძიებებით.
ნაწილი IV (როგორ მოქმედებს ხარისხებში განსხვავება) ნახეთ რამდენად მგრძნობიარეა

ზღვარი x -ის სხვადასხვა ხარისხებისათვის.
გადასვლა უსასრულობაში
ნაწილი I ( ფუნქციის ყოფაქცევის გამოკვლევა, როცა x   ან x   )

ეს მოდული უზრუნველყოფს ოთხ მაგალითს, რათა შეისწავლოთ ფუნქციის ყოფაქცევა,
როცა x   ან x   .
ნაწილი II (ზრდის ტემპები)
დააკვირით გრაფიკებს, რომლებიც გეჩვენებათ უწყვეტი, მაგრამ ფუნქცია არაა უწყვეტი.

შეისწავლეთ უწყვეტობის რამდენიმე საკითხი მოულოდნელი შედეგების მისაღებად.
249
3
გაწარმოება
თავი 2-ის დასაწყისში ვმსჯელობდით, როგორ განგვესაზღვრა მრუდის
დახრილობა წერტილში და რითი გაგვეზომა ფუნქციის ცვლილების სიჩქარე.
ახლა, როცა უკვე შესწავლილი გვაქვს ზღვრები, შეგვიძლია ამ იდეების
ზუსტი ფორმულირება და ვხედავთ რომ ორივე მათგანი წარმოადგენს
წერტილში ფუნქციის წარმოებულის ინტერპრეტაციას. შემდგომში ამ
კონცეფციას გავავრცელებთ წერტილში წარმოებულიდან წარმოებად
ფუნქციამდე. შევიმუშავებთ წარმოებულის მოძებნის იოლ წესებს,
რომლებიც აღარ მოითხოვენ რაიმე ზღვრის გამოთვლას. ამ წესებს
გამოვიყენებთ თავი 1-ში განხილული ძირითადი ფუნქციებისათვის, აგრეთვე
მათი კომბინაციებისათვის. წარმოებული წარმოადგენს კალკულუსის
საკვანძო იდეას და ჩვენ გამოვიყენებთ მას ამოცანათა ფართო
სპექტრისათვის, მათ შორის მხების და ცვლილების სიჩქარის განსაზღვრისას.
მხები და წარმოებული წერტილში

3.1
ამ სექციაში ჩვენ განვსაზღვრავთ მრუდის დახრას, მხებს და წარმოებულს
წერტილში. მოგვიანებით ამ თავში წარმოებულს გავიაზრებთ, როგორც
ფუნქციის ცვლილების მყის სიჩქარეს და გამოვიყენებთ ამ
ინტერპრეტაციას მოძრაობის ზოგიერთი ტიპის შესწავლისას.
ფუნქციის გრაფიკის მხების მოძებნა
იმისათვის, რომ P ( x0 , f ( x0 )) წერტილში ვიპოვოთ ნებისმიერი y  f ( x )
მრუდის მხები, გამოვიყენოთ სექცია 2.1-ში მოყვანილი პროცედურა. ვიპო-
ვოთ ამ წერტილზე და მის მეზობელ Q( x0  h, f ( x0  h)) წერტილზე
გამავალი წრფის დახრილობა. შემდეგ გადავიდეთ h  0 ზღვარზე (ფიგ.
3.1). ამ ზღვარს (თუ არსებობს) ვუწოდოთ მრუდის დახრილობა წერტი-
ლში. მხები კი ვუწოდოთ ამ დახრილობის მქონე და P -ზე გამავალ წრფეს.
განსაზღვრება. y  f ( x) მრუდის დახრილობა P( x0 , f ( x0 )) წერტილში
P წერტილში მხების
დახრილობაა f ( x0  h)  f ( x0 )
ეწოდება m  lim რიცხვს, თუკი ეს ზღვარი არსებობს.
f ( x0  h)  f ( x0 ) h 0 h
lim
h 0 h მრუდის მხები წერტილში ეწოდება მასზე მრუდის დახრილობით გამავალ
წრფეს.
250
სექცია 2.1-ის მაგალით 3-ში ჩვენ გამოვიყენეთ ეს განსაზღვრება f ( x )  x პარაბოლას დახრილობის
2
მოსაძებნად P (2, 4) წერტილში, აგრეთვე ამ წერტილში პარაბოლას მხები წრფის მოსაძებნად.

ვნახოთ ახლა სხვა მაგალითი.
ა) ვიპოვოთ y  1/ x მრუდის დახრილობა ნებისმიერ xa0 წერტილში. რისი ტოლია
დახრილობა x  1 წერტილში?
ბ) რომელ წეტილშია დახრილობა 1/ 4 -ის ტოლი?
გ) როგორ იცვლება წირის მხები ( a, 1 / a ) წერტილში, როცა a იცვლება?
ამოხსნა. ა) f ( x )  1 / x მრუდის დახრილობა (a, 1 / a ) წერტილში ასე გამოითვლება:
1 1

f ( a  h)  f ( a ) 1 a  (a  h)
lim  lim a  h a  lim 
h 0 h h 0 h h0 h a (a  h)
h 1 1
 lim  lim  2.
h  0 ha ( a  h) h 0 a ( a  h) a
შევნიშნოთ, რომ სიმბოლო lim უნდა დაიწეროს ყოველი წილადის წინ, სანამ არ გვექნება
h0
შესაძლებლობა შევაფასოთ ზღვარი h0 ჩასმის საშუალებით. რიცხვი a შეიძლება იყოს

დადებითიც და უარყოფითიც, მაგრამ არა 0 -ის ტოლი. როცა a  1, მაშინ დახრილობაა
1/ (1)  1 (ფიგ. 3.2).

2

დახრილობა მკვეთრია სათავესთან ახლოს და ტოლი დახრილობის ორი მხები
ზომიერი ხდება სათავიდან დაშორებისას
ბ) y  1 / x მრუდის დახრილობა x  a წერტილში არის 1 / a 2 . თუ დავუშვებთ, რომ
251
1 1
 2
 ,
a 4
მაშინ a  4 . აქედან კი მივიღებთ:
2
a2 ან a  2 . წირის დახრილობა 1 / 4-ის ტოლია ორ
წერტილში: (2, 1 / 2) და ( 2,  1/ 2) (ფიგ. 3.3).
გ) დახრილობა 1 / a
2
ყოველთვის უარყოფითი სიდიდეა, თუ a  0. 
როცა a  0 , დახრილობა

უახლოვდება  -ს და მხები მკვეთრად მაღლდება (ფიგ 3.2). იგივე მდგომარეებაა, როცა a  0 .
თუ a კოორდინატთა სათავეს შორდება ერთერთი მიმართულებით, მაშინ დახრილობა უახლოვდება
0 -ს და მხები ჰორიზონტალურ მდგომარეობას იკავებს.
ცვლილების სიჩქარე: წარმოებული წერტილში
f ( x0  h)  f ( x0 )
, h  0 გამოსახულებას ეწოდება f -ის h -ნაზრდიანი გაყოფილი სხვაობა x0
h
წერტილში. თუ არსებობს გაყოფილი სხვაობის ზღვარი როცა h მიისწრაფის ნულისკენ, მაშინ ამ
ზღვარს სპეციალური სახელი და აღნიშვნა გააჩნია.
განსაზღვრება. f ფუნქციის წარმოებული x0 წერტილში , აღნიშნავენ f ( x0 )

სიმბოლოთი, ეწოდება
f ( x0  h)  f ( x0 )
f ( x0 )  lim
h 0 h
სიდიდეს, თუკი ეს ზღვარი არსებობს.
თუ გაყოფილი სხვაობის ინტერპრეტაციად მივიჩნევთ მკვეთი წრფის დახრილობას, მაშინ

წარმოებული გვაძლევს y  f ( x ) მრუდის დახრილობას P ( x0 , f ( x0 )) წერტილში. სავარჯიშო 31
გვიჩვენებს, რომ f ( x )  mx  b წრფივი ფუნქციის წარმოებული ნებისმიერ x0 წერტილში

უბრალოდ ამ წერტილში წირის დახრილობის ტოლია, ასე რომ
f ( x0 )  m ,
რაც თანხმობაშია დახრილობის განსაზღვრებასთან.
თუ გაყოფილი სხვაობის ინტერპრეტაციად მივიჩნევთ ცვლილების საშუალო სიჩქარეს (სექცია

2.1), წარმოებული გვაძლევს x -ის მიმართ ფუნქციის ცვლილების მყისიერ სიჩქარეს x  x0
წერტილში. ამ ინტერპრეტაციას სექცია 3.4-ში შევისწავლით.
252
მაგალითი 2
სექცია 2.1-ის მაგალით 1-სა და მაგალით 2-ში, ჩვენ განვიხილეთ ფრიალო კლდის ჩამონატეხის
თავისუფალი ვარდნის აჩქარება დედამიწის ზედაპირთან ახლოს. პირველი t წუთის განმავლობაში
ქვა ვარდებოდა y  16t ფუტის მანძილზე და ქვის ვარდნის სიჩქარის მიახლოებით შესაფასებლად
2
ჩვენ გამოვიყენეთ საშუალო სიჩქარეთა მიმდევრობის მეთოდი სულ უფრო მცირე ინტერვალებზე
t  1 მომენტისთვის. რას უდრის ჩამონატეხის ზუსტი სიჩქარე დროის ამ მომენტისათვის?
ამოხსნა. ვთქვათ, f (t )  16t 2 . ქვის საშუალო სიჩქარე t  1 -დან და t  1  h, h  0 წმ-მდე

შუალედში ასეთია:
f (1  h)  f (1) 16(1  h)2  16(1)2 16(h 2  2h )
   16(h  2).
h h h
ხოლო ქვის სიჩქარე t  1 მომენტში, არის
lim16(h  2)  16(0  2)  32 ფუტი/წმ.
h0
ამრიგად, ჩვენი თავდაპირველი შეფასება 32 ფუტი/წმ, რომელიც სექცია 2.1-ში გვქონდა მიღებული,
სწორი აღმოჩნდა.
რეზიუმე
ჩვენ ვიმსჯელეთ მრუდების დახრილობაზე, მრუდების მხები წრფეების დახრილობაზე, ფუნქციის
ცვლილების სიჩქარეზე და ფუნქციის წარმოებულზე წერტილში. ყველა ეს იდეა ერთი და იგივე
ზღვართანაა დაკავშირებული.
f ( x0  h )  f ( x 0 )
ჩამოთვლილთაგან თითოეული წარმოადგენს lim გაყოფილი
h0 h
სხვაობის ზღვრის ინტერპრეტაციას:
1. y  f ( x ) მრუდის გრაფიკის დახრილობა x  x0 -ში;
2. y  f ( x ) მრუდის მხების დახრილობა x  x0 -ში;
3. f ( x ) -ის ცვლილების სიჩქარე x -ის მიმართ x  x0 -ში;
4. f ( x0 ) წარმოებული წერტილში.
მომდევნო სექციებში ჩვენ განვიხილავთ შემთხვევებს, როცა x0 წერტილი იცვლება f -ის

განსაზღვრის არეში.
253
დახრილობები და მხები წრფეები
1-- 4 სავარჯიშოებში ბადის და სახაზავის

გამოყენებით უხეშად შეაფასეთ მრუდის
დახრილობა P1 და P2 წერტილებში ( y
ერთეული x ერთეულში).
5-10 სავარჯიშოებში იპოვეთ მრუდის მხების განტოლება მოცემულ წერტილში. შემდეგ ააგეთ
მრუდის გრაფიკი მხებთან ერთად
5. y  4  x 2 , (1,3) 6. y  ( x  1) 2  1, (1,1) 7. y  2 x , (1, 2)
1 1  1
8. y  , ( 1,1 ) 9. y  x3 , (2, 8) 10. y ,  2,  
x2  8
3
x
11--18 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციის გრაფიკის დახრილობა ნაჩვენებ წერტილში. შემდეგ იპოვეთ
მხების განტოლება ამ წერტილში.
11. f ( x)  x 2  1, (2,5) 12. f ( x)  x  2 x 2 , (1, 1)
x 8
13. g ( x)  , (3,3) 14. g ( x)  , (2, 2)
x2 x2
15. h (t )  t 3 , (2,8) 16. h (t )  t 3  3t , (1, 4)
254
17. f ( x)  x , (4, 2) 18. f ( x)  x  1, (8,3)
19--22 სავარჯიშოებში იპოვეთ მრუდის დახრილობა ნაჩვენებ წერტილში.
19. y  5 x 2 , x  1 20. y  1  x2 , x2

1 x 1
21. y  , x3 22. y , x0
x 1 x 1
23 და 24 სავარჯიშოებში დაადგინეთ, რომელ წერტილში აქვს ფუნქციის გრაფიკს ჰორიზონტალური

მხები .
23. f ( x)  x 2  4 x  1 24. g ( x)  x 3  3 x
25. იპოვეთ -1 დახრილობის მქონე ყველა იმ წრფის განტოლება, რომლებიც წარმოადგენენ

y  1 ( x  1) განტოლების მხებს.
26. იპოვეთ y = x მრუდის იმ მხები წრფის განტოლება, რომლის დახრილობაც არის 1 4.
ცვლილების სიჩქარე.
27. კოშკიდან ჩამოგდებული სხეული. სხეული ჩამოვარდა 100 მ სიმაღლის კოშკიდან. t წამის შემდეგ
სხეული დედამიწის ზედაპირიდან 100  4,9t მ სიმაღლეზეა.
2
რისი ტოლია ვარდნის სიჩქარე
გადმოგდებიდან 2 წამის შემდეგ?
28. რაკეტის სიჩქარე. აფრენიდან t წამის შემდეგ, რაკეტა 3 t 2 ფუტ სიმაღლეზეა. რამდენად სწრაფად
ადის რაკეტა აფრენიდან 10 წამის შემდეგ?
29. წრის ფართობის ცვლილება. რა არის წრის ფართობის ( A   r 2 -ის) ცვლილების სიჩქარე
რადიუსის მიმართ, როდესაც რადიუსის სიგრძეა არის r  3?
30. ბირთვის მოცულობის ცვლილება. რა არის ბირთვის მოცულობის (V =(4 3)  r 3 ) ცვლილების

სიჩქარე რადიუსის მიმართ, როდესაც რადიუსის სიგრძეა r  2 ?
31. აჩვენეთ, რომ y  mx  b წრფე მისივე გრაფიკის მხებია ნებისმიერ ( x0 , mx0  b) წერტილში.
32. იპოვეთ y = 1/ x წირისადმი მხები წრფის დახრილობა წერტილში, სადაც x  4.
მხები წრფის გამოკვლევა
33. აქვს თუ არა მოცემული ფუნქციის გრაფიკს მხები წრფე სათავეში? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
 x 2 sin( 1 ), x0
f ( x)   x
 0, x0
255
34. აქვს თუ არა მოცემული ფუნქციის გრაფიკს მხები წრფე სათავეში? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხი.
 x sin( 1 ), x0
g ( x)   x
 0, x0
ვერტიკალური მხები
ვიტყვით, რომ y  f ( x ) მრუდს აქვს ვერტიკალური მხები x  x0 წერტილში თუ

limh0 ( f ( x0  h)  f ( x0 ))   ან  .
მაგალითად, y  x მრუდს აქვს ვერტიკალური მხები x  0 -ში (იხ. თანმხლები ფიგურა (ა) ),
13
რადგან
f (0  h)  f (0) h1 3  0 1
lim  lim  lim .
h 0 h h 0 h h 0 h2 3
თუმცა y  x -ს არა აქვს ვერტიკალური მხები x  0 -ში (იხ. ფიგურა (ბ) ):
23
g (0  h)  g (0) h2 3  0 1
lim  lim  lim არ არსებობს, რადგან მარცხნიდან ზღვარია  ,
h 0 h h 0 h h 0 h1 3
მარჯვნიდან კი  .
ფიგურა (ა) ფიგურა (ბ)
35. აქვს მოცემული ფუნქციის გრაფიკს ვერტიკალური მხები კოორდინატთა სათავეში? პასუხი
1, x  0

f ( x)   0, x  0
 1, x  0

36. აქვს მოცემული ფუნქციის გრაფიკს ვერტიკალური მხები (0, 1) წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
256
 0, x  0
f ( x)  
 1, x  0
T 37 – 46 სავარჯიშოებში ააგეთ მოცემული წირების გრაფიკები.
ა. აგებული გრაფიკის მიხედვით, რა წერტილებში გააჩნია ფუნქციას ვერტიკალური მხებები?

ბ. ზღვრების გამოთვლით დაასაბუთეთ თქვენი დაკვირვება (ა) პუნქტიდან. მაგრამ მანამდე
წაიკითხავთ სავარჯიშო 35 და 36-ის შესავალი.
2 4 1
37. y  x 5
38. yx 5
39. yx 5
3 2 5 2
40. yx 5
41. y  4x 5
 2x 42. yx 3
 5x 3
2 1 1 1
43. yx 3
 ( x  1) 3
44. y  x 3
 ( x  1) 3
  | x | x0
45. y 46. y = |4 x|
 x , x0
47 – 50 სავარჯიშოების ფუნქციებისთვის კომპიუტერის ალგებრული სისტემის (CAS) გამოყენებით

შეასრულეთ შემდეგი ნაბიჯები.
ა) ააგეთ y  f ( x ) -ის გრაფიკი ( x0  1/ 2)  x  ( x 0 3) ინტერვალზე.
ბ) x0 -ის დაფიქსირებით, გაყოფილი სხვაობა
f ( x0  h)  f ( x0 )
q ( h) 
h
გახდება h ბიჯის ფუნქცია. შეიყვანეთ ეს ფუნქცია თქვენს CAS-ის სამუშაო ველში.
გ) იპოვეთ q -ს ზღვარი, როდესაც h მიისწრაფის 0-სკენ.
დ) განსაზღვრეთ მკვეთი წრფეები y  f ( x0 )  q  ( x  x0 ) , როცა h  3, 2 და 1. ააგეთ ისინი f -თან

და მხებ წრფესთან ერთად (ა) პუნქტში მოცემულ ინტერვალზე.
5
47. f ( x )  x 3  2 x, x0  0 48. f ( x)  x  , x0  1
x
49. f ( x)  x  sin(2x), x0   50. f ( x )  cos x  4sin(2x ), x0  
2
257
წარმოებული როგორც ფუნქცია
3.2
წინა სექციაში ჩვენ განვსაზღვრეთ y  f ( x ) ფუნქციის წარმოებული x  x0
წერტილში, როგორც ზღვარი
f ( x0  h)  f ( x0 )
f ( x0 )  lim .
h 0 h
ახლა ჩვენ შევისწავლით წარმოებულს როგორც ფუნქციას, მიღებულს f ( x ) ფუნქციიდან, შესაბამისი
ზღვრის გამოთვლით მისი განსაზღვრის არის ყოველ წერტილში .
განსაზღვრება. f ( x ) ფუნქციის წარმოებული x ცვლადის მიმართ

წარმოადგენს f  ფუნქციას, რომლის მნიშვნელობა x წერტილში განსაზღვრულია
f ( x  h)  f ( x )
f ( x)  lim
h 0 h
ტოლობით , თუკი ეს ზღვარი არსებობს .
წარმოებულის განმარტებაში f  x  სიმბოლოს გამოყენება განპირობებულია იმით, რომ ხაზი
გაესვას დამოუკიდებელ x ცვლადს, რომლის მიმართაც იძებნება წარმოებული. f   x  ფუნქციის

განსაზღვრის არე არის f  x  ფუნქციის განსაზღვრის არის იმ წერტილთა სიმრავლე,
რომელთათვისაც არსებობს მოცემული ზღვარი. ეს ნიშნავს, რომ f   x  -ის განსაზღვრის არე არის
იგივე, ან უფრო მცირე, ვიდრე f  x  -ის განსაზღვრის არეა. თუ f   x  არსებობს x -ის რომელიღაც
კონკრეტული მნიშვნელობისათვის, მაშინ ვამბობთ, რომ f  x  წარმოებადია (აქვს წარმოებული) x
წერტილში. თუ f  არსებობს f -ის განსაზღვრის არის ნებისმიერ წერტილში, მაშინ f -ს
წარმოებადი ეწოდება.
თუ z  x  h , მაშინ h  z  x და h უახლოვდება 0-ს მაშინ და მხოლოდ მაშინ, თუ z
უახლოვდება x -ს. ამიტომ წარმოებული ეკვივალენტური გზით ასეც შეიძლება განისაზღვროს (იხ.
ფიგ. 3.4). ეს ფორმულა ზოგჯერ უფრო მოსახერხებელია წარმოებულის გამოსათვლელად.
გაწარმოების ალტერნატული ფორმულა:

f ( z )  f ( x)
f ( x)  lim .
zx zx
წარმოებულის გამოთვლა განსაზღვრების მეშვეობით
წარმოებულის გამოთვლის პროცესს გაწარმოება ეწოდება. იმ ფაქტის ხაზგასასმელად, რომ გაწარ-

d
მოება y  f ( x ) -ზე შესრულებული ოპერაციაა, f  -ის ნაცვლად გამოვიყენებთ f ( x) აღნიშვნას,
dx
258
რაც f   x  -ის იდენტურია. სექცია 3.1-ის მაგალით 1-ში
ნაჩვენებია y  1 x ფუნქციის გაწარმოების პროცესი

x  a მნიშვნელობისათვის. განსაზღვრის არის ნებისმიერ
x წერტილში კი ვღებულობთ ფორმულას
d 1 1
  2.
dx  x  x
განვიხილოთ ორი სხვა მაგალითიც, რომლებშიც x
შეიძლება იყოს ნებისმიერი სიდიდე f -ის განსაზღვრის
არედან.
x
მაგალითი 1. გავაწარმოოთ f ( x)  .
f -ის წარმოებული x წერტილში არის x 1
f ( x  h)  f ( x ) ამოხსნა. გამოვიყენოთ წარმოებულის განსაზღვრება,
f ( x)  lim 
x 0 h რომელიც გაყოფილი სხვაობის მრიცხველის მისაღებად
f ( z )  f ( x) საჭიროებს f ( x  h ) -ის გამოთვლას და შედეგიდან f ( x ) -
 lim
zx zx ის გამოკლებას. გვაქვს
x xh
გაყოფილი სხვაობის ორი ფორმა f ( x)  და f ( x  h)  , ამიტომ
x 1 x  h 1
f ( x  h)  f ( x )
f ( x)  lim  განსაზღვრება
h 0 h
,
xh x

 lim x  h  1 x  1 
h 0 h
1 ( x  h)( x  1)  x( x  h  1)
 lim 
h 0 h ( x  h  1)( x  1)
1 h
 lim 
h  0 h ( x  h  1)( x  1)
ფიგურა 3.5 y x მრუდი და

მისი მხები (4, 2) -ში. დახრილობა 1 1
 lim  .
h 0 ( x  h  1)( x  1) ( x  1) 2
გამოთვლილია წარმოებულის მნიშ-
ვნელობით x  4 წერტილში (მაგ. 2).
(ა) ვიპოვოთ f ( x)  x -ის წარმოებული, როცა x  0 .
(ბ) ვიპოვოთ y  x მრუდის მხები წრფე x  4 წერტილში.
259
(ა) ვიყენებთ გაწარმოების ალტერნატულ ფორმულას:
f ( z )  f ( x) z x z x 1 1
f ( x)  lim  lim  lim  lim 
zx zx z x zx z x ( z  x )( z  x ) zx z x 2 x
1 1
(ბ) x  4 წერტილში მრუდის დახრილობაა f (4)   . მხები (4, 2) წერტილზე გამავალი
2 4 4
1 1
წრფეა y  2  ( x  4) , y x  1 , რომლის დახრილობაა 1/4 (ფიგურა 3.5) .
4 4
აღნიშვნები
უკუპროპორციულობის
y  f ( x) ფუნქციის წარმოებულის აღსანიშნავად სხვადასხვა
ფუნქციის წარმოებული
სიმბოლოებს იყენებენ. ზოგიერთი უფრო გავრცელებული
აღნიშვნა ასეთია:
d 1 1
  2 dy df d
dx  x  x f ( x)  y    f ( x)  D ( f )( x )  Dx f ( x ).
dx dx dx
d dx და D სიმბოლოები და გაწარმოების ოპერაციებს

კვადრატული ფესვის dy dx სიმბოლოს ვკითხულობთ " y -ის
აღნიშნავენ. ჩვენ
ფუნქციის წარმოებული წარმოებული x -ის მიმართ". "პრიმე" აღნიშვნები y  და f 

მომდინარეობს ნიუტონიდან, რომელიც მათ იყენებდა. d dx
d 1
x ,x0 იმის მსგავსია, რასაც ლაიბნიცი იყენედა. dy dx სიმბოლოს
dx 2 x
არ განვიხილავთ როგორც წილადს ( ვიდრე სექცია 3.11-ში
არ წარმოვადგენთ "დიფერენციალის" იდეას ).
მითითებულ x  a წერტილში წარმოებულისთვის მოსახერხებელია აღნიშვნები:

dy df d
f (a)    f ( x) .
dx x  a dx x  a dx xa
კერძოდ, მაგალითი 2-ის შემთხვევაში

d 1 1
f (4)  x   .
dx x4 2 x x 4
4
წარმოებულის გამოსახვა გრაფიკულად
y  f ( x) -ის დახრილობის შესაფასებლად ჩვენ ხშირად მიზანშეწონილად მივიჩნევთ გრაფიკულად

გამოვსახოთ y  f ( x ) -ის წარმოებული. ანუ, ავაგებთ  x, f ( x)  წერტილებს xy სიბრტყეზე და
შევაერთებთ მათ გლუვი წირით, რაც გამოსახავს y  f ( x ) -ს.
მაგალითი 3. ავაგოთ ფიგ. 3.6(ა)-ზე მოცემული y  f  x  ფუნქციის წარმოებულის გრაფიკი.
260
ამოხსნა. ვაგებთ f გრაფიკის მხებებს ინტერვალთა ხშირ რაოდენობაზე და ვიყენებთ მათ
დახრილობებს f   x  -ის შესაფასებლად შეხების წერტილებში. ავაგოთ შესაბამისი  x, f   x  
წერტილები და შევაერთოთ გლუვი წირით, როგორც ფიგურა 3.6(ბ) -ზეა ნაჩვენები.
რა შეიძლება ვისწავლოთ y  f   x  -ის გრაფიკიდან ? თვალის ერთი გადავლებით ვხედავთ:

1. სად არის f  x  -ის ცვლილების სიჩქარე დადებითი, უარყოფითი, ან ნულის ტოლი;
2 . ზრდის სიჩქარის მიახლოებით მნიშვნელობას ნებისმიერი x -ისათვის და მის სიდიდეს f  x  -ის

სიდიდესთან მიმართებაში;
3 . სად არის ცვლილების სიჩქარე ზრდადი თუ კლებადი.
y  f ( x) -ის გრაფიკის ასაგებად (b) -ზე, ჯერ (a)-ზე
მონიშნულია y  f ( x) -ის გრაფიკის დახრილობები.
B -ის ვერტიკალური კოორდინატი წარმოადგენს

დახრილობას B -ში და ა.შ. E -ში დახრილობის
მიახლოებითი სიდიდეა 8 4  2. (b)-ზე ვხედავთ, რომ
f -ის ცვლილების სიჩქარე უარყოფითია, როცა x
იცვლება A და D  -ს შორის; ცვლილების სიჩქარე

დადებითია, თუ x არის D  -ის მარჯვნივ.
(ა)
)
წარმოებადობა ინტერვალზე . ცალმხრივი წარმოებულები
y  f ( x) ფუნქციას ეწოდება წარმოებადი ინტერვალზე (სასრულზე ან უსასრულოზე), თუ მას

წარმოებული აქვს ინტერვალის ყველა წერტილში. ის წარმოებადია [ a , b ] სეგმენტზე , თუ
წარმოებადია ( a , b ) -ზე და ბოლო წერტილებზე არსებობს ზღვრები (ფიგ. 3.7):
f ( a  h)  f ( a )
lim მარჯვენა წარმოებული a წერტილში
h 0 h
261
f (b  h)  f (b)
lim მარცხენა წარმოებული b წერტილში
h 0 h
მარჯვენა და მარცხენა წარმოებულების ცნება

შეიძლება შემოვიტანოთ ფუნქციის განსაზ-
ღვრის არის ნებისმიერ შიგა წერტილშიც. ასე
რომ, სექცია 2.4-ის თეორემა 6-ის თანახმად
ფუნქცია წარმოებადია წერტილში მაშინ და
მხოლოდ მაშინ, როცა მას ამ წერტილში აქვს
მარცხენა და მარჯვენა წარმოებულები და ეს
ცალმხრივი წარმოებულები ტოლია.
ფიგურა 3.7 ბოლო წერტილებში

წარმოებულები ცალმხრივი ზღვრებია.
მაგალითი 4. ვაჩვენეთ რომ y  x ფუნქცია წარმოებადია  , 0  და  0,  

ინტერვალებში, x0 წერტილში კი მას არა აქვს წარმოებული.
ამოხსნა. როგორც სექცია 3.1-ში ვაჩვენეთ, y  mx  b ფუნქციის წარმოებული არის დახრილობა

m . ამიტომ სათავიდან მარჯვნივ (ფიგურა 3.8)
d
dx
 x    x   1 x   1 ,
d
dx
d
dx
d
dx
( mx  b)  m , x  x
მარცხნივ კი
d
dx
 x     x    1  x    1
d
dx
d
dx
x  x
სათავეში წარმოებული არ იარსებებს , რადგან აქ მარჯვენა და მარცხენა წარმოებულები

ერთმანეთისაგან განსხვავდება:
0h  0 h
x - ის მარჯვენა წარმოებული ნულში = lim  lim =
h 0 h h 0 h
h
 lim  lim 1  1 , h  h თუ h  0
h 0 h h 0 
0h  0 h
x –ის მარცხენა წარმოებული ნულში = lim  lim =
h 0 h h 0 h
262
h
 lim  lim ( 1)  1. h  h თუ h  0
h0 h h  0
ფიგურა 3.8 y  x ფუნქცია არაა

წარმოებადი კოორდინატთა სათავეში,
სადაც მისი გრაფიკი "კუთხეს" ქმნის
მაგალითი 5. მაგალით 2-ში დავადგინეთ , რომ

d
dx
 x  21x , როცა x  0.
წარმოებულის განსაზღვრებით გამოვიკვლიოთ არსებობს თუ არა წარმოებული x0 -ში:

0h  0 1
lim  lim  .
h 0 h h 0 h
რადგან წარმოებული (მარჯვენა) სასრული არ არის , ამიტომ x0 -ში წარმოებული არ არსებობს.
ასევე, რადგან y x გრაფიკის  h, h  წერტილზე და სათავეზე გამავალი მკვეთის დახრილობა

უახლოვდება უსასრულობას, გრაფიკს აქვს ვერტიკალური მხები სათავეში. (იხ. ფიგ.1.17. ???
გვერდზე).
როდის შეიძლება არ ჰქონდეს ფუნქციას წარმოებული წერტილში ?
ფუნქციას წარმოებადია x0 წერტილში, თუ P ( x0 , f ( x0 )) და გრაფიკზე მის მეზობელ Q წერტილზე

გამავალი მკვეთი წრფის დახრილობას აქვს სასრული ზღვარი, როცა Q უახლოვდება P -ს. როცა
მკვეთი ვერ იღებს ზღვრულ მდებარეობას ან იღებს ვერტიკალურ მდგომარეობას Q -ს P -სკენ
მისწრაფებისას, წარმოებული არ არსებობს. ამრიგად, წარმოებადობა "სიგლუვის" მაჩვენებელია f -
ის გრაფიკზე. ფუნქციას მრავალი მიზეზის გამო შეიძლება არ ჰქონდეს წარმოებული წერტილში, მათ
შორის ისეთი წერტილების არსებობის გამო, რომლებშიც გრაფიკს აქვს:
1. კუთხე, სადაც ცალმხრივი

წარმოებულები არატოლია
2. წვეტა, სადაც PQ -ს დახრილობა უახლო-
ვდება  და  -ს სხვადასხვა მხრიდან
263
3. ვერტიკალური მხები 4. წყვეტა (ნაჩვენებია ორ მაგალითზე)
წარმოებულის არ არსებობის სხვა შემთხვევას წარმოადგენს დახრილობის მკვეთრი ოსცილაცია P -ს

სიახლოვეს. მაგალითად f ( x )  sin(1 x ) ფუნქცია სათავის სიახლოვეს, სადაც ის წყვეტილია (იხ. ფიგ.
2.31).
წარმოებადი ფუნქცია უწყვეტია
ფუნქცია უწყვეტია ყველა იმ წერტილში, სადაც წარმოებული აქვს.
თეორემა 1 - წარმოებადობიდან გამომდინარეობს უწყვეტობა
თუ f ფუნქციას აქვს წარმოებული x  c წერტილში, მაშინ f უწყვეტია x  c -ში .
დამტკიცება. ვთქვათ f  არსებობს. საჭიროა ვაჩვენოთ, რომ lim x c f ( x)  f (c ), ან რაც იგივეა,

limh0 f (c  h)  f (c). თუ h  0 , მაშინ
f (c  h)  f (c )
f (c  h)  f (c )   h . აქედან სექცია 2.2-ის თეორემა 1-ის თანახმად
h
f (c  h )  f (c )
lim f (c  h)  lim f (c)  lim  lim h  f (c)  f (c)  0  f (c) .
h 0 h 0 h 0 h h 0
ანალოგიური მსჯელობით ცალმხრივი ზღვრების შემთხვევაში შეიძლება ჩვენება, რომ თუ f

ფუნქციას x  c წერტილში აქვს ცალმხრივი ზღვარი (მარჯვენა ან მარცხენა), მაშინ f უწყვეტია ამ
მხრიდან x  c -ზე.
264
თეორემა 1 გვამცნობს, რომ თუ ფუნქცია წყვეტას განიცდის წერტილში (მაგალითად, აქვს ნახტომი),
მაშინ ის ვერ იქნება წარმოებადი აქ. უდიდესი მთელის ფუნქცია y   x  არაა წარმოებადი x  n
მთელ რიცხვებზე (მაგალითი 4, სექცია 2.5).
ყურადღებით. თეორემა 1-ის შებრუნებული მართებული არაა. წერტილში უწყვეტობისათვის არაა

აუცილებელი წარმოებადობა ამ წერტილში, როგორც ვნახეთ მაგალით 4-ში.
ფუნქციის წარმოებული და მისი მნიშვნელობების პოვნა
1--6 სავარჯიშოებში განსაზღვრების საფუძველზე გამოთვალეთ ფუნქციათა წარმოებულები. შემდეგ

იპოვეთ მითითებული მნიშვნელობები.
1. f ( x)  4  x 2 ; f (3), f (0), f (1)
2. F ( x)  ( x  1) 2  1; F (1), F (0), F (2)
1
3. g (t )  ; g ( 1), g (2), g ( 3)
t2
1 z
4. k ( z )  ; k ( 1), k (1), k ( 2)
2z
5. p( )  3 ; p(1), p(3), p(2 3)
6. r (s)  2s  1; r (0), r (1), r (1 2)
7-12 სავარჯიშოებში იპოვეთ მითითებული წარმოებულები
dy dr
7. , თუ y  2 x3 8. , თუ r  s  2 s  3
3 2
dx ds
9. ds , თუ s  t
10.
dv
, თუ vt
1
dt 2t  1 dt t
dp 1 dz 1
11. , თუ p 12. , თუ z 
dq q 1 dw 3w  2
265
დახრილობები და მხები წრფეები
13--16 სავარჯიშოებში გააწარმოეთ ფუნქციები და იპოვეთ მხები წრფის დახრილობები

დამოუკიდებელი ცვლადის მოცემული მნიშვნელობებისათვის.
9 1
13. f ( x )  x  , x  3 14. k ( x )  , x2
x 2 x
x3
15. s  t  t , t  1 16. y  , x  2
3 2
1 x
17--18 სავარჯიშოებში გააწარმოეთ ფუნქციები. შემდეგ იპოვეთ მხები წრფის განტოლება ფუნქციის
გრაფიკის მითითებულ წერტილში.
8
17. y  f ( x)  , ( x, y )  (6, 4)
x2
18. w  g ( z)  1  4  z , ( z, w)  (3, 2)
19--22 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ წარმოებულთა მნიშვნელობები.
ds dy 1
19. , თუ s  1  3t 2 20. , თუ y  1
dt t 1 dx x 3 x
dr 2 dw
21. , თუ r 22. , თუ w  z  z
d  0 4  dz z  4
გაწარმოების ალტერნატული ფორმულის გამოყენება

23 -- 26 სავარჯიშოებში ფუნქციების წარმოებულის მოსაძებნად გამოიყენეთ გაწარმოების
ალტერნატული ფორმულა
f ( z )  f ( x)
f ( x)  lim .
zx zx
1
23. f ( x )  24. f ( x)  x 2  3 x  4
x2
x
25. g ( x )  26. g ( x)  1  x
x 1
27--30 სავარჯიშოების ფუნქციათა გრაფიკები შეუსაბამეთ თანმხლებ (a)-(d) ფიგურებზე ნაჩვენებ

წარმოებულთა გრაფიკებს.
266
31. ა. თანმხლები ფიგურის გრაფიკი წრფის მონაკვეთების ერთმანეთზე მიერთებითაა შედგენილი.
[-4, 6] ინტერვალის რომელ წერტილებში არ არსებობს f  ? პასუხი დაასაბუთეთ.
ბ. დახაზეთ f -ის წარმოებულის გრაფიკი. გრაფიკი საფეხურა ფუნქციას უნდა გამოსახავდეს.
267
32. ფუნქციის აღდგენა მისი წარმოებულიდან
ა. f -ის გრაფიკის ასაგებად ჩაკეტილ [-2, 5] ინტერვალზე გამოიყენეთ შემდეგი ინფორმაცია :.
i) f -ის გრაფიკი მიღებულია ჩაკეტილ ბოლოებიანი წრფის მონაკვეთების ერთმანეთზე ბოლოების

მიერთებით.
ii) გრაფიკი იწყება (-2,3) წერტილში.
iii) f -ის წარმოებულის გრაფიკი ასეთი საფეხურა ფუნქციაა:
ბ. გაიმეორეთ ( ა) დავალება იმ პირობით, რომ (-2, 3)-ის ნაცვლად გრაფიკი იწყება (-2, 0) წერტილში.
33. ეკონომიკის ზრდა. თანმხლებ ფიგურაზე ნაჩვენები გრაფიკი ასახავს შეერთებული შტატებში
y  f (t ) ერთიანი ეროვნული შემოსავლის საშუალო წლიურ პროცენტულ ცვლილებას 1983 - 1988
წლებში. გამოსახეთ გრაფიკულად dy dt ( სადაც განსაზღვრულია).
268
34.დროზოფილები (დროზოფილა - ხილის მავნებელი მწერია). (სექცია 2.1-ის მაგალითი 4-ის გაგრძ.)
პოპულაცია, რომლის განვითარება ჩაკეტილ გარემოში მიმდინარეობს, თავდაპირველად ნელა
იზრდება, შედარებით მცირე რაოდენობის წევრების გამო. შემდეგ, როცა პოპულაციის რიცხოვნობა
მნიშვნელოვნად გაიზარდა მაგრამ განვითარებისთვის საჭირო რესურსები ჯერ კიდევ უხვადაა,
ზრდა სწრაფად მიმდინარეობს. და ბოლოს, როცა პოპულაციის მოცულობა იმდენად გაიზარდა რომ
რესურსები აღარაა საკმარისი, ზრდის ტემპი კლებულობს.
ა. გამოიყენეთ მაგალითი 3-ის გრაფიკული ხერხი და დახაზეთ დროზოფილების პოპულაციის
წარმოებულის გრაფიკი. პოპულაციის გრაფიკი ქვემოთაა წარმოდგენილი (ვერტიკალურ ღერძზე
დროზოფილების რაოდენობაა ნაჩვენები, ჰორიზონტალურზე -- დღეები).
ბ. რომელ დღეებშია პოპულაციის ზრდა ყველაზე სწრაფი? ყველაზე ნელი?
35. ტემპერატურა. მოყვანილ გრაფიკზე ნაჩვენებია ტემპერატურა ფარენჰეიტის გრადუსებში

კალიფორნიის ქალაქ დევისში, 2008 წლის 18 აპრილს, დილის 6სთ-დან საღამოს 6 სთ-მდე შუალედში.
269
ა. შეაფასეთ ტემპერატურის ცვლილების სიჩქარე მითითებულ მომენტში:
i) 7 სთ დილ. ii) 9 სთ დილ. iii) 2 სთ საღ. iv) 4 სთ საღ.
ბ. რა მომენტშია ყველაზე სწრაფი ტემპერატურის ზრდა? ტემპერატურის კლება? რისი ტოლია

სიჩქარე დროის ამ მომენტებში?
გ. გამოიყენეთ მაგალითი 3-ის გრაფიკული ტექნიკა T ტემპერატურის წარმოებულის გრაფიკის

ასაგებად t დროსთან მიმართებაში.
36. წონაში დაკლება. ჯარედ ფოგლი, რომელსაც "მიწისქვეშა გადასასვლელების სენდვიჩის ბიჭსაც"
უწოდებენ, 1997 წელს 425 გირვანქას (ფუნტს) იწონიდა, ვიდრე 240 გირვანქას დაკარგავდა 12 თვეში
(http://en.wikipedia.org/wiki/Jared_Fogle). ამ დრამატული წონის დაკლების გრაფიკი თანმხლებ
სურათზეა ნაჩვენები.
a. შეაფასეთ ჯარედის წონაში კლების სიჩქარე, როცა
i) t 1 ii) t 4 iii) t  11
b. როდის იკლებდა წონაში ჯარედი ყველაზე სწრაფად და რისი ტოლია ეს კლების სიჩქარე?
c. გამოიყენეთ მაგალითი 3-ის გრაფიკული ტექნიკა W წონის წარმოებულის გრაფიკის ასაგებად.
270
ცალმხრივი წარმოებულები
37-40 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ მარჯვენა და მარცხენა წარმოებულები, როგორც ზღვრები, იმის

საჩვენებლად, რომ ფუნქციები არაა წარმოებადი P წერტილში.
41 და 42 სავარჯიშოებში განსაზღვრეთ, წარმოებადია თუ არა უბნობრივ მოცემული ფუნქცია

კოორდინატთა სათავეში.
2 x  1, x0  x ,
23
x0
41. f ( x )   2 42. g ( x)  
 x  2 x  7, x  0  x , x0
13
წარმოებადობა და უწყვეტობა ინტერვალზე

43--48 სავარჯიშოებში ყოველი ფიგურა წარმოადგენს ჩაკეტილ D ინტერვალზე განსაზღვრულ
ფუნქციას. წერტილთა რა სიმრავლეზეა ფუნქცია
ა. წარმოებადი?
ბ. წყვეტი, მაგრამ არაა წარმოებადი?
გ. არც უწყვეტი და არც წარმოებადი ?
271
49-52 სავარჯიშოებში :
ა) იპოვეთ მოცემული y  f ( x ) ფუნქციის წარმოებული f ( x ) ;
ბ) ააგეთ y  f ( x ) და y  f ( x ) ფუნქციების წირები;
გ) x -ის რა მნიშვნელობებისთვისაა f  დადებითი? ნული? უარყოფითი?
272
დ) იპოვეთ y  f ( x ) ფუნქციის ზრდადობის შუალედი, როცა x იზრდება; კლებადობის შუალედი,
როცა x იზრდება; რა კავშირია ამ შედეგებსა და გ) პუნქტში მიღებულ შედეგებს შორის (ამ კავშირს
დაწვრილებით განვიხილავთ სექცია 4.3-ში)?
49. y   x 50. y  1/ x 51. y  x / 3 52. y  x / 4 ,
2 3 4
53. პარაბოლას მხები. შეიძლება თუ არა y  2 x  13x  5 პარაბოლას ჰქონდეს მხები, რომლის
2
დახრილობაა 1 ? თუ კი, მაშინ იპოვეთ მხების განტოლება და შეხების წერტილი. თუ არა,

დაასაბუთეთ რატომ?
54. y  x -ის მხები. შეიძლება თუ არა y  x მრუდის მხები კვეთდეს აბსცისათა ღერძს x  1
-ში? თუ კი, მაშინ იპოვეთ მხების განტოლება და შეხების წერტილი. თუ არა, დაასაბუთეთ რატომ?
55.  f ფუნქციის წარმოებული. ვთქვათ, f ( x ) ფუნქცია წარმოებადია x  x0 წერტილში. იქნება თუ

არა წარმოებადი  f ფუნქცია ამავე x  x0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
56. ნამრავლის წარმოებული. ვთქვათ, g (t ) ფუნქცია წარმოებადია t 7 წერტილში. იქნება თუ არა

წარმოებადი 3g ფუნქცია ამავე t 7 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
57. განაყოფის ზღვარი. ვთქვათ, g (t ) და h (t ) ფუნქციები განსაზღვრულია ნებისმიერი t

სიდიდისთვის და g (0)  h (0)  0. არსებობს თუ არა lim  g (t ) /  h (t ) ? თუ ეს ზღვარი არსებობს,
t 0
იქნება თუ არა ნულის ტოლი? პასუხი დაასაბუთეთ.
58. ა) ვთქვათ, f ( x ) ფუნქცია აკმაყოფილებს შემდეგ უტოლობას: | f ( x) | x 2 , 1  x  1 . აჩვენეთ,

რომ f ფუნქცია წარმოებადია x  0 წერტილში და გამოთვალეთ f (0) .
ბ) აჩვენეთ მოყვანილი ფუნქციის წარმოებადობა x0 წერტილში და გამოთვალეთ f (0)
 2 1
 x sin , x  0,
f ( x)   x

 0, x  0.
T 59. ააგეთ y  1/ (2 x ) ფუნქციის გრაფიკი ფანჯარაში, რომლისთვისაც 0  x  2 . იქვე ააგეთ
xh  x h  1 , 0 . 5 , 0 . მნიშვნელობებისათვის.
y ფუნქციის გრაფიკიც 1 შემდეგ
h
სცადეთ h  1,  0.5,  0.1 -სათვის. ახსენით რა ხდება.
T 60. ააგეთ y  3 x ფუნქციის გრაფიკი 2  x  2, 0  y  3 ინტერვალზე. ამავე სიბტრყეზე ააგეთ

2
( x  h)3  x 3
y ფუნქციის გრაფიკი h  2, 1, 0.2 და h  2,  1,  0.2
h
მნიშვნელობებისათვის. ახსენით რა ხდება.
61. y | x | ფუნქციის წარმოებული. ააგეთ f ( x ) | x | და y  (| x | 0) / ( x  0) | x | / x ფუნქციების
გრაფიკები. რა დასკვნის გაკეთება შეიძლება?
273
T 62. ვაიერშტრასის ფუნქცია, რომელიც უწყვეტია და არსად აქვს წარმოებული.

f ( x)   (2 / 3)n cos(9n  x )
n 0
ვაიერშტრასის ფუნქციის პირველი რვა წევრის ჯამია

g ( x)  cos( x )  (2 / 3)1 cos(9 x )  (2 / 3)2 cos(92  x ) 
 (2 / 3)3 cos(93  x)  ...  (2 / 3) 7 cos(9 7  x).
ააგეთ ამ ჯამის გრაფიკი. გაადიდეთ რამდენიმეჯერ. რამდენად უსწორმასწოროა ეს გრაფიკი ?
შეარჩიეთ დასანახი ფანჯა, რომელშიც გრაფიკის ნაწილი გლუვია.
გამოიყენეთ კომპიუტერის ალგებრული სისტემა, 63 - 68 სავარჯიშოებში მოყვანილი
ფუნქციებისათვის შემდეგი დავალებების შესასრულებლად.
ა. ააგეთ y  f ( x) -ის გრაფიკი ფუნქციის გლობალური ყოფაქცევის დასანახად.
ბ. ზოგად x წერტილში განსაზღვრეთ გაყოფილი სხვაობა q ზოგადი h ბადის ბიჯით.
გ. გამოთვალეთ h  0 ზღვარი. რა ფორმულა მიიღება?
დ. ჩასვით x  x0 მნიშვნელობა და ააგეთ y  f ( x) ფუნქცია, ამ წერტილში მხებთან ერთად.
ე. ჩასვით x0 -ზე დიდი და მცირე x -ის რამდენიმე მნიშვნელობა (გ) პუნქტში მიღებულ
ფორმულაში. იძენენ ეს რიცხვები აზრს თქვენს სურათებთან ერთად?
ვ. ააგეთ (გ) პუნქტში მიღებული ფორმულის გრაფიკი. რას ნიშნავს მისი მნიშვნელობების
უარყოფითობა? განულება? დადებითობა? ეს აზრიანი იქნება (ა ) პუნქტის გრაფიკისათვის ? პასუხები
63. f ( x)  x3  x2  x, x0  1. 64. f ( x)  x1/3  x2/3 , x0  1.
4x x 1
65. f ( x )  , x0  2. 66. f ( x )  , x0  1.
x 12
3x 2  1
67. f ( x)  sin 2 x, x0   / 2. 68. f ( x)  x2 cos x, x0   / 4.
274
გაწარმოების წესები
3.3
ამ სექციაში წარმოდგენილია რამდენიმე წესი, რომლებიც საშუალებას იძლევა გავაწარმოოთ მუდმივი
ფუნქცია, ხარისხოვანი ფუნქცია, მრავალწევრები, ექსპონენციალური ფუნქცია, რაციონალური
ფუნქცია და მათი ზოგიერთი კომბინაცია.
ხარისხი, ნამრავლი, ჯამი და სხვაობა

გაწარმოების უმარტივესი წესია, რომ ნებისმიერი მუდმივი ფუნქციის წარმოებული ნულია.
მუდმივი ფუნქციის წარმოებული

თუ f ( x )  c მუდმივი ფუნქციაა, მაშინ
ფიგურა 3.9 (c)=0 წესი იმ ფაქტს გამოსახავს, რომ df d
 (c )  0
მუდმივი ფუნქციის მნიშვნელობები არ იცვლება და dx dx
ჰორიზონტალური წრფის დახრილობა ყოველ წერტილში
ნულის ტოლია.
დამტკიცება.
f ( x  h)  f ( x ) cc
f ( x)  lim  lim 0
h 0 h h 0 h
d 1
    2 ანუ dx  x    x .
1 d 1 2
სექცია 3.1-დან ვიცით, რომ
dx  x  x
წინა სექციის მაგალითი 2-დან ვიცით აგრეთვე, რომ
d
dx
 x   21x ანუ
dx

d 12
x   x 1 2 .
1
2
n
ეს ორი მაგალითი წარმოადგენს x ხარისხის გაწარმოების წესის თვალსაჩინოებას. პირველ რიგში
გამოვიყვანოთ წესი, როცა n დადებითი მთელია.
დადებით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოების წესი

თუ n დადებითი მთელია, მაშინ
d n
x  n x n 1 .
dx
275
დამტკიცება. ფორმულა
z n  x n  ( z  x)( z n1  z n2 x   zx n2  x n1 )
იოლად მტკიცდება მარჯვენა მხარეში გამრავლების შესრულებით.
f ( x)  x n ფუნქციისათვის გამოვიყენოთ წარმოებულის განსაზღვრის ალტერნატული ფორმულა
f ( z )  f ( x) z n  xn
f ( x)  lim  lim 
zx zx zx z  x
 lim( z n 1  z n 2 x   zx n 2  x n 1 )  n შესაკრები
zx
 nx n 1 .
ხარისხის გაწარმოების ეს წესი მართებულია ნებისმიერი ნამდვილი მაჩვენებლის შემთხვევაში.
მაგრამ n შეიძლება ირაციონალურიც იყოს. ხარისხის გაწარმოების წესით ჩვენ ვაკლებთ 1-ს
თავდაპირველი ხარისხის მაჩვენებელ n -დან და მიღებულ შედეგს ვამრავლებთ n -ზე . აქ ჩვენ
ჩამოვაყალიბებთ წესის ზოგად ვერსიას, თუმცა მის დამტკიცებას სექცია 3.8-ში მოვიყვანთ.
ხარისხის გაწარმოება (ზოგადი ვერსია)

თუ n ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვია, მაშინ
d n
x  nx n 1 ,
dx
n n 1
ყველა x -სთვის, რომლებისთვისაც x და x განსაზღვრულია
მაგალითი 1. გავაწარმოვოთ x -ის შემდეგი ხარისხები

1
(a ) x3 (b) x 2 3 (g ) x 2
(d) (e ) x 4 3 (v) x 2 
x4
d 3 d 2/3 2 2
ა) ( x )  3 x 31  3 x 2 , ბ) ( x )  x (2/3) 1  x 1/3 ,
dx dx 3 3
d d  1  d 4 4
გ) ( x 2 )  2 x 2 1 , დ)  4   ( x )  4 x
41
 4 x 5   5 ,
dx dx  x  dx x
d 4/3 4 4
ე) ( x )   x  (4/3) 1   x 7/3 ,
dx 3 3
ვ)
d
dx
 dx
  
x 2   x1( /2)   1   x1( /2)1  (2   ) x .
d
 2
1
2
276
შემდეგი წესი ამბობს, რომ თუ წარმოებადი ფუნქცია მუდმივზე მრავლდება, მაშინ ამ ფუნქციის
წარმოებულიც იმავე მუდმივზე მრავლდება.
მუდმივი თანამამრავლის წესი

თუ u ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა და c მუდმივი რიცხვია, მაშინ
d du
(cu )  c .
dx dx
კერძოდ, თუ n ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვია, მაშინ
d
(cx n )  cnx n 1 .
dx
დამტკიცება. d cu ( x  h)  cu ( x)
(cu )  lim 
dx h 0 h
u ( x  h)  u ( x ) du
 c lim c .
h 0 h dx
ფიგურა 3.10 y  x2 და y  3x -ის

2
გრაფიკები
y კოორდინატის 3-ჯერ გაზრდა
3-ჯერ ზრდის დახრილობას (მაგალითი 2).
d
ა. გაწარმოების ფორმულა (3 x 2 )  3  2 x  6 x გვამცნობს, რომ თუ y  x3 -ის გრაფიკს ახალ
dx
სკალირებას გავუკეთებთ y კოორდინატების 3-ზე გამრავლებით, მაშინ დახრილობები ყოველ
წერტილში 3-ჯერ გაიზრდება (ფიგურა 3.10).
277
ბ. ნიშან შეცვლილი ფუნქცია. ნიშან შეცვლილი ფუნქციის გაწარმოება ამ ფუნქციის
წარმოებულისათვის ნიშნის შეცვლის ტოლფასია. მუდმივი თანამამრავლის წესით c  1 -ზე გვაქვს
d d d du
(u )  (1 u )  1 (u )   .
dx dx dx dx
შემდეგი წესი გვეუბნება, რომ ორი წარმოებადი ფუნქციის ჯამის წარმოებული მათი წარმოებულების
ჯამის ტოლია.
ჯამის გაწარმოების წესი

თუ u ( x ) და v ( x ) წარმოებადი ფუნქციებია, მაშინ მათი u  v ჯამიც წარმოებადია და
d du dv
(u  v)  
dx dx dx
მაგალითად, თუ y  x  12 x , მაშინ y არის u ( x)  x 4 და v( x)  12 x ფუნქციათა ჯამი. გვექნება

4
dy d 4 d
 ( x )  (12 x)  4 x 3  12 .
dx dx dx
დამტკიცება.
d [u ( x  h)  v( x  h)]  [u ( x)  v( x)]
[u ( x)  v( x)]  lim 
dx h 0 h
 u ( x  h)  u ( x ) v ( x  h)  v ( x ) 
 lim    
h 0
 h h
u ( x  h)  u ( x ) v( x  h)  v( x) du dv
 lim  lim   .
h 0 h h 0 h dx dx
ჯამის და მუდმივი თანამამრავლის წესების კომბინაციით მიიღება სხვაობის გაწარმოების წესი:

წარმოებად ფუნქციათა სხვაობის წარმოებული მათი წარმოებულების სხვაობის ტოლია:
d d du dv du dv
 u  v   u  (1)v    (1)   .
dx dx dx dx dx dx
ჯამის გაწარმოების თვისება შეიძლება განვავრცოთ ორზე მეტი ფუნქციის ჯამზეც. თუ u1 , u2 ,..., un
ფუნქციები წარმოებადია x წერტილში, მაშინ u1  u2  ...  un ფუნქციაც წარმოებადია და
მართებულია შემდეგი ტოლობა:
d du du du
(u1  u2  ...  un )  1  2  ...  n .
dx dx dx dx
სიცხადისთვის, ვაჩვენოთ ეს სამი ფუნქციის შემთხვევაში
278
d d d du du du du
(u1  u2  u3 )   (u1  u2 )  u3   (u1  u2 )  3  1  2  3 .
dx dx dx dx dx dx dx
ნებისმიერი სასრული რაოდენობის ფუნქციათა ჯამისთვის ამ თვისების დამტკიცება მათემატიკური
ინდუქციის მეთოდით აღწერილია დამატება 2-ში.
4 2
მაგალითი 3. იპოვეთ y  x  x  5 x  1 მრავალწევრის წარმოებული.
3
3
dy d 3 d  4 2  d d
 x   x   (5 x)  (1)  (ჯამისა და სხვაობის გაწარმოების წესი)
dx dx dx  3  dx dx
4 8
 3 x 2   2 x  5  0  3 x 2  x  5.
3 3
ამრიგად, ჩვენ შეგვიძლია გავაწარმოოთ ნენისმიერი მრავალწევრი წევრ-წევრად ამ მაგალითის
მსგავსად. ამასთანავე, ნებისმიერი მრავალწევრი წარმოებადია ნებისმიერი x -სათვის.
მაგალითი 4. შეიძლება y  x 4  2 x 2  2 მრუდს ჰქონდეს ჰორიზონტალური მხები? თუ

კი, რომელი?
ამოხსნა. ჰორიზონტალური მხები შეიძლება

გაჩნდეს იქ, სადაც დახრილობა dy dx ნულის
ტოლია
dy d 4
 ( x  2 x 2  2)  4 x 3  4 x .
dx dx
გავუტოლოთ ნულს:
4 x3  4 x  0; 4 x( x 2  1)  0; x  0, 1,  1 .
მრუდზე შესაბამისი წერტილებია (0, 2), (1, 1)
და (-1, 1) (იხ. ფიგურა 3.11).
მეოთხე თავში ვნახავთ, რომ x -ის იმ
მნიშვნელობების პოვნა, რომლებშიც ფუნქციის
მნიშვნელობები ნული ხდება, მნიშვნელოვან ფიგურა 3.11 მაგალითი 4-ის
პროცედურას წარმოადგენს. მრუდი და ჰორიზონტალური მხებები
მაჩვენებლიანი ფუნქციის გაწარმოება

სექცია 1.5-ში ჩვენ მოკლედ მიმოვიხილეთ მაჩვენებლიანი ფუნქცია. თუ წარმოებულის განსაზღვრე-
ბას გამოვიყენებთ f ( x)  a x ფუნქციისათვის, გვექნება
279
df a xh  a x a xah  a x
 lim  lim 
dx h0 h h 0 h
x ( a  1)
h
 ah 1  x
 lim a   lim a . (1)
h 0 h  h 0 h 
x
ამრიგად, ვხედავთ , რომ a -ის წარმოებული მუდმივი L რიცხვისა და a x -ის ნამრავლის ტოლია.
შევნიშნოთ აგრეთვე, რომ
ah  a0 ah 1
f (0)  lim
 lim  L.
h 0 h h 0 h
მაშასადამე L ზღვარი წარმოადგენს f ( x )  a მრუდის დახრილობას, გრაფიკის y -ღერძთან
x
გადაკვეთის წერტილში. მე-7 თავში დაწვლილებით შევისწავლით ლოგარითმულ და მაჩვენებლიან

ფუნქციებს, ვაჩვენებთ, რომ L ზღვარი არსებობს და ის ln a -ს ტოლია. ახლა კი გამოვიკვლევთ L -
ის სიდიდეს y  (a  1) / h მრუდის დახაზვით და მისი ყოფაქცევის შესწავლით, როცა
h
h 0 .
ფიგურა 3.12 წარმოგვიდგენს y  (a  1) / h -ის გრაფიკს a პარამეტრის ოთხი განსხვავებული

h
მნიშვნელობისათვის.
L  0.69 , როცა a =2 ; L  0.92 , როცა a =2.5 ; L  1.1 , როცა a =3.
ეს გვაფიქრებინებს, რომ L რიცხვი 1-ის ტოლია რომელიღაც a -სათვის 2.5-დან 3-მდე. ეს რიცხვი
მოიცემა ტოლობით a  e  2.718281828 .
y  (a h  1) / h, a  0 -ის მდებარეობა
უწყვეტად იცვლება a -ს მიმართ
ამ თვისებაზე დაყრდნობოთ, ისევე როგორც სექცია 1.5-ში, გვექნება ნატურალური მაჩვენებლიანი
ფუნქცია f ( x)  e და ვხედავთ, რომ მისთვის ადგილი აქვს ტოლობას

x
eh  1
f (0)  lim 1 . (2)
h 0 h
280
x
ამ ზღვრის 1-თან ტოლობა ამყარებს მნიშვნელოვან თანაფარდობას e ნატურალურ მაჩვენებლიან
ფუნქციასა და მის წარმოებულს შორის
d x eh  1 x
(e )  lim  e  ex .
dx h 0 h
ამრიგად, ნატურალური მაჩვენებლიანი ფუნქცია თავისი წარმოებულის ტოლია.
ნატურალური მაჩვენებლიანი ფუნქციის წარმოებული
d x
(e )  e x
dx
მაგალითი 5. ვიპოვოთ y  e
x
ფუნქციის იმ მხების განტოლება, რომელიც სათავეზე გადის .
ამოხსნა. რადგან მხები გადის კოორდინატთა სათავეზე, ამიტომ განტოლება ვეძებოთ y  mx სახით,
სადაც m დახრილობაა. წირს მხების დახრილობა (a ,e a ) წერტილში იქნება
m  (ea  0) / (a  0) . ნატურალური ექსპონენტას დახრილობა x  a მნიშვნელობისათვის არის e a .

რადგან ეს დახრილობები ერთი და იგივეა, ამიტომ e  e / a . აქედან გამომდინარეობს, რომ
a a
a 1
და m  e . მაშასადამე, მხების განტოლებაა y  ex . იხილეთ ფიგურა 3.13.
ფიგურა 3.13 სათავეზე გამავალი
წრფე y  e -ის მხებია, თუ

x
a 1
(მაგალითი 5)
იბადება კითხვა, არსებობს თუ არა ნატურალური ექსპონენტისაგან განსხვავებული ფუნქციები,

რომლებიც თავიანთ წარმოებულებს ემთხვევიან ? პასუხია დიახ; ყველა ფუნქცია, რომელსაც აქვს
თვისება f ( x )  f ( x ) , წარმოადგენს მუდმივისა და ნატურალური ექსპონენციალური ფუნქციის
ნამრავლს: f ( x )  c  e , სადაც c ნებისმიერი მუდმივია. ამ ფაქტს ჩვენ დავამტკიცებთ სექცია 7.2-ში.

x
შევნიშნოთ, რომ მუდმივი მამრავლის წესის თანახმად, მართლაც

d d
(c  e x )  c  (e x )  c  e x .
dx dx
ნამრავლის და განაყოფის გაწარმოება

როგორც ვიცით, ორი ფუნქციის ჯამის წარმოებული მათი წარმოებულების ჯამის ტოლია.
ანალოგიური წესი სამართლიანი არაა ორი ფუნქციის ნამრავლის გაწარმოებისას. მაგალითად,
281
d d d d
( x  x)  ( x 2 )  2 x , თუმცა ( x)  ( x )  11  1.
dx dx dx dx
ნამრავლის გაწარმოების წესი

თუ u და v წარმოებადია x -ის მიმართ, მაშინ uv ნამრავლიც წარმოებადია და
d dv du
(uv)  u  v
dx dx dx
u  v ნამრავლის წარმოებული უდრის u გამრავლებული v -ს წარმოებულზე პლიუს v გამრავ-

ლებული u -ს წარმოებულზე. "პრიმ" აღნიშვნებით,  uv   uv  vu . ფუნქციური აღნიშვნით,
d
 f  x  g  x    f   x  g  x   g   x  f  x  .
dx 
მაგალითი 6.  x  e  , ბ) y  e2 x .
1 2 x
ვიპოვოთ წარმოებულები: ა) y
x

1
ამოხსნა. ა) გამოვიყენოთ ნამრავლის წესი u  და v  x 2  e x ფუნქ ციებისათვის:
x
d 1 2 x  1  1 

dx  x
 x  e    2 x  e x    x 2  e x    2  
 x  x 
d
dx
dv
dx
du
 uv   u  v ,
dx
ex ex d 1 1
 2 1 2    2
x x dx  x  x
ex
 1   x  1 .
x2
ბ)
dx

d 2x
e    e x  e x   e x  e x   e x  e x   2e x  e x  2e 2 x .
d
dx
d
dx
d
dx
ნამრავლის გაწარმოების წესის დამტკიცება.
d u ( x  h )v ( x  h )  u ( x )v ( x )
(uv)  lim
dx h 0 h
გარდავქმნათ მარჯვენა მხარეში წილადის მრიცხველი ისე, რომ შეიცავდეს გაყოფილ სხვაობებს u და
v -ს წარმოებულებისათვის. ამ მიზნით მრიცხველში დავამატოთ და გამოვაკლოთ u ( x  h) v( x) :
d
(uv) 
dx
u ( x  h)v( x  h)  u ( x  h)v( x)  u ( x  h)v( x)  u ( x)v( x)
 lim 
h 0 h
282
 v ( x  h)  v ( x ) u ( x  h)  u ( x ) 
 lim u ( x  h)  v( x)  
h 0
 h h
v ( x  h)  v ( x ) u ( x  h)  u ( x )
 lim u ( x  h)  lim  v( x)  lim .
h 0 h 0 h h  0 h
როცა h ნულისკენ მიისწრაფის, u ( x  h) მიისწრაფის u ( x ) -საკენ ( წერტილში წარმოებადობის

ძალით ის უწყვეტია x -ში). ორი წილადი მიისწრაფის dv dx და du dx -საკენ. ამრიგად,
d d d
(uv)  u (v)  v (u ).
dx dx dx
ნამრავლის წესი სურათზე

ვთქვათ u ( x), v( x) დადებითი და ზრდადი ფუნქციებია, h  0.
მაშინ uv -ს ცვლილება დიდი და მცირე "კვადრატების" ფართობების სხვაობის ტოლია, რაც

ზედა და მარჯვენა მოწითალოდ შეფერადებული ართკუთხედების ფართობთა ჯამია:
(uv)  u( x  h)v( x  h)  u( x)v( x)  u( x  h)v  v( x)u .
გავყოთ h -ზე:
(uv) v u
 u ( x  h)  v ( x ) .
h h h
ზღვარი h  0 გვაძლევს ნამრავლის წესს.
283
მაგალითი 7. ვიპოვოთ y  ( x  1)( x  3) ფუნქციის წარმოებული.
2 3
ვთქვათ u  x  1 და v  x  3 . მაშინ ნამრავლის გაწარმოების წესით

2 3
ამოხსნა. ა)
d
( x 2  1)( x 3  3)   ( x 2  1)(3x 2 )  ( x 3  3)(2 x )  5x 4  3x 2  6 x .
dx
ბ) იგივე შედეგი მიიღება, თუ ჯერ შევასრულებთ გავამრავლებას და მერე გავაწარმოებთ:

y  ( x 2  1)( x3  3)  x 5  x 3  3x 2  3
dy
 5 x 4  3x 2  6 x .
dx
ორი ფუნქციის განაყოფის გაწარმოების წესი ასეთია.
შეფარდების წარმოებული
თუ u და v წარმოებადია x წერტილში და v ( x )  0 , მაშინ u v განაყოფიც წარმოებადია
ამავე წერტილში და
du dv
u v
d u dx dx .
 
dx  v  v2
ფუნქციური აღნიშვნით,
d  f ( x)  g ( x) f ( x)  f ( x) g ( x)

dx  g ( x) 
.
g 2 ( x)
t 2 1 x
მაგალითი 8. ვიპოვოთ (ა) y  , (ბ) y  e ფუნქციების წარმოებულები .
t3 1
(ა) შეფარდების გაწარმოების წესში ავიღოთ u  t 2  1, v  t 3  1:
dy (t 3  1)  2t  (t 2  1)  3t 2 2t 4  2t  3t 4  3t 2 t 4  3t 2  2t
   .
dt (t 3  1)2 (t 3  1)2 (t 3  1)2
d x d  1  e x  0  1 e x
(ბ) (e )   x    e  x .
dx dx  e  x 2
(e )
შეფარდების გაწარმოების წესის დამტკიცება
284
u ( x  h) u ( x )

d u v ( x  h) v ( x ) v( x)u ( x  h)  u ( x)v( x  h)
   lim  lim 
dx  v  h0 h h 0 hv( x  h)v( x)
u ( x  h)  u ( x ) v ( x  h)  v ( x )
v( x)  u ( x)
= lim h h .
h 0 v ( x  h )v ( x )
მრიცხველში და მნიშვნელში ზღვარზე გადასვლით მიიღება რ.დ.გ.
იმის მიხედვით, გაწარმოების რომელ წესს შევარჩევთ, შესრულებული სამუშაოს სიდიდე შეიძლება
განსხვავებული იყოს. მოვიყვანოთ მაგალითი.
( x  1)( x 2  2 x)
მაგალითი 9. ვიპოვოთ y  ფუნქციის წარმოებული.
x4
ცხადია, შეგვიძლია გამოვიყენოთ შეფარდების გაწარმოების წესი. მაგრამ აქ უმჯობესია ჯერ
გარდავქმნათ გამოსახულება და მერე ხარისხის გაწარმოების წესი გამოვიყენოთ.
x3  3x 2  2 x
y 4
 x 1  3x 2  2 x 3 ;
x
dy 1 6 6
  x 2  3(2) x 3  2(3) x 4   2  3  4 .
dx x x x
მეორე და მაღალი რიგის წარმოებულები

თუ y  f ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა, მაშინ მისი წარმოებული f ( x ) კვლავ ფუნქციას წარმოადგენს.
თუ f ( x ) თვითონაც წარმოებადია, შეგვიძლია გავაწარმოოთ ის და მიღებული ახალი ფუნქცია
აღვნიშნოთ f  -ით. მაშასადამე, f   ( f ) .
f  ფუნქციას ეწოდება f -ის მეორე რიგის წარმოებული, რადგან ის მიღებულია პირველი
წარმოებულის კიდევ ერთხელ გაწარმოებით. ამას სხვადასხვა გვარად წერენ:
d 2 y d  dy  dy
f ( x)      y  D 2 ( f )( x)  Dx2 f ( x) .
dx 2
dx  dx  dx
2
სიმბოლო D ნიშნავს გაწარმოების ოპერაციის ორჯერ ჩატარებას.
თუ y  x , მაშინ y  6 x
6 5
და გვაქვს
dy d
y   (6 x 5 )  30 x 4 .
dx dx
ამრიგად, D ( x )  30 x .
2 6 4
თუ y  წარმოებადია, მაშინ მისი წარმოებული, y  dy dx  d y d x , წარმოადგენს

3 3
y -ის
მესამე რიგის წარმოებულს x -ის მიმართ.
ანალოგიურად განისაზღვრება y -ის n -ური რიგის წარმოებული x -ის მიმართ :
285
d ( n 1) d n y
y(n)  y  n  Dn y , ( n ნატურალური რიცხვია)
dx dx
ჩვენ შეგვიძლია გავიაზროთ მეორე წარმოებული, როგორც y  f ( x) ფუნქციის მხების

დახრილობის ცვლილების სიჩქარე ყოველ წერტილში. მომდევნო თავში ჩვენ ვნახავთ, რომ მეორე
წარმოებულით განისაზღვრება ამოზნექილია თუ ჩაზნექილი გრაფიკი კონკრეტულ წერტილის
მიდამოში. მომდევნო სექციაში ჩვენ განვმარტავთ მეორე და მესამე რიგის წარმოებულებს წრფის
გასწვრივ გადაადგილების ტერმინებში.
მაგალითი 10. y  x3  3x 2  2 ფუნქციის წარმოებულები მეოთხე რიგამდე არის:
y  3x 2  6 x;
y  6 x  6; y  6; y (4)  0.
ამ ფუნქციას აქვს წარმოებულები ნებისმიერ რიგამდე. დაწყებული მეოთხე რიგიდან ყველა
წარმოებული ნულის ტოლია.
წარმოებულების გამოთვლა
1--12 სავარჯიშოებში იპოვეთ პირველი და მეორე რიგის წარმოებულები.
1. y   x 2  3 2. y  x 2  x  8 3. s  5t 3  3t 5
4 x3 x3 x 2 x
4. w  3z 7  7 z 3  21z 2 5. y   x  2e x 6. y   
3 3 2 4
1 4
7. w  3z 2  8. s  2t 1  2 9. y  6 x 2  10 x  5 x 2
z t
1 5 12 4 1
10. y  4  2 x  x 3 11. r   12. r   
3s 2
2s   3
4
13--16 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ პირველი რიგის წარმოებული:

(ა) ნამრავლის გაწარმოების წესით; (ბ) ჯერ გადაამრავლეთ თანამამრავლები.
13. y   3  x 2  x 2  x  1 14. y   2 x  3  5 x 2  4 x 
 1
15. y   x 2  1  x  5  
 x

16. y  1  x 2  x 4  x 3
3

17--40 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ პირველი რიგის წარმოებულები.
286
2x  5 4  3x x2  4
17. y  18. y  2 19. g  x  
3x  2 3x  x x  0,5
t 2 1
21. v  1  t  1  t 2 
1
20. f  t   22. w   2 x  7   x  5
1
t2  t  2
s 1 5x  1 1 x  4 x
23. f  s   24. u  25. v 
s 1 2 x x
 1  1 ( x  1)( x  2)
26. r  2    27. y  28. y 
   ( x  1)( x 2  x  1)
2
( x  1)( x  2)
x 2  3e x
29. y  2e  x  e3 x 30. y  31. y  x 3e x
2e x  x
32. w  re r 33. y  x 4  e 2 x 34. y  x  5  

9 3 3
2
1 
35. s  2t 2  3e 2 36. w  1,4  37. y  7 x 2  x e
3
z z
es  1  
38. y  x3 9,6
 2e1,3
39. r  40. r  e  2    2 
s  
41--44 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციების ყველა რიგის წარმოებული
x4 3 2 x5
41. y   x x 42. y 
2 2 120
43. y   x  1  x 2  3x  5  44. y   4 x 3  3x   2  x 
45--52 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციათა პირველი და მეორე რიგის წარმოებულები.
x3  7 t 2  5t  1   1  2    1
45. y  46. s  47. r 
x t2 3
 x  x  x 2  x  1
2
 1  3z  q2  3
48. u  49. w    3  z  50. p 
 3z   q  1   q  1
3 3
x4
51. w  3z 2e2 z 52. w  e z  z  1  z 2  1
53. ვთქვათ x ცვლადის u და v ფუნქციები წარმოებადია x =0 -ზე და
u (0)  5, u(0)  3, v (0)  1, v(0)  2 .

იპოვეთ შემდეგი წარმოებულების მნიშვნელობები x  0 წერტილში:
287
d d u d v d
a. (uv); b.  ; g.  ; d. (7v  2u )
dx dx  v  dx  u  dx
54. ვთქვათ u და v არიან x ცვლადის წარმოებადი ფუნქციები და
u (1)  2, u (1)  0, v(1)  5, v(1)  1 .
იპოვეთ შემდეგი წარმოებულების მნიშვნელობები x  1 წერტილში:

d d u d v d
a. (uv); b.  ; g.  ; d. (7v  2u)
dx dx  v  dx  u  dx
დახრილობები და მხებები
55. ა. მრუდის ნორმალი. იპოვეთ y  x3  4 x  1 მრუდის (2, 1) წერტილში მხების მართობის

ბ. უმცირესი დახრილობა. რისი ტოლია ამ მრუდის უმცირესი დახრილობა ? რომელ

წერტილში აქვს მრუდს ეს დახრილობა ?
გ. მხები, რომელსაც მითითებული დახრილობა აქვს. იპოვეთ მრუდის მხების განტოლება იმ

წერტილში, რომელშიც მრუდის დახრილობაა 8.
იპოვეთ y  x  3x  2 მრუდის ჰორიზონტალური მხებების

3
56. ა.ჰორიზონტალური მხები.
განტოლება. იპოვეთ აგრეთვე შეხების წერტილებში გავლებული მხებების მართობები.
ბ. უმცირესი დახრილობა. რისი ტოლია მრუდის უმცირესი დახრილობა? იპოვეთ წრფის

განტოლება, რომელიც ამ წერტილში მხების
მართობულია.
57. იპოვეთ ნიუტონის სერპანტინის ( გამოსახულია
ნახაზზე) მხებები კოორდინატთა სათავეში და (1,2)

58. იპოვეთ ანიეზის კულულის ( გამოსახულია ნახაზზე) მხები (2, 1) წერტილში.
მარია ანიეზი (1718-1799) --

იტალიელი მათემატიკოსი
288
59. იგივური ფუნქციის კვადრატული მხები. y  ax 2  bx  c მრუდი გადის (1, 2) წერტილში და
ეხება y  x წრფეს სათავეში. იპოვეთ a, b და c .
60. კვადრატული ფუნქციების საერთო მხები. y  x  ax  b და y  cx  x მრუდებს საერთო

2 2
მხები აქვთ (1, 0) წერტილში. იპოვეთ a, b და c .
61. იპოვეთ f ( x)  3x  4 x მრუდის ყველა ( x , y ) წერტილი, რომლებშიც მხები y  8 x  5 წრფის

2
პარალელურია.
62. იპოვეთ g ( x)  (1 3) x  (3 2) x  1 მრუდის ყველა ( x , y ) წერტილი, რომლებშიც მხები

3 2
8 x  2 y  1 წრფის პარალელურია.
63. იპოვეთ y= x ( x  2) გრაფიკის ყველა ( x, y ) წერტილი, რომლებშიც მხები y  2 x  3 წრფის

მართობულია.
64. f ( x)  x 2 ფუნქციის გრაფიკზე იპოვეთ

ყველა ( x , y ) წერტილი, რომელშიც გავლებული
მხები (3, 8) წერტილზე გაივლის.
65. ა. იპოვეთ იმ წრფის განტოლება, რომელიც y  x3  x
მრუდს (-1, 0) წერტილში ეხება.
ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
T
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.
გ. დაადასტურეთ გადაკვეთის წერტილის კოორდინატების თქვენს მიერ გაკეთებული შეფასება

T
მრუდის განტოლებისა და მხების ერთობლივი ამოხსნით
66. ა. იპოვეთ იმ წრფის განტოლება, რომელიც y  x 3  6 x 2  5 x მრუდს სათავეში ეხება.
T ბ. დახაზეთ მრუდი და მხები ერთად. მხები კვეთს მრუდს სხვა წერტილში. გამოიყენე Zoom და
Trace წერტილის კოორდინატების შესაფასებლად.
T გ. დაადასტურეთ გადაკვეთის წერტილის კოორდინატების თქვენს მიერ გაკეთებული შეფასება

მრუდის განტოლებისა და მხების ერთობლივი ამოხსნით.
289
67 და 68 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ ზღვრები. თავდაპირველად წარმოადგინეთ თითოეული
მათგანი წარმოებულად x -ის კონკრეტული მნიშვნელობისათვის.
x 50  1 x2 9 1
67. lim lim
x 1 x 1 68. x 1 x  1
69. იპოვეთ a პარამეტრის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც
ax, x0
g ( x)   2
 x  3 x, x  0
ფუნქცია წარმოებადი გახდება ნებისმიერი x -სათვის.
70. იპოვეთ a და b პარამეტრების მნიშვნელობები, რომლებისთვისაც

ax  b, x  1
f ( x)   2
bx  3, x  1
ფუნქცია წარმოებადი გახდება ნებისმიერი x -სათვის.
71. n ხარისხის პოლინომის ზოგადი სახეა

Pn ( x)  an xn  an1xn1   a2 x2  a1x  a0
სადაც an  0. იპოვეთ P ( x ) .
72. სხეულის რეაქცია მედიკამენტზე სხეულის რეაქცია მედიკამენტის დოზაზე ზოგ შემთხვევაში
შეიძლება ასეთი ფორმის განტოლებით აღიწეროს
C M 
R  M2  ,
2 3 
სადაც R დადებითი მუდმივია, M კი სისხლის მიერ შეწოვილი მედიკამენტის ოდენობა. თუ
რეაქციაში ვიგულისხმებთ სისხლის წნევის ცვლილებას, R იზომება ვერცხლის წყლის სვეტის
მილიმეტრებში. თუ რეაქციაში ვიგულისხმებთ ტემპერატურის ცვლილებას, მაშინ R იზომება
გრადუსებში და ა.შ.
ვიპოვოთ dR dM . ამ წარმოებულს, როგორს M -ის ფუნქციას, უწოდებენ სხეულის მგრძნობე-
ლობას მედიკამენტის მიმართ. სექცია 4.5-ში ჩვენ ვნახავთ როგორ ვიპოვოთ მედიკამენტის
ოდენობა, რომლისთვისაც სხეული ყველაზე მეტადაა მგრძნობიარე.
73. დავუშვათ, რომ v ფუნქცია ნამრავლის გაწარმოების წესში c მუდმივის ტოლია. რა

გამომდინარეობს მაშინ ნამრავლის გაწარმოების წესიდან? რას გვეუბნება ეს მუდმივ თანამამრავლიან
გაწარმოების წესზე?
74. შებრუნებულის გაწარმოების წესი

ა. შებრუნებულის გაწარმოების წესი გვეუბნება რომ ნებისმიერ წერტილში, სადაც v ( x )
290
წარმოებადია და განსხვავდება ნულისგან,
d 1 1 dv
  2 .
dx  v  v dx
აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი წარმოადგენს განაყოფის გაწარმოების წესის კერძო
შემთხვევას.
ბ. აჩვენეთ, რომ შებრუნებულის წესი და ნამრავლის გაწარმოების წესი ერთობლივად გვაძლევენ
განაყოფის გაწარმოების წესს.
75. ნამრავლის წესის განზოგადება ნამრავლის გაწარმოების წესი

d dv du
 uv   u  v .
dx dx dx
გამოიყენება x ცვლადის uv ორი ფუნქციის ნამრავლისთვის.
ა. რა ანალოგიური ფორმულა გვექნება uvw სამი წარმოებადი ფუნქციის ნამრავლისათვის?
ბ. რა ფორმულა გვექნება u1u2u3u4 ოთხი წარმოებადი ფუნქციის ნამრავლისათვის?
გ. რა ფორმულა გვექნება სასრული n რაოდენობის u1u2u3 un წარმოებადი ფუნქციების
ნამრავლისათვის?
76. უარყოფით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოება . გამოიყენეთ განაყოფის გაწარმოების

წესი უარყოფით მთელ მაჩვენებლიანი ხარისხის გაწარმოების

d m
dx
x   mx  m 1
წესის მისაღებად, სადაც m დადებითი მთელია.
77. წნევა ცილინდრში. თუ ცილინდრში გაზი მუდმივ T ტემპერატურაზეა შენარჩუნებული,

მაშინ P წნევა V მოცულობასთან დაკავშირებულია ფორმულით
nRT an 2
P  ,
V  nb V 2
სადაც a, b, n, R მუდმივებია. იპოვეთ dP dV .
291
78. შეკვეთის საუკეთესო სიდიდე. მარაგის მართვის ერთ-ერთი ფორმულა ამბობს, რომ შეკვეთის
საშუალო კვირეული ღირებულება არის
km hq
A(q)   cm  ,
q 2
სადაც q არის შეკვეთილი საგნების რაოდენობა (ფეხსაცმელი, რადიომიმღები, ცოცხი ან ნებისმიერი
სხვა ), რაც შეიძლება გამოილიოს; k არის შეკვეთის გაფორმების საფასური (ერთი და იგივეა და არ
არის დამოკიდებული შეკვეთის სიხშირეზე); c დასახელებული ერთეულის ფასია (მუდმივია); m
ყოველ კვირას გაყიდული საქონლის რიცხვია (მუდმივია); ხოლო h არის მოცემული კონკრეტული
საქონლის კვირის განმავლობაში შენახვის ფასი (მუდმივი, რომელიც ითვალისწინებს დაზღვევას,
2 2
უსაფრთხოებას, დაკავებულ სივრცეს, უტილიზაციას და ა.შ .) იპოვეთ dA dq და d A dq .
292
წარმოებული როგორც ცვლილების სიჩქარე
3.4
სექცია 2.1-ში ჩვენ შემოვიღეთ ცვლილების საშუალო და მყისი სიჩქარის ცნებები. ამ სექციაში
ვისწავლით შემდგომ გამოყენებებს, რომლებშიც წარმოებულით აღიწერება ცვლილებათა სიჩქარეები.
ბუნებრივია ვიფიქროთ სიდიდის ცვლილებაზე დროსთან მიმართებაში, მაგრამ სხვა ცვლადებიც
შეიძლება განიხილებოდეს ამგვარადვე. მაგალითად, ეკონომისტს შეიძლება აინტერესებდეს, როგორ
იცვლება ფოლადის წარმოების ფასი ნადნობის წონასთან მიმართებაში. ან ინჟინერს აინტერესებდეს
გენერატორით მიღბული სიმძლავრის ცვლილება ტემპერატურის ცვლილებასთან მიმართებაში.
ცვლილების მყისი სიჩქარე
თუ ჩვენ ( f ( x  h)  f ( x)) h გაყოფილ სხვაობას წარმოვიდგენთ, როგორც f -ის ცვლილების

სიჩქარეს x -დან x  h -მდე ინტერვალზე, მაშინ ამ გამოსახულების ზღვარი როცა h  0
შეგვიძლია ჩავთვალოთ სიჩქარედ, რომლითაც f იცვლება x წერტილში.
განსაზღვრება . x -ის მიმართ f ფუნქციის ცვლილების მყისი სიჩქარე x0 წერტილში

წარმოადგენს
f ( x0  h)  f ( x0 )
f ( x0 )  lim
h 0 h
წარმოებულს, თუკი ის არსებობს.
მაშასადამე, მყისი სიჩქარე წარმოადგენს საშუალო სიჩქარის ზღვარს. მიღებულია გამოვიყენოთ

სიტყვა "მყისი" მაშინაც კი, როცა x დროს არ წარმოადგენს. ხშირად ამ სიტყვას გამოვტოვებთ
კიდეც. როცა ვიტყვით ცვლილების სიჩქარეს, ვგულისხმობთ ცვლილების მყის სიჩქარეს.
მაგალითი 1. წრის ფართობი A მის დიამეტრთან დაკავშირებულია ფორმულით


A D2 .
4
როგორია დიამეტრის მიმართ ფართობის ცვლილების სიჩქარე, როცა დიამეტრია 10 მ?
ამოხსნა. დიამეტრის მიმართ ფართობის ცვლილების სიჩქარე არის
dA  D
  2D  .
dD 4 2
როცა D  10 მ, სიჩქარე იქნება ( 2) 10  5  15.71 მ 2 /მ .
მოძრაობა წრფის გასწვრივ: გადაადგილება, სიჩქარე, სიჩქარის სიდიდე, აჩქარება და ბიძგი

ვთქვათ ობიექტი გადაადგილდება საკოორდინატო წრფის ( s -ღერძის) გასწვრივ და ჩვენ ვიცით
t მომენტში:
მისი პოზიცია (მდებარეობა) დროის s  f (t ) .
ობიექტის გადაადგილების სიდიდე t -დან t   t -მდე დროის ინტერვალში არის (ფიგ. 3.14)
293
ფიგურა 3.14 საკოორდინატო წრფის გა-
სწვრივ მოძრავი სხეულის პოზიციები დროის
t მომენტში და მოგვიანებით t  t მომენტში.
საკოორდინატო წრფე ჰორიზონტალურია.
 s  f (t  t )  f (t ) , ხოლო დროის ამ შუალედში საშუალო სიჩქარეა

gadaadgileba  s f (t  t )  f (t )
vsaS.    .
daxarjuli dro t f (t )
ზუსტად t მომენტში სხეულის მყისი სიჩქარის გასაგებად უნდა გამოვთვალოთ საშულო სიჩქარის
ზღვარი, როცა  t ნაზრდი მიისწრაფვის ნულისკენ. ეს ზღვარი f -ის წარმოებულია t ცვლადით.
განსაზღვრება. სიჩქარე (მყისი სიჩქარე) წარმოადგენს პოზიციის წარმოებულს t

ცვლადით. თუ სხეულის პოზიცია დროის t მომენტში არის s  f (t ) , მაშინ ამ მომენტში
მისი სიჩქარეა
ds f (t  t )  f (t )
v(t )   lim .
dt  t 0 t
გარდა იმის თქმისა, თუ რა სისწრაფით მოძრაობს სხეული ჰორიზონტალური წრფის გასწვრივ

ფიგურა 3.14-ზე, სიჩქარე გვამცნობს მოძრაობის მიმართულებასაც. სიჩქარე ვექტორული სიდიდეა.
თუ ობიექტი გადაადგილდება წინ ( s იზრდება), სიჩქარე დადებითია. თუ ობიექტი გადაადგილდება
უკან ( s მცირდება), სიჩქარე უარყოფითია. თუ საკოორდინატო წრფე ვერტიკალურია, მაშინ სხეული
გადაადგილდება ზევით დადებითი სიჩქარის შემთხვევაში და ქვევით -- თუ სიჩქარე უარყოფითია.

ლურჯი მრუდები ფიგურა 3.15-ზე წარმოგვიდგენენ პოზიციას წრფის გასწვრივ დროის
განმავლობაში; ისინი არ გამოსახავენ გადაადგილების გზას, რომელიც s ღერძის გასწვრივაა.
(ა) s იზრდება: (ბ) s კლებულობს:

დახრილობა დახრილობა
დადებითია და უარყოფითია და
მოძრაობაა ზევით მოძრაობაა ქვევით
ფიგურა 3.15 ვერტიკალური ღერძის გასწვრივ s  f (t ) გადაადგილებისას ds dt :

(ა) დადებითია, თუ s იზრდება; (ბ) უარყოფითია, თუ s კლებულობს
294
თუ ჩვენ ავტომობილით მივდივართ მეგობრის სახლში და სპიდომეტრი უჩვენებს 70 კმ/სთ-ს,
ისეთივე სისწრაფით სახლში დაბრუნებისას (მანძილი სახლამდე მცირდება) სპიდომეტრი კვლავ 70
კმ/სთ-ს გვიჩვენებს, და არა 70 კმ/სთ-ს. სპიდომეტრი ყოველთვის გვიჩვენებს მოძრაობის

სისწრაფეს, რომელიც სიჩქარის სიდიდის ტოლია. სიჩქარის სიდიდე სკალარული სიდიდეა. სიჩქარის
სიდიდე ზომავს სვლის სისწრაფეს მიუხედავად მიმართულებისა.
განსაზღვრება. სიჩქარის სიდიდე ეწოდება სიჩქარის აბსოლუტურ მნიშვნელობას

ds
სიჩქარის სიდიდე = | v(t ) | .
dt
moZr. win
moZr. win
siCqare
mudm.
aCqar. Senel. aCqar.
SeCer.
maqs. siCq.
sidide
aCqar. Senel.
moZr. ukan
ფიგურა 3.16 ჰორიზონტალური წრფის გასწვრივ მოძრავი ნაწილაკის სიჩქარის გრაფიკი
მაგალითი 2. ფიგურა 3.16-ზე ნაჩვენებია ჰორიზონტალური წრფის გასწვრივ მოძრავი ნაწილაკის

v  f (t ) სიჩქარის გრაფიკი (განსხვავებით ფიგურა 3.15-ის გამოსახულებისა, რომელიც პოზიციის
ფუნქციას წარმოგვიდგენს). სიჩქარის ფუნქციის გრაფიკზე არაა მრუდის დახრილობა რომელიც
გვეტყოდა ნაწილაკი მოძრაობს წრფის გასწვრივ (რომელიც ფიგურაზე ნაჩვენები არაა) წინ თუ უკან ,
არამედ უფრო სიჩქარის ნიშნით. ფიგურა 3.16-ზე ვხედავთ, რომ ნაწილაკი მოძრაობს წინ პირველი 3
წამის განმავლობაში (როცა სიჩქარე დადებითია), შემდეგი 2 წამის განმავლობაში მოძრაობს
295
საპირისპირო მიმართულებით (სიჩქარე უარყოფითია), გაჩერებულია 1 წამის განმავლობაში, შემდეგ
1წმ-ს განმავლობაში კვლავ წინ გადაადგილდება. ნაწილაკი აჩქარებულია, როცა მისი დადებითი
სიჩქარე იზრდება პირველი წამის განმავლობაში, მიდის მუდმივი სიჩქარით მომდევნო წამის
განმავლობაში , მესამე წამის განმავლობაში კი სიჩქარე კლებულობს და t  3 წმ-ზე ის მყისიერად
ჩერდება (როცა სიჩქარე ნულია) და იცვლის მოძრაობის მიმართულებას (სიჩქარე უარყოფით
მნიშვნელობებს იღებს). ახლა ნაწილაკი უკანა მიმართულებით მიდის, უმატებს სიჩქარეს ვიდრე t  4
წმ-სთვის არ მიაღწევს უდიდეს მნიშვნელობას საპირისპირო მოძრაობისას. აგრძელებს რა მოძრაობას
უკან, ნაწილაკი იწყებს სიჩქარის შენელებას და ბოლოს t  5 მომენტში ჩერდება (სიჩქარე კვლავ
ნული გახდა). ერთი წამის განმავლობაში ნაწილაკი უძრავადაა, t  6 -ის შემდეგ კი კვლავ წინ
განაგრძობს მოძრაობას აჩქარებულად ბოლო წამის განმავლობაში, როგორც ეს სიჩქარის გრაფიკზეა
ნაჩვენები.
სიჩქარის ცვლების სისწრაფეს სხეულის აჩქარება ეწოდება. აჩქარება ზომავს რამდენად
სწრაფად ზრდის ან კარგავს სხეული სიჩქარეს.
აჩქარების მკვეთრ ცვლილებას ბიძგი ეწოდება. თუ ტრანსპორტი მგზავრობისას ბიძგები
იგრძნობა, ეს ნიშნავს აჩქარების მკვეთრ ცვლილებას და არა აუცილებლად დიდ აჩქარებას.
განსაზღვრება. აჩქარება წარმოადგენს სიჩქარის წარმოებულს დროის მიმართ. თუ

სხეულის პოზიცია t მომენტში არის s  f (t ) , მაშინ სხეულის აჩქარება t მომენტში
არის
dv d 2 s
a (t )   .
dt dt 2
ბიძგი წარმოადგენს აჩქარების წარმოებულს დროის მიმართ:
da d 3 s
j (t )   .
dt dt 3
დედამიწის ზედაპირთან ახლოს ნებისმიერი სხეული ერთი და იგივე მუდმივი აჩქარებით ვარდება .
თავისუფალი ვარდნის შესასწავლად გალილეის ცდებს (იხ. სექცია 2.1) მივყავართ განტოლებაზე
1
s  gt 2 ,
2
სადაც s ვარდნის მანძილია, g კი დედამიწის გრავიტაციით გამოწვეული აჩქარება. ეს ტოლობა
მართებულია ვაკუუმში, სადაც ჰაერის წინააღმდეგობა არაა. ამასთან კარგად მოდელირებს მკვრივი
მძიმე საგნების ვარდნას, როგორიცაა ქვა ან ფოლადის საგანი, მათი ვარდნის პირველი რამდენიმე
წამის განმავლობაში, ვიდრე ჰაერის წინააღმდეგობა მნიშვნელოვანი გახდებოდეს.
g რიცხვი s  1 2 gt 2 ტოლობაში დამოკიდებულია s და t -ს ზომის ერთეულებზე. ინგლისურ
ერთეულებში მიახლოებით g =32 ფტ/წმ2 ("ფუტი წამ კვადრატთან"), ან g =9,8 მ/წმ2 ("მეტრი წამ
კვადრატთან") მეტრულ ერთეულებში. ეს გრავიტაციული მუდმივი დამოკიდებულია დედამიწის
სიმძიმის ცენტრამდე მანძილზე და შედარებით ნაკლებია, მაგალითად, ევერესტის წვერზე.
მუდმივი გრავიტაციული აჩქარებისას ბიძგი ნულის ტოლია:
d
j (g)  0 .
dt
თავისუფალი ვარდნისას სხეული არ განიცდის ბიძგებს.
296
მაგალითი 3. ფიგურა 3.17-ზე ნაჩვენებია t  0 წმ-ზე უძრავ
მდგომარეობაში მყოფი ლითონის მძიმე ბურთულის თავისუფალი
t წმ sმ
ვარდნა.
ა) რამდენ მეტრს გაივლის ბურთულა პირველ ორ წამში?
ბ) განსაზღვრეთ სიჩქარე, სიჩქარის სიდიდე და აჩქარება, როცა
t  2.
ამოხსნა
ა) თავისუფალი ვარდნის მეტრული განტოლებაა s  4,9t 2 .
პირველი 2 წმ-ს განმავლობაში ბურთულის ვარდნაა
s  4,9  (2) 2  19, 6 მ.
ბ) ნებისმიერი t -სათვის სიჩქარე პოზიციის წარმოებულის ტოლია
d
v(t )  s (t )  (4,9t 2 )  9,8t .
dt
ფიგურა 3.17 ბურთულის t =2-ზე სიჩქარეა v(2)  19,6 მ/წმ და იგი ქვევითაა მიმართული ( s
თავისუფალი ვარდნა უძრავი იზრდება) . t =2-ზე სიჩქარის სიდიდეა

მდგომარეობიდან (მაგალითი 3) სიჩქ. სიდიდე= | v(2) | 19,6 მ/წმ .
ნებისმიერი t -სათვის აჩქარებაა წარმოებულის ტოლია
a(t )  v(t )  s(t )  9,8 მ/წმ2 .
t =2-ზე აჩქარებაა 9,8 მ/წმ2 .
მაგალითი 4. დინამიტის აფეთქებამ ზევით აისროლა მძიმე ქვა 160 ფტ/წმ (დაახლოებით 108
მილი/სთ) სიჩქარით (ფიგ. 3.18 ა). t წამის შემდეგ ის არის s  160t 16t 2 ფტ სიმაღლეზე.
ა) რა სიმაღლეს შეიძლება მიაღწიოს ქვამ?
ბ) რისი ტოლია ქვის სიჩქარე და სიჩქარის სიდიდე, როცა ის 256 ფტ სიმაღლეზეა დედამიწის
ზედაპირიდან ზევით ასვლისას? ქვევით მოძრაობისას?
გ) რისი ტოლია ქვის აჩქარება აფეთქების შემდეგ მისი ფრენის t მომენტში?
დ) როდის დაეცემა ქვა მიწაზე?
ა) ჩვენ მიერ შერჩეულ კოორდინატთა სისტემაში s ზომავს სიმაღლეს მიწის ზედაპირიდან
სხეულამდე. ასე რომ სიჩქარე დადებითია ქვევიდან ზევით სვლისას და უარყოფითია ქვევითა გზაზე.
იმ მომენტში, როცა ქვა უმაღლეს წერტილს აღწევს, მყისიერი სიჩქარე 0-ია. მაქსიმალური სიმაღლის
მოსაძებნად საკმარისია დავადგინოთ როდისაა v =0 და გამოვთვალოთ s დროის ამ მომენტისათვის.
ქვის გადაადგილების ნებისმიერი t მომენტისათვის მისი სიჩქარეა
ds d
v  (160t  16t 2 )  160  32t ფტ / წმ .
dt dt
სიჩქარე ნულის ტოლია, როცა
160  32t  0 ანუ t  5 წმ.
297
ქვის სიმაღლე მიწის ზედაპირიდან t  5 წმ-ზე არის
smax  s(5)  160  5  16  52  800  400  400 ფტ. (იხ. ფიგურა 3.18 b).
(a) ქვის მოძრაობა მაგალით 4-ში;
(b) s და v ფუნქციების გრაფიკები;
s უდიდესია, როცა v=ds/dt=0 .
s -ის გრაფიკი არ წარმოადგენს ქვის გზას,
ის აღწერს სიმაღლეს დროსთან
მიმართებაში. ამ გრაფიკის დახრილობა
ქვის სიჩქარეა, რომელიც წრფითაა
გამოსახული.
ბ) 256 ფტ სიმაღლეზე ქვის სიჩქარის მოსაძებნად ზევითა და ქვევითა გზებზე, პირველ რიგში
ვიპოვოთ t -ს ორი მნიშვნელობა რომლებისთვისაც
s  160t  16t 2  256.
განტოლება ასე გარდავქმნათ
16t 2  160t  256  0, 16(t 2  10t  16)  0
(t  2)(t  8)  0
t =2 წმ, t =8 წმ.
ქვა მიწის ზედაპირიდან 256 ფტ სიმაღლეზეა ასროლიდან 2 წმ , აგრეთვე 8 წმ-ს შემდეგ.
ქვის სიჩქარე დროის ამ მომენტებისათვის არის

v(2)  160  32  2  160  64  96 ფტ / წმ
v(8)  160  32  8  160  256  96 ფტ / წმ .
ამ ორივე მომენტისათვის, სიჩქარის სიდიდეა 96 ფტ / წმ. რადგან v(2)  0 , დროის t =2 წმ
მომენტისათვის ქვა ზევით მოძრაობს ( s იზრდება); ქვა ქვევით მოძრაობს ( s კლებულობს ) t =8 წმ-
ზე, რადგან v(8)  0 .
გ) ასროლიდან მოძრაობის მთელ პერიოდში ქვის აჩქარება მუდმივია

dv d
a  (160  32t )  32 ფტ / წმ2 .
dt dt
აჩქარება ყოველთვის ქვევითაა მიმართული. ზევით მოძრაობისას ის ამცირებს სიჩქარეს, ქვევით
მოძრაობისას კი ზრდის.
დ) ქვა მიწაზე ეცემა დადებითი t დროისათვის, რომლისთვისაც s =0. დავშალოთ მამრავლებად
განტოლება 160t 16t 2  0 . მიიღება 16t (10  t )  0 , რომლის ამონახსნებია t =0 და t =10. აფეთქება
მოხდა t =0 მომენტში და ქვა აისროლა ზევით. 10 წამის შემდეგ ის დაბრუნდა მიწაზე.
298
წარმოებულები ეკონომიკაში
ინჟინრები ტერმინებს "სიჩქარე" და "აჩქარება" იყენებენ მოძრაობის აღმწერი ფუნქციის

წარმოებულების აღსანიშნავად. ეკონომისტებსაც აქვთ თავიანთი ლექსიკონი ცვლილების სიჩქარისა
და წარმოებულისთვის და უწოდებენ მათ მარგინალიებს ( ზღვრულს). წარმოების ოპერაციებში,
პროდუქციის თვითღირებულება c( x) წარმოადგენს პროდუქციის ერთეულთა x რაოდენობის
ფუნქციას. ნაწარმის ზღვრული ღირებულება არის ღირებულების ცვლილების სიჩქარე წარმოების
დონის მიმართ, ანუ dc dx . ვთქვათ c( x) არის დოლარების რაოდენობა, რომელიც საჭიროა ერთი
კვირის განმავლობაში x ტონა ფოლადის წარმოებისათვის. თუ კვირაში დამზადდება x  h ტონა და
ღირებულებათა სხვაობა გაიყოფა h -ზე, მიღებული იქნება ყოველი დამატებითი ტონის
წარმოების საშუალო დანახარჯი:
c ( x  h)  c ( x ) საშუალო დანახარჯი ყოველ დამატებით


h h ტონა ფოლადის წარმოებაზე .
ამ შეფარდების ზღვარი როცა h  0 წარმოადგენს ნამეტი ფოლადის წარმოების ზღვრულ

(მარგინალურ) დანახარჯს კვირაში, როცა მიმდინარე კვირეული წარმოება x ტონაა (ფიგურა 3.19):
dc c ( x  h)  c ( x )
 lim  ზღვრული დანახარჯი ნაწარმზე .
dx h 0 h
ზოგჯერ ნაწარმზე ზღვრული დანახარჯი არამკაცრად განისაზღვრება როგორც ერთი დამატებითი
ერთეულის დამზადებაზე გაწეული ხარჯი:
 c c( x  1)  c( x)
 ,
x 1
რომელიც dc dx სიდიდის მიახლოებითი მნიშვნელობაა x -ზე. ეს მიახლოება მისაღებია, თუ c -ს
გრაფიკის დახრილობა სწრაფად არ იცვლება x -ის სიახლოვეს. მაშინ გაყოფილი სხვაობა ახლოს
იქნება თავის dc dx ზღვართან, რომელიც წარმოადგენს ამაღლებას მხებ წრფემდე, როცა  x  1
(ფიგურა 3.20). მიახლოება კარგ შედეგებს იძლევა როცა x -ის მნიშვნელობა დიდია.
თვითღირებ. დახრილობა=
y (დოლარი) ზღვრული თვითღირებ.
ფიგურა 3.19 პროდუქციის კვირეული

წარმოება: c( x) არის კვირაში x ტონის
წარმოების თვითღირებულება. დამატებითი h
ტონის წარმოების თვითღირებულებაა
c ( x  h)  c ( x )
პროდუქცია (ტონა/ კვირა)
299
ფიგურა 3.20 ზღვრული თვითღირებულება
dc / dx მიახლოებით  x  1 ერთეულით მეტი
ნაწარმის დამზადების ხარჯის ტოლია
ეკონომისტები ჯამური დანახარჯის ფუნქციას ხშირად
c( x)   x 3   x 2   x  
კუბური მრავალწევრის სახით წარმოადგენენ, სადაც  ფიქსირებული დანახარჯია, როგორიცაა

არენდის საფასური, გათბობა, მოწყობილობათა კაპიტალიზაცია და ადმინისტრაციული
დანახარჯები. სხვა შესაკრებები წარმოადგენენ ცვლად დანახარჯებს, როგორებიცაა ნედლეული,
გადასახადები და ხელფასები. ფიქსირებული გადასახადები დამოკიდებული არაა პროდუქციის
ოდენობაზე, მაშინ როდესაც ცვლადი დანახარჯები დამოკიდებულია ნაწარმის რაოდენობაზე.
როგორც წესი, კუბური მრავალწევრი ადექვატურია დანახარჯების აღწერისათვის რეალურური
სიდიდის ინტერვალზე.
მაგალითი 5. ვთქვათ, x რადიატორის დასამზადებლად საჭიროა

c( x)  x3  6 x2  15x
დოლარის დანახარჯი, როცა 8-დან 30-მდე რადიატორი დამზადებულია და x რადიატორის გაყიდვა

იძლევა
r ( x)  x3  3x 2  12 x
დოლარ შემოსავალს. თქვენი საამქრო ამ დროისათვის ამზადებს 10 რადიატორს დღეში.
დაახლოებით რამდენი იქნება დამატებითი დანახარჯი დღეში 1-ით მეტი რადიატორის
დასამზადებლად და სავარაუდოდ როგორი იქნება თქვენი შემოსავლის მატება დღეში 11
რადიატორის გაყიდვით ?
300
დღეში 1-ით მეტი რადიატორის დამზადების ხარჯი , როცა 10 რადიატორი უკვე დამზადებულია,
დაახლოებით არის c(10) :
d 3
c( x)  ( x  6 x2  15 x)  3x2  12 x  15
dx
c(10)  3  100  12  10  15  195 .
დამატებითი ხარჯი შეადგენს დაახლოებით 195 დოლარს. ზღვრული შემოსავალია
d 3
r ( x)  ( x  3x2  12 x)  3x2  6 x  12 .
dx
ზღვრული შემოსავლის ფუნქცია გვიფასებს 1 ზედმეტი ერთეულის გაყიდვით გამოწვეულ

შემოსავლის ზრდას. თუ თქვენ ამჟამად დღეში 10 რადიატორს ყიდით და გაყიდვებს გაზრდით 11
რადიატორამდე დღეში, უნდა მოელოდებოდეთ რომ თქვენი შემოსავალი გაიზრდება დაახლოებით
r (10)  3  100  6  10  12  252
დოლარით.
მაგალითი 6. წარმოდგენა რომ შეგვექმნას ზღვრული განაკვეთების ენაზე, განვიხილოთ

ზღვრული საგადასახადო განაკვეთები. თუ თქვენი ზღვრული განაკვეთი მოგების გადასახადზე არის
28%, თქვენი შემოსავალი კი 1000$-ით იზრდება, თქვენ უნდა მოელოდებოდეთ, რომ მოგიწევთ
დამატებითი 280 დოლარის გადახდა. ეს არ ნიშნავს რომ თქვენ იხდით მთელი თქვენი შემოსავლის
28%-ს გადასახადებში. უბრალოდ ეს ნიშნავს რომ თქვენი შემოსავლების I დონეზე გადასახადების
ზრდის ტემპი T , შემოსავალ I -ს მიმართ არის dT dI  0, 28 . თქვენ გადაიხდით 0,28$-ს ყოველ
დამატებით დოლარზე, რომელსაც გამოიმუშავებთ. რა თქმა უნდა, თუ თქვენ გაცილებით მეტს
გამოიმუშავებთ, თქვენი ზღვრული გადასახადის განაკვეთი გაიზრდება.
მგრძნობელობა ცვლილების მიმართ
როცა x -ის მცირე ცვლილება იწვევს f ( x) ფუნქციის მნიშვნელობის დიდ ცვლილებას, ამბობენ
რომ ფუნქცია სენსიტურია (მგრძნობიარეა) x -ის ცვლილების მიმართ. სენსიტურობის საზომს f ( x )
წარმოებული წარმოადგენს.
მაგალითი 7. გენეტიკური მონაცემები და მგრძნობელობა ცვლილებებზე.
ავსტრიელმა ბერმა გრეგორი იოჰან მენდელმა (1822-1884) , რომელიც აწარმოებდა ცდებს ბარდას
სხვადასხვა ჯიშების შეჯვარებაზე, მოახდინა ჰიბრიდიზაციის პირველი სამეცნიერო ახსნა.
მისმა ჩანაწერებმა აჩვენა, რომ თუ p ( რიცხვი 0-სა და 1-ს შორის) შეესაბამება ბარდას
მარცვლების ზედაპირის სიგლუვით (დომინანტი) განსაზღვრულ გენის სიხშირეს , ხოლო (1- p ) არის
გენის სიხშირე ზედაპირის არაგლუვობაზე, მაშინ მომდევნო თაობაში სიგლუვის წილი იქნება
y  2 p(1  p)  p2  2 p  p2 .
ფიგურა 3.21a-ზე y -ის გრაფიკი p -სთან მიმართებაში უჩვენებს რომ y -ის სიდიდე მცირე p -
ების მიმართ უფრო მგრძნობიარეა, ვიდრე დიდების მიმართ.
301
მართლაც ეს ფაქტი დასტურდება ფიგურა 3.21 b-ზე მოყვანილი წარმოებულის გრაფიკიდან,
რომელიც გვიჩვენებს რომ dy dp ახლოსაა 2-თან, როცა p ახლოსაა 0-თან და ახლოსაა 0-თან,
როცა p ახლოსაა 1-თან. აქედან გენეტიკისთვის გამომდინარეობს რომ კიდევ რამდენიმე გლუვი
გენის შემოტანა პოპულაციაში, რომელშიც დანაოჭებულ ზედაპირიან მარცვლები ბევრია , უფრო
დიდი გავლენა ექნება მომდევნო თაობებისთვის, ვიდრე პოპულაციაში, რომელშიც
გლუვზედაპირიანთა წილი ჭარბობს.
ფიგურა 3.21 (a) y  2 p  p 2 -ს გრაფიკი, რომელიც გვიჩვენებს გლუვ ზედაპირიანი მარცვლების

პროპორციას მომდევნო თაობაში. (b) dy dp -ს გრაფიკი (მაგალითი 7).
საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრაობა.
1--6 სავარჯიშოებში მოცემულია საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის მდებარეობა

s  f (t ) , სადაც s მოცემულია მეტრებში და t - წამებში.
(ა) იპოვეთ სხეულის გადაადგილების სიდიდე და საშუალო სიჩქარე დროის მოცემულ შუალედში.
(ბ) იპოვეთ სხეულის სიჩქარის სიდიდე და აჩქარება ინტერვალის ბოლო წერტილებზე.
(გ) იცვლის თუ არა წერტილი მოძრაობის მიმართულებას და თუ იცვლის, როდის?
1. s  t 2  3t  2, 0t 2 2. s  6t  t 2 , 0t 6
3. s  t 3  3t 2  3t , 0t 3 4. s   t 4 4   t 3  t 2 , 0t 3
25 5 25
5. s   , 1 t  5 6. s  , 4t 0
t2 t t 5
7. მატერიალური წერტილის გადაადგილება. s -ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის მდებარეობა

დროის t მომენტში არის s  t 3  6t 2  9t .
302
(ა) იპოვეთ სხეულის აჩქარება იმ მომენტში, როცა სიჩქარე ნულია.
(ბ) იპოვეთ სხეულის სიჩქარის სიდიდე იმ მომენტში, როცა აჩქარება ნულია.
(გ) იპოვეთ სხეულის მიერ გავლილი მანძილი t  0 -დან t  2 მომენტამდე.
8. მატერიალური წერტილის გადაადგილება. t  0 მომენტში ჰორიზონტალური ღერძის გასწვრივ

მოძრავი წერტილის სიჩქარე არის v  t  4t  3.
2
ა) გამოთვალეთ სხეულის აჩქარება იმ მომენტებში, როცა მისი სიჩქარე ნულის ტოლია.
ბ) როდის მოძრაობს სხეული წინ ? უკან?
გ) როდისაა სხეულის სიჩქარე ზრდადი? კლებადი?
თავისუფალი ვარდნა
9. თავისუფალი ვარდნა მარსზე და იუპიტერზე. თავისუფალი ვარდნა მარსის და იუპიტერის

ზედაპირებთან გამოისახება შესაბამისად s  1,86t და s  11, 44t ფორმულით ( s მეტრი, t წამი) . რა
2 2
დრო დასჭირდება უძრავი მდგომარეობიდან თავისუფლად ვარდნილ ქვას 27,8 მ/წმ

(100კმ/სთ)სიჩქარის მისაღწევად მარსზე? იუპიტერზე?
10. ბალისტიკური მოძრაობა მთვარეზე. მთვარის ზედაპირიდან ვერტიკალურად ზევით 24 მ/წმ

(86კმ/სთ) სიჩქარით ასროლილი ქვა, s  24t  0,8t სიმაღლეს აღწევს
2
t წამში.
ა) გამოთვალეთ ქვის სიჩქარე და აჩქარება დროის ამ t მომენტში (ამ შემთხვევაში აჩქარება, მთვარის
გრავიტაციის აჩქარებაა).
ბ) რა დრო დასჭირდება ამ ქვას მაქსიმალური სიმაღლის მისაღწევად?
გ) რა სიმაღლეს მიაღწევს ეს ქვა?
დ) რა დრო დასჭირდება ამ ქვას მაქსიმალური სიმაღლის ნახევრის მისაღწევად?
ე) რამდენად ხანგრძლივად იქნება ეს ქვა მთვარის ზედაპირის გარეთ?
11. g-ს გამოთვლა მცირე ზომის უჰაერო პლანეტაზე. მცირე ზომის უჰაერო პლანეტაზე, მკვლევარებმა
ზამბარიანი სასროლით ვერტიკალურად ზევით ატყორცნეს ბურთულა 15მ/წმ საწყისი სიჩქარით.
რადგან პლანეტის გრავიტაციის აჩქარება g s მ/წმ2-ია, მკვლევარები ელოდებოდნენ, რომ
 2  g t მეტრის სიმაღლეს ბურთი მიაღწევდა

s  15t  1 s
2
t წმ-ის შემდეგ. გატყორცნილმა ბურთმა
მაქსიმალურ სიმაღლეს მიაღწია20 წმ-ის შემდეგ. რისი ტოლია g s ?
12. ტყვიის სიჩქარე. მთვარის ზედაპირიდან ვერტიკალურად ზევით გასროლილი 45 კალიბრიანი

ტყვია მიაღწევდა s  832t  2, 6t ფუტს
2
t წმ-ის შემდეგ. იგივე ტყვია დედამიწის ზედაპირიდან
ვერტიკალურად ზემოთ გასროლის შემთხვევაში, თუ ჰაერის წინააღმდეგობას არ გავითვალისწინებთ,
t წმ-ის შემდეგ მიაღწევდა s  832t  16t 2 ფუტს. რა დროის განმავლობაში იქნებოდა ტყვია
303
ზედაპირიდან მოშორებული ორივე შემთხვევაში? რა სიმაღლეებს მიაღწევდა ტყვია ორივე
შემთხვევაში?
13. თავისუფალი ვარდნა პიზას კოშკიდან. პიზის კოშკის სიმაღლეა 179 ფუტი (მიახლოებით 55მ.). თუ
ამ კოშკიდან გალილეი უძრავი მდგომარეობიდან ჩამოაგდებდა ბურთს, მაშინ t წმ-ის შემდეგ ბურთი
ზედაპირიდან s  179  16t ფუტის სიმაღლეზე იქნებოდა.
2
ა) რა იქნებოდა ბურთის სიჩქარე, სიჩქარის სიდიდე და აჩქარება დროის t მომენტში?
ბ) რა დროის შემდეგ დაეცემა ბურთი დედამიწის ზედაპირზე?
გ) რა სიჩქარე ექნებოდა ბურთს ზედაპირზე დავარდნის მომენტში?
14. გალილეის თავისუფალი ვარდნის ფორმულა. თავისუფლად ვარდნილი სხეულის სიჩქარის

ფორმულის მისაღებად გალილეი იყენებდა სხვადასხვა კუთხით დახრილ სიბრტყეზე უძრავი
მდგომარეობიდან დაგორებული ბურთის მოძრაობის სიჩქარეზე დაკვირვებას. გალილეო თანდათან
ზრდიდა სიბრტყის დახრის კუთხეს და მიღებული შედეგების მიხედვით ცდილობდა დაედგინა, თუ
როგორი იქნებოდა ვარდნილი სხეულის მოძრაობის კანონი, როცა სიბრტყე ვერტიკალურ
მდგომარეობას მიიღებდა. ქვემოთ მოყვანილი ნახაზის (a) ნაწილი კარგად გვიჩვენებს
ზემოდთქმულის არსს. გალილეიმ აღმოაჩინა, რომ სიბრტყის დახრის კუთხის სხვადასხვა
მნიშვნელობებისათვის, ბურთის სიჩქარე t წმ მომენტში იყო v  k  t -ს ტოლი. მუდმივი k -ს სიდიდე
დამოკიდებული აღმოჩნდა სიბრტყის დახრის კუთხეზე. ნახაზის (b) ნაწილი ყოველივე ზემოთქმულს
თანამედროვე აღნიშვნებით გვიხსნის და გვეუბნება: გალილეიმ ექსპერიმენტების შედეგად დაადგინა,
რომ მოცემული  კუთხისთვის სიბრტყეზე დაგორებული ბურთის სიჩქარე t წმ-ის შემდეგ იყო
v  9.8  sin    t m
wm
ა. რა ტოლობით გამოისახება თავისუფალი ვარდნის დროს ბურთულის სიჩქარე?
ბ. ნახაზის (a) ნაწილში ნაჩვენებ ექსპერიმენტს თუ თქვენ თვითონ ჩაატარებთ, ექსპერიმენტის

შედეგად აჩქარების როგორი მუდმივი სიდიდე დაფიქსირდება დედამიწის ზედაპირის სიახლოვეს?
მოძრაობის გამოკვლევა გრაფიკულად
304
15. თანმხლებ ფიგურაზე ნაჩვენებია საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის v  ds dt
სიჩქარის გრაფიკი.
(ა) როდის იცვლის სხეული მოძრაობის მიმართულებას?

(ბ) დაახლოებით როდის მოძრაობს სხეული მუდმივი სიჩქარის სიდიდით?
(გ) დახაზეთ სხეულის სიჩქარის სიდიდის გრაფიკი 0  t  10 შუალედზე.
(დ) დახაზეთ აჩქარების გრაფიკი, სადაც განსაზღვრულია.
16. თანმხლები ფიგურის (a) ნაწილი აღწერს P წერტილი მოძრაობას რიცხვით ღერძზე. ფიგურის (b)
ნაწილი გვიჩვენებს P -ს მდებარეობას, როგორც t დროის ფუნქციას.
ა. როდის მოძრაობს P წერტილი მარცხნივ? მარჯვნივ? და როდის არის გაჩერებული?
ბ. ააგეთ წერტილის სიჩქარის და სიჩქარის სიდიდის გრაფიკები მათი განსაზღვრის ინტერვალში.
17. რაკეტის გაშვება. რაკეტის მოდელის გაშვების შემდეგ, მასში არსებული საწვავი რამოდენიმე წამის
განმავლობაში იწვება და ახდენს რაკეტის აჩქარებას მიმართულებით დედამიწის ზედაპირიდან
ზევით. საწვავის მთლიანად დაწვის შემდეგ, რაკეტა ინერციით აგრძელებს მოძრაობას მცირე დროის
მანძილზე და შემდეგ იწყებს ვარდნას. ვარდნის დაწყებიდან ძალიან მალე, მცირე მუხტის მქონე
305
ასაფეთქებელი ნივთიერება ხსნის პარაშუტს და რაკეტა იწყებს დედამიწის ზედაპირისკენ დაშვებას.
პარაშუტი ანელებს რაკეტის ვარდნის სიჩქარეს და იცავს რაკეტას დამსხვრევისაგან.
სიჩქარე (ფტ/წმ)
მოყვანილ ფიგურაზე რაკეტის ფრენის სიჩქარის
მონაცემებია წარმოდგენილი. გამოიყენეთ ეს
მონაცემები და უპასუხეთ შემდეგ კითხვებს:
ა) რისი ტოლი იყო რაკეტის აღმასვლის სიჩქარე

ძრავის გამორთვის მომენტში?
ბ) რამდენი წამის განმავლობაში იწვოდა საწვავი?
გ) როდის მიაღწია რაკეტამ მაქსიმალურ
სიმაღლეს? რა იყო მაშინ მისი სიჩქარე?
დრო გაშვების შემდეგ (წმ)
დ) როდის გაიხსნა პარაშუტი? რა სისწრაფით ვარდებოდა რაკეტა ამ მომენტში?

ე) პარაშუტის გახსნამდე დროის რა მანძილზე ვარდებოდა რაკეტა?
ვ) რაკეტის აჩქარება როდის იყო ყველაზე დიდი?
ზ) როდის იყო რაკეტის აჩქარება მუდმივი? რისი ტოლი იყო აჩქარების მიახლოებითი მნიშვნელობა
დროის ამ ინტერვალში?
18. თანმხლებ ფიგურაზე ნაჩვენებიაჰორიზონტალურ საკოორდინატო წრფეზე მოძრავი წერტილის

v  f  t  სიჩქარე.
ა) როდის მოძრაობს წერტილი წინ? უკან? როდის იზრდება და მცირდება მისი სიჩქარეები?
ბ) როდისაა წერტილის აჩქარება დადებითი? უარყოფითი? ნულის ტოლი?
გ) როდის მოძრაობს წერტილი უდიდესი სიჩქარით?
დ) დროის რომელი მონაკვეთში არის წერტილი უფრო დიდი ხნით უძრავ მდგომარეობაში, გარდა
მისი უძრაობის მყისი მნიშვნელობისა.
306
19. ორი ვარდნილი ბურთულა
ზესწრაფი იმპულსური ფოტოგრაფირებით

შესრულებული სურათი გვიჩვენებს უძრავი
მდგომარეობიდან ვარდბნილი ორი ბურთულის
მოძრაობას. ვერტიკალური საზომი ხაზები
მარკირებულია სანტიმეტრებში. გამოიყენეთ
2
თავისუფალი ვარდნის განტოლება s=490t
( s მოცემულია სანტიმეტრებში, t წმ-ში) და უპასუხეთ
შემდეგ კითხვებს:
ა) რა დრო დასჭირდათ ბურთულებს პირველი160 სმ-ის

ვარდნისათვის? რამდენი იყო მათი საშუალო სიჩქარე ამ
პერიოდის მანძილზე?
ბ) რა სიჩქარით ვარდებოდა ბურთულები, როცა მათ

160 სმ–ის აღმნიშვნელ ნიშნულს მიაღწიეს? რამდენი
იყო მათი აჩქარება ამ მომენტში?
გ) დაახლოებით რამდენი იყო ფოტოგადაღების

სიჩქარე? (გადაღების რაოდენობა ერთ წამში).
20. ავტომზიდის გადაადგილება. გრაფიკი

გვიჩვენებს გზატკეცილზე ავტომზიდის s
მდგომარეობას. ავტომზიდი მოძრაობას
იწყებს t=0 მომენტში და ბრუნდება 15სთ-ის
s (კმ)
მერე, ანუ, როცა t=15.

ა) გამოიყენეთ სექცია 3.2-ის მაგალითში 3-ში
აღწერილი მეთოდიკა და ააგეთ ავტომზიდის
v  ds dt , 0  t  15 ვექტორული სიჩქარის
გრაფიკი . შემდეგ მიღებული გრაფიკის
დახმარებით გაიმეორეთ იგივე პროცესი და
ააგეთ ავტომზიდის dv dt აჩქარების გრაფიკი.
2
ბ) ვთქვათ, s=15t  t . ააგეთ ds dt და d 2s dt
2 3
გრაფიკები და შეადარეთ (ა) ნაწილში მიღებულ

გრაფიკებს.
დახარჯული დრო (სთ)
307
21. მოყვანილი ნახაზი გვიჩვენებს
საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრავი
სხეულის s მდებარეობის, v  ds dt
2
სიჩქარის და a  d 2s dt აჩქარების
გრაფიკებს, როგორც დროის ფუნქციებს.
რომელი რომლის გრაფიკია? თქვენი
22. ქვემოთ მოყვანილი ნახაზი

გვიჩვენებს საკოორდინატო წრფის
გასწვრივ მოძრავი სხეულის პოზიციის,
სიჩქარის და აჩქარების გრაფიკებს,
როგორც t დროის ფუნქციებს. რომელი
რომლის გრაფიკია? თქვენი პასუხები
ეკონომიკა
23. ზღვრული თვითღირებულება. დავუშვათ, რომ x რაოდენობის სარეცხი მანქანების წარმოებისთვის

საჭირო დანახარჯია c  x  =2000+100x  0,1x დოლარი.
2
ა) გაიგეთ პირველი 100 სარეცხი მანქანის წარმოებისას, ერთ მანქანის საშუალო თვითღირებულება.
ბ) გაიგეთ 100 სარეცხი მანქანის წარმოების ზღვრული თვითღირებულება.
გ) პირდაპირი ანგარიშით დაადგინეთ კიდევ ერთი სარეცხი მანქანის (101-ე) წარმოებისათვის საჭირო
დანახარჯი და მისი გამოყენებით აჩვენეთ, რომ 100 სარეცხი მანქანის წარმოებისათვის საჭირო
ზღვრული დანახარჯი დაახლოებით იმ თანხის ტოლია, რაც საჭიროა 100 მანქანის წარმოების შემდეგ
კიდევ ერთი დამატებითი მანქანის გამოსაშვებად.
308
24. ზღვრული შემოსავალი. დავუშვათ, რომ x რაოდენობის სარეცხი მანქანის გაყიდვით მიღებული
 1
შემოსავალი დოლარებში არის r  x  =20000 1   .
 x
ა) გაიგეთ ზღვრული შემოსავალი 100 სარეცხი მანქანის წარმოების შემდეგ.
ბ) გამოიყენეთ r ( x) ფუნქცია, რომ შეაფასოთ შემოსავლის ზრდა. თუ კვირაში 100 სარეცხი მანქანის
ნაცვლად 101 სარცხი მანქანა დამზადდება.
გ) მოძებნეთ r ( x) -ის ზღვარი, როცა x   . რა შეფასებას მისცემთ მიღებულ შედეგს?
წარმოებულის სხვადასხვა გამოყენება
25. ბაქტერიების პოპულაცია. როდესაც სადეზინფექციო ნივთიერება ჩაამატეს ბაქტერიების

გამოსაზრდელ მკვებავ ბულიონში, ბაქტერიების რაოდენობის ზრდა გრძელდებოდა გარკვეული
დროის მანძილზე, მაგრამ შემდგომში ბაქტერიების რაოდენობის ზრდა შეჩერდა და პირიქით, დაიწყო
შემცირება. ბაქტერიების რაოდენობა დროის t მომენტისათვის (საათებში) იყო b=106  104 t  103 t 2 .
გაიგეთ სიჩქარის სიდიდე როცა:
ა) t =0 სთ. ბ) t =5 სთ. გ) t =10 სთ.
26. სითხის გადინება ავზიდან. ავზიდან წყლის გადინების დაწყებიდან t წუთის შემდეგ, მასში
Q  t  =200  30  t  გალონის ტოლია. რა სიჩქარით გამოედინება
2
დარჩენილი წყლის რაოდენობა
ავზიდან წყალი 10 წთ-ის გასვლის შემდეგ? რა საშუალო სიჩქარით გამოედინება წყალი ავზიდან
პირველი 10 წთ-ის მანძილზე?
T 27. სითხის გადინება ავზიდან. სითხის საცავი ავზის ძირში არსებული სარქველის გახსნის შემდეფგ,
ავზი 12 სთ-ში იცლება. ავზში სითხის დონე, სარქველის გახსნიდან t საათის შემდეგ მოცემულია
2
 t 
ფორმულით: y =6 1   m .
 12 
ა) მოძებნეთ ავზიდან სითხის გადინების dy dt სიჩქარის სიდიდე t მომენტისათვის.
ბ) როდისაა ავზში სითხის დონის დაცემა ყველაზე სწრაფი? ყველაზე ნელი? დროის ამ მომენტებში რა
სიდიდისაა dy dt ?
გ) ერთად ააგეთ y -ისა და dy dt -ს გრაფიკები და იმსჯელეთ y -ის დამოკიდებულებაზე dy dt -ს

ნიშანზე და სიდიდეზე.
4 3
28. აეროსტატის გაბერვა. სფერული ბურთის v=  r მოცულობა იცვლება r რადიუსის ცვლილებით.
3
ა) რა სიჩქარით (ფტ3/ფტ) იცვლება სფეროს მოცულობა რადიუსთან მიმართებაში, როცა r =2 ფტ ?
ბ) დაახლოებით რამდენად იზრდება სფეროს მოცულობა, როცა რადიუსი იცვლება 2-დან 2,2 ფტ-მდე?
309
29. თვითმფრინავის აფრენა. დავუშვათ, რომ ასაფრენ ბილიკზე თვითმფრინავის ასაფრენად საჭირო
გასარბენი მანძილი მოცემულია D  (10 9) t ფორმულით, სადაც D , იზომება მეტრებში გარბენის
2
დაწყების წერტილიდან და t ითვლება წამებში მუხრუჭების განთავისუფლების მომენტიდან.

თვითმფრინავი ასაფრენ ბილიკს წყდება, როცა მისი სიჩქარე 200კმ./სთ-ს აღწევს. რა დრო დასჭირდება
თვითმფრინავს, რომ მოწყდეს ასაფრენი ზოლის ზედაპირს და რა მანძილს გაირბენს ის ამ დროში.
30. ვულკანური ლავა. 1959 წლის ნოემბერში, ჰავაის კუნძულზე ვულკანის ამოფრქვევის ერთ-ერთ
მომენტში ლავა ჰაერში ამ ვულკანისათვის რეკორდულ 1900 ფუტის სიმაღლეზე ამოიტყორცნა. რისი
ტოლი იყო ამოფრქვევის სიჩქარე კრატერის ძირში? გამოსახეთ სიჩქარე, როგირც მ/წმ-ში, ასევე კმ/სთ-
ში. (მინიშნება: თუ ლავას ერთი ფრაგმენტის საწყისი სიჩქარე არის v 0 , მისი სიმაღლე t წამის შემდეგ
იქნება s=  v t 16t  . დაიწყეთ დროის იმ მომენტის მოძებნით, როცა
0
2
ds dt=0, ჰაერის წინაღობა არ
გაითვალისწინოთ).
მოძრაობის ანალიზი გრაფიკების საშუალებით
T 31-34 სავარჯიშოებში მოცემულია s ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის მდებარეობის s  f  t 
დროითი ფუნქციები. ააგეთ s  f  t  გრაფიკი და მასთან ერთად სიჩქარის ფუნქციის
v  t   ds dt  f   t  და აჩქარების ფუნქციის a  t  = d 2s dt 2  f   t  გრაფიკები. იმსჯელეთ v -ს და

a -ს ნიშნებისა და სიდიდეების მიმართ სხეულის მოძრაობის დამოკიდებულებაზე და უპასუხეთ
შემდეგ კითხვებს:
ა) დროის რა მომენტშია სხეული მყისიერად უძრავ მდგომარეობაში?
ბ) როდის მოძრაობს სხეული მარცხნივ (ქვემოთ), ან მარჯვნივ (ზემოთ)?
გ) როდის იცვლის სხეული მოძრაობის მიმართულებას?
დ) როდის მოძრაობს სხეული აჩქარებულად? და შენელებულად?
ე) როდისაა სხეულის მოძრაობის სიჩქარე უდიდესი? უმცირესი?
ვ) დროის რა მომენტშია სხეული ყველაზე შორს ათვლის სათავიდან?
31. s  200t  16t , 0  t  12,5 (მძიმე სხეული, რომელიც გასროლილია დედამიწის ზედაპირის
2
ზედაპირიდან ვერტიკალურად ზემოთ - 200 ფტ/წმ-ის სიჩქარით).
32. s  t  3t  2, 0t 5 33. s  t  6t  7t , 0t 4

2 3 2
34. s  4  7t  6t  t , 0t 4
2 3
310
ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები
3.5
ბუნების მრავალი მოვლენა მიახლოებით პერიოდულია (ელექტრომაგნიტური ველი, გულის რიტმები,

წყლის მიქცევა-მოქცევა, ამინდი). სინუსის და კოსინუსის წარმოებულები მნიშვნელოვანია
პერიოდული ცვლილებების აღწერისას. ამ სექციაში ნაჩვენები იქნება როგორ გავაწარმოოთ ექვსი
ძირითადი ტრიგონომეტრიული ფუნქცია.
სინუს ფუნქციის წარმოებული
f ( x)  sin x ფუნქციის წარმოებულის გამოსათვლელად, როცა x რადიანებშია გაზომილი, ჩვენ

დაგვჭირდება მაგალითი 5a - ს ზღვარი და თეორემა 7 სექცია 2.4-დან, ორი არგუმენტის ჯამის სინუსის
ფორმულასთან ერთად:
sin( x  h)  sin x cos h  cos x sin h .
თუ f ( x)  sin x , მაშინ
f ( x  h)  f ( x ) sin( x  h)  sin( x)
f ( x)  lim  lim 
h 0 h h 0 h
(sin x cos h  cos x sin h)  sin x sin x(cos h  1)  cos x sin h
 lim  lim 
h 0 h h 0 h
 cos h  1   sin h 
 lim  sin x    lim  cos x  
h 0
 h  h 0  h 
cos h  1 sin h
 sin x  lim  cos x  lim 
h 0 h h  0 h
 sin x  0  cos x 1  cos x .
სინუს ფუნქციის წარმოებული არის კოსინუს ფუნქცია
d
(sin x)  cos x
dx
მაგალითი 1. ვიპოვოთ სინუს ფუნქციის შემცველი სხვაობის, ნამრავლის და განაყოფის

წარმოებულები.
(a ) y  x 2  sin x : y  2 x  (sin x)  2 x  cos x
311
(b) y  e x sin x : y  e x  (sin x)  (e x )  sin x  e x cos x  e x sin x
sin x x  (sin x)  sin x  ( x) x cos x  sin x

(c ) y : y   .
x x2 x2
კოსინუს ფუნქციის წარმოებული
გავიხსენოთ ფორმულა
cos( x  h)  cos x cos h  sin x sin h
და გამოვთვალოთ გაყოფილი სხვაობის ზღვარი:
d cos( x  h)  cos x
(cos x)  lim  წარმოებულის განსაზღვრება
dx h 0 h
(cos x cos h  sin x sin h)  cos x

 lim  ჯამის კოსინუსის იგივეობა
h 0 h
cos x(cos h  1)  sin x sin h  cos h  1   sin h 

 lim  lim  cos x    lim  sin x  
h 0 h h 0
 h  h 0
 h 
cos h  1 sin h
 cos x  lim  sin x  lim 
h 0 h h 0 h
 cos x  0  sin x 1   sin x მაგ. 5a და სექცია 2.4-ის

თეორემა 7
კოსინუს ფუნქციის წარმოებული
d
(cos x)   sin x
dx
ფიგურა 3.22 y   sin x მრუდი,

როგორც y  cos x მრუდის მხებების
დახრილობათა გრაფიკი
312
მაგალითი 2. ვიპოვოთ კოსინუს ფუნქციის სხვა ფუნქციებთან კომბინაციის წარმოებულები
(a ) y  5e x  cos x :
dy d d
 (5e x )  (cos x)  ჯამის წარმოებული
dx dx dx
 5e x  sin x .
(b) y  sin x cos x :
d d d
(sin x cos x)  sin x (cos x)  cos x (sin x)  ნამრავლის წარმოებული
dx dx dx
  sin 2 x  cos 2 x .
cos x
(c ) y :
1  sin x
dy (1  sin x)  (cos x)  cos x  (1  sin x)

  შეფარდების წარმოებული
dx (1  sin x) 2
(1  sin x)  ( sin x)  cos x  (0  cos x)

 
(1  sin x) 2
1  sin x
  sin 2 x  cos 2 x  1
(1  sin x) 2
1
 .
1  sin x
მარტივი ჰარმონიული რხევა
ზამბარის ბოლოზე გამობმული ტვირთის ზევით-ქვევით მოძრაობა წარმოადგენს მარტივი

ჰარმონიული რხევის მაგალითს. ასეთი მოძრაობა პერიოდულია და უსასრულოდ შეიძლება
გრძელდებოდეს, ამიტომ ჩვენ მას წარმოვადგენთ ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გამოყენებით.
მომდევნო მაგალითი აღწერს შემთხვევას, როცა არაა მოძრაობის შემაფერხებელი წინააღმდეგობის
ძალები (მაგ. ხახუნი).
მაგალითი 3. ზამბარის ბოლოზე მიამაგრეს ტვირთი და დაჭიმეს ზამბარა მისი მშვიდი

მდგომარეობიდან 5 ერთეულით ქვევით. t  0 მომენტიდან ის იწყებს რხევას ზევით-ქვევით
(ფიგურა 3.23). ტვირთის მდებარეობა დროის ნებისმიერ t მომენტში განისაზღვრება ტოლობით
s  5cos t .
313
განსაზღვრეთ მოძრაობის სიჩქარე და აჩქარება t მომენტისათვის.
მშვიდი
პოზიცია
პოზიცია
t  0 -ზე

ვერტიკალურ ზამბარაზე ჩამოკიდებული ტვირთის მდებარეობის და სიჩქარის
ტვირთი იწყებს ზევით-ქვევით რხევას გრაფიკები მაგალით 3-ში
ამოხსნა. გვაქვს
პოზიცია: s  5cos t
ds d
სიჩქარე: v   (5cos t )  5sin t
dt dt
dv d
აჩქარება: a   (5sin t )  5cos t .
dt dt
მივაქციოთ ყურადღება, რამდენი რამის სწავლა შეიძლება ამ განტოლებებიდან:
1. დროითა განმავლობაში ტვირთი გადაადგილდება s ღერძზე ქვევით და ზევით s  5 და s = 5-ს

შორის. გადაადგილების ამპლიტუდაა 5. პერიოდია 2 , კოსინუს ფუნქციის პერიოდი.
2. სიჩქარე v  5sin t თავის უდიდეს სიდიდეს 5-ს აღწევს, როცა cos t  0 , როგორც ეს ფიგურა 3.24-
ზეა ნაჩვენები. ამრიგად, ტვირთის სიჩქარის სიდიდე | v | 5 | sin t | უდიდესია როცა cos t  0 , ანუ
როცა s  0 (სიმშვიდის პოზიცია). ტვირთის სიჩქარე ნულის ტოლია, თუ sin t  0 . ეს ხდება როცა
s  5cos t  5 , ანუ გადგილების ინტერვალის ბოლოებზე.
3. აჩქარების სიდიდე ყოველთვის პოზიციის სიდიდის საპირისპიროა. როცა ტვირთი სიმშვიდის

პოზიციის ზევითაა, სიმძიმის ძალა მას ქვევით ეწევა; ხოლო თუ ტვირთი ქვევითაა, ზამბარის
დაჭიმულობის ძალა მას ზევით ეწევა.
4. აჩქარება a  5cos t ნულის ტოლია მხოლოდ სიმშვიდის პოზიციაში, როცა cos t  0 და

მიზიდულობის დაზამბარის დაჭიმულობის ძალები ერთმანეთს აბალანსებს. როცა ტვირთი სხვა
314
პოზიციაშია, ეს ორი ძალა არატოლია და აჩქარება განსხვავდება 0-საგან. აჩქარების სიდიდე უდიდესია
სიმშვიდის პოზიციიდან უდიდესი დაშორებისას, სადაც cos t  1 .
მაგალითი 4. მაგალით 3-ში განხილულ მარტივ ჰარმონიულ რხევასთან მიმართებაში ბიძგი არის
da d
j  (5cos t )  5sin t .
dt dt
მას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს როცა sin t  1 , არა უკიდურესი გადაადგილებისას, არამედ
სიმშვიდის პოზიციაში, როცა აჩქარება იცვლის მიმართულებას და ნიშანს.
სხვა ძირითად ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები
რადგან sin x და cos x წარმოებადი ფუნქციებია, ამიტომ წარმოებადია მათთან დაკავშირებული

sin x cos x 1 1
tan x  , cot x  , sec x  , csc x 
cos x sin x cos x sin x
არგუმენტის იმ მნიშვნელობებისთვის, რომლებშიც განსაზღვრულნი არიან.
განაყოფის წესით გამოთვლილი მათი წარმოებულები ცხრილშია მოყვანილი. შევნიშნოთ მინუს

ნიშანი კოფუნქციის წარმოებულის ფორმულაში.
სხვა ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები

d d
(tan x)  sec 2 x (cot x)   csc 2 x
dx dx
d d
(sec x)  sec x tan x (csc x)   csc x cot x
dx dx
ტიპური გამოთვლების საჩვენებლად დავამტკიცოთ ამ ფორმულებიდან ერთ-ერთი. დანარჩენი

გაწარმოებები სავარჯიშო 60-სთვისაა დატოვებული.
მაგალითი 5. ვიპოვოთ d (tan x) dx .
ამოხსნა. გამოვიყენოთ განაყოფის გაწარმოების წესი:
d d  sin x  cos x(sin x)  sin x(cos x) cos x cos x  sin x(  sin x)
(tan x)     =
dx dx  cos x  cos 2 x cos 2 x
cos2 x  sin 2 x 1
 2
 2
 sec2 x .
cos x cos x
315
მაგალითი 6. ვიპოვოთ y  , თუ y  sec x .
ამოხსნა. მეორე წარმოებულის მოსაძებნად ვიყენებთ ტრიგონომეტრიულ გაწარმოებათა

კომბინაციებს.
y  sec x
y  sec x tan x სეკანსის წარმოებულის ფორმულით
d
y  (sec x tan x) 
dx
d d
 sec x (tan x)  tan x (sec x)  ნამრავლის გაწარმოების წესი
dx dx
 sec x (sec 2 x)  tan x(sec x tan x)  გაწარმოების წესები
 sec3 x  sec x tan 2 x .
ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებადობა მათი განსაზღვრის არეებში იძლევა ამ არეების

ყოველ წერტილში უწყვეტობის კიდევ ერთ დამტკიცებას (სექცია 3.2-ის თეორემა 1). ასე რომ ჩვენ
შეგვიძლია ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა ალგებრული კომბინაციების და კომპოზიციათა ზღვრების
გამოთვლა პირდაპირი ჩასმით.
მაგალითი 7. ჩვენ შეგვიძლია პირდაპირი ჩასმით გამოვთვალოთ ზღვარი, თუ

დავრწმუნდებით, რომ არ მიიღება ნულზე გაყოფა, რაც ალგებრულად არაა განსაზღვრული.
2  sec x 2  sec 0 2 1 3
lim     3.
x 0 cos(  tan x ) cos(  tan 0) cos(  0) 1
1--18 სავარჯიშოებში იპოვეთ dy dx .
3
1. y  10 x  3cos x 2. y   5sin x 3. y  x 2 cos x
x
1
4. y  x sec x  3 5. y  csc x  4 x  7 6. y  x 2 cot x 
x2
7. f ( x )  sin x tan x 8. g ( x)  csc x cot x 9. y  (sec x  tan x)(sec x  tan x)
cot x cos x
10. y  (sin x  cos x) sec x 11. y  12. y 
1  cot x 1  sin x
316
4 1 cos x x
13. y   14. y  
cos x tan x x cos x
15. y  x 2 sin x  2 x cos x  2sin x 16. y  x 2 cos x  2 x sin x  2 cos x
17. f ( x)  x sin x cos x 18. g ( x)  (2  x) tan 2 x

3
19--22 სავარჯიშოებში იპოვეთ ds dt .
t 1  csc t sin t
19. s  tan t  e 20. s  t  sec t  5e 21. s  22. s 
2 t
1  csc t 1  cos t
23--26 სავარჯიშოებში იპოვეთ dr d
23. r  4   sin 
2
24. r   sin   cos 25. r  sec  csc  26. r  (1  sec  ) sin 
27--32 სავარჯიშოებში იპოვეთ dp dq .
1 sin q  cos q
27. p  5 28. p  (1  csc q ) cos q 29. p 
cot q cos q
tan q q sin q 3q  tan q

30. p  31. p  32. p 
1  tan q q2 1 q sec q
33. იპოვეთ y  , თუ ა. y  csc x ბ. y  sec x.
34. იპოვეთ y
(4)
 d 4 y dx 4 , თუ ა. y  2sin x. ბ. y  9 cos x.
მხები წრფეები
35--38 სავარჯიშოებში დახაზეთ მრუდები მოცემულ ინტერვალებზე, x -ის მოცემული

მნიშვნელობებისათვის გავლებულ მხებებთან ერთად. ყოველი მრუდი და მხებები მონიშნეთ
თავიანთი განტოლებებით.
35. y  sin x, 3 2  x  2 ; x   , 0, 3 2
36. y  tan x,  2  x   2; x   3, 0,  3
37. y  sec x,  2  x   2; x   3,  4
38. y  1  cos x, 3 2  x  2 ; x   3, 3 2
317
T აქვთ თუ არა 39--42 სავარჯიშოებში მოცემულ ფუნქციათა გრაფიკებს ჰორიზონტალური მხებები
0  x  2 ინტერვალში? თუ აქვთ, მაშინ სად? თუ არ აქვთ, რატომ? გრაფერის გამოყენებით ააგეთ
ფუნქციათა გრაფიკები თქვენი მოსაზრების წარმოსაჩენად.
39. y  x  sin x 40. y  2 x  sin x 41. y  x  cot x 42. y  x  2 cos x
43. იპოვეთ ყველა წერტილი y  tan x,  2  x   2 მრუდზე, რომლებშიც მხები y  2x

წრფის პარალელურია. ააგეთ მრუდი და მხებ(ებ)ი ერთად და მონიშნეთ ისინი თავიანთი
განტოლებებით.
44. იპოვეთ ყველა წერტილი y  cot x, 0  x   მრუდზე, რომლებშიც მხები y   x წრფის

პარალელურია. ააგეთ მრუდი და მხებ(ებ)ი ერთად და მონიშნეთ ისინი თავიანთი განტოლებებით.
45 და 46 სავარჯიშოებში იპოვეთ: (ა) მრუდის მხების განტოლები P წერტილში და (ბ)

ჰორიზონტალური მხების განტოლებები Q წერტილში.
ტრიგონომეტრიული ზღვრები
47--54 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები.
1 1 sin   1 2
47. limsin    48. lim 1  cos( csc x) 49. lim
  6    6
x 2
 x 2 x  6
tan   1     
50. lim 51. limsec e x   tan    1
  4    4 x 0
 
4sec x  
318
   tan x   sin t    
52. limsin   53. lim tan 1   54. lim cos  
x 0
 tan x  2sec x  t 0
 t   0
 sin  
55 და 56 სავარჯიშოების განტოლებებით განისაზღვრება საკოორდინატო წრფის გასწვრივ მოძრავი

სხეულის s  f (t ) პოზიცია ( s მ, t წმ) . იპოვეთ სხეულის სიჩქარე, სიჩქარის სიდიდე, აჩქარება და
ბიძგი დროის t   4 წმ მომენტში.
55. s  2  2 sin t 56. s  sin t  cos t

57. არსებობს c -ს ისეთი მნიშვნელობა, რომლისთვისაც
 sin 2 3x
 , x0
f ( x)   x 2
 c, x0

უწყვეტია x0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
58. არსებობს b -ს ისეთი მნიშვნელობა, რომლისთვისაც
 x  b, x0
g ( x)  
cos x, x0
უწყვეტია x0 წერტილში? წარმოებადია x  0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
59. იპოვეთ d 999 dx999 (cos x).

60. გამოვიყვანოთ ფორმულა x–ის მიმართ მოცემული ფუნქციების გაწარმოებისათვის
a. sec x b. csc x g. cot x .
61. ტვირთი დამაგრებულია ზამბარაზე და წონას-
წორობის მდებარეობაშია ( x  0 ). შემდეგ იგი

მოდის მოძრაობაში რაც გამოიხატება
x  10cos t ,
გადაადგილებით, სადაც x გაიზომება
სანტიმეტრებში და t გაიზომება წამებში.
319
ა. იპოვეთ ზამბარის გადაადგილება, როცა t  0, t   3 და t  3 4 .
ბ. იპოვეთ ზამბარის სიჩქარე, როცა t  0, t   3 და t  3 4 .
62. ვთქვათ, მატერიალური წერტილის მდებარეობა x ღერძზე მოცემულია განტოლებით
x  3cos t  4sin t
სადაც x გაზომილია ფუტებში და t გაზომილია წამებში.
ა. იპოვეთ მატერიალური წერტილის მდებარეობა როცა t  0, t   2 და t   .
ბ. იპოვეთ მატერიალური წერტილის სიჩქარე როცა t  0, t   2 და t   .
T 63. გამოხაზეთ გრაფიკი y  cos x როცა   x  2 . იგივე ეკრანზე გამოხაზეთ
sin( x  h)  sin x
y
h
როცა h  1, 0.5, 0.3 და 0.1. შემდეგ ახალ ფანჯარაში, სცადეთ h  −1, −0.5, −0.3. რა ხდება, როცა h  0 ?
როცა h  0 ? რა მოვლენა არის აქ ილუსტრირებული?

T 64. გამოხაზეთ y   sin x -ის გრაფიკი, როცა   x  2 . იგივე ეკრანზე გამოხაზეთ,
cos( x  h)  cos x
y
h
როცა h  1, 0.5, 0.3 და 0.1. შემდეგ ახალ ფანჯარაში, სცადეთ h  −1, −0.5, −0.3. რა მოხდება, როცა
h  0 ? როცა h  0 ? რა მოვლენა არის აქ ილუსტრირებული?
T 65. ცენტრული გაყოფილი სხვაობა. ცენტრული გაყოფილი სხვაობა
f ( x  h)  f ( x  h)
2h
გამოიყენება f ( x ) -ის რიცხობრივი მიახლოებითი გამოთვლისათვის, რადგან :
(1) მისი ზღვარი როცა h  0 ტოლია f ( x ) -ის, თუკი ეს უკანასკნელი არსებობს, და
(2) იგი ჩვეულებრივ იძლევა f ( x ) -ის უკეთეს აპროქციმაციას h -ის მოცემული მნიშვნელობისათვის,
ვიდრე გაყოფილი სხვაობა
f ( x  h)  f ( x )
.
h
(იხილეთ თანდართული ნახაზი).

ა. იმის სანახავად, რამდენად სწრაფად იკრიბება f ( x)  sin x -ის ცენტრული გაყოფილი სხვაობა
f ( x)  cos x -საკენ, გამოხაზეთ ერთად y  cos x და
320
sin( x  h)  sin( x  h)
y
2h
[ ,2 ] სეგმენტზე, როცა h =1, 0.5, და 0.3. შეადარეთ შედეგები სავარჯიშო 63-ში მიღებულ
შედეგებს h -ის იგივე მნიშვნელობებისათვის.
ბ. იმის სანახავად, რამდენად სწრაფად იკრიბება f ( x)  cos x -ის ცენტრული გაყოფილი სხვაობა
f ( x)   sin x -საკენ, გამოხაზეთ ერთად y   sin x და
cos( x  h)  cos( x  h)
y
2h
[ ,2 ] სეგმენტზე, როცა h =1, 0.5, და 0.3. შეადარეთ შედეგები სავარჯიშო 64-ში მიღებულ
შედეგებს h -ის იგივე მნიშვნელობებისათვის.
66. სიფრთხილე ცენტრულ გაყოფილ სხვაობასთან (სავარჯიშო 65 -ის გაგრძელება).
f ( x  h )  f ( x  h)
2h
განაყოფს მაშინაც შეიძლება ჰქონდეს h  0 ზღვარი, როცა f ფუნქციას არ აქვს წარმოებული x

წერტილში. ნათქვამის მაგალითად აიღეთ f ( x) | x | და გამოთვალეთ
|0h| |0h|
lim .
h 0 2h
როგორც ნახავთ, ზღვარი არსებობს, თუმცა f ( x) | x | ფუნქციას არ აქვს წარმოებული x =0-ზე.
შეგონება: სანამ გამოიყენებდეთ ცენტრულ გაყოფილ სხვაობას, დარწმუნდით შესაბამისი

წარმოებულის არსებობაში.
321
67. დახრილობები ტანგენსის გრაფიკზე. გამოხაზეთ ერთად y  tg x და მისი წარმოებული
ინტერვალზე (−π/2, π/2). იარსებებს ტანგენსის გრაფიკზე უმცირესი დახრილობა? უდიდესი

დახრილობა? იქნება დახრილობა რომელიმე შემთხვევაში უარყოფითი? ახსენით თქვენი პასუხები.
T 68. დახრილობები კოტანგენსის გრაფიკზე. გამოხაზეთ ერთად y  ctg x და მისი წარმოებული
ინტერვალზე 0<x<π. იარსებებს კოტანგენსის გრაფიკზე უმცირესი დახრილობა? უდიდესი

დახრილობა? იქნება დახრილობა რომელიმე შემთხვევაში დადებითი? ახსენით თქვენი პასუხები.
T 69.  sin kx  x ფუნქციის გამოკვლევა. გამოხაზეთ ერთად y   sin x  x , y   sin 2 x  x და
y   sin 4 x  x −2≤x≤2 სეგმენტზე. სად გადაკვეთს თითოეული გრაფიკი y−ღერძს?
დანამდვილებით გადაკვეთს გრაფიკი ღერძს? რა არის მოსალოდნელი გრაფიკებისათვის y = (sin 5x)/x

და y = (sin (−3x))/x როცა x→0? რატომ? რას იტყვით y = (sin kx)/x გრაფიკზე k-ს სხვა
მნიშვნელობებისათვის? ახსენით თქვენი პასუხები.
T 70. რადიანების ნაცვლად გრადუსები. წარმოებულის გრადუსული რეჟიმი. როგორ გავაწარმოოთ
sin x და cos x , თუ x გაზომილია რადიანების ნაცვლად გრადუსებში ? ამის გასარკვევად შეასრულეთ
შემდეგი ნაბიჯები:
ა. თქვენი გრაფიკული კალულატორი ან კომპიუტერული გამომხაზავი ხელსასწყო გადაიყვანეთ

გრადუსულ ს რეჟიმში, გამოხაზეთ
sin h
f ( h) 
h
და შეაფასეთ lim h  0 f ( h) . შეადარეთ თქვენი შეფასება π/180-ს. არსებობს საფუძველი ვიფიქროთ,
რომ ზღვარი შეიძლება იყოს π/180 ?
ბ. თქვენი გრაფიკული მოწყობილობით ისევ გრადუსების რეჟიმში შეაფასეთ

cos h  1
lim .
h 0 h
გ. ეხლა დაუბრუნდით sin x ფუნქციის წარმოებულის ფორმულის გამოყვანას და განახორციელეთ

გაწარმოების ნაბიჯები გრადუსების რეჟიმის ზღვრების გამოყენებით. როგორ ფორმულას მიიღებთ
წამოებულისათვის?
დ. შეეცადეთ cos x წარმოებულის ფორმულის გამოყვანას გრადუსულ რეჟიმის ზღვრების
გამოყენებით. როგორ ფორმულას მიიღებთ წამოებულისათვის?
ე. გრადუსული რეჟიმის ფორმულების უარყოფითი მხარეები ნათელი გახდება თუ დაიწყებთ მაღალი

რიგის წარმოებულის გამოთვლას. სინჯეთ. რა არის sin x და cos x -ის მეორე და მესამე რიგის
წარმოებულები გრადუსულ რეჟიმში?
322
რთული ფუნქციის გაწარმოება
3.6
როგორ გავაწარმოოთ F ( x)  sin( x  4) ? ეს ფუნქცია f g კომპოზიციაა y  f (u )  sin u და

2
u  g ( x)  x 2  4 ორი ფუნქციისა, რომელთა გაწარმოება ჩვენ ვიცით. პასუხი რთული ფუნქციის

გაწარმოების წესით გაიცემა, რომელიც ამბობს რომ წარმოებული არის ნამრავლი ƒ და g
წარმოებულებისა. ამ თავში ჩვენ გადმოვცემთ ამ წესს.
ფუნქციათა კომპოზიციის წარმოებული
3 1 1
ფუნქცია y  x  (3x) არის y  u და u  3x ფუნქციების კომპოზიცია. ჩვენ გვაქვს
2 2 2
dy 3 dy 1 du
 ,  და 3 .
dx 2 du 2 dx
3 1
რადგან   3 , ნათელია რომ ამ შემთხვევაში
2 2
dy dy du
  .
dx du dx
თუ ჩვენ წარმოვიდგენთ წარმოებულს

როგორც ცვლილების სიჩქარეს, ჩვენი
ინტუიცია გვკარნახობს რომ ეს
C : y br, B : u br, A : xbr
დამოკიდებულება გონივრულია. თუ
y  f (u ) იცვლება ორჯერ უფრო ნელა ვიდრე u
ფიგურა 3.25 როცა A აკეთებს
და u  g ( x) იცვლება სამჯერ უფრო სწრაფად
x ბრუნს, B აკეთებს u ბრუნს, C აკეთებს
ვიდრე x, მაშინ ჩვენ ველოდებით რომ y y ბრუნს. წრეწირთა სიგრძეების გამოთვ-
იცვლება 3 2 -ჯერ სწრაფად, ვიდრე x. ეს ლით ან კბილების გადათვლით ვხედავთ,
ეფექტი ძალიან წააგავს მრავალჯერად რომ y  u 2 ( C აკეთებს ნახევარ ბრუნს B -
კბილანურ გადაცემას (ფიგურა 3.25).
ს ერთ შემობრუნებაზე) და u  3x
გადავიდეთ შემდეგ მაგალითზე. ( B აკეთებს 3-ჯერ მეტ ბრუნს A -ზე) .
ამიტომ y  3x 2 და
dy dt  3 2  (1 2)  (3)  (dy du )( du dx)
მაგალითი 1. ფუნქცია y  (3x2  1)2 წარმოადგენს y  f (u)  u 2 და u  g ( x)  3x2  1 ფუნქციათა
კომპოზიციას. წარმოებულების გამოთვლით ნათელია, რომ
323
dy du
  2u  6 x 
du dx
 2(3x2  1)  6 x 
 36 x3  12 x .
წარმოებულის გამოთვლა (3x2  1)2  9 x4  6 x2  1 გაშლილი ფორმულიდან იგივე შედეგს იძლევა:
dy d
 (9 x 4  6 x 2  1) 
dx dx
 36 x3  12 x .
რთული f ( g ( x)) ფუნქციის წარმოებული x -ით არის ƒ წარმოებული g ( x) -ით გამრავლებული g-ს
წარმოებულზე x-ით. რთული ფუნქციის გაწარმოების ეს წესი წარმოდგენილია ფიგურა 3.26-ზე.
ფიგურა 3.26 ცვლილების

სიჩქარეები მრავლდება: f g -ს
წარმოებული x -ით = f -ის
წარმ. g ( x ) -ით გამრ. g -ს
x -ით წარმოებულზე.
თეორემა 2. რთული ფუნქციის გაწარმოების წესი.
თუ f (u ) ფუნქცია წარმოებადია u  g ( x) წერტილში და g ( x ) წარმოებადია x

წერტილში, მაშინ ფუნქციათა კომპოზიცია ( f g )( x)  f ( g ( x)) წარმოებადია x
წერტილში და
(f g )( x)  f ( g ( x))  g ( x).
ლაიბნიცის აღნიშვნით, თუ y  f (u ) და u  g ( x ) , მაშინ

dy dy du
  ,
dx du dx
სადაც dy du გამოთვლილია u  g ( x ) წერტილში.
ინტუიციური "დამტკიცება". ვთქვათ x არგუმენტის ნაზრდია  x , ხოლო u ფუნქციის შესაბამისი

ნაზრდია
u  g ( x   x )  g ( x ) .
324
მაშინ y ფუნქციის შესაბამისი ნაზრდი იქნება
y  f (u  u )  f (u ) .
თუ u  0 , ჩავწეროთ წილადი y x ასეთი ნამრავლის სახით

y y u
  (1)
 x u  x
და გადავიდეთ ზღვარზე x  0 :
dy y
 lim 
dx x 0 x
y u
 lim  
x  0 u x
y u
 lim  lim  .
x  0 u x  0 x
y u ( შევნიშნოთ, რომ u  0 , როცა

 lim  lim 
u 0 u x 0 x  x  0 რადგან g უწყვეტია )
dy du
 
du dx
ასეთ "დამტკიცებაში" სუსტი ადგილი ისაა, რომ u  0 მაშინაც კი შეიძლება იყოს ჭეშმარტი, როცა
x  0 და არასწორი იქნება (1)-ში u  0 -ზე შეკვეცა. დამტკიცება მოითხოვს განსხვავებულ
მიდგომას, რომელიც აღმოფხვრის ამ ნაკლს. ამას ჩვენ გავაკეთებთ სექციაში 3.11 -ში.
მაგალითი 2. ობიექტი იმგვარად გადაადგილდება x ღერძის გასწვრივ , რომ მისი მდებარეობა

დროის ნებისმიერ t  0 მომენტში მოცემული x(t )  cos(t 2  1) ტოლობით. იპოვეთ ობიექტის სიჩქარე
როგორც t -ს ფუნქცია.
ამოხსნა. ჩვენ ვიცით რომ სიჩქარე არის dx dt . ჩვენს შემთხვევაში x არის რთული ფუნქცია:
x  cos(u ) და u  t 2  1 . გვაქვს
dx
  sin(u ) x  cos(u )
du
du
 2t u  t2 1
dt
რთული ფუნქციის გაწარმოების წესის მიხედვით,
325
dx dx du
  
dt du dt
dx
  sin(u )  2t  გამთვლილია u წერტილში
du
  sin(t 2  1)  2t 
 2t sin(t 2  1).
"გარეთა - შიგნითა" წესი
სირთულე ლაიბნიცის აღნიშვნასთან იმაში მდგომარეობს, რომ არ არის კონკრეტულად მოცემული

სად იგულისხმება რთული ფუნქციის წესით გამოთვლილი წარმოებულები. ამგვარად ზოგჯერ უნდა
ვიფიქროთ ამ წესის გამოყენებაზე ფუნქციური აღნიშვნებით. თუ y  f ( g ( x)) , მაშინ
dy
 f ( g ( x))  g ( x) .
dx
სიტყვიერად რომ ვთქვათ, ჯერ გავაწარმოოთ "გარეთა" ƒ და გამოვთვალოთ იგი g ( x) -ზე , შემდეგ
გავამრავლოთ „ შიგნითა“ ფუნქციის წარმოებულზე.
მაგალითი 3. გავაწარმოოთ ( x2  e x ) გამოსახულება x -ის მიმართ.
ამოხსნა. ჩვენ პირდაპირ ვიყენებთ რთული ფუნქციის გაწარმოების წესს და ვპოულობთ
d
sin ( x 2  e x )  cos ( x 2  e x )  (2 x  e x .)
dx inside
შიგა შიგა შიგას
გამოვტოვეთ წარმოებული
მაგალითი 4. გავაწარმოოთ y  ecos x .
ამოხსნა. აქ შიგა ფუნქციაა u  g ( x)  cos x , გარე ფუნქცია კი f ( x)  e x. რთული ფუნქციის

გაწარმოების წესით
dy d cos x d
 (e )  ecos x (cos x)  ecos x ( sin x)  ecos x sin x. .
dx dx dx
თუ განვაზოგადებთ მაგალითი 4-ს, რთული ფუნქციის წესის გამოყენებით მივიღებთ ფორმულას
d u du
e  eu .
dx dx
326
ამგვარად, მაგალითად,
d kx d
(e )  ekx  (kx)  kekx , ნებისმიერი მუდმივი k-სათვის
dx dx
და
d x2
dx
  2 d
dx
2
e  e x  ( x 2 )  2 xe x .
რთული ფუნქციის წესის განმეორებით გამოყენება
ზოგჯერ გვიწევს რთული ფუნქციის წესის ორჯერ ან მეტჯერ გამოყენება წარმოებულის

მოსაძებნად.
მაგალითი 5 ვიპოვოთ g (t )  tan(5  sin 2t ) ფუნქციის წარმოებული.
ამოხსნა. შევნიშნოთ, რომ აქ ტანგენსის არგუმენტია 5  sin 2t , სინუსის არგუმენტი კი 2t ,
რომელიც თვითონ არის ფუნქცია t -საგან. ამგვარად, რთული ფუნქციის წესის მიხედვით,
d tan u -ს წარმოებული
g (t)  (tan(5  sin 2t ))
dt u  5  sin 2t -ით
d
 sec2 (5  sin 2t )  (5  sin 2t )  u  5  sin 2t -ს წარმოებული
dt
u  2t -ით
d d
 sec2 (5  sin 2t )  (0  cos 2t  (2t )) 
dt dt
 sec (5  sin 2t )  ( cos 2t )  2 
2
 2(cos 2t )sec2 (5  sin 2t ).
რთული ფუნქციის წესი ფუნქციის ხარისხისათვის

თუ f წარმოებადი ფუნქციაა u -ს მიმართ, ხოლო u არის x -ის მიმართ წარმოებადი ფუნქცია,
მაშინ
dy dy du
 
dx du dx
რთული ფუნქციის წესის ფორმულაში y  f (u ) შეცვლას მივყავართ ფორმულამდე
d du
f (u)  f (u) .
dx dx
327
თუ n არის ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვი და f არის ხარისხოვანი ფუნქცია f ( u ) un ,
ხარისხის გაწარმოების წესით f (u)  nu n1. თუ u არის x -ის მიმართ წარმოებადი ფუნქცია, მაშინ
ჩვენ შეგვიძლია რთული ფუნქციის წესი განვაზოგადოთ ხარისხოვანი ფუნქციის წესამდე:
d n du
(u )  nu n1 .
dx dx
მაგალითი 6. ხარისხოვანი ფუნქციის წესი ამარტივებს გამოსახულების ხარისხის გაწარმოებას
d d
(a ) (5 x3  x 4 )7  7(5 x3  x4 )6 (5 x3  x4 ) 
dx dx
 7(5x3  x4 )6 (5  3x2  4 x3 )  7(5x3  x4 )6 (15x2  4 x3 )
d  1  d d
(b)    (3x  2)1  1  (3x  2)2 (3x  2) 
dx  3x  2  dx dx
3
 1  (3x  2)2 (3)  
(3x  2)2
d d
(c ) (sin 5 x)  5sin 4 x  (sin x) 5sin 4 xcos x
dx dx
d
dx
e  3 x 1
e 3 x 1

d
dx
 
3x  1 
(d )
1 3
e 3 x 1
 (3x  1)1 2  3  e3 x 1
2 2 3x  1
მაგალითი 7. სექცია 3.2-ში ჩენ ვნახეთ, რომ რომ y | x | ფუნქციის აბსოლუტური
მნიშვნელობა არ არის წარმოებადი როცა x  0 . მიუხედავად ამისა, ფუნქცია წარმოებადია ყველა
დანარჩენ ნამდვილ რიცხვებზე, როგორც ახლა ვნახავთ. რადგან | x | x 2 , ჩვენ შეგვიძლია

გამოვიყვანოთ შემდეგი ფორმულა:
d d
(| x |)  x2 
dx dx
1 d 1
  ( x2 )   2x 
2 x dx
2 2| x|
x
 , x0.
| x|
328
მაგალითი 8. ვაჩვენოთ, რომ რომ y  1 (1  2 x)3 მრუდის ყოველი მხები წრფე დადებითი
დახრილობისაა.
ამოხსნა. ვიპოვოთ წარმოებული:
dy d d
 (1  2 x)3  3(1  2 x)4  (1  2 x) 
dx dx dx
6
 3(1  2 x)4  (2)  .
(1  2 x)4
მრუდის ნებისმიერ (x, y) წერტილში x  1 2 და მხები წრფის დახრილობაა
dy 6
 ,
dx (1  2 x)4
ორი დადებითი რიცხვის განაყოფი კი დადებითია.
მაგალითი 9. ტრიგონომეტრიული ფუნქციების გაწარმოებისას ვგულისხმობთ, რომ არგუმენტი

რადიანებშია მოცემული. თუ კუთხე გრადუსებში იქნება მოცემული, შეიძლება ასე მოვიქცეთ. რადგან
180   რადიანი, x   x 180 რად., სადაც x კუთხის გრადუსული ზომაა. რთული ფუნქციის
გაწარმოების წესით
d d  x    x  
sin( x)  sin   cos   cos(x).
dx dx  180  180  180  180
იხ. ფიგურა 3.27. ანალოგიურად, cos( x) -ის წარმოებული არის ( 180)sin( x) .
თანამამრავლი π/180 წარმოიშობა ყოველი განმეორებითი გაწარმოებისას. აქედან კარგად ჩანს

რადიანებით გაზომვის უპირატესობა გამოთვლებში .
ფიგურა 3.27 sin( x) ირხევა  180 ჯერ ხშირად ვიდრე sin x .
მისი მაქსიმალური დახრილობაა  180 , როცა x  0 (მაგალითი 9).
329
1–8 სავარჯიშოებში მოცემულია y  f (u ) და u  g ( x) . იპოვეთ dy dx  f ( g ( x)) g ( x)
1. y  6u  9, u  (1 2)x4 2. y  2u3 , u  8x  1
3. y  sin u, u  3x  1 4. y  cos u, u   x 3
5. y  cos u, u  sin x 6. y  sin u, u  x  cos x
7. y  tan u, u  10x  5 8. y   sec u, u  x2  7 x
9–22 სავარჯიშოებში ჩაწერეთ ფუნქცია y  f (u ) , u  g ( x) ფორმით. შემდეგ იპოვეთ dy dx როგორც
x -ის ფუნქცია.
9. y  (2 x  1)5 10. y  (4  3x)9

7 10
 x x 
11. y  1   12. y    1
 7 2 
2
 x2 1
13. y    x   14. y  3x2  4 x  6
 8 x
 1
15. y  sec(tan x) 16. y  cot    
 x
17. y  sin 3 x 18. y  5cos4 x
19. y  e5x 20. y  e2 x 3
21. y  e57 x 22. y  e(4 x  x2 )
23--50 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციების წარმოებულები
23. p  3  t 24. q  3 2r  r 2
4 4  3 t   3 t 
25. s  sin 3t  cos 5t 26. s  sin    cos  
3 5  2   2 
27. r  (csc  cot  )1 28. r  6(sec  tan  )2
1 5 x
29. y  x2 sin 4 x  x cos2 x 30. y  sin x  cos3 x
x 3
1 4
1  1  1 2 
31. y  (3x  2)7   4  2  32. y  (5  2 x) 3    1
21  2x  8 x 
33. y  (4 x  3)4 ( x  1)3 34. y  (2 x  5)1 ( x2  5x)6
330
35. y  xe x  e3 x 35. y  (1  2 x) e2 x
3
37. y  ( x2  2 x  2)e5 x 2 38. y  (9 x 2  6 x  2)e x
1
39. h( x)  x tan(2 x )  7 40. k ( x)  x 2 sec  
x
tan 3x
41. f ( x)  7  x sec x 42. g ( x) 
( x  7) 4
1
 sin  
2
 1  sin 3t 
43. f ( )    44. g (t )   
 1  cos    3  2t 
1
45. r  sin( 2 ) cos(2 ) 46. r  sec  sin  
 
 t   sin t 
47. q  sin   48. q  cot  
 t 1   t 
 
49. y  cos e 
2
50. y   3e2 cos5
მაგალითებში 51–70, იპოვეთ dy dt.
51. y  sin 2 ( t  2) 52. y  sec2  t
53. y  (1  cos 2t )4 54. y  (1  cot(t 2))2
55. y  (t tan t )10 56. y  (t 3 4 sin t )4 3
 
2 ( t 1) 3
57. y  ecos 58. y  esin(t 2)
3 5
 t2   3t  4 
59. y   3  60. y   
 t  4t   5t  2 
  t 
61. y  sin(cos(2t  5)) 62. y  cos  5sin   
  3 
3
  t  1
63. y  1  tan 4    64. y  (1  cos 2 (7t ))3
  12   6
65. y  1  cos(t 2 ) 66. y  4sin  1 t 

67. y  tan 2 (sin 3 t ) 68. y  cos4 (sec2 3t )
69. y  3t (2t 2  5)4 70. y  3t  2  1  t
მეორე წარმოებულები
71-- 78 სავარჯიშოებში იპოვეთ y
331
3
 1
71. y   1   72. y  (1  x )1
 x
1 x
73. y  cos(3 x  1) 74. y  9 tan  
9 3
75. y  x(2 x  1)4 76. y  x2 ( x3  1)5

2
77. y  e x  5 x 78. y  sin( x2 e x )
წარმოებულების სიდიდეების პოვნა

79--84 სავარჯიშოებში იპოვეთ ( f g ) -ის მნიშვნელობები მითითებული x სიდიდისათვის.
79. f (u)  u 5  1, u  g ( x)  x , x  1
1 1
80. f (u )  1  , u  g ( x)  , x  1
u 1 x
u
81. f (u )  cot , u  g ( x)  5 x , x  1
10
1
82. f (u )  u  , u  g ( x)   x, x  1 4
cos 2 u
2u
83. f (u )  , u  g ( x)  10 x2  x  1, x0
u2 1
2
 u 1  1
84. f (u )    , u  g ( x)  2  1, x  1
 u  1  x
85. ვთქვათ f (3)  1, g (2)  5, g (2)  3, და y  f ( g ( x))
რისი ტოლია y' , როცა x  2 ?

86. თუ r  sin( f (t )), f (0)   3 და f (0)  4 , მაშინ რისი ტოლია dr dt როცა t  0 ?
87. დავუშვათ რომ f და g ფუნქციებს და მათი წარმოებულებს x მიმართ აქვთ შემდეგი მნიშვნელობები
როცა x=2 და x  3 .
x f ( x) g ( x) f ( x) g ( x)
2 8 2 1/3 –3
3 3 –4 2 5
იპოვეთ შემდეგ კომბინაციათა წარმოებულების მნიშვნელობები მოცემული x -ისთვის

ა. 2 f ( x), x  2 ბ. f ( x)  g ( x), x  3
გ. f ( x)  g ( x), x  3 დ. f ( x) g ( x), x  2
ე. f ( g ( x)), x  2 ვ. f ( x), x  2
332
ზ. 1 g 2 ( x), x  3 თ. f 2 ( x)  g 2 ( x), x  2
88. ვთქვათ, ƒ და g ფუნქციებს და მათ წარმოებლებს x მიმართ, აქვთ შემდეგი მნიშვნელობები როცა
x  0 და x  1 .
x f ( x) g ( x) f ( x) g ( x)
0 1 1 5 1/3
1 3 –4 –1/3 –8/3
იპოვეთ მოცემულ კომბინაციათა წარმოებულები x -ის მიმართ, ნაჩვენები x- ის მნიშვნელობებისთვის.
f ( x)
ა. 5 f ( x)  g ( x), x  1 ბ. f ( x) g 3 ( x), x  0 გ. , x 1
g ( x)  1
დ. f ( g ( x)), x  0 ე. g ( f ( x)), x  0 ვ. ( x11  f ( x))2 , x  1
89. იპოვეთ ds dt როცა   3 2 თუ s  cos  და d dt  5 .
90. იპოვეთ dy dt როცა x  1 თუ y  x2  7 x  5 და dx dt  1 3 .
რა მოხდება თუ თქვენ შეგიძლიათ ჩაწეროთ ფუნქცია სხვადასხვა კომპოზიციის სახით, შემდეგ კი
გააწარმოებთ? ყოველთვის მიიღებთ ერთნაირ წარმოებულებს? რთული ფუნქციის გაწარმოების
წესით მიიღებთ. სცადეთ 91 და 92 სავარჯიშოთა ფუნქციებზე.
91. იპოვეთ dy dx , თუ y  x ფუნქციის წარმოადგენთ მოცემულ ფუნქციათა კომპოზიციის სახით:
ა. y  (u 5)  7 და u  5x  35 ბ. y  1  (1/ u ) და u  1 ( x  1).
92. იპოვეთ dy dx თუ y  x3 2 ფუნქციის წარმოადგენთ მოცემულ ფუნქციათა კომპოზიციის სახით:
ა. y  u3 და u  x ბ. y  u და u  x3
93. იპოვეთ y  (( x  1) ( x  1))2 -ის მხები, როცა x  0
94. იპოვეთ y  x2  x  7 მრუდის მხები, როცა x  2
95. ა. იპოვეთ y  2 tan( x 4) მრუდის მხები, როცა x  1.
ბ. ტანგენსის მხების დახრილობა როგორია მრუდის დახრის უმცირესი მნიშვნელობა რომელიც აქვს
2  x  2 ინტერვალზე? ახსენით თქვენი პასუხი.
96. სინუსის მხების დახრილობა

ა. იპოვეთ y  sin 2 x და y   sin( x 2) მრუდეების მხებთა განტოლებები სათავეში. არის რაიმე
განსაკუთრიბული დამოკიდებულება მათ შორის? ახსენით თქვენი პასუხი.
333
ბ. რა შეიძლება ითქვას y  sin mx და y   sin( x m) მრუდების მხებებზე სათავეში (m მუდმივი  0 ) ?
ახსენით თქვენი პასუხი

გ. მოცემული m-სათვის, რომელია y  sin mx და y   sin( x m) მრუდეების დახრილობებს შორის
უდიდესი ? ახსენით თქვენი პასუხი.

დ. [0, 2 ] ინტერვალში y  sin x ფუნქცია ასრულებს ერთ პერიოდს, ფუნქცია y  sin 2 x
ასრულებს ორ პერიოდს, ფუნქცია y  sin( x 2) ასრულებს ნახევარ პერიოდს და ა.შ. არსებობს რაიმე
დამოკიდებულება [0, 2 ] ინტერვალზე y  sin mx -ის შესრულებელ პერიოდების რიცხვსა და ამ
მრუდის დახრილობას შორის კოორდინატთა სათავეში? ახსენით თქვენი პასუხი.

97. მექანიზმის სისწრაფის მართვა. დავუშვათ რომ დგუში მოძრაობს სწორხაზოვნად ქვევით-ზევით
და მისი მდებარეობა დროის t წმ მომენტში განისაზღვრება ტოლობით s  A cos(2 bt ), სადაც
A და b დადებითი რიცხვებია. A წარმოადგენს მოძრაობის ამპლიტუდას, b კი -- სიხშირეს (დგუშის

ზევით და ქვევით მოძრაობების რიცხვი წამში). რა გავლენას მოახდენს სიხშირის გაორმაგება დგუშის
სიჩქარეზე, აჩქარებაზე და ბიძგებზე? (როცა მიხვდებით, გეცოდინებათ რატომ ზიანდება ზოგიერთი
მექანიზმი აჩქარებულად მუშაობისას.)
98. ტემპერატურები ფერბენქსში, ალიასკა . ქვემოთ მოყვანილ ფიგურაზე ნაჩვენებია საშუალო

დღიური ტემპერატურები ფერბენქსში, ალასკა, გაზომილი ფარენჰეიტის გრადუსებში ტიპური 365
დღიანი წლის განმავლობაში. ტემპერატურა x - ურ დღეს მიახლოებით გამოითვლება ფორმულით
 2 
y  37 sin  ( x  101)   25
 365 
და თანდართულ ფიგურაზე მისი გრაფიკიცაა გამოხაზულია .

ა. რომელ დღეს იზრდება ტემპერატურა უსწრაფესად?
ბ. დღეში რამდენი გრადუსით იზრდება დღიური ტემპერატურა მისი ყველაზე სწრაფად ზრდისას?
99. ნაწილაკების მოძრაობა საკოორდინატო წრფეზე მოძრავი ნაწილაკის მდებარეობა არის s  1  4t ,
სადაც s-ით მეტრებში და t -თი წამებშია გაზომილი.
334
იპოვეთ ნაწილაკის სიჩქარე და აჩქარება დროის t=6 წმ მომენტში .
100. მუდმივი აჩქარება დავუშვათ რომ ვარდნილი სხეულის სიჩქარე არის   k s m wm (k მუდმივია)
მომენტში, როცა სხეულმა გაიარა s მ საწყისი წერტილიდან. აჩვენეთ რომ სხეულის აჩქარება მუდმივია.
101. ვარდნილი მეტეორიტი დედამიწის ატმოსფეროში შემომავალი მძიმე მეტეორიტის სიჩქარე უკუ -
პროპორციულია s სიდიდის, როდესაც იგი არის s კმ მანძილზე დედამიწის ცენტრიდან. აჩვენეთ,
რომ მეტეორიტის აჩქარება s²-ის უკუპროპორციულია.

102. ნაწილაკის აჩქარება ნაწილაკი გადაადგილდება x ღერძის გასწვრივ dx dt  f ( x) სიჩქარით.
აჩვენეთ. რომ ნაწილაკის აჩქარება არის f ( x) f ( x)
103. ტემპერატურა და ქანქარას პერიოდი მცირე ამპლიტუდით რხევისას (მოკლე რხევები), შეგვიძლია
მთლიანად მოვახდინოთ მარტივი ქანქარას T პერიოდსა და L სიგრძეს შორის დამოკიდებულების
მოდელირება
L
T  2 ,
g
განტოლებით, სადაც g არის სიმძიმის ძალის მუდმივი აჩქარება ქანქარას ადგილმდებარეობისათვის.
თუ ჩვენ g -ს გავზომავთ სმ/წმ2 -ბში. ჩვენ გავზომავთ L სანტიმეტრებში და T წამებში. თუ ქანქარა

დამზადებულია ლითონისაგან, მისი სიგრძე იცვლება ტემპერატურის გაზრდის ან შემცირების
შესაბამისად სიჩქარით, რომელიც L -ის პროპორციულია მიახლოებით. სიმბოლურად, თუ u არის
ტემპერატურა და k პროპორციულობის მუდმივა,
dL
 kL.
du
ასეთი დაშვების შემთხვევაში აჩვენეთ, რომ პერიოდის ცვლილების სიჩქარე ტემპერატურის მიმართ
არის kT 2 .
104. რთული ფუნქციის გაწარმოების წესი . დავუშვათ, რომ f ( x)  x 2 და g ( x) | x | . მაშინ
( f g )( x) | x |2  x 2 და ( g f )( x) | x 2 | x 2
ორივე კომპოზიცია წარმოებადია x  0 წერტილში, თუმცა თვითონ g არ არის წარმოებადი როცა

x  0 . ეწინააღმდეგება ეს რთული ფუნქციის გაწარმოების წესს? ახსენით.
T 105. sin 2x -ის წარმოებული. გამოხაზეთ y  2cos 2x ფუნქცია −2≤ x ≤3.5-თვის. შემდეგ, იგივე
ეკრანზე, გამოხაზეთ
sin 2( x  h)  sin 2 x
y
h
h  1.0, 0.5 და 0.2-თვის. ჩაატარეთ ექსპერიმენტი h-სხვადასხვა მნიშვნელობისათვის უარყოფითი

სიდიდეების ჩათვლით. რა მოხდება როცა h  0 ? ახსენით ქცევა.
335
106. cos(x2 ) -ის წარმოებული . გამოხაზეთ y  2 x sin( x2 ) ფუნქცია 2  x  3 ინტერვალისათვის.
შემდეგ, იგივე ეკრანზე, გამოხაზეთ
cos(( x  h)2 )  cos( x2 )

y
h
h= 1.0, 0.5 და 0.2-სთვის. ჩაატარეთ ექსპერიმენტი h-სხვა მნიშვნელობებისათვის უარყოფითი
სიდიდეების ჩათვლით. რა მოხდება როცა h  0 ? ახსენით ქცევა.
107 და 108 სავარჯიშოებში რთული ფუნქციის წესის გამოყენებით აჩვენეთ, რომ ხარისხის წესი
(d dx) xn  nx n 1 მართებულია x n ფუნქციებისათვის.
107. x1 4  x 108. x3 4  x x
ტრიგონომეტრიული პოლინომები
109. როგორც ნაჩვენებია თანდართულ ნახაზზე, ტრიგონომეტრიული „პოლინომი“
s  f (t )  0.78540  0.63662cos 2t  0.07074cos 6t  0.02546cos10t  0,01299cos14t
იძლევა s  g (t ) ხერხისებური ფუნქციის კარგ მიახლოებას [ ,  ] ინტერვალზე. რამდენად კარგად
შეძლებს ƒ-ის წარმოებული g-ს წარმოებულის აპროქციმაციას იმ წერტილებში, სადაც dg dt
განსაზღვრულია ? ამის გასაგებად ჩაატარეთ შემდეგი ნაბიჯები.
ა. გამოხაზეთ dg dt (სადაც განსაზღვრულია) [ ,  ] ინტერვალზე.
ბ. იპოვეთ df dt
გ. გამოხაზეთ df dt -ს გრაფიკი. სად გამოიყურება უკეთესად dg dt -ს აპროქსიმაცია df dt -თი ?
ნაკლებად კარგად? ტრიგონომეტრიული პოლინომებით აპროქსიმაციები მნიშვნელოვანია სითბოს და

რხევების თეორიებში, მაგრამ ძალიან ბევრსაც არ უნდა ელოდოთ მაგათგან , როგორც ეს მომდევნო
სავარჯიშოდან ჩანს.
336
110. (სავარჯიშო 109-ის გაგრძელება.) სავარჯიშო 109-ში, ƒ(t) ტრიგონომეტრიულ პოლინომს,
რომელიც ახდენს g(t) ხერხისებრ ფუნქციის აპროქსიმაციას [−π,π] ინტერვალზე, იმავდროულად აქვს
წარმოებული, რომელიც ახდენს ხერხისებრი g(t) ფუნქციის წარმოებულის აპროქსიმაციას. თუმცა,
შესაძლებელია ტრიგონომეტრიულმა პოლინომმა კარგად მოახდინოს ფუნქციის აპროქსიმაცია მისი
წარმოებულის აპროქსიმაციის გარეშეც. თანდართულ ნახაზზე გამოხაზული „პოლინომი“
s  h(t )  1.2732sin 2t  0, 4244sin 6t  0.25465sin10t  0,18189sin14t  0,14147sin18t .
ახდენს აქ ნაჩვენები s  k (t ) საფეხუროვანი ფუნქციის აპროქსიმაციას. ამის გარდა h -ის წარმოებული
არ ჰგავს k-ს წარმოებულს.

ა. გამოხაზეთ dk dt (სადაც განსაზღვრულია) [ ,  ] ინტერვალზე.
ბ. იპოვეთ dh dt .
გ. გამოხაზეთ dh dt იმის სანახავად, რამდენად ცუდად უთავსდება მისი გრაფიკი dk dt გრაფიკს.
გააკეთეთ კომენტარი ნანახზე.
337
არაცხადი ფუნქციის გაწარმოება
3.7
ფუნქციათა უმეტესობა, რომლებთანაც აქამდე გვქონდა

საქმე, აღიწერებოდა y  f ( x) სახის ფორმულებით,
რომლებშიც y ცხადადაა გამოსახული x -ის
ტერმინებში. ჩვენ შევისწავლეთ ამგვარად
განსაზღვრული ფუნქციების გაწარმოების წესები.
სხვაგვარი სიტუაცია წარმოიქმნება, როცა საქმე გვაქვს,
მაგალითად,
x3  y3  9 xy  0, y 2  x  0 ან x2  y 2  25  0
სახის განტოლებებთან. (იხ. ფიგურები 3.28, 3.29 და 3.30).
ამ განტოლებებით x და y ცვლადები არაცხადადაა
დაკავშირებული ერთმანეთთან. ზოგ შემთხვევაში
შესაძლოა მათგან ამოიხსნას y ცვლადი როგორც x -ის
ფუნქცია (ან რამდენიმე ფუნქციაც კი). როცა არ
ფიგურა 3.28 ხერხდება F ( x, y )  0 სახის განტოლების მიყვანა
x 3  y 3  9 xy  0 მრუდი არ წარმოად- y  f ( x) სახეზე, ჩვეულებრივი წესებით ვერ შევძლებთ
გენს x ცვლადის ერთი რომელიმე წარმოებულის მოძებნას და გამოვიყენებთ არაცხად
ფუნქციის გრაფიკს. თუმცა მრუდი გაწარმოებას. ამ სექციაში სწორედ ეს ტექნიკაა
შეიძლება დაიყოს განცალკევებულ აღწერილი.
რკალებად, რომლებიც x ცვლადის
ფუნქციებს წარმოადგენენ. ეს მრუდი,
რომელსაც დეკარტეს ფოთოლი
ეწოდება, 1638 წლით თარიღდება
არაცხადად განსაზღვრული ფუნქციები
ჩვენ დავიწყებთ მაგალითებით, რომლებიც შეიცავენ ნაცნობ განტოლებებს და შეგვეძლება მათი

ამოხსნა y მიმართ როგორც x -ის ფუნქციისა, dy dx -ის ჩვეულებრივი გზით გამოსათვლელად.
შემდეგ ჩვენ არაცხადად გავაწარმოებთ განტოლებას და ვიპოვოთ წარმოებულს ორი მეთოდის
შესადარებლად.. მომდევნო მაგალითებში ჩვენ შევაჯამებთ ახალი მეთოდის ნაბიჯებს. მაგალითებში
და სავარჯიშოებში ყოველთვის ნაგულისხმებია რომ მოცემული განტოლებები არაცხადად
განსაზღვრავენ y -ს როგორც x -ის მიმართ წარმოებად ფუნქციას, ასე, რომ არსებობს dy dx .
338
მაგალითი 1. ვიპოვოთ dy dx , თუ y 2  x .
ამოხსნა. y 2  x განტოლება განსაზღვრავს ორ ფუნქციას: y1  x და y2   x , x  0
(ფიგურა 3.29) . ჩვენ ვიცით როგორ გამოვთვალოთ მათი წარმოებულები x  0 -სათვის:
dy1 1 dy2 1
 და  .
dx 2 x dx 2 x
ვთქვათ ახლა ჩვენ მხოლოდ ის ვიცით , რომ y2  x

განტოლებით განისაზღვრება x არგუმენტის ერთი ან
რამდენიმე ფუნქცია, როცა x >0, მაგრამ არ ვიცით
ზუსტად რომელი. შევძლებთ კვლავ dy dx -ის პოვნას?
პასუხი დადებითია. dy dx -ის მოსაძებნად ჩვენ ჯერ

გავაწარმოებთ განტოლების ორივე მხარეს x ცვლადით,
განვიხილავთ რა y -ს როგორც x -ით წარმოებად
ფუნქციას:
d 2 d dy dy 1
ფიგურა 3.29 y 2  x  0 განტო-
(y )  ( x)  2 y 1  
dx dx dx dx 2 y
ლებით განისაზღვრება ორი წარმოებადი
ფუნქცია x  0 შემთხვევაში. მაგალითი 1- ეს ერთი ფორმულა გვაძლევს წარმოებულებს, რომლებიც
ში მათი წარმოებულები ნაპოვნია გამოვთვალეთ y1  x და y2   x ორივე ცხადი
განტოლებიდან y -ის ამოხსნის გარეშე.
ამონახსნისათვის:
dy1 1 1 dy2 1 1
  და  
dx 2 y1 2 x dx 2 y2 2 x
მაგალითი 2. ვიპოვოთ x  y  25 წრეწირის

2 2
დახრილობა (3, -4) წერტილში.
ამოხსნა. წრეწირი არა წარმოადგენს ცალკე ერთი

ფუნქციის გრაფიკს. უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ,
წრეწირი წარმოადგენს y1  25  x 2 და
y2   25  x 2 ორი წარმოებადი ფუნქციის

ფიგურა 3.30 წრეწირი ორი ფუნქციის
გრაფიკების გაერთიანებას (ფიგურა 3.30). წერტილი
გრაფიკის კომბინაციაა. y2 -ის გრაფიკი
(3, -4) ძევს y 2 -ის გრაფიკზე, ასე რომ ჩვენ შეგვიძლია
ქვედა ნახევარწრეა და (3, -4) წერტილზე
ვიპოვოთ დახრილობა ხარისხოვანი ჯაჭვური წესის
გადის.
გამოყენებით წარმოებულის უშუალოდ გამოთვლით:
339
dy2 2 x 6 3
   .
dx x 3 2 25  x 2 x 3
2 25  9 4
ჩვენ შეგვიძლია ამოვხსნათ ეს ამოცანა უფრო იოლადაც, თუ წრეწირის განტოლებას გავაწარმოებთ
არაცხადად x არგუმენტით:
d 2 d d dy dy x
( x )  ( y 2 )  (25) ;  2 x  2 y 0;   .
dx dx dx dx dx y
x 3
(3, -4) წერტილში დახრილობა არის   .
y (3, 4) 4
შევნიშნოთ, რომ განსხვავებით dy2 dx დახრის ფორმულისა, რომელიც გამოიყენება მხოლოდ x ღერძის
ქვემოთ მდებარე წერტილებისათვის, ფორმულა dy dx   x y გამოიყენება ყველგან, სადაც კი
წრეწირს აქვს დახრა. ასევე ავღნიშნოთ, რომ წარმოებული შეიცავს ორივე ცვლადს x და y, და არა
მხოლოდ დამოუკიდებელ ცვლადს x .
სხვა არაცხადად მოცემული ფუნქციების წარმოებულები გამოვთვალოთ სავარჯიშო 1 და 2-ის

მიხედვით: ჩვენ განვიხილავთ y -ს როგორც x -ის არაცხად ფუნქციას და განტოლების ორივე
მხარისთვის გამოვიყენებთ გაწარმოების ჩვეულებრივ წესებს.
არაცხადი გაწარმოება
1 y მივიჩნიოთ x არგუმენტის წარმოებად ფუნქციად და გავაწარმოოთ განტოლების

ორივე მხარე x -ის მიმართ.
2. ამოვხსნათ მიღებული განტოლებიდან dy dx .
მაგალითი 3. ვიპოვოთ dy dx , თუ y 2  x 2  sin xy (ფიგურა 3.31).
ამოხსნა. გავაწარმოოთ განტოლება არაცხადად:
d 2 d d
( y )  ( x 2 )  (sin xy )
dx dx dx
dy d
2y  2 x  (cos xy ) ( xy )
dx dx
dy  dy 
2y  2 x  (cos xy)  y  x 
dx  dx 
340
dy  dy 
2y  (cos xy)  x   2 x  (cos xy) y
dx  dx 
dy
(2 y  x cos xy )  2 x  y cos xy
dx
dy 2 x  y cos xy
 .
dx 2 y  x cos xy
შევნიშნოთ, რომ dy dx -ის ფორმულა გამოიყენება

ფიგურა 3.31 ყველგან, სადაც მრუდს აქვს დახრილობა. შევნიშნოთ
y  x  sin xy -ის გრაფიკი
2 2
აგრეთვე, რომ ვაწარმოებთ ორივე x და y ცვლადს,
მაგალით 3-ში. და არა მხოლოდ x ცვლადს.
მაღალი რიგი წარმოებულები

არაცხადი გაწარმოების ხერხი მაღალი რიგის წარმოებულების მოსაძებნადაც გამოიყენება.
მაგალითი 4. ვიპოვოთ d 2 y dx 2 თუ 2 x3  3 y 2  8.
ამოხსნა. თავდაპირველად გავაწარმოოთ განტოლების ორივე მხარეს x -ის მიმართ და ვიპოვოთ

y   dy dx .
d d
(2 x3  3 y 2 )  (8)
dx dx
6 x2  6 yy  0
x2
y  , როცა y  0
y
ეხლა გამოვიყენოთ განაყოფის გაწარმოების წესი y  -ის მოსაძებნად:
d  x2  2 xy  x 2 y  2 x x 2
y        y .
dx  y  y2 y y2
საბოლოოდ, y  -ის გამოსახულებაში ჩავსვათ y  x 2 y და გამოვსახოთ ის x და y -ით:

2x x2  x2  2x x4
y       , როცა y  0 .
y y 2  y  y y3
ლინზები, მხებები და ნორმალები

კანონით, რომელიც აღწერს როგორ იცვლის სხივი მიმართულებას ლინზაზე დაცემისას,
მნიშვნელოვანია კუთხეები, რომლებსაც ქმნის სხივი ლინზის ზედაპირის მართობულ წრფესთან
დაცემის წერტილში (კუთხეები A და B, ფიგურა 3.32). ამ წრფეს ეწოდება ზედაპირის ნორმალი სხივის
341
დაცემის წერტილში. ნორმალი წარმოადგენს კვეთის წირისადმი გავლებული მხების მართობს
სხივის დაცემის წერტილში ( ფიგურა 3.32, ლინზის კვეთის ხედი ) .
ლინზის პროფილი, რომელიც აჩვენებს
სხივის გადახრას (რეფრაქციას) ლინზის
ზედაპირის გავლისას
მაგალითი 5. ვაჩვენოთ, რომ წერტილი

(2, 4) მდებარეობს x3  y 3  9 xy  0
მრუდზე. შემდეგ ვიპოვოთ მრუდის მხები
და ნორმალი ამ წერტილში (ფიგურა 3.33).
ამოხსნა. წერტილი (2, 4) მდებარეობს
მრუდზე, რადგან მისი კოორდინატები
აკმაყოფილებენ მოცემული მრუდის
განტოლებას:
23  43  9(2)(4)  8  64  72  0.
მრუდის დახრილობის მოსაძებნად (2, 4)

წერტილში, თავდაპირველად
ფიგურა 3.33 გამოვიყენოთ არაცხადი გაწარმოება რომ
მაგალით 5-ში ნაჩვენებია, როგორ ვიპოვით ფორმულა dy dx . განტოლების
ვიპოვოთ დეკარტის ფოთლის მხები და
ორივე მხარე გავაწარმოოთ x მიმართ:
ნორმალი (2, 4) წერტილში
d 3 d d d
( x )  ( y 3 )  (9 xy )  (0) ,
dx dx dx dx
dy  dy dx 
3x 2  3 y 2  9 x  y   0 ,
dx  dx dx 
dy
(3 y 2  9 x)  3 x 2  9 y  0 ,
dx
dy
3( y 2  3x)  9 y  3x 2 .
dx
342
ამოვხსნათ აქედან dy dx და გამოვთვალოთ მისი მნიშვნელობა (2, 4) წერტილში:
dy 3 y  x 2
 .
dx y 2  3 x
dy 3 y  x2 3(4)  22 8 4
 2  2   .
dx (2,4) y  3x (2,4) 4  3(2) 10 5
რადგან (2, 4) წერტილზე გამავალი მხების დახრილობაა 4/5 , ამიტომ მისი განტოლებაა
4 4 12
y  4  ( x  2) ანუ y x .
5 5 5
ნორმალი მართობულია მხების, ამიტომ მისი დახრილობაა -5/4 . რადგან ის გადის (2, 4)
წერტილზე, ამიტომ მისი განტოლებაა
5
y  4  ( x  2),
4
ანუ
5 13
y x .
4 2
კვადრატული განტოლების ფესვების ფორმულით შეგვიძლია y 2  2 xy  3x2  0 განტოლებიდან

ამოვხსნათ y ( x -ის მიმართ). არსებობს ფორმულა კუბური განტოლებისათვისაც, რომელიც
გაცილებით რთულია. ამ ფორმულებით x3  y3  9 xy განტოლებას თუ ამოვხსნით y -ის მიმართ,
გვექნება სამი ფუნქცია
x3 x6 x3 x6
y1  f ( x)  3    27 x3  3    27 x3
2 4 2 4
და
  
1 x3 x6 x3 x6 3 
y2,3   f ( x)  3  3    27 x3  3    27 x .
2  2 4 2 4 
  
როგორც ვხედავთ, წარმოებულის მოძებნა მაგალით 5-ში გაცილებით მარტივი იყო, ვიდრე ამ
ფორმულებით ცხადად ამოხსნა და გაწარმოება იქნებოდა. იმ წირების დახრილობათა მოძებნა,
რომლებიც არაცხადადაა მოცემული მაღალი ხარისხის განტოლებით, ხშირ შემთხვევებში არაცხად
გაწარმოების საჭიროებს.
343
1--16 სავარჯიშოებში არაცხადი გაწარმოების წესით იპოვეთ dy dx .
1. x2 y  xy 2  6 2. x3  y3  18xy 3. 2xy  y 2  x  y
4. x3  xy  y 3  1 5. x2 ( x  y)2  x 2  y 2 6. (3xy  7)2  6 y
x 1 2x  y
7. y 2  8. x3  9. x  tan y
x 1 x  3y
10. xy  cot( xy) 11. x  tan( xy)  0 12. x4  sin y  x3 y 2
1
13. y sin    1  xy 14. x cos(2 x  3 y)  y sin x
 y
2
15. e2 x  sin( x  3 y) 16. e x y
 2x  2 y
17-- 20 სავარჯიშოებში იპოვეთ dr d
3 4
17.  1 2  r1 2  1 18. r  2    2 3   3 4
2 3
1
19. sin(r )  20. cos r  cot   er
2
მეორე წარმოებულები
21–26 მაგალითებში არაცხადი გაწარმოებით იპოვოთ dy dx , შემდეგ კი d 2 y dx 2
2
21. x2  y 2  1 22. x2 3  y 2 3  1 23. y 2  e x  2 x
24. y 2  2 x  1  2 y 25. 2 y  x  y 26. xy  y 2  1
2
27. თუ x3  y3  16 იპოვეთ d 2 y dx მნიშვნელობა წერტილში (2, 2).
28. თუ xy  y 2  1 იპოვეთ d 2 y dx 2 მნიშვნელობა წერტილში (0, −1).
29 და 30 მაგალითებში, იპოვეთ მრუდის დახრა მოცემულ წერტილებში.

29. y 2  x2  y 4  2 x ; მოცემულ (2,1) და (2, 1) წერტილებში
30. ( x2  y 2 )2  ( x  y)2 ; მოცემულ (1, 0) და (1, 1) წერტილებში
დახრილობები, მხებები და ნორმალები
31–40 სავარჯიშოებში შეამოწმეთ, რომ მოცემული წერტილი ძევს მრუდზე და იპოვეთ ამ წერტილში
მრუდის (ა) მხები წრფე და (ბ) ნორმალი
31. x2  xy  y 2  1, (2, 3) 32. x2  y 2  25, (3, 4)
33. x2 y 2  9, (1, 3) 34. y 2  2 x  4 y  1  0, (2, 1)
35. 6 x2  3xy  2 y 2  17 y  6  0, (1, 0) 36. x2  3xy  2 y 2  5, ( 3, 2)
37. 2 xy   sin y  2 , (1,  2) 38. x sin 2 y  y cos 2 x, ( 4,  2)
39. y  2sin( x  y), (1, 0) 40. x2 cos2 y  sin y  0, (0,  )
344
41. პარალელური მხები . იპოვეთ ორი წერტილი, რომლებშიც x2  xy  y 2  7 მრუდი გადაკვეთს x
ღერძს და აჩვენეთ, რომ ამ წერტილბზე გამავალი მრუდის მხებები პარალელურებია. როგორია ამ
მხებების საერთო დახრილობა?
42. წრფის პრალელური ნორმალები იპოვეთ xy  2 x  y  0 მრუდის ნორმალები, რომლებიც
2x  y  0 წრფის პარალელურია.
43. რვიანი მრუდი . იპოვეთ y 4  y 2  x2 მრუდის დახრა ნაჩვენებ ორ წერტილში.
44. დიოკლეს (200 ჩვენს წელთაღრიცხვამდე) ცისოიდა. იპოვეთ დიოკლეს ცისოიდის y 2 (2  x)  x3
მხებისა და ნორმალის განტოლებები (1, 1) წერტილში.
(სავარჯ. 43 ) ( სავარჯ. 44 )
45. ეშმაკის მრუდი (გაბრიელ კრამერი, 1750) იპოვეთ y 4  4 y 2  x 4  9 x 2 ეშმაკის მრუდის დახრა
აღნიშნულ ოთხ წერტილში.
46. დეკარტეს ფურცელი (იხილეთ ფიგ. 3.28.)

ა. იპოვეთ დეკარტეს ფურცლის x3  y 3  9 xy  0 დახრა (4, 2) და (2, 4) წერტილებში.
ბ. სათავის გარდა სხვა რომელ წერტილში აქვს ფურცელს ჰორიზონტალური დახრილობა?
გ. იპოვეთ A წერტილის კოორდინატები ფიგ. 3.28-ზე, სადაც ფურცელს აქვს ვერტიკალური მხები.
47. ნორმალების გადაკვეთა x2  2 xy  3 y 2  0 მრუდის (1, 1) წერტილში გავლებული ნორმალი სხვა
რომელ წერტილში გადაკვეთს მრუდს?
345
48. ხარისხის წესი რაციონალური მაჩვენებლებისათვის ვთქვათ, p და q მთელი რიცხვებია და q  0 .
თუ y  x p q , მოახდინეთ ეკვივალენტური y 2  x p განტოლების არაცხადად გაწარმოება და აჩვენეთ,
d p q p ( p q ) 1
რომ y  0 -თვის x  x .
dx q
49. პარაბოლას ნორმალი აჩვენეთ, რომ თუ

შესაძლებელია დაიხაზოს (a,0) წერტილიდან
გავლებული, თანდართულ ნახაზზე გამოსახული
x y 2
პარაბოლის სამი ნორმალი, მაშინ a მეტი
უნდა იყოს 1/2-ზე . ერთ-ერთი ნორმალი არის x
ღერძი. a -ს რა მნიშვნელობისათვის იქნება სხვა ორი
ნორმალი ურთიერთ მართობული?
50. რაიმე განსაკუთრებულია შეიძლება ითქვას y 2  x3 და 2 x2  3 y 2  5 მრუდების მხების მიმართ
(1,±1) წერტილებში ? ახსენით თქვენი პასუხი.
( სავარჯ. 50 ) ( სავარჯ. 52 )
51. დაამტკიცეთ რომ მრუდების შემდეგი წყვილები ორთოგონალურად ხვდებიან ერთმანეთს.

1 2
ა. x2  y 2  4, x2  3 y 2 ბ. x  1  y 2 , x  y
3
52. y 2  x3 გრაფიკს ეწოდება ნახევრადკუბური პარაბოლა და იგი წარმოდგენილია თანდართულ
ნახაზზე. იმგვარად განსაზღვრეთ b მუდმივა , რომ y   13 x  b წრფემ ეს გრაფიკი ორთოგონა-
ლურად გადაკვეთოს.
T 53--54 მაგალითებში იპოვეთ ორივე dy dx ( ჩათვალეთ, რომ y წარმოებადი ფუნქციაა x -ის მიმათ)
და dx dy (ჩათვალეთ, რომ x წარმოებადი ფუნქციაა y -ის მიმართ). როგორ არიან დაკავშირებულები
dy dx და dx dy ? გეომეტრიულად ახსენით დამოკიდებულება გრაფიკის ტერმინებში.
53. xy3  x2 y  6 54. x3  y 2  sin 2 y
346
გამოიყენეთ CAS (კომპიუტერული ალგებრის სისტემები) რომ განახორციელოთ შემდეგი ნაბიჯები

55–62 სავარიშოებში.
ა. ააგეთ განტოლების გრაფიკი CAS -ში არაცხადი პლოტერით. დარწმუნდით, რომ მოცემული P
წერტილი აკმაყოფილებს განტოლებას.
ბ. არაცხადი გაწარმოების წესით იპოვეთ ფორმულა წარმოებულისათვის და გამოთვალეთ მისი
მნიშვნელობა მოცემულ P წერტილში.
გ. გამოიყენეთ (ბ) პუნქტში ნაპოვნი დახრილობა რომ იპოვოთ მრუდის მხების განტოლება P
წერტილში . შემდეგ გამოხაზეთ არაცხადი მრუდი და მხები ერთ გრაფიკზე
55. x3  xy  y 3  7, P(2, 1) 56. x5  y3 x  yx2  y 4  4, P(1, 1)
2 x
57. y 2  y  , P(0, 1) 58. y3  cos xy  x 2 , P(1, 0)
1 x
 y    
59. x  tan    2, P  1,  60. xy 3  tan( x  y)  1, P ,0
x  4 4 
61. 2 y 2  ( xy)1 3  x2  2, P(1, 1) 62. x 1  2 y  y  x 2 , P(1, 0)
347
შექცეული ფუნქციის და ლოგარითმის გაწარმოება
3.8
სექცია 1.6-ში ჩვენ ვნახეთ როგორ ცვლის ფუნქციის შებრუნება მის ქმედებას. ჩვენ
იქ განვმარტეთ ნატურალური ლოგარითმის ფუნქცია f 1 ( x)  ln x როგორც f ( x)  e x

ნატურალურ მაჩვენებლიანი (ექსპონენტური) ფუნქციის შექცეული ფუნქცია. ეს მათემატიკასა
და მეცნიერებაში ყველაზე მნიშვნელოვანი ინვერსიული წყვილია. სექცია 3.3-ში ჩვენ
შევისწავლეთ მაჩვენებლიანი (ექსპონენტური) ფუნქციის გაწარმოება. ახლა კი შევისწავლით
წარმოებადი ფუნქციის შექცეული ფუნქციის გაწარმოების წესს. ამ წესს გამოვიყენებთ ნატურალური
ლოგარითმული ფუნქციის წარმოებულის მოსაძებნად.
წარმოებად funqciათა Seqceulების გაwarmoebა
სექცია 1.6 -ის მაგალით 3-ში გამოვთვალეთ, რომ f ( x)  (1 / 2) x  1 ფუნქციის შექცეული
ფუნქციაა f 1 ( x)  2 x  2 . ფიგურა 3.34-ზე კიდევ ერთხელაა ნაჩვენები ორივე მათგანის

გრაფიკები. ვიპოვოთ ამ ფუნქციათა წარმოებულები:
d d 1 1
f ( x)  ( x  1)  ,
dx dx 2 2
d 1 d
f ( x) = (2 x  2)  2 .
dx dx
წარმოებულები ურთიერთ შებრუნებულებია, ასე

რომ ერთი წრფის დახრილობა მეორე წრფის
დახრილობის შებრუნებულია (იხ. ფიგურა 3.34).
ეს განსაკუთრებული შემთხვევა არაა. ნებისმიერი

ფიგურა 3.34 წრფის და მისი არაჰორიზონტალური ან არამართობული წრფის
შექცეულის ერთად დახაზვა გვი- სიმეტრიული ასახვა y  x წრფის მიმართ ყოველთვის
ჩვენებს გრაფიკების სიმეტრიუ- აბრუნებს მის დახრილობას. თუ თავდაპირველი
ლობას yx წრფის მიმართ. წრფის დახრილობაა m  0 , მაშინ "ანარეკლი" წრფის
დახრილობები ურთიერთ შებრუ- დახრილობა იქნება 1 m .
ნებულია.
1
შებრუნებულ შესაბამისობას f და f ფუნქციათა დახრილობებს შორის ადგილი აქვს სხვა
ფუნქციებისთვისაც, მაგრამ საჭიროა ვადარებდეთ დახრილობებს შესაბამის წერტილებში.
348
უუ
ფიგურა 3.35 შექცეული
ფუნქციების გრაფიკებს ურთიერთ
შებრუნებული დახრილობები აქვთ
შესაბამის წერტილებში.
თუ y  f ( x ) -ის დახრილობა ( a , f ( a )) წერტილში არის f ( a ) და f ( a )  0 მაშინ

y  f 1 ( x) -ის დახრილობა ( f (a ), a ) წერტილში იქნება შებრუნებული, 1 / f (a ) . (ფიგურა 3.35)
1 1
თუ აღვნიშნავთ b  f ( a ) , მაშინ მივიღებთ ( f 1 )(b) = 
f (a) f ( f 1 (b))
თუ y  f ( x) ფუნქციას აქვს ჰორიზონტალური მხები წრფე (a, f (a )) წერტილში, მაშინ f 1
შექცეულ ფუნქციას ექნება ვერტიკალური მხები წრფე ( f ( a ), a ) წერტილში და ეს უსასრულო

დახრილობა მიუთითებს რომ f 1 არაა წარმოებადი f ( a ) -ზე. თეორემა 3-ში მოცემულია
პირობები, რომლის დროსაც f 1 წარმოებადია თავის განსაზღვრის არეში (ანუ f -ის
მნიშვნელობათა სიმრავლეზე).
თეორემა 3. შექცეული ფუნქციის გაწარმოების წესი
ვთქვათ f -ის განსაზღვრის არეა I ინტერვალი, რომელზეც f ( x ) არსებობს და

განსხვავებულია ნულისგან. მაშინ შექცეული ფუნქცია f 1 წარმოებადია თავისი
განსაზღვრის არეს ყოველ წერტილში ( f -ის მნიშვნელობათა სიმრავლეზე). ( f 1 ) -ის
მნიშვნელობა f 1 -ის განსაზღვრის არის b წერტილზე შებრუნებულია a=f 1 (b) წერტილზე
f  -ის მნიშვნელობის შებრუნებულისა:
 f  (b)  f ( f 1 (b))
1
1
(1)
ანუ
df 1 1

dx x b
df
dx x f 1
(b ) .
349
თეორემა 3 ორ მტკიცებულებას შეიცავს. პირველი მათგანი პირობებია, რომლებისთვისაც
f 1 წარმოებადია. მეორე მტკიცებულება f 1 -ის წარმოებულის ფორმულაა, როცა ის არსებობს.
პირველი მათგანის დასაბუთებას ჩვენ გამოვტოვებთ, მეორის დამტკიცება კი შეიძლება ამგვარად:
f ( f 1 ( x))  x შექცეული ფუნქციურ შესაბამისობა
d
f ( f 1 ( x ))  1 ორივე მხარის გაწარმოება
dx
d 1
f ( f 1 ( x))  f ( x)  1 გაწარმოების ჯაჭვური წესი
dx
d 1 1
f ( x)  1 ამოხსნა წარმოებულის მიმართ
dx f  ( x))
მაგალითი 1. f ( x)  x2 , x  0 ფუნქციასა და მის წარმოებულ f 1 ( x)  x ფუნქციას გააჩნიათ

წარმოებულები f ( x )  2 x და ( f 1 )( x)  1 (2 x ) .
ვაჩვენოთ, რომ მე-3 თეორემა იძლევა იგივე ფორმულას f 1 ( x) წამებულისათვის:

1 f ( x )  2 x x
( f 1 )( x) 
ტოლობაში

f ( f 1 ( x)) ჩანაცვლებულია
1
f ( x) -ით
1
 1

2( f ( x))
თეორემა 3 თეორემა იძლევა წარმოებულს,

რომელიც ემთხვევა კვადრატული ფესვის
ფუნქციის წარმოებულს.
გადავამოწმოთ თეორემა 3 კონკრეტულ

წერტილზე. ავიღოთ x2 (რიცხვი a ) და
f (2)  4 ( b სიდიდეს). თეორემა 3-ის
თანახმად, f -ის წარმოებული 2-ზე, ე.ი.
1
f (2)  4 და f -ის წარმებული f (2) -ზე ,
ე.ი. ( f )(4)
1
ურთიერთ შებრუნებული
სიდიდეებია. მართლაც,
1 1 1 1
( f 1 )(4)     .
f ( f (4))
1
f (2) 2 x x 2 4
ფიგურა 3.36 f 1 ( x)  x იხ. ფიგურა 3.36 .

ფუნქციის წარმოებული (4, 2) -ზე და
f ( x)  x 2 -ის წარმოებული (2, 4) -ზე
ურთიერთ შებრუნებულებია. (მაგალ. 1)
350
ფიგურა 3.37 f ( x)  x3  2 -ის
წარმოებულით x  2 -ზე ვიგებთ f 1 -ის
წარმოებულს x  6 -ზე
ჩვენ არაერთხელ გამოვიყენებთ მაგალით 1-ში აღწერილ მოქმედებებს, ამ თავში მოცემული სხვა
შექცეული ფუნქციების წარმოებულების გამოსათვლელად. ზოგიერთ შემთხვევაში (1) განტოლება
იძლევა df 1 / dx -ის სიდიდის პოვნის საშუალებას f 1 ფორმულის ცოდნის გარეშე.
მაგალითი 2. ვთქვათ f ( x)  x3  2 . ვიპოვოთ df 1 dx წარმოებულის მნიშვნელობა

x  6  f (2) წერტილში f 1 ( x) ფორმულის მოძებნის გარეშე
ამოხსნა. გამოვიყენოთ თეორემა 3:

df df 1 1 1
 3x 2 x  2  12 ,   .
dx x2 dx x  f (2)
df 12
dx x2
იხ. ფიგუ 3.37
ნატურალური ლოგარითმის ფუნქციის წარმოებული
რადგან ჩვენ ვიცით, რომ მაჩვენებლიანი ფუნქცია f ( x)  e x წარმოებადია ყველგან, ამიტომ

შეგვიძლია ვიპოვოთ მისი შექცეული f 1 ( x)  ln x ფუნქციის წარმოებული:
1
f 1 ( x)   თეორემა 3
f ( f 1 ( x))
1
 1  f (u )  eu
f ( x)
e
1
 ln x

e
1 შექცეული ფუნქციური
 .
x დამოკიდებულება
351
ალტერნატული გაწარმოება უშუალოდ თეორემა 3-ის გამოყენების ნაცვლად, ჩვენ
შეგვიძლია y  ln x -ის წარმოებული ვიპოვოთ არაცხადი გაწარმოებით, მაგალითად ასე:
y  ln x
ey  x შექცეული ფუნქციური დამოკიდებულება
d y d
(e )  ( x ) არაცხადი გაწარმოება
dx dx
dy
ey 1 გაწარმოების ჯაჭვური წესი
dx
dy 1 1
  . ey  x
dx e y x
მიუხედავად იმისა, გაწარმოების რომელი წესით ვსარგებლობთ, y  ln x -ის წარმოებული x -ის

მიმართ არის
d 1
(ln x)  , x  0.
dx x
გაწარმოების ჯაჭვური წესის გამოყენებით ეს წესი შეიძლება განვაზოგადოთ დადებითი u ( x)

ფუნქციის შემთხვევაში
d d du
ln u  ln u 
dx du dx
d 1 du
ln u  , u  0. (2)
dx u dx
მაგალითი 3. წარმოებულის საპოვნელად გამოვიყენოთ ფორმულა (2) .
d 1 d 1 1
(a) ln 2 x  (2 x)  (2)  , x  0
dx 2 x dx 2x x
(b) განტოლება (2) u = x  3 -სთან ერთად გვაძლევს

2
d 1 d 2 1 2x
ln( x 2  3)  2 ( x  3)  2 (2 x)  2 .
dx x  3 dx x 3 x 3
შევნიშნოთ ყურადსაღები მოვლენა მაგალით 3 (a)-ში . y  ln 2 x და y  ln x ფუნქციებს

გააჩნიათ ერთნაირი წარმოებულები. ეს მართებულია y  ln bx ფუნქციის შემთხვევაშიც
ნებისმიერი მუდმივი b -სთვის, იმ პირობით რომ bx  0 :
352
d 1 d 1 1
ln bx   (bx )  (b )   (3)
dx bx dx bx x
თუ x  0 და b  0, მაშინ bx  0 და განტოლება (3) კვლავ ძალაშია. კერძოდ, თუ x0 და

b  1 ჩვენ მივიღებთ
d 1
ln( x )  , x  0 -სთვის .
dx x
თუ x > 0, მაშინ x x და როცა x0, მაშინ x   x , აქედან გამომდინარე ვიღებთ

მნიშვნელოვან შედეგს.
d 1
ln x  , x0 (4)
dx x
მაგალითი 4. წრფე, რომლის დახრილობაა m , გადის კოორდინატთა სათავეზე და ეხება

y  ln x მრუდს. რისი ტოლია m ?
ამოხსნა. ვთქვათ შეხების წერტილის აბსცისაა x  a  0 . მაშინ წერტილი (a, ln a) მრუდზე ძევს და
ამ წერტილში დახრილობაა m  1 a ( ფიგურა 3.38).
რადგან მხები წრფე სათავეზე გადის, მისი დახრილობაა
ln a  0 ln a
m  .
a0 a
თუ m -ის ამ ორ მნიშვნელობას გავუტოლებთ, გვექნება
ln a 1

a a
ln a  1 ;
a  e;
ფიგურა 3.38 მხები წრფე კვეთს

m
1
.
მრუდს რომელიღაც (a, ln a) წერტილში, e
რომელშიც მრუდის დახრილობაა 1/ a
353
da -s warmoebulebi
a x  eln( a )  e x ln a იგივეობით :
x
დავიწყოთ სექცია 1.6 -ში მიღებული
d x d x ln a d d u du
a  e  e x ln a  ( x ln a )  a x ln a . e  eu
dx dx dx dx dx
თუ a > 0, მაშინ
d x
a  a x ln a .
dx
x
ეს ტოლობა აჩვენებს e მაჩვენებლიანი (ექსპონენტური) ფუნქციის უპირატეს მნიშვნელობას
კალკულუსში. თუ a  e , მაშინ ln a  1 და a x -ის გაწარმოება მარტივდება
d x
e  e x ln e  e x .
dx
გწარმოების ჯაჭვური ხერხით შეგვიძლია მივიღოთ ზოგადი ექსპონენტური ფუნქციის

წარმოებულის უფრო ზოგადი ფორმა.
თუ a0 და u წარმოებადი ფინქციაა x -ის მიმართ, მაშინ a u წარმოებადი იქნება x -ის

მიმართ და
d u du
a  a u ln a . (5)
dx dx
d x
(a) 3  3x ln 3
dx
d x d
(b) 3  3x ln 3 (  x)  3x ln 3
dx dx
d sin x d
(c ) 3  3sin x (ln 3) (sin x)  3sin x (ln 3) cos x
dx dx
სექცია 3.3 - ში ნაჩვენები იყო f ( x)  a x მაჩვენებლიან ფუნქციის f (0) წარმებულის

მნიშვნელობები a ფუძის სხვადასხვა მნიშვნელობისათვის. f (0) წარმოადგენს ზღვარს
354
lim(a h  1) / h , და იძლევა a x -ის გრაფიკის დახრილობას გადახრას y ღერძთან გადაკვეთის
h 0
(0,1) წერტილში. ჩვენ ახლა ვხედავთ რომ ამ დახრილობის მნიშვნელობაა
ah  1
lim  ln a . (6)
h 0 h
კერძოდ, როცა a  e , გვექნება
eh  1
lim  1.
h 0 h
თუმცა ჩვენ არ გვაქვს სრული მტკიცება, რომ ეს ზღვარი მართლაც არსებობს. მაჩვენებლიანი და
ლოგარითმული ფუნქციების წარმოებულებისთვის ჩვენს მიერ მოყვანილი ყველა დამტკიცება
სწორია, მაგრამ იქ ნავარაუდებია მსგავსი ზღვარის არსებობა. მე-7 თავში განვიხილავთ
მაჩვენებლიანი და ლოგარითმული ფუნქციების თეორიის სხვაგვარ გადმოცემას. იქ სრულად
იქნება დამტკიცებული, რომ ორივე ზღვარი მართლაც არსებობს და ზემოთ მოყვანილი
სიდიდეების ტოლია .
log a u -ს წარმოებულის საპოვნელად ნებისმიერი ფუძის შემთხვევაში ( a >0, a  1 ) , პირველ

რიგში ვიყენებთ ლოგარითმის ფუძის შეცვლის ფორმულას ( განხილულია სექცია 1.6 -ში) და
გამოვსახავთ log a u -ს ნატურალური ლოგარითმის საშუალებით.
ln x
log a x =
ln a
გაწარმოების შედეგად გვექნება
d d ln x
log a x = ( )
dx dx ln a
1 d
=  ln x ln a არის მუდმივი
ln a dx
1 1
= 
ln a x
1
=
x ln a
თუ u არის წარმოებადი ფუნქცია x -ით და u >0, გაწარმოების ჯაჭვური წესით ვიღებთ შემდეგ
ფორმულას.
355
a > 0 -თვის და a 1
d 1 du
log a u  (7)
dx u ln a dx
ლოგარითმული გაწარმოება
ნამრავლის, განაყოფის, ხარისხის შემცველი დადებითი ფუნქციების წარმოებული ზოგჯერ სწრაფად

შეიძლება ვიპოვოთ, თუ გაწარმოებამდე გავალოგარითმებთ ფუნქციის გამომსახველ ტოლობას
ნატურალური ფუძით. ეს საშუალებას გვაძლევს ბლოთ ლოგარითმების წესებით და გაწარმოების
დაწყებამდე გავამარტივოთ გამოსახულება ამ წესს ლოგარითმული გაწარმოება ეწოდება. იგი
ნაჩვენები იქნება მომდევნო მაგალითებზე.
( x 2  1)( x  3)1 2
მაგალითი 6. ვიპოვოთ dy dx , თუ y  , x  1.
x 1
ამოხსნა. გავალოგარითმოთ ნატურალური ფუძით და გამოვიყენოთ ლოგარითმების ალგებრული

თვისებები სექცია 1.6-ის თეორემა 1-დან:
( x 2  1)( x  3)1/2
ln y  ln 
x 1
 ln  ( x 2  1)( x  3)1/2   ln( x  1)  წესი 2
 ln( x  1)  ln( x  3)  ln( x  1) 
2 1/2
წესი 1
1
 ln( x 2  1)  ln( x  3)  ln( x  1) . წესი 4
2
გავაწარმოოთ x ცვლადის მიმართ:
1 dy 1 1 1 1
 2  2x    .
y dx x  1 2 x  3 x 1
აქედან ამოვხსნათ dy dx
dy  2x 1 1 
 y 2   
dx  x 1 2x  6 x 1 
356
და ბოლოს, ჩავანაცვლოთ მარჯვენა მხარეში y -ის მნიშვნელობა:
dy ( x 2  1)( x  3)1 2  2 x 1 1 
  2    .
dx x 1  x 1 2x  6 x 1 
ხარისხის წესის დამტკიცება (ზოგადი შემთხვევა)
ზოგადი მაჩვენებლიანი ფუნქციის განსაზღვრება საშალებას იძლევა აზრი მივცეთ ნებისმიერი

დადებითი რიცხვის აყვანას ნამდვილ (რაციონალურ ან ირაციონალურ) n ხარისხში. ანუ,
შეგვიძლია ხარისხოვანი ფუნქცია y  x n განვსაზღვროთ ნებისმიერი n მაჩვენებლისათვის.
განსაზღვრება ნებისმიერი x  0 -თვის და ნებისმიერი n ნამდვილი

რიცხვისათვის,
x n  e n ln x .
იქიდან გამომდინარე, რომ ლოგარითმული და მაჩვენებლიანი ფუნქციები ურთიერთ

შებრუნებულია, განსაზღვრება ნებისმიერი n ნამდვილი რიცხვისათვის გვაძლევს
ln x n  n ln x .
ამრიგად, ნატურალური ლოგარითმისთვის ხარისხის წესს ადგილი აქვს არა მხოლოდ

რაციონალური, არამედ ნებისმიერი n ნამდვილი მაჩვენებლისათვის.
ხარისხოვანი ფუნქციის განსაზღვრება საშუალებას იძლევა დავასაბუთოთ ხარისხის

გაწარმოების წესი ნებისმიერი ნამდვილი n ხარისხისათვის, რომელიც 3.3 ნაწილშია
მითითებული.
ხარისხოვანი ფუნქციის გაწარმოების ზოგადი წესი
x  0 -სთვის და ნებისმიერი n ნამდვილი რიცხვისათვის

d n
x  nx n 1 .
dx
x  0 შემთხვევაში ფორმულა მართებულია, თუ არსებობს წარმოებული, x n და x n 1 .
n
დამტკიცება x -ის x -ის მიმართ გაწარმოება გვაძლევს
d n d n ln x
x = e  x n -ის განსაზღვრება, x  0
dx dx
357
d
= e
n ln x

( n ln x ) = ჯაჭვური წესი x -თვის
n
dx
n
= xn   ln x -ის განსაზღვრება და გაწარმოება
x
 nx n 1 . x n  x 1  x n 1
მოკლედ, როცა x0
d n
x  nx n 1
dx
x0 -თვის, თუ y  x n , y  და nx n 1 ყველა არსებობს, მაშინ
ln y  ln x  n ln x .
n
არცხადი გაწარმოების (რაც ვარაუდობს y  წარმოებულის არსებობას) და (4) ტოლობის

გამოყენებით, გვაქვს
y n
 .
y x
ამოვხსნათ აქედან წარმოებული
y xn
y  n  n  nx n 1 .
x x
წარმოებულის განსაზღვრების საფუძველზე შეგვიძლია ვაჩვენოთ, რომ წარმოებული 0-ის ტოლია,

როცა x0 და n  1. ამით ხარისხის წესის ზოგადი ვერსიის დამტკიცება დასრულებულია x -
ის ყველა მნიშვნელობისათვის.
გავაწარმოოთ f ( x)  x , x  0.
x
ამოხსნა. შევნიშნავთ, რომ f ( x)  x x  e x ln x , აქედან გაწარმოებით ვიღებთ
d x ln x
f ( x)  (e ) =
dx
d d u
= e x ln x ( x ln x)  e , u  x ln x
dx dx
d 1
 e x ln x (ln x  x  ) 
dx x
358
 x x (ln x  1) . x0
e რიცხვის წარმოდგენა ზღვრის სახით
e განვსაზღვრეთ, როგორც ფუძის ის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც

ჩვენ სექცია 1.5-ში რიცხვი
y  a მაჩვენებლიან ფუნქციას 1-ის ტოლი დახრილობა აქვს y - ღერძთან გადაკვეთის (0, 1)
x
წერტილში. მაშასადამე e არის მუდმივი სიდიდე, რომელიც აკმაყოფილებს ტოლობას
eh  1
lim  ln e  1. დახრილობა  ln e , ფორმულა (6)
h 0 h
ჩვენ აგრეთვე ვთქვით, რომ e შეიძლება გამოითვალოს როგორც ზღვარი lim y  (1  1 y ) y , ან თუ

აღვნიშნავთ y=1 x , როგორც limx0 (1  x)1 x ზღვარი. დავამტკიცოთ ახლა ეს გამონათქვამი.
თეორემა 4 - e რიცხვის წარმოდგენა ზღვრის სახით
რიცხვი e შეიძლება გამოითვალოს როგორც ზღვარი
e  lim(1  x)1 x
x 0
დამტკიცება. თუ f ( x)  ln x , მაშინ f ( x)  1 x და f (1)  1 . მაგრამ წარმოებულის

განსაზღვრის თანახმად,
f (1  x)  f (1) ln(1  x)  ln1 1

f (1)  lim  lim  lim ln(1  x) 
x 0 x x 0 x x 0 x
 lim ln(1  x)1 x  ln lim(1  x)1 x  .

x 0  x 0 
რადგან f (1)  1 , ამიტომ
ln  lim(1  x )1 x   1 ,
 x 0 
საიდანაც გამომდინარეობს დასამტკიცებელი ტოლობა.
თუ მიახლოებით გამოვთვლით ზღვარს თეორემა 4-ში საკმარისად მცირე x -ის აღებით, გვექნება e
-ს მიახლოებითი მნიშვნელობა 15 ათწილადი ნიშნის სიზუსტით:
e  2.718281828459045 .
359
შექცეული ფუნქციების გაწარმოება
1--4 სავარჯიშოებში:
ა. იპოვეთ f 1 ( x)
ბ. გრაფიკულად გამოსახეთ f და f 1 ერთად.
გ. გამოთვალეთ d f / d x -ს მნიშვნელობა, როცა xa და d f 1 / d x -ს მნიშვნელობა, როცა

x  f (a ) იმის საჩვენებლად რომ ამ წერტილებისთვის df 1 / dx  1 /  df / dx  .
1. f ( x)  2 x  3, a  1 2. f ( x )  (1 / 5) x  7, a  1
3 f ( x )  5  4 x, a  1/ 2 4. f ( x)  2 x 2 , x  0, a 5
5. ა. აჩვენეთ, რომ f ( x)  x 3 და g ( x)  3 x ურთიერთშებრუნებული ფუნქციებია.

ბ. დახაზეთ f და g მრუდები x -ის მიმართ იმდენად დიდ შუალედზე, რომ გამოჩნდეს მათი
კვეთა (1, 1) და (-1, -1) წერტილებში. დარწმუნდით, რომ სურათი აჩვენებს სიმეტრიას y  x წრფის
მიმართ.
გ. იპოვეთ ორივე მრუდის დახრილობა (1, 1) და (1, 1) წერტილებში (სულ ოთხი მხები).
დ. იპოვეთ მრუდების მხებები კოორდინატთა სათავეში.
6. ა. აჩვენეთ, რომ h( x)  x3 4 და k ( x)  (4 x)1 3 ურთიერთშებრუნებული ფუნქციებია.

ბ. დახაზეთ h და k მრუდები x -ის მიმართ იმდენად დიდ შუალედზე, რომ გამოჩნდეს მათი
კვეთა (2, 2) და (-2, -2) წერტილებში. დარწმუნდით, რომ სურათი აჩვენებს სიმეტრიას y  x წრფის
მიმართ.
გ. პოვეთ ორივე მრუდის დახრილობა (2, 2) და (-2, -2) წერტილებში.
დ. იპოვეთ მრუდების მხებები კოორდინატთა სათავეში.
7. ვთქვათ f ( x)  x3  3x 2  1, x  2 . იპოვეთ df 1 dx -ის მნიშვნელობა x  1  f (3) წერტილში

360
8. ვთქვათ f ( x)  x 2  4 x  5, x  2 . იპოვეთ df 1 dx -ის მნიშვნელობა x  0  f (5) წერტილში
9. ვთქვათ, y  f  x  წარმოებად ფუნქციას გააჩნია შექცეული ფუნქცია, f -ის გრაფიკს გადის

 2, 4  წერტილში და აქ მისი დახრილობაა 1/3 . იპოვეთ df
1
/ dx სიდიდე x  4 -თვის.
10. ვთქვათ, წარმოებად y  g  x  ფუნქციას გააჩნია შექცეული ფუნქცია, g -ს გრაფიკი

1
გადის სათავეზე და აქ მისი დახრილობაა 2. იპოვეთ g გრაფიკის დახრილობა სათავეში.
ლოგარითმების გაწარმოება
11--40 სავარჯიშოებში იპოვეთ ფუნქციათა წარმოებულები შესაბამისად x, t ან  ცვლადების

მიმართ.
11. y  ln 3 x 12 . y  ln kx
, k მუდმივია 13. y  ln  t 2  .
y = ln  t 3/2 
3 10
14. 15. y = ln 16. y = ln
x x
17. y = ln   1 18. y = ln  2  2  19. y  ln x3
y   ln x  y  t  ln t  y  t ln t
3 2
20. 21. 22.
x4 x4
y   x 2 ln x 
4 ln t
23. y ln x  24. 25. y
4 16 t
1  ln t ln x x ln x
26. y 27. y 28. y
t 1  ln x 1  ln x
29. y  ln  ln x  30. y  ln  ln  ln x   
31. y   sin  ln    cos  ln   
1 1 1 x
32. y  ln  sec   tan   33. y  ln 34. y  ln
x x 1 2 1 x
1  ln t
35. y 36. y  ln t 37. y  ln  sec  ln   
1  ln t
  x 2  15 
 sin  cos    x  1
5
38. y  ln   39. y  ln   40. y  ln

 1  2 ln    1 x   x  2
20
 
361
ლოგარითმული გაწარმოების წესი
41--54 სავარჯიშოებში იპოვეთ წარმოებულები ლოგარითმული გაწარმოების წესის გამოყენებით
41. y  x  x  1 42. y  x 2
 1  x  1
2
43. y
t
t 1
1
44. y 45. y    3 sin  46. y   tan   2  1
t  t  1
1  5
47. y  t  t  1 t  2  48. y  49. y
t (t  1)  t  2   cos 
 x  1
10
 sin  x x2  1
50. y 51. y  52. y 
sec   x  1  2 x  1
2/3 5
x  x  2 x  x  1 x  2 
53. y 3 54. y 
( x 2  1)  2 x  3
3
x 1
2
იპოვეთ წარმოებულები
55--62 სავარჯიშოებში გამოთვალეთ y  შესაბამისად x, t ან  ცვლადებით.
55. y  ln cos2    
56. y  ln 3 e 
57. y  ln  3tet  58 y  ln  2et sin t 
 e    
59. y  ln   
60. y  ln  
1 e  1  
61. y  ecos t ln t  62. y  esin t  ln t 2  1
63--66 სავარჯიშოებში იპოვეთ dy dx .
63. ln y  e y sin x 64. ln xy  e x  y
65. xy  yx 66. tan y  e x  ln x

67--88 სავარჯიშოებში იპოვეთ წარმოებული მოცემული დამოუკიდებელი ცვლადით
67. y  2x 68. y  3 x 69. y5 s
362
s 
2
70. y2 71. y  x 72. y  t1e
73. y  log 2 5 74. y  log3 1   ln 3
75. y  log4 x  log4 x2 76. y  log 25 e x  log5 x
77. y  log 2 r  log 4 r 78. y  log 3 r  log 9 r
  x  1 ln 3   7x 
ln 5
y  log3   y  log 5 
  x  1   
79. 80.
   3x  2 
 sin  cos  
81 . y   sin  log7   82. y  log 7    
 e 2 
 x 2 e2 
83. y  log5 e x 84. y  log 2  
 2 x 1 
85. y  3log2 t 86. y  3log8  log 2 t 
87. y  log 2 8t ln 2  88. 

y  t log3 esin t  ln 3 
ხარისხის ლოგარითმული გა წარმოება
89-- 96 სავარჯიშოებში იპოვეთ y  ლოგარითმული გაწარმოების წესის გამოყენებით.
y   x  1  t
t
y  x x1 y
x
89. 90. 91.
yt y   sin x  y  xsin x

t x
92. 93. 94.
y  x ln x y   ln x 
ln x
95. 96.
თეორია და მისი გამოყენებები
97. თუ f 1 ( x) -ის ნაცვლად დავწერთ g  x  -ს, მაშინ (1) განტოლება შეიძლება გამოისახოს
შემდეგნაირად
g   f  a   g   f  a    f   a   1.
1
, ან
f a
თუ a -ს ნაცვლად დავწერთ x -ს , მივიღებთ
g   f  x    f   x   1.
363
ამ განტოლებამ შეიძლება გაგვახსენოს რთული ფუნქციის წესი და რა თქმა უნდა მათ შორის
კავშირი ნამდვილად არის.
ვთქვათ, f და g წარმოებადი ფუნქციები ურთიერთ შებრუნებულია, ასე რომ

g f  x   x. ამ ტოლობის ორივე მხარე გავაწარმოოთ x ცვლადის მიმართ რთული ფუნქციის
წესის გამოყენებით , g f   x  -ს გამოსასახად f და g -ს წარმოებულების ნამრავლად.
რა იპოვეთ? (ეს არაა თეორემა 3-ის დამტკიცება, რადგანაც ჩვენ აქ ვუშვებთ თეორემის დასკვნას
1
რომ g  f წარმოებადია).
n
 x
98. აჩვენეთ, რომ lim 1    e x ნებისმიერი x  0 -თვის.
n 
 n
99. თუ y  A sin  ln x   B cos  ln x  , სადაც A და B მუდმივი სიდიდეებია, აჩვენეთ, რომ
x 2 y   xy   y  0
100. მათემატიკური ინდუქციის გამოყენებით აჩვენეთ, რომ
dn n 1  n  1 !
ln x   1 .
dx n xn
101-108 სავარჯიშოებში, თქვენ გამოიკვლევთ ზოგიერთ ფუნქციასა და მათ შექცეულებს,
მათ წარმოებულებთან და გარკვეულ წერტილში მხები წრფეებით აპროქსიმაციასთან ერთად. CAS -
ის (კომპიუტერის ალგებრული სისტემის) გამოყენებით შეასრულეთ შემდეგი ნაბიჯები:
ა) ააგეთ y  f ( x ) ფუნქციის და მისი წარმოებულის გრაფიკი მოცემულ ინტერვალზე.

ახსენით, რატომ მიგაჩნიათ რომ f ერთიერთ ცალსახაა ამ ინტერვალზე.
ბ) ამოხსენით y  f ( x) განტოლებიდან x , როგორც y -ის ფუნქცია, მიღებულ

შებრუნებულ ფუნქციას უწოდეთ g .
გ) იპოვეთ f -ის მხები წრფის განტოლება მითითებულ  x , f  x   წერტილში.

0 0
დ) იპოვეთ g -ს მხები წრფის განტოლება  f  x  , x  წერტილში,

0 0 რომელიც
სიმეტრიულადაა მოთავსებული 45 -ით დახრილი y  x წრფის

0
(იგივური ფუნქციის
გრაფიკის) მიმართ. თეორემა 3-ის გამოყენებით იპოვეთ ამ წრფის დახრილობა .
364
ე) გამოხაზეთ f და g ფუნქციები, იგივური ფუნქცია, ორი მხები წრფე და  x , f  x 
0 0
და  f  x , x 
0 0 წერტილების შემაერთებელი მონაკვეთი. იმსჯელეთ მთავარი დიაგონალის
გასწვრივ არსებულ სიმეტრიებზე.
2 3x  2
101. y  3x  2,  x  4, x0  3 102. y , -2  x  2, x0  1 / 2
3 2 x  11
4x x3
103. y , -1  x  1 x0  1 / 2 104. y  , -1  x  1 x0  1 / 2
x 1
2
x2  1
27 3
105. y  x3  3x 2  1, 2  x  5, x0  106. y  2  x  x3 , - 2  x  2, x0 
10 2
 
107. y  ex , 3  x  5, x0  1 108. y  sin x,  x x0  1
2 2
109 და 110 სავარჯიშოებში, გაიმეორეთ ზემოთ მითითებული ნაბიჯები შემთხვეები, რათა

ინტერვალზე არაცხადად მოცემული განტოლებებით განსაზღვროთ y  f  x  და x  f 1  y
y1/3  1   x  2  , -5  x  5 x0  3 / 2
3
109. ,
110. cos y  x1/5 , 0  x 1 x0  1 / 2
365
შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციები
3.9
სექცია 1.6-ში ჩვენ გავეცანით 6 ძირითად შებრუნებულ ტრიგონომეტრიულ ფუნქციას,
თუმცა ყურადღება არკსინუს და არკკოსინუს ფუნქციებზე გავამახვილეთ. აქ ჩვენ დავასრულებთ
შესწავლას, თუ როგორ განისაზღვრება, გრაფიკულად გამოისახება და გამოითვლება ეს ექვსი
შექცეული ფუნქცია, როგორ ხდება მათი წარმოებულების გამოთვლა.
tan x , cot x , sec x და csc x ფუნქციათა შექცეულები

ფიგურა 3.39-ზე ნაჩვენებია ექვსი ძირითადი შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქცია. ისინი
მიღებულია ტრიგონომეტრიული ფუნქციების შეზღუდული გრაფიკებიდან (როგორც ეს სექცია 1.6
-ში იყო განხილული ) y  x წრფის მიმართ სიმეტრიული ასახვით. მოდით უფრო დავაკვირდეთ
არკტანგესს, არკკოტანგენსს, არკსეკანსს და არკკოსეკანს ფუნქციებს.
ფიგურა 3.39 შექცეულ ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა გრაფიკები
366
x -ის არკტანგესი წარმოადგენს რადიანულ კუთხეს რომლის ტანგნესიც x -ია. x -ის
არკკოტანგესი კი ის კუთხეა, რომლის კოტანგენსიც x -ია. კუთხეები მიეკუთვნებიან
ტანგენსისა და კოტანგენსის ფუნქციების შეზღუდულ განსაზღვრის არეებს .
განსაზღვრება
y  tan 1 x ეწოდება რიცხვს ( 2,  2) შუალედიდან, რომლისთვისაც tan y  x .
y  cot 1 x ეწოდება რიცხვს (0,  ) შუალედიდან, რომლისთვისაც cot y  x .
ღია ინტერვალების გამოყენებით, თავიდან ვიცილებთ სიდიდეებს, სადაც ტანგესი და

კოტანგესი არ არის განსაზღვრული.
y  tan 1 x გრაფიკი სიმეტრიულია კოორდინატთა სათავის მიმართ, რადგანაც ის

წარმოადგენს x  tan y გრაფიკის შტოს, რომლიც სიმეტრიულია სათავის მიმართ (იხილეთ
ფიგურა 3.39c). ალგებრულად ეს ნიშნავს, რომ
tan 1   x    tan 1 x;
არკტანგენსი კენტი ფუნქციაა. y  cot 1 x -ის გრაფიკს ამგვარი სიმეტრია არ გააჩნია (ფიგურა
3.39 f ). ფიგურა 3.39 f -დან ჩანს, რომ არკტანგენს ფუნქციის გრაფიკს ორი ჰორიზონტალური
 
ასიმტოტი გააჩნია; ერთი y  -ში და მეორე y   -ში.
2 2
ფიგურა 3.39 d და 3.39 e -ზე გამოსახულია sec x და csc x ფუნქციების შეზღუდულ
ფორმათა შექცეულების გრაფიკები.
ფიგურა 3.40 არსებობს y  sec1 x -ის

მარცხენა მხრივი შტოსთვის რამოდენიმე
ლოგიკური არჩევანი. A არჩევანის შემთხვევაში
1
sec x  cos 1
1 / x  , რაც კალკულატორებში
გამოყენებული მნიშვნელოვანი იგივობაა.
367
ყურადღებით. არ არსებობს რაიმე ზოგადი შეთანხმება, თუ როგორ უნდა განისაზღვროს sec 1
ფუნქცია x - ის უარყოფითი მნიშვნელობებისათვის. ჩვენ ავირჩიეთ კუთხეები მეორე მეოთხედში
 / 2 -სა და  -ს შორის. ამ არჩევანით sec1 x  cos1 1/ x  , ამასთან sec 1 x ხდება ზრდადი
1
ფუნქცია მისი განსაზღვრის არის ყოველ ინტერვალზე. ზოგიერთ ცხრილში sec x შერჩეულია
  ,  / 2  შუალედიდან x <0 -თვის, ზოგიერთი ტექსტის მიხედვით კი  ,3 / 2  შუალედში
(ფიგურა 3.40). ასეთი შერჩევით გამარტივებულია წარმოებულების ფორმულა ( ჩვენი ფორმულა
აბსოლუტური სიდიდეების ნიშნებს საჭიროებს), მაგრამ ვერ აკმაყოფილებს განტოლებას
1
sec x  cos 1
1 / x  . ამის მიხედვით, სექცია 1.6-ის ფორმულა (5)-ის გამოყენებით ვიღებთ
იგივეობას
1 1 1  1 1
sec x 1.
მაგალითი    ფიგურაზე
cosთანმხლებ  sin   tan 1 (1)
x -ის ორ მნიშვნელობაა ნაჩვენები.
 x 2  x
x tan 1 x
3  3
1  4
3 3  6
 3 3  6
1  4
 3  3
კუთხეები პირველ და მეოთხე მეოთხედებიდანაა, რადგანაც tan 1 x -ის მნიშვნელობათა
სიმრავლეა   / 2,  / 2 .
y  sin 1 u ფუნქციის წარმოებული.
ჩვენ ვიცით, რომ x  sin y ფუნქცია წარმოებადია  / 2  y   / 2 ინტერვალში და აქ მისი
წარმოებული ( კოსინუსი) დადებითია. სექცია 3.8-ის თეორემა 3 - ის ძალით, შექცეული ფუნქცია
y  sin 1 x წარმოებადია -1  x  1 -ში. ჩვენ არ მოველოდებით წარმოებადობას x  1 და

x  -1 -ზე, რადგან ამ წერტილებში გრაფიკის მხებები ვერტიკალურია (იხილეთ ფიგურა 3.41).
368
y  sin 1 x -ის გრაფიკს გააჩნია
ვერტიკალური მხებები x = -1 და
x = 1 წერტილებში.
y  sin 1 x -ის წარმოებულის მოსაძებნად f  x   sin x და f 1  x   sin 1 x ფუნქციებისათვის

გამოვიყენოთ თეორემა 3:
 f   x  
1 1
f   f 1  x  
თეორემა 3.
1
= f   u   cos u
cos  sin 1 x 
1
= cos u  1  sin 2 u
1  sin 2  sin 1 x 
sin  sin 1 x   x
1
=
1 x 2
თუ u წარმოადგენს x -ის დიფერენცირებად ფუნქციას u  1 -სთვის, გაწარმოების ჯაჭვურ
წესის გამოყენებით მივიღებთ
d
 sin 1 u  
1 du
, u 1
dx 1 u 2 dx
მაგალითი 2. რთული ფუნქციის გაწარმოების წესის გამოყენებით გამოვითვალოთ
წარმოებული
369
d
 sin 1 x 2  
1

d 2
 x 
2x
.
1   x2  1  x4
dx 2 dx
y  tan 1 u ფუნქციის წარმოებული
f  x   tan x და f 1  x   tan 1 x ფუნქციების მიმართ თეორემა 3 ის გამოყენებით ჩვენ
ვპოულობთ y  tan
1
x -ის წარმოებულს. რადგან tan x -ის წარმოებული  / 2  x   / 2
შუალედში დადებითია, ამიტომ შესაძლებელია თეორემა 3 - ის გამოყენება.
 f   x  
1 1
f   f 1  x  
თეორემა 3
1
= f   u   sec2 u
sec  tan x 
2 1
1
= sec2 u  1  tan 2 u
1  tan 2
 tan x 1
tan  tan 1 x   x
1
=
1  x2
წარმოებული განსაზღვრულია ყველა ნამდვილი რიცხვისათვის.
თუ u არის x ცვლადის წარმოებადი ფუნქციაა, რთული ფუნქციის გაწარმოების წესის

გამოყენებით მივიღებთ:
d
dx
 tan 1 u  
1 du
1  u 2 dx
y  sec 1 u ფუნქცის წარმოებული
რადგან sec x -ის წარმოებული დადებითია 0  x   / 2 და  / 2  x   შუალედებში, ამიტომ

1
თეორემა 3-ის თანახმად შექცეული ფუნქცია y = sec x წარმოებადია. თეორემა 3-ის
ფორმულის უშუალოდ გამოყენების ნაცვლად, ჩვენ ვპოულობთ y = sec1 x , x  1 ფუნქციის

წარმოებულს არაცხადი გაწარმოების და რთული ფუნქციის გაწარმოების წესის გამოყენებით:
y  sec1 u
370
sec y  x შექცეულ ფუნქციათა ურთიერთკავშირი
d d
 sec y   x გავაწარმოოთ ორივე მხარე
dx dx
dy
sec y tan y =1 რთული ფუნქციის წესი
dx
dy 1 თუ x  1, მაშინ y   0,  / 2   / 2,  

dx sec y tan y და sec y tan y  0
x -ის ტერმინებში შედეგის გამოსახატად, ჩვენ ვიყენებთ დამოკიდებულებას

sec y  x და tany =  sec2 y  1   x 2  1
რაც გვაძლევს
dy 1
 .
dx x x2 1
რა მოვუხერხოთ  ნიშანს ? ფიგურა 3.42-ზე დაკვირვება გვიჩვენებს, რომ y  sec1 x გრაფიკის
დახრილობა ყოველთვის დადებითია. ამგვარად,
 1
 , x 1
d  x x2 1
sec1 x  
dx  1
, x  -1
 x x2  1
ფიგურა 3.42 y  sec 1 x მრუდის

დახრილობა დადებითია ორივე x  1
და x  1 შემთხვევაში.
ამრიგად, აბსოლუტური სიდიდის სიმბოლოს გამოყენებით ჩვენ შეგვიძლია გამორიცხავს 

-ის ორაზროვნება:
d 1
sec1 x  .
dx x x2 1
თუ კი u არის x ცვლადის წარმოებადი ფუნქცია და u  1 , გვექნება შემდეგი ფორმულა:
371
d 1 du
(sec 1 u )  , u 1
dx u u  1 dx
2
მაგალითი 3. რთული ფუნქციის წესის და არკსეკანს ფუნქციის წარმოებულის გამოყენებით
ვპოულობთ
sec1  5 x 4    5x4 
d 1 d
dx
5x4 5x 4 2
1
dx

1
 20 x 
3
5x4  1  0
5x 4
25 x  18
4
 .
x 25 x8  1
სამი სხვა ტრიგონომეტრიული ფუნქციის წარმოებული
სამი სხვა შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციის - არკკოსინუსის, არკკოტანგენსის და

არკკოსენკასის წარმოებულების საპოვნელად შეგვიძლია გამოვიყენოთ იგივე ტექნიკა. თუმცა
არსებობს უფრო მარტივი გზაც შემდეგი იგივეობების წყალობით:
შექცეულ ფუნქცია - შექცეულ კოფუნქციათა იგივეობები
cos 1 x   / 2  sin 1 x
cot 1   / 2  tan 1 x
csc 1 x   / 2  sec 1 x
ამ იგივეობებიდან პირველი ჩვენ სექცია 1.6 -ის (5) განტოლებაში ვიხილეთ. სხვებიც მსგავსი გზით
მიიღება. აქედან ცხადად გამომდინარეობს, რომ შექცეული კოფუნქციის წარმოებული უარყოფითი
1
ნიშნით აღებული შესაბამისი შექცეული ფუნქციის წარმოებულის ტოლია. მაგალითად, cos x -
ის წარმოებული შემდეგნაირად გამოითვლება:
d  
d
dx
 cos1 x     sin 1 x 
dx  2 
იგივეობა
372
=-
d
dx
 sin 1 x 
1
=- . არკსინუსის წარმოებული
1  x2
შექცეულ ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა გაწარმოების ფორმულები თავმოყრილია ცხრილ 3.1 - ში .
ცხრილი 3.1. შექცეულ ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები
d  sin 1 u  1 du
1.  , u 1
dx 1  u 2 dx
d  cos1 u  1 du
2.  , u 1
dx 1  u dx
2
d  tan 1 u  1 du
3. 
dx 1  u 2 dx
d  cot 1 u  1 du
4. 
dx 1  u 2 dx
5.

d sec1 u  1 du
, u 1
dx u u 2  1 dx
d  csc1 u  1 du
6.  , u 1
dx u u 2  1 dx
სტანდარტული სიდიდეები
1-8 სავარჯიშოებში, მაგალით 1-ის მსგავსად გამოიყენეთ სამკუთხედები და გამოთვალეთ

კუთხის სიდიდეები.
373
 1 
1. ა. tan 1 1 ბ. tan 1  3   გ. tan 1 


3
 1 
2. ა. tan 1  1 ბ. tan 1 3 გ. tan 1  
 3
 1   1   3
3. ა. si n 1   ბ. sin 1   გ. sin 1  
 2   2  2 
1  1   3
4. ა. si n 1   ბ. sin 1   გ. sin 1  
2  2  2 
1  1   3
5. ა. cos1   ბ. cos 1   გ. cos 1  
2  2  2 
 2 
6. ა. csc1 2 ბ. csc1   გ. csc 1 2
 3
 2 
7. ა. sec1  2  ბ. sec 1 
 3
 გ. sec1  2 
 1 
8. ა. cot 1  1 ბ. cot 1  3 გ. cot 1 
 3

გამოთვლები
9-12 სავარჯიშოებში იპოვეთ გამოსახულებათა სიდიდეები
  2   1
9. sin  cos 1    10. sec  cos 1 
  2
  2 
  1    3 
11. tan  sin 1     12. cot  sin 1    
  2   2
  
13-20 სავარჯიშოებში იპოვეთ ზღვრები. (საეჭვო შემთხვევაში, შეხედეთ ფუნქციათა გრაფიკს).
13. lim sin 1 x 14. lim cos 1 x

x 1 x 1
15. lim tan 1 x 16. lim tan 1 x

x  x 
17. lim sec1 x 18. lim sec 1 x

x  x 
374
19. lim csc 1 x 20. lim csc1 x
x  x 
წარმოებულების პოვნა
21-42 სავარჯიშოებში, იპოვეთ y -ის წარმოებული სათანადო ცვლადით.
21. y  cos1  x 2  22. y  cos 1 1 / x  23. y  sin 1 2t
24. y  sin 1 1  t  25. y  sec1  2s  1 26. y  sec1 5s
y  csc1  x 2  1 ,
x
27. x >0 28. y  csc 1
2
1 3
29. y  sec 1 , 0  t 1 30. y  sin 1
t t2
31. y  cot 1 t 32. y  cot 1 t  1
33. y  ln  tan 1 x  34. y  tan 1  ln x 
35. y  csc1  et  36. y  cos1  et 
37. y = s 1  s 2  cos 1 s 38. y = s 2  1  sec 1 s
39. y  tan 1 x 2  1  csc 1 x, x  1
1
40. y  cot 1  tan 1 x 41. y  x sin 1 x  1  x 2
x
 x
42. y = ln  x 2  4   x tan 1  
2
375
43. თქვენ ზიხართ საკლასო ოთახში და უყურებთ დაფას თქვენს წინ კედელზე. დაფის სიმაღლე
12 ფუტია , მისი ქვედა ნაწილი კი იატაკიდან 3 ფუტითაა დაშორებული. აჩვენეთ რომ თქვენი
ხედვის კუთხეა
x x
  cot 1  cot 1 ,
15 3
თუ კი კედლიდან თქვენამდე მანძილი x ფუტია.
44. იპოვეთ  კუთხე.
45. მოყვანილი სურათი წარმოადგენს tan 1 1  tan 1 2  tan 1 3   ტოლობის

არაფორმალურ მტკიცებას. ახსენით რა ხდება .
376
46. sec1   x     sec1 x იგივეობის ორნაირი დასაბუთება.
ა) ( გეომეტრიული ) მოყვანილი სურათი გრაფიკული დამტკიცებაა sec   x     sec x

1 1
იგივეობისა. დააკვირდით და ახსენით თუ რა ხდება.
ბ) (ალგებრული) იგივეობა sec1   x     sec1 x მიიღება ტექსტში მოცემული შემდეგი

ორი ტოლობის შეკრებით:
cos1   x     cos 1 x განტ. (4) სექცია 1.6
sec1 x  cos 1 1 / x  . განტ. (1)
47-50 სავარჯიშოებში რომელი გამოსახულებაა განსაზღვრული და რომელი არა ?

დაასაბუთეთ თქვენი პასუხები.
47. ა. tan 1 2 ბ. cos 1 2
48. ა. csc1 1 / 2  ბ. csc 1 2
49. ა. sec 1 0 ბ. sin 1 2
50. ა. cot 1  1 / 2  ბ. cos1  5
51. გამოიყენეთ

csc 1 u   sec 1 u
2
377
1
იგივეობა, ცხრილ 3.1-ში მოყვანილი csc u -ის წარმოებულის ფორმულიდან sec 1 u -ის
წარმოებულის ფორმულის მისაღებად.
1
52. გამოიყვანეთ y  tan x -ის წარმოებულის ფორმულა
dy 1
 ,
dx 1  x 2
ექვივალენტური tan y  x განტოლების ორივე მხარის გაწარმოებით .
53. სექცია 3.8-ის თეორემა 3-ის გაწარმოების წესის გამოყენებით დაამტკიცეთ ტოლობა
d 1
sec1 x  , x 1
dx x x2  1
54. გამოიყენეთ იგივეობა


cot 1 u   tan 1 u
2
1
ცხრილ 3.1-ში მოყვანილი cot u -ის წარმოებულის ფორმულის მისაღებად tan 1 u
წარმოებულის ფორმულიდან.
55. ახსენით, რა არის განსაკუთრებული ამ ფუნქციებში.
x 1
f  x   sin 1 , x0 და g  x   2 tan 1 x ?
x  1,
56. ახსენით, რა არის განსაკუთრებული ამ ფუნქციებში.
1 1
f  x   sin 1 და g  x   tan 1 ?
x2  1 x
T 57. იპოვეთ სიდიდეები
ა. sec 1 1,5 ბ. csc1  1,5 1

გ. cot 2
T 58. იპოვეთ სიდიდეები
ა. sec1  3 ბ. csc11, 7 გ. cot 1  2 
378
T 59-61 სავარჯიშოებში იპოვეთ თვითოეული შედგენილი ფუნქციის განსაზღვრის არე და
მნიშვნელობათა სიმრავლე. შემდეგ ცალკეულ გრაფიკზე გამოვსახოთ ისინი. აზრი აქვს თუ
არა ყველა შემთხვევაში გრაფიკების შედგენას? დაასაბუთეთ თქვენი პასუხები. გააკეთეთ
კომენტარი რაიმე განსხვავების შემჩნევის შემთხვევაში.
59. ა. y  tan 1  tan x  ბ. y = tan  tan 1 x 
60. ა. y = sin 1  sin x  ბ. y = sin  sin 1 x 
61. ა. y = cos 1  cos x  ბ. y = cos  cos1 x 
62-66 სავარჯიშოებში გამოიყენეთ გრაფიკული სერვისული პროგრამა.
62. ააგეთ y  sec  sec1 x   sec  cos1 1 / x   გრაფიკები. ახსენით რასაც დაინახავთ.
63.  
ნიუტონის სერპანტინი ააგეთ y  4 x / x  1 ნიუტონის სერპანტინის გრაფიკი,
2
შემდეგ ააგეთ y  2sin  2 tan 1 x  -ის გრაფიკი ამავე გრაფიკულ ფანჯარაში. რას ხედავთ?
ახსენით.
64. 
შეადგინეთ y  2  x
2
/ x 2
რაციონალური ფუნქციის გრაფიკი. შემდეგ შეადგინეთ
y  cos  2sec1 x  -ის გრაფიკი იმავე გრაფიკულ ფანჯარაში. რას ხედავთ? ახსენით.
65. გრაფიკულად გამოსახეთ f  x   sin 1 x პირველ და მეორე რიგის წარმოებულებთან
ერთად. გააკეთეთ კომენტარი f -ის ქცევაზე და მისი გრაფიკის ფორმაზე f  და f  -ის
ნიშნებთან და სიდიდებთან მიმართებაში.
66. შეადგინეთ f  x   tan 1 x გრაფიკი პირველ და მეორე რიგის წარმოებულებთან
ერთად. გააკეთეთ კომენტარი f -ის ქცევაზე და მისი გრაფიკის ფორმაზე f  და f  -ის
ნიშნებთან და სიდიდებთან მიმართებაში.
379
დაკავშირებულ ცვლილებათა სიჩქარეები
3.10
ამ სექციაში ჩვენ განვიხილავთ ამოცანებს, რომლებშიც მოითხოვება ზოგიერთი სიდიდის

ცვლილების სიჩქარის განსაზღვრა, თუ ცნობილია მასთან დაკავშირებული სხვა სიდიდის (ან
სიდიდეების) ცვლილების სიჩქარე. ამ ტიპის ამოცანას დაკავშირებულ სიჩქარეთა ამოცანა ვუწოდოთ.
დაკავშირებულ სიჩქარეთა განტოლებები
დავუშვათ, რომ ჩვენ ვტუმბავთ ჰაერს სფერულ ბალონში, რომლის მოცულობაც და რადიუსიც
დროის განმავლობაში იზრდება. თუ V მოცულობაა, ხოლო V რადიუსი დროის მყისიერ
4
მომენტში, მაშინ V   r3 .
3
V და r -ის ცვლილებათა სიჩქარეების დამაკავშირებელი განტოლების მისაღებად, გამოვიყენოთ
გაწარმოების ჯაჭვური წესი და გავაწარმოოთ ორივე მხარე t -ს მიმართ:
dV dV dr dr
  4 r 2 .
dt dr dt dt
ასე რომ, თუ ვიცით ბალონის რადიუსი და მოცულობის ცვლილების სიჩქარე dV dt დროის

მოცემულ მყისიერ მომენტში, მაშინ შეგვიძლია ამოვხსნათ ეს უკანასკნელი განტოლება dr dt -ს
მიმართ და გავიგოთ რამდენად სწრაფად იზრდება რადიუსი დროის ამ მომენტში.
შევნიშნოთ, რომ მოცულობის ზრდის სიჩქარე (ავზში ჰაერის ჩატუმბვის სიჩქარე) უფრო იოლი
გასაზომია, ვიდრე რადიუსის ცვლილებისა. დაკავშირებული სიჩქარეების განტოლებიდან dV dt -ს
მეშვეობით შეგვიძლია გამოვთვალოთ dr dt .
ძალიან ხშირად, დაკავშირებული სიჩქარეების ამოცანის ამოხსნისას მნიშვნელოვანია ნახაზის

შესრულება, რომელიც გეომეტრიულად გვიჩვენებს დამოკიდებულებას სიდიდეებს შორის, როგორც
ეს მომდევნო მაგალითშია გაკეთებული.
მაგალითი 1. კონუსურ ავზში წყალი ჩადის 9 ფტ 3 /წთ სიჩქარით. ავზის წვერო ქვევითაა
მიმართული. სიმაღლეა 10 ფტ, ფუძის რადიუსი კი 5 ფტ. როგორია წყლის დონის ზრდის სიჩქარე 6
ფუტის სიმაღლეზე?
ამოხსნა. ფიგურა 3.43-ზე ნაწილობრივ შევსებული კონუსური ავზია ნაჩვენები. ამოცანის ცვლადებია:
3
V = წყლის მოცულობა (ფტ ) ავზში დროის t (წთ) მომენტში
x = წყლის ზედაპირის რადიუსი (ფტ) დროის t მომენტში
y = წყლის დონე ავზში (ფტ) დროის t მომენტში
380
ვგულისხმობთ, რომ V, x და y არიან t ცვლადის
დიფერენცირებადი ფუნქციები. მუდმივები ავზის
განზომილებებია. ჩვენი მიზანია dy dt -ს
განსაზღვრა როცა y =6ფტ და dV dt = 9 ფტ 3 /წთ .
წყლის (კონუსის) მოცულობაა
1
V   x2 y .
3
განტოლება აკავშირებს x , V და y სიდიდეებს.
რადგან არ გვაქვს ინფორმაცია x -ის და dx dt -ს
შესახებ ჩვენთვის საინტერესო მომენტში, საჭიროა
x -ის გამორიცხვა განტოლებიდან. სამკუთხედების
მსგავსებიდან (ფიგურა 3.43) ვღებულობთ
x 5 y
კონუსური ავზის გეომეტრიით და  ანუ x  .
y 10 2
სიჩქარით, რომლითაც წყალი ავსებს
ამრიგად, ვპოულობთ
ავზს, განისაზღვრება რამდენად
 dV  2 dy
2
სწრაფად იზრდება წყლის დონე 1  y
V     y  y3   y ;
(მაგალითი 1) 3 2 12 dt 4 dt
გავითვალისწინოთ მოცემული პირობები
 dy dy 1
9 (6) 2    0.32
4 dt dt 
შეკითხვაში ნახსენები მომენტისათვის წყლის დონე მატულობს 0.32 ფტ/წთ სიჩქარით.
დაკავშირებულ სიჩქარეთა ამოცანის სტრატეგია

1. ნახაზის აგება. ცვლადი და მუდმივი სიდიდეების აღნიშვნა. t -თი აღვნიშნოთ დრო.
დავუშვათ, რომ ყოველი ცვლადი t -თი წარმოებადია ფუნქციაა.
2. რიცხვითი მონაცემების ამოწერა (შერჩეული სიმბოლოების ტერმინებში).
3. ამოწერა, რაც საძიებელია (როგორც წესი, გამოისახება წარმოებულით).
4. ცვლადების დამაკავშირებელი განტოლების დაწერა. შეიძლება შევაერთოთ ორი ან
მეტი განტოლება ერთი განტოლების მისაღებად, რომელიც აკავშირებს საძიებელი და
ცნობილი სიჩქარეების შესაბამის ცვლადებს.
5. გაწარმოება t ცვლადით. შემდეგ საძიებელი სიჩქარე გამოვსახოთ ცნობილი
ცვლადების და სიჩქარეების საშუალებით.
6. გამოთვლა. ვისარგებლოთ ცნობილი ცვლადებით უცნობი სიჩქარის საპოვნელად.
381
ფიგურა 3.44 ბურთის სიმაღლის
ცვლილების სიჩქარე კავშირშია
მანძილმზომით ნაჩვენები კუთხის
ცვლილების სიჩქარესთან (მაგალითი 2)
მაგალითი 2. მანძილმზომმა დაადგინა, რომ საჰაერო ბურთის მინდვრიდან ვერტიკალურად

ასვლის საწყის წერტილამდე მანძილი 500 ფუტია. ამ მომენტისთვის მანძილმზომი უჩვენებს, რომ
ამაღლების კუთხე  / 4 -ია და იზრდება 0.14 რადიანი/წთ სიჩქარით. რას უდრის საჰაერო ბურთის
სიჩქარე ამ მომენტისათვის?
ამოხსნა. ვუპასუხოთ კითხვას ექვს ეტაპად.

1. ავაგოთ ნახაზი და დავასახელოთ ცვლადები და მუდმივები (ფიგურა 3.44). ცვლადები არიან:
  კუთხე რადიანებში დედამიწის ზედაპირიდან;
y  საჰაერო ბურთის სიმაღლე ფუტებში.
t აღნიშნავს დროს წუთებში და დავუშვათ, რომ  და y წარმოებადი ფუნქციებია t -თი.
ერთადერთი მუდმივი არის მანძილი დაკვირვების წერტილიდან აწევის წერტილამდე (500 ფტ).
არაა აუცილებელი მისი რაიმე სიმბოლოთი აღნიშვნა.
2. ამოვწეროთ რიცხვითი მონაცემები.

d 
 0.14 რად/წთ, როცა   .
dt 4
3. ამოვწეროთ რაც საძიებელია. უნდა გამოვთვალოთ dy / dt , როცა    / 4.
4. დავწერეთ y და  ცვლადების დამაკავშირებელი განტოლება.

y
 tan  ან y  500 tan  .
500
5. გავაწარმოოთ t ცვლადით გაწარმოების ჯაჭვური წესის გამოყენებით. შედეგში დავინახავთ,
როგორაა დაკავშირებული dy / dt (საძიებელი, უცნობი) d / dt -სთან (ცნობილი):
dy d
 500(sec 2  ) .
dt dt
6. საძიებელი dy / dt გამოვთვალოთ, როცა    / 4 და d / dt  0.14 :


dy
 2
2
 500 (0.14)  140, sec  2.
dt 4
ამრიგად, დასახელებული მომენტისთვის საჰაერო ბურთის სიჩქარეა 140 ფტ/წთ.
382
ფიგურა 3.45 დევნილი მანქანის
სიჩქარე კავშირშია პოლიციის მანქანის
სიჩქარესთან და მათ შორის მანძილის
ცვლის სიჩქარესთან (მაგალითი 3).
მაგალითი 3. პოლიციის მანქანა ჩრდილოეთიდან სამხრეთის მიმართულებით მისდევს

დამრღვევ ავტომობილს, რომელმაც მართი კუთხის მქონე გზაჯვარედინზე აღმოსავლეთისკენ
გაუხვია. როცა პოლიცია იყო გზაჯვარედინამდე 0.6 მილის დაშორებით, დევნილი კი 0.6 მილ
მანძილზე გზაჯვარედინიდან, პოლიციის რადარმა დააფიქსირა მათ შორის მანძილის ზრდა
20მილ/სთ სიჩქარით. თუ პოლიციის მანქანის სიჩქარე გაზომვის მომენტში იყო 60 მილ/სთ, მაშინ რა
ყოფილა დევნილი მანქანის სიჩქარე?
ამოხსნა. მანქანები გრაფიკულად გამოვსახოთ საკოორდინატო სიბრტყეზე, სადაც x ღერძის

დადებითი მიმართულება აღნიშნავს აღმოსავლეთს, ხოლო y ღერძის დადებითი მიმართულება -
ჩრდილოეთს (ფიგურა 3.45). ვთქვათ, t აღნიშნავს დროს და
x  მანქანის მდებარეობა t მომენტში,
y  პოლიციის მანქანის მდებარეობა t მომენტში,
s  მანძილი მანქანებს შორის t მომენტში.
დავუშვათ, x, y და s წარმოებადი ფუნქციებია t ცვლადით. გვჭირდება ვიპოვოთ dx / dt , როცა
dy ds
x  0.8 მილი, y  0.6 მილი,  60 მილი/სთ,  20 მილი/სთ.
dt dt
შევნიშნოთ, რომ dy / dt უარყოფითია, რადგან y მცირდება.
გავაწარმოოთ მანძილის გამოსათვლელი გამოსახულება
s2  x2  y 2 , (ან s  x 2  y 2 ).
მივიღებთ:
ds dx dy
2s  2x  2 y ,
dt dt dt
თუ ამ უკანასკნელ გამოსახულებაში ჩავსვავთ შემდეგ მონაცემებს: x  0.8, y  0.6, dy / dt  60,
ds / dt  20, საბოლოოდ გამოვთვლით dx / dt -ს:
1  dx 
20   0.8  (0.6)(60)  ,
(0.8) 2  (0.6) 2  dt 
dx 20 (0.8)2  (0.6)2  (0.6)(60)

  70.
dt 0.8
ამრიგად, მანქანის სიჩქარე არის 70 მილი/სთ-ში.
383
ფიგურა 3.46 P ნაწილაკი წრიულად
მოძრაობს საათის ისრის მოძრაობის
მიმართულებით (მაგალითი 4).
მაგალითი 4. ნაწილაკი P მუდმივი სიჩქარით გადაადგილდება საათის ისრის მოძრაობის

მიმართულებით 10 მ რადიუსიან წრეწირზე, რომლის ცენტრი კოორდინატთა სათავეშია. ნაწილაკის
საწყისი პოზიციაა (0, 10) წერტილი y -ღერძზე, საბოლოო პოზიცია კი წერტილი (10, 0) x -ღერძზე.
როცა ნაწილაკი მოძრაობაშია, P წერტილში გავლებული მხები წრფე კვეთს x -ღერძს Q
წერტილში (რომელიც დროის განმავლობაში გადაადგილდება). თუ ნაწილაკს საწყისი წერტილიდან
ფინიშამდე მისასვლელად სჭირდება 30 წმ, რისი ტოლია მისი მყისი სიჩქარე x -ღერძის გასწვრივ
იმ მომენტში, როცა ცენტრიდან 20 მ-ით არის დაშორებული?
ამოხსნა. სიტუაცია წარმოდგენილია ფიგურა 3.46-ზე.
აღვნიშნოთ დრო t -თი, ხოლო  აღნიშნავდეს კუთხეს x -ღერძსა და P წერტილის რადიუს-

ვექტორს შორის. ნაწილაკი სტარტიდან ფინიშამდე მოძრაობს მუდმივი  2 რადიანი 1 2 წთ-ში,
ანუ  რად/წთ სიჩქარით. ან სხვა სიტყვებით, d dt   , სადაც
t -ს განზომილებაა წთ. მინუს ნიშანი გამოწვეულია  -ს კლებადობით დროის განმავლობაში.
მანძილი Q წერტილიდან სათავემდე t მომენტში იყოს x (t ) . ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ dx dt , როცა
d
x  20 მ და   რად/წთ .
dt
x და  სიდიდეების დასაკავშირებლად ფიგურა 3.46-დან ჩანს x cos  10 , ანუ x  10sec . ამ

განტოლების გაწარმოება გვაძლევს
dx d
 10sec  tan   10 sec tan  .
dt dt
შევნიშნოთ, რომ dx dt უარყოფითია, რადგან x კლებადია ( Q მოძრაობს სათავისკენ).
როცა x =20, მაშინ cos   1 2 და sec  2 . აგრეთვე tan   sec2   1  3 . მივიღებთ

dx
 (10 )(2)( 3)  20 3 .
dt
შეკითხვაში ნახსენებ მომენტში, Q მოძრაობს სათავისკენ 20 3  108.8 მ/წთ სიჩქარით.
384
ფიგურა 3.47 თვითმფრინავი A მუდმივ
სიმაღლეზე მოძრაობს რადიოსალოკაციო
სადგურ R -ის მიმართულებით (მაგალითი 5)
მაგალითი 5. რეაქტიული თვითმფრინავი მიფრინავს ზღვის დონიდან მუდმივ 12 000 ფუტ

სიმაღლეზე და უახლოვდება კუნძულს. თვითმფრინავი სწორხაზოვნად მოძრაობს კუნძულზე
0
მდებარე რადარის მიმართულებით და რადარმა დააფიქსირება 30 საწყისი ხედვის კუთხე ზღვის
დონიდან . რა სიჩქარით (მილი/საათში) უახლოვდებოდა თვითმფრინავი კუნძულს რადარის მიერ
დაფიქსირებისას , თუ ამ მომენტში რადარის ხედვის სხივი საათის ისრის საწინააღმდეგო
მიმართულებით ბრუნავდა (2/3) გრადუსი/წმ-ში სიჩქარით, რათა თვითმფრინავი მისი ხედვის არეში
დარჩენილიყო?
ამოხსნა. თვითმფრინავი A და რადარის სადგური R საკოორდინატო სიბრტყეზეა მონიშნული.

x ღერძი ზღვის დონეზეს შეესაბამება და R -დან A -სკენ არის მიმართული, y ღერძი კი ზღვის
დონიდან ზევითაა მიმართული. ვთქვათ, t წარმოადგენს დროს და შევნიშნოთ, რომ y  12 000
მუდმივი სიდიდეა. ზოგადი სიტუაცია ნაჩვენებია ფიგურა 3.47-ზე. ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ dx / dt ,
როცა    / 6 რადიანი და d / dt  2 / 3 გრადუსი/წმ.
ნახაზი 3.47-დან, ცხადია, რომ
12 000
 tan  , ან x  12 000 cot  .
x
თუ ფუტს გადავიყვანთ მილებში, მაშინ ჩვენი გამოსახულება მიიღებს შედეგ სახეს:
12 000
x cot  .
5280
თუ ამ ტოლობას გავაწარმოებთ t ცვლადით, მივიღებთ:
dx 1200 d
 csc2  .
dt 528 dt
რადგან    / 6 , sin   1/ 4 , ამიტომ csc   4 . გადავიყვანოთ d / dt  2 / 3 გრადუსი/წმ
2 2
რადიანი/სთ-ში:
d 2   
   (3600) რადიანი/სთ. 1 სთ = 3600 წმ, 1 გრადუსი =  / 180 რადიანი
dt 3  180 
შევიტანოთ ეს მონაცემები dx / dt გამოსახულებაში, მივიღებთ:
dx  1200   2   
   (4)    (3600)  380.
dt  528   3  180 
ეს სიდედე უარყოფითი გამოვიდა, რადგან x მანძილი მცირდება. ამრიგად, თვითმფრინავი კუნძულს
უახლოვდებოდა 380 მილი/სთ-ში სიჩქარით, როცა ის რადარმა პირველად დააფიქსირა.
385
მაგალითი 6. ფიგურა 3.48 (ა)-ზე გამოსახულია
თოკი, რომელიც P წერტილში მოთავსებული ჭოჭონაქის
საშუალებით მაღლა სწევს W ტვირთს. თოკის მეორე
ბოლო მუშას უჭირავს დედამიწის ზედაპირიდან 5 ფუტის
სიმაღლეზე M წერტილში. ვთქვათ, ბორბალი დედამიწის
ზედაპირიდან 25 ფუტითაა დაშორებული, თოკის სიგრძე
45 ფუტია, ხოლო მუშა მოძრაობს PW ვერტიკალის
საპირისპირო მიმართულებით 6 ფუტი/წმ სიჩქარით. რა
სიჩქარით იწევს ტვირთი მაღლა, როცა მუშა PW
ვერტიკალიდან დაშორებულია 21 ფუტით?
ამოხსნა. ვთქვათ, OM ჰორიზონტალური მონაკვეთის
სიგრძეა x ფუტი, ანუ მანძილი ტვირთის ქვეშ მდებარე
O წერტილიდან მუშამდე (იხ. ფიგ. 3.48). ვთქვათ, h
სიმაღლეა O წერტილიდან W ტვირთამდე, ხოლო z -ით
აღვნიშნოთ თოკის სიგრძე P წერტილიდან მუშამდე. ჩვენი
მიზანია ვიპოვოთ dh / dt , როცა x  21 და dx / dt  6 .
შევნიშნოთ, რომ OP  20 ფუტს, რადგან O წერტილი
მიწიდან 5 ფუტის სიმაღლეზე მდებარეობს. ჩავთვალოთ,
რომ O წერტილთან მართი კუთხე იქმნება. დროის
ფიგურა 3.48 მუშა A ნებისმიერ t მომენტში მართებულია შემდეგი
მიდის მარჯვნივ და ჭოჭონაქით თანაფარდობები (იხ. ფიგ. 3.48(ბ)):
ეწევა W ტვირთს მაღლა 20  h  z  45, თოკის მთლიანი სიგრძე 45 ფუტია
20  x  z .
2 2 2
O წერტილთან მართი კუთხეა
პირველი განტოლებიდან ამოვხსნათ z  25  h და შევიტანთ მეორეში:

20  x  (25  h)2 .
2 2
(1)
გავაწარმოოთ ორივე ნაწილი t ცვლადით:
dx dh
2x  2(25  h) ,
dt dt
და მიღებული ტოლობიდან ამოვხსნათ dh / dt :
dh x dx
 . (2)
dt 25  h dt
რადგან ჩვენ ვიცით dx / dt , გვჭირდება ვიპოვოთ 25  h , როცა x  21 . (1)-დან გვაქვს
202  212  (25  h)2 ,
საიდანაც მივიღებთ:
(25  h)2  841, ან 25  h  29.
ხოლო (2) ტოლობიდან საბოლოოდ მივიღებთ ტვირთის სიჩქარეს, როცა x  21 :
dh 21 126
 6   4.3 ფუტი/წმ.
dt 29 29
386
1. ფართობი. ვთქვათ, წრის რადიუსი r და ფართობი A   r

2
წარმოებადი ფუნქციებია t -ს
მიმართ. დაწერეთ განტოლება, რომელიც აკავშირებს dA dt -ს და dr dt -სთან.
2. ზედაპირის ფართობი. ვთქვათ, სფერული ზედაპირის რადიუსი r და ფართობი S  4 r

2
წარმოებად ფუნქციებიაა t -ს მიმართ. დაწერეთ განტოლება, რომელიც აკავშირებს dS dt -ს და

dr dt -სთან.
3. ვთქვათ y  5 x და dx dt  2 . იპოვეთ dy dt .
4. ვთქვათ 2 x  3 y  12 და dy dt  2 . იპოვეთ dx dt . .
5. თუ y  x და
2
dx dt  3 , მაშინ რისი ტოლია dy dt , როცა x  1 ?
6. თუ x  y  y და
3
dy dt  5 , მაშინ რისი ტოლია dx dt , როცა y  2 ?
7. თუ x  y  25 და
2 2
dx dt  2 , მაშინ რისი ტოლია dy dt , როცა x  3 და y  4 ?
8. თუ x y  4 27
2 3
და dy dt  1 2 , მაშინ რისი ტოლია dx dt როცა x  2 ?
9. თუ L  x 2  y 2 , dx / dt  1 და dy / dt  3 , რას უდრის dL / dt , როცა x  5 და y  12 ?

10. თუ r  s  v  12 ,
2 3
dr / dt  4 და ds / dt  3 , რას უდრის dv / dt , როცა r 3 და s 1?
11. საწყისი 24 მ სიგრძის კუბის წიბო მცირდება 5 მ/წთ სიჩქარით. იმ მომენტისათვის, როცა წიბოს
სიგრძე გახდება x  3 მ, რისი ტოლი იქნება
(ა) ზედაპირის ფართობის ცვლილების სიჩქარე?
(ბ) მოცულობის ცვლილების სიჩქარე?
2
12. კუბის ზედაპირის ფართობი იზრდება 72 ინ /წმ სიჩქარით. რა სიჩქარით იცვლება კუბის
მოცულობა იმ მომენტისათვის, როცა წიბოს სიგრძე იქნება x  3 ინ ?
13. მოცულობა. მართი წრიული ცილინდრის r რადიუსი და h სიმაღლე ცილინდრის V

მოცულობასთან დაკავშირებულია V   r h ფორმულით.
2
ა) თუ r მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი dV / dt

dh / dt სიდიდეებს შორის?
და
ბ) თუ h მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი dV / dt
და dr / dt სიდიდეებს შორის?
გ) თუ არც r და არც h არაა მუდმივი, მაშინ როგორა დაკავშირებული dV / dt სიდიდე dr / dt და
dh / dt სიდიდეებთან?
387
14. მოცულობა. მართი წრიული კონუსის r რადიუსი და h სიმაღლე კონუსის მოცულობასთან
დაკავშირებულია V  (1/ 3) r h ტოლობით.
2
ა) თუ r მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი dV / dt

dh / dt სიდიდეებს შორის?
და
ბ) თუ h მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი dV / dt
და dr / dt სიდიდეებს შორის?
გ) თუ არც r და არც h არაა მუდმივი, მაშინ როგორა დაკავშირებული dV / dt სიდიდე dr / dt და
dh / dt სიდიდეებთან?
15. ცვლადი ძაბვა. ელექტრულ წრედში ძაბვა V (ვოლტი), დენი I (ამპერი) და წინაღობა R (ომი)
დაკავშირებულია შემდეგნაირად: V  IR . ვთქვათ, V ძაბვა იზრდება 1 ვოლტი/წმ-ში სიდიდით,
ხოლო I დენი მცირდება 1/3 ამპერი/წმ-ში სიდიდით. t აღნიშნავს დროს წამებში.
ა) რას უდრის dV / dt ?
ბ) რას უდრის dI / dt ?
გ) როგორ გამოისახება dR / dt სიდიდის კავშირი dV / dt და dI / dt სიდიდეებთან?
დ) როგორ იცვლება R , როცა V  12 ვოლტს და I  2 ამპერს, იზრდება თუ მცირდება?
16. ელექტრული სიმძლავრე. ელექტრული წრედის სიმძლავრე P (ვატი), წინაღობა R (ომი) და დენი
I (ამპერი) დაკავშირებულია შედეგნაირად: P  RI 2 .
ა) როგორ არიან დაკავშირებული d P/ d,t dR / dt და dI / dt სიდიდეები, როცა P , R და I
სიდიდეებიდან არც ერთი არაა მუდმივი?
ბ) თუ P მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი dR / dt და dI / dt სიდიდეებს შორის?
17. მანძილი ვთქვათ x და y არიან t -ს მიმართ წარმოებადი ფუნქციები და s  x 2  y 2

წარმოადგენს მანძილს ( x ,0) და (0, y ) წერტილებს შორის xy -სიბრტყეზე.
(ა) როგორაა დაკავშირებული ds dt და dx dt , თუ y მუდმივია?
(ბ) როგორაა დაკავშირებული ერთმანეთთან ds dt , dx dt და dy dt , როცა არც x და არც y არაა
მუდმივი?
(გ) როგორაა დაკავშირებული dx dt და dy dt , თუ s მუდმივია?
18. დიაგონალი. თუ x , y და z მართკუთხა ყუთის განზომილებებია, მაშინ ყუთის დიაგონალის

სიგრძეა s  x2  y 2  z 2 .
ა) ვთქვათ, x , y და z წარმოებადი ფუნქციებია t ცვლადით. როგორ გამოისახება ds / dt სიდიდის
კავშირი dx / dt , dy / dt და dz / dt სიდიდეებთან?
ბ) თუ x მუდმივია, მაშინ როგორაა დაკავშირებული d s/ d t სიდიდე dy / dt და dz / dt
სიდიდეებთან?
388
გ) თუ s მუდმივია, მაშინ როგორ გამოისახება კავშირი d x/ d t, dy / dt და dz / dt სიდიდეებს
შორის?
19. ფართობი. ვთქვათ, A წარმოადგენს იმ სამკუთხედის ფართობს, რომლის გვერდებია a და b ,
ხოლო  მათ შორის კუთხეა:
1
A ab sin  .
2
ა) თუ a და b მუდმივებია, მაშინ როგორა დაკავშირებული dA / dt სიდიდე d / dt სიდიდესთან?
ბ) თუ მხოლოდ b არის მუდმივი, მაშინ როგორა დაკავშირებული dA / dt სიდიდე d / dt და da / dt
სიდიდეებთან?
გ) თუ არც ერთი a , b და  სიდიდეებიდან არაა მუდმივი, მაშინ როგორა დაკავშირებული dA / dt
სიდიდე d / dt , da / dt და db / dt სიდიდეებთან?
20. ფირფიტის გაცხელება. როცა წრის ფორმის ლითონის ფირფიტა ხურდება ღუმელში, მისი რადიუსი
იზრდება 0.01 სმ/წთ-ში. რა სიჩქარით იზრდება ფირფიტის ფართობი, როცა მისი რადიუსი 50 სმ-ია?
21. ცვლადი ზომები მართკუთხედში. ვთქვათ, მართკუთხედის l სიგრძე მცირდება 2 სმ/წმ სიჩქარით,
ხოლო w სიგანე იზრდება 2 სმ/წმ სიჩქარით. როცა l  12 და w  5, იპოვეთ: (ა) ფართობის, (ბ)
პერიმეტრის, (გ) მართკუთხედის დიაგონალის ცვლილების სიჩქარეები. ამ სიდიდეებიდან რომელი
იზრდება და რომელი მცირდება?
22. მართკუთხოვანი ყუთის ზომების ცვლილება. ვთქვათ, დახურული მართკუთხოვანი ყუთის
წიბოების სიგრძეები x , y და z იცვლება შემდეგი სიჩქარით:
dx dy dz
 1 მ/წმ,  2 მ/წმ,  1 მ/წმ.
dt dt dt
იპოვეთ ყუთის (ა) მოცულობის, (ბ) ზედაპირის ფართობისა და (გ) s  x 2  y 2  z 2 დიაგონალის
სიგრძის ცვლილება, როცა x  4, y  3, z  2 .
23. მისაყუდებელი კიბე . კედელზე მიყუდებულია 13 ფუტი სიგრძის კიბე, რომლის ფუძე იწყებს
დაშორება კედლიდან (იხ. ნახაზი). იმ მომენტისათვის, როცა კიბის ფუძე კედლიდან დაშორებულია
12 ფუტით, კიბის მოძრაობის სიჩქარეა 5 ფუტი/წმ .
ა) რა სიჩქარით ცურდება ამ დროს კიბის ზედა ბოლო კედელზე ქვევითკენ?
ბ) რა სიჩქარით იცვლება კიბის და კედლის მიერ იატაკთან შექმნილი სამკუთხედის ფართობი?
გ) რა სიჩქარით იცვლება კიბესა და იატაკს შორის შექმნილი  კუთხე?
389
24. კომერციული საჰაერო გადაზიდვები. ორი სავაჭრო თვითმფრინავი მიფრინავს ზღვის დონიდან
40,000 ფუტის სიმაღლეზე სწორხაზოვანი კურსით, რომლებიც იკვეთებიან მართი კუთხით. A
თვითმფრინავი გადაკვეთის წერტილისკენ მიფრინავს 442 კვანძი სიჩქარით (კვანძი= საზღვაო
მილი/სთ; 1 საზღვაო მილი=2000 იარდი), ხოლო B თვითმფრინავი მიფრინავს 481 კვანძი სიჩქარით.
როგორ იცვლება მანძილი თვითმფრინავებს შორის, როცა A თვითმფრინავი გადაკვეთის
წერტილიდან 5 საზღვაო მილზეა, ხოლო B თვითმფრინავი - 12 საზღვაო მილზე?
25. ფრანი. გოგონა ფრანს უშვებს 300 ფუტის სიმაღლეზე, ქარი ქრის ფრანის ჰორიზონტალურად 25
ფუტი/წმ სიჩქარით. რა სიჩქარით უნდა გაუშვას თოკი გოგონამ, როცა ფრანი მისგან დაშორებულია
500 ფუტით?
26. ცილინდრის ბურღვა. მექანიკოსები ბურღავენ 6 ინჩის სიღრმეზე ცილინდრული ფორმის სარქველს.
ცილინდრის რადიუსი იზრდება 1/1000 ინჩი/წთ-ში. განსაზღვრეთ ცილინდრის მოცულობის ზრდის
სიჩქარე იმ მომენტისათვის, როცა მისი დიამეტრი 3.800 ინჩია.
27. ქვიშის გროვის ზრდა. კონვეიერიდან ქვიშა ეყრება კონუსის ფორმის გროვას 10 მ3/წთ-ში. ქვიშის
გროვის სიმაღლე მუდმივად ფუძის დიამეტრის 3/8 ნაწილია. რა სიჩქარით იცვლება (ა) გროვის
სიმაღლე და (ბ) ფუძის რადიუსი, როცა გროვა მიაღწევს 4 მ-ის სიმაღლეს? პასუხი გამოსახეთ სმ/წთ-ში.
28. კონუსის ფორმის რეზერვუარის დაცლა. წყალი გაედინება 50 მ3/წთ სიჩქარით კონუსის ფორმის
რეზერვუარიდან (წვერო ქვემოთ), რომლის ფუძის რადიუსი 45 მ-ია, ხოლო სიმაღლე 6 მ-ია.
ა) რა სიჩქარით (სმ/წთ) იცლება წყალი, როცა წყლის სიმაღლე 5 მ-ია?
ბ)რა სიჩქარით (სმ/წთ) იცვლება წყლის ზედაპირის რადიუსი?
3
29. ნახევარსფერული რეზერვუარის დაცლა წყალი 6 მ / წთ სიჩქარით გადმოედინება ნახევარსფეროს
ფორმის რეზერვუარიდან, რომლის რადიუსია 13 მ. ცნობილია, რომ R რადიუსიანი რეზერვუარის
შემთხვევაში წყლის მოცულობა V  ( 3) y (3R  y ) , როცა წყლის სიღრმეა y მ. უპასუხეთ
2
შემდეგ შეკითხვებს.
(ა) როგორია წყლის დონის ცვლილების სიჩქარე,

როცა სიღრმეა 8 მ ?
(ბ) რისი ტოლია წყლის ზედაპირის r რადიუსი,

როცა წყლის სიღრმეა y მ ?
(გ) როგორია r რადიუსის ცვლილების სიჩქარე,

როცა წყლის სიღრმეა y მ ?
30. წვიმის წვეთი. ვთქვათ, ნისლის წვეთი სფეროს ფორმისაა და კონდენსაციის შედეგად მიიერთებს
სისველეს თავისი ზედაპირის ფართობის პროპორციულად. აჩვენეთ, რომ ამ მდგომარეობაში რადიუსი
იზრდება მუდმივი სიჩქარით.
390
31. ჰაერბურთის რადიუსი. სფერული ფორმის საჰაერო ბურთს ბერავენ ჰელიუმით 100 ფუტი3/წთ
სიჩქარით. რა სიჩქარით იზრდება ბურთის რადიუსი, როცა r 5 ფუტს? რა სიჩქარით იზრდება
ბურთის ზედაპირის ფართობი?
32. პატარა კარჭაპის გადატანა. კარჭაპს მიათრევენ ნავმისადგომის გასწვრივ კიჩოზე გამობმული
თოკის საშუალებით, რომლის მეორე ბოლო გამობმულია კიჩოდან 6 ფუტის სიმაღლეზე მდებარე
ნავმისადგომის რგოლზე. თოკის გაწევის სიჩქარეა 2
ფუტი/წმ-ში.
ა) რა სიჩქარით უახლოვდება ნავი ნავმისადგომს, როცა
თოკის სიგრძე 10 ფუტია?
ბ) რა სიჩქარით იცვლება  კუთხის სიდიდე ამ დროს
(იხ. ნახაზი)?
33. ჰაერბურთი მოძრაობს ვერტიკალურად ზევით მუდმივი 1მ/წმ სიჩქარით. როცა ჰაერბურთი
ზედაპირიდან 65 მ სიმაღლეზე იყო, მის ქვეშ მუდმივი 17 მ/წმ სიჩქარით მოძრავმა ველოსიპედმა
გაიარა. რისი ტოლი იქნება მათ შორის s (t ) მანძილის ზრდის სისწრაფე 3 წამის შემდეგ?
( სავარჯ. 33) (სავარჯ. 34)
34. ყავის დამზადება. კონუსის ფორმის ფილტრიდან ყავა ჩადის ცილინდრის ფორმის
ყავადანში 10 ინჩი3/წთ-ში სიჩქარით.
ა) რა სიჩქარით იზრდება ყავის სიმაღლე ყავადანში, როცა კონუსში ყავის დონე 5 ინჩია?
ბ) რა სიჩქარით მცირდება ყავის დონე კონუსში ამ დროს?
391
35. გულის ინდექსი. 1860-იანი წლების ბოლოს გერმანიაში, ვურცბერგის მედიცინის ფაკულტეტის
ფიზიოლოგიის პროფესორმა ადოლფ ფიკმა აღმოაჩინა მეთოდი, რომლის საშუალებითაც შეგვიძლია
გამოვთვალოთ რა რაოდენობის სისხლის გადატუმბვა შეუძლია ჩვენს გულს ერთი წუთის
განმავლობაში. თქვენი გულის ინდექსი, სანამ ამ წინადადებას კითხულობთ არის დაახლოებით 7
ლ/წთ-ში. დასვენებისას დაახლოებით 6 ლ/წთ-ია. თუ თქვენ მარათონელი მორბენალი ხართ, მაშინ
თქვენი გულის ინდექსი შეიძლება 30 ლ/წთ-ს აღწევდეს.
ჩვენი გულის ინდექსი შეიძლება გამოვთვალოთ ფორმულით:
Q
y ,
D
სადაც Q აღნიშნავს CO2 -ს რაოდენობას მილილიტრებში, რომელსაც ერთ წუთში ამოვისუნთქავთ,
ხოლო D აღნიშნავს განსხვავებას ფილტვებში გადატუმბულ სისხლში არსებულ CO2 -სა და
ფილტვებიდან გამომავალ სისხლში დაგროვებულ CO2 -ს შორის (მლ/ლ). თუ Q  233 მლ/წთ და
D  97  56  41მლ/ლ, მაშინ
233
y  5.68 ლ/წთ,
41
რაც საკმაოდ ახლოსაა 6 ლ/წთ-თან, რომელიც ადამიანთა უმრავლესობისთვისაა დამახასიათებელი
ჩვეულებრივ მდგომარეობაში. (მონაცემები მიღებულია ჯ. კენეტ ჰერდის მიერ, მედიცინის დოქტორი,
სამედიცინო ქვილანის კოლეჯი, აღმოსაცლეთ ტენესის სახელმწიფო უნივერსიტეტი).
დავუშვათ, რომ როცა Q  233 და D  41 , D მცირდება 2 ერთეულით წუთში, ხოლო Q რჩება
უცვლელი. მაშინ რა ცვლილებას განიცდის გულის ინდექსი?
36. მოძრაობა პარაბოლის გასწვრივ. ვთქვათ, წერტილი მოძრაობს y  x 2 პარაბოლას გასწვრივ

პირველ მეოთხედში , ისე რომ მისი x კოორდინატი (გაზომილი მეტრებში) იზრდება მუდმივად 10
მ/წმ სიჩქარით. რა სიჩქარით იცვლება ამ წერტილის კოორდინატთა სათავესთან შემაერთებელი
წრფის დახრის კუთხე  , როცა x  3 მ-ს?
37. მოძრაობა სიბრტყეზე. ნაწილაკის კოორდინატები xy -სიბრტყეზე წარმოებადი ფუნქციებია t
დროის ცვლადის მიმართ: dx / dt  1 მ/წმ და dy / dt  5 მ/წმ. რა სიჩქარით იცვლება მანძილი
კოორდინატთა სათავეს და ნაწილაკს შორის, როცა ის გაივლის (5, 12) წერტილზე?
38. მოძრავი მანქანის ვიდეოჩანაწერი. თქვენ ავტორბოლის

ვიდეოჩაწერას აწარმოებთ ტრეკიდან 132 ფუტით
დაშორებული პოზიციიდან და მიყვებით 180 მილი/სთ (264
ფუტი/წმ) სიჩქარით მოძრავ მანქანას (იხ. ნახაზი). რა
სიჩქარით იცვლება კამერის ხედვის  კუთხე, როცა
მანქანა იმყოფება პირდაპირ კამერის წინ? ნახევარი წამის
შემდეგ?
392
39. მოძრავი ჩრდილი. ნათურა ანთია 50 ფუტი სიმაღლის ბოძის წვერზე. იმავე სიმაღლიდან, ბოძიდან
30 ფუტის დაშორებით ვარდება ბურთი (იხ. თანმხლები ფიგურა). რა სიჩქარით მოძრაობს ბურთის
ჩრდილი მიწაზე 1/2 წამის შემდეგ (დავუშვათ, რომ ბურთი t წამში ვარდება s  16t 2 ფუტ მანძილზე)?
40. შენობის ჩრდილი. დილით, როცა მზე ამოდის, 80 ფუტი სიმაღლის შენობას აქვს 60 ფუტი სიგრძის
ჩრდილი.  კუთხე, რომელსაც ქმნის მზის სხივი დედამიწის ზედაპირთან იზრდება 0.27 ◦/წთ
სიჩქარით. რა სიჩქარით მცირდება ჩრდილი? (გამოთვლები აწარმოეთ რადიანებით და პასუხი
გამოსახეთ ინჩი/წთ-ით მეათედის სიზუსტით.)
41. ყინულის დნობა. 8 ინჩი დიამეტრის მქონე სფერული რკინის ბურთი დაფარულია თანაბარი სისქის
ყინულის ფენით. ვთქვათ, ყინული დნება 10 ინჩი3/წთ სიჩქარით. რა სიჩქარით მცირდება ყინულის
ფენის სისქე, როცა მისი სისქე 2 ინჩია? რა სიჩქარით მცირდება ყინულის გარე ზედაპირის ფართობი?
42. საგზაო პატრული. საგზაო პატრულის ვერტმფრენი მიფრინავს სწორი გზის დონიდან 3 მილის
სიმაღლეზე თანაბარი 120 მილი/სთ სიჩქარით. პილოტი ხედავს მოახლოებულ მანქანას და რადარით
ზომავს, რომ როცა მანქანა ვერტმფრენიდან 5 მილზეა, მათ შორის მანძილი მცირდება 160 მილი/სთ
სიჩქარით. იპოვეთ მანქანის სიჩქარე გზის გასწვრივ.
393
43. ბეისბოლის მოთამაშეები. კვადრატული ფორმის ბეისბოლის სათამაშო მოედანის სიგრძეა 90 ფუტი.
მოთამაშე პირველი ბაზიდან მეორისკენ მირბის 16 ფუტი/წმ სიჩქარით.
ა) რა მაძლზეა მოთამაშე მესამე ბაზიდან, თუ პირველი ბაზიდან 30 ფუტის მოშორებითაა?
ბ) როგორ იცვლება 1 და  2 კუთხე ამ დროს (იხ. თანმხლები ფიგურა)?
გ) მოთამაშე მეორე ბაზაში შედის 15 ფუტი/წმ სიჩქარით. როგორ იცვლება 1 და  2 კუთხე, როცა
მოთამაშე ეხება ბაზას?
44. გემები. O წერტილიდან სხვადასხვა მიმართულებით გამოვიდა ორი გემი, რომელთა

მიმართულებებს შორის იქმნება 120 -იანი კუთხე. A გემი მოძრაობს 14 კვანძის,
0 B გემი - 21 კვანძი
სიჩქარით (კვანძი=1 საზღვაო მილი სთ-ში; საზღვაო მილი= 2000იარდი). რა სიჩქარით შორდებიან
ერთმანეთს გემები, როცა OA  5 მილს და OB  3 მილს?
25. Flying a kite. A girl flies a kite at a height of 300 ft, the wind carrying the kite horizontally away
from her at a rate of 25 ft/sec. How fast must she let out the string when the kite is 500 ft away from
her?
394
გაწრფივება და დიფერენციალი
3.11
ზოგჯერ ჩვენ შეგვიძლია მიახლოებით შევცვალოთ რთული ფუნქცია უფრო მარტივი ფუნქციით,
რომელიც უფრო იოლი გამოსაყენებელი იქნება და კონკრეტული ამოცანისთვის მოგვცემს სასურველ
სიზუსტეს. მააპროქსიმებელ ფუნქციებს, ამ სექციაში რომ გამოვიყენებთ, ლინეარიზაციები ეწოდება
და ეფუძნება მხებ წრფეებს. სხვა სახის მააპროქსიმებელ ფუნქციებს, მრავალწევრებს, მე-10 თავში
განვიხილავთ.
შემოვიღებთ ახალ dx და dy ცვლადებს, რომლებსაც დიფერენციალები ეწოდებათ და მათ
იმგვარად განვსაზღვრით, რომ წარმოებულისთვის ლაიბნიცის აღნიშვნა ჭეშმარიტ შეფარდებას
წარმოადგენდეს. dy -ს გამოვიყენებთ გაზომვის ცდომილების შესაფასებლად, რაც შემდეგ
უზრუნველყოფს რთული ფუნქციისგაწარმოების წესის ზუსტ დამტკიცებას (სექცია 3.6).
გაწრფივება
რაც უფრო ვადიდებთ ფუნქციის გრაფიკს იმ წერტილის მახლობლობაში,

სადაც წარმოებადია, მით უფრო ემგვანება თავის მხებს
395
როგორც ფიგურა 3.49-დან ჩანს, y  x -ის მხების წერტილები შეხების წერტილის მახლობლობაში
2
ახლოსაა მრუდთან. მოკლე ინტერვალის შემთხვევაში შეხების წერტილის ორივე მხარეს მხები წრფის
y სიდიდეები კარგ მიახლოებას წარმოადგენენ მრუდის y სიდიდეებისთვის. ეს თვალსაჩინოა, თუ
გრაფიკებს მასშტაბურად გავადიდებთ შეხების წერტილის მახლობლობაში, ან დავაკვირდებით
f ( x ) და მის მხებს შორის სხვაობის სიდიდეთა ცხრილს შეხების წერტილის x კოორდინატის
მახლობლობაში. ეს მოვლენა მხოლოდ პარაბოლისთვის არაა დამახასიათებელი -- ყოველი
წარმოებადი მრუდის ყოფაქცევაც ანალოგიურია .
საზოგადოდ, წარმოებადი y  f ( x ) მრუდის მხები x  a წერტილში გადის ( a, f ( a ))
წერტილზე (ფიგურა 3.50) და მისი განტოლებაა
y  f ( a )  f ( a )( x  a ) .
ამრიგად, მხები წრფე წარმოადგენს
L( x)  f (a )  f (a )( x  a )
წრფივი ფუნქციის გრაფიკს.
ფიგურა 3.50 y  f ( x) მრუდის მხები, როცა x  a , არის

L( x)  f (a )  f (a )( x  a ) წრფე
განსაზღვრება . თუ f წარმოებადიაx  a წერტილში, მაშინ

L( x)  f (a )  f (a )( x  a )
მააპროქსიმებელ ფუნქციას ეწოდება f -ის გაწრფივება a წერტილში.
f ( x)  L( x)
აპროქსიმაციას ეწოდება f -ის სტანდარტული წრფივი აპროქსიმაცია a წერტილში, x  a
წერტილს კი აპროქსიმაციის ცენტრი ეწოდება.
მაგალითი 1. ვიპოვოთ f ( x)  1  x ფუნქციის გაწრფივება x0 წერტილში (ფიგურა 3.51).
396
ფიგურა 3.51 y  1  x -ის და მისი გაწრ- ფიგურა 3.52 გადიდებული ხედი
ფივების გრაფიკი x  0 და x  3 -სთვის. y ფიგურა 3.51-ზე y ღერძის 1-იანის ირგვლივ
ღერძის 1-იანის ირგვლივ შემოხაზული ფანჯარა შემოხაზულ პატარა ფანჯრისა
გადიდებულად ნაჩვენებია ფიგ. 3.52 -ზე
1
f ( x)  (1  x) 1 2 ,
2
გვაქვს f (0)  1 და f (0)  1 2 . ამიტომ გვექნება გაწრფივება
1 x
L( x)  1  ( x  0)  1  .
2 2
იხ. ფიგურა 3.52.
შემდეგი ცხრილი გვიჩვენებს რამდენად ზუსტია აპროქსიმაცია მაგალით 1-ში მოყვანილი
1  x  1  ( x 2) მიახლოება x -ის ზოგიერთი მნიშვნელობისათვის 0-ის მახლობლობიდან
მიახლოებითი ჭეშმარიტი მნიშვნელობა |ჭეშმარიტ. მნიშვნელ. - მიახლოებ.|
0.2
1.2  1   1.10 1.095445 <10 2
2
0.05
1.05  1   1.025 1.024695 <10 3
2
0.005
1.005  1   1.00250 1.002497 <10 5
2
x  2 -სათვის 3 - ის მიახლოებად გვაქვს 2, რაც უზუსტობას შეიცავს მეათედებში. მაგრამ ამან არ
უნდა გვაფიქრებინოს, რომ რასაც გაწრფივებით ვაკეთებთ, უმჯობესია ვაკეთოთ კალკულატორით.

პრაქტიკაში კვადრატული ფესვის მოსაძებნად გაწრფივებას არავინ გამოიყენებს. გაწრფივების
სარგებლიანობა გამოიხატება მის შესაძლებლობაში რთული ფორმულა უფრო მარტივით
397
მნიშვნელობათა მთელ ინტერვალზე. თუ ჩვენ გვჭირდება 1  x -ის გამოთვლა 0-თან ახლოს მყოფი
x -ებისათვის, გამოვიყენებთ 1+( x /2)-ს. რა თქმა უნდა, ამასთან საჭიროა ვიცოდეთ როგორი იქნება
ცდომილება. ცდომილების შეფასებებს მე-10 თავში გავეცნობით.
წრფივი აპროქსიმაცია სიზუსტეს კარგავს თავისი ცენტრიდან დაშორებისას. როგორც ფიგურა 3.51-
დან ჩანს, 1  x  1  ( x 2) აპროქსიმაცია უხეში იქნება x  3 -ის მახლობლობაში. ამ

წერტილისათვის სხვა გაწრფივება იქნება საჭირო.
მაგალითი 2. ვიპოვოთ f ( x)  1  x ფუნქციის გაწრფივება x  3 წერტილში.
1 1
f (3)  2, f (3)  (1  x) 1 2  ,
2 x 3 4
გვექნება
1 5 x
L( x)  2  ( x  3)   .
4 4 4
ეს გაწრფივება x  3.2 წერტილში გვაძლევს
5 3.2
L(3.2)    2.050 ,
4 4
რაც კარგი მიახლოებაა, რადგან ჭეშმარიტი მნიშვნელობაა
1  3.2  4.2  2.049 .
მაგალითი 3. ვიპოვოთ f ( x)  cos x ფუნქციის გაწრფივება x   2 წერტილში (ფიგურა 3.53).
.
f ( 2)  cos( 2)  0,
f ( x)   sin x
და f ( 2)   sin ( 2)  1 ,
გვექნება
 
L( x)  0  (1)  x   
 2
ფიგურა 3.53 f ( x )  cos x -ის გრაფიკი და 
 x  .
მისი ლინეარიზაცია x   2 -ზე. x   2 -ის 2
სიახლოვეს cos x   x  ( 2) (მაგალითი 3).
398
ფესვებისა და ხარისხებისათვის მნიშვნელოვან მიახლოებას წარმოადგენს ტოლობა (სავარჯიშო 15)
(1  x)k  1  kx ( x ნულთან ახლოსაა, k ნებისმიერი რიცხვია).
ამ მიახლოებას, რომელიც კარგია 0-ის მახლობელი -ებსათვის, უამრავი გამოყენება აქვს. მაგალითად:
1
1 x 1 x
2
1
 (1  x) 1  1  (1)( x)  1  x
1 x
1 5
3
1  5 x 4  (1  5 x 4 )1 3  1  (5 x 4 )  1  x 4
3 3
1  1  1
 (1  x 2 ) 1 2  1     ( x 2 )  1  x 2
1  x2  2 2
დიფერენციალები
ზოგჯერ ჩვენ y ფუნქციის x ცვლადით წარმოებულის აღსანიშნავად ვიყენებთ dy dx ლაიბნიცის

აღნიშვნას. მიუხედავათ გარეგნული მსგავსებისა, ეს არაა შეფარდება. ახლა შემოვიღოთ ისეთი
თვისების ორი ახალი dy და dx ცვლადი, რომ მათი შეფარდება, როცა ის არსებობს,

წარმოებულის ტოლი იქნება.
განსაზღვრება. ვთქვათ y  f ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა. დამოუკიდებელი x

ცვლადის დიფერენციალი (აღნიშნავენ dx სიმბოლოთი) ეწოდება არანულოვან  x რიცხვს,
dx   x (დამოუკიდებელი ცვლადია).
დამოკიდებული y ცვლადის დიფერენციალი (აღნიშნავენ dy სიმბოლოთი)
განისაზღვრება ფორმულით
dy  f ( x )dx .
განსხვავებით dx დამოუკიდებელი ცვლადისგან, dy ყოველთვის დამოკიდებული ცვლადია. ის

დამოკიდებულია x და dx ცვლადებზე, ორი დამოუკიდებელი ცვლადის ფუნქციაა .
(ა) ვიპოვოთ dy , თუ y  x5  37x .
(ბ) ვიპოვოთ dy -ის მნიშვნელობა, როცა x  1 და dx  0.2 .
(ა) dy  (5 x 4  37)dx
399
(ბ) თუ dy -ის გამოსახულებაში ჩავსვავთ x =1 და dx  0.2 , მივიღებთ dy  (5 14  37)0.2  8.4 .
დიფერენციალის გეომეტრიული შინაარსი ფიგურა 3.54-ზეა ნაჩვენები.
ვთქვათ x  a და განვსაზღვროთ dx   x . მაშინ y  f ( x) -ის შესაბამისი ცვლილებაა

 y  f ( a  dx)  f ( a) .
შესაბამისი ცვლილება L მხები წრფისთვის იქნება
L  L(a  dx)  L(a) 

 f (a)  f (a)[(a  dx)  a]  f (a) 
L ( a  dx ) L(a)
 f (a) dx .
ფიგურა 3.54 გეომეტრიულად, dy ტოლია f -ის გაწრფივებაში

L ცვლილების, როცა x  a განიცდის dx  x სიდიდით ცვლილებას
მაშასადამე, f -ის გაწრფივებაში ცვლილება ზუსტად ემთხვევა dy -ის მნიშვნელობას, როცა

x  a და dx   x . ამრიგად, dy წარმოადგენს მხები წრფის ამაღლების ან დაშვების სიდიდეს,
როცა x იცვლება dx   x -ით.
თუ dx  0 , მაშინ dy დიფერენციალის განაყოფი dx დიფერენციალზე f ( x )
წარმოებულის ტოლია, რადგან
f ( x) dx dy
dy  dx   f ( x)  .
dx dx
ჩვენ ზოგჯერ dy  f ( x) dx -ის ნაცვლად ჩავწერთ
df  f ( x) dx
400
და df -ს ვუწოდებთ f ფუნქციის დიფერენციალს.
მაგალითად, თუ f ( x)  3x 2  6 მაშინ df  d (3x 2  6)  6 x dx .
გაწარმოების ყოველ ფორმულას, მაგალითად
d (u  v ) du dv d (sin u ) du
  ან  cos u
dx dx dx dx dx
აქვს შესაბამისი დიფერენციალური ფორმა
d (u  v )  du  dv ან d (sin u )  cos u du .
მაგალითი 5. ჩვენ შეგვიძლია გამოვიყენოთ რთული ფუნქციის გაწარმოების წესი და

გაწარმოების სხვა წესები ფუნქციათა დიფერენციალის მოსაძებნად.
(ა) d (tan 2 x)  sec2 (2 x) d (2 x)  2sec2 2 x dx
 x  ( x  1)dx  xd ( x  1) xdx  dx  x dx dx
(ბ) d     .
 x  1  ( x  1) 2
( x  1) 2
( x  1) 2
შეფასება დიფერენციალის გამოყენებით
ვთქვათ ვიცით f ( x ) ფუნქციის მნიშვნელობა a წერტილში და გვსურს შევაფასოთ, როგორ

შეიცვლება ეს სიდიდე მახლობელ a  dx წერტილში გადასვლით. თუ dx  x მცირეა,
მაშინ როგორც ფიგურა 3.54-დან ჩანს,  y მიახლოებით dy -ის ტოლი იქნება. რადგან
f (a  dx)  f (a )  y ,
დიფერენციალური მიახლოება გვაძლევს
f (a  dx )  f (a )  dy , სადაც dx   x .
მაშასადამე, y  dy მიახლოება შეგვიძლია გამოვიყენოთ f ( a  dx ) -ს

შესაფასებლად, როცა f ( a ) ცნობილია და dx მცირეა.
მაგალითი 6. წრეწირის რადიუსი r იზრდება a  10 მ-დან 10.1 მ- მდე (ფიგურა 3.55).

წრის A ფართობის ზრდის შესაფასებლად გამოვიყენოთ dA . შევაფასოთ გაფართოებუ-
ლი წრის ფართობი და შევადაროთ უშუალო გამოთვლით მიღებულ ზუსტ ფართობს.
401
ამოხსნა. რადგან A   r 2 , ამიტომ შეფასებული ნაზრდია
dA  A(a ) dr  2 a (10)(0.1)  2 მ 2 .
რადგან A( r  r )  A( r )  dA , გვექნება
A(10  0.1)  A(10)  2   (10) 2  2  102 .
10.1 მ რადიუსიანი წრის ფართობი  102 მ .

2
ფიგურა 3.55 ზუსტი ფართობია A(10.1)   (10.1)  102.01 მ .

2 2
ცდომილობაა 0.01 მ 2 , რაც A  dA სხვაობის ტოლია.
დიფერენციალური მიახლოების ცდომილება

ვთქვათ, f ( x ) ფუნქცია წარმოებადია x  a წერტილში და dx  x არის x -ის ნაზრდი. არსებობს
ორი გზა თუ როგორ გამოვთვალოთ f ფუნქციის ნაზრდი, როცა x იცვლება a -დან a  x -მდე:
ნამდვილი ნაზრდი: f f (a  x)  f (a ) ,
დიფერენციალური შეფასება: df  f ( a ) x .
რამდენად კარგად უახლოვდება df დიფერენციალი f -ს?
მიახლოების ცდომილების გამოსათვლელად df -ს გამოვაკლოთ f :
მიახლოების ცდომილება  f  df  f  f (a )x 
 f (a   x)  f (a)  f (a)x 
f
 f (a  x)  f (a) 
  f (a)    x     x .
 x 
gqdyniykf  nf
როცა x  0 , მაშინ გაყოფილი სხვაობა
f (a  x)  f (a )
x
უახლოვდება f ( a ) -ს (გავიხსენოთ f ( a ) -ს განსაზღვრება). მაშინ მრგვალ ფრჩხილებში სიდიდე
გახდება ძალიან მცირე (ამიტომ აღვნიშნეთ ის  სიმბოლოთი). მართლაც,  0 , როცა x  0 .
თუ x მცირეა, მაშინ მიახლოების ცდომილებაც   x საკმარისად მცირეა:
f = f (a) x   x
namdvili Sefasebuli cdomileba
cvlileba cvlileba
402
მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ ზუსტად არ ვიცით ნაზრდის სიდიდე, ის წარმოადგენს ორი მცირე
სიდიდის ნამრავლს   x , რომელთაგან ორივე მიისწრაფვის ნულისაკენ, როცა x  0 . ბევრი
ფუნქციისთვის, როცა x მცირეა, ნაზრდიც უფრო მცირეა.
y  f ( x) ფუნქციის ცვლილება x  a -ს მახლობლობაში

ვთქვათ, y  f ( x) ფუნქცია წარმოებადია x  a წერტილში და x იცვლება a -დან
a  x -მდე, მაშინ f ფუნქციის y ნაზრდი გამოითვლება შემდეგნაირად:
y  f (a ) x   x , (1)
სადაც   0 , როცა x  0 .
მაგალით 6-ში ჩვენ გამოვთვალეთ ნაზრდი:

A   (10.1) 2   (10) 2  (102.01  100)  (2  0.01 ),
dA cdomileba
ამრიგად, მიახლოების ცდომილება არის A  dA   r  0.01 და   0.01 / r  0.01 / 0.1 

 0.1 მ.
რთული ფუნქციის გაწარმოების წესის დამტკიცება.
ნაზრდის გამოსათვლელი (1) განტოლება საშუალებას გვაძლევს დავამტკიცოთ რთული ფუნქციის

გაწარმოების წესი. ჩვენი მიზანია ვაჩვენოთ, რომ თუ f (u ) წარმოებადი ფუნქციაა u ცვლადით და
u  g ( x ) წარმოებადი ფუნქციაა x ცვლადით, მაშინ ფუნქციათა y  f  g ( x)  კომპოზიცია
წარმოებადი ფუნქციაა x ცვლადით. ვინაიდან ფუნქცია წარმოებადია მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როცა
მას გააჩნია წარმოებული განსაზღვრის არის ყოველ წერტილში, ამიტომ უნდა ვაჩვენოთ, რომ თუ g
წარმოებადია x0 წერტილში, ხოლო f წარმოებადია g ( x0 ) წერტილში, მაშინ ფუნქციათა
კომპოზიცია წარმოებადია x0 წერტილში და მისი წარმოებული აკმაყოფილებს შემდეგ განტოლებას:
dy
 f   g ( x0 )   g ( x0 ) .
dx x  x0
ვთქვათ, x არის x -ის ნაზრდი, ხოლო u და  y არიან, შესაბამისად, u და y -ის ნაზრდები. (1)
ტოლობის გათვალისწინებით გვექნება:
u  g ( x0 )x  1x   g ( x0 )  1  x ,
სადაც 1  0 , როცა x  0 . ანალოგიურად მივიღებთ, რომ
y  f (u0 )u   2 u   f (u0 )   2  u ,
403
სადაც 2  0 , როცა u  0 . შევნიშნოთ აგრეთვე, რომ u  0 მაშინაც, როცა x  0 . თუ u -ს
შევიტანთ y -ის გამოსახულებაში, მივიღებთ
y   f (u0 )   2  g ( x0 )  1  u ,
ასე რომ
y
 f (u0 ) g ( x0 )   2 g ( x0 )  f (u0 )1  1 2 .
x
ვინაიდან  1 და  2 მიისწრაფიან ნულისაკენ, როცა x მიისწრაფის ნულისკენ, ამიტომ უკანასკნელი
ტოლობის მარჯვენა მხარის ოთხიდან სამი წევრი ნულდება ზღვარში და მივიღებთ
dy y
 lim  f (u0 ) g ( x0 )  f   g ( x0 )   g ( x0 ) .
dx x  x0
x 0 x
მგრძნობელობა ცვლილების მიმართ

df  f ( x) dx გამოსახულება აღწერს, რამდენად მგრძნობიარეა f -ის მნიშვნელობები x -ის
ცვლილების მიმართ. რაც უფრო დიდია f  არგუმენტის x მნიშვნელობისათვის, მით უფრო
დიდია მოცემული dx -ის ცვლილების ეფექტი. თუ a წერტილიდან გადავინაცვლებთ მახლობელ
a  dx წერტილში, მაშინ f -ის ცვლილება შეიძლება აღვწეროთ სამი ხერხით:
რეალური მნიშვნელობა მიახლოებითი მნიშვნელობა
სრული ცვლილება f  f (a  x)  f ( a) df  f (a)dx

f df
ფარდობითი ცვლილება
f (a) f (a)
f df
პროცენტული ცვლილება  100  100
f (a) f (a)
მაგალითი 7. ვთქვათ, გვინდა გამოვთვალოთ ჭაბურღილის სიღრმე s  16t 2 განტოლებიდან იმ

დროის მიხედვით, რაც დასჭირდება მძიმე ქვას წყლის ზედაპირზე დასაცემად. რამდენად საგრძნობი
იქნება გამოთვლების სიზუსტე დროის 0.1 წმ-ით ცვლილებისას?
s -ის დიფერენციალის ds  32t dt მნიშვნელობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად დიდია t .
თუ t  2 , მაშინ dt  0.1 -ით გამოწვეული ცვლილება დაახლოებით არის
ds  32  (2)  (0.1)  6.4 ფტ.
კიდევ სამი წამის შემდეგ t  5 წმ-სათვის იგივე dt გამოიწვევს
ds  32  (5)  (0.1)  16 ფტ
ცვლილებას.
404
დროის გაზომვისას დაშვებული ფიქსირებული ცდომილების შემთხვევაში, ds -ის გამოყენებით
სიღრმის გაზომვისას ცდომილება მით მეტი იქნება, რაც უფრო დიდი დრო დასჭირდება ქვას წყლის
ზედაპირამდე მისაღწევად.
მაგალითი 8. 1830-იანი წლების ბოლოს ფრანგმა ფიზიოლოგმა ჟან პუაზეილმა აღმოაჩინა

ფორმულა, რომელსაც დღესაც იყენებენ, რათა წინასწარ განისაზღვროს რამდენად ამცირებს
არტერიის ნაწილობრივ დახშობით გამოწვეული რადიუსის შემცირება სისხლის მიწოდების
ნორმალურ მოცულობას. ეს ფორმულა
V  kr 4
გვაუწყებს, რომ სითხის V მოცულობა, რომელიც მიედინება მილაკში დროის ერთეულში
ფიქსირებული წნევის პირობებში, არის მუდმივი გამრავლებული მილის r რადიუსის მეოთხე
ხარისხზე. რა გავლენას მოახდენს r -ის 10%-ით შემცირება V მოცულობაზე? (იხ. ფიგურა 3.56)
r და V -ს დიფერენციალები ერთმანეთთან დაკავშირებულია შემდეგი თანაფარდობით:
dV
dV  dr  4kr 3dr .
dr
V -ს ფარდობითი ცვლილებაა
dV 4kr 3 dr dr
 4
4 .
V kr r
ე.ი. V -ს ფარდობითი ცვლილება 4-ჯერ მეტია r რადიუსის ფარდობით ცვლილებაზე. ამიტომ, r -ის
10%-ით შემცირება იწვევს სითხის მიწოდების 40%-ით შემცირებას.
ანგიოგრაფია ანგიოპლასტიკა
ფიგურა 3.56 დაცობილი არტერიის გასახსნელად მასში შეჰყავთ მუქი
საღებავი, რომ შესაძლო იყოს რენტგენული დაკვირვება. შემდეგ კათეტერის
ბოლოზე დამაგრებული ბალონის გაბერვით აფართოებენ ბლოკირებულ ადგილს
მაგალითი 9. ნიუტონის მეორე კანონი

d dv
F (mv)  m  ma
dt dt
405
დადგენილია მასის მუდმივობის პირობებში. მაგრამ, როგორც ვიცით, ეს არაა სრული ჭეშმარიტება.
სხეულის მასა იზრდება სიჩქარესთან ერთად. აინშტაინმა დაადგინა ზუსტი მასის გამოსათვლელი
ფორმულა:
m0
m ,
1  v2 / c2
სადაც m0 აღნიშნავს სხეულის მასას უძრავ მდგომარეობაში, ხოლო c სინათლის სიჩქარეა -
დაახლოებით 300 000 კმ/წმ. v სიჩქარის გაზრდის შედეგად გამოწვეული მასის m ნაზრდის
შესაფასებლად ვისარგებლოთ შემდეგი მიახლოებით:
1 1
 1  x2 . (2)
1 x 2 2
როცა v საკმარისად მცირეა c -თან შედარებით, მაშინ v 2 / c 2 საკმარისად ახლოსაა ნულთან და მისი
კარგი მიახლოებაა
1 1  v2 
 1  2  (2) განტოლებაში შეცვლილია x 
v
.
1  v2 / c2 2c  c
ამ მიახლოების გათვალისწინებით აინშტაინის ფორმულიდან მივიღებთ:
m0  1  v2  1 1
m  m0 1   2    m0  m0v 2 2 ,
1 v / c
2 2
 2  c  2 c
ანუ
1 1
m  m0  m0v 2  2  . (3)
2 c 
(3) ფორმულა გამოსახავს მასის ზრდას, როცა v სიჩქარე იზრდება.
მასის გარდაქმნა ენერგიად

მაგალითი 9-ის (3) ფორმულას აქვს მნიშვნელოვანი ინტერპრეტაცია. ნიუტონის ფიზიკაში
(1/ 2)m0v2 არის სხეულის კინეტიკური ენერგია და თუ (3) ფორმულას გადავწერთ
1
(m  m0 )c 2  m0 v 2
2
სახით, მივიღებთ
1 1 1
(m  m0 )c 2  m0 v 2  m0 v 2  m0 (0) 2  (kinet. energ.) ,
2 2 2
ანუ
(m)c2  (kinet. energ.) .
ამრიგად, როცა სიჩქარე იზრდება 0-დან v -მდე, კინეტიკური ენერგიის ნაზრდი მიახლოებით უდრის
(m)c 2 -ს, ანუ მასის ნაზრდის ნამრავლს სინათლის სიჩქარის კვადრატზე. თუ ვისარგებლებთ
c  3  108 მ/წმ ჩასმით , ვნახავთ, რომ მასის მცირე ნაზრდს შეუძლია ენერგიის დიდი ნაზრდის
წარმოქმნა.
406
გაწრფივებათა პოვნა
1--5 სავარჯიშოებში იპოვეთ f ( x ) ფუნქციის L( x ) გაწრფივება x  a წერტილში
1. f ( x)  x  2 x  3, a  2. 2. f ( x )  x 2  9, a  4.
3
1
3. f ( x)  x  , a  1. 4. f ( x)  3 x , a  8.
x
5. f ( x)  tan x, a   .
6. ძირითადი წრფივი მიახლოებები, როცა x0. ვიპოვოთ შემდეგი ფუნქციების გაწრფივებები,
ა) sin x ბ) cos x გ) tan x დ) ex ე) ln(1  x ) .
გაწრფივება მიახლოების მიზნით
7--14 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციის გაწრფივება x0 -ის მახლობელი ისეთი მთელი
რიცხვისათვის, რომელშიც იოლად გამოითვლება მოცემული ფუნქცია და მისი წარმოებული.
7. f ( x)  x2  2 x, x0  0.1. 8. f ( x)  x1 , x0  0.9.

f ( x)  2 x  3x  3, x0  0.9. 10. f ( x)  1  x, x0  8.1.
2
9.
x
11. f ( x)  3
x, x0  8.5. 12. f ( x)  , x0  1.3.
1 x
13. f ( x)  e x , x0  0.1. 1
14. f ( x)  sin x, x0   /12.
15. აჩვენეთ, რომ x0 წერტილში f ( x)  (1  x ) ფუნქციის გაწრფივებაა
k
L( x)  1  kx .
16. ( 1 x k)  1k x წრფივი მიახლოების გამოყენებით იპოვეთ f ( x ) ფუნქციის მიახლოება 0-ის
მახლობელი x -სათვის:
2 1
ა) f ( x)  (1  x)
6
ბ) f ( x)  გ) f ( x) 
1 x 1 x
2
 1 
დ) f ( x)  2 x ე) f ( x)  (4  3 x) ვ) f ( x)  3 1 
2 1/3
 .
 2 x
17. კალკულატორზე სწრაფად. (1  x)  1  kx წრფივი მიახლოების გამოყენებით შეაფასეთ შემდეგი
k
რიცხვები:
50 3
ა) (1.0002) ბ) 1.009 .
407
18. იპოვეთ f ( x)  x  1  sin x ფუნქციის გაწრფივება, როცა x  0 . როგორ არიან დაკავშირებული
x  1 და sin x შესაკრებთა გაწრფივებები x  0 წერტილში?
წარმოებული დიფერენციალური ფორმით
19-38 სავარჯიშოებში იპოვეთ dy

2x
19. y  x3  3 x 20. y  x 1  x2 21. y
1  x2
2 x
22. y 23. 2 y
3/2
 xy  x  0 24. xy  4 x
2 3/2
y0
3(1  x )
y  sin(5 x ) 26. y  cos( x ) 27. y  4 tan( x / 3)
2 3
25.
 1 
28. y  sec( x  1) y  3csc(1  2 x ) y  2cot 
2
29. 30. 
 x
x
31. y  e 32. y  xe 33. y  ln(1  x )
x 2
 x 1  1  1 1
34. y  ln   35. y  tan (e )
1 x2
36. y  cot  2   cos 2 x
 x 1   
x
1
x 2 1
37. y  sec 1 (e  x ) 38. y  e tan .
მიახლოების ცდომილება
39 - 44 სავარჯიშოებში განიხილება f ( x ) ფუნქციის მნიშვნელობის ცვლილება , როცა x იცვლება
x0 -დან x0  dx -მდე. იპოვეთ:
ა) ფუნქციის ნაზრდი
 f  f ( x0  dx)  f ( x0 ) ;
ბ) შეფასება df  f ( x0 )dx ;
გ) მიახლოების ცდომილება | f d f |.
39. f ( x)  x2  2 x, x0  1, dx  0.1 40. f ( x)  2 x2  4 x  3, x0  1, dx  0.1

41. f ( x)  x3  x, x0  1, dx  0.1 42. f ( x)  x 4 , x0  1, dx  0.1
1
43. f ( x)  x , x0  0.5, dx  0.1 44. f ( x)  x  2 x  3,
3
x0  2, dx  0.1 .
408
ცვლილების დიფერენციალური შეფასება
45-50 სავარჯიშოებში დაწერეთ დიფერენციალი, რომელიც შეაფასებს მოცულობისა და ფართობის

ცვლილებას
45. ბირთვის V  (4 / 3) r მოცულობის ცვლილება, როცა რადიუსი იცვლება r0 -დან r0  dr -მდე;
3
46. კუბის V  x 3 მოცულობის ცვლილება, როცა წიბოს სიგრძე იცვლება x0 -დან x0  dx -მდე;
47. კუბის S  6 x 2 ზედაპირის ფართობის ცვლილება, როცა წიბოს სიგრძე იცვლება x0 -დან x0  dx
-მდე;
48. კონუსის S   r r  h გვერდითი ზედაპირის ფართობის ცვლილება, როცა რადიუსი იცვლება

2 2
r0 -დან r0  dr -მდე, ხოლო სიმაღლე რჩება უცვლელი;

49. ცილინდრის V   r 2 h მოცულობის ცვლილება, როცა რადიუსი იცვლება r0 -დან r0  d r-მდე,
ხოლო სიმაღლე რჩება უცვლელი;
50. ცილინდრის S  2 r h გვერდითი ზედაპირის ფართობის ცვლილება, როცა სიმაღლე იცვლება
h0 -დან h0  dh -მდე, ხოლო რადიუსირჩება უცვლელი.
51. წრის რადიუსი იზრდება 2.00 -დან 2.02 მეტრამდე.

ა) შეაფასეთ ფართობის ცვლილება;
ბ) გამოსახეთ შეფასება თავდაპირველი წრის ფართობის პროცენტებში.
52. ხის დიამეტრი იყო 10 ინჩი. მომდევნო წლის განმავლობაში წრეწირის სიგრძე გაიზარდა 2 ინჩით.
დაახლოებით რამდენი ინჩით გაიზარდა ხის დიამეტრი? როგორ შეიცვალა ხის განივი კვეთის
ფართობი?
53. მოცულობის შეფასება. შეაფასეთ ცილინდრის ფორმის მეტალის მილის მოცულობა, რომლის
სიგრძეა 30 ინჩი, რადიუსი - 6 ინჩი, ხოლო სისქე - 0.5 ინჩი.
54. შენობის სიმაღლის შეფასება. შენობის ფუძიდან 30 ფუტის მანძილზე მდგომმა ტოპოგრაფმა
გაზომა ამაღლების კუთხე შენობის სახურავამდე, რომელიც 750 -ია. რამდენად ზუსტად გაიზომება
კუთხე, თუ შენობის სიმაღლის შეფასების პროცენტული ცდომილება 4%-ზე ნაკლებია?
55. დასაშვები გადახრა. წრის r რადიუსის გაზომვისას დაშვებულია არაუმეტეს 2% ცდომილება. რას
უდრის მაქსიმალური პროცენტული ცდომილება
ა) წრეწირის სიგრძისა? ბ) წრის ფართობისა?
409
56. დასაშვები გადახრა. კუბის წიბოს x სიგრძე გაზომილია არაუმეტეს 0.5%-იანი ცდომილებით. რას
უდრის მაქსიმალური პროცენტული ცდომილება
ა) კუბის ზედაპირის ფართობისა? ბ) კუბის მოცულობისა?
57. დასაშვები გადახრა. ვთქვათ, ცილინდრის რადიუსი და სიმაღლე ტოლია, მაშინ მისი მოცულობაა
V   h3 . ამ ფორმულით გამოთვლილი მოცულობა ნამდვილი მნიშვნელობისგან განსხვავდება
არაუმეტეს 1%-ით. იპოვეთ დაახლოებით რა მაქსიმალური ცდომილება შეიძლება დაუშვას h
სიდიდემ (გამოსახეთ h -ის პროცენტული მაჩვენებლით).
58. დასაშვები გადახრა.

ა) დაახლოებით რა სიზუსტით უნდა გაიზომოს 10 მ სიმაღლის მქონე ცილინდრის ფორმის აუზის
შიდა დიამეტრი, რათა აუზის მოცულობა გამოვთვალოთ 1%-იანი სიზუსტით?
ბ) დაახლოებით რა სიზუსტით უნდა გაიზომოს აუზის გარე დიამეტრი, რათა 5%-იანი სიზუსტით
გამოვთვალოთ თუ რა რაოდენობის საღებავი იქნება საჭირო აუზის შესაღებად?
59. ვთქვათ, ბირთვის დიამეტრი გაზომეს 1 0 0 1სმ-ის სიზუსტით და გამოთვალეს შესაბამისი

მოცულობა. შეაფასეთ მოცულობის გამოთვლის ცდომილება პროცენტულად.
60. ვთქვათ, ბირთვის მოცულობა გამოთვლილია არაუმეტეს 3%-იანი ცდომილებით. შეაფასეთ D

დიამეტრის გაზომვის ცდომილება პროცენტულად.
61. საავიაციო მანევრების გავლენა გულზე. გულის მთავარი ნაწილის, მარცხენა პარკუჭის, მუშაობა
გამოითვლება შემდეგი ფორმულით:
V  v2
W  PV  ,
2g
სადაც W არის დროის ერთეულში შესრულებული მუშაობა, P - სისხლის საშუალო წნევა, V - იმ
სისხლის მოცულობაა, რომელიც გადაიტუმბება დროის ერთეულში,  („დელტა“) - სისხლის მასის
სიმკვრივე, v - პარკუჭიდან გამომავალი სისხლის სიჩქარე, g - თავისუფალი ვარდნის აჩქარება.
როცა P, V ,  და v მუდმივი სიდიდეებია, მაშინ W წარმოადგენს g -ს ფუნქციას, ხოლო
ფორმულა ჩაიწერება შემდეგნაირად:
b
W a ( a და b მუდმივებია).
g
როგორც ნასას სამედიცინო ჯგუფის წევრს, თქვენ გსურთ დაადგინოთ ფრენა რა გავლენას ახდენს W-
ზე , როცა g განიცდის შესამჩნევ ცვლილებას, და როგორაა დამოკიდებული g -ს საწყის სიდიდეზე. ამ
მიზნით, თქვენ გადაწყვიტეთ შეგედარებინათ W -ს შედეგები მთვარესა და დედამიწაზე. ორივე
შემთხვევაში g -ს ცვლილებაა dg , მთვარეზე g  5 . 2ფუტი/წმ2, ხოლო დედამიწაზე g  32
ფუტი/წმ2. dWmTvare -სა და dWEmiwa -ის შედეგების გამოსათვლელად ისარგებლეთ ზემოთ მოყვანილი
გამარტივებული განტოლებით.
62. თავისუფალი ვარდნის აჩქარების გამოთვლა. როცა საათის ქანქარას L სიგრძე მუდმივი რჩება
მისი ტემპერატურის კონტროლის საშუალებით, მაშინ ქანქარის პერიოდი T დამოკიდებულია
410
თავისუფალი ვარდნის g აჩქარებაზე. ამიტომაც პერიოდი იცვლება უმნიშვნელოდ, როცა საათი
დედამიწის ზედაპირზე გადაინაცვლებს ერთი ადგილიდან მეორეზე, რაც დამოკიდებულია g -ს
ცვლილებაზე. T -ს ცვლელებაზე დაკვირვებისას, შეგვიძლია შევაფასოთ g -ს ცვლილება შემდეგი
ფორმულიდან: T  2 ( L / g )
1/2
.
ა) ვთქვათ, T მუდმივია, ხოლო g დამოუკიდებელი ცვლადია. გამოთვალეთ dT და მიღებული
შედეგით ისარგებლეთ (ბ) და (გ) კითხვებში.
ბ) ვთქვათ, g იზრდება, მაშინ T იზრდება თუ მცირდება? ქანქარიანი საათი აჩქარდება თუ
შენელდება? პასუხი ახსენით.
გ) ვთქვათ, საათი, რომლის ქანქარის სიგრძეა 100 სმ, ერთი ადგილიდან, სადც g  9 8 0 სმ/წმ2,
გადააქვთ სხვა ადგილას. ამან გამოიწვია პრიოდის გაზრდა dT  0 . 0 0 წმ-ით.
1 იპოვეთ dg და
შეაფასეთ g -ს მნიშვნელობა ახალ ადგილას.
63. გაწრფივება საუკეთესო წრფივი მიახლოებაა. დავუშვათ, y  f ( x) წარმოებადი ფუნქციაა x  a
წერტილში და g ( x)  m( x  a )  c არის წრფივი ფუნქცია, სადაც m და c მუდმივებია.
თუ E ( x)  f ( x)  g ( x) სხვაობა (ცდომილება) საკმარისად მცირეა x  a წერტილში, მაშინ შეიძლება
ვიფიქროთ, რომ f -ის წრფივ მიახლოებად L( x)  f (a)  f (a)( x  a) გაწრფივების მაგივრად
გამოვიყენოთ g . აჩვენეთ, რომ თუ g -ს დავადებთ შემდეგ ორ პირობას:
1. E (a)  0 ცდომილება არის ნულის ტოლი x  a წერტილში.
E ( x)
2. lim 0 ცდომილება უგულებელყოფადია x  a -სთან შედარებით
xa xa
მაშინ g ( x)  f (a)  f (a)( x  a) , ე.ი. L( x) გაწრფივება არის ერთადერთი წრფივი მიახლოება,
რომლისთვისაც ცდომილება არის ნულის ტოლი x  a წერტილში და იმავდროულად არის
უგულებელყოფადი ( x  a )-თან შედარებით.
L(x) გაწრფივება რომელიღაც სხვა წრფივი

მიახლოება g(x)
64. კვადრატული მიახლოებები

ა. ვთქვათ Q( x)  b0  b1 ( x  a)  b2 ( x  a)2 არის f ( x) -ის კვადრატული მიახლოება x  a წერტილში,
შემდეგი თვისებებით:
1) Q(a)  f (a) ; 2) Q(a)  f (a) ; 3) Q(a)  f (a).
იპოვეთ b0 , b1 და b2 კოეფიციენტები.
ბ. იპოვეთ f ( x)  1 (1  x) ფუნქციის კვადრატული მიახლოება x  0 წერტილში.
411
T გ. ააგეთ f ( x)  1 (1  x) ფუნქციისა და მისი x  0 წერტილში კვადრატული მიახლოების გრაფიკები
ერთიდაიგივე საკოორდინატი სისტემაში (0, 1) წერტილის მიდამოში გაადიდეთ მასშტაბი.
ახსენით რასაც ხედავთ გადიდებით მიღებულ ნახაზზე.
T დ. იპოვეთ g (a)  1/ x ფუნქციის კვადრატული მიახლოება x  1 წერტილში. ააგეთ g -ს და ნაპოვნი
მიახლოების გრაფიკები ერთიდაიგივე საკოორდინატო სისტემაში. ახსენით შედეგი.
T ე. იპოვეთ h( x)  1  x ფუნქციის კვადრატული მიახლოება x  0 წერტილში. ააგეთ h -ის და
ნაპოვნი მიახლოების გრაფიკები ერთიდაიგივე საკოორდინატო სისტემაში. გააკეთეთ
კომენტარი, რას ამჩნევთ.
ვ. იპოვეთ f , g და h ფუნქციების გაწრფივებები ბ), დ) და ე) პუნქტებში მითითებულ
წერტილებში.
65. 2x -ის გაწრფივება
ა. იპოვეთ f ( x)  2 x ფუნქციის გაწრფივება x0 წერტილში. მიღებული გაწრფივების
კოეფიციენტები დაამრგვალეთ მეასადებამდე.
T ბ. ააგეთ f ( x)  2 x ფუნქციის და ნაპოვნი გაწრფივების გრაფიკები ერთად, 3  x  3 აგრეთვე
1  x  1 არეებისთვის.
66. log 3 x ფუნქციის გაწრფივება
ა. იპოვეთ f ( x)  log3 x ფუნქციის გაწრფივება x  3 წერტილში. მიღებული გაწრფივების
კოეფიციენტები დაამრგვალეთ მეასედებამდე.
T ბ. ააგეთ f ( x)  log3 x ფუნქციის და ნაპოვნი გაწრფივების გრაფიკები ერთიდაიგივე
საკოორდინატო სისტემაში 0  x  8 და 2  x  4 არეებში.
67-71 სავარჯიშოებში, მითითებულ I ინტერვალზე გაწრფივების შედეგად წარმოშობილი
ცდომილების შეფასებისათვის, გამოიყენეთ CAS კომპიუტერული პროგრამა. შეასრულეთ შემდეგი
ნაბიჯები:
ა. ააგეთ f -ის გრაფიკი I ინტერვალზე;
ბ. იპოვეთ x  a წერტილში f -ის გაწრფივება L ;
გ. ააგეთ f -ის და L -ის გრაფიკები ერთად;
დ. I ინტერვალზე ააგეთ | f ( x)  L( x) | აბსოლუტური ცდომილების ფუნქციის გრაფიკი და იპოვეთ
ამ ფუნქციის მაქსიმალური მნიშვნელობა I ინტერვალზე;
ე. დ) პუნქტში აგებული გრაფიკის საშუალებით შეაფასეთ, რამდენად დიდი უნდა იყოს   0
რიცხვი, რომლისთვისაც სრულდება შემდეგი იმპლიკაცია:
| x  a |   | f ( x)  L( x)  
  0.5 ,   0.1 და   0,01-სთვის  რიცხვის შეფასებების მართებულობა შეამოწმეთ გრაფიკულად
x 1  3  1
67. f ( x)  x2  x 2  2 x, [1,2], a 1 68. f ( x)  ,   ;1 , a
4x  1  4 
2
2
69. f ( x)  x2 3 ( x  2), [2,3], a2 70. f ( x)  x  sin x, [0, 2 ], a  2
1
71. f ( x)  x2x , [0, 2], a 1 72. f ( x)  x sin 1 x , [0,1], a 
2
412
სახელმძღვანელოდ
1. რას ეწოდება f ფუნქციის წარმოებული? როგორ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან f ფუნქციისა და
მისი წარმოებულის განსაზღვრის არეები? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
2. რა როლს ასრულებს წარმოებული დახრილობის, მხების და სხვადასხვა სიდიდეთა ცვლილების სიჩქარის
პოვნის პროცესში?
3. როგორ შეგიძლიათ ააგოთ ფუნქციის წარმოებულის გრაფიკი იმ შემთხვევაში, როდესაც მხოლოდ ფუნქციის
მნიშვნელობათა ცხრილია მოცემული?
4. რას ნიშნავს, რომ ფუნქცია წარმოებადია ღია ინტერვალზე? ჩაკეტილ ინტერვალზე?
5. როგორ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან წარმოებული და ცალმხრივი წარმოებულები?
6. აღწერეთ გეომეტრიულად რას ნიშნავს, რომ ფუნქციას არ აქვს წარმოებული რაიმე წერტილში?
7. როგორ არის დაკავშირებული ერთმანეთთან ფუნქციის წარმოებადობა და ამავე ფუნქციის უწყვეტობა
ერთიდაიგივე წერტილში?
8. წარმოებულის გამოთვლის რა წესები იცით? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
9. ახსენით როგორ გვაძლევს ნებისმიერი ერთი ცვლადის პოლინომის გაწარმოების საშუალებას შემდეგი სამი
ფორმულა.
d n
ა. ( x )  nx n 1
dx
d du
ბ. (cu )  c
dx dx
d du1 du2
გ. (u1  u2   un )   
dx dx dx
10. ახსენით რა ფორმულა უნდა დავამატოთ 9)-ში მოყვანილ ფორმულებს, იმისათვის, რომ მათი საშუალებით
შესაძლებელი იყოს ერთი ცვლადის ნებისმიერი რაციონალური ფუნქციის გაწარმოება?
11. რას წარმოადგენს მეორე წარმოებული? მესამე წარმოებული? რამდენი წარმოებული შეიძლება ჰქონდეს
თქვენთვის ნაცნობ ფუნქციებს? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
12. რა არის e x ექსპონენციალური ფუნქციის წარმოებული? რა ურთიერთ მიმართებაშია ამ ფუნქციისა და მისი
წარმოებულის განსაზღვრის არეები?
13. რა კავშირი არსებობს ფუნქციის ცვლილების საშუალო და მყის სიჩქარეებს შორის? მოიყვანეთ სათანადო
მაგალითები.
14. როგორ შემოდის წარმოებულის ცნება სხეულის მოძრაობის კვლევის პროცესში? რა ინფორმაციის დადგენა
შეგეძლებათ წირის გასწვრივ მოძრავი სხეულის შესახებ, თუ გეცოდინებათ ამ სხეულის კოორდინატის
დროზე დამოკიდებულების აღმწერი ფუნქციის წარმოებული? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
15. როგორ შემოდის წარმოებული ცნება ეკონომიკაში?
16. მოიყვანეთ წარმოებულის ზემოაღნიშნულისაგან განსხვავებულ შემთხვევებში გამოყენების მაგალითები.
17. რა კავშირშია limh0 (sin h) h) და limh0 (cos h  1) h) ზღვრები sin x და cos x ფუნქციების წარმოებულებთან?
რა არის sin x და cos x ფუნქციების წარმოებულები?
18. როგორ შეგიძლიათ გამოთვალოთ sin x და cos x ფუნქციების წარმოებულების გამოყენებით tan x , cot x,
sec x და csc x ფუნქციების წარმოებულები? რომელი ფუნქციებით მოიცემა ამ ფუნქციების წარმოებულები?
19. რა წერტილებშია ექვსი საბაზისო ტრიგონომეტრიული ფუნქცია უწყვეტი? რატომ?
20. რაში მდგომარეობს ორი წარმოებადი ფუნქციის კომპოზიციის გაწარმოების წესი? მოიყვანეთ ამ
წარმოებულის ამ წესით გამოთვლის მაგალითები.
413
21. თუ u არის x ცვლადის წარმოებადი ფუნქცია, როგორ გამოთვლით (d dx)(u n ) წარმოებულს, მთელი n
რიცხვის შემთხვევაში? როგორ გამოთვლით ამ წარმოებულს თუ n არის ნამდვილი რიცხვი? მოიყვანეთ
სათანადო მაგალითები.
22. რა არის არაცხადი გაწარმოება? როდის გჭირდებათ ის? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
23. რომელი ფუნქციით მოიცემა ln x ფუნქციის წარმოებული? რა ურთიერთმიმართებაშია ln x ფუნქციის და
მისი წარმოებულის განსაზღვრის არეები?
ah 1
24. რომელი ფუნქციით მოიცემა a x ფუნქციის წარმოებული, როდესაც a  0 და a  1 ? რა არის lim
h 0 h
ზღვრის გეომეტრიული ინტერპრეტაცია? რისი ტოლია ეს ზღვარი, როდესაც a  e ?
25. რომელი ფუნქციით მოიცემა log a x ფუნქციის წარმოებული? რა შეზღუდვებს უნდა აკმაყოფილებდეს a ?
26. რა არის ლოგარითმული წარმოებული? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
27. როგორ შეიძლება ჩაწეროთ x რიცხვის ნებისმიერი ნამდვილი ხარისხი, როგორც e რიცხვის ხარისხი? უნდა
აკმაყოფილებდეს თუ არა x რიცხვის რაიმე შეზღუდვებს? რა კავშირშია აღნიშნული ფუნქციის გაწარმოების
წესთან, როდესაც ხარისხის მაჩვენებელი ნებისმიერი ნამდვილი რიცხვია?
28. როგორ შეგიძლიათ გამოსახით e რიცხვი, როგორც ზღვარი? რომელი ათწილადი გამოსახავს e რიცხვის
მიახლოებით მნიშვნელობას მძიმის შემდეგ 7 ციფრის სიზუსტით?
29. რომელი ფუნქციებით მოიცემა შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციების წარმოებულები? რა
ურთიერთმიმართებაშია ამ ფუნქციებისა და მათი წარმოებულების განსაზღვრის არეები?
30. მოიყვანეთ ამოცანები ურთიერთდაკავშირებულ ცვლილებას სიჩქარეების შესახებ?
31. მიიყვანეთ 30)-ში აღნიშნული ამოცანების ამოხსნის ალგორითმი და ამ ალგორითმის გამოყენების
კონკრეტული მაგალითები.
32. რა არის x  a წერტილში f ( x) ფუნქციის L( x) გაწრფივება? რა პირობებს უნდა აკმაყოფილებდეს f ( x)
ფუნქცია a წერტილში, რომ არსებობდეს f ( x) -ის გაწრფივება ამ წერტილში? როგორ გამოიყენება
გაწრფივება? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
33. თუ f ( x) წარმოებადი ფუნქციაა x იცვლება a -დან ( a  dx )-მდე, სადაც dx მცირე რიცხვია, როგორ
შეაფასებთ f ( x) ფუნქციის შესაბამისი ცვლილების სიდიდეს? როგორ შეაფასებთ f ( x) ფუნქციის ფარდობით
და პროცენტულ ცვლილებებს? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.

ფუნქციათა წარმოებულები
1-64 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოყვანილი ფუნქციების წარმოებულები.
1. y  x5  0.125x2  0.25x 2. y  3  0.7 x3  0.3x7 3. y  x3  3( x2   2 )
1
4. y  x 7  7 x  5. y  ( x  1)2 ( x2  2 x) 6. y  (2 x  5)(4  x)1
 1
2
 csc   2  t
7. y  (  sec  1)
2 3
8. y   1    9. s 
 2 4  1 t

1 1 2
10. s  11. y  2 tan 2 x  sec2 x 12. y  
t 1 sin x2
sin x
2
13. s  cos4 (1  2t ) 14. s  cot 3   15. s  (sec t  tan t )5
t
414
16. s  csc5 (1  t  3t 2 ) 17. r  2 sin  18. r  2 cos 
1 2 2
19. r  sin 2 20. r  sin(    1) 21. y  x csc
2 x
22. y  2 x sin x 23. y  x 1 2 sec(2 x)2 24. y  x csc( x  1)3
25. y  5cot x 2 26. y  x2 cot 5x 27. y  x2 sin 2 (2 x2 )
2
2  4t  1
28. y  x sin ( x ) 2 3
29. s    30. s 
 t 1  15(15t  1)3
2 2
 x   2 x  x2  x
31. y   32. y   33. y 
 1  x   2 x  1  x2
   
2 2
 sin    1  sin  
34. y  4 x x  x 35. r    36. r   
 cos   1   1  cos  
3
37. y  (2 x  1) 2 x  1 38. y  20(3x  4)1 4 (2 x  4)1 5 39. y 
(5 x 2  sin 2 x)3 2
40. y  (3  cos3 3x)1/3 41. y  10e x 5 42. y  2e 2x
1 4x 1 4x
43. y  xe  e 44. y  x2e2 x 45. y  ln(sin 2  )
4 16
46. y  ln(sec2  ) 47. y  log 2 ( x 2 2) 48. y  log5 (3x  7)
t
49. y  8 50. y  9 2t
51. y  5 x3.6
52. y  2 x 2
53. y  ( x  2) x  2 54. y  2(ln x) x 2
 1 
55. y  sin 1 1  u 2 , 0  u  1 56. y  sin 1  ,  1 57. y  ln cos1 x
 
1
58. y  z cos 1 z  1  z 2 59. y  t tan 1 t  ln t 60. y  (1  t 2 ) cot 1 2t
2
61. y  z sec1 z  z 2  1, z  1 62. y  2 x  1sec1 x 63. y  csc1 (sec ), 0     / 2
1
64. y  (1  x2 )etan x
65-78 სავარჯიშოებში არაცხადი გაწარმოებით იპოვეთ dy dx
65. xy  2x  3 y  1 66. x2  xy  y 2  5x  2 67. x3  4 xy  3 y 4 3  2 x
68. 5x4 5  10 y6 5  15 69. xy  1 70. x2 y 2  1
x 1 x
71. y 2  72. y 2  73. e x  2 y  1
x 1 1 x
74. y 2  2e1 x 75. ln( x y )  1 76. x sin 1 y  1  x 2
1
77. yetan x
2 78. x y  2
79 და 80 სავარჯიშოებში იპოვეთ dp dq
79. p3  4 pq  3q2  2 80. q  (5 p 2  2 p)3 2
415
81 და 82 სავარჯიშოებში იპოვეთ dr ds
81. r cos 2s  sin 2 s   82. 2rs  r  s  s 2  3
83. არაცხადი გაწარმოებით იპოვეთ d 2 y dx2
2
ა. x 2  y3  1 ბ. y 2  1 
x
84. ა. x 2  y 2  1 ტოლობის არაცხადი გაწარმოებით აჩვენეთ, რომ dy dx  x y
ბ. შემდეგ აჩვენეთ d 2 y dx2  1 y3
წარმოებულების რიცხვითი მნიშვნელობები

85. დავუშვათ, რომ f ( x) და g ( x) ფუნქციებს და მათ წარმოებულებს აქვთ შემდეგი მნიშვნელობები x  0 და
x  1 წერტილებში, როგორც ნაჩვენებია ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში.
x f(x) g(x) f(x) g(x)

0 1 1 3 1/2
1 3 5 1/2 4
იპოვეთ ამ ფუნქციათა ქვემოთ მოყვანილი კომბინაციების პირველი წარმოებულის მნიშვნელობა

მითითებული x -სათვის.
f ( x)
ა. 6 f ( x)  g ( x) , x  1 ბ. f ( x) g 2 ( x), x0 გ. , x 1 დ. f ( g ( x)), x  0
g ( x)  1
ე. g ( f ( x)), x  0 ვ. ( x  f ( x))3 2 , x  1 ზ. f ( x  g ( x)), x  0
86. ცხრილში მოცემულია f ( x) ფუნქციის და მისი წარმოებულის მნიშვნელობები x  0 და x  1 წერტილებში.
x f(x) f(x)
0 9 2
1 3 1/5
იპოვეთ შემდეგ ცომპოზიციათა წარმოებულების მნიშვნელობები მითითებულ წერტილებში.

ა. x f ( x), x 1 ბ. f ( x), x0 გ. f ( x ), x 1
f ( x) x 2
დ. f (1  5 tan x), x  0 ე. , x0 ვ. 10sin   f ( x ), x 1
2  cos x  2 
87. იპოვეთ dy dt -ს სიდიდე, როდესაც t  0 , თუ y  3sin 2 x და x  t 2   .
88. იპოვეთ ds du -ს სიდიდე, როდესაც u  2 , თუ ცნობილია, რომ s  t 2  5t და t  (u 2  2u)1 3 .
89. იპოვეთ dw ds -ს სიდიდე, როდესაც s  0 , თუ ცნობილია, რომ w  sin e   და

r
r  3sin(s   6) .
90. იპოვეთ dr dt -ს სიდიდე, როდესაც t  0 , თუ ცნობილია, რომ r  ( 2  7)1 3 და  2t    1 .

91. იპოვეთ რისი ტოლია (0, 1) წერტილში d 2 y dx2 , თუ ცნობილია, რომ y3  y  2cos x .
92. იპოვეთ რისი ტოლია (8, 8) წერტილში d 2 y dx2 , თუ ცნობილია, რომ x1 3  y1 3  4 .
წარმოებულის განსაზღვრების გამოყენება

93 და 94 სავარჯიშოებში იპოვეთ წარმოებული მისი განსაზღვრების გამოყენებით.
1
93. f (t )  94. g ( x)  2 x2  1
2t  1
416
95. ა. ააგეთ ქვემოთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი.

x , 1  x  0
2
f ( x)  
 x , 0  x  1.
2

ბ. არის თუ არა f უწყვეტი x  0 წერტილში?
გ. არის თუ არა f წარმოებადი x  0 წერტილში?
96. ა. ააგეთ ქვემოთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი
 x, 1  x  0
f ( x)  
 tan x, 0  x   4.
97. ა. ააგეთ ქვემოთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი
 x, 0  x 1
f ( x)  
 2  x, 1  x  2.
98. m პარამეტრის რა მნიშვნელობისათვის ან მნიშვნელობებისათვის იქნება
sin 2 x, x0
f ( x)  
mx, x0
ფუნქცია:
ა. უწყვეტი x  0 წერტილში?
ბ. წარმოებადი x  0 წერტილში?
დახრილობები, მხებები და ნორმალები

99. მოცემული დახრილობის მქონე მხებები არის თუ არა y  ( x 2)  1 (2 x  4) წირზე წერტილი, რომლებზეც
დახრილობა არის  3 2 ? თუ არის, იპოვეთ.
100. მოცემული დახრილობის მქონე მხებები არის თუ არა y  x  e x წირზე წერტილები, რომლებზეც
დახრილობა არის 2? თუ არის იპოვეთ ყველა ასეთი წერტილი.
101. ჰორიზონტალური მხებები არის თუ არა y  2 x3  3x2  12 x  20 წირზე წერტილები, რომლებზეც ამ წირის
მხები x ღერძის პარალელურია? თუ არის, იპოვეთ ყველა ასეთი წერტილი.
102. მხების თანაკვეთა ღერძებთან იპოვეთ y  x3 წირისადმი (2, 8) წერტილში გავლებული მხების x და y
ღერძებთან თანაკვეთის წერტილები.
103. მოცემული წრფის პარალელური და მართობული მხებები y  2 x3  3x2  12 x  20 წირზე იპოვეთ ისეთი
წერტილები, რომლებზეც გამავალი მხები
ა. პერპენდიკულარულია y  1  ( x 24) წრფის.
ბ. პარალელურია y  2  12 x წრფის.
104. ურთიერთგადამკვეთი მხებები აჩვენეთ, რომ y  ( sin x) x წირისადმი x   და x   წერტილებში
გავლებული მხებები იკვეთებიან მართი კუთხით.
417
105. მოცემული წრფის პარალელური ნორმალები y  tan x,   / 2  x   / 2 წირზე იპოვეთ ისეთი წერტილები,
რომლებზეც გამავალი, მოცემული წირის ნორმალი პარალელური იქნება y   x 2 წრფის. დახაზეთ
ერთობლივად წირი, ნაპოვნი ნორმალები და ყოველ ნორმალთან მიუწერეთ სათანადო განტოლება.
106. მხები და ნორმალი. იპოვეთ ( 2,1) წერტილზე გამავალი y  1  cos x მრუდის მხების და ნორმალის
განტოლებები. დახაზეთ მოცემული წირი ნაპოვნ მხებთან და ნორმალთან ერთად და ყოველ მათგანთან
დაწერეთ განტოლება, რომლითაც ის მოიცემა.
107. მხები პარაბოლა. ცნობილია, რომ y  x2  C პარაბოლა ეხება y  x წრფეს. იპოვეთ C .
108. მხები დახრილობა. აჩვენეთ, რომ y  x3 წირის (a, a3 ) წერტილზე გამავალი მხები კვლავ კვეთს ამ წირს
წერტილში, რომელშიც დახრილობა გაოთხკეცებულია (a, a3 ) წერტილში დახრილობასთან
შედარებით.
109. მხები წირი. იპოვეთ c პარამეტრის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც y  c ( x  1) წირი ეხება (0, 3) და (5, 2)
წერტილებზე გამავალ წრფეს.
110. წრეწირის ნორმალი. აჩვენეთ, რომ x2  y 2  a 2 წრეწირის ნებისმიერი ნორმალი გადის კოორდინატთ418
სათავეზე.
111-116 სავარჯიშოებში დაწერეთ წირის მოცემულ წერტილზე გამავალი მხებისა და ნორმალის განტოლებები.
111. x2  2 y 2  9, (1, 2) 112. e x  y 2  2, (0, 1)
113. xy  2x  5 y  2, (3, 2) 114. ( y  x)2  2 x  4, (6, 2)
115. x  xy  6, (4, 1) 116. x3 2  2 y3 2  17, (1, 4)
117. იპოვეთ x3 y3  y3  x  y წირის დახრილობები (1, 1) და (1, 1) წერტლებში.

118. ქვემოთ მოცემულმა გრაფიკმა შეიძლება გვაფიქრებინოს, რომ y  sin( x  sin x) წირს აქვს x ღერძის
პარალელური მხები. ასეა? პასუხი დაასაბუთეთ.
გრაფიკების ანალიზი
119 და 120 სავარჯიშოების შესაბამის ფიგურებზე ნაჩვენებია y  f ( x) ფუნქციის და მისი f ( x) წარმოებულის
გრაფიკები ერთიდაიგივე კოორდინატთა სისტემაში. რომელია f ( x) ფუნქციის გრაფიკი და რომელია f ( x)
ფუნქციის გრაფიკი? რატომ?
418
121. ქვემოთ მოცემული ინფორმაცია გამოიყენეთ 1  x  6 სეგმენტზე y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკის ასაგებად.
1) f ( x) ფუნქციის გრაფიკი წარმოადგენს ტეხილს;
2) გრაფიკის საწყისი წერტილია (1, 2);
3) f ( x) ფუნქციის წარმოებულის გრაფიკი მოცემულია ქვემოთ მოყვანილ ნახაზზე.
122. შეასრულეთ სავარჯიშო 121 იმ დაშვებით, რომ ფუნქციის გრაფიკის საწყისი წერტილი (1, 2) წერტილის
ნაცვლად არის (1, 0).
123 და 124 სავარჯიშოები თანმხლები ფიგურებითაა წარმოდგენილი. ა) ნახაზი გვიჩვენებს კურდღლებისა და

მელიების რაოდენობას მცირე, არქტიკულ პოპულაციაში. ამ ნახაზზე წარმოდგენილია აღნიშნული
რაოდენობების დროზე დამოკიდებულება 200 დღის განმავლობაში. თავიდან კურდღლების რაოდენობა
იზრდება, ვინაიდან ისინი მრავლდებიან. მაგრამ შემდეგ, რადგან მელიები ნადირობენ კურდღლებზე და
მელიების რაოდენობა იზრდება, კურდღლების რაოდენობა იწყებს კლებას და შემდეგ მკვეთრად მცირდება. ბ)
ნახაზზე წარმოდგენილია კურდღლების პოპულაციის წარმოებულის (რაოდენობის წარმოებული დროის
მიხედვით) გრაფიკი, რომელიც აგებულია ა) ნახაზზე მოცემული გრაფიკის დახრილობების დადგენის
საშუალებით.
123. ა. რისი ტოლია კურდღლების პოპულაციის წარმოებული, როდესაც პოპულაციის რაოდენობა არის
უდიდესი? როდესაც არის უმცირესი?
ბ. რისი ტოლია კურდღლების რაოდენობა, როდესაც მათი პოპულაციის წარმოებული არის უდიდესი?
როდესაც არის უმცირესი (უარყოფითი რიცხვია)?
124. რა ერთეულებში შეიძლება გაიზომოს კურდღლებისა და მელიების პოპულაციათა მრუდების
დახრილობები?
419
(ა)
(ბ)
ტრიგონომეტრიული ზღვრები
sin x 3 x  tan 7 x
125. lim 126. lim
x 02 x2  x x 0 2x
sin r sin(sin  )
127. lim 128. lim
r  0 tan 2 r  0 
4 tan   tan   1
2
1  2 cot 2 
129. lim 130. lim
 ( 2) tan 2   5  0 5cot 2   7 cot   8
x sin x 1  cos 
131. lim 132. lim
x 0 2  2 cos x  0 2
აჩვენეთ როგორ შეიძლება გავაგრძელოთ 133 და 134 სავარჯიშოებში მოყვანილი ფუნქციები ისე, რომ
მიღებული ფუნქციები იყოს უწყვეტი კოორდინატთა სათავეში.
tan(tan x) tan(tan x)
133. g ( x)  134. f ( x) 
tan x sin(sin x)
ლოგარითმული გაწარმოება
135-140 სავარჯიშოებში, ლოგარითმული გაწარმოების გამოყენებით იპოვეთ მოცემული ფუნქციების
წარმოებული სათანადო ცვლადით
2( x 2  1) 3x  4
135. y  136. y  10
cos 2 x 2x  4
420
5
 (t  1)(t  1)  2u 2u
137. y    , t 0 138. y 
 (t  2)(t  3)  u2 1

139. y  (sin  ) 140. y  (ln x)1 (ln x)
დაკავშირებულ ცვლილებaთა სიჩქარეები

141. მართი წრიული ცილინდრი. მართი წრიული ცილინდრის სრული ზედაპირის ფართობია S მოიცემა
ფორმულით: S  2 r 2  2 rh , სადაც r არის ფუძის რადიუსი, ხოლო h არის ცილინდრის სიმაღლე.
ა. როგორ უკავშირდება ერთმანეთს dS dt და dr dt , თუ h არის მუდმივი სიდიდე?
ბ. როგორ უკავშირდება ერთმანეთს dS dt და dh dt , თუ r არის მუდმივი სიდიდე?
გ. როგორ არის დაკავშირებული dS dt წარმოებული dr dt და dh dt წარმოებულებთან, როდესაც არც r
არის მუდმივი და არც h ?
დ. როგორ არის დაკავშირებული dr dt წარმოებული dh dt წარმოებულთან, როდესაც S არის მუდმივი
სიდიდე?
142. მართი წრიული კონუსი. მართი წრიული კონუსის გვერდითი ზედაპირის ფართობი S მოიცემა
ფორმულით: S   r r 2  h2 , სადაც r არის კონუსის ფუძის რადიუსი, ხოლო h არის კონუსის სიმაღლე.
ა. როგორ არის დაკავშირებულ dS dt წარმოებული dr dt წარმოებულთან, როდესაც h არის მუდმივი
სიდიდე?
ბ. როგორ არის დაკავშირებული dS dt წარმოებული dh dt წარმოებულთან როდესაც r არის მუდმივი
სიდიდე?
გ. როგორაა dS dt დაკავშირებული dr dt და dh dt -სთან, თუ არც r და არც h არაა მუდმივი?
143. წრის ცვალებადი ფართობი. წრის რადიუსი ცვლება 2 /  მ/წმ სიჩქარით. რისი ტოლია ასეთ პირობებში
წრის ფართობის ცვლილების სიჩქარე, როდესაც მისი რადიუსი r  10 მ?
144. კუბის ცვალებადი წიბოები. კუბის მოცულობა იცვლება 1200 სმ3/წთ სიჩქარით. რისი ტოლია ასეთ
პირობებში კუბის წიბოების სიგრძის ცვლილების სიჩქარე იმ მომენტში, როდესაც ყოველი წიბოს სიგრძე
არის 20 სმ?
145. პარალელურად ჩართული წინაღობები. თუ R1 ომის და R2 ომის ტოლი წინაღობები ელექტრულ წრედში
ჩართულია პარალელურად R ომი წინაღობის მისაღებად, მაშინ R გამოითვლება ფორმულით
1 1 1
  .
R R1 R2
თუ R1 იკლებს 1 ომი/წმ სიჩქარით, ხოლო R2 იზრდება 0,5 ომი/წმ სიჩქარით, რისი ტოლი იქნება R
წინაღობის ცვლილების სიჩქარე იმ მომენტში, როდესაც R1  75 ომი და R2  50 ომი?
146. მიმდევრობითი წრედის იმპედანსი (სრული წინაღობა). მიმდევრობითი წრედის იმპედანსი Z ომი
გამოითვლება ფორმულით Z  R 2  X 2 , სადაც R ომი არის წრედის აქტიური წინაღობა, ხოლო X ომი
არის წრედის რეაქტიული წინაღობა. თუ R იზრდება 3 ომი/წმ სიჩქარით და X იკლებს 2 ომი/წმ
421
სიჩქარით. რისი ტოლი იქნება Z -ის ცვლილების სიჩქარე იმ მომენტში, როდესაც R  10 ომი და X  20
ომი?
147. მოძრავი ნაწილაკის სიჩქარე. xy საკოორდინატო სიბრტყეზე მოძრავი ნაწილაკის კოორდინატის t დროზე
დამოკიდებულების ფუნქციები წარმოებადია t ცვლადით. ცნობილია, რომ dx dt  10 მ/წმ და dy dt  5
მ/წმ. რა სიჩქარით შორდება ნაწილაკი კოორდინატთა სათავეს იმ მომენტში, როდესაც ის იმყოფება (3, 4)
წერტილში?
148. ნაწილაკის მოძრაობა. ნაწილაკი პირველ კვადრანტში მოძრაობს y  x3 2 წირის გასწვრივ ისე, რომ ის
კოორდინატთა სათავეს შორდება მუდმივი 11 ერთეული წამში სიჩქარით. იპოვეთ dx dt , როცა x  3 .
149. ცისტერნის დაცლა. თანმხლებ ფიგურაზე ნაჩვენებია წყლის დაცლა კონუსური ავზიდან მუდმივი 5
ფტ3/წთ სიჩქარით.
ა. რა კავშირშია h და r სიდიდეებს შორის ქვემოთ მოცემული ნახაზის მიხედვით?
ბ. ქვემოთ მოცემული ნახაზის მიხედვით რისი ტოლია ცისტერნაში არსებული სითხის დონის კლების
სიჩქარე, როდესაც h  6 ფტ?
150. მბრუნავი კოჭა. კოჭაზე დახვეული კაბელის ერთ ბოლოს ექაჩება სატვირთო ავტომობილს, რომელიც
მოძრაობს მუდმივი 6 ფტ/წმ სიჩქარით. აღნიშნულის გამო კოჭა ბრუნავს და იკლებს კაბელის იმ ნაწილის
სიგრძეს, რომელიც კოჭაზეა დახვეული. ჩათვალეთ, რომ კაბელი დახვეულია კოჭაზე ფენა-ფენა და
ყოველი ფენა ქმნის მართ წრიულ ცილინდრს (იხ. თანმხლები ფიგურა). დაადგინეთ რა კუთხური
სიჩქარით (რადიანი წამში) ბრუნავს კოჭა მისი ღერძის გარშემო, მაშინ როდესაც დაცლას იწყებს კოჭაზე
დახვეული კაბელის ის ფენა, რომელიც ქმნის მართ წრიულ ცილინდრს ფუძის რადიუსით 1,2 ფტ?
იხილეთ ნახაზი და კუთხური სიჩქარის გამოთვლისათვის გამოიყენეთ ცნობილი ფორმულა s  r .
422
151. პროჟექტორის მოძრავი სხივი. ფიგურაზე ნაჩვენებია სანაპიროდან 1 კმ მანძილით დაშორებული ნავი,
რომლიდანაც პროჟექტორის სხივით ათვალიერებენ სანაპიროს. პროჟექტორი მისი ღერძის გარშემო
ბრუნავს მუდმივი კუთხური d dt  0.6 რად/წმ სიჩქარით.
ა. რა სიჩქარით იმოძრავებს სხივი ნაპირის გასწვრივ იმ მომენტში, როდესაც ის მიაღწევს A წერტილს?
ბ. წუთში რამდენი ბრუნის ტოლფასია 0,6 რად/წმ კუთხური სიჩქარე?
152. საკოორდინატო ღერძებზე მოძრავი წერტილები. A და B წერტილები მოძრაობენ x და y ღერძების

გასწვრივ, შესაბამისად, ისე, რომ კოორდინატთა O სათავიდან AB წრფემდე მანძილი r (მეტრებში)
მუდმივი რჩება. რამდენად სწრაფად იცვლება OA მონაკვეთის სიგრძე და იზრდება თუ მცირდება ის, იმ
მომენტში, როდესაც OB  2r და B წერტილი მოძრაობს O წერტილისაკენ 0.3r მ/წმ სიჩქარით?
გაწრფივება
153. იპოვეთ ქვემოთ მოყვანილი ფუნქციების გაწრფივებები მითითებულ წერტილებში:
ა. tan x როცა x    4 ბ. sec x როცა x    4.
ააგეთ მოყვანილი ფუნქციების და მათი გაწრფივებების გრაფიკები ერთი და იგივე საკოორდინატო
სისტემაში.
154. ჩვენ შეგვიძლია მივიღოთ f ( x)  1 (1  tan x) ფუნქციის კარგი წრფივი მიახლოება x  0 წერტილში, თუ
გამოვიყენებთ
1
 1 x და tan x  x
1 x
მიახლოებათა კომბინაციას. შედეგად მივიღებთ, რომ:
1
 1  x.
1  tan x
აჩვენეთ, რომ ეს შედეგი წარმოადგენს თუ ვიპოვით 1 (1  tan x) ფუნქციის სტანდარტულ გაწრფივებას
155. იპოვეთ f ( x)  1  x  sin x  0.5 ფუნქციის გაწრფივება x  0 წერტილში.
156. იპოვეთ f ( x)  2 (1  x)  1  x  3.1 ფუნქციის გაწრფივება x  0 წერტილში.
ცვლილებათა შეფასებები დიფერენციალების გამოყენებით

157. კონუსის ზედაპირის ფართობი. დაწერეთ ფორმულა, რომლის საშუალებით შეიძლება შეფასდეს მართი
წრიული კონუსის გვერდითი ზედაპირის ფართობის ცვლილება, როდესაც კონუსის სიმაღლე იცვლება
h0 -დან ( h0  dh )-მდე,ფუძის რადიუსი კი უცვლელია.
423
158. ცდომილების კონტროლი.
ა. რა სიზუსტით უნდა გაზომოთ კუბის წიბო იმისათვის, რომ მისი ზედაპირის ფართობის გამოთვლაში
ცდომილება არ აღემატებოდეს 2%-ს?
ბ. დავუშვათ, რომ კუბის წიბო გაზომილია იმ სიზუსტით, როგორიც მოთხოვნილია ა) პუნქტში.
დაახლოებით რა სიზუსტით შეიძლება გამოვთვალოთ კუბის მოცულობა წიბოს აღნიშნული სიზუსტით
გაზომვის პირობებში? ამ შეკითვაზე საპასუხოდ იპოვეთ კავშირი კუბის მოცულობის გაზომვის
პროცენტულ ცდომილებასა და ამ კუბის წიბოს სიგრძის გაზომვის პროცენტულ ცდომილებას შორის.
159. დაგროვილი ცდომილება. 0.4 სმ ცდომილებით გაზომეს სფეროს დიდი წრეწირის სიგრძე და ის აღმოჩნდა
10 სმ-ის ტოლი. ეს გაზომვა გამოიყენეს სფეროს რადიუსის გამოსათვლელად. შემდეგ რადიუსის ნაპოვნი
მნიშვნელობა გამოიყენეს სფეროს ზედაპირის ფართობისა და მოცულობის გამოსათვლელად. დაადგინეთ
რა პროცენტული ცდომილებით არის გამოთვლილი.
ა. სფეროს რადიუსი;
ბ. სფეროს ზედაპირის ფართობი;
გ. ბირთვის მოცულობა.
160. სიმაღლის გაზომვა. განათების ბოძის სიმაღლის გასაზომად (იხ. ფიგურა) ამ ბოძიდან 20 ფტ დაშორებით
დადგეს 6 ფტ სიმაღლის ძელი და 1 დუიმი ცდომილებით გაზომეს ამ ძელის ჩრდილის სიგრძე a ,
რომელიც აღმოჩნდა 15 ფტ-ის ტოლი. a  15 ფტ მონაცემით და გამოთვალეთ განათების ბოძის სიმაღლე
და ცდომილება, რომლითაც აღნიშნული სიმაღლეა გამოთვლილი.
1. sin 2   cos2   1 ტიპის ტოლობას ეწოდება იგივეობა, რადგან იგი ჭეშმარიტია  ცვლადის ნებისმიერი
მნიშვნელობისათვის. sin  0, 5 ტიპის ტოლობა არ არის იგივეობა, რადგან იგი ჭეშმარიტია  ცვლადის
მხოლოდ გარკვეული მნიშვნელობებისათვის. თუ თქვენ გააწარმოებთ  ცვლადის შემცველი
424
ტრიგონომეტრიული იგივეობის ორივე მხარეს  -თი, მაშინ მიღებული ახალი ტოლობა კვლავ იქნება
იგივეობა.
გააწარმოეთ ქვემოთ მოყვანილი იგივეობები რისი საშუალებითაც აჩვენებთ, რომ გაწარმოების შედეგად
მიღებული ტოლობებიც იგივეობებია.
ა. sin 2  2sin  cos 
ბ. cos 2  cos 2   sin 2 
2. თუ sin( x  a)  sin x cos a  cos x sin a იგივეობას გავაწარმოებთ x ცვლადით, იქნება თუ არა შედეგად მიღებული
ტოლობაც იგივეობა? შეიძლება თუ არა ამ პრინციპის გამოყენება x 2  2 x  8  0 ტოლობის მიმართ? პასუხი
ახსენით.
3. ა. იპოვეთ a , b და c პარამეტრების მნიშვნელობები, რომელთათვის
f ( x)  cos x და g ( x)  a  bx  cx2
ფუნქციები აკმაყოფილებენ ტოლობებს:
f (0)  g (0), f (0)  g (0), და f (0)  g (0).
ბ. იპოვეთ b და c პარამეტრების მნიშვნელობები, რომელთათვის
f ( x)  sin( x  a) და g ( x)  b sin x  c cos x
ფუნქციები აკმაყოფილებენ ტოლობებს:
f (0)  g (0) და f (0)  g (0).
გ. a, b, და c პარამეტრების ნაპოვნი მნიშვნელობებისათვის რა კავშირი არსებობს ა) და ბ) პუნქტებში
მოყვანილი ფუნქციების მესამე და მეოთხე რიგის წარმოებულებს შორის?
4. დიფერენციალური განტოლებების ამონახსნები
ა. აჩვენეთ, რომ y  sin x, y  cos x და y  a cos x  b sin x , სადაც a და b მუდმივებია, არის
y  y  0
დიფერენციალური განტოლების ამონახსნები.
ბ. როგორ შეცვლიდით ა) პუნქტში მოყვანილ ფუნქციებს იმისათვის, რომ მათ დააკმაყოფილონ
y  4 y  0
დიფერენციალური განტოლება? განაზოგადეთ მიღებული შედეგები.
5. მხები წრეწირი. იპოვეთ h, k და a პარამეტრების მნიშვნელობები, რომელთათვისაც ( x  h)2  ( y  k )2  a 2

წრეწირი (1, 2) წერტილში ეხება y  x 2  1 პარაბოლას და ამასთანავე, აღნიშნულ წერტილში ორ წირს აქვს
ტოლი მეორე რიგის წარმოებული d 2 y dx2 . ამ ტიპის წრეწირს, რომელიც ეხება მოცემულ წირს და შეხების
წერტილში აქვს იგივე მეორე რიგის წარმოებული, რაც აქვს წირს, ეწოდება მხები წრეწირები.
6. ზღვრული შემოსავალი. ავტობუსში ეტევა არაუმეტეს 60 მგზავრი. თუ მგზავრების რაოდენობა არის x ,

მაშინ ამ ავტობუსით ექსკურსიისათვის თითოეული მგზავრი ყიდულობს ბილეთს, რომლის ღირებულება
p (ლარებში) გამოითვლება ფორმულით: p  [3  ( x 40)]2 . დაწერეთ ფორმულა, რომლის საშუალებით
შეიძლება გამოვთვალოთ ავტობუსის მფლობელი კომპანიის ჯამური შემოსავალი r ( x) ერთი ექსკურსიის
შემდეგ, რომელშიც მონაწილეობდა x მგზავრი. x -ის რა მნიშვნელობისათვის ხდება ზღვრული შემოსავალი
dr dx ნულის ტოლი? რისი ტოლია ბილეთის ღირებულება p ასეთი შემოსავლის დროს? (ბილეთის ნაპოვნი
ღირებულების პირობებში კომპანიის შემოსავალი არის მაქსიმალური, ამიტომ შესაძლოა, რომ კომპანიაში
კიდევ ერთხელ გააანალიზოთ სატარიფო პოლიტიკა).
425
7. სამრეწველო ნაწარმი
ა. ეკონომისტები გამონათქვამს „ზრდის ტემპი“ უფრო ხშირად იყენებენ ზრდის ფარდობითი სიჩქარის
გამოსახატავად, ვიდრე ზრდის აბსოლუტური სიჩქარისა. მაგალითად, ვთქვათ, დროის t მომენტისათვის
გარკვეული საწარმოს თანამშრომელთა რაოდენობა მოიცემა ფუნქციით u  f (t ) (აქ იგულისხმება, რომ
u არის წარმოებადი ფუნქცია, იმის მიუხედავად, რომ რაოდენობის ზუსტად აღმწერი ფუნქცია არის
მთელ მნიშვნელობებიანი საფეხურა ფუნქცია).
ვთქვათ,   g (t ) არის ფუნქცია, რომელიც გამოხატავს საწარმოს ერთი თანამშრომლის საშუალო
შრომის ნაყოფიერებას დროის t მომენტისათვის (რაც ნიშნავს დროის t მომენტისათვის საწარმოს მიერ
ნაწარმოები პროდუქციის რაოდენობის გასაშუალოებას საწარმოს თანამშრომელთა რაოდენობის
მიხედვით). შემოტანილი აღნიშვნების გათვალისწინებით საწარმოს მიერ დროის t მომენტისათვის
შექმნილი პროდუქციის რაოდენობა y იქნება: y  u . თუ საწარმოს თანამშრომელთა რაოდენობა
იზრდება წელიწადში 4% სიჩქარით (du dt  0.04u) და ყოველი თანამშრომლის საშუალო შრომის
ნაყოფიერება იზრდება წელიწადში 5% სიჩქარით (d dt  0.05 ) , მაშინ რა სიჩქარით გაიზრდება
საწარმოს მიერ შექმნილი ჯამური პროდუქციის რაოდენობა y ?
ბ. ვქვათ, ა) პუნქტში აღნიშნული, საწარმოს თანამშრომელთა რაოდენობა იკლებს წელიწადში 2% სიჩქარით,
ხოლო ყოველი თანამშრომლის საშუალო შრომის ნაყოფიერება იზრდება წელიწადში 3% სიჩქარით. ასეთ
პირობებში გაიზრდება, თუ შემცირდება y და რა სიჩქარით?
8. მფრინავი ბურთის კალათის დაპროექტება. მფრინავი ბურთის კონსტრუქტორს სურს 30 ფუტი დიამეტრის
მფრინავ ბურთზე ჩამოკიდოს კალათა, რომელიც ბურთზე დამაგრებული იქნება ბაგირებით და 8 ფუტით
იქნება დაშორებული ბურთის ზედაპირის უკიდურესად ქვედა წერტილიდან (იხ. თანმხლები ფიგურა). რა
სიგანის უნდა იყოს კალათა, თუ ცნობილია, რომ ბაგირები ბურთის ზედაპირს უნდა ეხებოდეს (12, 9) და
(12, 9) წერტილებში ?
9. პარაშუტით პიზის კოშკიდან. 1988 წლის 5 აგვისტოს ლონდონელი პარაშუტით მხტომელი მაიკ მაკკარტი
გადმოხტა პიზის კოშკიდან. მან პარაშუტი გახსნა დედამიწის ზედაპირიდან 179 ფტ სიმაღლეზე, რითიც,
როგორც თვითონ განაცხადა, დაამყარა მსოფლიო რეკორდი პარაშუტის მცირე სიმაღლეზე გახსნაში.
გააკეთეთ მაკკარტის მოძრაობის სიჩქარის დროზე დამოკიდებულების გამომხატველი ფუნქციის გრაფიკის
ესკიზი, გადმოხტომიდან დედამიწის ზედაპირთან შეხებამდე (წყარო: Boston Globe 1988 წლის 6 აგვისტო).
10. ნაწილაკის მოძრაობა. საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრავი ნაწილაკის პოზიციის დამოკიდებულება
t  0 დროზე მოცემულია ტოლობით:
s  10cos(t   4).
ა. რისი ტოლია ნაწილაკის კოორდინატი (t  0) მომენტში?
426
ბ. რისი ტოლია ნაწილაკის უდიდესი და უმცირესი კოორდინატი?
გ. იპოვეთ ნაწილაკის სიჩქარე და აჩქარება ბ) პუნქტში აღნიშნულ წერტილებში.
დ. როდის მიაღწევს ნაწილაკი პირველად კოორდინატთა სათავეს? რისი ტოლი იქნება მისი სიჩქარე და
აჩქარება ამ მომენტში?
11. ფურცლების სამაგრის გასროლა. პატარა დაჭიმული რეზინის საშუალებით შესაძლებელია, რომ
ფურცლების სამაგრი ავისროლოთ 64 ფტ სიმაღლეზე. გასროლიდან t წამის შემდეგ სამაგრი არის
s  64t  16t 2 (ფტ) სიმაღლეზე .
ა. გასროლიდან რა დროში მიაღწევს სამაგრი მაქსიმალურ სიმაღლეს? რისი ტოლი მისი სიჩქარე გასროლის
მომენტში?
ბ. თუ იგივე მოვლენას განვიხილავთ მ,თვარეზე, მაშინ s  64t  2.6t 2 (ფტ). რა დროს მოანდომებს სკრეპი
ასეთ შემთხვევაში გასროლის წერტილიდან მაქსიმალურ სიმაღლეზე ასვლას და რისი ტოლია
აღნიშნული მაქსიმალური სიმაღლეზე?
12. ორი ნაწილაკების სიჩქარეები საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრაობს ორი ნაწილაკი, მათი
კოორდინატის t (წმ) დროზე დამოკიდებულება მოცემულია ფორმულებით: s1  3t 3  12t 2  18t  5 მ და
s2  t 3  9t 2  12t მ, შესაბამისად. დროის რა მომენტში ექნებათ ამ ნაწილაკებს აქვთ ტოლი სიჩქარეები?
13. ნაწილაკის სიჩქარე. მუდმივი m მასის ნაწილაკი მოძრაობს x ღერძის გასწვრივ. მისი სიჩქარე  და
კოორდინატი x დაკავშირებულია ტოლობით:
1 1
m( 2  02 )  k ( x02  x 2 ),
2 2
სადაც k ,0 და x0 მუდმივებია. აჩვენეთ, რომ როდესაც   0 , მაშინ
d
m  kx.
dt
14. საშუალო და მყისი სიჩქარე
ა. x ღერძის გასწვრივ მოძრავი ნაწილაკის კოორდინატის t დროზე დამოკიდებულება მოცემულია
x  At 2  Bt  C ტოლობით. აჩვენეთ, რომ ნებისმიერი t1 და t2 მომენტისათვის (t1  t2 ) ნაწილაკის
t1  t2
საშუალო სიჩქარე [t1 , t2 ] ჩაკეტილ ინტერვალზე ტოლია ამ ნაწილაკის მყისი სიჩქარისა მომენტში.
2
ბ. რა გეომეტრიული მნიშვნელობა აქვს ა) პუნქტში მოყვანილ ფაქტს?
15. იპოვეთ m და b პარამეტრების ყველა მნიშვნელობა, რომლისთვისაც ფუნქცია:
sin x, x
y
 mx  b, x  
არის:
ა. უწყვეტი x   წერტილში;
ბ. წარმოებადი x   წერტილში.
16. აქვს თუ არა
1  cos x
 , x0
f ( x)   x
0, x0

ფუნქციას წარმოებული x =0 წერტილში? პასუხი დაასაბუთეთ.
17. ა. იპოვეთ a და b პარამეტრის ყველა მნიშვნელობა, რომლისთვისაც

ax, x2
f( x)   2
ax  bx  3, x  2

ფუნქცია წარმოებადია x -ის ნებისმიერი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის.
427
ბ. განიხილეთ სათანადო f ფუნქციის გრაფიკის გეომეტრია.
18. ა.იპოვეთ a და b პარამეტრის ყველა მნიშვნელობა, რომლისთვისაც
ax  b, x  1
g ( x)   3
ax  x  2b, x  1
ფუნქცია წარმოებადია x -ის ნებისმიერი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის.
ბ. განიხილეთ შესაბამისი g ფუნქციის გრაფიკის გეომეტრია.
19. წარმოებადი კენტი ფუნქციები. აქვს თუ არა რაიმე განსაკუთრებული თვისება ფუნქციას, რომელიც არის
წარმოებადი კენტი ფუნქციის წარმოებული? პასუხი დაასაბუთეთ.
20. წარმოებადი ლუწი ფუნქციები. აქვს თუ არა რაიმე განსაკუთრებული თვისება ფუნქციას, რომელიც არის
წარმოებადი ლუწი ფუნქციის წარმოებული? პასუხი დაასაბუთეთ
21. ვთქვათ, f და g ფუნქციები განსაზღვრულია რაღაც ღია ინტერვალზე, რომელიც შეიცავს x0 წერტილს.
ამასთანავე, f ( x0 )  0 და f წარმოებადია x0 წერტილში, ხოლო g უწყვეტია x0 წერტილში. აჩვენეთ, რომ
ფუნქცია fg წარმოებადია x0 წერტილში. მაგალითად, ფუნქცია | x | არ არის წარმოებადი x  0
წერტილში, მაგრამ x | x | წარმოებადია x  0 წერტილში.
22. (სავარჯიშო 21-ის გაგრძელება) გამოიყენეთ სავარჯიშო 21-ში მოყვანილი ფაქტი და აჩვენეთ, რომ ქვემოთ
მოყვანილი ფუნქციები წარმოებადია x  0 წერტილში
ა. | x | sin x ბ. x 2 3 sin x გ. 3
x (1  cos x)
 x 2 sin(1 x ), x  0

დ. h( x)  

0, x0
23. არის თუ არა
 x 2 sin(1 x), x  0
h( x )  
0, x0
ფუნქციის წარმოებული უწყვეტი x  0 წერტილში? რა შეიძლება ითქვას იგივე შეკითხვაზე k ( x)  xh( x)
ფუნქციის წარმოებულზე? პასუხები დააბუთეთ.
24. დავუშვათ, რომ f ფუნქცია აკმაყოფილებს შემდეგ ორ პირობას x და y ცვლადების ნებისმიერი
ნამდვილი მნიშვნელობებისათვის:
1) f ( x  y)  f ( x)  f ( y).
2) f ( x)  1  xg ( x) და lim x0 g ( x)  1 .
აჩვენეთ, რომ წარმოებული f ( x) არსებობს x ცვლადის ნებისმიერი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის და
რომ f ( x)  f ( x) ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის.
25. ნამრავლის გაწარმოების განზოგადებული წესი. მათემატიკური ინდუქციის პრინციპის გამოყენებით
აჩვენეთ, რომ თუ y  u1u2 un არის სასრული რაოდენობის წარმოებადი ფუნქციების ნამრავლი, მაშინ y
წარმოებადია ამ ფუნქციების წარმოებადობის საერთო არეზე და y -ის წარმოებული გამოითვლება
ფორმულით:
dy du1 du2 dun
 u2 un  u1 un   u1u2 un 1 .
dx dx dx dx
26. ლაიბნიცის წესი. ნამრავლის მაღალი რიგის წარმოებულებისათვის ლაიბნიცის წესის თანახმად ნებისმიერი
წარმოებადი ფუნქციების ნამრავლის მაღალი რიგის წარმოებულებისათვის სრულდება შემდეგი
ტოლობები:
d 2 (u ) d 2u du d d 2
ა.  2 u 2 .
dx 2 dx 2
dx dx dx
428
d 3 (u ) d 2u d
d 3u du d 2 d 3
ბ. 3
 3 2
 33 2
u 3 .
dx dx dx dx dx dx dx
n 1
d (u ) d u
n n
d u d n(n  1) (n  k  1) d n  k u d k d n
გ.    n     u .
dx n dx n dx n 1 dx k! dx n  k dx k dx n
ა) და ბ) პუნქტებში მოყვანილი ტოლობები წარმოადგენს გ) პუნქტში მოყვანილი ტოლობის კერძო
შემთხვევებს. დაამტკიცეთ გ) პუნქტში მოყვანილი ტოლობა მათემატიკური ინდუქციის პრინციპისა და
m m  m! m!
    .
  
k k  1  k !( m  k )! ( k  1)!( m  k  1)!
ტოლობის გამოყენებით.
27. საათის ქანქარას რხევის პერიოდი. საათის ქანქარას რხევის პერიოდი T (დრო ერთი სრული გადახრისა და
უკან დაბრუნებისათვის) გამოითვლება ფორმულით: T 2  4 2 L g , სადაც T -ს განზომილება არის წამი,
g  32.2 ფტ/წმ2, L არის ქარქარას სიგრძე და მისი განზომილება არის ფუტი. იპოვეთ შემდეგი
სიდიდეების მიახლოებითი მნიშვნელობები:
ა. ქანქარას სიგრძე, როდესაც მისი რხევის პერიოდი არის T  1 წმ;
ბ. T პერიოდის ცვლილება dT , როდესაც ა) პუნქტში ნაპოვნი ქანქარას სიგრძე გაიზრდება 0.01 ფუტით;
გ. დღე-ღამეში საათის ჩამორჩენა ან წინ წასვლა იმ პირობებში, როდესაც ქანქარას რხევის პერიოდი
შეცვლილია ბ) პუნქტში ნაპოვნი dT სიდიდით.
28. ყინულის კუბი, რომელიც დნება. დავუშვათ ყინულის კუბი დნება ისე, რომ დნობის პროცესში ინარჩუნებს
კუბის ფორმას. თუ კუბის წიბოს სიგრძეს აღვნიშნავთ s -ით, მაშინ მისი მოცულობა V იქნება V  s 3 ,
ხოლო ზედაპირის ფართობი იქნება 6s 2 . დავუშვათ, რომ V და s არის t დროის წარმოებადი ფუნქციები.
ასევე, დავუშვათ, რომ კუბის მოცულობა V იკლებს ზედაპირის ფართობის პროპორციული სიჩქარით
(ასეთი დაშვება, შეიძლება ჩაითვალოს ბუნებრივად და თუ დავუშვებთ, რომ დნობა ხდება კუბის
ზედაპირზე და ზედაპირის ფართობის ცვლილება იწვევს დნობის პროცესში მყოფი ყინულის მოცულობის
ცვლილებას). აღნიშნული პროცესი მათემატიკურად აღიწერება განტოლებით:
dV
  k (6 s 2 ), k  0.
dt
ამ ტოლობაში ნიშანი მინუსი მიუთითებს იმაზე, რომ კუბის მოცულობა მცირდება. ასევე, ამ განტოლებაში
იგულისხმება, რომ k მუდმივი სიდიდეა ( k შესაძლოა იყოს დამოკიდებული უამრავ ფაქტორებზე.
მაგალითად, ირგვლივ მყოფი ჰაერის ფარდობით ტენიანობაზე, ამ ჰაერის ტემპერატურაზე, ყინულის
გარემომცველ გარემოში მზის სინათლის ინტენსივობაზე და ა.შ.).
დავუშვათ დნობა მიმდინარეობს ისეთ პირობებში, რომ დნობის დაწყებიდან ერთი საათის
განმავლობაში გადნა კუბის მოცულობის 1/4 ნაწილი, ხოლო t  0 მომენტისათვის კუბის მოცულობა იყოს
V0 . დაადგინეთ დნობის დაწყებიდან რა დროში გადნება კუბი ბოლომდე.
მათემატიკა/მეფლის მოდულები
მკვეთების დახრილობების კრებადობა წარმოებულისაკენ. თქვენ უნდა დახაზოთ სათანადო მდებარეობის
მქონე მკვეთები და დააკვირდეთ რა ხდება, როდესაც მკვეთისა და წირის თანაკვეთის წერტილებს შორის
მანძილი მცირდება. ერთ ნახაზზე უნდა იყოს წარმოდგენილი ფუნქციის გრაფიკი, ამ გრაფიკის მკვეთებთან
თანაკვეთის წერტილები და მკვეთები, ხოლო მეორე ნახაზზე ერთმანეთს უნდა დარდებოდეს მკვეთების
დახრილობები და წარმოებული.
429
წარმოებულები, დახრილობები, მხებები და ფილმების შექმნა
ნაწილები I-III. თქვენ შეისწავლით წერტილში წარმოებულის, ფუნქციის გაწრფივების და ფუნქციის
წარმოებულის ვიზუალიზაციას. ასევე, ფუნქციის გრაფიკისა და მისი სათანადო მხებების ერთი და იგივე
საკოორდინატო სისტემაში დახაზვას.
ნაწილი IV (მრავალი მხების დახაზვა)

ნაწილი V (ფილმების შექმნა). ამ მოდულის IV და V ნაწილში თქვენ შეგიძლიათ შეისწავლოთ მხების ისეთი
ამოძრავება, როდესაც შეხების წერტილი მოძრაობს ფუნქციის გრაფიკის გასწვრივ.
მკვეთების დახრილობების კრებადობა წარმოებულისაკენ. თქვენ შეისწავლით მარჯვენა და მარცხენა

წარმოებულის ვიზუალიზაციას.
წრფის გასწვრივ მოძრაობა: კოორდინატი  სიჩქარე  აჩქარება.

დააკვირდით როგორ იგება სათანადო ანიმაციის საშუალებით წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის
კოორდინატის, სიჩქარის და აჩქარების დროზე დამოკიდებულების ფუნქციების გრაფიკები ერთიდაიგივე
პროგრამულ ფანჯარაში. შესაძლებელია, რომ ტექსტში მოყვანილი ნახაზები და ფიგურები ავამოძრავოთ.
430
4
წარმოებულის ზოგიერთი გამოყენება
მიმოხილვა. მოცემულ, მეოთხე თავში განვიხილავთ წარმოებულის გამოყენებას ისეთ საკითხებში

როგორიცაა: ფუნქციის ექსტრემუმის დადგენა, ფუნქციის გრაფიკის ფორმის ანალიზი და დადგენა,
ფუნქციის ნულების პოვნის ამოცანა. ამასთანავე, განვიხილავთ პირველადის პოვნის ამოცანას, რაც
ნიშნავს ფუნქციის პოვნას მისი წარმოებულის საშუალებით. აღნიშნულ საკითხებში ცენტრალურ
როლს ასრულებს საშუალო მნიშვნელობის თეორემა, რომელიც აგრეთვე მნიშვნელოვანია მომდევნო,
მეხუთე თავისათვის, სადაც შევისწავლით ინტეგრალური აღრიცხვის ელემენტებს.
ფუნქციის ექსტრემალური მნიშვნელობები

4.1
მოცემულ პარაგრაფში განხილულია წარმოებულის საშუალებით ფუნქციის
ექსტრემუმის (მაქსიმუმის ან მინიმუმის) წერტილების პოვნის და მათი კლასიფიკაციის საკითხი.
აღნიშნული საკითხის გადაწყვეტა საშუალებას გვაძლევს ამოვხსნათ ისეთი ამოცანები, რომლებშიც
საჭიროა ამა თუ იმ სიდიდის უდიდესი ან უმცირესი მნიშვნელობის პოვნა ან საჭიროა რაიმე
საკითხის გადაწყვეტის ოპტიმალური გზის დადგენა. მაქსიმუმის და მინიმუმის დადგენის ამოცანა
წარმოადგენს წარმოებულის გამოყენების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მაგალითს.
განსაზღვრება. ვთქვათ, f ფუნქციის განსაზღვრის არეა D სიმრავლე. მაშინ, f ფუნქციას აქვს

აბსოლუტური მაქსიმუმი D სიმრავლეზე c წერტილში, თუ c არის D სიმრავლის წერტილი და D
სიმრავლის ნებისმიერი x წერტილისათვის ჭეშმარიტია უტოლობა
f ( x )  f (c ) .
ვთქვათ, f ფუნქციის განსაზღვრის არეა D სიმრავლე. მაშინ, f ფუნქციას აქვს აბსოლუტური
მინიმუმი D სიმრავლეზე c წერტილში, თუ c არის D სიმრავლის წერტილი და D სიმრავლის
ნებისმიერი x წერტილისათვის ჭეშმარიტია უტოლობა
f ( x )  f (c ) .
f ფუნქციის მინიმალურ და მაქსიმალურ მნიშვნელობებს ეწოდება f -ის ექსტრემალური

მნიშვნელობები. ხოლო აბსოლუტური მაქსიმუმისა და აბსოლუტური მინიმუმის ალტერნატიული
სახელწოდებაა გლობალური მაქსიმუმი და გლობალური მინიმუმი.
მაგალითად, ფუნქცია f ( x)  cos x ჩაკეტილ [  2,  2] ინტერვალზე ერთხელ იღებს 1-ის ტოლ
აბსოლუტურ მაქსიმალურ მნიშვნელობას და ორჯერ იღებს 0-ის ტოლ აბსოლუტურ მინიმალურ
მნიშვნელობას. ამავე ინტერვალზე, ფუნქცია g ( x)  sin x იღებს 1-ის ტოლ აბსოლუტურ მაქსიმალურ
და -1-ის ტოლ აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას (ნახ. 4.1).
431
იმავე წესით ან ფორმულით განსაზღვრულმა ფუნქციებმა შეიძლება მიიღოს სხვა
ექსტრემალური მნიშვნელობები თუ მათი განსაზღვრის არე განსხვავებული იქნება ზემოთ
განხილული ფუნქციების განსაზღვრის არისაგან. აღნიშნულის საილუსტრაციოდ განვიხილოთ
შემდეგი
ნახ. 4.1. [ 2, 2]
მაგალითი 1. ქვემოთ მოყვანილი ფუნქციების აბსოლუტური ესტრემუმები მათ

განსაზღვრის არეზე გამოსახულია 4.2 ნახაზზე. შევნიშნოთ, რომ ფუნქციამ შესაძლოა ვერ მიიღოს
ექსტრემალური მნიშვნელობა მის განაზღვრის არეზე, თუ ეს არე შემოუსაზღვრავია ან არ შეიცავს
ბოლო წერტილებს.
ფუნქციის განსაზღვრის აბსოლუტური ექსტრემუმი

მოცემის წესი არე D D -ზე
(ა) y  x 2 (, ) Nაბსოლუტური მაქსიმუმი არ არსებობს.
აბსოლუტური მინიმუმი არის 0, რომელიც მიიღწევა
(ბ) y  x 2 [0, 2] აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 4, რომელიც მიიღწევა
აბსოლუტური მინიმუმი არის 0, რომელიც მიიღწევა
(გ) y  x 2 (0, 2] აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 4, რომელიც მიიღწევა
აბსოლუტური მინიმუმი არ არსებობს.
(დ) y  x 2 (0, 2) აბსოლუტური ექსტრემუმი არ არსებობს.
ა) მხოლოდ აბსოლ. ბ) აბსოლუტური გ) მხოლოდ დ) არაა min ან

min min და max აბსოლუტ. max max
ნახ. 4.2. მაგალითი 1-ში წარმოდგენილი ფუნქციების გრაფიკები
432
ქვემოთ ჩამოვაყალიბებთ თეორემას, რომლის თანახმად ჩაკეტილი [a, b] ინტერვალის
ნებისმიერ წერტილში უწყვეტი ფუნქციისათვის არსებობს ამავე ინტერვალის წერტილი სადაც
აღნიშნული ფუნქცია იღებს აბსოლუტურ მაქსიმალურ მნიშვნელობას [a, b] -ზე და ასევე, არსებობს
[a, b] -ს წერტილი სადაც აღნიშნული ფუნქცია იღებს აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას [a, b] -
ზე.
თეორემა 1 - ექსტრემალური მნიშვნელობის შესახებ. ვთქვათ, f არის [a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე უწყვეტი
ფუნქცია, მაშინ f ფუნქცია [a, b] ინტერვალზე იღებს, როგორც აბსოლუტურ მაქსიმალურ M მნიშვნელობას
ასევე, აბსოლუტურ მინიმალურ m მნიშვნელობას [a, b] -ზე. აღნიშნული ნიშნავს, რომ არსებობს [a, b]
ინტერვალის ისეთი x1 და x2 წერტილი, რომ f ( x1 )  m და f ( x2 )  M და ამასთანავე სრულდება m  f ( x)  M
უტოლობა [a, b] ჩაკეტილი ინტერვალის ნებისმიერი x წერტილისათვის.
4.3 ნახაზზე წარმოდგენილია ექსტრემუმის წერტილის ზოგიერთი შესაძლო მდებარეობა.

როგორც y  c o xs ფუნქციის მაგალითზე დავინახეთ აბსოლუტური მინიმუმი (აბსოლუტური
მაქსიმუმი) შეიძლება მიიღწეოდეს ინტერვალის, როგორც ორ ასევე, ორზე მეტ წერტილში.
შევნიშნოთ, რომ თეორემა 1-ის ყველა მოთხოვნა მნიშვნელოვანია. კერძოდ, ინტერვალის
ჩაკეტილობის ან ფუნქციის უწვეტობის მოთხოვნის დარღვევის შემთხვევაში აღნიშნული თეორემის
დასკვნა, საზოგადოდ, მცდარი იქნება. მაგალითი 1 გვიჩვენებს, რომ თუ ინტერვალის ჩაკეტილობის
მოთხოვნა დარღვეულია, მაშინ ამ ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში უწყვეტ ფუნქციას შესაძლოა
არ ჰქონდეს აბსოლუტური ექსტრემუმი ამ ინტერვალზე.
ნახ. 4.3. [a, b]
433
4.4 ნახაზი გვიჩვენებს, რომ ჩაკეტილი ინტერვალის ერთ წერტილშიც კი უწყვეტობის მოთხოვნის
დარღვევის შემთხვევაში ფუნქციას შესაძლოა არ ჰქონდეს აბსოლუტური მაქსიმუმი ამ ინტერვალზე
(ცხადია შესაძლებელია აღნიშნულის მსგავსი მაგალითის მოყვანა, როდესაც უწყვეტობა დარღვეულია
ჩაკეტილი ინტერვალის მხოლოდ ერთ წერტილში და ფუნქციას არ აქვს აბსოლუტური მინიმუმი ამ
ინტერვალზე).
ნახ. 4.4.
 x, 0  x  1
y
0, x  1
[0, 1] x  1 [0, 1]
ლოკალური (ფარდობითი) ექსტრემუმი

4.5 ნახაზზე წარმოდგენილია ფუნქციის გრაფიკი, რომელსაც აქვს ხუთი ექსტრემუმის წერტილი
[a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე. აღნიშნული ფუნქცია აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას [a, b] -ზე
იღებს a წერტილში იმის მიუხედავად იმისა, რომ e წერტილის მცირე მიდამოში ფუნქცია უმცირეს
მნიშვნელობას იღებს e წერტილში. c წერტილის მარცხნივ ფუნქცია ზრდადია, ხოლო მარჯვნივ
კლებადი. c წერტილში ფუნქცია აღწევს მაქსიმალურ მნიშვნელობას ლოკალურად. f (c) ფუნქცია
აბსოლუტურ მაქსიმალურ მნიშვნელობას იღებს d წერტილში. ახლა ჩამოვაყალიბოთ ლოკალური
ექსტრემუმის განსაზღვრება.
განსაზღვრება. f ფუნქციას აქვს ლოკალური მაქსიმუმი მისი განსაზღვრის D არის c წერტილში,

თუ არსებობს c წერტილის შემცველი ისეთი ღია ინტერვალი, რომ ამ ინტერვალის ნებისმიერი
ისეთი x წერტილისათვის, რომელიც იმავდროულად ეკუთვნის განსაზღვრის D არეს სრულდება
f ( x)  f (c) უტოლობა.
f ფუნქციას აქვს ლოკალური მინიმუმი მისი განსაზღვრის D არის c წერტილში, თუ არსებობს
c წერტილის შემცველი ისეთი ღია ინტერვალი, რომ ამ ინტერვალის ნებისმიერი ისეთი x
წერტილისათვის, რომელიც იმავდროულად ეკუთვნის განსაზღვრის D არეს სრულდება f ( x)  f (c)
უტოლობა.
თუ f ფუნქციის განსაზღვრის არე ჩაკეტილი [a, b] ინტერვალია, მაშინ f ფუნქციას აქვს ლოკალური
მაქსიმუმი [a, b] ინტერვალის x  a ბოლო წერტილში თუ f ( x)  f (a) უტოლობა სრულდება რაიმე
ნახევრად-ღია [a, a   )   0 ინტერვალის ნებისმიერი x წერტილისათვის. ანალოგიურად, f
ფუნქციას აქვს ლოკალური მაქსიმუმი [a, b] ინტერვალის x  c შიგა წერტილში, თუ არსებობს ისეთი
(c   , c   ) ,   0 ინტერვალი, რომ ამ ინტერვალის ნებისმიერი x წერტილისათვის სრულდება
f ( x)  f (c) უტოლობა და აქვს ლოკალური მაქსიმუმი [a, b] ინტერვალის x  b ბოლო წერტილში, თუ
434
არსებობს ისეთი ნახევრად-ღია (b   , b]   0 ინტერვალი, რომ ამ ინტერვალის ნებისმიერი x
წერტილისათვის სრულდება f ( x)  f (b) უტოლობა. იმისათვის, რომ მივიღოთ ლოკალური
მინიმუმის განსაზღვრება საკმარისია შევაბრუნოთ ზემოთ მოყვანილი ის უტოლობები, რომლებშიც
მონაწილეობს f ფუნქცია. 4.5 ნახაზზე f ფუნქციას ლოკალური მაქსიმუმი აქვს c და d
წერტილებში, ხოლო ლოკალური მინიმუმი აქვს a , e და b წერტილებში. ლოკალურ ექსტრემუმს
ზოგჯერ ფარდობით ექსტრემუმს უწოდებენ. შესაძლებელია რომ სასრულ ინტერვალზე
განსაზღვრულ ფუნქციას ჰქონდეს უსასრულოდ ბევრი ლოკალური ექსტრემუმი. აღნიშნულის
მაგალითს წარმოადგენს f ( x)  sin(1 x) ფუნქცია, რომელიც განსაზღვრულია ნახევრადღია (0, 1]
ინტერვალზე. (მისი გრაფიკი მოცემულია 2.40 ნახაზზე.)
ნახ. 4.5. a  x  b
განსაზღვრებიდან გამომდინარე აბსოლუტური მაქსიმუმი იმავდროულად არის ლოკალური
მაქსიმუმი. ვინაიდან, ცხადია, რომ აბსოლოტური მაქსიმუმი იმავდროულად არის მაქსიმუმი იმ
წერტილის ნებისმიერ მიდამოშიც, რომელშიც ეს აბსოლუტური მაქსიმუმი მიიღწევა. აღნიშნულიდან
გამომდინარე ცხადია, რომ ლოკალური მაქსიმუმების სრული ნუსხა შეიცავს აბსოლუტურ
მაქსიმუმსაც, როდესაც აბსოლუტური მაქსიმუმი არსებობს. ანალოგიურად, ლოკალური მინიმუმების
სრული ნუსხა შეიცავს აბსოლუტურ მინიმუმსაც, როდესაც აბსოლუტური მინიმუმი არსებობს.
ექსტრემუმის პოვნა
ქვემოთ მოვიყვანთ თეორემას, რომელიც გვეხმარება ფუნქციის ექსტრემუმის დადგენაში.
თეორემა 2 - თუ f ფუნქციის განსაზღვრის არის c შიგა წერტილი არის f  -ის ექსტრემუმის

წერტილი და c წერტილში f ფუნქცია წარმოებადია, მაშინ
f (c)  0.
დამტკიცება. დამტკიცების მთავარი იდეა არის ჩვენება იმისა, რომ f (c) შეუძლებელია იყოს
დადებითი ან უარყოფითი რიცხვი, საიდანაც გამომდინარეობს, რომ ეს რიცხვი ნულის ტოლია.
ვთქვათ x  c არის f ფუნქციის ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი. ლოკალური მაქსიმუმის
განსაზღვრების თანახმად c რიცხვთან საკმარისად ახლოს მყოფი ნებისმიერი x რიცხვისათვის
სრულდება f ( x)  f (c)  0 უტოლობა. ვინაიდან c არის f -ის განსაზღვრის არის შიგა წერტილი,
ამიტომ c წერტილში f (c) განსაზღვრულია
435
f ( x )  f (c )
lim .
x c xc
ორმხრივი ზღვრით.
ნახ. 4.6. A c
ესე იგი f (c) წერტილში არსებობს ერთმანეთის ტოლი ორივე ცალმხრივი ზღვარი, რომლებიც
ამასთანავე ტოლია x  c -ის. აღნიშნული ცალმხრივი ზღვრები განვიხილოთ ცალ-ცალკე. გვაქვს:
f ( x )  f (c ) Besa ( x  c)  0
f (c)  lim  0. (1)
x c xc და f ( x)  f (c)
და
Besa ( x  c)  0
f ( x )  f (c )
f (c)  lim  0. და f ( x)  f (c) (2)
x c xc
(1)-დან და (2)-დან გამომდინარეობს, რომ f (c)  0 .
თეორემა 2 დამტკიცებულია ლოკალური მაქსიმუმის შემთხვევისათვის. იმისათვის, რომ
თეორემა 2 დამტკიცდეს ლოკალური მინიმუმის შემთხვევისათვის საკმარისია უტოლობა f ( x)  f (c)
შევცვალოთ f ( x)  f (c) უტოლობით, რაც ცხადია გამოიწვევს (1) და (2) უტოლობების მხოლოდ
შებრუნებას და თეორემა 2 კვლავ დამტკიცებულია ახლა უკვე ლოკალური მინიმუმის
შემთხვევისათვის. თეორემა 2-ის დამტკიცება დასრულებულია.

თეორემა 2-ის თანახმად თუ ფუნქციის ლოკალური ექსტრემუმის წერტილი არის ამ f ფუნქციის
განსაზღვრის არის შიგა წერტილი და ამ წერტილში ფუნქცია წარმოებადია მაშინ აღნიშნული
წარმოებული არის ნულის ტოლი. აღნიშნულიდან გამომდინარე ექტრემუმის (როგორც ლოკალურის,
ასევე გლობალურის) წერტილების მდებარეობისათვის გვაქვს შემდეგი სამი შემთხვევა:
1. შიგა წერტილები რომლებშიც f   0 ,
2. შიგა წერტილები რომლებშიც f  არ არსებობს,
3. f ფუნქციის განსაზღვრის არის ბოლო წერტილები.
აღნიშნულის შეჯამებისათვის სასარგებლოა შემდეგი.
განსაზღვრება. f ფუნქციის განსაზღვრის არის შიგა წერტილს, რომელშიც f  არ არის წარმოებადი
ან f   0 ეწოდება f ფუნქციის კრიტიკული წერტილი.
436
)
ნახ. 4.7. (ა) y  3 x 2
0 x  0 y  x3 (ბ) y  (1 3) x2 3
x  0 y  x1 3
ეს განსაზღვრება საშუალებას გვაძლევს, რომ ზემოთ უკვე აღნიშნული ჩამოვაყალიბოთ

შემდეგნაირად: ფუნქცია ექსტრემალურ მნიშვნელობას შეიძლება იღებდეს კრიტიკულ წერტილებში ან
განსაზღვრის არის ბოლო წერტილებში. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ფუნქციის კრიტიკული წერტილი
შესაძლებელია არ იყოს ამ ფუნქციის ექსტრემუმის წერტილი. მაგალითად, y  x3 და y  x1 3
ფუნციებისათვის x  c წერტილი არის კრიტიკული წერტილი ( x  0 წერტილში როგორც ერთი, ასევე
მეორე ფუნქციის მნიშვნელობა არის ნულის ტოლი), თუმცა x  0 წერტილი არც y  x3 ფუნქციის
ექსტრემუმის წერტილია და არც y  x1 3 ფუნქციის. x  0 წერტილი როგორც ერთი, ასევე მეორე
ფუნქციისათვის წარმოადგენს ე.წ. გადაღუნვის წერტილს. გადაღუნვის წერტილის ცნება შემოტანილი
იქნება 4.4 პარაგრაფში. ხშირად საჭიროა დადგინდეს ჩაკეტილ ინტერვალზე განსაზღვრული უწყვეტი
ფუნქციის აბსოლუტური ექსტრემუმი. ამ საკითხის გადაწყვეტისათვის სასარგებლოა შემდეგი წესი.
ჩაკეტილ ინტერვალზე განსაზღვრული უწყვეტი f ფუნქციის აბსოლუტური ექსტრემუმის მოძებნის

წესი
1. გამოთვალეთ f ფუნქციის მნიშვნელობები კრიტიკულ წერტილებში და ჩაკეტილი ინტერვალის
ბოლო წერტილებში
2. აღნიშნულ მნიშვნელობებს შორის შეარჩიეთ უდიდესი და უმცირესი.
მაგალითი 2. იპოვეთ f ( x)  x 2 ფუნქციის მაქსიმუმი [2, 1] ჩაკეტილ ინტერვალზე.

ამოხსნა. ფუნქცია f ( x)  2 x  0 წარმოებადია [-2,1] ჩაკეტილ ინტერვალზე. ტოლობიდან
გამომდინარეობს რომ x0 არის f ( x)  x 2 ფუნქციის კრიტიკული წერტილი. ე.ი. ფუნქციის
მნიშვნელობები უნდა გამოვთვალოთ x  0 , x  2 და x  1 წერტილებში. გვაქვს: f (0)  0 , f (2)  4
437
და f (1)  1 . ე.ი. f ( x)  x 2 ფუნქციის აბსოლუტური მაქსიმუმია 4 და მიიღწევა x  2 -თვის, ხოლო
აბსოლუტური მინიმუმია 0, რომელიც მიიღწევა x  0 -თვის.
მაგალითი 3. იპოვეთ f ( x)  10 x(2  ln x) ფუნქციის მაქსიმუმი [1, e2 ] ჩაკეტილ ინტერვალზე.

ამოხსნა. 4.8 ნახაზიდან ჩანს, რომ f -ის აბსოლუტური მაქსიმუმი მიიღწევა x  3 წერტილითან
ახლოს, ხოლო აბსოლუტური მინიმუმი კი x  e2 წერტილთან ახლოს. გამოთვლებით შევამოწმოთ ეს
დაკვირვება. გამოთვალოთ მოცემული ფუნქციის წარმოებული. გვაქვს:
1
f ( x)  10(2  lnx)  10 x    10(1  ln x) .
x
ნახ. 4.8. f ( x)  10 x(2  ln x) [1, e 2 ] x  e x  e2
წარმოებულის მიღებული ფორმულიდან ჩანს, რომ მოცემულ [1, e2 ] ჩაკეტილ ინტერვალში, მოცემულ
ფუნქციას აქვს ერთი კრიტიკული წერტილი x  e და ამ წერტილში x  1 . ნაპოვნ x  e წერტილში და
[1, e2 ] -ის ბოლო წერტილებში f -ის მნიშვნელობები შესაბამისად არის: f (e)  10e ,
f (1)  10(2  ln1)  20 და f (e2 )  0 . ე.ი. f -ის აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 10e  27.2 და მიიღწევა
x  e წერტილში, ხოლო აბსოლუტური მინიმუმი არის 0 და მიიღწევა x  e2 წერტილში.
მაგალითი 4. იპოვეთ f ( x)  x2 3 ფუნქციის მაქსიმუმი [2, 3] ჩაკეტილ ინტერვალზე.
ამოხსნა. გამოვთვალოთ წარმოებული. გვაქვს:

2 1 3 2
x f ( x) 
 3 .
3 3 x
მიღებული ფორმულიდან ჩანს, რომ მოცემულ ფუნქციას აქვს ერთი კრიტიკული x  0 წერტილი,
რომელშიც წარმოებული არ არის განსაზღვრული (არ არსებობს). ნაპოვნ კრიტიკულ წერტილში და
სათანადო ბოლო წერტილებში f ფუნქციის მნიშვნელობები შესაბამისად არის: f (0)  0 , f (2)  3 4
და f (3)  3 9. ე.ი. f -ის აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 3
9  2.08 და მიიღწევა x  3 წერტილში, ხოლო
აბსოლუტური მინიმუმი არის 0 და მიიღწევა x  0 წერტილში, რომელშიც f ფუნქციის გრაფიკს აქვს
წამახვილება, იხილეთ ნახაზი 4.9 .
438
ნახ. 4.9. f ( x )  x 2 3 [2, 3] x  0 x  3
მოცემული გრაფიკის მიხედვით იპოვეთ ექსტრემუმი
1-6 სავარჯიშოებში მოცემული გრაფიკის მიხედვით დაადგინეთ აქვს თუ არა შესაბამის ფუნქციას
აბსოლუტური ექსტრემუმი [a, b] -ზე. ახსენით რა მიმართებაშია თქვენი პასუხი და თეორემა 1.
1. 2.
3. 4.
5. 6.
439
7-10 სავარჯიშოებში იპოვეთ აბსოლუტური ექსტრემუმები, როდესაც ისინი არსებობს.
7. 8.
9. 10.
11-14 სავარჯიშოებში დაადგინეთ მოცემულ ცხრილს, მოცემული გრაფიკებიდან რომელი

შეესაბამება.
11. 12.
x f( x) x f( x)
a 0 a 0
b 0 b 0
c 5 c 5
13. 14.
x f( x) x f( x)
a D a d
b 0 b
c 2 c 1,7
(ა) (ბ)
440
(გ) (დ)
15-20 სავარჯიშოებში ++++++
6
15. f ( x) | x |, 1  x  2 16. y  , 1  x  1
x2  2
1
  x, 0  x  1  , 1  x  0
17. g ( x)   18. h( x)   x
 x  1, 1  x  2  x, 0  x  4

 x  1,  1  x  0

19. y  3sin x, 0  x  2 20. f ( x)   
cos x, 0  x  2
აბსოლუტური ექსტრემუმი ჩაკეტილ ინტერვალზე
21-40 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური მაქსიმუმი და აბსოლუტური

მინიმუმი მოცემულ ჩაკეტილ ინტერვალზე. ააგეთ ამ ფუნქციების გრაფიკები. აგებულ გრაფიკზე
იპოვეთ აბსოლუტური ექსტრემუმის წერტილები და დაადგინეთ ამ წერტილების ორივე
კოორდინატი.
2
21. f ( x)  x  5, 2  x  3 22. f ( x)   x  4, 4  x  1
3
23. f ( x)  x2  1, 1  x  2 24. f ( x)  4  x2 , 3  x  1
1 1
25. F ( x)   2
, 0.5  x  2 26. F ( x)   , 2  x  1
x x
27. h( x)  x , 1  x  8
3
28. h( x)  3x2/3 , 1  x  1
29. g ( x)  4  x 2 , 2  x  1 30. g ( x)   5  x 2 ,  5  x  0
 5  5
31. f ( )  sin  ,    32. f ( )  tan  ,   
2 6 3 4
 2  
33. g ( x)  csc x,   34. g ( x)  sec x,   
3 3 3 6
35. f (t )  2 | t |, 1  t  3 36. f (t ) | t  5 |, 4t 7
x
37. g ( x)  xe , 1  x  1 38. h( x)  ln( x  1) 0  x  3
1
40. g ( x)  e x , 2  x  1
2
39. f ( x)   ln x, 0.5  x  4
x
41-44 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური მაქსიმუმი და აბსოლუტური

მინიმუმი და დაადგინეთ სად მიიღწევა ისინი.
41. f ( x)  x 4 3, 1  x  8 42. f ( x)  x5 3 , 27  x  8
43. g ( )   3 5 32    1 44. h( )  3 2 3 , 27    8
441
კრიტიკული წერტილების პოვნა
45-52 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების კრიტიკული წერტილები.
45. y  x2  6 x  7 46. f ( x)  6 x2  x3
47. f ( x)  x(4  x)3 48. g ( x)  ( x  1)2 ( x  3)2
2 x2
49. y  x 2  50. f ( x) 
x x2
51. y  x2  32 x 52. g ( x)  2 x  x 2
ექსტრემუმის მოძებნა
53-68 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების ექსტრემუმები (როგორც ლოკალური, ასევე
აბსოლუტური) და დაადგინეთ სად მიიღწევა ისინი.
53. y  2 x2  8x  9 54. y  x3  2 x  4
55. y  x3  x2  8x  5 56. y  x3 ( x  5)2
57. y  x 2  1 58. y  x  4 x
1
59. y  60. y  3  2 x  x 2
3
1 x 2
x x 1
61. y  62. y 
x 12
x  2x  2
2
x
63. y  e  e
x
64. y  e x  e x
65. y  x sin x 66. y  x2 ln x
67. y  cos1 ( x 2 ) 68. y  sin 1 (e x )
ლოკალური ექსტრემუმები და კრიტიკული წერტილები

69-76 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების: კრიტიკული წერტილები, განსაზღვრის
არის ბოლო წერტილები, ექსტრემუმები (როგორც ლოკალური, ასევე აბსოლუტური).
69. y  x2 3 ( x  2) 70. y  x2 3 ( x2  4)
71. y  x 4  x 2 72. y  x2 3  x
 4  2 x, x  1 3  x, x0
73. y   74. y  
 x  1, x  1 3  2 x  x , x0
2
 1 2 1 15

 x  2 x  4, x  1
2
 x  x  , x  1
75. y   76.  4 2 4
 x  6 x  4, x  1
2
  x 3  6 x 2  8 x, x 1

77 და 78 სავარჯიშოებში ახსენით თქვენი პასუხი.
77. ვთქვათ f ( x)  ( x  2)2 3
ა. არსებობს თუ არა f (2) ?
ბ. აჩვენეთ რომ f ფუნქციას აქვს მხოლოდ ერთი ექსტრემუმი x  2 წერტილში.
442
გ. ეწინააღმდეგება თუ არა ბ) პუნქტში მიღებული პასუხი თეორემა 1-ს ?
დ. ამოხსენით ა) და ბ) პუნქტებში დასმული ამოცანები f ( x)  ( x  a)2 3 ფუნქციისათვის, რომელიც
მიიღებულია საწყისი ფუნქციიდან 2-ის a -თი ჩანაცვლებით.
78. ვთქვათ f ( x) | x3  9 x | .
ა. არსებობს თუ არა f (0) ბ. არსებობს თუ არა f (3)
გ. არსებობს თუ არა f (3) დ. დაადგინეთ f ფუნქციის ყველა ექსტრემუმი.
79. მინიმუმი სადაც წარმოებული არ არსებობს. f ( x) | x | ფუნქციას მინიმუმი აქვს x  0 წერტილში
მიუხედავად იმისა, რომ x  0 წერტილში f ფუნქციას არ აქვს წარმოებული. ეწინააღმდეგება
თუ არა ეს ფაქტი თეორემა 2-ს? პასუხი დაასაბუთეთ.
80. ლუწი ფუნქციები. თუ ლუწ f ( x) ფუნქციას აქვს მაქსიმუმი x  c წერტილში, მაშინ შეიძლება
თუ არა რაიმე დასკვნის გაკეთება f ფუნქციის x  c წერტილში მნიშვნელობაზე? პასუხი
81. კენტი ფუნქციები. თუ კენტ g ( x) ფუნქციას აქვს მინიმუმი x  c წერტილში, მაშინ შეიძლება თუ
არა რაიმე დასკვნის გაკეთება g ფუნქციის x  c წერტილში მნიშვნელობაზე? პასუხი
82. როგორც უკვე ვიცით იმისათვის, რომ დავადგინოთ უწყვეტი ფუნქციის f ( x) ექსტრემალური
მნიშვნელობები საჭიროა გამოვთვალოთ ამ ფუნქციის მნიშვნელობები კრიტიკულ წერტილებსა
და მისი განსაზღვრის არის ბოლო წერტილებში. რა შეგიძლიათ თქვათ ექსტრემალური
მნიშვნელობების მოძებნაზე როდესაც არ არსებობს კრიტიკული წერტილი ან ბოლო
წერტილები? არსებობს თუ არა ასეთი ფუნქციები? პასუხი დაასაბუთეთ.
83. მოცემულია ყუთის მოცულობის გამომსახველი ფუნქცია
V ( x)  x(10  2 x)(16  2 x), 0  x  5,
ა. იპოვეთ მოცემული ფუნქციის V ექსტრემალური მნიშვნელობები.
ბ. ყუთის მოცულობის ტერმინებში განმარტეთ ა) პუნქტში ნაპოვნი ექსტრემალური
მნიშვნელობები.
84. კუბური ფუნქციები. განვიხილოთ
f ( x)  ax3  bx 2  cx  d
კუბური ფუნქცია.
ა. აჩვენეთ რომ f ფუნქციას შეიძლება ჰქონდეს 0, 1 ან 2 კრიტიკული წერტილი. თქვენი პასუხის
საილუსტრაციოდ მოიყვანეთ შესაბამისი ფუნქციებისა და გრაფიკების მაგალითები.
ბ. რამდენი ლოკალური ექსტრემალური მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს მოცემულ f ფუნქციას?
85. ვერტიკალურად ზევით მოძრავი სხეულის ტრაექტორიის უმაღლესი წერტილი. ვერტიკალურად
ზევით მოძრავი სხეულის ათვლის ზედაპირიდან დაშორება (სიმაღლე) გამოიანგარიშება
შემდეგი ფორმულით:
1 2
gt  0t  s0 , g  0,
s
2
სადაც v არის მანძილი გაზომილი მეტრებში, ხოლო t დრო გაზომილი წამებში. დაადგინეთ
ზედაპირიდან სხეულის მაქსიმალური დაშორება (მაქსიმალური სიმაღლე).
443
86. ცვლადი დენის პიკი. დავუშვათ, რომ t დროის მოცემული i მომენტისათვის (დრო
განზომილებაა წამი) დენის ძალის (რომლის განზომილებაა ამპერი) მყისი მნიშვნელობა წრედში
მოიცემა ფორმულით: i  2 cos t  2sin t . დაადგინეთ მოცემულ წრედში დენის ძალის პიკი,
მაქსიმალური მნიშვნელობა (ამპლიტუდა).
T 87-90 სავარჯიშოებში ააგეთ მოცემული ფუნქციების გრაფიკები. შემდეგ იპოვეთ მოცემული
ფუნქციების ექსტრემალური მნიშვნელობები მითითებულ ინტერვალში.
87. f ( x) | x  2 |  | x  3 |, 5  x  5
88. g ( x) | x  1|  | x  5 |, 2  x  7
89. h( x) | x  2 |  | x  3 |,   x  
90. k ( x) | x  1|  | x  3 |,   x  
კომპიუტერით გამოკვლევა
91-98 სავარჯიშოებში კომპიუტერული ალგებრის (მათემატიკური პროგრამების) გამოყენებით იპოვეთ
მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური ექსტრემუმი მითითებულ ჩაკეტილ ინტერვალზე. უნდა
წარმოადგინოთ შემდეგი ნაბიჯები:
ა. მოცემული ფუნქციის მითითებულ ინტერვალზე ყოფაქცევის დანახვის მიზნით ააგეთ ამ
ფუნქციის გრაფიკი მოცემულ ინტერვალზე.
ბ. იპოვეთ შიგა წერტილები f   0 სადაც f  .
გ. იპოვეთ შიგა წერტილები სადაც f  არ არსებობს.
დ. გამოთვალეთ ფუნქციების მნიშვნელობები ბ) და გ) პუნქტებში ნაპოვნ ყველა წერტილში და
ასევე მითითებული ჩაკეტილი ინტერვალების ბოლო წერტილებში.
ე. იპოვეთ მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური ექსტრემალური მნიშვნელობები მითითებულ
ინტერვალებზე და დაადგინეთ ის წერტილები რომლებშიც აღნიშნული აბსოლუტური
ექსტრემუმები მიიღწევა.
91. f ( x)  x4  8x2  4 x  2, [ 20 25, 64 25] 92. f ( x)   x4  4 x3  4 x  1, [ 3 4,3]
93. f ( x)  x 2 3 (3  x), [2, 2] 94. f ( x)  2  2 x  3x 2 3 , [1,10 3]
1
95. f ( x)  x  cos x, [0, 2 ] 96. f ( x)  x3 4  sin x  , [0, 2 ]
2
97. f ( x)   x2e3x 2 , [0, 5] 98. f ( x)  ln(2 x  x sin x), [1, 15]
444
თეორემა საშუალო მნიშვნელობის შესახებ
4.2
კითხვა არსებობს, თუ არა მუდმივისაგან გნასხვავებული ფუნქცია, რომლის წარმოებული ნულის
ტოლია ყველგან? ასევე, თუ ერთიდაიგივე ინტერვალზე ორი სხვადასხვა ფუნქციის წარმოებული
ნულის ტოლია, რა მიმართებაშია ეს ორი ფუნქცია ერთმანეთთან? ამ თავში ჩვენ გავცემთ პასუხს,
როგორც აღნიშნულ, ასევე, სხვა კითხვებს თეორემის გამოყენებით, რომელსაც ეწოდება თეორემა
საშუალო მნიშვნელობის შესახებ, მას საშუალო მნიშვნელობის თეორემასაც უწოდებენ და ქვემოთ
ტექსტში მის სწორედ ასეთ სახელწოდებას გამოვიყენებთ. პირველ რიგში ჩამოვაყალიბებთ და
დავამტკიცებთ როლის თეორემას, რომელსაც გამოვიყენებთ საშუალო მნიშვნელობის თეორემის
დასამტკიცებლად.
როლის თეორემა
ფუნქციის გრაფიკი გვკარნახობს ვიფიქროთ, რომ თუ წარმოებადი ფუნქციის გრაფიკი
ჰორიზონტალურ წრფეს კვეთს რაიმე ორ გასხვავებულ წერტილში, მაშინ, ამ წერტილებს შორის
არსებობს მინიმუმ ერთი ისეთი წერტილი, სადაც ფუნქციის გრაფიკის მხები ჰორიზონტალურია და
წარმოებული, შესაბამისად, ნულის ტოლია (ნახ. 4.10). ახლა ჩამოვაყალიბებთ და დავამტკიცებთ ამ
თეორემას.
(ა) (ბ)
ნახ. 4.10. ++
თეორემა 3 - როლის თეორემა ვთქვათ, y  f ( x) არის უწვეტი ფუნქცია [a, b] ჩაკეტილი ინეტრვალის
ნებისმიერ წერტილში და წარმოებადია (a, b) ღია ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში. თუ f (a)  f (b) ,
მაშინ არსებობს (a, b) ინერტვალის ერთი მაინც ისეთი c წერტილი, რომ f (c)  0 .
დამტკიცება ვინაიდან ƒ უწყვეტია [a, b] -ზე, ამიტომ იგი თეორემა 1-ის ძალით ღებულობს, როგორც
აბსოლუტურ მაქსიმალურ, ასევე, აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას [a, b]-ზე. აღნიშნული
ექსტრემალური მნიშვნელობები შესაძლოა მიიღწეოდეს [a, b] ჩაკეტილი ინტერვალის შემდეგი ტიპის
წერტილებში:
1. შიგა წერტილებში, სადაც f  არის ნულის ტოლი,
2. შიგა წერტილებში, სადაც f  არ არსებობს,
3. ფუნქციის განსაზღვრის არის ბოლო წერტილებში, ამ შემთხვევაში a და b წერტილებში.
445
პირობის თანახმად ƒ წარმოებადია a და b ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში, რაც გამორიცხავს 2
შემთხვევას f   0 და დასაშვებს ტოვებს მხოლოდ 1 და 3 შემთხვევებს.
თუ მაქსიმუმი ან მინიმუმი მიიღწევა a და b წერტილებს შორის მდებარე რაიმე c წერტილში,
მაშინ f (c)  0 პარაგრაფი 4.1-ის თეორემა 2-ის თანახმად, ესე იგი c არის წერტილი, რომელიც
აკმაყოფილებს როლის თეორემას.
თუ ორივე, მაქსიმუმიც და მინიმუმიც მიიღწევა ბოლო წერტილებში, მაშინ, ვინაიდან f (a)  f (b)
, ამიტომ f უნდა იყოს მუდმივი ფუნქცია, რომლისთვისაც f ( x)  f (a)  f (b) ნებისმიერი x  [a, b] x
წერტილისათვის. ამიტომ, f ( x)  0 და c წერტილის როლში შეიძლება იქნას შერჩეული ნებისმიერი
წერტილი (a, b) ინტერვალიდან.
თეორემა 3-ის ყველა მოთხოვნა არსებითია. საკმარისია არ შესრულდეს ერთი მოთხოვნა მაინც და
შესაძლებელი ხდება, რომ ფუნქციის გრაფიკს არ გააჩნდეს ჰორიზონტალური მხები (ნახ. 4.11).
ნახ. 4.11. +++
როლის თეორემისა და შუალედური მნიშვნელობის შესახებ თეორემის კომბინირებით შეიძლება

იქნას ნაჩვენები, რომ განტოლებას f ( x)  0 აქვს ერთადერთი ნამდვილი ამონახსნი, სწორედ ამას
უკავშირდება შემდეგი მაგალითი.
მაგალითი 1. აჩვენეთ, რომ განტოლებას
x3  3x  1  0
აქვს ზუსტად ერთი ნამდვილი ამონახსნი.
ამოხსნა. განვიხილოთ უწყვეტი ფუნქცია
f ( x)  x3  3x  1.
ვინაიდან f (1)  3 და f (0)  1 , ამიტომ შუალედური მნიშვნელობის შესახებ თეორემის თანახმად ƒ
ფუნქციის გრაფიკი კვეთს x ღერძს (-1, 0) ინტერვალის რაღაც წერტილში ( ნახ. 4.12). წარმოებული
f ( x)  3x 2  3
446
ნახ. 4.12. y  x3  3x  1 x 1 და 0
არსად ხდება ნულის ტოლი (ვინაიდან იგი ყოველთვის დადებითია). რომ არსებობდეს ორი მაინც
ისეთი x  a და x  b წერტილი სადაც f ( x) არის ნულის ტოლი, მაშინ როლის თეორემის თანახმად
იარსებებდა ისეთი x  c წერტილი, რომელშიც f  იქნებოდა ნულის ტოლი. ამიტომ, არსებობს
ზუსტად ერთი წერტილი სადაც f ( x) არის ნულის ტოლი.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ როლის თეორემის მთავარ გამოყენებას, ამ თავში, წარმოადგენს მისი
საშუალებით საშუალო მნიშვნელობის თეორემის დამტკიცება.
საშუალო მნიშვნელობის თეორემა

საშუალო მნიშვნელობის თეორემა, რომელიც პირველად ჩამოაყალიბა ჟოზეფ ლუი ლაგრანჟმა,
არის როლის თეორემის „დახრილი“ ვერსია (ნახ. 4.13). საშუალო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად
არსებობს ისეთი წერტილი, რომ ამ წერტილში გავლებული მხები არის AB ქორდის პარალელური.
ნახ. 4.13. a b AB
თეორემა 4 - საშუალო მნიშვნელობის თეორემა ვთქვათ, y  f ( x) არის უწვეტი ფუნქცია [a, b]

ჩაკეტილი ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში და წარმოებადია (a, b) ღია ინტერვალის ნებისმიერ
წერტილში. მაშინ, არსებობს (a, b) ინერტვალის ერთი მაინც ისეთი c წერტილი, რომ
f (b)  f (a)
 f (c). (1)
ba
დამტკიცება. დავხაზოთ ƒ-ის გრაფიკი და გავავლოთ A(a, f (a)) და B(b, f (b)) წერტილების
შემაერთებელი მონაკვეთი (ნახ. 4.14). გავლებული მონაკვეთი წარმოადგენს
447
f (b)  f (a)
g ( x)  f ( a )  ( x  a) (2)
ba
ფუნქციის გრაფიკის ნაწილს. სხვაობა ƒ და g ფუნქციებს შორის x წერტილში არის:
f (b)  f (a)
h( x )  f ( x )  g ( x )  f ( x )  f ( a )  ( x  a) (3)
ba
ნახ. 4.15-ზე ნაჩვენებია ƒ, g, და h ფუნქციების გრაფიკები ერთად.
ნახ. 4.14. f AB [a, b] ნახ. 4.15. AB g ( x)

h( x )  f ( x )  g ( x ) f x
h ფუნქცია აკმაყოფილებს როლის თეორემის პირობებს [a, b] -ზე. იგი არის უწყვეტი [a, b] -ზე და
წარმოებადი (a, b) -ზე ვინაიდან ორივე ƒ და g ფუნქცია ასეთია. აგრეთვე, h(a)  h(b)  0 , ვინაიდან
ორივე ƒ და g ფუნქციის გრაფიკი გადის A და B წერტილებზე. ამიტომ h(c)  0 რომელიღაც c  (a, b)
წერტილში. სწორედ ეს წერტილი გამოდგება (1) ტოლობისათვის.
ტოლობა (1)-ის შემოწმებისათვის, გავაწარმოოთ x-ით ტოლობა (3)-ის ორივე მხარე და მიღებულ
ტოლობაში გავაკეთოთ ჩასმა x  c . გვექნება:
h( x)  f ( x)  g ( x)  0 Derivative
f (b)  f (a)
h(c)  f (c)  with x = c
ba
f (b)  f (a )
0  f (c)  h(c)  0
ba
f (b)  f (a)
f (c)  , Rearra
ba
ტოლობა (1) დამტკიცებულია. 
საშუალო მნიშვნელობის თეორემის პირობა არ ითხოვს, რომ ƒ იყოს წარმოებადი, რომელიმე a ან
b წერტილში. პირობის თანახმად a და b წერტილებში მხოლოდ უწყვეტობაა საკმარისი (ნახ. 4.16).
ნახ. 4.16. f ( x)  1  x 2 [1, 1] f 1 1
448
მაგალითი 2. ფუნქცია f ( x)  x 2 (ნახ. 4.17) უწყვეტია როდესაც 0  x  2 და წარმოებადია
როდესაც 0  x, 2 . რადგან f (0)  0 და f (2)  4 , ამიტომ საშუალო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად
აღნიშნულ ინტერვალში არსებობს c წერტილი, რომლისთვისაც f ( x)  2 x წარმოებულის
მნიშვნელობა არის (4  0) (2  0)  2 . ამ შემთხვევაში ცხადია, რომ c შეიძლება ვიპოვოთ 2c  2
ტოლობიდან, ესე იგი c  1 . თუმცა, c-ს მნიშვნელობის დადგენა არ არის ყოველთვის ასე ადვილი, იმ
პირობებშიც კი როდესაც ასეთი c-ს არსებობა გარანტირებულია საშუალო მნიშვნელობის თეორემით.
ნახ. 4.17. c  1
ფიზიკური ინტერპრეტაცია
რიცხვი ( f (b)  f (a)) (b  a) შეგვიძლია გავიაზროთ, როგორც ƒ-ის საშუალო ცვლილება [a, b] -
ზე, ხოლო f (c) , როგორც მყისიერი ცვლილება. საშუალო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად
არსებობს [a, b] -ს ისეთი შიგა წერტილი, რომელშიც ƒ-ის მყისიერი ცვლილება ტოლია [a, b] -ზე ƒ-ის
საშუალო ცვლილებისა.
მაგალითი 3. თუ ავტომობილი აჩქარებული (არათანაბარი) მოძრაობით 8 წამში გაივლის 352 ft
მანძილს, მაშინ მისი საშუალო სიჩქარე აღნიშნულ 8 წამიან ინტერვალში იქნება 352>8 = 44 ft>sec.
საშუალო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად მანქანის აჩქარებული (არათანაბარი) მოძრაობის
მიუხედავად აუცილებლად იარსებებს ისეთი მომენტი, როდესაც ავტომობილის სპიდომეტრის
ჩვენება ზუსტად 44 ft>sec-ის (იგივეა 30 mph) ტოლი იქნება (ნახ. 4.18)
ნახ. 4.18. m
449
საშუალო მნიშვნელობის თეორემის ზოგიერთი შედეგი
დავსვათ შეკითხვა: რა ტიპის ფუნქციებს აქვს ნულის ტოლი წარმოებული მთელ ინტერვალზე?
საშუალო მნიშვნელობის თეორემის ერთ-ერთი შედეგი გვაძლევს პასუხს ამ შეკითხვაზე, რომლის
თანახმად მხოლოდ მუდმივ ფუნქციებს აქვს ნულის ტოლი წარმოებული მთელ ინტერვალზე.
შედეგი 1. თუ f ( x)  0 ღია (a, b) ინტერვალის ნებისმიერ x წერტილში, მაშინ f ( x)  C ნებისმიერი

x  (a, b) წერტილისათვის C არის რაღაც მუდმივი.
დამტკიცება. გვინდა ვაჩვენოთ f მუდმივია (a, b) -ზე. ამას გავაკეთებთ შემდეგნაირად, ვაჩვენებთ
(a, b) ინტერვალის ნებისმიერი ორი განსხვავებული x1 და x2 წერტილისათვის, x1  x2 , სრულდება
f ( x1 )  f ( x2 ) ტოლობა.
ვთქვათ f აკმაყოფილებს საშუალო მნიშვნელობის თეორემის პირობებს, რაც ნიშნავს, რომ ის
წარმოებადია [ x1 , x2 ] ჩაკეტილი ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში და ე.ი. f უწყვეტიცაა ამავე
ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში. ამიტომ
f ( x2 )  f ( x1 )
 f (c)
x2  x1
x1 და x2 წერტილებს შორის მდებარე რომელიღაც c წერტილისათვის (a, b) -ზე f   0 , ამიტომ ზედა
ტოლობის თანახმად
f ( x2 )  f ( x1 )
 0 , საიდანაც f ( x2 )  f ( x1 )  0 და f ( x1 )  f ( x2 ). 
x2  x1
შედეგი 1 დამტკიცებულია.
შედეგი 2. თუ f ( x)  g ( x) ღია (a, b) ინტერვალის ნებისმიერი x წერტილისათვის, მაშინ, არსებობს

ისეთი მუდმივი C რიცხვი, რომ f ( x)  g ( x)  C ნებისმიერი x  (a, b) წერტილისათვის. სხვა
სიტყვებით f  g არის მუდმივი ფუნქცია (a, b) -ზე.
დამტკიცება. h  f  g ფუნქციისათვის ნებისმიერ x  (a, b) წერტილში სრულდება ტოლობა:

h( x)  f ( x)  g ( x)  0.
ამიტომ შედეგი 1-ის თანახმად (a, b) -ზე h( x)  C . რაც ნიშნავს, რომ f ( x)  g ( x)  C , ე.ი.
f ( x)  g ( x)  C .
შედეგი 2 დამტკიცებულია.
უნდა აღინიშნოს, რომ როგორც შედეგი 1, ასევე შედეგი 2 მართებულია იმ შემთხვევაშიც,
როდესაც (a, b) არ არის სასრული. ეს ნიშნავს, რომ ორივე შედეგი იქნება ჭეშმარიტი, თუ (a, b)
ინტერვალი იქნება ჩანაცვლებული (a, ), (, b) ან (, ) ინტერვალით.
შედეგი 2 ასრულებს მნიშვნელოვან როლს 4.8 განყოფილებაში. პირველადების განხილვის
დროს. მაგალითად, ვინაიდან f ( x)  x 2 ფუნქციის წარმოებული (, ) -ზე არის 2x , ამიტომ
ნებისმიერი სხვა ფუნქცია, რომლის წარმოებული (, ) -ზე არის 2x შეიძლება იქნას მოცემული
x 2  C ფორმულით, სადაც C რაღაც მუდმივია (ნახ. 4.1).
450
ნახ. 4.19. 2x y  x2  C C
მაგალითი 4. იპოვეთ f ( x) ფუქცია, რომლის წარმოებული არის sin x, ხოლო გრაფიკი გადის
(0, 2) წერტილზე.
ამოხსნა. რადგან g ( x)   cos x ფუნქციის წარმოებული არის sin x, ამიტომ f და g ფუნქციებს აქვთ
ერთნაირი წარმოებული. შედეგი 2-ის თანახმად f ( x)   cos x  C , სადაც C რაღაც მუდმივია.
ვინაიდან f -ის გრაფიკი გადის (0, 2) წერტილზე, ამიტომ C მუდმივი შეიძლება განისაზღვროს
f (0)  2 ტოლობიდან:
f (0)   cos(0)  C  2 C  3
და ბოლოს f ( x)   cos x  3 .
აჩქარების საშუალებით სიჩქარისა და მდებარეობის დადგენა

შედეგი 2-ის გამოყენებით შესაძლებელია ვერტიკალური წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის
სიჩქარისა და მდებარეობის ფუნქციების დადგენა. დავუშვათ სხეული ვარდება თავისუფლად
ნულოვანი საწყისი სიჩქარით და 9,8 მ/წმ2 აჩქარებით. დავუშვათ, რომ ვერტიკალური საკოორდინატო
ღერძი მიმართული ზემოდან ქვემოთ და სხეული ვარდნას იწყებს ამ საკოორდინატო ღერძის
სათავიდან O წერტილიდან. შესაბამისად, სხეულის მდებარეობის s(t ) ფუნქცია იქნება
არაუარყოფითი.
მოცემულია, რომ სიჩქარის  (t ) ფუნქციის წარმოებული არის 9,8. ვინაიდან g (t )  9.8t ფუნქციის
წარმოებულიც არის 9.8. ამიტომ შედეგი 2-ის თანახმად:
 (t )  9.8t  C ,
სადაც C არის რაღაც მუდმივი.
ვინაიდან სხეული ვარდნას იწყებს ნულოვანი საწყისი სიჩქარით, ამიტომ  (0)  0 . შესაბამისად,
9.8(0)  C  0 და C  0.
ე.ი. სიჩქარის ფუნქციას აქვს სახე  (t )  9.8t . გადავიდეთ მდებარეობის s(t ) ფუნქციის დადგენაზე.
ვიცით, რომ s(t ) არის ისეთი ფუნქცია, რომლის წარმოებული არის 9.8t . ამიტომ შედეგი 2-ის
თანახმად
451
s(t )  4.9t 2  C ,
სადაც C რაღაც მუდმივია. ვინაიდან, პირობის თანახმად s(0)  0 , ამიტომ:
5.9(0)2  C  0 და C  0.
ე.ი. მდებარეობის ფუნქციას, სხეულის დაცემამდე, აქვს სახე s(t )  4.9t 2 .
კალკულუსის შესაძლებლობათაგან ერთ-ერთი უმძლავრესი არის ფუნქციის პოვნა მისი
ცვლილების სიჩქარის საშუალებით. სწორედ აღნიშნულია საკითხი მეხუთე თავის მთავარი თემა.
ლოგარითმების ზოგიერთი თვისების დამტკიცება
ლოგარითმების ალგებრული თვისებები შესწავლილი იყო 1.6 განყოფილებაში. იგივე თვისებები

შეიძლება დამტკიცდეს საშუალო მნიშვნელობის თეორემის გამოყენებით.
დამტკიცება იმისა, რომ lnbx = bx = lnb + lnx. შევნიშნოთ, რომ ln bx და ln x ფუნქციებს აქვს
ერთნაირი წარმოებული. მართლაც,
d b 1 d
ln(bx)    ln x.
dx bx x dx
შედეგი 2-ის თანახმად ეს ორი ფუნქცია განსხვავდება მუდმივი სიდიდით, რაც ნიშნავს, რომ:
ln bx  ln x  C ,
სადაც C რაღაც მუდმივია.
ვინაიდან მიღებული ტოლობა ჭეშმარიტია ნებისმიერი დადებითი x რიცხვისათვის, ე.ი. იგი
ჭეშმარიტია x  1 შემთხვევისთვისაც. ამიტომ,
ln(b 1)  ln1  C
ln b  0  C ln 1 = 0
C  ln b.
საიდანაც ვღებულობთ, რომ
ln bx  ln b  ln x.
r
დამტკიცება იმისა, რომ lnx = r lnx. ნებისმიერი დადებითი x რიცხვისათვის გვაქვს:
d 1 d r
ln x r  r (x ) რთული ფუნქციის გაწარმოების
dx x dx წესის თანახმად
1
 r rx r 1 ხარისხოვანი ფუნქციის
x გაწარმოების წესის თანახმად
1 d
 r  (r ln x).
x dx
ვინაიდან მივიღებთ, რომ ln x r და r lnx ფუნქციებს აქვს ერთნაირი წარმოებული, ამიტომ:
ln x r  r ln x  C
სადაც C რაღაც მუდმივია. ბოლო ტოლობაში x -ის ნაცვლად 1-ის ჩასმით, მივიღებთ, რომ C  0 .
დამტკიცება დასრულებულია.

სავარჯიშო 75-ში თქვენ გავალებენ, რომ დაამტკიცოთ შეფარდების წესი ლოგარითმებისათვის.
b
ln    ln b  ln x,
x
შევნიშნოთ, რომ შებრუნებულის წესი, ln(1 x)   ln x , არის კერძო შემთხვევა შეფარდების წესისა,
რომლისგანაც მიიღება b  1 ჩასმით და იმის გათვალისწინებით, რომ ln1  0 .
452
ხარისხის მაჩვენებლის თვისებები
e x ფუნქციის ხარისხის მაჩვენებლის თვისებები წარმოადგენს ln x ფუნქციის ალგებრული თვისებების
შედეგს. ისინი გამომდინარეობს e x და ln x ფუნქციების ურთიერთშექცევადობიდან.
წესები exფუნქციის ხარისხის მაჩვენებლისათვის

ნებისმიერი x, x1 და x2 რიცხვებისათვის e x ფუნქცია ემორჩილება შემდეგ წესებს:
1
1. e x1  e x2  e x1  x2 2. e  x 
ex
x1
e
3.  e x1  x2 4. (e x1 ) x2  e x1x2  (e x2 ) x1
e x2
წესის 1-ის დამტკიცება. ვთქვათ,

y1  e x1 y2  e x2 . (4)
მაშინ
x1  ln y1 x2  ln y2 Take
x1  x2  ln y1  ln y2  ln y1 y2 Produc
x1  x2
e e ln y1 y2 Exp
elnu = u
 y1 y2  e x1 e x2 .
წესი 4 მტკიცდება ანალოგიურად, წესები 2 და 3 გამომდინარეობს წესი 1-დან (იხილე სავარჯიშოები 77
და 78).
სავარჯიშოებში 1-8 მითითებული ფუნქციებისათვის და ინტერვალებისათვის იპოვეთ c რიცხვი (ან

რიცხვები), რომლებიც აკმაყოფილებს საშუალო მნიშვნელობის თეორემას,
f (b)  f (a )
 f (c)
ba
ტოლობას.
1. f ( x)  x 2  2 x  1, [0, 1]
2. f ( x)  x 2/3 , [0, 1]
1 1 
3. f ( x)  x  ,  2 , 2
x  
4. f ( x)  x  1, [1, 3]
5. f ( x)  sin x1 x, [1, 1]
6. f ( x)  ln( x  1), [2, 4]
7. f ( x)  x3  x 2 , [1, 2]
 3
x , 2 x  0
8. g ( x)  

2
x , 0 x2
453
სავარჯიშოებში 9-14 დაადგინეთ, რომელი ფუნქციები აკმაყოფილებს და რომელი არა საშუალო
მნიშვნელობის თეორემის პირობას მითითებულ ინტერვალში. პასუხი დაასაბუთეთ.
9. f ( x)  x 2/3 , [1, 8]
10. f ( x)  x 4/5 , [0, 1]
11. f ( x)  x(1  x), [0, 1]
 sin x
 ,   x  0
12. f ( x)   x
0, x0

 x 2  x,
  2  x  1
13. f ( x)  
2 x  3x  3,  1  x  0
2

2 x  3, 0 x2
14. f ( x)  
6 x  x  7, 2  x  3
2
15. ფუნქცია
 x, 0  x  1
f ( x)  
0, x  1
ნულის ტოლია x  0 და x  1 წერტილებში და წარმოებადია (0, 1)-ზე, მაგრამ მისი წარმოებული
(0, 1)-ის ნებისმიერ წერტილში განსხვავებულია ნულისაგან. როგორ შეიძლება ხდებოდეს ეს? არ
ამბობს როლის თეორემა, რომ მისი წარმოებული უნდა იყოს (0, 1)-ში სადმე ნულის ტოლი?
16. დაადგინეთ, a, m და b პარამეტრების რა მნიშვნელობებისათვის აკმაყოფილებს საშუალო
მნიშვნელობის თეორემის პირობებს
3, x0
 2
f ( x )    x  3 x  a, 0  x  1
mx  b, 1 x  2

ფუნქცია [0, 2] ჩაკეტილ ინტერვალზე.
ფესვები (ნულები)
17. ა. წრფეზე ერთად მონიშნეთ ქვემოთ მოცემული პოლინომებისა და მათი პირველი რიგის
წარმოებულის ნულები.
i) y  x 2  4
ii) y  x2  8x  15
iii) y  x2  3x2  4  ( x  1)( x  2)2
iv) y  x3  33x2  216x  x( x  9)( x  24)
ბ. როლის თეორემის გამოყენებით დაამტკიცეთ, რომ xn  an1 xn1   a1 x  a0 პოლინომის
ნებისმიერ ორ ნულს შორის მდებარეობს
nxn1  (n  1)an1 x n2   a1
პოლინომის ნული.
18. ვთქვათ f n არის უწყვეტი [a, b] -ზე და f -ს აქვს სამი ნული [a, b] -ზე. აჩვენეთ, რომ f n -ის აქვს
მინიმუმ ერთი ნული (a, b) -ში. განაზოგადეთ ეს შედეგი.
454
19. აჩვენეთ, რომ თუ f n  0 ყველგან [a, b] -ზე, მაშინ f  -ის აქვს მაქსიმუმ ერთი ნული [a, b] -ში. რა
შეიძლება ითქვას, თუ f   0 ყველგან [a, b] -ზე?
20. აჩვენეთ, რომ მესამე რიგის პოლინომს აქვს არაუმეტეს სამი ნამდვილი ფესვი.
სავარჯიშოებში 21-29 აჩვენეთ, რომ მოცემულ ფუნქციებს, მოცემულ ინტერვალში აქვს ზუსტად ერთი
ნული.
21. f ( x)  x 4  3x  1, [2, 1]
4
22. f ( x)  x3   7, (, 0)
x2
23. g (t )  t  1  t  4, (0, )
1
24. g (t )   1  t  3.1, (1,1)
1 t
 
25. r ( )    sin 2    8, (, )
3
26. r ( )  2  cos2   2, (, )
1
27. r ( )  sec    5, (0,  2)
3
28. r ( )  tan   cot    , (0,  2)
ფუნქციის პოვნა მისი წარმოებულის საშუალებით
29. ვთქვათ f (1)  3 და f ( x)  0 ნებისმიერი x რიცხვისათვის. ჭეშმარიტია თუ არა, რომ f ( x)  3

ნებისმიერი რიცხვისათვის? პასუხი დაასაბუთეთ.
30. ვთქვათ f (0)  5 და f ( x)  2 ნებისმიერი x რიცხვისათვის. ჭეშმარიტია თუ არა, რომ
f ( x)  2 x  5 ნებისმიერი x რიცხვისათვის? პასუხი დაასაბუთეთ.
31. ვთქვათ f ( x)  2 x ნებისმიერი x რიცხვისათვის. იპოვეთ f (2) თუ:
ა. f (0)  0 ბ. F (1)  0 გ. f (2)  3 .
32. რა შეიძლება ითქვას იმ ფუნქციების შესახებ, რომელთა წარმოებული არის მუდმივი. პასუხი
სავარჯიშოებში 33-38 იპოვეთ ყველა ფუნქცია, რომლის წარმოებული მოცემული ფუნქციის ტოლია.
33. ა. y  x ბ. y  x2 გ. y  x3
34. ა. y   2 x ბ. y  2 x  1 გ. y  3x2  2 x  1
1 1 1
35. ა. y    2
ბ. y   1  2
გ. y   5 
x x x2
1 1 1
36. ა. y   ბ. y   გ. y   4 x 
2 x x x
t t
37. ა. y   sin 2t ბ. y   cos გ. y   sin 2t  cos
2 2
38. ა. y  sec 2  ბ. y   გ. y    sec2 
455
სავარჯიშოებში 39-42 იპოვეთ ფუნქცია, რომლის წარმოებული მოცემული ფუნქციის ტოლია, ხოლო
გრაფიკი გადის P წერტილზე.
39. f ( x)  2 x  1, P(0,0)
1
40. g ( x)   2 x, P(1,1)
x2
 3
41. f ( x)  e2 x , P  0, 
 2
42. r (t )  sec t tan t  1, P(0,0)
მდებარეობის დადგენა სიჩქარის ან აჩქარების საშუალებით

სავარჯიშოებში 43-46 მოცემულია საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის სიჩქარე
  ds dt და საწყისი მდებარეობა. თქვენ უნდა დაადგინოთ სხეულის მდებარეობა t მომენტისათვის.
43.   9.8t  5, s(0)  10
44.   32t  2, s(0.5)  4
45.   sin  t, s(0)  0
2 2t
46.   cos , s( 2 )  1
 
სავარჯიშოებში 47-50 მოცემულია საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის აჩქარება
a  d 2 s dt 2 და საწყისი მდებარეობა. თქვენ უნდა დაადგინოთ სხეულის მდებარეობა t
მომენტისათვის.
47. a  et ,  (0)  20, s(0)  5
48. a  9.8,  (0)  3, s(0)  0
49. a  4sin 2t,  (0)  2, s(0)  3
9 3t
50. a  cos ,  (0)  0, s(0)  1
 2

51. ტემპერატურის ცვლილება. ვერცხლისწლიანი თერმომეტრის ჩვენება 14 წამის განმავლობაში
შეიცვალა -19C-დან 100C-მდე, მას შემდეგ რაც იგი გამოიღეს მაცივრიდან და ჩადეს ადუღებულ
წყალში. აჩვენეთ, რომ აღნიშნული ცვლილების განმავლობაში რაღაც მომენტში თერმომეტრში
ვერცხლისწყლის მოძრაობის სიჩქარე იყოს 8.5C/წმ.
52. სატვირთო ავტომობილის მძღოლმა წარადგინა ბილეთი, რომ მან 2 საათში 159 კილომეტრი
გაიარა იმ გზაზე, რომელზეც მაქსიმალური სიჩქარე არ უნდა აღემატებოდეს 65კმ/სთ-ს. მძღოლი
დააჯარიმეს სიჩქარის გადაჭარბების გამო. ახსენით რატომ?
53. აღმოჩენილი ჩანაწერების მიხედვით ერთხელ ერთმა ძველ ბერძნულმა, ძველ რომაულმა
170 ნიჩბიანმა საბრძოლო გემმა 24 საათში 184 საზღვაო მილი დაფარა. აჩვენეთ, რომ აღნიშნული
გადაადგილების განმავლობაში გემის სიჩქარე რაღაც მომენტში გადააჭარბებდა 7.5 კვანძს (1
კვანძი არის 1 საზღვაო მილი საათში).
54. მარათონელმა ნიუ იორკის მარათონზე 26.2 მილი გაირბინა 2.2 საათში. ჩათვალეთ, რომ
მარათონელის საწყისი და საბოლოო სიჩქარე ნულის ტოლია და აჩვენეთ, რომ სირბილის
პროცესში მინიმუმ ორ სხვადასხვა მომენტში მისი სიჩქარე იყო ზუსტად 11 მილი/საათში.
456
55. ავტომობილმა იმოძრავა 2 საათი. აჩვენეთ, რომ აღნიშნული მოძრაობის განმავლობაში არსებობდა
დროის მომენტი, როდესაც ავტომობილის სპიდომეტრის ჩვენება ემთხვეოდა ამ 2 საათიანი
მოძრაობის საშუალო სიჩქარეს.
56. თავისუფალი ვარდნა მთვარეზე. მთვარეზე თავისუფალი ვარდნის აჩქარება არის 1.6 მ/წმ2.
ნაპრალში ნულოვანი საწყისი სიჩქარით ჩააგდეს ქვა, რომელიც ნაპრალის ფსკერზე დაეცა 30 წამი.
იპოვეთ ქვის სიჩქარე ფსკერზე დაცემის მომენტში.
57. a და b რიცხვების საშუალო გეომეტრიული. ორი დადებითი a და b რიცხვის საშუალო
გეომეტრიული არის ab . აჩვენეთ, რომ [a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე f ( x)  1/ x ფუნქციისათვის
ჩამოყალიბებულ საშუალო მნიშვნელობის თეორემაში c  ab .
58. a და b რიცხვების საშუალო არითმეტიკული. ორი a და b რიცხვის საშუალო არითმეტიკული
ეწოდება (a  b) 2 რიცხვს, აჩვენეთ, რომ [a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე განსაზღვრული f ( x)  x 2
ფუნქციისათვის ჩამოყალიბებულ საშუალო მნიშვნელობის თეორემაში c  (a  b) 2 .
T 59. ააგეთ
f ( x)sin x sin( x  2)  sin 2 ( x  1).
ფუნქციის გრაფიკი და შეისწავლეთ მისი თვისებები.
60. როლის თეორემა
ა. ააგეთ პოლინომი f ( x) , რომლის ფესვებია x  2,  1, 0, 1 2.
ბ. ააგეთ f -ის და მისი წარმოებულის f  -ის გრაფიკები ერთი და იგივე საკოორდინატო
სისტემაში. როგორ უკავშირდება მიღებული სურათი როლის თეორემას?
გ. მივიღებთ თუ არა მსგავს g  სიტუაციას, თუ f და f  ფუნქციების გრაფიკებისთვის
გავაკეთებთ იგივეს, თუ g ( x)  sin x ?
61. ერთადერთი ამონახსნი. ვთქვათ f უწყვეტია [a, b] -ზე და წარმოებადია (a, b) -ზე. ვთქვათ f (a)
და f (b) რიცხვებიდან ერთი დადებითია და ერთი უარყოფითი, ამასთანავე a და b -ზე f   0 .
აჩვენეთ, რომ ასეთ პირობებში f ( x)  0 განტოლებას აქვს მხოლოდ ერთი ისეთი ფესვი, რომელიც
მდებარეობს a და b რიცხვებს შორის.
62. პარალელური მხებები. ვთქვათ f და g [a b, -ზე
] წარმოებადი ფუნქციებია. ამასთანავე,
f (a)  g (a) და f (b)  g (b) . აჩვენეთ, რომ f -ის გრაფიკზე არსებობს ისეთი A წერტილი და g -ს
გრაფიკზე ისეთი B წერტილი, რომ შესრულებულია შემდეგი პირობები:
ა) A წერტილში f -ის გრაფიკისადმი გავლებული მხები პარალელურია B წერტილში g -ს
გრაფიკისადმი გავლებული მხებისა;
ბ) A და B წერტილება აქვს ერთი და იგივე აბსცისა ( x კოორდინატი), რომელიც მეტია a -ზე და
ნაკლებია b -ზე.
63. ვთქვათ f ( x)  1 , თუ 1  x  4 . აჩვენეთ, რომ f (4)  f (1)  3 .
64. ვთქვათ 0  f ( x)  1 2 ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის. აჩვენეთ, რომ
f (1)  f (1)  2  f (1) .
65. აჩვენეთ, რომ | cos x  1|| x | ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის. (მითითება: განიხილეთ
f (t )  cos t ფუნქცია [0, x] -ზე).
457
66. აჩვენეთ, რომ | sin b  sin a || b  a | უტოლობა ჭეშმარიტია ნებისმიერი ნამდვილი a და b
რიცხვებისათვის.
67. ვთქვათ ორი წარმოებადი f ( x) და g ( x) ფუნქცია ისეთია, რომ მათი გრაფიკები იწყება ერთი და
იგივე წერტილიდან და ნებისმიერ წერტილში მათი ცვლილების სიჩქარე ერთნაირია. არის თუ
არა ასეთ პირობებში f ( x) და g ( x) ფუნქციების გრაფიკები იდენტური? პასუხი დაამტკიცეთ.
68. ვთქვათ f წარმოებადია (, ) -ზე და | f ( w)  f ( x) | w  x | ნებისმიერი ნამდვილი w და x
რიცხვებისათვის. აჩვენეთ, რომ 1  f ( x)  1 ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის.
69. ვთქვათ f წარმოებადია [a, b] -ზე და f (b)  f (a) . აჩვენეთ, რომ a და b წერტილებს შორის
არსებობს ისეთი წერტილი, რომელშიც f  უარყოფითია.
70. ვთქვათ f განსაზღვრულია [a, b] -ზე. დაადგინეთ, რა პირობებში უნდა დაადოთ f ფუნქციას,
რომ შესრულდეს
f (b)  f (a)
min f    max f ,
ba
უტოლობა, სადაც min f  აღნიშნავს f  -ის მინიმალურ მნიშვნელობას [a, b] -ზე, ხოლო max f 
აღნიშნავს f  -ის მაქსიმალურ მნიშვნელობას [a, b] -ზე. პასუხი დაასაბუთეთ.
T 71. გამოიყენეთ სავარჯიშო 70 და შეაფასეთ f (0.1) , თუ f ( x)  1 (1  x4 cos x) , როდესაც 0  x  0.1 და
T f (0)  1 .
72. გამოიყენეთ სავარჯიშო 70 და შეაფასეთ f (0.1) , თუ f ( x)  1 (1  x4 ) , როდესაც 0  x  0 . 1და
f (0)  2 .
73. ვთქვათ f წარმოებადია (, ) -ზე და f (1)  1 . ამასთანავე, (,1) -ზე f   0 და (1, ) -ზე f   0
.
ა. აჩვენეთ, რომ f ( x)  1 ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის;
ბ. ჭეშმარიტია თუ არა, რომ f (1)  0 . პასუხი დაასაბუთეთ.
74. ვთქვათ f ( x)  px2  qx  r არის [a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე განსაზღვრული კვადრატული
ფუნქცია. აჩვენეთ, რომ (a, b) ინტერვალში არსებობს ერთადერთი c წერტილი, სადაც f ფუნქცია
f (b)  f (a )
აკმაყოფილებს საშუალო მნიშვნელობის თეორემის დასკვნას,  f (c) .
ba
75. დაამტკიცეთ შეფარდების წესი ლოგარითმებისათვის. ჩაატარეთ მსჯელობა მსგავს ტექსტში
მოყვანილი მსჯელობებისა, რომელთა გამოყენებით დამტკიცდა ნამრავლის და ხარისხის წესები
ლოგარ ითმებისათვის.
76. გამოიყენეთ იმავე ტიპის (როგორც სავარჯიშო 76-ში) მსჯელობა და დაამტკიცეთ ტოლობები:
 
ა. tan 1 x  cot 1 x  ა. sec1 x  csc1 x 
2 2
x1  x2
77. საფუძვლად აიღეთ e e x1 x2
e ტოლობა, რომელიც ტექსტშია დამტკიცებული და აჩვენეთ, რომ
e x  1 e x ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის. შემდეგ აჩვენეთ, რომ e x1 e x2 ex1 x2
ნებისმიერი ნამდვილი x1 და x2 რიცხვებისათვის.

78. აჩვენეთ, რომ (e x1 ) x2  e x1x2  (e x2 ) x1 ნებისმიერი ნამდვილი x1 და x2 რიცხვებისათვის.
458
მონოტონური ფუნქციები და პირველი რიგის
წარმოებულის ტესტი
4.3
ფუნქციის გრაფიკის აგებისათვის სასარგებლოა იმის ცოდნა რა არეზეა ეს ფუნქცია ზრდადი და რა არეზე
კლებადი. ამ პარაგრაფში მოცემული იქნება სხვადასხვა არეებზე ფუნქციის ზრდადობისა და კლებადობის
დამდგენი ტესტი. ასევე, ნაჩვენები იქნება როგორ შეიძლება დადგინდეს არის თუ არა ფუნქციის კრიტიკული
წერტილი, მისი ლოკალური ექსტრემუმის წერტილი.
ფუნქციათა ზრდადობა და კლებადობა

ქვემოთ ვაჩვენეთ, რომ საშუალო მნიშვნელობის თეორემის ერთ-ერთი შედეგი არის შემდეგი ფაქტი: ნებისმიერი
ფუნქცია, რომლის წარმოებული დადებითია რაიმე ღია ინტერვალზე, არის ზრდადი ამ ინტერვალზე და
ნებისმიერი ფუნქცია, რომლის წარმოებული უარყოფითია, რომელია ინტერვალზე არის კლებადი ამ
ინტერვალზე. აქვე აღვნიშნოთ, რომ თუ ფუნქცია ზრდადი ან კლებადია რაიმე ინტერვალზე, მაშინ მას
ეწოდება მონოტონური ამ ინტერვალზე.
შედეგი 3. ვთქვათ f უწყვეტია [a, b] -ზე და წარმოებადია (a, b) -ზე.

თუ f ( x)  0 ნებისმიერ x  (a, b) წერტილში, მაშინ f ზრდადია [a, b] -ზე.
თუ f ( x)  0 ნებისმიერ x  (a, b) წერტილში, მაშინ f კლებადია [a, b] -ზე.
დამტკიცება. ვთქვათ x1 და x2 არის [a, b] -ს ისეთი წერტილები, რომ x1  x2 . საშჲალო მნიშვნელობის თეორემით
f ფუნქციისათვის [ x1 , x2 ] -ზე გვაქვს:
f ( x2 )  f ( x1 )  f (c)( x2  x1 )
სადაც x1  c  x2 . ვინაიდან x2  x1  0 , ამიტომ ტოლობის მარჯვენა მხარეს აქვს იგივე ნიშანი, რაც f (c) -ს.
ამიტომ, f ( x2 )  f ( x1 ) თუ f (c)  0 და f ( x2 )  f ( x1 ) , თუ f (c)  0 . 
შედეგი 3 ჭეშმარიტია როგორც სასრული, ასევე უსასრულო ინტერვალებისათვის. იმისათვის, რომ
ვიპოვოთ f -ის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალები, პირველ რიგში ვიპოვოთ f -ის ყველა
კრიტიკული წერტილი. თუ a  b არის f -ის ორი კრიტიკული წერტილი და f  უწყვეტია (a, b) -ზე და
ამასთანავე f  არ ხდება ნულის ტოლის (a, b) -ს რაიმე წერტილში, f  -ის შუალედური მნიშვნელობის თეორემის
თანახმად შეიძლება დავასკვნათ, რომ f  დადებითია (a, b) -ზე ( f  უარყოფითია (a, b) -ზე ნებისმიერ
წერტილში). იმისათვის, რომ ასეთ შემთხვევაში დავადგინოთ f  დადებითია (a, b) -ზე თუ უარყოფითი,
ცხადია, საკმარისია გამოვთვალოთ f  -ის მნიშვნელობა (a, b) -ს ნებისმიერ c წერტილში. თუ f (c)  0 , მაშინ
ე.ი. f (c)  0 ნებისმიერ x  (a, b) რიცხვისათვის და ასეთ შემთხვევაში f ზრდადია [a, b] -ზე შედეგი 3-ის
თანახმად, ხოლო თუ f (c)  0 , მაშინ f კლებადია [a, b] -ზე. მომდევნო მაგალითი ახდენს აღნიშნული
პროცედურის გამოყენების ილუსტრაციას.
მაგალითი 1. დაადგინეთ f ( x)  x3  12 x  5 ფუნქციის კრიტიკული წერტილები და ზრდადობისა და

კლებადობის ინტერვალები.
459
ამოხსნა. f წარმოებადია (, ) -ზე.
f ( x)  3x3  12  3( x3  4)  3( x  2)( x  2)
ე.ი. f  -ის ნულებია x  2 და x  0 . აღნიშნული კრიტიკული წერტილებით f -ის განსაზღვრის არე (, )
დაიყო (, 2), (2, 2) და (2, ) ინტერვალებად, რომლებზეც ყოველ მათგანზე სათითაოდ, f  ან დადებითია
ან უარყოფითი. იმის დადგენისათვის, რომელ ინტერვალზე რა ნიშანი აქვს f  -ს, ყოველი ინტერვალიდან
ავარჩიოთ რომელიმე ერთი წერტილი და ყოველ შერჩეულ წერტილში გამოვთვალოთ f  . ერთ-ერთი ასეთი
შერჩევის შედეგები წარმოდგენილია ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში, ხოლო f -ის გრაფიკი მოცემულია 4.20
ნახაზზე.
ნახ. 4.20. ფუნქცია f ( x)  x3  12 x  5 მონოტონურია სამივე გამოყოფილ

ინტერვალზე (მაგალითი 1),
ინტერვალი   x  2 2  x  2 2 x
f  -ის მნიშვნელობა f (3)  15 f (0)  12 f (3)  15
f  -ის ნიშანი +  +
f -ის ყოფაქცევა ზრდადია კლებადია ზრდადია
როგორც მაგალითი 1-ის ცხრილიდან ჩანს f -ის ზრდადობისა და კლებადობის მოცემულია მკაცრი
უტოლობებით. შედეგი 3-ის თანახმად კი იგივე შეიძლება განხორციელდეს არამკაცრი  უტოლობების
გამოყენებით. კერძოდ, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ მაგალით 1-ში განხილული f ფუნქცია ზრდადია
  x  2 ინტერვალზე, კლებადია 2  x  2 ინტერვალზე და ზრდადია 2  x   ინტერვალზე. ცხადია აქ
არ არის ლაპარაკი იმაზე, რომ ფუნქცია ზრდადია ან კლებადი რომელიმე ერთ წერტილში
პირველი წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის

ნახაზი 4.21-დან ჩანს, რომ იმ წერტილის მარცხნივ, სადაც f -ს აქვს ლოკალური მინიმუმი f   0 , ხოლო
მარჯვნივ f   0 . ე.ი. f კლებადია აღნიშნული ლოკალური მინიმუმის წერტილის მარცხნივ და ზრდადია მის
მარჯვნივ (თუ ლოკალური ექსტრემუმის წერტილი ემთხვევა ინტერვალის ბოლოს, მაშინ ასეთ წერტილებში
უნდა იქნას განხილული მხოლოდ შესაბამისი ცალმხრივი სიტუაცია). ანალოგიურად, იმ წერტილის მარცხნივ,
სადაც f -ს აქვს ლოკალური მაქსიმუმი f   0 , ხოლო მარჯვნივ f   0 . ე.ი. f ზრდადია აღნიშნული
ლოკალური მაქსიმუმის მარცხნივ და კლებადია მის მარჯვნივ. ე.ი. აღნიშნულ ნახაზზე ნებისმიერი შიგა
ლოკალური ექსტრემუმის წერტილის მარჯვნივ და მარცხნივ (მცირე მიდამოში) f ( x) -ს აქვს სხვადასხვა
ნიშანი. აღნიშნული დაკვირვება წარმოადგენს ლოკალური ექსტრემუმის პირველი რიგის წარმოებულის
460
ტესტის კერძო შემთხვევას. აღნიშნულ ტესტს ქვემოთ ჩამოვაყალიბებთ და დავამტკიცებთ. შევთანხმდებით,
რომ ქვემოთ პირველი რიგის წარმოებულის მაგივრად გამოვიყენეთ ტერმინს პირველი წარმოებული.
ნახ. 4.21.
პირველი წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის:

ვთქვათ c არის უწყვეტი f ფუნქციის კრიტიკული წერტილი, რომელიც წარმოებადია c წერტილის
შემცველი რაღაც ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში, გარდა შესაძლოა თვით c წერტილისა. მაშინ x
ცვლადის ამ ინტერვალში მცირე მნიშვნელობიდან დიდი მნიშვნელობისაკენ ცვლილების დროს:
1. თუ f  უარყოფითია c -ს მარცხნივ და დადებითია c -ს მარჯვნივ, მაშინ f -ს აქვს ლოკალური მინიმუმი
c წერტილში;
2. თუ f  დადებითია c -ს მარცხნივ და უარყოფითია c -ს მარჯვნივ, მაშინ f -ს აქვს ლოკალური
მაქსიმუმი c წერტილში;
3. თუ f  აქვს ერთი და იგივე ნიშანი c -ს მარცხნივ და c -ს მარჯვნივ, მაშინ f არა აქვს ლოკალური
ექსტრემუმი c წერტილში.
შევნიშნოთ, რომ ეს ტესტი სამართლიანია ინტერვალის ბოლოებისთვისაც, მაგრამ ინტერვალის ბოლოების

შემთხვევაში უნდა იქნას განხილული მხოლოდ სათანადო ცალმხრივი სიტუაციები.
პირველი წარმოებულის ტესტის დამტკიცება.
პუნქტი 1. ვინაიდან c -ს მარცნივ a  c  b f   0 , ხოლო მარჯვნივ f   0 , ამიტომ არსებობს ისეთი a და b
რიცხვები, რომ: ე.ი. თუ x  (a, c) , მაშინ f (c)  f ( x) . ამიტომ f ( x)  f (c) , თუ x  (a, b) . ლოკალური მინიმუმის
წერტილის განსაზღვრების თანახმად c არის f -ის ლოკალური მინიმუმის წერტილი.
პუნქტი 2 და პუნქტი 3 მტკიცდება ანალოგიურად.
f ( x)  x1 3 ( x  4)  x4 3  4 x1 3 .
ფუნქციის კრიტიკული წერტილები, f ფუნქციის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალები და ლოკალური
და აბსოლუტური ექსტრემალური მნიშვნელობები.
ამოხსნა. f ფუნქცია უწყვეტია ნებისმიერ x წერტილში, ვინაიდან არის ნამრავლი x1 3 და ( x  4) უწყვეტი
ფუნქციებისა. მისი პირველი რიგის წარმოებული არის
f ( x) 
dx

d 43 4
 4
x  4 x1 3  x1 3  x 2 3
3 3
4 2 3 4( x  1)
 x ( x  1) 
3 3x 2 3
461
+++ ნულის ტოლი ხდება x  1 წერტილში და არ არის განსაზღვრული x  0 წერტილში. ვინაიდან f -ის
განსაზღვრის არეს არ აქვს ბოლო წერტილები, ამიტომ მხოლოდ x  0 და x  1 კრიტიკული წერტილები,
შეიძლება იყოს ფუნქციის f ფუნქციის ექსტრემუმის წერტილები. აღნიშნული წერტილებით x ღერძი იყოფა
ნაწილებად, სადაც f  არის ან დადებითი ან უარყოფითი. f  -ის ნიშნები და f -ის ყოფაქცევა ნაპოვნ
კრიტიკულ წერტილებს შორის მოცემულია ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში.
ინტერვალი x0 0  x 1 x 1
f  -ის ნიშანი   +
f -ის ყოფაქცევა კლებადია კლებადია ზრდადია
ფუნქციის საშუალო მნიშვნელობის შესახებ თეორემის შედეგი 3-ის თანახმად f ფუნქცია კლებადია
(, 0] შუალედზე, ასევე კლებადია [0, 1] შუალედზე და ზრდადია [1, ] შუალედზე. ლოკალური
ექსტრემუმის პირველი რიგის წარმოებულის ტესტის თანახმად x  0 არ არის f -ის ექსტრემუმის წერტილი
(ვინაიდან ამ წერტილის მცირე მიდამოში f  არ იცვლის ნიშანს), ხოლო x  1 არის f -ის ლოკალური
მინიმუმის წერტილი (ვინაიდან ამ წერტილის მცირე მიდამოში f  იცვლის ნიშანს მარცხნივ უარყოფითია,
ხოლო მარჯვნივ დადებითი). f ფუნქციის ლოკალური ექსტრემალური მნიშვნელობა არის
f (1)  1 (1  4)  3 . ეს მნიშვნელობა იმავდროულად არის f -ის აბსოლუტური მინიმალური მნიშვნელობაც
13
ვინაიდან f ფუნქცია კლებადია (,1] შუალედზე და ზრდადია [1, ) შუალედზე. იხილეთ ნახაზი 4.22.
ნახ. 4.22. f ( x)  x1 3 ( x  4) x 1 x 1
შევნიშნოთ, რომ lim x0 f ( x)   , ასე რომ f ფუნქციის გრაფიკს კოორდინატთა სათავეში აქვს
ვერტიკალური მხები.
f ( x)  ( x2  3)e x
ფუნქციის კრიტიკული წერტილები. დაადგინეთ f -ის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალები. იპოვეთ
f -ის ლოკალური და აბსოლუტური ექსტრემალური მნიშნელობები.
ამოხსნა. f უწყვეტი და წარმოებადია (, ) -ზე, ამიტომ f -ის კრიტიკულ წერტილებში f  არის ნულის
ტოლი.
d x d 2
f ( x)  ( x 2  3)  e  ( x  3)  e x  ( x2  3)  e x  (2 x)  e x
dx dx
 ( x2  2 x  3)e x .
462
ვინაიდან e x  0 ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის, ამიტომ f  ნულის ტოლი ხდება მხოლოდ
მაშინ, როდესაც
x2  2 x  3  0
( x  3)( x  1)  0.
x  3 და x  1 ნულები x ღერძს დაჰყოფს ინტერვალებად.
იხილეთ ცხრილი.
ინტეგრალები x  3 3  x  1 1 x
f  -ის ნიშანი +  +
f -ის ყოფაქცევა ზრდადია კლებადია ზრდადია
ცხრილიდან ვხედავთ, რომ ლოკალური მაქსიმუმი (დაახლოებით 0,299) x  3 წერტილში, ხოლო ლოკალური
მინიმუმი (დაახლოებით -5,437) მიიღწევა x  1 წერტილში. ნაპოვნი ლოკალური მინიმუმი ამ შემთხვევაში
ემთხვევა აბსოლუტურ მინიმუმს, ვინაიდან f ( x)  0 , თუ | x | 3 , ხოლო აბსოლუტური მაქსიმუმი არ აქვს
მოცემულ ფუნქციას. f ფუნქცია ზრდადია (, 3) -ზე და კლებადია (1, ) და (3, 1) ინტერვალებზე. 4.23
ნახაზზე მოცემულია f -ის გრაფიკი.
ნახ. 4.23. f ( x)  ( x 2  3)e x
ფუნქციების ანალიზი წარმოებულით

სავარჯიშოებში 1-14 უპასუხეთ ქვემოთ მოცემულ შეკითხვებს იმ ფუნქციების შესახებ, რომელთა წარმოებული
არის მოცემული ამ სავარჯიშოებში.
ა. რომლებია f -ის კრიტიკული წერტილები?
ბ. რომელ ინტერვალებზეა ზრდადი და რომლებზეა კლებადი f ფუნქცია?
გ. რომელ წერტილებში აღწევს f ლოკალურ მაქსიმალურ მნიშვნელობებს და რომლებში აღწევს ლოკალურ
მინიმალურ მნიშვნელობებს? (თუ საერთოდ არსებობს ასეთი წერტილები).

1. f ( x)  x( x 1) 2. f ( x)  ( x  1)( x  2)
3. f ( x)  ( x  1)2 ( x  2) 4. f ( x)  ( x  1)2 ( x  2)2
463
5. f ( x)  x( x  1)e x 6. f ( x)  ( x  7)( x  1)( x  5)
x 2 ( x  1) ( x  2)( x  4)
7. f ( x)  , x  2 8. f ( x)  , x  1,3
x2 ( x  1)( x  1)
4 6
9. f ( x)  1  , x0 10. f ( x)  3  , x0
x2 x
11. f ( x)  x1 3 ( x  2) 12. f ( x)  x2 ( x  3)
13. f ( x)  (sin x  1)(2cos x  1), 0  x  2
14. f ( x)  (sin x  cos x)(sin x  cos x), 0  x  2
ექსტრემუმის დადგენა
სავარჯიშოები 15-44
ა. იპოვეთ ინტერვალები, რომლებზეც მოცემული ფუნქცია ზრდადია და ინტერვალები, რომლებზეც იგი
კლებადია;
ბ. დაადგინეთ მოცემული ფუნქციის ლოკალური და აბსოლუტური მნიშვნელობები და ის წერტილები,
რომლებშიც ეს მნიშვნელობები მიიღწევა.
19. g (t )  t 2  3t  3 20. g (t )  3t 2  9t  5 21. h( x)   x3  2 x2

22. h( x)  2 x3  18x 23. f ( )  3 2  4 3 24. f ( )  6   3
25. f (r )  3r 2  16r 26. f (r )  (r  7)3 27. f ( x)  x4  8x2  16
3 4 6
28. g ( x)  x4  4 x3  4 x2 29. H (t )  t t 30. K (t )  15t 3  t 5
2
31. f ( x)  x  6 x  1 32. g ( x)  4 x  x2  3 33. g ( x)  x 8  x 2
x2  3 x2  3
34. g ( x)  x 2 5  x 35. f ( x)  , x2 36. f ( x) 
x2 3x 2  1
37. f ( x)  x1 3 ( x  8) 38. g ( x)  x2 3 ( x  5) 39. h( x)  x1 3 ( x 2  4)
40. k ( x)  x 2 3 ( x2  4) 41. f ( x)  e2 x  e x 42. f ( x)  e x
464
43. f ( x)  x ln x 44. f ( x)  x 2 ln x
სავარჯიშოებში 45-56:
ა. დაადგინეთ მოცემული ფუნქციების ლოკალური ექსტრემუმი მოცემულ არეში და იპოვეთ ის წერტილები,
სადაც ეს ექსტრემუმი მიიღწევა.
ბ. რომელია მათგან აბსოლუტური ექსტრემუმები? (თუ ასეთები საერთოდ არსებობს).
T გ. კომპიუტერის გამოყენებით ააგეთ მოცემული ფუნქციების გრაფიკები და მოახდინეთ ა) და ბ) პუნქტებში
ნაპოვნი პასუხების დემონსტრირება.
45. f ( x)  2 x  x2 ,   x  2 46. f ( x)  ( x  1),   x  0
47. g ( x)  x2  4 x  4, 1  x   48. g ( x)   x 2  6 x  9, 4  x  
49. f (t )  12t  t 3 , 3  t   50. f (t )  t 3  3t 2 ,   t  3
x3
51. h( x)   2 x 2  4 x, 0  x   52. k ( x)  x 2  3x 2  3x  1,   x  0
3
53. f ( x)  25  x 2 , 5  x  5 54. f ( x)  x 2  2 x  3, 3  t  
x2 x2
55. g ( x)  , 0  x 1 56. g ( x)  , 2  x  1
x2  1 4  x2
სავარჯიშოები 57-64:
ა. იპოვეთ მოცემული ფუნქციების ლოკალური ექსტრემუმები და ის წერტილები, სადაც ეს ექსტრემუმები
მიიღწევა.
T ბ. ააგეთ მოცემული ფუნქციებისა და მათი წარმოებულების გრაფიკები ერთიდა იგივე საკოორდინატო
სისტემაში. განმარტეთ f -ის ყოფაქცევა f  -ის ნიშნის მიხედვით.
57. f ( x)  sin 2 x, 0  x   58. f ( x)  sin x  cos x, 0  x  2
 
59. f ( x)  3 cos x  sin x, 0  x  2 60. f ( x)  2 x  tan x, x
2 2
x x
61. f ( x)   2sin , 0  x  2 62. f ( x)  2cos x  cos2 x,   x  
2 2
 
63. f ( x)  csc2 x  2cot x, 0  x   64. f ( x)  sec2 x  2 tan x, x
2 2
აჩვენეთ, რომ სავარჯიშოებში 65 და 66 მოცემულ ფუნქციებს აქვს ლოკალური ექსტრემუი იმავე სავარჯიშოებში
მოცემული  მნიშვნელობებისათვის და დაადგინეთ  რომელი მნიშვნელობისათვის რომელი ლოკალური
ექსტრემუმი მიიღწევა.

65. h( )  3cos , 0    2 ,   0 და   2
2

66. h( )  5sin, 0     ,   0 და   
2
67. ააგეთ ისეთი წარმოებადი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი, რომელიც გადის (1, 1) წერტილზე და ცნობილია,
რომ f (1)  0 და
ა. f ( x)  0 თუ x  1 და f ( x)  0 თუ x  1 ;
ბ. f ( x)  0 თუ x  1 და f ( x)  0 თუ x  1 ;
გ. f ( x)  0 თუ x  1;
465
დ. f ( x)  0 თუ x  1.
68. ააგეთ იმ წარმოებადი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი, რომელსაც:

ა. ლოკალური მინიმუმი აქვს (1, 1) წერტილში, ხოლო ლოკალური მაქსიმუმი (3, 3) წერტილში;
ბ. ლოკალური მინიმუმი აქვს (1, 1) წერტილში, ხოლო ლოკალური მინიმუმი (3, 3) წერტილში;
გ. ლოკალური მინიმუმი აქვს (1, 1) და (3, 3) წერტილებში;
დ. ლოკალური მინიმუმი აქვს (1, 1) და (3, 3) წერტილებში.
69. ააგეთ ისეთი უწყვეტი y  g ( x) ფუნქციის გრაფიკი რომლისთვისაც:
ა. g (2)  2, 0  g   1 თუ x  2, g ( x)  1 თუ x  2 , 1  g   0 თუ x  2 და g ( x)  1 თუ x  2 ;
ბ. g (2)  2, g   0 თუ x  2, g ( x)   თუ x  2 , g   0 თუ x  2 და g ( x)   თუ x  2 ;
70. ააგეთ ისეთი უწყვეტი y  h( x) ფუნქციის გრაფიკი, რომლისთვისაც:
ა. h(0)  0, 2  h( x)  2 ყველა x -თვის, h( x)   თუ x  0 , h( x)   თუ x  0 ;
ბ. h(0)  0, 2  h( x)  0 ყველა x -თვის, h( x)   თუ x  0 , h( x)   თუ x  0.
71. განიხილეთ f ( x)  x sin(1 x), x  0 ფუნქციის ექსტრემალურ მნიშვნელობათა ყოფაქცევა. რამდენი კრიტიკული
წერტილი აქვს მას? როგორ არის ეს კრიტიკული წერტილები განლაგებული x ღერძზე? აქვს თუ არა f
აბსოლუტური მინიმუმი? აბსოლუტური მაქსიმუმი? (იხილეთ განყოფილება 2.3-ის სავარჯიშოები 49).
72. იპოვეთ f ( x)  ax2  bx  c, a  0 ფუნქციის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალები. პასუხი
73. იპოვეთ ისეთი a და b რიცხვები, რომ f ( x)  ax 2  bx ფუნქციას აბსოლუტური მაქსიმუმი ჰქონდეს (1, 2)
74. იპოვეთ ისეთი a , b, c , d რიცხვები, რომ ფუნქციას f ( x)  ax3  bx 2  cx  d ფუნქციას ლოკალური
მაქსიმუმი ჰქონდეს (0, 0) წერტილში, ხოლო ლოკალური მინიმუმი (1, 1) წერტილში.
75. იპოვეთ აბსოლუტური ექსტრემუმები და ის წერტილები, სადაც აღნიშნული ექსტრემუმები მიიღწევა:
ა. ln(cos x) ; [  4,  / 3] -ზე;
ბ. cos(ln x) ; [1 2, 2] -ზე.
76. ა. აჩვენეთ, რომ f ( x)  x  ln x ზრდადია, თუ x  1 ;
ბ. ა) პუნქტის გამოყენებით აჩვენეთ, რომ ln x  x თუ x  1 .
77. იპოვეთ f ( x)  e x  2 x ფუნქციის აბსოლუტური მაქსიმუმი და მინიმუმი [0, 1]-ზე.
78. იპოვეთ პერიოდული f ( x)  2esin( x 2) ფუნქციის ექსტრემუმი და ის წერტილები, სადაც ეს ექსტგრემუმები
მიიღწევა.
79. იპოვეთ f ( x)  x2 ln(1 2) ფუნქციის აბსოლუტური მაქსიმუმი და ის წერტილები, სადაც აღნიშნული

მაქსიმუმი მიიღწევა.
80. ა. აჩვენეთ, რომ e x  1  x თუ x  0 .
ბ. გამოიყენეთ ა) პუნქტში მიღებული შედეგი და აჩვენეთ, რომ:
466
1 2
ex  1  x  x .
2
81. აჩვენეთ, რომ როგორც ზრდადი, ასევე კლებადი ფუნქციები ურთიერთცალსახა შესაბამისობებია. ე.ი.
აჩვენეთ, რომ, თუ x2  x1 , მაშინ f ( x2 )  f ( x1 ) , სადაც x1 და x2 ეკუთვნის I -ის განსაზღვრის არეს.
სავარჯიშოებში 82-86 გამოიყენეთ სავარჯიშო 81 და აჩვენეთ, რომ მოცემული ფუნქციები შექცევადია მათ
განსაზღვრის არეზე. დაადგინეთ df 1 dx -ის გამოსათვლელი ფორმულა, რისთვისაც გამოიყენეთ განყოფილება
3.8-ის თეორემა 3.
82. f ( x)  (1 3) x  (5 6) 83. f ( x)  27 x3
84. f ( x)  1  8x3 85. f ( x)  (1  x)3 86. f ( x)  x5 3
467
ჩაზნექილობა და გრაფიკის აგება
4.4
უკვე ვიცით, რომ ფუნქციის პირველი წარმოებულის გამოყენებით შეგვიძლია დავადგინოთ ამ
ფუნქციის როგორც ზრდადობისა და კლებადობის არეები, ასევე კრიტიკული და ლოკალური
ექსტრემუმის წერტილები. ამ განყოფილებაში დავინახავთ თუ როგორ შეიძლება გამოვიყენოთ
ფუნქციის მეორე რიგის წარმოებული (მეორე წარმოებული) ამ ფუნქციის გრაფიკის ფორმის
დასადგენად. აღნიშნული და წინა პარაგრაფებიდან მიღებული ცოდნის გამოყენებით თქვენ
შეგეძლებათ, რომ კარგი სიზუსტით დახაზოთ ფუნქციის გრაფიკი. აღნიშნული საკითხები
მათემატიკაში და მის გამოყენებებში, განსაკუთრებით მონაცემთა გრაფიკულ ანალიზსა და
ინტერპრეტაციაში.
ჩაზნექილობა
ნახაზი 4.24-დან ჩანს, რომ y  x3 ფუნქცია ზრდადია, მაგრამ (, 0) და (0, ) ინტერვალების
შესაბამისი მისი გრაფიკის ნაწილების ყოფაქცევა განსხვავებულია. კერძოდ, თუ ვუახლოვდებით
კოორდინატთა სათავეს გრაფიკის გასწვრივ მარცხნიდან იკლებს (, 0) ინტერვალზე. სათავიდან
გრაფიკის გასწვრივ, მარცხნიდან მარჯვნივ, დაშორებისას ამ გრაფიკის მხებების დახრილობა იზრდება
აღნიშნული ტიპის ყოფაქცევა განაპირობებს გრაფიკის ჩაზნექილობას.
ნახ. 4.24. f ( x)  x3 ( ,0) (0,  )
განსაზღვრება. წარმოებად y  f ( x) ფუნქციას ეწოდება:

ა. ღია I ინტერვალზე ჩაზნექილი ზემოთ, თუ f  ზრდადია I ინტერვალზე;
ბ. ღია I ინტერვალზე ჩაზნექილი ქვემოთ, თუ f  კლებადია I ინტერვალზე.
თუ y  f ( x) აქვს მეორე წარმოებული რაიმე ღია I ინტერვალის ნებისმიერ წერტილში, მაშინ
შესაძლებელია ამ ინტერვალზე პირველი წარმოებულის f  -ის მიმართ საშუალო მნიშვნელობის
თეორიის შედეგი 3-ის გამოყენება, საიდანაც დავასკვნით, რომ თუ f   0 აღნიშნულ ღია I
ინტერვალზე, მაშინ f  ზრდადია I -ზე, ხოლო f   0 ამ ინტერვალზე, მაშინ f  კლებადია I -ზე.
468
მეორე წარმოებულის ტესტი ჩაზნექილობისათვის
ვთქვათ y  f ( x) ორჯერ წარმოებადია რაიმე ღია I ინტერვალზე, მაშინ:
ა. თუ f   0 ყველგან I -ზე, მაშინ f  -ის გრაფიკი ჩაზნექილია ზემოთ I -ზე;
ბ. თუ f   0 ყველგან I -ზე, მაშინ f  -ის გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ I -ზე.
ვთქვათ y  f ( x) ფუნქცია წარმოებადია ორჯერ, მაშინ I -ის მეორე რიგის წარმოებულისათვის

გამოვიყენებთ როგორც f  , ასევე y  აღნიშვნას.
ა. y  x3 ფუნქციის გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ (, 0) -ზე, სადაც y   6 x  0 და ჩაზნექილია ზემოთ
(0, ) -ზე, სადაც y   6 x  0 (ნახ. 4.24).
ბ. y  x 2 ფუნქციის გრაფიკი ჩაზნექილია ზემოთ (, ) -ზე, რადგან y   2 დადებითია (, ) -ზე.
ნახ. 4.25. f ( x)  x 2
მაგალითი 2. დაადგინეთ y  3  sin x ფუნქციის ჩაზნექილობა [0, 2 ] -ზე.

ამოხსნა. y  3  sin x ფუნქციის პირველი წარმოებული არის y   cos x , ხოლო მეორე წარმოებული
არის y    sin x . ამიტომ y  3  sin x ფუნქციის გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ (0,  ) -ზე, სადაც
y    sin x არის უარყოფითი და ჩაზნექილია ( , 2 ) -ზე, სადაც y    sin x არის დადებითი (ნახ. 4.26).
ნახ. 4.26. y  y
გადაღუნვის წერტილები
469
მაგალით 2-ში y  3  sin x ფუნქციის გრაფიკის ჩაზნექილობა იცვლება ( ,3) წერტილში.
ამასთანავე, ამ ფუნქციის წარმოებული y   cos x არსებობს ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის,
ხოლო როგორც ამ ფორმულიდან ჩანს ( ,3) წერტილში გრაფიკისადმი გავლებული მხების
დახრილობა არის -1. ამ წერტილს ეწოდება გრაფიკის გადაღუნვის წერტილი. შევნიშნოთ, რომ ( ,3)
წერტილში y -ის მეორე წარმოებული ნულის ტოლია, ვინაიდან y    sin x ნულის ტოლია, როდესაც
x   (ნახ. 4.26). ჩამოვაყალიბოთ შემდეგი განსაზღვრება.
განსაზღვრება. ფუნქციის გრაფიკის წერტილს, სადაც არსებობს ამ გრაფიკის მხები და იცვლება
ჩაზნექილობა ეწოდება გადაღუნვის წერტილი.
როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ y  3  sin x ფუნქციის მეორე წარმოებული გადაღუნვის ( ,3)

წერტილში ნულის ტოლია. საზოგადოდ, თუ გადაღუნვის (c, f (c)) წერტილში არსებობს მეორე
წარმოებული, მაშინ იგი ამ წერტილში ნულის ტოლია, f (c)  0 . მაშინ როდესაც მეორე წარმოებული
უწყვეტი ფუნქციაა, აღნიშნული ფაქტი პირდაპირ გამომდინარეობს შუალედური მნიშვნელობის
თეორემიდან. მართლაც, x  c წერტილის მარჯვნივ და მარცხნივ f  -ს აქვს სხვადასხვა ნიშანი და თუ
f  უწყვეტია, მაშინ f (c )  0. იმ შემთხვევაში, როდესაც f  არ არის უწყვეტი ფუნქცია f (c)  0
ფაქტი მაინც ძალაში რჩება, თუ წყვეტილი f  -ის შემთხვევაში აღნიშნული ფაქტის სისწორის
დამტკიცებას ცოტა უფრო მეტი მსჯელობა სჭირდება, აქ იგულისხმება ის შემთხვევა, როდესაც
გადაღუნვის წერტილში მეორე წარმოებული არსებობს. ვინაიდან განსაზღვრების თანახმად
გადაღუნვის წერტილში ფუნქციის გრაფიკს გააჩნია მხები, ამიტომ ან პირველი წარმოებული f (c)
არსებობს და სასრულია, ეს ხდება იმ შემთხვევაში, როდესაც მხები არ არის ვერტიკალური წრფე, ან
მხები გადაღუნვის წერტილში არის ვერტიკალური წრფე და ასეთ შემთხვევაში არ არსებობს არც
პირველი და არც მეორე წარმოებული. საბოლოოდ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ:
გადაღუნვის (c, f (c)) წერტილში: ან f (c)  0 ან f (c) არ არსებობს.
ქვემოთ მოყვანილი იქნება ისეთი ფუნქციის მაგალითი, რომელსაც გადაღუნვის წერტილში აქვს
პირველი წარმოებული, მაგრამ არ აქვს მეორე რიგის წარმოებული.
მაგალითი 3. f ( x)  x5 3 ფუნქციის გრაფიკს კოორდინატთა სათავეში აქვს ჰორიზონტალური
მხები. მართლაც, f ( x)  (5 3) x2 3  0 და x  0 . თუმცა მეორე წარმოებული
d  5 2 3  10 1/3
f ( x )  x 
dx  3
x
 9
არ არსებობს x  0 წერტილში. აღნიშნულის მიუხედავად, f ( x)  0 თუ x  0 და f ( x)  0 თუ x  0 ,
ასე რომ მეორე წარმოებული იცვლის ნიშანს x  0 წერტილში. ე.ი. ყოველი ზემოთ აღნიშნულის
გათვალისწინებით (0, f (o)) არის გადაღუნვის წერტილი (ნახ. 4.27).
470
ნახ. 4.27. f ( x )  x 5 3 f  x  0
მომდევნო მაგალითი გვიჩვენებს, რომ შესაძლებელია ფუნქციის გრაფიკზე არსებობდეს

წერტილი, სადაც არსებობს როგორც პირველი, ასევე მეორე წარმოებული, ამასთანავე, f   0 ამ
წერტილში, მაგრამ ეს წერტილი არ იყოს გადაღუნვის წერტილი.

მაგალითი 4. y  x 4 ფუნქციას x  0 წერტილში აქვს როგორც პირველი, ასევე მეორე წარმოებული,
ამასთანავე y  12 x 2 ტოლია ნულის x  0 წერტილში, მაგრამ (0,0) წერტილი არ არის ამ ფუნქციის
გადაღუნვის წერტილი, ვინაიდან x  0 წერტილში არ იცვლის ნიშანს (ნახ. 4.28)
ნახ. 4.28. y  x 4 y  0

მოვიყვანოთ მაგალითი ისეთი გადაღუნვის წერტილისა, სადაც არ არსებობს როგორც პირველი,
ასევე მეორე წარმოებული.
მაგალითი 5. კოორდინატთა სათავე წარმოადგენს y  x1 3 ფუნქციის გრაფიკის გადაღუნვის

წერტილს, ვინაიდან მისი მეორე წარმოებული დადებითია, როცა x  0 და უარყოფითია, როცა x  0 .
მართლაც
d2 d  1 2 3  2
y   ( x1 3 )   x    x 5 3 .
dx 2
dx  3  9
თუმცა, როგორც y  x2 3 / 3 , ასევე y  არ არსებობს x  0 წერტილში. ამ წერტილში მოცემული
ფუნქციის გრაფიკს აქვს ვერტიკალური მხები (ნახ. 4.29).
471
ნახ. 4.29. y y 
წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის მდებარეობის, როგორც დროზე დამოკიდებული ფუნქციის
შესწავლისას, ხშირად ინტერესდებიან იმით ამ სხეულის აჩქარება, როგორც მდებარეობის ფუნქციის
დროის მიხედვით მეორე წარმოებული, დადებითია თუ უარყოფითი. გადაადგილების როგორც
დროის ფუნქციის გრაფიკის გადაღუნვის წერტილები გვიჩვენებს, თუ სად იცვლის აჩქარება ნიშანს.
მაგალითი 6. ჰორიზონტალური საკოორდინატო მარცხნიდან მარჯვნივ ღერძის გასწვრივ

მოძრავი ნაწილაკის მდებარეობის ფუნქცია დროის მიხედვით მოცემულია ფორმულით:
s(t )  2t 3  14t 2  22t  5, t0
იპოვეთ სხეულის სიჩქარისა და აჩქარების დროზე დამოკიდებულება და აღწერეთ ნაწილაკის
მოძრაობა.
ამოხსნა. სიჩქარე მოცემულია ფორმულით:
 (t )  s(t )  6t 2  28t  22  2(t  1)(3t  11),
ხოლო აჩქარემა მოცემულია ფორმულით:
a(t )   (t )  s(t )  12t  28  4(3t  7).
როდესაც s(t ) იზრდება, ნაწილაკი მოძრაობს მარჯვნივ, ხოლო, როდესაც s(t ) იკლებს ნაწილაკი
მოძრაობს მარცხნივ.
შევნიშნოთ, რომ პირველი წარმოებული (  s) ნულის ტოლია კრიტიკულ t  1 და t  1 1 / 3
მომენტებში.
ინტერვალი 0  t  1 1  t  11/ 3 11/ 3  t

  s -ის ნიშანი +  +
s -ის ყოფაქცევა იზრდება იკლებს იზრდება
ნაწილაკის მოძრაობა მარჯვნივ მარცხნივ მარჯვნივ
ნაწილაკი მოძრაობს მარჯვნივ დროის [0, 1) და (11/ 3, ) ინტერვალებში, ხოლო მარცხნივ (1,11 3)
ინტერვალში. იგი გაჩერებულია t  1 და t  11 3 მომენტებში.
აჩქარება a(t )  s(t )  4(3t  7) არის ნულის ტოლი t  7 3 მომენტში.
ინტერვალი 0t 7/3 7/3t

a  s -ის ნიშანი  +
s -ის გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ ჩაზნექილია ზემოთ
ნაწილაკი იწყებს შენელებულ მოძრაობას მარჯვნივ t  1 მომენტისთვის ჩერდება და მყისიერად იწყებს

მოძრაობას მარცხნივ მიმართული აჩქარებით, რომელიც მას აქვს დროის [0, 7 / 3) ინტერვალში. t  7 3
აჩქარება იცვლის მიმართულებას და ხდება მიმართული მარჯვნივ, მაგრამ ნაწილაკი მაინც მარცხნივ
472
განაგრძობს მოძრაობას, ცხადია შენელებულ მოძრაობას. t  11 3 მომენტისათვის ნაწილაკი ჩერდება
და მყისიერად იწყებს მოძრაობას კვლავ მარჯვნივ და შემდეგ „მუდმივად“ განაგრძობს აჩქარებულ
მოძრაობას მარჯვნივ.
მეორე წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის

ზოგიერთ შემთხვევაში ლოკალური ექსტრემუმის არსებობისა და ტიპის დადგენისათვის f  -ის
კრიტიკულ წერტილებში ნიშნის ცვლილებაზე დაკვირვების მაგივრად შეგვიძლია გამოვიყენოთ
შემდეგი ტესტი.
თეორემა 5 - მეორე წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის. ვთქვათ f  უწყვეტია,

რაღაც ღია ინტერვალზე, რომელიც შეიცავს x  c წერტილს.
1. თუ f (c)  0 და f (c)  0 , მაშინ f -ს აქვს ლოკალური მაქსიმუმი x  c წერტილში.
2. თუ f (c)  0 და f (c)  0 , მაშინ f -ს აქვს ლოკალური მინიმუმი x  c წერტილში.
3. თუ f (c)  0 და f (c)  0 , მაშინ მხოლოდ ამ ტესტით ვერ დადგინდება აქვს თუ f -ს ლოკალური
ექსტრემუმი f -ს x  c წერტილში. ასეთ შემთხვევაში f -ს x  c წერტილში შესაძლოა ჰქონდეს
ლოკალური მაქსიმუმი, შესაძლოა ჰქონდეს ლოკალური მინიმუმი და შესაძლოა არ ჰქონდეს
ექსტრემუმი.
დამტკიცება. პუნქტი 1. თუ f (c)  0 , მაშინ ვინაიდან f  უწყვეტია არსებობს რაღაც c -ს შემცველი

ღია I ინტერვალი, რომელზეც f (c)  0 . ამიტომ f  კლებადია I -ზე. რადგან f (c)  0 , ამიტომ
ვინაიდან f კლებადია I -ზე, c წერტილი არის f  -ის დადებითი მნიშვნელობებიდან
უარყოფითებში გადასვლის წერტილი. ე.ი. პირველი წარმოებულის ტესტის თანახმად c არის f -ის
ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი.
პუნქტი 2 მტკიცდება ანალოგიურად.

პუნქტ 3-თან დაკავშირებით განვიხილოთ შემდეგი სამი ფუნქცია: y  x 4 , y   x 4 და y  x3 .
სამივე ფუნქციის როგორც პირველი, ასევე მეორე წარმოებული x  0 წერტილში არის ნულის ტოლი,
მაგრამ x  0 წერტილი y  x 4 ფუნქციისათვის არის ლოკალური მინიმუმის წერტილი, y   x 4
ფუნქციისათვის არის ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი, y  x3 ფუნქციას ამ წერტილში ლოკალური
ექსტრემუმი არ აქვს ( y  x3 ზრდადია (, ) -ზე. ეს მაგალითი ადასტურებს პუნქტ 3-ში აღნიშნულის
მართებულობას.
მეორე წარმოებულის ტესტის დადებითი მხარე არის ის, რომ ამ ტესტის გამოყენებისათვის f  -
ის მცირე ინტერვალზე უწყვეტობასთან ერთად საჭიროა f  -ის ნიშნის ცოდნა მხოლოდ c წერტილში.
უარყოფითი მხარე კი არის ის, რომ თუ f (c )  0 , მაშინ ეს ტესტი გამოუსადეგარია, ამიტომ f (c)  0
შემთხვევაში უნდა გამოვიყენოთ (თუ ეს შესაძლებელია) პირველი წარმოებულის ტესტი.
473
f  და f  ერთად გვაწვდის ინფორმაციას f -ის გრაფიკის ფორმის შესახებ. სახელდობრ, სად
არის განლაგებული კრიტიკული წერტილები, რომელი კრიტიკული წერტილი რა ტიპისაა, სად არის
ფუნქცია ზრდადი და სად კლებადი, სად როგორია ფუნქციის გრაფიკის ჩაზნექილობა. ყოველივე
აღნიშნულს ვიყენებთ ფუნქციის გრაფიკის აგებისათვის და აგებულ გრაფიკზე ამ არსებითი
ინფორმაციის დატანისათვის.
მაგალითი 7. ააგეთ
f ( x)  x4  4 x3  10
ფუნქციის გრაფიკი შემდეგი ბიჯების მიხედვით:
ა. დაადგინეთ f -ის ექსტრემუმის წერტილები;
ბ. იპოვეთ f -ის ზრდადობისა და f -ის კლებადობის ინტერვალები;
გ. დაადგინეთ სად არის f -ის გრაფიკის ჩაზნექილი ზემოთ და სად ქვემოთ;
დ. დახაზეთ f გრაფიკის ზოგადი ფორმა, ესკიზი;
ე. ნახაზზე მონიშნეთ სპეციფიკური წერტილები მინიმუმის, გადაღუნვისა და საკოორდინატო
ღერძებთან თანაკვეთის წერტილები. ყოველივე ამის შემდეგ ააგეთ გრაფიკის გამომსახველი წირი.
ამოხსნა. f ფუნქცია უწყვეტია, რადგან არსებობს f ( x)  4 x3  12 x2 f -ის განსაზღვრის არე არის

(, ) , იგივე (, ) არის f  -ის განსაზღვრის არე. ე.ი. f -ის კრიტიკული წერტილები არის
მხოლოდ f  -ის ნულები. ვინაიდან
f ( x)  4 x3  12 x2  4 x2 ( x  3),
ამიტომ f  -ის ნულები არის მხოლოდ x  0 და x  3 წერტილები გამოვიყენოთ ნაპოვნი კრიტიკული
წერტილები f -ის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალების დადგენისათვის.
ინტერვალი x0 0 x3 3 x

f  -ის ნიშანი   +
f -ის ყოფაქცევა კლებადია კლებადია ზრდადია
ა. პირველი წარმოებულის ტესტის გამოყენებით მიღებული ცხრილიდან ვხედავთ, რომ x  0 არ არის

ექსტრემუმის წერტილი, ხოლო x  3 არის ლოკალური მინიმუმის წერტილი.
ბ. კვლავ ამ ცხრილიდან ვხედავთ, რომ (, 0] და [0, 3] არის f -ის კლებადობის ინტერვალები, ხოლო
[3, ) არის f -ის ზრდადობის ინტერვალი.
გ. f ( x)  122  24 x  12 x( x  2) . ე.ი. x  0 და x  2 არის f  -ის ნულები. ეს წერტილები გამოვიყენოთ
f -ის გრაფიკის ზემოთ და ქვემოთ ჩაზნექილობის არეების დადგენისათვის.
ინტერვალი x0 0 x2 2 x

f  -ის ნიშანი +  +
f -ის ყოფაქცევა ჩაზნექილია ჩაზნექილია ჩაზნექილია
ზემოთ ქვემოთ ზემოთ
474
ვხედავთ, რომ f ჩაზნექილია ზემოთ (, 0) და (2,  ) ინტერვალებზე და ჩაზნექილია ქვემოთ (0, 2)
დ. თუ შევაჯამებთ წინა ორი ცხრილის შედეგებს, მივიღებთ შემდეგს.
x0 0 x2 2 x3 3 x

კლებადია კლებადია კლებადია ზრდადია
ჩაზნექილია ჩაზნექილია ჩაზნექილია ჩაზნექილია
ზემოთ ქვემოთ ზემოთ ზემოთ
გრაფიკის ესკიზი ნაჩვენებია ქვედა და მარჯვენა ნახაზზე.
კლებადია კლებადია კლებ. კლებ. ესკიზი
ჩაზნექილია ჩაზნექილია ჩაზნექ. ჩაზნექ.

ზემოთ ქვემოთ ზემოთ ზემოთ
გადაღუნვის გადაღუნვის ლოკალური

წერტილი წერტილი მინიმუმის
წერტილი
ე. მონიშნეთ (თუკი ეს შესაძლებელია) გრაფიკის საკოორდინატო ღერძებთან თანაკვეთის წერტილები

და ასევე y  -ის და y  -ის ნულები. მიუთითეთ ლოკალური ექსტრემალური მნიშვნელობები და
გადაღუნვის წერტილები, გამოიყენეთ ესკიზი გრაფიკის გამომსახველი წირის აგებისათვის. ნახაზ 4.30-
ზე წარმოდგენილია f -ის გრაფიკი.
ნახ. 4.30. f ( x)  x 4  4 x3  10
მაგალითი 7-ში წარმოდგენილია პროცედურა ფუნქციის არსებითი თვისებების გრაფიკულად

გამოსახვისათვის.
y = f(x) ფუნქციის გრაფიკის აგების პროცედურა
1. დაადგინეს f -ის განსაზღვრის არე და სიმეტრიები, რომლებიც აქვს f -ის გრაფიკს.
475
2. იპოვეთ y  და y  წარმოებულები.
3. იპოვეთ f -ის კრიტიკული წერტილები (თუ არსებობს ისინი) და დაადგინეთ f -ის ყოფაქცევა
ყოველ კრიტიკულ წერტილში.
4. დაადგინეთ სად არის f ზრდადი და სად არის კლებადი.
5. იპოვეთ გადაღუნვის წერტილები (თუ არსებობს ისინი) და შეისწავლეთ გრაფიკის
ჩაზნექილობის საკითხი.
6. იპოვეთ ასიმპტოტები (თუ არსებობს ისინი).
7. მონიშნეთ 3-5 ბიჯებზე ნაპოვნი წერტილები და დახაზეთ გრაფიკის გამომსახველი წირი
ასიმპტოტებითურთ.
( x  1)2
მაგალითი 8. ააგეთ f ( x)  ფუნქციის გრაფიკი.
1  x2
1. f -ის განსაზღვრის არეა (, ) და მისი გრაფიკი არ არის სიმეტრიული კოორდინატთა სათავის
მიმართ. ასევე არ არის სიმეტრიული საკოორდინატო ღერძების მიმართ (იხილეთ პარაგრაფი 1.1).
2. ვიპოვოთ f  და f  .
( x  1)2 x -თანაკვეთა არის x = – 1
f ( x)  y - თანაკვეთა არის (y = 1)
1  x2 ცხადია x = 0
(1  x 2 )  2( x  1)  ( x  1)2  2 x 2(1  x 2 ) კრიტიკული წერტილების x = – 1, x = 1
f ( x)  
(1  x )
2 2
(1  x )
2 2
(1  x 2 )2  2(2 x )  2(1  x 2 )[2(1  x 2 )  2x ] 2(1 x 2 ) Aff

f ( x)  
(1  x )
2 4
(1  x )
2 2
4 x( x  3)
2

(1  x 2 )3
3. ყოფაქცევა კრიტიკულ წერტილებში. ვინაიდან f  არსებობს f -ის განსაზღვრის არეზე, ამიტომ
კრიტიკული წერტილები არის მხოლოდ x  1 და x  1 წერტილები, სადაც f ( x)  0 .
f (1)  1  0 და ამიტომ მეორე წარმოებულის ტესტის თანახმად x  1 არის f -ის ლოკალური
მინიმუმის წერტილი. ანალოგიურად, ვინაიდან f (1)  1  0 , ამიტომ იმავე ტესტის თანახმად
x  1 არის f -ის ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი.
4. ზრდადობა და კლებადობა. ვხედავთ, რომ (, 1) ინტერვალზე f ( x)  0 , რაც ნიშნავს, რომ ამ
ინტერვალზე f კლებადია. (1,1) ინტერვალზე f ( x)  0 , რაც ნიშნავს, რომ ამ ინტერვალზე f
ზრდადია. (1, ) ინტერვალზე კვლავ f ( x)  0 , ე.ი. ამ ინტერვალზე f კლებადია.
5. გადაღუნვის წერტილები. შევნიშნოთ, რომ მეორე წარმოებულის (ნაბიჯი 2) მნიშვნელი
ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის დადებითია. მეორე წარმოებული f  ნულის ტოლია,
როდესაც x   3, 0 , x  0 ან x  3 . მეორე წარმოებული იცვლის ნიშანს ყოველ ამ წერტილში.
 
კერძოდ, უარყოფითია ,  3 -ზე, დადებითია  3, 0 -ზე, უარყოფითია 0, 3 -ზე და კვლავ    
 
3,  -ზე. ე.ი. ყოველი ზემოთ აღნიშნული წერტილი გადაღუნვის წერტილია. გრაფიკი
476
 
ჩაზნექილია ქვემოთ ,  3 -ზე, ჩაზნექილია ზემოთ  3, 0 -ზე, ჩაზნექილია ქვემოთ 0, 3    
-ზე და ჩაზნექილია ზემოთ  
3,  -ზე.
6. ასიმპტოტები. სათანადო გარდაქმნებისა და მრიცხველისა და მნიშვნელის x 2 -ზე გაყოფის

შედეგად ვღებულობთ
( x  1) 2 x2  2 x  1
f ( x)   Exp
1  x2 1  x2
1  (2 x )  (1 x 2 )
 . Div x2
(1 x 2 )  1
ვხედავთ, რომ f ( x)  1 , თუ x   და f ( x)  1 , თუ x   . ე.ი. y  1 არის ჰორიზონტალური
ასიმპტოტი.
ვინაიდან f კლებადია (, 1) -ზე და ზრდადია (1,1) -ზე, ამიტომ f (1)  0 არის
ლოკალური მინიმუმი. იმის მიუხედავად, რომ f კლებადია (1, ) -ზე იგი არ კვეთს y  1
ასიმპტოტს ამ ინტერვალზე ( f მას უახლოვდება ზემოდან). ასე, რომ f არსად ხდება
უარყოფითი და ამიტომ f (1)  0 არის აბსოლუტური მინიმუმი, ისევე, როგორც f (1)  2 არის
აბსოლუტური მაქსიმუმი იმიტომ, რომ f -ის გრაფიკი y  1 ასიმპტოტს არც (, 1) ინტერვალზე
კვეთს და უახლოვდება მას ქვემოდან ამ ინტერვალზე ამიტომ f -ს არა აქვს ვერტიკალური
ასიმპტორი ( f -ის მნიშვნელობათა არე არის 0  y  2 ).
7. f -ის გრაფიკი წარმოდგენილია 4.31 ნახაზზე. შევნიშნოთ, რომ f -ის გრაფიკი ჩაზნექილია
ქვემოთ y  1 ასიმპტოტთან მიახლოებისას, როდესაც x   და ჩაზნექილია ზემოთ y  1
ასიმპტოტთან მიახლოებისას, როდესაც x   .
( x  1)2
ნახ. 4.31. y 
1  x2
x2  4
მაგალითი 9. ააგეთ f ( x)  ფუნქციის გრაფიკი.
2x
1. f -ის განსაზღვრის არეა ყველა არანულოვან ნამდვილ რიცხვთა სიმრავლე. f -ის გრაფიკი არ
კვეთს საკოორდინატო ღერძებს, ვინაიდან არც x ხდება ნულის ტოლი და არც f ( x) . ვინაიდან
f ( x)   f ( x) , ამიტომ f არის კენტი ფუნქცია და მისი გრაფიკი სიმეტრიულია კოორდინატთა
სათავის მიმართ.
477
2. გამოვთვალოთ ფუნქციის წარმოებულები. მაგრამ ჯერ ფუნქცია ჩავწეროთ ისეთი სახით, რომ
გამარტივდეს გამოთვლები:
x2  4 x 2
f ( x)    Fun
2x 2 x
1 2 x2  4
f ( x) 
 2  Com f(x) = 0
2 x 2 x2
4
f ( x )  3 EXi f
x
3. კრიტიკული წერტილებია x  2 და x  2 , სადაც f ( x)  0 . ვინაიდან f (2)  0 და f (2)  0 ,
ამიტომ მეორე წარმოებულის ტესტის თანახმად x  2 არის ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი
და f (2)  2 , ხოლო x  2 არის ლოკალური მინიმუმის წერტილი და f (2)  2 .
(, 2) ინტერვალზე f  დადებითია x  4  0 , შესაბამისად
2
4. f ზრდადია ამ ინტერვალზე.
(2, 0) ინტერვალზე წარმოებული არის უარყოფითი და f კლებადია ამ ინტერვალზე.
ანალოგიურად, f კლებადია (0, 2) ინტერვალზე და ზრდადია (2,  ) ინტერვალზე.
5. f ფუნქციის გრაფიკს არ აქვს გადაღუნვის წერტილები, ვინაიდან f ( x)  0 , თუ x  0 , ასევე,
f ( x)  0 , თუ x  0 , ამასთანავე f  (x) არსებობს f -ის განსაზღვრის არეზე და არ ხდება ნულის
ტოლი ამ არეზე. f -ის გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ (, 0) ინტერვალზე და ჩაზნექილია ზემოთ
6. f ( x) -ის ზემოთ დაწერილი ფორმულის მიხედვით:
 x 2  x 2
lim      lim     ,
2 x
x  0 x 0  2 x
ე.ი. y ღერძი არის ვერტიკალური ასიმპტოტი. ამასთანავე, თუ x   ან თუ x   , მაშინ f ( x)
-ის გრაფიკი უახლოვდება y  x 2 წრფეს. ე.ი. y  x 2 წრფე არის დახრილი ასიმპტორი.
7. f -ის გრაფიკი წარმოდგენილია 4.32 ნახაზზე.
x2  4
ნახ. 4.32. y 
2x
მაგალითი 10. ააგეთ f ( x)  e2/ x ფუნქციის გრაფიკი.

ამოხსნა. f -ის განსაზღვრის არე არის (, 0) (0, ) და f არ არის სიმეტრიული, როგორც
კოორდინატთა სათავის, ასევე რომელიმე საკოორდინატო ღერძის მიმართ. f -ის წარმოებულებია:
 2  2e
2 x
f ( x)  e2 x   2  
 x  x2
478
და
x 2 (2e2 x )( 2 x 2 )  2e 2 x (2 x) 4e 2 x (1  x)
f ( x)  . 
x4 x4
ორივე წარმოებული f -ის განსაზღვრის არე. მეტიც, ვინაიდან ორივე e2 x და x 2 არის დადებითი
ნებისმიერი x  0 ნამდვილი რიცხვისათვის, ამიტომ f  0 განსაზღვრის არეზე და შესაბამისად f
კლებადია მის განსაზღვრის არეზე. მეორე წარმოებულისათვის გვაქვს, რომ f ( x)  0 , როდესაც x  1
. ვინაიდან e2 x  0 და x 4  0 , ამიტომ f   0 , როდესაც x  1 და f   0 , როდესაც x  1 და x  0 .
ამიტომ (1, e2 ) წერტილი არის გადაღუნვის წერტილი. გრაფიკი ჩაზნექილია ქვემოთ (, 1)
ინტერვალზე და ჩაზნექილია ზემოთ ( 1 , 0 ) ( 0 ,
სიმრავლეზე.
2.6 პარაგრაფის სავარჯიშო 7-დან ვხედავთ, რომ

lim x0 f ( x)  0 . როდესაც x0 , მაშინ 2 x , ე.ი.
lim x0 f ( x)   და ამიტომ y ღერძი არის ვერტიკალური
ასიმპტოტი. ასევე, როდესაც x   , მაშინ 2 x   . ე.ი.

lim x f ( x)  e0  1 . ამიტომ y 1 წრფე არის
ნახ. 4.33. y  e 2 x
( 1, e 2 ) y 1 x  0 ჰორიზონტალური ასიმპტოტი. f -ს არ აქვს აბსოლუტური
ექსტრემუმი, ვინაიდან f არ ხდება ნულის ტოლი. f -ის
გრაფიკი წარმოდგენილია 4.33 ნახაზზე.
ფუნქციების გრაფიკების ყოფაქცევა წარმოებულების მიხედვით

როგორც დავინახეთ სავარჯიშოებში 7-10 საკმარისად დიდი ინფორმაციის მოპოვებაა შესაძლებელი
ორჯერ წარმოებადი ფუნქციის შესახებ მისი პირველი წარმოებულის შესწავლის გზით. ჩვენ
შეგვიძლია ვიპოვოთ სად არის ზრდადი და სად არის კლებადი ასეთი ფუნქცია და სად აქვს
ლოკალური ექსტრემუმის წერტილები. y  -ის გაწარმოებით ჩვენ შეგვიძლია დავადგინოთ როგორია ამ
ფუნქციის ჩაზნექილობა მისი ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალებზე. ჩვენ შეგვიძლია
განვსაზღვროთ გრაფიკის ფორმა. რაც არ შეიძლება განისაზღვროს მხოლოდ წარმოებულების ცოდნით
ეს არის გრაფიკის მდებარეობა xy სიბრტყეზე, თუმცა როგორც ეს 4.2 პარაგრაფში დავინახეთ, ასეთ
შემთხვევაში საკმარისია ვიცოდეთ f -ის მნიშვნელობა, თუნდაც ერთ რომელიმე წერტილში და
შემდეგ უკვე შესაძლებელი იქნება გრაფიკის მდებარეობის განსაზღვრაც. ასიმპტოტების შესახებ
ინფორმაცია შეიძლება მოვიპოვოთ სათანადო ზღვრების გამოყენებით (პარაგრაფი 2.6).
479
ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში წარმოდგენილია წარმოებულის აღნიშნული გამოყენებები.
წარმოებადობა სიგლუვე, y>0 იზრდება მარცხნიდან y<0 იკლებდეს მარცხნი-

ბმულობა; ფუნქცია შეიძლე- მარჯვნივ; შესაძლოა დან მარჯვნივ; შესაძლოა
ბა იზრდებოდეს ან ტალღისებურად ტალღისებურად
იკლებდეს
ან ან
y>0 ჩაზნექილია ზემოთ y<0 ჩაზნექილია ქვემოთ y იცვლის ნიშანს

მანამ, სანამ ეს პირობა სრულ- მანამ, სანამ ეს პირობა სრულ- გადაღუნვის წერტილში
დება არ არის ტალღისებური, დება არ არის ტალღისებური,
შესაძლოა იზრდებოდეს ან შესაძლოა იზრდებოდეს ან
იკლებდეს იკლებდეს
ან
y იცვლის ნიშანს  ფუნქციას y=0 და y<0 ფუნქციას აქვს y=0 და y>0 ფუნქციას აქვს
აქვს ლოკალური მაქსიმუმი ან ლოკალური მაქსიმუმი ლოკალური მინიმუმი
ლოკალური მინიმუმი
ფუნქციების ანალიზი მათი გრაფიკების საშუალებით

სავარჯიშოებში 1-8 დაადგინეთ მოცემული ფუნქციების ლოკალური მაქსიმუმის, მინიმუმის და
გადაღუნვის წერტილები, იპოვეთ მათი გრაფიკების ზემოთ და ქვემოთ ჩაზნექილობის ინტერვალები
480
განტოლებების გრაფიკულად გამოსახვა
სავარჯიშოებში 9-58 განტოლებების გრაფიკულად გამოსახვისთვის გამოიყენეთ გრაფიკის აგების 248
გვერდზე მოცემული პროცედურა. იპოვეთ ლოკალური მაქსიმუმის, მინიმუმის და გადაღუნვის
წერტილების კოორდინატები.
9. y  x2  4 x  3 10. y  6  2 x  x2 11. y  x3  3x  3 12.
y  x(6  2 x) 2
13. y  2 x3  6 x2  3 14. y  1  9 x  6 x2  x3 15. y  ( x  2)3  1 16.
y  1  ( x  1) 3
17. y  x4  2 x2  x2 ( x2  2) 18. y   x4  6 x2  4  x2 (6  x2 )  4
19. y  4 x3  x4  x3 (4  x) 20. y  x4  2 x3  x3 ( x  2) 21. y  x4  2 x2  x2 ( x2  2)
4
x 
22. y  x   5  23. y  x  sin x, 0  x  2 24. y  x  sin x, 0  x  2
2 
4  
25. y  3 x  2cos x, 0  x  2 26. y  x  tan x, x 27. y  sin x cos x, 0  x  
3 2 2
28. y  cos x  3 sin x, 0  x  2 29. y  x1 5 30. y  x 2 5
x 1  x2
31. y  32. y  33. y  2 x  3x2 3
x 1
2 2x  1
481
5 
34. y  5x2 5  2 x 35. y  x 2 3   x  36. y  x2 3 ( x  5)
2 
37. y  x 8  x 2 38. y  (2  x2 )3 2 39. y  16  x 2

2 x2  3
40. y  x 2  41. y  42. y  3 x3  1
x x2
8x 5
43. y  44. y  45. y | x 2  1|
x 4
2
x 5
4
 x , x  0

46. y | x 2  2 x | 47. y  | x |   48. y  | x  4 |
 x, x  0

ex
49. y  xe1 x 50. y  51. y  ln(3  x2 ) 52. y  x(ln x)2
x
53. y  e x  2e x  3x 54. y  xe  x 55. y  ln(cos x )
ln x 1 ex
56. y  57. y  58. y 
x 1  e x 1  ex
გრაფიკის ესკიზის აგება, როდესაც ცნობილია y

სავარჯიშოებში 59-60 მოცემულია y  f ( x) უწყვეტი ფუნქციის წარმოებული. იპოვეთ y  და
გამოიყენეთ 248 გვერდზე გრაფიკის აგების პროცედურა f -ის გრაფიკის ესკიზის აგებისათვის.
59. y   2  x  x 2 60. y  x 2  x  6 61. y  x( x  3)2
62. y   x 2 (2  x) 63. y  x( x 2  12) 64. y  ( x  1)2 (2 x  3)
 
65. y  (8x  5x 2 )(4  x)2 66. y  ( x2  2 x)( x  5)2 67. y   sec2 x,  x
2 2
   2
68. y   tan x,  x 69. y   cot , 0    2 70. y   csc , 0    2
2 2 2 2
 
71. y  tan 2  1,  x 72. y  1  cot 2  , 0    2 73. y   cos t , 0  t  2
2 2
74. y  sin t, 0  t  2 75. y  ( x  1) 2/3 76. y  ( x  2)1/3
2 x, x  0
77. y  x 2/3 ( x  1) 78. y  x 4/5 ( x  1) 79. y   2 | x | 
 2 x, x  0

 x , x  0
2
80. y   
x , x  0
2

y -ის გრაფიკის აგებს y-ის და y-ის გამოყენებით
სავარჯიშოებში 81-84 მოცემულია y  f ( x) ფუნქციის პირველი და მეორე წარმოებულების გრაფიკები.

გამოხაზეთ მოცემული გრაფიკები და იმავე საკოორდინატო სისტემაში ააგეთ f -ის გრაფიკი
(მაქსიმალური სიზუსტით), თუ ცნობილია, რომ იგი გადის სავარჯიშოებში მითითებულ P
წერტილზე.
482
რაციონალურ ფუნქციათა გრაფიკების აგება.
სავარჯიშოებში 85-102 ააგეთ მოცემული რაციონალური ფუნქციების გრაფიკები.
2 x2  x  1 x 2  49
85. y  86. y 
x2  1 x 2  5 x  14
x4  1 x2  4
87. y  88. y 
x2 2x
1 x2
89. y  90. y 
x2  1 x2  1
x2  2 x2  4
91. y  92. y 
x2  1 x2  2
x2 x2  4
93. y  94. y  
x 1 x 1
x2  x  1 x2  x  1
95. y  96. y  
x 1 x 1
x3  3 x 2  3 x  1 x3  x  2
97. y  98. y 
x2  x  2 x  x2
x x 1
99. y  2 100. y  2
x 1 x ( x  2)
8 4x
101. y  () 102. y  ( n)
x 4
2
x 4
2
103. ნახაზზე მოცემულია ორჯერ წარმოებადი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკის ნაწილი. დაადგინეთ,
მითითებულ ხუთ წერტილში დადებითია, უარყოფითია თუ ნულის ტოლია y  და y  .
483
104. დახაზეთ გლუვი ბმული y  f ( x) წირი, თუ ცნობილია, რომ:
f (2)  8, f (2)  f (2)  0,
f (0)  4, f ( x)  0 თუ | x | 2,
f (2)  0, f ( x)  0 თუ x  0,
f ( x)  0 თუ | x | 2, f ( x)  0 თუ x  0.
105. ააგეთ ორჯერ წარმოებადი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი, რომელსაც აქვს ქვემოთ ცხრილში
მოცემული თვისებები, სადაც შესაძლებელია მიუთითეთ ამ გრაფიკის წერტილების
კოორდინატები.
x y წარმოებულები
x2 y   0, y  0
2 1 y   0, y  0
2 x4 y   0, y  0
4 4 y   0, y  0
4 x6 y   0, y  0
6 7 y   0, y  0
x6 y   0, y  0
106. ააგეთ ორჯერ წარმოებადი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი, თუ ცნობილია, რომ იგი გადის (2, 2),
(1, 1), (0,0), (1, 1) (2, 2) წერტილებზე, ხოლო y  -ის და y  -ის ნიშნები განაწილებულია ქვემოთ
მოცემული წესით:
   
y :
2 0 2
  
y  :
1 1
წრფის გასწვრივ მოძრაობა. სავარჯიშოებში 107 და 108 მოცემულია საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ
ზემოთ და ქვემოთ მოძრავი სხეულის მდებარეობის გამომსახველი s  f (t ) ფუნქციის გრაფიკი.
აღნიშნული გრაფიკების მიხედვით: ა) როდის მოძრაობს სხეული კოორდინატთა სათავიდან?
კოორდინატთა სათავისკენ? ბ) დროის დაახლოვებით რა მომენტებშია სხეულის სიჩქარე ნულის
ტოლი? გ) როდის არის აჩქარება ნულის ტოლი? დ) როდის არის აჩქარება დადებითი და როდის
უარყოფითი?
484
109. ზღვრული ხარჯი. ნახაზზე მოცემულია x პროდუქციის დამზადებისათვის საჭირო c  f ( x)
ხარჯის ფუნქციის გრაფიკი. დაადგინეთ x -ის დაახლოებით რა მნიშვნელობისათვის იცვლება
კლებადიდან ზრდადით ზღვრული ხარჯის ფუნქცია.
110. ქვემოთ მოცემულ ნახაზზე მოცემულია ვიჯეტების კორპორაციის შემოსავალი ბოლო 12 წლის
განმავლობაში. დაადგინეთ ზღვრული შემოსავლის ზრდადობისა და კლებადობის ინტერვალები
(დაახლოებით).
111. ვთქვათ y  f ( x) ფუნქციის წარმოებული არის

y  ( x  1)2 ( x  2).
485
დაადგინეთ, თუ არსებობს, f -ის ლოკალური მინიმუმის, მაქსიმუმის და გადაღუნვის
წერტილები. (მითითება: ააგეთ y  -ის ნიშნების განაწილება).
112. ვთქვათ, y  f ( x) ფუნქციის წარმოებული არის
y  ( x  1)2 ( x  2)( x  4) .
იპოვეთ f -ის ლოკალური მინიმუმის, მაქსიმუმის და გადაღუნვის წერტილები (თუ არსებობს
ასეთები).
113. დახაზეთ y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი თუ ცნობილია, რომ f (1)  0 , f ( x)  1 x და x  0 .
შესაძლებელია, თუ არა რაიმე დასკვნის გაკეთება აღნიშნული გრაფიკის ჩაზნექილობის შესახებ?
114. შეიძლება თუ არა რაიმე დასკვნის გაკეთება ისეთი y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკის შესახებ,
რომელსაც აქვს უწყვეტი მეორე რიგის წარმოებული, რომელიც არ ხდება ნულის ტოლი.
115. ვთქვათ b, c და d მუდმივებია. დაადგინეთ, b -ს რა მნიშვნელობისთვის არის x  1 წერტილი
y  x2  bx2  cx  d ფუნქციის გრაფიკის გადაღუნვის წერტილი.
116. პარაბოლები
ა. იპოვეთ y  ax2  bx  c პარაბოლას წვეროს კოორდინატები, a  0.
ბ. როდის არის პარაბოლა ჩაზნექილი ზემოთ? როდის ქვემოთ? პასუხი დაასაბუთეთ.
117. კვადრატული წირები. რა შეგიძლიათ თქვათ y  ax2  bx  c წირის გადაღუნვის ( a  0 )
გადაღუნვის წერტილების შესახებ? პასუხი დაასაბუთეთ.
118. კუბური წირები. რა შეგიძლიათ თქვათ y  ax3  bx2  cx  d კუბური წირის ( a  0 ) გადაღუნვის
წერტილების შესახებ? პასუხი.
119. ვთქვათ y  f ( x) ფუნქციის მეორე წარმოებული არის:
y  ( x  1)( x  2)
დაადგინეთ x -ის რა მნიშვნელობებისათვის აქვს f -ის გრაფიკს გადაღუნვის წერტილები.
120. ვთქვათ y  f ( x) ფუნქციის მეორე წარმოებული არის:
y  x2 ( x  2)3 ( x  3.)
დაადგინეთ x -ის მნიშვნელობებისათვის აქვს f -ის გრაფიკს გადაღუნვის წერტილები.
121. დაადგინეთ a , b და c მუდმივების ის მნიშვნელობები, რომელთათვისაც y  ax3  bx2  cx
ფუნქციას ლოკალური მაქსიმუმი აქვს x3 წერტილში, ლოკალური მინიმუმი x  1
წერტილში, ხოლო გადაღუნვის წერტილია (1, 11).
122. იპოვეთ a , b და c მუდმივების ის მნიშვნელობები, რომელთათვისაც y  ( x2  a) (bx  c)
ფუნქციას ლოკალური მინიმუმი აქვს x  3 , ხოლო ლოკალური მაქსიმუმი (1, 2) წერტილში.
სავარჯიშოებში 123-126 იპოვეთ მოცემული ფუნქციების გრაფიკების გადაღუნვის წერტილები,
ლოკალური მაქსიმუმის და ლოკალური მინიმუმის წერტილების კოორდინატები. დახაზეთ გრაფიკის
საკმარისად დიდი ნაწილი, რომელზეც ნაჩვენები იქნება ყველა ეს წერტილი. იმავე ნახაზზე ააგეთ
მითითებული ფუნქციის პირველი და მეორე წარმოებულების გრაფიკები. იპოვეთ ზემოთ აღნიშნული
486
ფუნქციების გრაფიკების x ღერძთან გადაკვეთის წერტილები. დაადგინეთ როგორ არის
დაკავშირებული ერთმანეთთან ფუნქციისა და მისი წარმოებულები.
123. y  x5  5x 4  240 124. y  x3  12 x 2
4 5 x 4 x3
125. y  x  16 x 2  25 126. y    4 x 2  12 x  20
5 4 3
127. ააგეთ f ( x)  2 x4  4 x2  1 ფუნქციისა და მისი პირველი და მეორე წარმოებულის გრაფიკები.
დაადგინეთ რა კავშირშია f -ის ყოფაქცევასა და f  -ის და f  -ის ნიშნებს შორის.
128. ააგეთ f ( x)  x cos x ფუნქციისა და მისი მეორე წარმოებულის გრაფიკები 0  x  2 ჩაკეტილ
ინტერვალზე ერთი და იგივე საკოორდინატო სისტემაში. დაადგინეთ რა კავშირი არსებობს f -
ის ყოფაქცევასა და f  -ის ნიშანს შორის.
487
განუზღვრელობები და ლოპიტალის წესი
4.5
იოჰან ბერნულიმ აღმოაჩინა წარმოებულის გამოყენების წესი, რომლის საშუალებით შესაძლებელი
გახდა ისეთი ფარდობათა ზღვრის გამოთვლა, რომელთა მრიცხველიც და მნიშვნელიც მიისწრაფის
ნულისაკენ ან მიისწრაფის +-კენ. ეს წესი ლოპიტალის წესის სახელით არის ცნობილი. ლოპიტალი
იყო ფრანგი თავადი, მან პირველმა გამოაქვეყნა შესავალი დიფერენციალურ კალკულუსში ნაბეჭდი
სახით, სადაც პირველად დაიბეჭდა აღნიშნული წესი. იმ ზღვრების გამოთვლისათვის, რომლებშიც
მონაწილეობს ტრანსცენდენტული ფუნქციები ხშირად არის საჭირო ლოპიტალის წესის გამოყენება.
0/0 სახის განუზღვრელობა
თუ გვაინტერესებს როგორია
x  sin x
F ( x) 
x3
ფუნქციის ყოფაქცევა x  0 წერტილთან ახლოს უნდა გამოვთვალოთ F ( x) -ის ზღვარი, როდესაც
x  0 . ამ შემთხვევაში არ შეიძლება შეფარდების ზღვრის გამოსათვლელი წესის (თეორემა 1, თავი 2)
გამოიყენება ვინაიდან მნიშვნელის ზღვარი ნულის ტოლია. მეტიც, ჩანს, რომ, მნიშვნელსა და
მრიცხველის, ორივე ზღვარი ნულის ტოლია, ხოლო 0/0 არ არის განსაზღვრული. ასეთი ტიპის ზღვარი
შესაძლოა არსებობდეს ან არ არსებობდეს, საზოგადოდ, მაგრამ F ( x) -ის ზღვარი არსებობს, როგორც
დავინახავთ ქვემოთ სავარჯიშო 1 დ-ში ლოპიტალის წესის გამოყენებით.
თუ f ( x) და g ( x) უწყვეტი ფუნქციები ისეთებია, რომ ორივეს ზღვარი ნულის ტოლია x  a
წერტილში, მაშინ ზღვარი
f ( x)
lim
x a g ( x)
მხოლოდ x  a ჩასმით მიიღება 0/0 ტიპის გამოსახულება, რომელიც არ არის განსაზღვრული. 0/0
აღნიშვნას ვიყენებთ გამოსახულებისთვის, რომელიც ცნობილია როგორც განუსაზღვრელი ფორმა.
ასევე ხშირად გვხვდება გამოსახულებები, რომლებიც   ,  0 ,   , 00 და 1 ტიპისაა, მათაც
განუსაზღვრელი ფორმები ეწოდება. ხანდახან, მაგრამ არა ყოველთვის, ზღვრები, რომლებსაც
მივყავართ განუზღვრელ ფორმებამდე შეიძლება იქნას გამოთვლილი გარკვეული ალგებრული
გარდაქმნების გამოყენებით. ასეთი ტიპის გამოთვლები ჩატარებული იქნა მეორე თავში. პარაგრაფში
2.4 საკმარისად დიდი ადგილი დაეთმო lim x0 (sin x) x ზღვრის გამოთვლას. წინა პარაგრაფებში
წარმატებით ვითვლიდით წარმოებულებს
f ( x)  f (a )
f (a )  lim ,
x a xa
ზღვრებს, სადაც x  a ჩასმით წარმოიშვება 0/0 სახის განუზღვრელობა.
ლოპიტალის წესი საშუალებას გვაძლევს გამოვიყენოთ წარმოებულის გამოთვლის გამოცდილება
და გამოვთვალოთ ზღვრები, რომლებსაც სხვა გზით მივყავართ განუზღვრელ ფორმებამდე.
თეორემა 6 – ლოპიტალის წესი. ვთქვათ f (a)  g (a)  0 , f და g არის წარმოებული რაღაც ღია I
ინტერვალზე, რომელიც შეიცავს a -ს, ამასთანავე I ინტერვალის ნებისმიერი x  a წერტილისათვის
488
f ( x )
g ( x)  0 , მაშინ თუ არსებობს lim ადგილი აქვს ტოლობას:
xa g ( x )
f ( x) f ( x)
lim  lim ,
x a g ( x) x a g ( x)
თეორემა 6-ის დამტკიცებას მოვიყვანთ ამ პარაგრაფის ბოლოს.
გაფრთხილება მაგალითი 1 ქვემოთ მოყვანილია 0/0 სახის განუზღვრელი ფორმები,

ლოპიტალის წესის f g ამიტომ ვიყენებთ ლოპიტალის წესს. ზოგ შემთხვევაში საჭიროა
გამოყენებით f -ის წარმოე- ლოპიტალის წესის რამდენჯერმე გამოყენება.
ბული შეაფარდეთ g -ს წარ- 3 x  sin x 3  cos x 3  cos x
მოებულთან. ლოპიტალის ა. lim  lim  2
x 0 x x  0 1 1 x 0
წესის f g გამოყენებისას
1
საჭიროა f  g  წარმოებუ-
1  x 1 2 1 x 1
ლების შეფარდების გამოთვ- ბ. lim  lim 
x 0 x x 0 2 2
ლა და არა ( f g ) შეფარ-
დების წარმოებულისა. 1  x 1  x 2 0
გ. lim ;
x 0 x2 0
(1 2)(1  x) 1 2  1 2 0
 lim კვლავ ; კვლავ ვიყენებთ ლოპიტალის წესს
x 0 2x 0
(1 4)(1  x) 3 2 1 0
 lim  not lim
x 0 2 8 0
x  sin x 0
დ. lim
x 0 x3 0
1  cos x 0
 lim 2
კვლავ
x 03x 0
sin x 0
 lim კვლავ
x 0 6 x 0
cos x 1 0
 lim  not l
x 0 6 6 0
ლოპიტალის წესის გამოყენება.

ლოპიტალის წესის გამოყენებით
f ( x)
lim
x a g ( x)
ზღვრის საპოვნელად გავაგრძელეთ f -ის და g -ს გაწარმოება მანა, სანამ მიიღება 0/0 სახის
განუზღვრელობა x  a -თვის გაწარმოება უნდა შეწყდეს მაშინ აღნიშნული წარმოებულებიდან ერთი
მაინც არ იქნება ნულის ტოლი x  a -თვის. ლოპიტალის წესი არ უნდა გამოიყენოთ, მაშინ როდესაც
მრიცხველის ან მნიშვნელის ზღვარი სასრულია და არ უდრის ნულს.
მაგალითი 2. იყავით ყურადღებით ლოპიტალის წესის გამოყენების დროს.

1  cos x 0
lim
x 0 xx 2 0
sin x 0 0
 lim   0. Not ; limit
x 0 1  2 x 1 0
489
ამ მაგალითში, რომ გაგვეგრძელებინა ლოპიტალის წესის გამოყენება მივიღებდით შემდეგს:
cos x 1
 , lim
2 2 x 0
რაც არ არის საწყისი მაგალითის პასუხი ლოპიტალის წესი უნდა იქნას გამოყენებული მხოლოდ
განუზღვრელი ფორმებისადმი, ხოლო 0/1 არ წარმოადგენს განუზღვრელ ფორმას.
ლოპიტალის წესი შეიძლება იქნას გამოყენებული ცალმხრივი ზღვრების გამოთვლისთვისაც.
მაგალითი 3 . ქვემოთ მოყვანილ მაგალითში ცალმხრივი ზღვრები განსხვავებულია

sin x 0 sin x 0
ა. lim 2
ბ. lim 2
x 0 x 0 x 0 x 0
cos x cos x
 lim  Positive x  0  lim   Positive x  0
x 0 2x x 0 2x
შევნიშნოთ, რომ  და + არის

ერთიდაიგივე რამ.
განუზღვრელი ფორმები /, 0,   

ზოგჯერ თუ ვეცდებით, რომ x  a ჩასმით გამოვთვალოთ ზღვარი, როდესაც x  a , მივიღებთ   ,
 0 ან   სახის განუზღვრელობას და არა 0/0 სახისას. ჯერ განვიხილოთ   ფორმა.
შეიძლება დამტკიცდეს, რომ ლოპიტალის წესი გამოყენებადია   ფორმისთვისაც, ისევე,
f ( x )
როგორც 0/0 ფორმისათვის. თუ f ( x)   და , როდესაც x  a და არსებობს lim , მაშინ
xa g ( x )
f ( x) f ( x)
lim  lim
x a g ( x) x a g ( x)
შევნიშნოთ, რომ x  a გამოსახულებაში a შეიძლება იყოს როგორც სასრული, ასევე უსასრულო.
მეტივ ზემოთ მოყვანილ ტოლობაში x  a შეიძლება იქნას ჩანაცვლებული ცალმხრივი x  a  ან
x  a  ზღვრით.
მაგალითი 4. იპოვეთ   ფორმების ზღვრები.

sec x ln x ex
ა. lim ბ. lim გ. lim .
x  2 1  tan x x  2 x x  x2
ა. როგორც მრიცხველი, ასევე მნიშვნელი წყვეტილია x   2 წერტილში. ამიტომ გამოვიკვლიოთ
ცალმხრივი ზღვრები ამ წერტილში. ლოპიტალის წესის გამოყენებისათვის შეგვიძლია შევარჩიოთ
ღია I ინტერვალი x   2 ბოლოთი.
sec x 
lim from
x ( 2) 
1  tan x 
sec x tan x

 lim  sin x  1
lim 
sec2 x x ( 2)
x ( 2)
ანალოგიური გამოთვლის შედეგად მიიღება, რომ მარჯვენა ზღვარიც, რომელიც წარმოადგენს

() () ფორმას, არის 1-ის ტოლი. ამიტომ არსებობს ზღვარი და იგი 1-ის ტოლია.
490
ln x 1x 1 1x x 1
ბ. lim  lim  lim 0  
x  2 x x  1 x x  x 1 x x x
ex ex ex
გ. lim  lim  lim 
x  x2 x  2 x x  2

შემდეგ ჩვენ განვიხილავთ  0 და   ფორმებს. ზოგჯერ ეს ფორმები გარკვეული
ალგებრული გარდაქმნების შედეგად შეიძლება დაყვანილი იქნას 0/0 ან   ფორმებზე. კიდევ
ერთხელ შეგახსენებთ, რომ  0 და   აქ არ განიხილება რიცხვებად, ისინი მხოლოდ გამოხატავს
ფუნქციის ყოფაქცევას შესაბამისი ზღვრების განხილვისას. ქვემოთ მოყვანილია მაგალითები,
რომლებიც გვიჩვენებენ თუ როგორ შეიძლება იმუშავოთ აღნიშნულ ფორმებთან.
მაგალითი 5. იპოვეთ  0 ფორმების ზღვრები

 1
ა. lim  x sin  ბ. lim x ln x
x   x x 0
 1 1  sin h
ა. lim  x sin   lim  sin h   lim 1 0-ის h  1 x .
x   x  h 0  h  x 0 h
ln x
ბ. lim x ln x  lim 0-ის გადაყვანა /ფორმაში
x 0 x 0 1 x
1x
 lim Hopitals
x 0 1 2 x3 2

 lim 2 x  0 .
x 0


მაგალითი 6. იპოვეთ   ფორმის ზღვარი
 1 1
lim   .
x  0  sin x x
ამოხსნა. თუ x  0 , მაშინ x  0 და
1 1
    .
sin x x
ანალოგიურად, თუ x  0 , მაშინ x  0 და
1 1
    ()    .
sin x x
ეს ფორმები არ გვიჩვენებს იმას თუ რა ხდება ზღვარში. ზღვრის საპოვნელად პირველ რიგში
მოცემული შეფარდებების სხვაობა ჩავწეროთ ერთი შეფარსების სახით.
1 1 x  sin x
  Comm x sinx
sin x x x sin x
ახლა გამოვიყენოთ ლოპიტალის წესი
 1 1 x  sin x 0
lim    lim
x 0 sin x x  x 0 x sin x 0
491
1  cos x 0
 lim Sill
x 0 sin x  x cos x 0
sin x 0
 lim   0.
x 0 2 cos x  x sin x 2

განუზღვრელი ხარისხები
იმ ზღვრების გამოსათვლელად, რომლებსაც მივყავართ 1 , 00 და 0 ტიპის განუზღვრელობამდე,
ზოგჯერ უმჯობესია სათანადო ფუნქციების ლოგარითმების გამოყენება. კერძოდ, ლოპიტალის წესის
გამოყენებით ჯერ დავითვლით აღნიშნული ლოგარითმის ზღვარს, ხოლო თვითონ ფუნქციის ზღვარი
იქნება სათანადო ფუძე ხარისხად ლოგარითმის ზღვარი. აღნიშნული პროცედურა მართებულია
ექსპონენციალური ფუნქციის უწყვეტობისა და პარაგრაფი 2.5-ის თეორემა 10-ის გამო.
თუ lim xa ln( x)  L , მაშინ
lim f ( x)  lim eln f ( x )  e L .
x a x a
შევნიშნოთ, რომ a შეიძლება იყოს როგორც სასრული, ასევე უსასრულო.

აქვე აღვნიშნოთ, რომ მოყვანილი f ( x) -ის ზღვრის გამოსათვლელი ფორმულა მართებულია
ცალმხრივი ზღვრების გამოსათვლელადაც.
მაგალითი 7. ლოპიტალის წესის გამოყენებით აჩვენეთ, რომ limx0 ln(1  x)1 x  e.
ამოხსნა. ამ ზღვარს მივყავართ 1 სახის განუზღვრელობამდე. მივიჩნიოთ, რომ f ( x)  (1  x)1 x და

გამოვთვალოთ limx0 ln( x) . ვინაიდან
1
ln f ( x)  ln(1  x)1 x  ln(1  x),
x
ამიტომ, ლოპიტალის წესის გამოყენებით გვექნება
ln(1  x) 0
lim ln f ( x)  lim
x 0 x 0 x 0
1
 lim 1  x   1.
1
x 0 1 1
ე.ი. lim (1  x)1 x  lim f ( x)  lim eln f ( x)  e1  e.
x 0 x 0 x 0
მაგალითი 8. იპოვეთ lim x x1 x .

ამოხსნა. ამ ზღვარს მივყავართ 0 სახის განუზღვრელობამდე. მივიჩნიოთ, რომ f ( x)  x1 x და
ვიპოვოთ lim x ln f ( x) . ვინაიდან
ln x
ln f ( x)  ln x1 x 
x
ამიტომ
ln x 
lim ln f ( x)  lim
x  x  x 
1/ x 0
 lim   0.
x  1 1
492
ე.ი. lim x1 x  lim f (x )  lim eln f ( x )  e0  1.
x  x  x 

ლოპიტალის წესის დამტკიცება

ლოპიტალის წესის დამტკიცება ეფუძნება კოშის თეორემას საშუალო მნიშვნელობის შესახებ,
რომელიც წარმოადგენს საშუალო მნიშვნელობის თეორემის განზოგადებას, რომელშიც ერთი
ფუნქციის მაგივრად მონაწილეობს ორი ფუნქცია. ჯერ დავამტკიცებთ კოშის თეორემას თეორემას,
ხოლო შემდეგ ვაჩვენებთ, თუ როგორ მივყავართ მას ლოპიტალის წესამდე.
თეორემა7 - კოშის თეორემა საშუალო მნიშვნელობის შესახებ. ვთქვათ, f და g ფუნქციები უწყვეტია
[a, b] -ზე და წარმოებადია (a, b) -ზე, ასევე g ( x)  0 ნებისმიერი x (a, b) წერტილისათვის, მაშინ
არსებობს ისეთი c (a, b) რიცხვი, რომ
f (c) f (b)  f (a)
 .
g (c) g (b)  g (a )
დამტკიცება. ქვემოთ ორჯერ გამოვიყენებთ პარაგრაფ 4.2-ში მოყვანილ საშუალო მნიშვნელობის

თეორემას. პირველად მას გამოვიყენებთ იმის საჩვენებლად, რომ g (a)  g (b) . მართლაც, თუ
დავუშვებთ, რომ g (b)  g (a) , მაშინ, საშუალო მნიშვნელობის თეორემის თანახმად გვექნება:
g (b)  g (a)
g (c)   0.
ba
რომელიღაც c (a, b) რიცხვისათვის, რაც ცხადია ეწინააღმდეგება იმას, რომ g ( x)  0 ნებისმიერი x
(a, b) რიცხვისათვის.
მეორეჯერ საშუალო მნიშვნელობის თეორემას გამოვიყენებთ
f (b)  f (a)
F ( x)  f ( x)  f (a )  [ g ( x)  g (a)].
g (b)  g (a)
ფუნქციისადმი. F ფუნქცია უწყვეტია და წარმოებადია იქ, სადაც უწყვეტია და წარმოებადია f და g
ფუნქციები, ამასთანავე F ( b) F (a) . ამიტომ,
0 საშუალო მნიშვნელობის თეორემის ძალით,
არსებობს ისეთი c (a, b) რიცხვი, რომ F (c)  0 , რაც ცხადია ზემოთ მოყვანილი F -ის
განსაზღვრელი ფორმულის მიხედვით ნიშნავს, რომ
f (b)  f (a)
F (c)  f (c)  [ g (c)]  0
g (b)  g (a)
ე.ი.
f (c) f (b)  f (a)
 .
g (c) g (b)  g (a )

შევნიშნოთ, რომ პარაგრაფ 4.2-ში მოყვანილი საშუალო მნიშვნელობის თეორემა არის თეორემა
7. იმ შემთხვევისათვის, როდესაც g ( x)  x .
კოშის თეორემას აქვს შემდეგი გეომეტრიული ინტერპრეტაცია, განვიხილოთ ბრტყელი C წირი,
რომლის ნებისმიერი წერტილის კოორდინატები მოიცემა ( g (t ), f (t )) სახით, სადაც t  [a, b] . მაშინ,
კოშის თეორემის თანახმად და იმის თანახმად, რომ C წირისადმი მის ნებისმიერ A წერტილში
გავლებული მხების დახრილობა f (t ) g (t ) , სადაც g (t ) და f (t ) არის B წერტილის x და y
493
კოორდინატები შესაბამისად (ეს ნაჩვენები იქნება მეთერთმეტე თავში), გვექნება, რომ C წირზე
არსებობს ისეთი P წერტილი, რომ P წერტილში C წირისადმი გავლებული მხები პარალელურია
A  ( g (a), f (a)) და B  ( g (b), f (b)) წერტილზე გამავალი წრფისა, რომლის დახრილობა არის:
f (b)  f (a)
.
g (b)  g (a)
აღნიშნული გეომეტრიული ინტერპრეტაცია წარმოდგენილია 4.34 ნახაზზე. შევნიშნოთ, რომ როგორც
ეს ნახაზიდანაც ჩანს C წირს შესაძლოა გააჩნდეს ერთზე მეტი ისეთი წერტილი, რომელშიც
გავლებული მხები პარალელური იქნება A და B წერტილებზე გამავალი წრფისა.
ნახ. 4.34. P C P A( g (a), f (a) B( g (b), f (b)
ლოპიტალის წესის დამტკიცება. ლოპიტალის წესის მართებულობას ჯერ ვაჩვენებთ x  a

შემთხვევისათვის. ანალოგიურად შეიძლება მართებულობის ჩვენება x  a  შემთხვევისათვისაც.
ცხადია, რომ აღნიშნული ორი შემთხვევის შერწყმით მივიღებთ ლოპიტალის წესის მართებულობას
x  a შემთხვევისთვისაც.
დავუშვათ x მდებარეობს a -ს მარჯვნივ, მაშინ g ( x)  0 და შეგვიძლია გამოვიყენოთ კოშის
თეორემა საშუალო მნიშვნელობის შესახებ [ a , x ] ჩაკეტილ ინტერვალზე. ე.ი. არსებობს ისეთი c( a ,
x ) რიცხვი, რომ
f (c) f (b)  f (a)
 .
g (c) g (b)  g (a )
მაგრამ პირობის თანახმად f (a)  g (a)  0 , ე.ი.
f (c) f ( x)
 .
g (c) g ( x)
ვინაიდან c( a , x ), ამიტომ x -ის a -კენ მისწრაფება იწვევს c -ს მისწრაფებას a -კენ, ამიტომ გვექნება
f ( x) f (c) f ( x)
lim  lim  lim ,
x  a g ( x) c  a g (c) x  a g ( x)
რაც წარმოადგენს ლოპიტალის წესის დამტკიცებას x  a შემთხვევისათვის. ანალოგიურად


მტკიცდება ლოპიტალის წესის xa შემთხვევისათვის. აღნიშნულ შემთხვევაში უნდა იქნას
განხილული [ x, a] ჩაკეტილი ინტერვალი, სადაც x  a და ამ ინტერვალზე უნდა იქნას გამოყენებული
კოშის თეორემა საშუალო მნიშვნელობის შესახებ.

494
ზღვრის პოვნა ორი გზით
სავარჯიშოებში 1-6 გამოთვალეთ ზღვარი ლოპიტალის წესის გამოყენებით. შემდეგ გამოთვალეთ
იგივე ზღვრები მეორე თავში მოცემული მეთოდით.
x2 sin 5 x 5 x 2  3x
1. lim 2. lim 3. lim
x 2 x2  4 x 0 x x  7 x2  1
x3  1 1  cos x 2 x 2  3x
x 1 4 x3  x 3 x 0 x2 x  x3  x  1
ლოპიტალის წესის გამოყენება
სავარჯიშოებში 7-50 ზღვრების საპოვნელად გამოიყენეთ ლოპიტალის წესი
x2 x 2  25 t 3  4t  15
x 2 x 4
2 x 5 x  5 t 3 t 2  t  12
3t 3  3 5 x3  2 x x  8x2
10. lim 11. lim 12. lim
t 1 4t  t  3
3 x  7 x3  3 x  12 x 2  5x
2
sin t sin 5t 8x2
13. lim 14. lim 15. lim
t 0 t t 0 2t x 0 cos x  1
sin x  x 2   3  
16. lim 17. lim 18. lim
x 0 x 3   2 cos(2   )   3 sin(  ( 3))
1  sin  x 1 x2
19. lim 20. lim 21. lim
  2 1  cos 2 x 1 ln x  sin  x x 0 ln(sec x)
ln(csc x ) t (1  cos t ) t sin t

22. lim 23. lim 24. lim
x  2 ( x  ( 2)) 2 t 0 t  sin t t 0 1  cos t
    3sin   1
25. lim  x  2  sec x 26. lim   x  tan x 27. lim
x  ( 2)    x  ( 2)   2   0 
(1 2)  1 x2 x 3x  1
28. lim 29. lim 30. lim
 0  x 0 2x 1 x 0 2x 1
ln( x  1) log 2 x ln( x 2  2 x)
31. lim 32. lim 33. lim
x  log 2 x x  log 3 ( x  3) x 0 ln x
ln(e x  1) 5 y  25  5 ay  a 2  a
34. lim 35. lim 36. lim , a0
x 0 ln x y 0 y y 0 y
(ln x)2
37. lim (ln 2 x  ln( x  1)) 38. lim (ln x  ln sin x) 39. lim
x  x 0 x 0 ln(sin x)
 3x  1 1   1 1 
40. lim   41. lim   42. lim (csc x  cot x  cos x)
x 0  x sin x  
x 1  x  1 ln x  x 0
cos   1 e  (1  h)
h
et  t 2
43. lim  44. lim 45. lim
 0 e    1 h 0 h2 t  et  t
x  sin x (e x  1) 2
46. lim x 2 e x 47. lim 48. lim
x  x  0 x tan x x 0 x sin x
495
  sin  cos  sin 3x  3x  x 2
49. lim 50. lim
 0 tan    x 0 sin x sin 2 x
განუზღვრელი ხარისხები და ნამრავლები

სავარჯიშოებში 51-66 იპოვეთ ზღვრები
51. lim x1 (1 x) 52. lim x1 ( x 1) 53. lim (ln x)1 x
x 1 x 1 x 
1 ( x e) 1 ln x
54. lim (ln x) 55. lim x 56. lim x1 ln x
x e x 0 x 
57. lim (1  2 x) 1 (2ln x )

58. lim(e  x) x 1x
59. lim x x
x  x 0 x 0
1x
 1
x
 x2
x
 x2  1 
60. lim 1   61. lim   62. lim  
x 0  x x   x  1  x   x  2 
 
 
63. lim x 2 ln x 64. lim x(ln x) 2 65. lim x tan   x 
x 0 x 0 x 0  2 
66. lim sin x  ln x
x 0
თეორია და გამოყენებები
სავარჯიშოებში 67-74 ლოპიტალის წესის გამოყენებით ვერ გამოთვლით ზღვრებს, ამიტომ ეს ზღვრები
გამოთვალეთ სხვა გზით
9x 1 x sec x
67. lim 68. lim 69. lim
x  x 1 x0 sin x x ( 2) 
tan x
cot x 2 3
x x
2x  4x
70. lim 71. lim 72. lim
x 0 csc x x 3x  4 x x 5x  2 x
2
ex x
73. lim x
74. lim 1 x
x 1 xe x 0 e
75. რომელია სწორი და რომელი არასწორი? პასუხი დაასაბუთეთ.
x3 1 1 x 3 0
ა. lim  lim  ბ. lim  0
x 3
x 3 2
x 3
x 3 2x 6 x 3 2
6
76. რომელია სწორი და რომელი არასწორი? პასუხი დაასაბუთეთ.
x2  2 x 2x  2 2 2
ა. lim  lim  lim  1
x 0 x 2  sin x x 0 2 x  cos x x0 2  sin x 2  0
x2  2 x
2x  2 2
ბ. lim  lim  2
x 2  sin x x 0 2 x  cos x 0  1
x 0
77. აქ მოყვანილი გამოთვლებიდან მხოლოდ ერთია უშეცდომო. დაადგინეთ რომელია იგი. პასუხი
ა. lim x ln x  0  ()  0
x 0
ბ. lim x ln x  0  ()  
x 0
ln x 
გ. lim x ln x  lim   1
x 0 x 0 (1 x) 
496
ln x (1 x)
დ. lim x ln x  lim  lim  lim (  x)  0
x 0 x 0 (1 x) x 0 (1 x 2 ) x 0
78. იპოვეთ ყველა c რიცხვი, რომელიც აკმაყოფილებს კოშის თეორემას საშუალო მნიშვნელობის
შესახებ მოცემული ფუნციებისათვის მოცემულ ინტერვალზე
ა. f ( x)  x, g ( x)  x2 , (a, b)  (2,0)
ბ. f ( x)  x, g ( x)  x 2 , ( a , b )
გ. f ( x)  x3 3  4 x, g ( x)  x2 , (a, b)  (0,3)
79. უწყვეტი გაგრძელება. იპოვეთ c რიცხვი, რომლისთვისაც ფუნქცია
 9 x  3sin 3x
 , x0
f ( x)   5 x3
c, x0

უწყვეტია x  0 წერტილში.
80. დაადგინეთ a და b რიცხვები, რომელთათვისაც სრულდება ტოლობა:
 tan 2 x a sin bx 
lim   2  0?
x 0  x3 x x 
T 81.    ფორმა
ა. შეაფასეთ

lim x  x 2  x
x 

სიდიდე f ( x)  x  x 2  x ფუნქციის გრაფიკის საკმარისად დიდ ინტერვალზე აგებით.
ბ. დაადასტურეთ თქვენი შეფასება აღნიშნული ზღვრის ლოპიტალის წესით პოვნის საშუალებით.
ამ გზაზე პირველ ნაბიჯად f ( x) გაამრავლეთ ( x  x 2  x ) ( x  x 2  x ) ფარდობაზე და

გაამარტივეთ ამ გამრავლების ახალი მრიცხველი.
82. იპოვეთ lim
x 
 x2  1  x . 
T 83. 0/0 ფორმა. შეაფასეთ
2 x 2  (3x  1) x  2
lim
x 1 x 1
სათანადო გრაფიკის აგების საშუალებით. შემდეგ დაადასტურეთ თქვენი შეფასება ლოპიტალის
წესის საშუალებით.
84. ამ სავარჯიშოს მიზანია
x
 1 
lim  1  2 
x   x 
და
x
 1 
lim 1  2   e.
x   x 
ზღვრებს შორის სხვაობის გამოკვლევა.
ა. ლოპიტალის წესის გამოყენებით აჩვენეთ, რომ
x
 1 
lim 1  2   e.
x   x 
T
497
ბ. ააგეთ
x x
 1   1
f ( x)  1  2  g ( x)  1  
 x   x
ფუნქციის გრაფიკები ერთიდაიგივე კოორდინატთა სისტემაში x  0 -თვის. შეადარეთ f -ის და
g -ს ყოფაქცევა ერთმანეთს. შეაფასეთ lim x f ( x) .
გ. დაადასტურეთ თქვენი შეფასება lim x f ( x) ზღვრის ლოპიტალის წესით გამოთვლით.
85. აჩვენეთ
k
 r
lim 1    e r .
k   k
86. მოცემულია, რომ x  0 , იპოვეთ ქვემოთ მოცემული ფუნქციების მაქსიმალური მნიშვნელობები,
თუ ასეთი არსებობს:
ა. x1 x
2
ბ. x1 x
n
გ. x1 x (სადაც n მთელი, დადებითი რიცხვია);
დ. აჩვენეთ, რომ ნებისმიერი მთელი, დადებითი n რიცხვისათვის სრულდება შენდეგი ტოლობა:
n
limx x1 x  1 .
87. გამოიყენეთ ზღვრები ქვემოთ მოცემული ფუნქციების ჰორიზონტალური ასიმპტოტების
საპოვნელად.
1 3x  e2 x
ა. y  x tan   ბ. y 
x 2 x  e3 x
e1 x , x  0
2
88. იპოვეთ f (0) , თყ\უ f ( x)   .

0, x0
T 89. (sinx)x ფუნქციის უწყვეტად გაგრძელება [0, ]-ზე.
ა. ააგეთ f ( x)  (sin x) x ფუნქციის გრაფიკი 0  x   -ზე. რა მნიშვნელობა უნდა მიანიჭოს f -ს
x  0 წერტილში, რომ f იყოს უწყვეტი x  0 წერტილში?
ბ. თქვენს მიერ ა) პუნქტზე გაცემული პასუხის სისწორე შეამოწმეთ ლოპიტალის წესით
lim x0 f ( x) ზღვრის გამოთვლით.
გ. დაუბრუნდით f ( x) -ის გრაფიკს [0,  ] -ზე და იპოვეთ დაახლოებით სად მიიღწევა f ( x) -ის
მაქსიმუმი.
დ. გ) პუნქტში ნაპოვნი პასუხი კიდევ უფრო დააზუსტეთ იმავე პროგრამულ ფანჯარაში f  -ის
გრაფიკის აგებითა და იმ წერტილების დადგენით, სადაც f  -ის გრაფიკი გადაკვეთს x ღერძს.
გამოთვლების გამარტივების მიზნით შეგვიძლია განიხილოთ f  -ის მხოლოდ ის მამრავლი,
რომელიც არ არის მაჩვენებლიანი და უგულებელყოთ ის მამრავლი, რომელიც არის
მაჩვენებლიანი და ააგოთ f  -ის აღნიშნული არამაჩვენებლიანი მამრავლის გრაფიკი, რომელიც
გადაკვეთს x ღერძს განსახილველ [0,  ] შუალედში.
T 90. ფუნქცია (sinx)tanx (სავარჯიშო 89-ის გაგრძელება)
ა. ააგეთ f ( x)  (sin x) tan x ფუნქციის გრაფიკი 7  x  7 ჩაკეტილ ინტერვალზე. როგორ
დაითვლით ღრეჩოებს აგებულ გრაფიკზე? რისი ტოლია ღრეჩოების სიგანე?
498
ბ. ახლა ააგეთ f -ის გრაფიკი 0  x   ჩაკეტილ ინტერვალზე. იმის მიუხედავად, რომ x   2

წერტილში f არ არის განსაზღვრული. აგებულ გრაფიკს „არ აქვს წყვეტა“ x  წერტილში.
2

ახსენით რატომ გამოიყურება აგებული გრაფიკი, როგორც უწყვეტი x  წერტილში. რა
2

მნიშვნელობა აქვს მინიჭებული აგებულ გრაფიკზე f ფუნქციას x  წერტილში? (მითითება:
2
ლოპიტალის წესის გამოყენებით გამოთვალეთ f -ის ცალმხრივი ზღვრები, როდესაც
x  ( 2) და x  ( 2) ).
გ. ბ) განხილული გრაფიკის საშუალებით რაც შეიძლება მეტი სიზუსტით დაადგინეთ max f და
min f და x -ის ის მნიშვნელობები, სადაც max f და min f მიიღწევა.
499
გამოყენებითი ოპტიმიზაცია
4.6
რა განზომილებები უნდა ჰქონდეს ფიქსირებული პერიმეტრის მქონე მართკუთხედს, რომ მისი ფართობი იყოს
მაქსიმალური. რა განზომილებები უნდა ჰქონდეს მოცემული მოცულობის მქონე ცილინდრული ფორმის
ჭურჭელს, რომ მისი ღირებულება იყოს მინიმალური? პროდუქციის რა რაოდენობა უნდა იქმნებოდეს, რომ
წარმოება იყოს მაქსიმალურად მომგებიანი. ყოველი ეს შეკითხვა დაკავშირებულია გარკვეული ფუნქციის
საუკეთესო, ოპტიმალური მნიშვნელობის მოძებნასთან. ამ პარაგრაფში წარმოებულს გამოვიყენებთ ბიზნესის,
მათემატიკის, ფიზიკის და ეკონომიკის სხვადასხვა ოპტიმიზაციის ამოცანების ამოსახსნელად.
ოპტიმიზაციის ამოცანების ამოხსნა.

1. წაიკითხეთ ამოცანა. წაიკითხეთ ამოცანა მანამ, სანამ კარგად გაიგებთ მას. რა არის მოცემული? რა არის
უცნობი სიდიდე, რომლის ოპტიმიზაცია უნდა მოხდეს?
2. დახაზეთ ნახაზი. ნახაზზე მონიშნეთ ნებისმიერი ნაწილი, რომელიც შეიძლება იყოს მნიშვნელოვანი
ამოცანისათვის.
3. შემოიტანეთ ცვლადები. ნახაზზე და ამოცანის პირობაში მოცემული ყველა დამოკიდებულება ჩაწერეთ
განტოლების ან ალგებრული გამოსახულების სახით და მიუთითეთ უცნობი ცვლადები.
4. ჩაწერეთ განტოლება უცნობი ცვლადისათვის. თუ შესაძლებელია, უცნობი ორი ცვლადის შემცველ ორ
განტოლებაში.
5. უცნობის განსაზღვრის არეში გამოიკვლიეთ.
მაგალითი 1. ღია ყუთი უნდა დამზადდეს კალის 12სმ12სმ ზომის ფირფიტისაგან კუთხეებში კონგრუენტული
კვადრატების ჩამოჭრით და შემდეგ სათანადოდ აკეცვით. დაადგინეთ რა სიგრძის უნდა იყოს კუთხეში
ჩამოჭრილი კვადრატრის გვერდი, რომ დამზადებული ყუთის მოცულობა იყოს მაქსიმალური.
ამოხსნა: ამოხსნა დავიწყოთ ნახაზი 4.35-ის გამოყენებით. ამ ნახაზზე არის x სმ. დამზადებული ყუთის
მოცულობა იქნება ამ ცვლადის ( x -ის) ფუნქცია:
V ( x)  x(12  2x)2  144x  48x2  4x3 . V  hlw
(ა) (ბ)
ნახ. 4.35. ++++
500
ვინაიდან კალის ფირფიტის გვერდის ზომა არის 12 სმ, ამიტომ ცხადია, რომ x  6 და V -ს განსაზღვრის
არე არის 0  x  6 ჩაკეტილი ინტერვალი.
V -ს გრაფიკი მოცემულია 4.36 ნახაზზე. როგორც ამ გრაფიკიდან ჩანს V -ს მინიმუმები უნდა ჰქონდეს
x  0 და x  6 წერტილებთან ახლოს, ხოლო მაქსიმუმი უნდა ჰქონდეს x  2 წერტილთან ახლოს. ზუსტი
დასკვნების გასაკეთებლად გამოვთვალოთ V -ს წარმოებული:
dV
 144  96 x  12 x 2  12(12  8 x  x 2 )  12(2  x)(6 x  x) .
dx
ნახ. 4.36. x ++++
წარმოებულის ორი x  2 და x  6 ნულიდან, მხოლოდ x  2 წერტილი არის განსაზღვრის არის შიგნით

და წარმოადგენს კრიტიკულ წერტილს. V -ს მნიშვნელობები ამ კრიტიკულ წერტილსა სდა განსაზღვრის არის
ბოლო წერტილებში არის:
კრიტიკულ წერტილში: V (2)  128
ბოლო წერტილებში: V (0)  0, V (6)  0.
ე.ი. დასამზადებელი ყუთის მაქსიმალური მოცულობა არის 128 სმ3, ამისათვის კუთხიდან ჩამოჭრილი
კვადრატის გვერდის სიგრძე უნდა იყოს 2 სმ.
მაგალითი 2. დავალებული გაქვთ, რომ დაამზადოთ 1 ლიტრი მოცულობისა და წრიული მართი ცილინდრის
ფორმის მქონე ჭურჭელი (ნახ. 4.37). დაადგინეთ რა განზომილებები უნდა ჰქონდეს ამ ჭურჭელს, რომ მის
დასამზადებლად დაიხარჯოს მინიმალური რაოდენობის მასალა.
ნახ. 4.37. h  2r ++
ამოხსნა: ჭურჭლის მოცულობა, როდესაც r -ის და h -ის განზომილებაა სანტიმეტრი, კუბურ სანტიმეტრებში
იქნება:
 r 2 h  1000. 1 ლიტრა = 1000 სმ2
501
ზედაპირის ფართობი იქნება: A  2 r 2  2 rh .
Cirk cyl
დავსვათ შეკითხვა: რას ნიშნავს მინიმალური რაოდენობის მასალა? ამ კითხვაზე საპასუხოდ პირველ
მიახლოებაში უგულებელვყოთ მასალის სისქე და საწარმოო ნარჩენები. დამზადების პროცესში. ამის შემდეგ
დავსვათ საკითხი ისეთი r -ის და h -ის მოძებნისა, რომლებიც უზრუნველყოფენ ზედაპირის ფართობის
მინიმალურობას და თან დააკმაყოფილებენ  r 2 h  1000 ტოლობას.
იმისათვის, რომ ზედაპირის ფართობი გამოვსახოთ როგორც ერთი ცვლადის ფუნქცია ერთ-ერთი
ცვლადი გამოვსახოთ მეორეთი  r 2 h  1000 განტოლებიდან და ჩავსვათ ზედაპირის ფართობის გამოსათვლელ
ფორმულაში. უმჯობესია, რომ h გამოვსახოთ r -ით. გვექნება:
1000
h .
 r2
ამიტომ,
 1000  2000
A  2 r 2  2 rh  2 r 2  2 r  2 
 2 r 2  .
 r  r
ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ ისეთი r  0 რიცხვი, რომლისთვისაც A იქნება მინიმალური. ნახაზი 4.38-დან ჩანს,
რომ ასეთი r უნდა არსებობდეს.
ნახ. 4.38. A  2 r 2  2000 / r

შევნიშნოთ, რომ როგორც ეს გრაფიკიდან ჩანს მცირე r -თვის (მაღალი და ვიწრო ცილინდრული ჭურჭელი)
დომინირებს 2000 r შესაკრები (გაიხსენეთ პარაგრაფი 2.6) და A არის დიდი. დიდი r -თვის (დაბალი და
განიერი ცილინდრული ჭერჭელი) დომინირებს 2 r 2 შესაკრები და A არის კვლავ დიდი.
ვინაიდან A არის წარმოებადი r  0 -თვის, ამიტომ A -ს მინიმუმი შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ იქ, სადაც
მისი წარმოებული ხდება ნულის ტო;ი.
dA 2000
 4 r  2
dr r
2000
0  4 r  აქ ჩამულია dA/dr = 0.
r2
4 r 3  2000 აქ ტოლობის ორივე მხარე
გამრავლებულია r2-ზე.
500
r 3  5.42 Solve r.

რაც ხდება, როდესაც r  3 500  .
ვიპოვოთ A -ს მეორე წარმოებული.
502
d2A 4000
2
.  4 
dr r3
ე.ი. A -ს მეორე წარმოებული დადებითია, როდესაც r  0 . ამიტომ A -ს გრაფიკი r  0 -თვის ჩაზნექილია
ზემოთ და A აღწევს აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას r  3 500  წერტილში.
h -ის შესაბამისი მნიშვნელობა არის
1000 500
h  23  2 r.
r 2

ერთი ლიტრი ტევადობის ცილინდრულ ჭურჭელს, რომლის დამზადებისათვის საჭიროა მინიმალური
რაოდენობის მასალა უნდა ჰქონდეს ფუძის რადიუსზე r -ზე ორჯერ დიდი სიმაღლე h და თანაც r  5.42 სმ და
h  10.84 სმ.
მაგალითები მათემატიკიდან და ფიზიკიდან

მაგალითი 3. მართკუთხედი ჩახაზულია 2-ის ტოლი რადიუსის მქონე ნახევარწრეწირში (ნახ. 4.39). რა
უდიდესი ფართობი შეიძლება ჰქონდეს ასეთ მართკუთხედს და როგორია ასეთი მართკუთხედის
განზომილებები?
ნახ. 4.39.
ამოხსნა: მართკუთხედის კუთხის (წვეროს) ორდინატები იყოს ( x, 4  x 2 ) იხილეთ ნახაზი 4.39.

მართკუთხედის სიგრძე, სიმაღლე და ფართობი x -ის საშუალებით გამოისახება შემდეგნაირად:
სიგრძე: 2 x, სიმაღლე: 4  x2 , ფართობი: 2 x 4  x2 .
შევნიშნოთ, რომ აღნიშნული წვეროს მდებარეობიდან გამომდინარე 0  x  2 .
ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ
A( x)  2 x 4  x 2
ფუნქციის აბსოლუტური მაქსიმუმი [0, 2] შუალედზე.
ვიპოვოთ A -ს წარმოებული:
dA 2 x 2
  2 4  x2
dx 4 x 2
dA
x  2 -თვის არ არის განსაზღვრული და ნულის ტოლია, როდესაც:
dx
2 x 2
 2 4  x2  0
4 x 2
2 x2  2(4  x2 )  0
8  4 x2  0
503
x 2  2 ე.ი. x   2
წარმოებულის ნაპოვნი ორი ნულიდან x  2 და x   2 , მხოლოდ x  2 მდებარეობს A -ს განსაზღვრის
არეში და წარმოადგენს A -ს განსაზღვრის არეში და წარმოადგენს A -ს კრიტიკულ წერტილს. A -ს
მნიშვნელობები მის კრიტიკულ წერტილსა და განსაზღვრის არის ბოლო წერტილებში იქნება:
კრიტიკულ წერტილში: A( 2)  2 2 4  2  4 ;
ბოლო წერტილებში: A(0)  0, A(2)  0.
ე.ი. ფართობის მაქსიმალური მნიშვნელობა არის 4 და ეს მნიშვნელობა მიიღწევა, მაშინ როდესაც მართკუთხედის
სიმაღლეა 4  x2  2 და სიგრძე არის 2 x  2 2 .
მაგალითი 4. სინათლის გავრცელების სიჩქარე დამოკიდებული იმ გარემოზე. რომელშიც იგი ვრცელდება და

საზოგადოდ მით უფრო მცირეა, რაც უფრო მკვრივია აღნიშნული გარემო. ოპტიკაში ფერმას პრინციპის
თანახმად სინათლე ერთი წერტილიდან მეორემდე ვრცელდება იმ ტრაექტორიით, რომლითაც ის მინიმალურ
დროს ხარჯავს აღნიშნული ერთი წერტილიდან მეორემდე მისაღწევად. აღწერეთ ის წირი, რომლის გასწვრივაც
იმოძრავებს სინათლის სხივი ერთი გარემოს A წერტილიდან მეორე გარემოს B წერტილამდე, თუ ცნობილია,
რომ იმ გარემოში, რომელსაც ეკუთვნის A წერტილი სინათლის გავრცელების სიჩქარეა c1 , ხოლო იმ
გარემოში, რომელსაც ეკუთვნის B წერტილი სინათლის გავრცელების სიჩქარეა c2 .
ამოხსნა. ვინაიდან A -დან B -მდე სინათლე ვრცელდება უსწრაფესი გზით, ამიტომ ვეძებთ ტრაექტორიას,
რომელიც ახდენს სინათლის A -დან B -მდე გავრცელების დროის მინიმიზაციას. დავუშვათ, რომ A და B
წერტილები მდებარეობს xy სიბრტყეში, ხოლო გარემოთა გამყოფი საზღვარია x ღერძი. იხილეთ ნახაზი 4.40.
ნახ. 4.40.
ერთგვაროვან გარემოში სინათლის გავრცელების სიჩქარე არის მუდმივი და ამიტომ „უმცირესი დრო“
ნიშნავს „უმოკლეს მანძილს“, რაც ნიშნავს, რომ ასეთ შემთხვევაში სინათლის სხივი ვრცელდება წრფის
გასწვრივ. ამიტომ აღნიშნულ შემთხვევაში სინათლის სხივის ტრაექტორია იქნება ორი მონაკვეთის
გაერთიანება AP და PB მონაკვეთებისა, სადაც P არის გარემოთა გამყოფი საზღვრის რაღაც წერტილი
სინათლის გავრცელების დრო იქნება:
manZili
dro = .
siCqare
ნახაზი 4.40-დან ჩანს, რომ დრო რომელიც სინათლის სხივს სჭირდება A წერტილიდან P -მდე მისაღწევად
გამოითვლება ფორმულით
AP a2  x2
t1   .
c1 c1
ანალოგიურად, P -დან B -მდე მიღწევის დრო იქნება:
504
PB b 2  (d  x) 2
t2   .
c2 c2
A -დან B -მდე გავრცელების დრო იქნება:
a2  x2 b 2  (d  x) 2
t  t1  t2   .
c1 c2
ეს ტოლობა t -ს გამოსახავს, როგორც x -ის წარმოებად ფუნქციას, რომლის განსაზღვრის არეა [0, d ] ჩაკეტილი
ინტერვალით. ჩვენი მიზანია ვიპოვოთ t -ს აბსოლუტური მინიმალური მნიშვნელობა ამ ინტერვალზე.
ამისათვის ჯერ ვიპოვით t -ს წარმოებული.
dt x dx
 
dx c a 2  x 2 c b2  (d  x)2
1 2
შევნიშნოთ, რომ ნაპოვნი წარმოებული არის უწყვეტი ფუნქცია. ნახაზი 4.40-დან ადვილი დასანახია, რომ 1 და
 2 კუთხეების საშუალებით ზემოთ მიღებული ტოლობა ჩაიწერება როგორც:
dt sin 1 sin  2
 
dx c1 c2
t -ს წარმოებული უარყოფითია x  0 წერტილში და დადებითია x  d წერტილში. ვინაიდან, როგორც ზემოთ
აღვნიშნეთ, dt dx არის უწყვეტი ფუნქცია [ 0d, -ზე,
] ამიტომ 2.5 პარაგრაფში მოყვანილი შუალედური
მნიშვნელობის თეორემის თანახმად არსებობს ისეთი x0  [0, d ] წერტილი, რომ dt dx  0 , როდესაც x  x0 ,
იხილეთ 4.41 ნახაზი.
ნახ. 4.40. dt dx
ვინაიდან dt/dx არის x-ის ზრდადი ფუნქცია (იხილეთ სავარჯიშო 62), ამიტომ არსებობს ერთადერთი
x0  [0, d ] წერტილი, სადაც dt/dx ხდება ნულის ტოლი, აღნიშნულ წერტილში ცხადია სრულდება შემდეგი
ტოლობა:
sin 1 sin  2
 .
c1 c2
მიღებულ ტოლობას ეწოდება სნელიუსის კანონი იგივე გარდატეხის კანონი და იგი ოპტიკის ერთ-ერთო
მნიშვნელოვანი კანონია. ეს კანონი აღწერს სინათლის სხივის გავრცელების ტრაექტორიას.
მაგალითი ეკონომიკიდან
ვთქვათ
r ( x)  შემოსავალი პროდუქციის x ერფთეულის გაყიდვიდან.
c( x)  ხარჯი პროდუქციის x ერთეულის დამზადებაზე.
p( x)  r ( x)  c( x)  მოგება პროდუქციის x ერთეულის გაყიდვიდან.
მიუხედავად იმისა, რომ როგორც წესი x ხშირ შემთხვევაში არის ხოლმე მთელი რიცხვი უმჯობესია,
რომ ზემოთ მოყვანილი ფუნქციები მათი ყოფაქცევის შესწავლის მიზნით. განვსაზღვროთ არანულოვან
ნამდვილ რიცხვთა სიმრავლეზე ისე, რომ ისინი იყოს წარმოებადი ფუნქციები ამ სიმრავლეზე.
505
ეკონომიკაში გამოიყენება ტერმინები მარგინალური (ზღვრული) შემოსავალი, მარგინალური (ზღვრული)
მოგება. ეს ტგერმინები გამოხატავს r ( x), c( x) და p( x) წარმოებულებს შესაბამისად. ე.ი. r ( x) , c( x) და p( x)
წარმოებულებს შორის.
თუ r ( x) და c( x) არის x -ის წარმოებადი ფუნქციები რაიმე ინტერვალზრ, ხოლო p( x)  r ( x)  c( x)
ფუნქციას აქვს მაქსიმუმი შესაბამის ინტერვალზე, მაშინ ცხადია, რომ აღნიშნული მაქსიმუმი მიიღწევა ან p( x) -
ის კრიტიკულ წერტილში ან ამ ინტერვალის ბოლოზე, ბოლო წერტილში. თუ აღნიშნული მაქსიმუმი მიიღწევა
კრიტიკულ წერტილში, მაშინ p( x) r ( x) c (=0x) და ე.ი. r ( x)  c( x) . ეკონომიკურ ტერმინებში ბოლო
ტოლობა ნიშნავს.
პროდუქციის იმ დონისათვის (რაოდენობისათვის), რომელიც უზრუნველყოფს მაქსიმალურ მოგებას
მარგინალური (ზღვრული) შემოსავალი ტოლია მარგინალური (ზღვრული) ხარჯისა (ნახაზი 4.42).
ნახ. 4.42. B B c( x)  r ( x)
მაგალითი 5. ვთქვათ r ( x)  9 x და c( x)  x3  6 x2  15x , სადაც x არის ნაწარმოები MP3 ფლეიერების

რაოდენობა მილიონებში. არსებობს თუ არა პროდუქციის წარმოების დონე, რომელიც უზრუნველყოფს
მაქსიმალურ მოგებას? თუ არსებობს რისი ტოლია იგი?
ამოხსნა. შევნიშნოთ, რომ: r ( x)  9 x და c( x)  3x3  12 x2  15 .
3x3  12 x 2  15  9 Set c(x)=r(x)
3x  12 x  6  0
2
მიღებული განტოლების ამონახსნებია:

12  72
x1   2  2  0.586 და
6
12  72
x2   2  2  3.414.
6
ე.ი. სადაც მიიღწევა მაქსიმუმი8 შეიძლება იყოს ან x  0.586 მილიონი MP3 ფლეიეი ან x  3.414 მილიონი.
p( x)  r ( x)  c( x) ფუნქციის მეორე წარმოებულისათვის გვექნება p( x)  c( x) , ვინაიდან r ( x) არის ყველა x -
თვის ნულის ტოლი. ე.ი. p( x)  6 ( 2 x )და იგი არის უარყოფითი თუ x  2  2 და არის დადებითი თუ
x  2  2 . ამიტომ, მეორე წარმოებულის ტესტის თანახმად მოგების მაქსიმუმი მიიღწევა x  3.414
506
შემთხვევისათვის (სადაც შემოსავალი აღემატება ხარჯს) და მაქსიმალური წაგება მიიღწევა x  0,586
შემთხვევისათვის. r ( x) -ის და c( x) -ის გრაფიკები მოცემულია 4.43 ნახაზზე.
ნახ. 4.43.
გირჩევთ, რომ ყოველთვის როდესაც აპირებთ რაიმე ერთი ცვლადის ფუნქციის მინიმიზაციას ან მაქსიმიზაციას
ჯერ ააგოთ ამ ფუნქციის გრადიკი ამოცანის შესაბამის არეზე. ვინაიდან გრაფიკი გამოთვლების დაწყებამდე
მოგცემთ გარკვეულ ინფორმაციას პასუხის შესახებ.
1. პერიმეტრის მინიმიზაცია. დაადგინეთ ისეთი მართკუთხედის პერიმეტრის მინიმალური მნიშვნელობა,
რომლის ფართობი არის 16 სმ2. რისი ტოლია ასეთი მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე?
2. აჩვენეთ, რომ იმ მართკუთხედებს შორის, რომელთა პერიმეტრი არის 8 მეტრი უდიდესი ფართობის მქონე
არის კვადრატი.
3. ნახაზზე მოცემულია მართკუთხედი, რომელიც ჩახაზულია 2 ერთეული სიგრძის ჰიპოტენუზის მქონე
ტოლფერდა მართკუთხა სამკუთხედში:
ა. x -ის საშუალებით გამოსახეთ P წერტილის y კოორდინატი. (მითითება: დაწერეთ AB წრფის
განტოლება).
ბ. x -ის საშუალებით გამოსახეთ მართკუთხედის ფართობი.
გ. რა უდიდესი ფართობი შეიძლება ჰქონდეს ასეთ მართკუთხედს და რისი ტოლია მისი სიგრძე და
სიგანე?
507
4. მართუთხედის ერთი გვერდი მდებარეობს x ღერძზე. ამ გვერდზე არამდებარე ორი წვერო მდებარეობს
y  12  x 2 პარაბოლაზე. დაადგინეთ რა უდიდესი ფართობი შეიძლება ჰქონდეს ასეთ მართკუთხედს და
იპოვეთ ასეთი, უდიდესი ფართობის მქონე მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე.
5. თქვენ გეგმავთ, რომ 8 სმ სიგანისა და 15 სმ სიგრძის მქონე მუყაოს ფურცლისაგან დაამზადოთ ყუთი
შემდეგი წესით: მუყაოს ფურცლიდან ოთხივე კუთხეში უნდა ჩამოჭრათ კონგრუენტული კვადრატები და
შემდეგ სათანადოდ აკეცოთ მუყაოს ფურცლის დარჩენილი ნაწილი. დაადგინეთ რა მაქსიმალური
მოცულობა შეიძლება ჰქონდეს ასეთი წესით მიღებულ ყუთს და იპოვეთ ასეთი, მაქსიმალური
მოცულობის მქონე ყუთის სიგრძე, სიგანე და სიმაღლე.
6. თქვენ გინდათ, რომ ჩამოჭრათ პირველი კვადრატის წვერო წრფივი სეგმენტით, რომლის სიგრძეა 20
ერთეული, ხოლო ბოლოები არის (a, 0) და (0, b) წერტილები. აჩვენეთ, რომ იმ სამკუთხედის ფართობი,
რომელსაც ჩამოჭრის ეს სეგმენტი მაქსიმალური არის, მაშინ როდესაც a  b .
7. შემოღობვის საუკეთესო გეგმა. სოფლის მეურნეობის მართკუთხედის ფორმის მქომე მიწის ნაკვეთი ერთი
მხრიდან შემოსაზღვრულია მდინარით, ხოლო დანარჩენი სამი მხრიდან უნდა შემოისაზღვროს
ერთმავთულიანი ელექტრული ღობით. თქვენ ამისათვის გაქვთ 800 მეტრი მავთული. დაადგინეთ რა
უდიდესი ფართობის მქონე მიწის ნაკვეთი შეგიძლიათ შემოსაზღვროთ ასეთი წესით და რისი ტოლია
ასეთი, უდიდესი ფართობის მქონე მიწის ნაკვეთის სიგრძე და სიგანე.
8. უმცირესი სიგრძის ღობე. 216 მ2 ფართობისა და მართკუთხედის ფორმის მქონე მიწის ნაკვეთი, რომელზეც
ბარდაა დათესილი უნდა შემოიღობოს და ამასთანავე უნდა გაიყოს ორ ტოლდიდ ნაწილად ღობით,
რომელიც პარალელური იქნება ნაკვეთის ღობის (რომელსაც აქვს მართკუთხედის ფორმა) ერთ-ერთი
გვერდისა. რა სიგრძე და სიგანე უნდა ჰქონდეს ნაკვეთს, რომ აღნიშნულის განსახორციელებლად საჭირო
იყოს მინიმალური სიგრძის ღობე? რისი ტოლია ასეთ შემთხვევაში ღობის ჯამური (როგორც გარე, ასევე
შიგა ღობის) სიგრძე?
9. რეზერვუარის დაპროექტება. თქვენმა მეტალურგიულმა ქარხანამ ფურცლების მწარმოებელ კომპანიასთან
გააფორმა კონტრაქტი ფოლადის რეზერვუარის დამზადებაზე, ამ რეზერვუარის მოცულობა უნდა იყოს
500 მ3, მას უნდა ჰქონდეს მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმა, ფუძე უნდა იყოს კვადრატის ფორმის და
უნდა იყოს თავღია. რეზერვუარი უნდა დამზადდეს უჟანგავი ფოლადის თხელი ფირფიტების
ერთმანეთთან შედუღების გზით. თქვენი, როგორც წარმოების ინჟინრის საქმეა დაადგინოს რა
განზომილებები (სიგრძე, სიგანე და სიმაღლე) უნდა ჰქონდეს რეზერვუარს, რომ მისი მასა იყოს მინიმალური.
ა. რა განზომილებებს შეარჩევთ რეზერვუარისთვის?
ბ. მოკლედ აღწერეთ როგორ გამოიანგარიშებთ რეზერვუარის მასას.
10. წვიმის წყლის მოგროვება. უნდა დამზადდეს თავლა 1125 მ3 მოცულობის მართკუთხა პარალელეპიპედის
ფორმის მქონე რეზერვუარი. ფუძე უნდა ჰქონდეს კვადრატის ფორმის, რომლის გვერდის სიგრძეა x მ,
ხოლო y მ. ეს რეზერვუარი უნდა ჩაიდგას მიწაში ისე, რომ მიწაზე მომდინარე წვიმის წყალს შეეძლოს ამ
რეზერვუარში ჩადინება. რეზერვუარის დამზადების ხარჯები შედგება არა მხოლოდ იმ მასალის
ღირებულებისაგან, რომლისგანაც უნდა დამზადდეს იგი, არამედ მიწის (გრუნტის) ამოღების
ხარჯებისგანაც, რაც პროპორციულია xy ნამრავლის.
ა. ვთქვათ, სრული დანახარჯი მოიცემა ფორმულით:
c  5( x2  4 xy)  10 xy
იპოვეთ x -ის და y -ის ის მნიშვნელობები, რომლისთვისაც c არის მინიმალური.
ბ. მოიყვანეთ ერთ-ერთი ახსნა იმისა, თუ რატომ შეიძლება ჰქონდეს სრული დანახარჯის ფუნქცია ა)
პუნქტში მოყვანილი სახე.
11. პოსტერის დამზადება. თქვენ უნდა დაამზადოთ მართკუთხედის ფორმის მქონე პოსტერი, რომელზეც
ინფორმაციის განთავსებისათვის უნდა იყოს გამოყოფილი 50სმ2 ფართობი. ამასთანავე, უნდა იყოს
508
დატოვილი მინდვრები. ზედა და ქვედა, თითოეული 4 სმ სიგანის, მარჯვენა და მარცხენა, თითოეული 2სმ
სიგანის. დაადგინეთ, რა სიგრძე და რა სიგანე უნდა ჰქონდეს პოსტერს, რომ ასეთი პოსტერების
დამზადებაზე დაიხარჯოს მინიმალური რაოდენობის ქაღალდი.
12. იპოვეთ ისეთი მართი, წრიული კონუსის მაქსიმალური მოცულობა, რომელიც შეიძლება ჩაიხაზოს 3
ერთეული რადიუსის მქონე სფეროში.
13. სამკუთხედის ერთი გვერდის სიგრძეა a , მეორეს სიგრძეა b . ამ გვერდებს შორის მდებარე კუთხის
გრადუსული ზომაა  . დაადგინეთ,  -ს რა მნიშვნელობისათვის იქნება ასეთი სამკუთხედის ფართობის
მაქსიმალური? (მითითება: A  (1 2)ab sin  ).
14. რეზერვუარის დამზადება. დაადგინეთ, იმ რეზერვუარის განზომილებები, რომელსაც აქვთ მართი
წრიული ცილინდრის ფორმა. არის თავღია. მისი მოცულობაა 1000 სმ3 და აქვს მინიმალური მასა.
მიღებული შედეგი შეადარეთ მაგალით 2-ში მიღებულ შედეგს.
15. რეზერვუარის დამზადება. უნდა დაამზადოთ მართი, წრიული ცილინდრის ფორმის მქონე ალუმინის
რეზერვუარი, რომლის მოცულობაა 1000სმ3. მის დამზადებაზე უნდა იქნას გამოყენებული მინიმალური
რაოდენობის მასალა. რეზერვუარის გვერდითი ზედაპირი შეიძლება დამზადდეს უნარჩენოდ, ხოლო
თავი და ძირი უნდა იყოს r რადიუსის წრის ფორმის მქონე და თითოეული უნდა გამოიჭრას 2r
ერთეული სიგრძის გვერდის მქონე კვადრატის ფორმის ალუმინის ფირფიტისაგან (ე.ი. ყოველი ასეთი
რეზერვუარის დამზადებისათვის გამოიყენება ალუმინის 2 ასეთი ფირფიტა). შესაბამისად, რეზერვუარის
დამზადებაზე დახარჯული ალუმინის ჯამური რაოდენობა მოიცემა ფორმულით:
A  8r 2  2 rh
განსხვავებით მაგალით 2-გან, სადაც A  2 r 2  2 rh . მაგალით 2-ში h -ის შეფარდება r -თან მაქსიმალური
ეკონომიის შემთხვევაში იყო 2:1. რისი ტოლი უნდა იყოს ახლა h -ის შეფარდება r -თან? ( h არის
რეზერვუარის სიმაღლე).
16. თავსახურიანი ყუთის დამზადება. მართკუთხედის ფორმის მქონე მუყაოს ფირფიტის სიგანეა 10 სმ, ხოლო
T
სიგრძე არის 15 სმ. ამ ფირფიტას 10 სმ-იან გვერდთან მდებარე კუთხეებიდან ჩამოაჭრეს ორი ტოლი
ფართობის მქონე კვადრატი, ისე როგორც ნახაზზეა ნაჩვენები. დანარჩენი ორი კუთხიდან ჩამოჭრეს ორი
ერთნაირი განზომილებების მქონე მართკუთხედი (იხ. ნახაზი), ისე, რომ ფირფიტის დარჩენილი
ნაწილისაგან სათანადო გადაკეცვებით აწყობადია მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის მუყაოს ყუთი
თავსახურით.
509
ა. შეადგინეთ ყუთის მოცულობის გამომსახველი V ( x) ფორმულა;
ბ. იპოვეთ V ( x) ფუნქციის განსაზღვრის არე და ააგეთ V ( x) -ის გრაფიკი მის განსაზღვრის არეზე;
გ. გრაფიკული მეთოდის გამოყენებით იპოვეთ V ( x) -ის მაქსიმალური მნიშვნელობა და x -ის ის
მნიშვნელობა, რომლისთვისაც V ( x) ღებულობს მაქსიმალურ მნიშვნელობას;
დ. გ) პუნქტში მიღებული პასუხები დაასაბუთეთ ანალიზურადაც.
17. ჩემოდნის დამზადება. 24 სმ სიგანის და 36 სმ სიგრძის მართკუთხედის ფორმის მუყაოს ფირფიტს
T
გადაკეცილია შუაზე და მიღებულია 24 სმ სიგრძისა და 18 სმ სიგანის მართკუთხედის ფორმის ორად
გაკეცილი მუყაოს ფირფიტა, როგორც ნაჩვენებია ნახაზზე. გაკეცილი ფირფიტის ოთხივე კუთიდან
ჩამოჭრილია ტოლი ფართობის მქონე კვადრატები, რომელთა გვერდის სიგრძეა x . შემდეგ ეს გაკეცილი
ფირფიტა კვლავ გახსნილია და კვლავაც აკეცილია სათანადო ახალი ხაზების გასწვრივ ისე, რომ შექმნას
მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის ყუთი თავსახურით (იხილეთ ნახაზი).
ა. შეადგინეთ ყუთის მოცულობის გამომსახველი V ( x) ფორმულა;
ბ. იპოვეთ V ( x) ფუნქციის განსაზღვრის არე (მოცემულ ამოცანაში) და ააგეთ V ( x) -ის გრაფიკი მის
განსაზღვრის არეზე;
გ. გრაფიკული მეთოდის გამოყენებით იპოვეთ V ( x) -ის მაქსიმალური მნიშვნელობა და x -ის
მნიშვნელობა, რომლისთვისაც აღნიშნული მაქსიმუმი მიიღწევა;
დ. გ) პუნქტში პასუხები დაასაბუთეთ ანალიზურადაც;
ე. იპოვეთ x -ის ის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც ყუთის მოცულობა არის 1120 სმ3;
ვ. აღწერეთ პრობლემები, რომლებიც წარმოიშვა ბ) პუნქტში.
18. მართკუთხედი ჩახაზულია y  4cos(0.5 x) განტოლებით მოცემული წირის რკალში, სადაც x [ ,  ] .
იპოვეთ ასეთი მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე, რომელსაც აქვს მაქსიმალური ფართობი. იპოვეთ
აღნიშნული მაქსიმალური ფართობი.
19. იპოვეთ იმ მართი, წრიული ცილინდრის მაქსიმალური მოცულობა, რომელიც შეიძლება ჩაიხაზოს 10 სმ
რადიუსის სფეროში. იპოვეთ აღნიშნული მაქსიმალური მოცულობა.
510
20. ა. ამერიკის საფოსტო მომსახურების სამსახურის შიდა გადაზიდვებისათვის ყუთს მიიღებს მხოლოდ იმ
შემთხვევაში თუკი ამ ყუთის გარშემოწერილობა (ფუძის პერიმეტრისა და სიმაღლის ჯამი) არ აღემატება
108 დმ-ს. რა განზომილებები (სიგრძე, სიგანე და სიმაღლე) უნდა ჰქონდეს ასეთი ტიპის მართკუთხა
პარალელეპიპედის ფორმის ყუთს, რომ მას ჰქონდეს მაქსიმალური მოცულობა. ცნობილია ისიც, რომ ყუთს
ჰქონდეს კვადრატის ფორმის ფუძეები (იხილე ნახაზი).
T ბ. ააგეთ ასეთი ყუთის 108 დმ მოცულობის გრაფიკი. შეადარეთ აქ მიღებული შედეგი ა) პუნქტში
მიღებულ პასუხს.
21. (სავარჯიშო 20-ის გაგრძელება).
ა. დავუშათ, რომ ყუთს აქვს არა კვადრატის ფორმის ფუძეები, არამედ კვადრატის ფორმის გვერდები,
გვერდითი წახნაგები (იხილეთ ნახაზი). ყუთის სიმაღლეა h , ხოლო ფუძის განზომილებებია h და w ,
ხოლო გვერდითი გარშემოწერილობა არის 2h  2w (იხილეთ ნახაზი). იპოვეთ ყუთის განზომილებები,
რომლისთვისაც ყუთს ექნება მაქსიმალური მოცულობა.
T ბ. ააგეთ ასეთი ყუთის მოცულობის, როგორც h -ის ფუნქციის გრაფიკი. აქ მიღებული შედეგი შეადარეთ
ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
22. ფანჯარას აქვს მართკუთხედისათვის დადგმული ნახევარწრის ფორმა (იხილეთ ნახაზი). ფანჯრის
მართკუთხა ნაწილი დამზადებულია გამჭვირვალე მინისაგან, ხოლო ნახევარწრის ფორმის ნაწილი
ტონირებული მინისაგან. ტონირებული მინის ერთი კვადრატული ერთეულის ფართობი ატარებს ორჯერ
ნაკლებ სინათლეს, ვიდრე გამჭვირვალე მინის ფართობი. ფანჯრის მთლიანი პერიმეტრი ფიქსირებულია.
იპოვეთ როგორ უნდა შეეფარდებოდეს ერთმანეთს ფანჯრის ზომები, რომ მან გაატაროს მაქსიმალური
სინათლე. ჩარჩოს სისქე უგულვებელყავით.
511
23. სილოსის შესანახ რეზერვუარს აქვს მართი წრიული ცილინდრისათვის ზედა ფუძეზე დადგმული
ნახევარსფეროს ფორმა (რეზერვუარს არ აქვს ფუძე). რეზერვუარის ნახევარსფეროს ფორმის ნაწილის
ერთი კვადრატული ერთეული ფართობის მშენებლობა ღირს ორჯერ ძვირი, ვიდრე ცილინდრული
ფორმის ნაწილის ზედაპირის ერთი კვადრატული ერთეულის ფართობის მშენებლობა. ჩათვალეთ, რომ
რეზერვუარის მოცულობა ფიქსირებულია და იპოვეთ მისი განზომილებები (ნახევარსფეროს და
შესაბამისად ცილინდრის ფუძის რადიუსი და ცილინდრის სიმაღლე), რომლისთვისაც რეზერვუარის
აშენების ხარჯი იქნება მინიმალური. უგულვებელყავით რეზერვუარის კედლების სისქე და სამშენებლო
ნარჩენები.
24. ნახაზზე მოცემული ჟოლოფი და მითითებულია მისი განზომილებები. ერთადერთი პარამეტრი, რომლის
ცვლილება არის დასაშვები არის  კუთხე (იხილეთ ნახაზი). დაადგინეთ  -ს რა მნიშვნელობისათვის
იქნება ჟოლოფის მოცულობა მაქსიმალური.
25. ფურცლის დაკეცვა. 8.5 სმ სიგანის და 11 სმ სიგრძის მართკუთხედის ფორმის ფურცელი მოთავსებულია
ბრტყელ ზედაპირზე. ფურცელი გადაკეცეს ისე, რომ მისი ერთ-ერთი კუთხის წვერო მდებარეობს ამავე
წვეროს მოპირდაპირე გვერდზე, როგორც ეს ნახაზზეა ნაჩვენები. ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რომ
დაადგინოთ გადაკეცვის შედეგად წარმოქმნილი ნაკეცის სიგრძე იყოს მინიმალური. ნაკეცის სიგრძე
აღვნიშნოთ L -ით (იხილეთ ნახაზი). აიღეთ ფურცელი და გაკეცეთ ისე, როგორც ამოცანის პირობაშია
აღწერილი.
ა. აჩვენეთ, რომ L2  2 x3 (2 x  8.5) ;
ბ. x -ის რა მნიშვნელობისათვის არის L2 -ის მნიშვნელობა მინიმალური?
გ. იპოვეთ L -ის მინიმალური მნიშვნელობა.
26. ცილინდრების აგება. შეადარეთ ერთმანეთს ქვემოთ მოყვანილი ამოცანების პასუხები.

ა. 36 სმ პერიმეტრის და x სმ და y სმ სიგრძის გვერდების მქონე მართკუთხედის ფორმის ფირფიტა
დაახვიეს ცილინდრად ისე, როგორც ეს ნახაზის ა) ნაწილზეა ნაჩვენები. დაადგინეთ, x -ის და y -ის რა
მნიშვნელობებისათვის იქნება მიღებული. ცილინდრის მოცულობა მაქსიმალური.
512
ბ. ვთქვათ, იგივე ფირფიტა ბრუნავს მისი იმ გვერდის გარშემო, რომლის სიგრძეა y სმ და შემოწერს
ცილინდრს, როგორც ეს ნახაზის ბ) ნაწილზეა ნაჩვენები. დაადგინეთ, x და y -ის რა
მნიშვნელობებისათვის იქნება ამ გზით მიღებული ცილინდრის მოცულობა მაქსიმალური.
ა) ბ)
27. კოსინუსების წარმოქმნა. მართკუთხა სამკუთხედი, რომლის ჰიპოტენუზის სიგრძეა 3 მ მისი ერთ-ერთი
კათეტის გარშემო ბრუნვის შედეგად წარმოშობს მართ წრიულ კონუსს. იპოვეთ ამ გზით წარმოქმნილი იმ
კონუსის რადიუსი, სიმაღლე და მოცულობა, რომელსაც აქვს მაქსიმალური მოცულობა.
x y
28. დაადგინეთ,  1 წრფის წერტილებიდან რომელია უმცირესი მანძილით დაშორებული
a b
კოორდინატთა სათავიდან.
29. დადებით რიცხვებს შორის იპოვეთ ისეთი, რომლისთვისაც ამ რიცხვის და მისი შებრუნებული რიცხვის
ჯამის მნიშვნელობა არის მინიმალური.
30. რაღაც დადებითი რიცხვი აიყვანეს კვადრატში და შემდეგ გაამრავლეს ოთხზე. მიღებულ რიცხვს
მიუმატეს საწყისი დადებითი რიცხვის შებრუნებული რიცხვი. დაადგინეთ, რისი ტოლი იყო საწყისი
დადებითი რიცხვი, თუ ცნობილია, რომ ზემოთ აღნიშნული ჯამი აღმოჩნდა მინიმალური.
31. b მ სიგრძის მავთული გაჭრეს ორ ნაწილად. ერთი ნაწილით ააწყვეს ტოლგვერდა სამკუთხედი, ხოლო
მეორე ნაწილით წრეწირი. იპოვეთ მიღებული სამკუთხედის პერიმეტრი და წრეწირის სიგრძე, თუ
ცნობილია, რომ ამ სამკუთხედის და მიღებული წრეწირით შემოსაზღვრული წრის ფართობების ჯამი
მინიმალურია. ჩათვალეთ, რომ მავთულს აქვს ნულოვანი სისქე და როგორც სამკუთხედის პერიმეტრი,
ასევე წრეწირის სიგრძე ემთხვევა მათი აწყობისათვის გამოყენებული მავთულის ნაწილების სიგრძეების
შესაბამისად.
32. ამოხსენით ამოცანა 31 (სავარჯიშო 31) იმ პირობით, რომ მავთულის ერთი ნაწილისაგან ტოლგვერდა
სამკუთხედის მაგივრად დამზადებულია კვადრატი, ხოლო მეორე ნაწილისაგან კვლავ წრეწირი.
33. იპოვეთ მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე, თუ ცნობილია, რომ იგი ისეა ჩახაზული მართკუთხა
სამკუთხედში, როგორც ეს ნახაზზეა ნაჩვენები და აქვს მაქსიმალური ფართობი.
513
34. იპოვეთ მართკუთხედის გვერდევის სიგრძეები, თუ ცნობილია, რომ იგი ისეა ჩახაზული 3 ერთეული
რადიუსის ნახევარწრეში, როგორც ეს ნახაზზეა ნაჩვენები და აქვს მაქსიმალური ფართობი.
35. დაადგინეთ a -ს რა მნიშვნელობისთვის აქვს f ( x)  x2  (a x) ფუნქციას:

ა. ლოკალური მინიმუმი, როდესაც x  2 ;
ბ. გადაღუნვის წერტილი, როდესაც x  1 .
36. დაადგინეს a -ს და b -ს მნიშვნელობები, თუ ცნობილია, რომ f ( x)  x3  ax2  bx ფუნქციას აქვს:
ა. ლოკალური მაქსიმუმი, თუ x  1 და ლოკალური მინიმუმი, თუ x  3 ;
ბ. ლოკალური მინიმუმი, თუ x  4 და გადაღუნვის წერტილი, თუ x  1 .
გამოყენებით ფიზიკაში
37. ვერტიკალური მოძრაობა. ვერტიკალურად მოძრავი სხეულისათვის სიმაღლე, დედამიწის ზედაპირამდე
მანძილი მოცემულია ფორმულით:
s  16t 2  96t  112,
სადაც s -ის განზომილებაა ფუტი, ხოლო t -ს განზომილება - წამი. იპოვეთ:
ა. სხეულის სიჩქარე, როდესაც t  0 ;
ბ. მაქსიმალური სიმაღლე და t -ს მნიშვნელობა;
გ. სხეულის სიჩქარე, როდესაც s  0 .
38. უსწრაფესი მარშრუტი. ჯეინი ზის ნავში, რომელიც 2 მილით არის დაშორებული სანაპიროდან. მას სურს
მივიდეს სოფელში, რომელიც მდებარეობს სანაპიროზე და 6 მილით არის დაშორებული სანაპიროს იმ
წერტილიდან, რომელიც უმცირესი მანძილით არის დაშორებული ჯეინის ნავიდან. ცნობილია, რომ ჯეინს
ნავით ცურვა შეუძლია 2 მილი საათი სიჩქარით, ხოლო ფეხით სიარული 5 მილი საათი სიჩქარით.
დაადგინეთ, სანაპიროს რომელ წერტილთან უნდა გააჩეროს ნავი, რომ სოფელში ჩავიდეს უმცირეს
დროში.
39. უმოკლესი ძელი. 8 ფუტი სიმაღლის კედელი 27 ფუტი მანძილით არის დაშორებული შენობიდან. ძელის
ერთი ბოლო მდებარეობს დედამიწის ზედაპირზე, ისე, რომ 8 ფუტი სიმაღლის კედელი მდებარეობს ამ
ბოლოსა და შენობას შორის (იხილეთ ნახაზი). იპოვეთ ისეთი უმოკლესი ძელის სიგრძე, რომლის მეორე
ბოლო მდებარეობს შენობის კედელზე (იხილეთ ნახაზი).
40. მოძრაობა წრფის გასწვრივ. s ღერძზე ორი ნაწილაკის მდებარეობა აღიწერება შემდეგი ფუნქციებით
s1  sin t და s2  sin(t   3) , სადაც s1 -ის და s2 -ის განზომილებაა მეტრი, ხოლო t -ს განზომილებაა წამი.
ა. იპოვეთ დროის ის 0  t  2 მომენტები, როდესაც ეს ნაწილაკები შეხვდება ერთმანეთს;
ბ. მოძრაობის განმავლობაში რისი ტოლია უდიდესი მანძილი ამ ნაწილაკებს შორის?
514
გ. დროის რომელი 0  t  2 მომენტისათვის იცვლება მანძილი ამ ორ ნაწილაკს შორის უსწრაფესად?
41. ნებისმიერ წერტილში სინათლის წყაროს მიერ შექმნილი განათებულობა უკუპროპორციულია ამ
წერტილსა და წყაროს შორის მანძილის კვადრატისა. სინათლის ორი წყარო, რომელთაგან ერთის
ინტენსივობა რვაჯერ მეტია მეორის ინტენსივობაზე ერთიმეორისაგან დაშორებულია 6 მეტრით. უფრო
ძლიერი წყაროდან რა მანძილზე არის ჯამური განათებულობა მინიმალური?
42. ჭურვის მოძრაობა. R დიაპაზონი ეწოდება მანძილს ჭურვის გასწოლის წერტილიდან მისი დედამიწის
ზედაპირზე დაცემის წერტილამდე, თუ ჭურვი გასროლილია  0 საწყისი სიჩქარით და ჰორიზონტალური
ზედაპირისადმი  კუთხით, მაშინ, როგორც ეს მეცამეტე თავში შეგიძლიათ ნახოთ:
02
R sin 2
g
სადაც g თავისუფალი ვარდნის აჩქარებაა. იპოვეთ , რომლისთვისაც R დიაპაზონი არის მაქსიმალური.
T 43. ძელის სიმტკიცე. მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის ხის ხელის სიმტკიცე S ტოლია ამ ძელის
სიგანის ნამრავლისა მისი სიღრმის კვადრატზე. იხილეთ ნახაზი.
ა. იპოვეთ იმ უმტკიცესი ძელის განზომილებები (სიგანე და სიღრმე), რომელიც შეიძლება გამოითალოს 12

დუიმი დიამეტრის მქონე ცილინდრული მორისაგან;
ბ. ააგეთ S -ის როგორც w -ს ფუნქციის გრაფიკი. ჩათვალეთ, რომ პროპორციულობის კონსტანტა k  1 .
მიუსადაგეთ აქ მიღებული შედეგი ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
გ. იმავე პროგრამულ ფანჯარაში ააგეს S -ის, როგორც სიღრმის, d -ს ფუნქციის გრაფიკი k  1 . კვლავ
შეადარეთ ერთმანეთს აქ და ბ) პუნქტში მიღებული შედეგები ერთმანეთს და ასევე ა) პუნქტში
მიღებულ პასუხს. რა იქნება პროპორციულობის k კონსტანტას ცვლილების შედეგი? შეარჩიეთ k -ს
სხვადასხვა მნიშვნელობა და დააკვირდით მიღებულ შედეგებს.
T44. ძელის სიხისტე. მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის ძელის სიხისტე S პროპორციულია მისი სიგანის
ნამრავლისა მისივე სიღრმის კუბზე.
ა. იპოვეთ იმ მაქსიმალურად ხისტი ძელის განზომილებები, რომელიც შეიძლება გამოითვალოს 12 დუიმი
დიამეტრის ცილინდრული მორისაგან;
ბ. ააგეთ S -ის როგორც ძელის w სიგანის გრაფიკი. მიიჩნიეთ, რომ პროპორციულობის კოეფიციენტი
k  1 . მიუსადაგეთ აქ მიღებული შედეგი ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
გ. იმავე პროგრამულ ფანჯარაში ააგეთ S -ის, როგორც ძელის სიღრმის d -ს გრაფიკი. კვლავ მიიჩნიეთ, რომ
k  1 . შეადარეთ ერთმანეთს აქ და ბ) პუნქტში მიღებული შედეგები და ასევე ა) პუნქტში მიღებულ
პასუხს. რა იქნება პროპორციულობის k კოეფიციენტის ცვლილების შედეგი? შეარჩიეთ k -ს სხვადასხვა
მნიშვნელობა და დააკვირდით მიღებულ შედეგებს.
45. ურიკა ხახუნის გარეშე. პატარა ურიკა ზამბარით მიმაგრებულია კედელზე. იგი წონასწორობის
მდგომარეობიდან, წერტილიდან გადახარეს 10 სმ მანძილზე და t  0 მომენტისათვის შეწყვიტეს ის
ზემოქმედება, რამაც ურიკა გადახარა წონასწორობის მდებარეობიდან. ამის შემდეგ ურიკამ, დაიწყო წინ
და უკან მოძრაობა ხახუნის გარეშე. მისი წინ და უკან მოძრაობის დრო არის 4 წამი. მდებარეობა t
მომენტისათვის არის: s  10cos  t .
515
ა. რისი ტოლია ურიკის მოძრაობის მაქსიმალური სიჩქარე? დროის რომელ მომენტში მიიღწევა ეს
მაქსიმალური სიჩქარე? რისი ტოლია ურიკის აჩქარების სიდიდე ამ მომენტში?
ბ. სად იმყოფება ურიკა როდესაც მისი აჩქარების სიდიდე მაქსიმალურია? რისი ტოლია ურიკის სიჩქარე ამ
მომენტში.
46. ორი მასა დაკიდულია ზამბარით ერთიმეორის გვერდით ისე, როგორც ნახაზზეა ნაჩვენები. მათი
მდებარეობები t მომენტისთვის შესაბამისად მოცემულია ფორმულებით: s1  2sin t და s2  sin 2t .
ა. დროის რომელი 0  t მომენტისათვის ექნება ამ მასებს ერთნაირი მდებარეობა? (მიუთითეთ:

sin 2t  2sin t cos t ).
ბ. დროის რომელი 0  t  2 მომენტისათვის იქნება მასებს შორის ვერტიკალის გასწვრივ მანძილი
მაქსიმალური (იხილეთ ნახაზი)? რისი ტოლია ეს სიდიდე? (მითითება: cos 2t  2cos2 t  1 ).
47. მანძილი ორ გემს შორის. შუადღისათვის A გემი იმყოფებოდა B გემიდან ჩრდილოეთით 12 საზღვაო
მილის მანძილზე. A გემი მიცურავდა სამხრეთით 12 კვანძი სიჩქარით (ერთი საზღვაო მილი საათში;
საზღვაო მილი არის 2000 იარდი) მთელი დღის განმავლობაში. B გემი მიცურავდა აღმოსავლეთით 8
კვანძი სიჩქარით მთელი დღის განმავლობაში.
ა. დროის ათვლა t  0 დაიწყეთ შუადღიდან და გემებს შორის მანძილი s გამოსახეთ, როგორც t -ს
ფუნქცია;
ბ. რა სიჩქარით იცვლებოდა მანძილი გემებს შორის შუალედზე? შუადღიდან ერთი საათის შემდეგ?
გ. იმ დღეს ხილვადობა იყო 5 საზღვაო მილი. შესაძლებელი იქნებოდა თუ არა დღის განმავლობაში,
რომელიმე მომენტში ერთჳ გემიდან მეორე გემის დანახვა?
T დ. ერთად, სხვადასხვა ფერად ააგეთ s -ის და ds dt -ს გრაფიკები [-1; 3] ჩაკეტილ ინტერვალზე. შეადარეთ
ისინი ერთმანეთს და დაადგინეთ როგორ შეესაბამება ისინი ბ) და გ) პუნქტებში მიღებულ პასუხებს.
ე. ds dt -ს გრაფიკი გამოიყურება ისე, რომ მას პირველ კვადრანტში შესაძლოა ჰქონდეს ასიმპტოტი. ეს
გარემოება წარმოშობს მოსაზრებას, რომ ds dt უახლოვდება ზღვრულ მნიშვნელობას, როდესაც t   .
რისი ტოლია ეს მნიშვნელობა? რა მიმართებაშია ეს მნიშვნელობა გემების ინდივიდუალურ სიჩქარეებთან?
48. ფერმას პრინციპი ოპტიკაში. A წყაროდან წამოსული სინათლე ირეკლება ბრტყელ სარკეზე და ხვდება B
წერტილში დაყენებულ მიმღებში, როგორც ეს ნახაზზეა ნაჩვენები. აჩვენეთ, იმისათვის, რომ სინათლე
516
ემორჩილებოდეს ფერმას პრინციპს დაცემის კუთხე ტოლი უნდა იყოს არეკვლის კუთხისა, ორივე კუთხე
გადაზომილია ამრეკლავი ზედაპირის ერთი და იგივე მართობიდან (ეს შედეგი შეიძლება იქნას
გამოყვანილი კალკულუსის გამოყენების გარეშეც, წმინდა გეომეტრიულადაც. შესაძლოა, რომ თქვენ
სწორედ გეომეტრიულ გამოყვანას ანიჭებთ უპირატესობას).
49. კალის ავადმყოფობა. როდესაც კალა შენახულია 13.2C ნაკლები ტემპერატურის პირობებში ის
თანდათანობით ხდება მყიფე და იფხვნება რუხ ფხვნილად. კალის ნივთები საბოლოოდ თავისთავად
გადაიქცევა ასეთ რუხ ფხვნილად, თუ ისინი შენახულია ცივ კლიმატში წლების განმავლობაში.
იმ ევროპელებმა, რომლებმაც ნახეს თუ როგორ იფხვნებოდა ეკლესიებში ორღანების კალის მილები
წლების წინ ამ ცვლილებას უწოდეს კალის ავადმყოფობა, ვინაიდან ამის გამო ორღანის მილები
დაავადებულს ჰგავდა და ეს დაავადება კი გადამდებს. ეს სინამდვილეში მართლაც ასე იყო. ფხვნის
პროცესში წარმოქმნილი რუხი ფხვნილი კატალიზატორის როლს ასრულებს ამ პროცესში თავისივე
წარმოქმნისათვის.
კატალიზატორი ქიმიური პროცესისათვის არის ის ნივთიერება, რომელიც მართავს რეაქციის
მიმდინარეობის სიჩქარეს, თვითონვე მონაწილეობს ამ პროცესში, მაგრამ თვითონ არ განიცდის რაიმე
სტრუქტურულ ცვლილებას პროცესის განმავლობაში. ავტოკატალიზური რეაქცია კი არის ის, რომლის
პროდუქტი წარმოადგენს კატალიზატორს თავისივე წარმოქმნის რეაქციისათვის. ასეთი რეაქცია შესაძლოა
მიმდინარეობდეს ნელა საწყის ეტაპზე, მაშინ როდესაც წარმოქმნილი კატალიზატორის რაოდენობა არის
მცირე და ასევე შეიძლება მიმდინარეობდეს ნელა ბოლოსკენ, როდესაც საწყისი ნივთიერების უდიდესი
ნაწილი უკვე გამოლეულია რეაქციის შედეგად. მაგრამ შუალედურ ეტაპზე, საწყის და ბოლო ეტაპებს
შორის, როდესაც ორი საწყისი ნივთიერებაც და კატალიზატორიც ჯერ კიდევ საკმარისი რაოდენობითაა.
პროცესი მიდის დაჩქარებული ტემპებით. ზოგიერთ შემთხვევაში მისაღებია იმის დაშვება, რომ რეაქციის
მიმდინარეობის სიჩქარე   dx dt პროპორციულია ორივეს, როგორც საწყისი ნივთიერების, ასევე
რეაქციის პროდუქტის რაოდენობისა. ეს ნიშნავს, რომ  შეიძლება იქნეს განხილული, როგორც მხოლოდ
x -ის ფუნქცია და
  kx(a  x)  kax  kx2 ,
სადაც
x  არის რეაქციის პროდუქტის რაოდენობა,
a  არის საწყისი ნივთიერების რაოდენობა რეაქციის დაწყებამდე,
k  არის დადებითი კონსტანტა.
x -ის რა მნიშვნელობისთვის ექნება  -ს მაქსიმალური მნიშვნელობა? რისი ტოლია  -ს აღნიშნული
მნიშვნელობა?
50. თვითმფრინავის დაფრენის ტრაექტორია. თვითმფრინავი მიფრინავს დედამიწის ზედაპირიდან H
სიმაღლეზე, როდესაც იწყებს დაშვებას აეროპორტის ასაფრენ-დასაფრენ ბილიკზე, რომელიც L
მანძილითაა დაშორებული დედამიწაზე თვითმფრინავის ვერტიკალური პროექციის წერტილიდან,
როგორც ეს ნახაზზეა ნაჩვენები. ჩათვალეთ, რომ თვითმფრინავის დაშვების ტრაექტორიას აქვს
y  ax3  bx  cx  d ფუნქციის გრაფიკის ფორმა, სადაც y( L)  H და y (0)  0 .
517
ა. იპოვეთ dy dx , როდესაც x  0 ;
ბ. იპოვეთ dy dx , როდესაც x  L ;
გ. გამოიყენეთ dy dx -ის ნაპოვნი მნიშვნელობები x  0 და x  L მნიშვნელობებისათვის, y (0)  0 და
( L)  H მნიშვნელობებთან ერთად და აჩვენეთ, რომ:
  x 3 x 
2
y ( x)  H  2    3    .
  L   L  
ბიზნესი და ეკონომიკა
51. ერთი ზურგჩანთის დამზადებაზე და გავრცელებაზე ჯამური დანახარჯი არის c ლარი. თუ ერთ
ზურგჩანთის ფასია x ლარი, მაშინ გაყიდული ზურგჩანთების რაოდენობა არის:
a
n  b(100  x) ,
xc
სადაც a და b დადებითი მუდმივებია.
დაადგინეთ, რა უნდა ღირდეს ერთი ზურგჩანთა, რომ გაყიდვების შედეგად მიღებული მოგება იყოს
მაქსიმალური.
52. თქვენ ხართ ტუროპერატორი, რომელიც აცხადებს შემდეგ შეთავაზებას:
50 მსურველის არსებობის შემთხვევაში მოეწყობა ექსკურსია და ყოველ ადამიანს გადასახდელი ექნება 200
დოლარი. ექსკურსიაზე შეიძლება წავიდეს ორმოცდაათზე მეტი ადამიანიც, მაგრამ არაუმეტეს 80.
ორმოცდაათის შემდეგ ყოველი ადამიანის დამატება 2 დოლარით ამცირებს თითოეული ადამიანის
გადასახადს (გადასახადი თანაბარია ყველასთვის).
თქვენ გაქვთ 6000 დოლარი ფიქსირებული დანახარჯი და 32 დოლარი დანახარჯი ყოველ ტურისტზე.
რამდენი ადამიანი უნდა იყოს ჯგუფში, რომ თქვენი მოგება იყოს მაქსიმალური?
53. უილსონის ლოტის ზომის ფორმულა. მარაგების მართვის ერთ-ერთი ფორმულის თანახმად ყოველკვირეული
შეკვეთის საშუალო ღირებულება, რაშიც იგულისხმება ხარჯები შეკვეთილ პროდუქციაზე და მის
შენახვაზე, არის:
km hq
A(q)   cm  .
q 2
სადაც q არის შეკვეთილი პროდუქციის რაოდენობა, მაშინ როდესაც პროდუქციის მარაგი მთავრდება (ეს
შეიძლება იყოს მაგალითად, ფეხსაცმელი, რადიომოწყობილობები, სხვადასხვა მეტალები და ა.შ.), k არის
შეკვეთის გაკეთების ღირებულება (რაც არის ერთიდაიგივე იმის მიუხედავად, თუ რამდენად ხშირად
უკვეთავთ თქვენ პროდუქციას), c არის პროდუქციის ერთეულის ღირებულება (მუდმივია), m არის
ყოველი კვირის განმავლობაში გაყიდული ლოტების რაოდენობა (მუდმივია) და h არის პროდუქციის
შენახვის ხარჯი ყოველი კვირის განმავლობაში (მუდმივია, რომელშიც იგულისხმება შესანახი ადგილის
ხარჯები, უტილიზაციის, დაზღვევისა და დაცვის ხარჯები).
518
ა. თქვენი, როგორც მატერიალურ-ტექნიკური მომარაგების მენეჯერის საქმეა იპოვოთ ისეთი q,
რომლისთვისაც A(q) არის მინიმალური. რისი ტოლია იგი? (ფორმულას, რომელსაც თქვენ მიიღებთ q -ს
დასადგენად ეწოდება უილსონის ლოტის ზომის ფორმულა).
ბ. ტრანსპორტირების ხარჯები ზოგჯერ დამოკიდებულია შეკვეთის სიდიდეზე, რაოდენობაზე. როდესაც
ეს ასეა, მაშინ უფრო რეალისტურია, რომ k შეიცვალოს k  bq სიდიდით, რომელიც არის k -ს და
მუდმივზე გამრავლებული q -ს ჯამი. რისი ტოლია ყველაზე ეკონომიური შეკვეთის q სიდიდე ასეთ
54. წარმოების დონე. აჩვენეთ, რომ წარმოების დონე (როცა ასეთი საერთოდ არსებობს), რომლისთვისაც
საშუალო დანახარჯი არის ყველაზე მცირე, არის დონე, რომლისთვისაც საშუალო დანახარჯი არის
მარგინალური, ზღვრული დანახარჯის ტოლი.
55. აჩვენეთ, რომ თუ შემოსავლისა და დანახარჯების ფუნქციებს შესაბამისად აქვს სახე r ( x)  6 x და
c( x)  x3  6 x2  15x , ასეთ პირობებში მაქსიმუმი, რაც შეიძლება იქნას მიღწეული არის ის, რომ ეს
საქმიანობა არ იყოს წამგებიანი (ე.ი. შემოსავალი ტოლი იყოს დანახარჯისა).
56. წარმოების დონე. ვთქვათ c( x)  x3  20 x2  20,000 x არის დანახარჯი x ერთეული პროდუქციის წარმოებაზე.
იპოვეთ პროდუქციის წარმოების დონე x , რომლისთვისაც საშუალო დანახარჯი მინიმალურია.
57. თქვენ გეგმავთ, რომ დაამზადოთ თავღია მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის ყუთი, რომლიც
მოცულობაა 48 მ3. ამ ყუთის ფუძეს კვადრატის ფორმა უნდა ჰქონდეს. იმ მასალის ფასი, რომლითაც ყუთის
ფუძე უნდა დამზადდეს არის 6 ლ/მ2, ხოლო იმ მასალის, რომლითაც უნდა დამზადდეს ყუთის გვერდითი
ზედაპირი არის 4 ლ/მ2. რა განზომილებები უნდა ჰქონდეს ყუთს, რომ დანახარჯი მის დამზადებაზე იყოს
მინიმალური? რისი ტოლია ეს დანახარჯი?
58. სასტუმროების ქსელი მეგა სასტუმრო ჯამურად მოიცავს 800 ნომერს, ოთახს. თუ ნომერი ერთი ღამით
ღირს 50 დოლარი, მაშინ ყველა ნომერი აღებულია, დაკავებულია. თუ ნომრის ღირებულება ერთი ღამით
10 დოლარით გაიზრდება, მაშინ დაკავებული ოთახების რაოდენობა 40-ით შემცირდება და ა.შ. ყოველ
ჯერზე 10 დოლარით გაძვირების შემთხვევაში დაკავებული ოთახების რაოდენობა მცირდება 40-ით.
დაადგინეთ, რა უნდა ღირდეს ერთი ღამით სასტუმროს ნომრის დაქირავება, რომ ერთ ღამეში ნომრების
გაქირავებით მიღებული შემოსავალი იყოს მაქსიმალური.
ბიოლოგია
59. მგრძნობელობა წამლის მიმართ (პარაგრაფი 3.3-ის სავარჯიშო 72-ის გაგრძელება). M -ის იმ მნიშვნელობის
პოვნით, რომლისთისაც წარმოებული dR dM მაქსიმალურია, სადაც
C M 
R  M2  
2 3 
ხოლო C კონსტანტა, იპოვეთ წამლის დოზა, რომლის მიმართაც სხეულის მგრძნობელობა მაქსიმალურია.
60. როგორ ვახველებთ
ა. როდესაც ვახველებთ ტრაქეა იკუმშება, იმისათვის, რომ გაზარდოს გამოდევნილი ჰაერის სიჩქარე.
აღნიშნული წარმოშობს შეკითხვებს, რამდენად უნდა შეიკუმშოს ტრაქეა, რომ გამოდევნილი ჰაერის
სიჩქარე იყოს მაქსიმალური და მართლაც იკუმშება თუ არა ტრაქეა, როდესაც ვახველებთ.
იმ დაშვებების გათვალისწინებით, რომ ტრაქეის კედლები არის ელასტიური და კედლების
სიახლოვეში ჰაერის მოძრაობა შენელებულია ხახუნის გამო, ჰაერის ნაკადის მოძრაობის საშუალო 
სიჩქარის მოდელირებისათვის, გამოთვლისათვის შეიძლება ვისარგებლოთ ფორმულით:
r0
  c(r0  r )r 2 სმ/წმ,  r  r0 ,
2
519
სადაც r0 არის ტრაქეის საწყისი რადიუსი, ხოლო c არის კონსტანტა, რომელიც ნაწილობრივ
დამოკიდებულია ტრაქეის სიგრძეზე.
აჩვენეთ, რომ  არის უდიდესი, როდესაც r  (2 3)r0 ; რაც ნიშნავს, რომ  არის უდიდესი, როდესაც
ტრაქეა დაახლოებით 33%-ით არის შეკუმშული. აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ რენტგენის სურათები
ადასტურებს, რომ ტრაქეა მართლაც შეკუმშულია, როდესაც ვახველებთ.
T ბ. ჩათვალეთ, რომ r0 არის 0,5-ის ტოლი, ხოლო c არის 1-ის ტოლი და ააგეთ  -ს გრაფიკი 0  r  0.5
ჩაკეტილ ინტერვალზე. შეადარეთ ის, რასაც მიღებულ გრაფიკზე ხედავთ იმ მტკიცებას, რომ 
მაქსიმალურია, როდესაც r  (2 3)r0 .
თეორემა და მაგალითები
61. უტოლობა დადებითი მთელი რიცხვებისათვის. აჩვენეთ, რომ, თუ a , b, c და d დადებითი მთელი
რიცხვებია, მაშინ
(a 2  1)(b 2  1)(c 2  1)(d  1)
 16
abcd
62. წარმოებული dt/dx მაგალით 4-ში.
ა. აჩვენეთ, რომ
x
f ( x) 
a  x2
2
არის x -ს ზრდადი ფუნქცია.

ბ. აჩვენეთ, რომ
dx
g ( x) 
b  (d  x) 2
2
არის x -ის კლებადი ფუნქცია.

გ. აჩვენეთ, რომ
dt x dx
 
dx c a 2  x 2 c b2  (d  x)2
1 2
არის x -ის ზრდადი ფუნქცია.

63. ვთქვათ f ( x) და g ( x) წარმოებადი ფუნქციებია, რომელთა გრაფიკები მოცემულია ქვემოთ ნახაზზე. c
არის წერტილი, რომლის შესაბამისი ვერტიკალური მანძილი მოცემულ გრაფიკებს შორის მაქსიმალურია.
რა შეიძლება ითქვას მოცემული გრაფიკებისადმი შესაბამის (c, f (c)) და (c, g (c)) წერტილებში გავლებული
მხებების შესახებ? პასუხი დაასაბუთეთ.
64. დაადგინეთ, არის თუ არა ფუნქცია f ( x)  3  4cos x  cos 2 x უარყოფითი x -ის რომელიმე
მნიშვნელობისათვის. ახსენით, რატომ არის ამისათვის საკმარისი მხოლოდ იმ x -ების განხილვა,
რომლებიც ეკუთვნის [0, 2 ] სეგმენტს.
520
65. ა. y  cot x  2 csc x ფუნქცია აღწევს აბსოლუტურ მაქსიმალურ მნიშვნელობას 0  x   ინტერვალზე.
იპოვეთ აღნიშნული აბსოლუტური მაქსიმალური მნიშვნელობა.
T ბ. ააგეთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი და მიღებული შედეგი შეადარეთ ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
66. ა. y  tan x  3cot x ფუნქცია აღწევს აბსოლუტურ მინიმალურ მნიშვნელობას 0  x   2 ინტერვალზე.
იპოვეთ აღნიშნული მნიშვნელობა.
T ბ. ააგეთ მოცემული ფუნქციის გრაფიკი და მიღებული შედეგი შეადარეთ ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
67. ა. რამდენად ახლოს მიდის y x წირი (3 2, 0) წერტილთან? (მითითება: თუ თქვენ მოახდენთ
აღნიშნული მანძილის კვადრატის მინიმიზაციას, მაშინ შეძლებთ თავი აარიდოთ რადიკალების განხილვას).
T ბ. მანძილის გამომსახველი D ( x) ფუნქციისა და y  x ფუნქციის გრაფიკები ააგეთ ერთიდაიგივე
საკოორდინატო სისტემაში და მიღებული შედეგი შეუთავსეთ ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
68. ა. რამდენად ახლოს მიდის y  16  x 2 ნახევარწრეწირი (1, 3) წერტილთან?
ბ. მანძილის გამომსახველი D( x) და y  16  x 2 ფუნქციების გრაფიკები ააგეთ ერთიდაიგივე

საკოორდინატო სისტემაში და მიღებული შედეგი შეუთავსეთ ა) პუნქტში მიღებულ პასუხს.
521
ნიუტონის მეთოდი
4.7
წინამდებარე პარაგრაფში ჩვენ შევისწავლით რიცხვით მეთოდს, რომელსაც ნიუტონის ან ნიუტონ-
რაფსონის მეთოდი ეწოდება. ეს მეთოდი არის f ( x)  0 განტოლების ამონახსნთან მიახლოების
ტექნიკა, რომელიც არსებითად იყენებს y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკისადმი გარკვეულ წერტილებში
(კერძოდ, იმ წერტილებში, რომლებიც შეესაბამება f -ის ნულის ახლოს მდებარე წერტილებს)
გავლებულ მხებებს. x -ის მნიშვნელობას, რომლისთვისაც f -ის მნიშვნელობა ხდება ნულის ტოლი
ეწოდება f ( x)  0 განტოლების ფესვი ან ამავე განტოლების ამონახსნი.
პროცედურა ნიუტონის მეთოდისათვის

ნიუტონის მეთოდის მიზანი ისეთი მიმდევრობის აგებაა, რომელიც უახლოვდება f ( x)  0
განტოლების ამონახსნს. ამისათის ჯერ ხდება ამ მიმდევრობის x0 წევრის შერჩევა, ამის შემდეგ კი, თუ
სათანადო პირობები შესრულებულია, მეთოდი თვითონ აკეთებს დანარჩენს და მიმდებრობის
დანარჩენი წევრები ნაბიჯ-ნაბიჯ უახლოვდება f -ის გრაფიკისა და x ღერძის თანკვეთის წერტილს.
ნახ. 4.44. x0
ყოველ ბიჯზე ხდება f -ის ნულისა და f -ის ერთ-ერთი გაწრფივების ნულის დაახლოვება.
ქვემოთ ნაჩვენებია როგორ მუშაობს ეს მეთოდი.
საწყისი შეფასება x0 შეიძლება იქნას შერჩეული y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკის გამოყენებით ან
უბრალოდ მიხვედრით. ამის შემდეგ მეთოდი y  f ( x) ფუნქციის მიახლოებად იყენებს y  f ( x)
ფუნქციისადმი ( x0 , f ( x0 )) წერტილში გავლებულ მხებს. იმ წერტილს, სადაც აღნიშნული მხები
თანაიკვეთება x ღერძთან ეწოდება x1 (იხილეთ ნახ. 4.44). როგორც წესი x1 არის ხოლმე ამოხსნის
უკეთესი მიახლოება, ვიდრე x0 . ანალოგიურად, x2 არის წერტილი, სადაც y  f ( x) ფუნქციის
გრაფიკისადმი ( x1 , f ( x1 )) წერტილში გავლებული მხები თანაიკვეთება x ღერძთან. ამავე წესით
522
გრძელდება მიმდევრობის სხვა, დანარჩენი წევრების პოვნა, მანამ სანამ არ იქნება მიღწეული ფესვთან
საკმარისი მიახლოვება.
გამოვიყვანოთ აღნიშნული მიმდევრობის ასაგები ფორმულა. ვთქვათ მოცემულია (უკვე
ნაპოვნია) xn , მაშინ, y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკისადმი ( xn , f ( xn )) წერტილში გავლებული მხების
განტოლებას ექნება სახე:
y  f ( xn )  f ( xn )( x  xn ).
ვიპოვოთ აღნიშნული მხების x ღერძთან გადაკვეთის წერტილი. ამისათვის გავაკეთოთ ჩასმა y  0
(იხილეთ ნახ. 4.45). გვექნება:
0  f ( xn )  f ( xn )( x  xn )
f ( xn )
  x  xn
f ( xn )
f ( xn )
x  xn  if f(xn)  0
f ( xn )
ნახ. 4.45. xn xn 1
სწორედ ეს x -ის ნაპოვნი მნიშვნელობა არის xn 1 . გავაკეთოთ რეზიუმე ნიუტონის მეთოდისათვის.
1. შევარჩიოთ f ( x)  0 განტოლების ამონახსნის პირველი მიახლოება x0 . ამაში შეიძლება
დაგვეხმაროს y  f ( x) ფუნქციის გრაფიკი.
2. გამოვიყენოთ პირველი მიახლოება მეორის საპოვნელად, მეორე მესამის და ა.შ. ამისათვის უნდა
ვისარგებლოთ ფორმულით:
f ( xn )
xn 1  xn  , როდესაც f ( xn )  0. (1)
f ( xn )
ნიუტონის მეთოდის გამოყენება

ნიუტონის მეთოდის გამოყენება, საზოგადოდ, გულისხმობს მრავალი რიცხვითი გამოთვლის
ჩატარებას, რისთვისაც ზედმიწევნით სასარგებლოა და ნაყოფიერია კომპიუტერის ან კალკულატორის
გამოყენება, მაგრამ, ამის მიუხედავად, მაშინაც კი, როდესაც ყველა აღნიშნული გამოთვლა
523
ჩასატარებელია ხელით (რაც შესაძლოა იყოს ძალიან შრომატევადი) ნიუტონის მეთოდი წარმოადგენს
მძლავრ საშუალებას განტოლებათა ამონახსნების პოვნისათვის.
ჩვენს პირველ მაგალითში ვიპოვით 2 -ის მიახლოებით მნიშვნელობას (ათობით სისტემაში,
მძიმის შემდეგ ოთხი ციფრის სიზუსტით), რისთვისაც მოვახდენთ f ( x)  x2  2  0 განტოლების
დადებითი ფესვის სათანადოდ შეფასებას.
მაგალითი 1. ვიპოვოთ f ( x)  x2  2  0 განტოლების დადებითი ფესვი.
ამოხსნა. იმის გათვალისწინებით, რომ f ( x)  x2  2 და f ( x)  2 x ფორმულა (1) გვაძლევს:
xn2  2 x 1 x 1
xn 1  xn   xn  n   n .
2 xn 2 xn 2 xn
მიღებული
xn 1
xn 1  
2 xn
განტოლება საშუალებას გვაძლევს ყოველი მიახლოებით ვიპოვოთ შემდეგი მიახლოება კლავიშებზე
მხოლოდ რამდენჯერმე დაჭერით. საწყისი x0  1 მიახლოებით მიღებული შედეგები თავმოყრილია
ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში (მძიმის შემდეგ პირველი ხუთი ციფრის მიახლოებაში 2  1.41421 ).
სწორად დადგენილი
ცდომილება
თანრიგების რაოდენობა
x0  1 0.41421 1
x1  1.5 0.08579 1
x2  1.41667 0.00246 3
x3  1.41422 0.00001 5
ნიუტონის მეთოდი არის მეთოდი, რომელსაც იყენებს კალკულატორების უმრავლესობა

ფესვების გამოთვლისათვის, ეს მეთოდი საკმარისად სწრაფად არის კრებადი (ამ საკითხს მოგვიანებით
დავიბრუნდებით) თუ მაგალით 1-თან დაკავშირებულ გავაგრძელებთ კიდევ ერთი ნაბიჯის შემდეგ,
მივიღებთ 2 -ის მიახლოებას 10-ზე მეტი თანრიგის სიზუსტით.
მაგალითი 2. იპოვეთ იმ წერტილის x კოორდინატი, სადაც y  x3  x წირი თანაიკვეთება y  1

ჰორიზონტალურ წრფესთან.
ამოხსნა. მოცემული წირი მოცემულ წრფესთან თანაიკვეთება იმ წერტილში, რომლის x კოორდინატი
აკმაყოფილებს განტოლებას x3  x  1 , ე.ი. x3  x  1  0 . დავსვათ შეკითხვა: როდის ღებულობს
f ( x)  x3  x  1 ფუნქცია ნულის ტოლ მნიშვნელობას? ვინაიდან f (1)  1 და f (2)  5 , ამიტომ
შუალედური მნიშვნელობის შესახებ თეორემის თანახმად საძიებელი ფესვი ეკუთვნის (1, 2)
ინტერვალს (იხილეთ ნახ. 4.46).
524
ნახ. 4.46. f ( x)  x 3  x  1 x
ჩვენ გამოვიყენეთ ნიუტონის მეთოდი f ფუნქციისათვის x0  1 საწყისი მიახლოებით.

მიღებული შედეგები წარმოდგენილია 4.1 ცხრილში და 4.47 ნახაზზე.
ნახ. 4.47. x
n  5 შემთხვევის შემდეგ გვაქვს: x6  x5  1.3247 17957 . როდესაც xn 1  xn , ფორმულა (1)-ის

თანახმად f ( xn )  0 . ნაპოვნია f ( x)  0 განტოლების ფესვი ცხრა თანრიგის სიზუსტით.
ცხრილი 4.1. ნიუტონის მეთოდის გამოყენების შედეგები f ( x)  x3  x  1

ფუნქციისათვის x0  1 საწყისი მიახლოებით
f ( xn )
n xn f(xn) f(xn) xn 1  xn 
f ( xn )
0 1 1 2 1.5
1 1.5 0.875 5.75 1.3478 26087
2 1.3478 26087 0.1006 82173 4.4499 05482 1.3253 00399
3 1.3252 00399 0.0020 58362 4.2684 68292 1.3247 18174
4 1.3247 18174 0.0000 00924 4.2646 34722 1.3247 17957
5 1.3247 17957 1.8672E-13 4.2646 32999 1.3247 17957
525
4.48 ნახაზზე მითითებულია, რომ მაგალით 2-ში პროცესი შეიძლება დაიწყოს წირის B0 (3, 23)
წერტილიდან, x0  3 საწყისი მიახლოებით. B0 წერტილი არის საკმარისად შორს x ღერძიდან,
მაგრამ B0
ნახ. 4.48. x0 x 1 3
წერტილში გავლებული მხები x ღერძს გადაკვეთს (2.12, 0) წერტილიდან ახლოს, ასე, რომ x1
წარმოადგენს მიახლოების გაუმჯიბესებას x0 -თან შედარებით. თუ გამოვიყენებთ (1) ფორმულას
განმეორებითად და გავითვალისწინებთ, რომ f ( x)  x3  x  1 და f ( x) 2 x2  ,1 ცხრა თანრიგიან
სიზუსტეს მივიღებთ შვიდი ნაბიჯის შემდეგ. გვექნება: x7  x6  1.3247 17957 .
აპროქსიმათა კრებადობა
მეათე თავში ზუსტად განვსაზღვრავთ ნიუტონის მეთოდში xn აპროქსიმაციების (მიახლოებების)
კრებადობას. ინტუიციურად გასაგებია, რომ ჩვენ ვგულისხმობთ შემდეგს: როდესაც აპროქსიმაციის
(მიახლოების) ნომერი n იზრდება შემოუსაზღვრავად შესაბამისი მიახლოებებიც შემოუსაზღვრავად,
რაგინდ კარგად უახლოვდება საძიებელ r ფესვს (ეს ცნება ანალოგიურია უსასრულობაში g (t )
ფუნქციის ზღვრის ცნებისა, რომელიც 2.6 პარაგრაფში არის განსაზღვრული).
პრაქტიკაში ნიუტონის მეთოდის კრებადობის სიჩქარე, როგორც წესი, შთამბეჭდავია, თუმცა ეს
ასე არ არის ყოველთვის. კრებადობის შემოწმების ერთ-ერთი ხერხი იწყება ფუნქციის გრაფიკის
აგებითა და საწყისი x0 მიკახლოების, რაც შეიძლება კარგად შერჩევით. ნულთან მიახლოების
შემოწმების მიზნით თქვენ შეგიძლიათ დააკვირდეთ | f ( xn ) | სიდიდეებს, ხოლო მეთოდის
კრებადობის შემოწმების მიზნით დააკვირდეთ | xn  xn1 | რიცხვებს.
ნიუტონის მეთოდი არ არის ყოველთვის კრებადი. მაგალითად, ვთქვათ

 r  x , x  r
f ( x)  
 x  r , x  r,

აღნიშნული ფუნქციის გრაფიკის ესკიზი წარმოდგენილია 4.49 ნახაზზე. თუ საწყის მიახლოებად
მივიჩნევთ x0  r  h რიცხვს, მაშინ x1  r  h . ამის შემდეგ ადვილი შესამჩნევია, რომ ნებისმიერი სხვა,
526
მომდევნო მიახლოება კვლავ ან (r  h) -ის ან (r  h) -ის ტოლია. ასე, რომ არც ერთი მომდევნო
მიახლოება მიდის ფესვთან (x  r -თან) უფრო ახლოს, ვიდრე პირველი, x0  r  h .
ნახ. 4.49. x0 x1 x0 r
თუ ნიუტონის მეთოდი კრებადია, მაშინ იგი კრებადია ფესვისკენ. მაგრამ საჭიროა სიფრთხილე,
ვინაიდან მეთოდი შეიძლება ჰგავდეს კრებადს, მაგრამ სინამდვილეში არ იყოს კრებადი და ასეთ
შემთხვევაში არც ფესვი იარსებებს. საბედნიეროდ ასეთი შემთხვევები იშვიათია.
როდესაც ნიუტონის მეთოდი კრებადია ფესვისაკენ, რომელიც თქვენ გაქვთ წარმოდგენილი.
4.50 ნახაზზე წარმოდგენილია ორი განსხვავებული შემთხვევა, როდესაც ასეთი რამ შეიძლება
მოხდეს.
ნახ. 4.50.
4.7 სავარჯიშოები
Root Finding (ფესვის მოძებნა)
1. ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით შეაფასეთ x 2  x  1  0 განტოლების ფესვები. მარცხენა
ამონახსნის შესაფასებლად საწყის მიახლოებად შეარჩიეთ x0  1 , ხოლო მარჯვენა ამონახსნის
შესაფასებლად x0  1 . ორივე შემთხვევისათვის იპოვეთ x2 .
2. განტოლების x3  3x  1  0 ნამდვილი ფესვის შესაფასებლად გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი.
საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  0 და იპოვეთ x2 .
3. f ( x)  x4  x  3 ფუნქციის ორი ნულის შესაფასებლად გამოვიყენეთ ნიუტონის მეთოდი. მარცხენა
ნულისათვის საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  1 , ხოლო მარჯვენა ნულისაგან x0  1 . ორივე
შემთხვევაში იპოვეთ x2 .
4. f ( x)  2 x  x2  1 ფუნქციის ორი ნულის შესაფასებლად გამოიყენეთ ნიუტონის მაგალითი.
მარცხენა ნულისათვის საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  0 , ხოლო მარჯვენა ნულისათვის
x0  2 . ორივე შემთხვევაში იპოვეთ x2 .
527
5. 2-დან მეოთხე ხარისხის ფესვის შესაფასებლად ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით შეაფასეთ
x 4  2  0 განტოლების დადებითი ფესვი. საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  1 და იპოვეთ x2 .
6. 4
2 შესაფასებლად ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით შეაფასეთ x4  2  0 განტოლების
დადებითი ფესვი. საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  1 და იპოვეთ x2 .
7. ფესვის გამოცნობა. დავუშვათ გაგიმართლათ და f ( x ) 0განტოლების ფესვის საწყისი
მიახლოება x0 აღმოჩნდა ფესვი. დავუშვათ, რომ f ( x0 ) არსებობს და f ( x0 )  0 . ასეთ
შემთხვევაში რა შეიძლება ითქვას x1 -ზე და სხვა დანარჩენ, მომდევნო მიახლოებებზე?
8.  რიცხვის შეფასება. ვთქვათ, გეგმავთ, რომ  2 შეაფასოთ პირველი ხუთი თანრიგის სიზუსტით
და ამისათვის აპირებთ, რომ გამოიყენოთ ნიუტონის მეთოდი c o sx  0განტოლების ფესვის
შესაფასებლად. აქვს თუ არა მნიშვნელობა იმას, თუ რა იქნება შერჩეული საწყის მიახლოებად?
თეორემა და მაგალითები
9. ოსცილაცია. აჩვენეთ h  0 , რომ ნიუტონის მეთოდის გამოყენებას

 x, x  0
f ( x)  
 x , x  0

ფუნქციისადმი მივყავართ x1  h სიტუაციამდე, როდესაც x0  h და x1  h სიტუაციამდე,
როდესაც x0  h და h დადებითი რიცხვია. ააგეთ ნახაზი, რომელიც გვიჩვენებს აღნიშნულ
შემთხვევებში ნიუტონის მეთოდის გამოყენების პროცესს.
10. აპროქსიმაციები, რომლებიც ხდება სულ უფრო და უფრო ცუდი. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი
f ( x)  x1 3 ფუნქციისადმი x0  1 საწყისი მიახლოებით და გამოთვალეთ x1 , x2 , x3 და x4 . იპოვეთ
| xn | -ის გამომსახველი ფორმულა. შეისწავლეთ | xn | -ის ყოფაქცევა, როდესაც n   . ააგეთ
ნახაზი, რომელზეც იქნება გამოსახული აღნიშნული პროცესები.
11. ახსენით რატომ ითხოვს შემდეგი ოთხი წინადადება ერთი და იგივე ინფორმაციის დადგენას:
i) იპო ვეთ f ( x)  x3  3x  1 ფუნქციის ნულები.
ii) იპოვეთ y  x3 წირისა და y  3x  1 წრფის თანაკვეთის წერტილების x კოორდინატები.
iii) იპოვეთ y  x3  3x წირისა და y  1 წრფის თანაკვეთის წერტილების x კოორდინატები.
iv) იპოვეთ x -ის მნიშვნელობები, რომელთათვისაც g ( x)  (1 4) x4  (3 2) x2  x  5 ფუნქციის
წარმოებული ტოლია ნულის.
12. პლანეტის მდებარეობა. პლანეტის სივრცული კოორდინატების დასადგენად საჭიროა
x  1  0.5sin x ტიპის განტოლების ამოხსნა. f ( x)  x  1  0.5sin x ფუნქციის გრაფიკიდან
გამომდინარე შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ ამ ფუნქციას აქვს x  1.5 წერტილთან ახლოს მდებარე
ნული. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი, რომ გააუმჯობესოთ აღნიშნული ნულის შეფასება.
ამისათვის საწყის მიახლოებად მიიჩნიეთ x0  1.5 და იპოვეთ x1 . (ამ ფესვის მიახლოებითი
მნიშვნელობა, ხუთი თანრიგის სიზუსტით, არის 1.49870). გახსოვდეთ, რომ გამოთვლების
პროცესში გამოიყენოთ რადიანები.
T 13. თანაკვეთის წირები. y  tan x წირი კვეთს y  2 x წრფეს წერტილში, x კოორდინატი არის x  0
და x   2 რიცხვებს შორის. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი მის საპოვნელად.
528
T 14. მეოთხე რანგის განტოლების ნამდვილი ამონახსნები. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი
x  2 x  x  2 x  2  0 განტოლების ორი ნამდვილი ფესვის საპოვნელად.
4 3 2
T 15. ა. რამდენი ამონახსნი აქვს sin 3x  0.99  x განტოლებას?

2
ბ. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი ამ ამონახსნების საპოვნელად.

16. წირების თანაკვეთა.
ა. ხდება თუ არა cos3x რომელიმე x -თვის x -ს ტოლი? პასუხი დაასაბუთეთ.
ბ. თუ ხდება, მაშინ ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით იპოვეთ x -ის ეს მნიშვნელობა.
17. იპოვეთ f ( x)  2 x4  4 x2  1 ფუნქციის ნამდვილი ნულები.
T 18.  რიცხვის შეფასება. შეაფასეთ  რიცხვის მნიშვნელობა იმდენი თანრიგის სიზუსტით, რამდენის
საშუალებასაც თქვენი გამომთვლელი მოწყობილობები იძლევა, რისთვისაც ნიუტონის მეთოდის
გამოყენებით შეაფასეთ tan x  0 განტოლების ფესვი, საწყისი x0  3 მიახლოებით.
19. წირთა თანაკვეთა. x -ის რა მნიშვნელობებისათვის სრულდება cos x  2 x ტოლობა?
20. წირთა თანაკვეთა. x -ის რა მნიშვნელობებისათვის სრულდება cos x   x ტოლობა?
21. y  x 2 ( x  1) და y  1 2 ( x  0) ფუნქციების გრაფიკები იკვეთება ერთ წერტილში, რომლის x
კოორდინატი არის x  r . ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით შეაფასეთ r -ის მნიშვნელობა
პირველი ოთხი თანრიგის სიზუსტით.
22. y  x და y  3  x2 ფუნქციების გრაფიკები იკვეთება ერთ წერტილში, რომლის x კოორდინატი

არის x  r . ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით შეაფასეთ r -ის მნიშვნელობა პირველი ოთხი თანრიგის
სიზუსტით.
23. წირების თანაკვეთა. x -ის რა მნიშვნელობებისათვის სრულდება e x  x2  x  1 ტოლობა?
2
24. წირების თანაკვეთა. x -ის რა მნიშვნელობებისათვის სრულდება ln(1  x2 )  x  1 ტოლობა?

25. შუალედური მნიშვნელობის შესახებ თეორემის თანახმად, რომელიც მოყვანილია 2.5 პარაგრაფში,
f ( x)  x3  2 x  4 ფუნქციას აქვს ნული x  1 და x  2 წერტილებს შორის. შეაფასეთ იგი ხუთი
თანრიგის სიზუსტით.
26. მამრავლებად დაშლა. იპოვეთ იმ r1 , r2 , r3 და r4 რიცხვების მიახლოებითი მნიშვნელობები,
რომლებიც მონაწილეობს
8x4  14 x3  11x 1  8( x  r1 )( x  r2 )( x  r3 )( x  r4 )
მამრავლებად დაშლაში.
529
T 27. კრებადობა განსხვავებული ნულებისაკენ. გამოიყენეთ ნიუტონის მეთოდი ქვემოთ მოცემული
საწყისი მიახლოებებით f ( x)  4 x4  4 x 2 ფუნქციის ნულების შესაფასებლად.
ა. x0  2 და x0  0.8 , რომლებიც ეკუთვნის (,  2 / 2) ინტერვალს;

ბ. x0  0.5 და x0  0.25 , რომლებიც ეკუთვნის  21 / 7, 
21 7 ინტერვალს;
გ. x0  0.8 და x0  2 , რომლებიც ეკუთვნის  

2 2,  ინტერვალს;
დ. x0   21 7 და x0  21 7 .
28. აკუსტიკური ტივტივას პრობლემა. წყალქვეშა ნავების მოძრაობის საკითხის კვლევისას ხშირად
აუცილებელია ნავის მოძრაობის ტრაექტორიის იმ წერტილის დადგენა, რომელიც უმცირესი
მანძილითაა დაშორებული წყალში მდებარე აკუსტიკური ტივტივასაგან (ბგერის დეტექტორი).
ვთქვათ, წყალქვეშა ნავის მოძრაობის ტრაექტორია არის y  x 2 პარაბოლა, ხოლო ტივტივა
მდებარეობს (2,  1 2) წერტილში.
ა. აჩვენეთ, რომ ტრაექტორიის იმ წერტილის x კოორდინატი, რომელიც უმცირესი მანძილით
არის დაშორებული აღნიშნული ტივტივასაგან არის x  1 ( x2  1) განტოლების ფესვი.
ბ. განტოლება x  1 ( x2  1) ამოხსენით ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით.
T 29. წირების, რომლებიც არის თითქმის ჰორიზონტალური ფესვთა ახლოს. ზოგიერთ წირს აქვს
ისეთი ფორმა, რომ ნიუტონის მეთოდი არ იძლევა მათი ფესვების (მათი x ღერძთან თანაკვეთის
წერტილების) კარგი სიზუსტით შეფასებას. შეეცადეთ x0  2 საწყისი მიახლოებისა და ნიუტონის
მეთოდის გამოყენებით შეაფასოთ f ( x)  ( x  1)40 ფუნქციის x  1 ფესვი. დააკვირდით რამდენად
კარგ მიახლოებას მოგცემთ თქვენი კომპიუტერი. იხილეთ ქვემოთ მოყვანილი ნახაზი.
530
30. ქვემოთ მოყვანილ ნახაზზე გამოსახულია r რადიუსიანი წრეწირი, ქორდა, რომლის სიგრძეა 2 და
რკალი s , რომლის სიგრძეა 3. ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით ოთხი თანრიგის სიზუსტით
შეაფასეთ r და  (რადიანებში). ჩათვალეთ, რომ 0     .
531
პირველადი ფუნქციები
4.8
ჩვენ უკვე შევისწავლეთ როგორ ვიპოვოთ ფუნქციის წარმოებული. თუმცა, მრავალი ამოცანა
მოითხოვს ფუნქციის აღდგენას მისი წარმოებულის მიხედვით (უცნობია ფუნქცია და ცნობილია მისი
წარმოებული, ამ ფუნქციის ცვლილების სიჩქარე). მაგალითად, შეიძლება მოცემული გვქონდეს
გარკვეული, ცნობილი, საწყისი სიმაღლიდან ვარდნილი სხეულის სიჩქარე დროის ყოველ მომენტში
და მოგვეთხოვებოდეს ამ სხეულის მდებარეობის (სიმაღლის) დადგენა დროის ყოველ მომენტში.
უფრო ზოგადად, ჩვენ გვინდა ვიპოვოთ F ფუნქცია მისი წარმოებულის, f ფუნქციის საშუალებით.
თუ ასეთი F ფუნქცია არსებობს, მაშინ მას ეწოდება f ფუნქციის პირველადი ფუნქცია (პირველადი).
როგორც ჩვენს ამას მომდევნო თავში დავინახავთ პირველადი ფუნქციები (პირველადები) არის
მაკავშირებელი რგოლი კალკულუსის ორ მთავარ ელემენტს, წარმოებულებსა და განსაზღვრულ
ინტეგრალებს შორის.
პირველადი დადგენა
განსაზღვრება. F ფუნქციას ეწოდება f ფუნქციის პირველადი I ინტერვალზე, თუ I ინტერვალის

ნებისმიერი x წერტილისათვის სრულდება ტოლობა:
F ( x)  f ( x) .
f ( x) ფუნქციის საშუალებით F ( x) ფუნქციის აღდგენის პროცესს ეწოდება ანტიგაწარმოება.

ფუნქციათა პირველადების აღნიშვნისათვის გამოვიყენებთ დიდ ასოებს. მაგალითად, f -ის
პირველადისათვის F -ს, g -ს პირველადისათვის G -ს და ა.შ.
მაგალითი 1. იპოვეთ ყოველი ქვემოთ მოცემული ფუნქციის პირველადი.

1
(ა) f ( x)  2 x (ბ) g ( x)  cos x (გ) h( x)   2e 2 x
x
ამოხსნა. უნდა ვიფიქროთ შემდეგნაირად: რომელი ფუნქცია ვიცით ისეთი, რომლის წარმოებული
არის მოცემული ფუნქცია?
(ა) F ( x)  x2 (ბ) G( x)  sin x (გ) H ( x)  ln | x | e2 x
ყოველი პასუხი შეიძლება შემოწმდეს გაწარმოებით. მართლაც, F ( x)  x 2 ფუნქციის
წარმოებული არის 2x , G( x)  sin x ფუნქციის cos x , ხოლო H ( x)  ln | x | e 2x
ფუნქციის (1 x)  2e2 x .
F ( x)  x2 ფუნქცია არ არის ერთადერთი ფუნქცია, რომლის წარმოებული არის 2x . მაგალითად,
x 2  1 ფუნქციის წარმოებულიც არის 2x . ასევეა x 2  C ფუნქციისათვის, სადაც C ნებისმიერი
მუდმივაა. არსებობს თუ არა აღნიშნული ფუნქციებისაგან განსხვავებული ფუნქცია, რომლის
წარმოებული არის 2x ?
ამ შეკითხვაზე პასუხს გვაძლევს 4.2 პარაგრაფში მოყვანილი საშუალო მნიშვნელობის შესახებ
თეორემის შედეგი 2, რომლის თანახმად: ერთი და იგივე ფუნქციის ნებისმიერი ორი პირველადის
სხვაობა მუდმივი სიდიდეა. ასე, რომ, x 2  C ფუნქციებით, სადაც C ნებისმიერი მუდმივი რიცხვია,
მიიღება f ( x)  2 x ფუნქციის ყველა პირველადი. უფრო ზოგადად, ჭეშმარიტია შემდეგი
532
თეორემა 8. თუ F არის f ფუნქციის პირველადი I ინტერვალზე, მაშინ I ინტერვალზე f -ის
პირველადის ზოგადი სახე, ზოგადი გამოსახულება არის
F ( x)  C ,
სადაც C ნებისმიერი მუდმივია.
ე.ი. I ინტერვალზე f -ის პირვალადის ზოგადი სახე არის F ( x)  C ფუნქციათა ოჯახი,
რომელთა გრაფიკები ვერტიკალური ძვრებით გადაყვანადია ერთმანეთში.C სიდიდისათვის
კონკრეტული მნიშვნელობის მინიჭებით შეგვიძლია პირველადთა ამ ოჯახიდან ამოვარჩიოთ
კონკრეტული პირველადი. მოვიყვანოთ აღნიშნულის მაგალითი.
მაგალითი 2. იპოვეთ f ( x)  3x3 ფუნქციის პირველადი, რომელიც აკმაყოფილებს პირობას F (1)  1 .

ამოხსნა. ვინაიდან x 3 -ის წარმოებული არის 3x 2 , ამიტომ ამ შემთხვევაში პირველადის ზოგადი სახე
იქნება:
F ( x)  x3  C
რომელიც გვაძლევს f ( x) -ის ყველა პირველადს. F (1)  1 პირობით ისაზღვრება C . მართლაც,
F ( x)  x3  C ტოლობაში x  1 ჩასმა გვაძლევს:
F (1)  (1)3  1  C.
ვინაიდან F (1)  1 , ამიტომ 1  C  1 , საიდანაც C  2 . ე.ი.
F ( x)  x3  2
არის ის პირველადი, რომელიც აკმაყოფილებს F (1)  1 პირობას. მიაქციეთ ყურადღება, რომ C -ს
ნაპოვნი მნიშვნელობით y  x3  C წირთა ოჯახიდან ხდება იმ წირის შერჩევა, რომელიც გადის
სიბრტყის (1, 1) წერტილზე
ნახ. 4.51. y  x 2  C 2 y  x3  2 (1, 1)
გაწარმოების წესების გამოყენებით შეგვიძლია გამოვიყვანოთ ფორმულები და წესები

პირველადისათვის. ნებისმიერი მოცემული ფუნქციის პირველადის ზოგად გამოსახულებაში
533
მონაწილეობს C მუდმივი. 4.2 ცხრილში მოცემულია რიგი მნიშვნელოვანი ფუნქციების პირველადების
ზოგადი სახე, ზოგადი გამოსახულება.
4.2 ცხრილში მოყვანილი წესების სისწორე ადვილი შესამოწმებელია გაწარმოებით, კერძოდ,
პირველადის ზოგადი გამოსახულების გაწარმოებით უნდა მიიღებოდეს ცხრილში ამ პირველადის
მარცხნივ წარმოდგენილი ფუნქცია. მაგალითად, (tan kx) k  C -ის გაწარმოება გვაძლევს sec2 kx
ფუნქციას k  0 და C სიდიდეების ნებისმიერი მნიშვნელობებისათვის. სწორედ, ეს ამტკიცებს იმას,
რომ sec2 kx ფუნქციის პირველადის ზოგადი გამოსახულება მოიცემა 4.2-ცხრილში მოყვანილი
ფორმულა 4-ით.
ცხრილი 4.2. პირველადების ფორმულები, k არანულოვანი მუდმივაა

ფუნქცია ზოგადი პირველადი ფუნქცია ზოგადი პირველადი
1 n 1 1 kx
1. xn x  C , n  1 8. e kx e C
n 1 k
1 1
2. sin kx  cos kx  c 9. ln | x | C , x  0
k x
1 1 1
3. cos kx sin kx  C 10. sin 1 kx  C
k 1 k x 2 2 k
1 1 1
4. sec2 kx tan kx  C 11. tan 1 kx  C
k 1  k 2 x2 k
1 1
5. csc2 kx  cot kx  C 12. sec1 kx  C , kx  1
k x k x 1
2 2
1  1  kx
6. sec kx tan kx sec kx  C 13. a kx  k ln a  a  C , a  0, a  1
k  
1
7. csc kx cot kx sin kx  C
k
მაგალითი 3. ქვემოთ მოყვანილი ყოველი ფუნქციისათვის დაადგინეთ პირველადის ზოგადი

გამოსახულება.
1
(ა) f ( x)  x5 (ბ) g ( x)  (გ) h( x)  sin 2 x
x
x
(დ) i( x)  cos (ე) j ( x)  e3 x (ვ) k ( x)  2 x
2
ამოხსნა. ყოველი შემთხვევის ამოხსნისათვის ვიყენებთ 4.2 ცხრილში მოყვანილ ერთ-ერთ ფორმულას.
x6
(ა) F ( x)  C ფორმულა 1
6 როდესაც n = 5
(ბ) g ( x)  x1 2 ,
ფორმულა 1
x1 2 როდესაც n = 1/2
G ( x)  C 2 x C
12
 cos 2 x ფორმულა 2
(გ) H ( x)  C როდესაც k = 2
2
ფორმულა 3
როდესაც k = 1/2
534
sin( x 2) x
(დ) I ( x)   C  2sin  C
(1 2) 2
1 ფორმულა 8
(ე) J ( x)   e 3 x  C როდესაც k = 3
3
 1  x ფორმულა 13
(ვ) K ( x)   2 C როდესაც a = 2, k = 1
 ln 2 
გაწარმოების სხვა წესებს მივყავართ პირველადების დადგენის სხვა წესებამდე. შეიძლება
პირველადების შეკრება, გამოკლება და მუდმივზე გამრავლება.
ცხრილი 4.3. პირველადთა დადგენის წრფივობის წესი

ფუნქცია ზოგადი პირველადი
1. მუდმივზე გამრავლების წესი: kf ( x) kF ( x)  C , k
2. უარყოფითობის წესი:  f ( x)  F ( x)  C
3. ჯამისა და სხვაობის წესი: f ( x)  g ( x) F ( x)  G ( x)  C
4.3 ცხრილში მოყვანილი ფორმულების სისწორე ადვილად შეიძლება შემოწმდეს გაწარმოებით.

კერძოდ, ზოგადი პირველადების გაწარმოებით შეიძლება დავრწმუნდეთ, რომ გაწარმოებით
მიღებული შედეგი მართლაც ემთხვევა შესაბამის ფუნქციას. ამასთანავე, ადვილი შესამჩნევია, რომ ამ
ცხრილში მოყვანილი ფორმულა 2 წარმოადგენს ფორმულა 1-ის იმ კერძო შემთხვევას, როდესაც k  1
.
3
f ( x)   sin 2 x.
x
ფუნქციის ზოგადი პირველადი.
ამოხსნა. გვაქვს f ( x)  3g ( x)  h( x) , სადაც g ( x) და h( x) არის ფუნქციები მაგალითი 3-დან. ვინაიდან
G ( x)  2 x , ხოლო H ( x)  (1 2) cos 2 x , ამიტომ პირველადთა მუდმივზე გამრავლებისა და
3G( x)  3  2 x  6 x და 3g ( x)  3 x ჯამის წესების გამოყენებით, h( x)  sin 2 x გვექნება
F ( x)  3G( x)  H ( x)  C
1
 6 x  cos 2 x  C
2
სადაც C ნებისმიერი მუდმივია.
ნაპოვნი F ( x) არის f ( x) -ის ზოგადი პირველადი.
საწყის მნიშვნელობათა ამოცანები და დიფერენციალური განტოლებები

პირველადები მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მათემატიკაში და მათემატიკის გამოყენებებში.
პირველადის მოძებნის მეთოდები და ტექნიკები არის კალკულუსის უმნიშვნელოვანესი ნაწილი და
ჩვენ მათ შევისწავლით ამ წიგნის მერვე თავში. f ( x) ფუნქციის პირველადის პოვნა არის იგივე
ამოცანა, რაც ისეთი y ( x) ფუნქციის პოვნა, რომელიც აკმაყოფილებს:
dy
 f ( x) .
dx
535
განტოლებას. ამ განტოლებას ეწოდება დიფერენციალური განტოლება, ვინაიდან იგი შეიცავს უცნობი
y ფუნქციის წარმოებულს. მის ამოსახსნელად უნდა ვიპოვოთ ისეთი y ( x) ფუნქცია, რომელიც
აკმაყოფილებს მოცემულ განტოლებას. ამ ფუნქციის პოვნა ხდება f ( x) -ის პირველადის დადგენით.
პირველადში მონაწილე მუდმივის კომკრეტულ მნიშვნელობას ვარჩევთ
y( x0 )  y0
საწყისი პირობის საშუალებით. ეს პირობა ნიშნავს, რომ y ( x) ფუნქცია ღებულობს y0 მნიშვნელობას,
როდესაც x  x0 . დიფერენციალური განტოლებისა და საწყისი პირობის ერთობლიობას ეწოდება
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანა. ასეთი ამოცანები მნიშვნელოვან როლს ასრულებს მეცნიერების
სხვადასხვა დარგში.
f ( x) ფუნქციის ზოგადი პირველადი (როგორიცაა x3  C მაგალითი 2) F ( x)  C წარმოადგენს
dy dx  f ( x) დიფერენციალური განტოლების ზოგად ამონახსნს y  F ( x)  C . ზოგადი ამონახსნი
გვაძლევს ყველა ამონახსნს (ამონახსნები უსასრულოდ ბევრია, ერთი ყოველი C -თვის). საწყისი
მნიშვნელობის ამოცანის ამოხსნისათვის ჯერ ვპოულობთ შესაბამისი დიფერენციალური განტოლების
ზოგად ამონახსნს, ხოლო შემდეგ ვპოულობთ იმ კერძო ამონახნს, რომელიც აკმაყოფილებს მოცემულ
საწყის პირობას y( x0 )  y0 . მაგალით 2-ში y  x3  2 არის dy dx  3x 2 დიფერენციალური განტოლების
კერძო ამონახსნი, რომელიც აკმაყოფილებს y(1)  1 პირობას.
შემოტანილი, მოძრაობის ამოცანა განვიხილოთ დიფერენციალური განტოლებების თვალსაზრისით.
მაგალითი 5. 12 ფტ/წმ სიჩქარის ზევით მიმავალი აეროსტატიდან, როდესაც იგი დედამიწის

ზედაპირიდან 80 ფუტის სიმაღლეზე იმყოფებოდა გადმოაგდეს პაკეტი.
ამოხსნა. ვთქვათ  (t ) არის პაკეტის სიჩქარე დროის t მომენტში, ხოლო s(t ) არის მისი დაშორება
დედამიწის ზედაპირიდან იმავე მომენტში. თავისუფალი ვარდნის აჩქარება დედამიწის ზედაპირთან
ახლოს არის 32 ფტ/წმ2. დავუშვათ, რომ პაკეტზე მოქმედებს მხოლოდ დედამიწის მიზიდულობის
ძალა. ასეთ შემთხვევაში გვექნება:
d აქ ნიშანი მინუსი განპირობებულის იმით, რომ
 32 თავისუფალი ვარდნის აჩქარება მიმართულია
dt ვერტიკალურად ქვევით, s-ის კლების
მიმართულებით.
შედეგად მივდივართ საწყისი მნიშვნელობის შემდეგ ამოცანამდე (იხილეთ ნახ. 4.52):
d
დიფერენციალური განტოლება:  32
dt
საწყისი პირობა:  (0)  12 Balloon
536
ნახ. 4.52.
ვინაიდან პაკეტის გადმოგდების მომენტში აეროსტატი მიდიოდა ვერტიკალურად ზევით 12 ფტ/წმ
სიჩქარით, ხოლო პაკეტის სიჩქარე კი ემთხვეოდა აეროსტატის სიჩქარეს. ეს არის პაკეტის მოძრაობის
მათემატიკური მოდელი. ჩვენ ვხსნით საწყისი მნიშვნელობის ამოცანას პაკეტის სიჩქარის
დადგენისათვის.
1. ამოვხსნათ დიფერენციალური განტოლება: -32-ის ზოგადი პირველადი არის:
  32t  C.
2. გამოთვალეთ C :
12  32(0)  C Initial (0) = 12
C  12
ე.ი. საწყისი მნიშვნელობის ამოცანის ამონახსნი არის:
  32t  12.
საწყისი მნიშვნელობის მეორე ამოცანის მისაღებად გავითვალისწინოთ, რომ სიჩქარე არის
სიმაღლის წარმოებული და რომ პაკეტი t 0 მომენტისათვის, როდესაც ის გადმოაგდეს
აეროსტატიდან, იმყოფებოდა 80 ფუტ სიმაღლეზე. გვექნება:
ds Set  = ds/dt in
დიფერენციალური განტოლება:  32t  12
dt
საწყისი პირობა: s(0)  80
ახლა ვხსნით საწყისი მნიშვნელობის ამოცანას სიმაღლის, როგორც დროის ფუნქციის დადგენისათვის.
1. ამოვხსნათ დიფერენციალური განტოლება: 32t  12 ფუნქციის ზოგადი პირველადის პოვნა
გვაძლევს:
s  16t 2  12t  C.
2. გამოვთვალოთ C :
80  16(0)2  12(0)  C Initial s(0) = 80
C  80
ე.ი. პაკეტის დაშორება დედამიწის ზედაპირიდან დროის t მომენტისათვის მოიცემა
ფორმულით:
537
s  16t 2  12t  80.
იმისათვის, რომ დავადგინოთ რა დროში მიაღწევს პაკეტი დედამიწის ზედაპირს საჭიროა, რომ
მიღებულ ფორმულაში s მივიჩნიოთ ნულის ტოლად და მიღებული კვადრატული განტოლებიდან
ამოვხსნათ t . გვექნება:
16t 2  12t  80  0
 4t 2  3t  20  0
3  329 Quadratic
t
8
t  1.89, t  2.64.
ე.ი. პაკეტი დედამიწის ზედაპირზე აღმოჩნდება აეროსტატიდან გადმოდების მომენტიდან 2,64 წამის
შემდეგ.
განუსაზღვრელი ინტეგრალები
f ფუნქციის ყველა პირველადის ერთობლიობა აღნიშვნისათვის გამოიყენება სპეციალური სიმბოლო.
განსაზღვრება. f ფუნქციის ყველა პირველადის ერთობლიობას ეწოდება განუსაზღვრელი
ინტეგრალი f ფუნქციიდან x -ის მიმართ და აღინიშნება
 f ( x)dx.
სიმბოლოთი. ამ გამოსახულებაში  სიმბოლოს ეწოდება ინტეგრალის ნიშანი, f ( x) -ს ეწოდება
ინტეგრალქვეშა ფუნქცია, x -ს ინტეგრების ცვლადი, ხოლო f ( x)dx -ს ინტეგრალქვეშა გამოსახულება.
ინტეგრალების შესწავლას ეთმობა მეხუთე თავი. ახლა კი შევნიშნოთ, რომ მაგალითი 1-ის
ამონახსენი ინტეგრალის ნიშნის გამოყენებით ასე ჩაიწერება:
 2 xdx  x  C,
2
 cos xdx  sin C ,

1 
  x  2e  dx  ln | x | e  C.
2x 2x

მაგალითი 6. გამოთვალეთ
 (x  2 x  5)dx.
2
ამოხსნა. თუ შენიშნავთ, რომ ( x3 3)  x2  5x არის x 2  2 x  5 ფუნქციის პირველადი, მაშინ მოცემული

ინტეგრალი შეგვიძლია გამოვთვალოთ როგორც:
antiderivative
x3
 (x  2 x  5)dx 
 x 2  5 x  C.
2
3 arbitrary
თუკი ამას ვერ შენიშნავთ, მაშინ პასუხი შეგიძლიათ ააგოთ წევრ-წევრად პირველადების ჯამის,
სხვაობის და მუდმივზე გამრავლების წესების გამოყენებით. გვექნება:
538
 (x  
 2 x  5)dx  x 2 dx  2 xdx  5dx 
2
  x dx  2 xdx  5 1dx
2
 x3   x3 
   C1   2   C2   5( x  C3 )
 3   2 
   
x3

 C1  x 2  2C2  5 x  5C3 .
3
მაგრამ, მიღებული ფორმულა უფრო რთულია, ვიდრე საჭიროა და ის გამარტივდება თუკი C1  2C2
და 5C3 მუდმივებს გავაერთიანებთ ერთ C  C1  2C2  5C3 მუდმივში. შედეგად მივიღებთ
გამარტივებულ ფორმულას:
x3
 x2  5x  C
3
რომელიც კვლავ გვაძლევს ყველა პირველადს. ამიტომ, გირჩევთ, რომ იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც
აირჩევთ ინტეგრალის წევრ-წევრად გამოთვლის გზას, ყოველი წევრისათვის იპოვით უმარტივესი
პირველადი და მას შემდეგ რაც ყოველი წევრისათვის იპოვით ასეთ პირველადს მიღებულ შედეგს
ბოლოს დაუმატოთ ერთი ნებისმიერი მუდმივი. მაგალითად,
 (x  
 2 x  5)dx  x 2 dx  2 xdx  5dx 
2
3
x
  x 2  5 x  C.
3
იპოვეთ წარმოებული
სავარჯიშოები 1-24 იპოვეთ ყოველი ფუნქციის პირველადები. ზეპირად გააკეთეთ იმდენი სავარჯიშო
რამდენსაც შეძლებთ. თქვენი პასუხების სისწორე შეამოწმეთ გაწარმოებით.
1. ა. 2x ბ. x 2 გ. x 2  2 x  1
2. ა. 6x ბ. x7 გ. x8  6 x  8
3. ა. 3x 4 ბ. x 4 გ. x4  2 x  3
x 3
4. ა. 2x 3 ბ.  x2 გ.  x 3  x  1
2
1 5 5
5. ა. ბ. 2 გ. 2 
x2 x x2
2 1 1
6. ა.  3
ბ. გ. x 3 
x 2x3 x3
3 1 1
7. ა. x ბ. გ. x
2 2 x x
43 1 1
8. ა. x ბ. 3
გ. 3
x 3
3 2 x x
2 1/3 1 2/3 1
9. ა. x ბ. x გ.  x 4/3
3 3 3
539
1 1/2 1 3/2 3 5/2
10. ა. x ბ.  x გ.  x
2 2 2
1 7 5
11. ა. ბ. გ. 1 
x x x
1 2 4 1
12. ა. ბ. გ. 1  
3x 5x 3x x 2
4 1
13. ა.  sin  x ბ. 3sin x გ. 1   2
3x x
 x x
14. ა.  cos  x ბ. cos გ. cos   cos x
2 2 2
2 x 3x
15. ა. sec2 x ბ. sec 2 გ.  sec2
3 3 2
3 2x
16. ა. csc2 x ბ.  csc2 გ. 1  8csc2 2x
2 2
x x
17. ა. csc x cot x ბ.  csc5x cos5x გ.  csc cot
2 2
x x
18. ა. sec x tan x ბ. 4sec3x tan 3x გ. sec tan
2 2
3x x x2
19. ა. e ბ. e გ. e
2x
20. ა. e ბ. e 4x 3
გ. e x 5
x
5
21. ა. 3 x ბ. 2 x გ.  
3
22. ა. x 3 ბ. x გ. x 2 1
2 1 1
23. ა. ბ. გ.
1 x 2 2( x 2  1) 1  4x 2
x
1
24. ა. x  ბ. x 2  2 x გ.  x  x1
2
იპოვეთ განუსაზღვრელი ინტეგრალები
სავარჯიშოები 25-70 იპოვეთ პირველადის ზოგადი სახე და განუსაზღვრელი ინტეგრალი. პასუხის
სისწორე შეამოწმეთ გაწარმოებით.
 t
 ( x  1)dx  (5  6 x)dx   3t 
2
25. 26. 27.
2 
dt
 t2 
   4t  dt  (2 x  5 x  7) dx  (1  x  3x5 )dx
3 3 2
28. 29. 30.
2 
 1 1 1 
  x   5  x x
2 1/3
31.  x 2   dx 32.  2 x  dx 33. dx
2
3 3

 x 2 
x    
5/4
34. dx 35. x  3 x dx 36.   dx
2 x 
 2  1 1 
  8y  y   7  y  2 x(1  x
3
37. 14 dy 38.  dy
5/4
39. ) dx
 
540
t t t 4 t
x  
3
40. ( x  1)dx 41. 42. dt
t2 t3

43.  (2cos t) dt 44.  (5sin t) dt 45.  7 sin 3 d
 sec 2 x 
46.  3cos5 d 47.  (3csc 2 x) dx 48.   
 3 
 dx
csc  cot 
  5 sec  tan  d  (e
2
49. d 50. 51. 3x
 5e x ) dx
2
52.  (2e x
 3e2 x ) dx 53.  (e
x
 4 x ) dx 54.  (1.3)
x
dx
 (4sec x tan x  2sec  2 (csc  (sin 2 x  csc

1
55. 2
x) dx 56. 2
x  csc x cot x) dx 57. 2
x) dx
1  cos 4t 1  cos 6t
58.  (2cos 2 x  3sin 3 x) dx 59.  2
60.  2
dt
 
1 
  3x
2 1
  x  x
5   dy 63.
61.  dx 62.  x
dx
2
1   2  y 2 y1/4 
 
x  (1  tan  (2  tan
2 1
64. dx 65. 2
 )d 66. 2
 )d
(მითითება: 1  tan 2   sec2  )
 cot  (1  cot
2 2
67. xdx 68. x) dx
(მითითება: 1  cot 2 x  csc2 x)

csc 
69.  cos  (tan   sec  ) d 70.  scs  sin  d
პირველადის ფორმულების მართებულობის შემოწმება
სავარჯიშოებში 71-82 ფორმულების მართებულობა შეამოწმეთ გაწარმოებით
(7 x  2) 4 (3x  5) 1
71.  (7 x  2) 3 dx 
28
C 72.  (3x  5) 2 dx  
3
C
 x 1   x 1 
 sec (5 x 1) dx  5 tan(5 x 1)  C  csc
1
 3  dx  3cot  3   C
2 2
73. 74.
   
 ( x  1)  ( x  1)
1 1 1 x
75. dx   C 76. dx  C
2
x 1 2
x 1
 x  1 dx  ln( x  1)  C,  xe dx  xe
1
77. x  1 78. x x
ex C
x x

dx
a
dx 1
79.  tan 1    C 80. sin 1    C
2
 x2 a a a x 2 a
2
tan 1 x tan 1 x
 
1
81. 82. (sin 1 x) dx  x(sin 1 x) 2  2 x  2 1  x 2 sin 1 x  C
dx  ln x  ln(1  x 2 )  C
x2 2 x
83. ჭეშმარიტია თუ მცდარი? დაადგინეთ მოყვანილი ფორმულებიდან რომელია ჭეშმარიტი და
რომელი მცდარი. პასუხი დაასაბუთეთ.
541
x2
ა.  x sin xdx 
2
sin x  C ბ.  x sin xdx   x cos x  C
გ.  x sin xdx   x cos x  sin x  C
84. აქ ზუსტად იგივეა პირობა რაც 83-ში.

sec3 
  tan  sec  d  2 tan
1
ა. tan  sec2  d  C ბ. 2 2
 C
3
 tan  sec  d  2 sec   C

2 1 2
გ.
85. აქაც ზუსტად იგივეა პირობა რაც 83-ში.

(2 x  1)3
 (2 x  1) 2 dx  C  3(2 x  1) dx  (2 x  1) C
2 3
ა. ბ.
3
 6(2 x  1) dx  (2 x  1) C
2 3
გ.
86. აქაც ზუსტად იგივეა პირობა რაც 83-ში.

ა.
 2 x  1dx  x2  x  C ბ.
 2 x  1dx  x2  x  C
გ. 
1
 
3
2 x  1dx  2x  1 C
3
87. ჭეშმარიტია თუ მცდარი? პასუხი დაასაბუთეთ
3
15( x  3)2  x3
 ( x  2)4
dx    C
 x2
88. ჭეშმარიტია თუ მცდარი? პასუხი დაასაბუთეთ.
x cos( x 2 )  sin( x 2 ) sin( x 2 )
 x2
dx 
x
C
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანა

89. ქვემოთ მოყვანილი გრაფიკებიდან, რომელი გამოხატავს
dy
 2 x, y  4 x 1
dx
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანის ამოხსნას?
90. ქვემოთ მოყვანილი გრაფიკებიდან, რომელი გამოხატავს
542
dy
  x, y  1 როდესაც x  1
dx
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანის ამოხსნას?
სავარჯიშოებში 91-112 ამოხსენით მოცემული საწყისი მნიშვნელობის ამოცანები.
dy dy
91.  2 x  7, y (2)  0 92.  10  x, y(0)  1
dx dx
dy 1 dy
93.   x, x  0; y(2)  1 94.  9 x 2  4 x  5, y(1)  0
dx x 2 dx
dy dy 1
95.  3 x 2/3 , y (1)  5 96.  , y (4)  0
dx dx 2 x
ds ds
97.  1  cos t, s(0)  4 98.  cos t  sin t, s( )  1
dt dt
dr dr
99.   sin  , r (0)  0 100.  cos  , r (0)  1
d d
dv 1 dv  
101.  sec t tan t, v(0)  1 102.  8t  csc 2 t, v    7
dt 2 dt 2
dv 3 dv 8
103.  , t  1, v(2)  0 104.   sec 2 t, v(0)  1
dt t t 2  1 dt 1  t 2
d2y d2y
105.  2  6 x; y (0)  4 , y(0)  1 106.  0; y (0)  2 , y (0)  0
dx 2 dx 2
d 2r 2 dr d 2s 3t ds
107.  ;  1, r (1)  1 108.  ;  3, s(4)  4
dt 2 t 3 dt t 1 dt 2 8 dt t 4
d3y d 3 1
109. 3
 6; y(0)  8, y(0)  0, y(0)  5 110.  0;  (0)  2 ,  (0)   ,  (0)  2
3
dx dt 2
111. y (4)   sin t  cos t;
y (0)  7, y(0)  y(0)  1, y (0)  0
112. y (4)   cos x  8sin 2 x;
y (0)  0, y(0)  y(0)  1, y(0)  3
113. xy სიბრტყეზე იპოვეთ y  f ( x) წირი, რომელიც გადის (9, 4) წერტილზე და რომლის დახრილობა
ყოველ წერტილში არის 3 x (აქ x არის აღნიშნული წერტილის x კოორდინატი).
114. ა. იპოვეთ y  f ( x) წირი, რომელსაც აქვს შემდეგი“
d2y
1)  6x
dx 2
2) მისი გრაფიკი გადის (0, 1) წერტილზე და ამ წერტილში აქვს ჰორიზონტალური მხები.
543
ბ. ასეთი რამდენი წირი არსებობს?
რატომ?
ამონახსნის (ინტეგრალური) წირები

115-118 სავარჯიშოებში წარმოდგენილია დიფერენციალურ განტოლებათა ამონახსნის წირები. ყოველ
სავარჯიშოში დაადგინეთ იმ წირის განტოლება, რომელიც გადის მონიშნულ (მითითებულ)
წერტილზე.
115. 116.
117. 118.
119. გადაადგილების პოვნა სიჩქარის პირველადის საშუალებით.
ა. დავუშვათ, რომ s ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის სიჩქარე მოცემულია ფორმულით:
ds
 v  9.8t  3.
dt
1) იპოვეთ სხეულის გადაადგილება t  1 მომენტიდან t  3 მომენტამდე, თუ ცნობილია, რომ
t  0 მომენტისათვის s  5 .
t  0 მომენტისათვის s  2 .
544
t  0 მომენტისათვის s  s0 .
ბ. დავუშვათ, რომ სხეული, რომელიც მოძრაობს საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ, მდებარეობა s
არის t დროის წარმოებადი ფუნქცია. არის თუ არა ჭეშმარიტი, რომ თუ გვეცოდინება
სხეულის სიჩქარის, ds dt ფუნქციის, პირველადი, მაშინ თქვენ შეძლებთ სხეულის
გადაადგილების პოვნას t  a მომენტიდან t  b მომენტამდე, იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც
უცნობია სხეულის ზუსტი მდებარეობა, როგორც t  a, ასევე t  b მომენტისათვის? პასუხი
120. სტარტი დედამიწის ზედაპირიდან. რაკეტის აჩქარება დედამიწის ზედაპირიდან სტარტისას და
შემდეგაც არის 20 მ/წმ3 (მუდმივია). რისი ტოლი იქნება რაკეტის სიჩქარე სტარტიდან 1 წუთის
შემდეგ?
121. მანქანის დროული გაჩერება. თქვენ მანქანით მიდიხართ ავტობანზე მუდმივი 60 მილი საათში (88
ფტ/წმ) სიჩქარით და წინ ხედავთ ავტოსაგზაო შემთხვევას. ამის გამო იწყებთ მკვეთრად
დამუხრუჭებას. რა მუდმივი შენელებაა საჭირო იმისათვის, რომ თქვენი ავტომობილის
სამუხრუჭე მანძილი (მანძილი დამუხრუჭების დაწყებიდან, სრულ გაჩერებამდე) იყოს 242 ფუტი?
აღნიშნულის დასადგენად შეასრულეთ შემდეგი ნაბიჯები:
1. ამოხსენით საწყისი მნიშვნელობის შემდეგი ამოცანა:
d 2s
დიფერენციალური განტოლება:  k ( k მუდმივია)
dt 2
ds
საწყისი პირობები:  88 და s  0 , როდესაც t  0 ;
dt
Measuring time and distance from
where the brakes applied
2. იპოვეთ t -ს მნიშვნელობა რომლისთვისაც ds dt  0 (პასუხი დამოკიდებული იქნება k -ზე);
3. ნაბიჯი 2-ზე ნაპოვნი t -თვის იპოვეთ k -ს ის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც s  242 .
122. მოტოციკლის გაჩერება. მოტოციკლისტთა უსაფრთხოების ილინოისის შტატის პროგრამა
მოტოციკლისტებისაგან მოითხოვს, რომ 30 მილი საათში (44 ფტ/წმ) სიჩქარით მოძრაობის დროს
მათი სამუხრუჭე მანძილი (მანძილი, რომელიც საკმარისია 30 მილი საათში სიჩქარიდან
ნულამდე შენელებისათვის) იყოს 45 ფუტი. რა მუდმივი შენელებაა ამისათვის საჭირო?
123. საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძეაობა ნაწილაკი მოძრაობს საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ

a  d 2 s dt 2  15 t  3 t  აჩქარებით, საწყისი პირობები შემდეგია: t  1 მომენტისთვის
ds dt  4 და s  0 . იპოვეთ:
ა. სიჩქარე v  ds dt , როგორც t -ს ფუნქცია;
ბ. მდებარეობა s, როგორც t -ს ფუნქცია.
T 124. ჩაქუჩი და ბუმბული. იმის სადემონსტრაციოდ, რომ ვაკუუმში თავისუფლად ვარდნილ ნებისმიერ
ორ სხეულს აქვს ვარდნის ერთნაირი აჩქარება, აპოლო 15-ის ასტრონავტმა დევიდ სკოტმა
მთვარეზე ყოფნის დროს მთვარის ზედაპირიდან დაახლოებით 4 ფუტის სიმაღლიდან
გადმოაგდო აქუჩი და ბუმბული და დააკვირდა მათ ვარდნას. ამ მოვლენის ამსახველ
სატელევიზიო კადრებში ნათლად ჩანდა, რომ ჩაქუჩი და ბუმბული მთვარეზე უფრო ნელა
ვარდება, ვიდრე დედამიწაზე. ვაკუუმში ეს სხეულები 4 ფუტი სიმაღლიდან ვარდნის დროს,
ანდომებს ნახევარ წამს. დაადგინეთ რა დროა საჭირო იმისათვის, რომ მთვარეზე 4 ფუტის
სიმაღლიდან ჩამოგდებულმა ამ სხეულებმა მიაღწიოს მთვარის ზედაპირს? ამ კითხვაზე
545
პასუხის გასაცემად ამოხსენით ქვემოთ მოყვანილი საწყისი მნიშვნელობის ამოცანა. შემდეგ
იპოვეთ t -ს მნიშვნელობა, რომლისთვისაც s  0 .
d 2s
დიფერენციალური განტოლება:  5.2 ფტ/წმ2;
dt 2
ds
საწყისი პირობები: t  0 მომენტისთვის  0 და s  4 .
dt
125. მოძრაობა მუდმივი აჩქარებით. საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მუდმივი a აჩქარებით მოძრავი
სხეულის მდებარეობა s განისაზღვრება შემდეგი ტოლობით:
a 2
t  v0t  s0 , s (1)
2
სადაც v0 და s0 არის სხეულის სიჩქარე და მდებარეობა t  0 მომენტისათვის. გამოიყვანეთ ეს
ტოლობა შემდეგი საწყისი მნიშვნელობის ამოცანის ამოხსნის საშუალებით:
d 2s
დიფერენციალური განტოლება: a;
dt 2
ds
საწყისი პირობები:  v0 და s  s0 , როდესაც t  0 .
dt
126. თავისუფალი ვარდნა პლანეტის ზედაპირთან ახლოს იმ სხეულისათვის, რომელიც თავისუფლად
ვარდება გრავიტაციის მოქმედებით მუდმივი g სიგრძის ერთეული/სმ2 აჩქარებით პლანეტის
ზედაპირთან ახლოს ამ ზედაპირიდან დაშორება s , სავარჯიშო 125-ის (1) ტოლობის თანახმად,
მოიცემა ტოლობით:
1
s   gt 2  v0t  s0 , (2)
2
ამ ტოლობაში ნიშანი მინუსის არსებობა განპიტობებულია იმით, რომ აჩქარება მიმართულია
ქვემოთ s -ის კლების მიმართულებით. სიჩქარე v0 დადებითია, თუ t  0 მომენტისათვის
სხეული მოძრაობს ზევით ( s -ის ზრდის მიმართულებით) და უარყოფითია, თუ სხეული
მოძრაობს ქვემოთ ( s -ის კლების მიმართულებით).
თქვენ შეგიძლიათ სავარჯიშო 125-ის შედეგის გამოყენების გარეშე, სათანადო საწყისი
მნიშვნელობის ამოცანის ამოხსნის საშუალებით გამოიყვანოთ (2) ტოლობა. ჩამოაყალიბეთ
საწყისი მნიშვნელობის აღნიშნული ამოცანა. ამოხსენით იგი და ახსენით ის ნაბიჯები, რომლებიც
ამ ამოცანის ამოსახსნელად გამოიყენეთ.
127. ვთქვათ,
d d
f ( x)  (1  x) და g ( x)  ( x  2).
dx dx
იპოვეთ:
ა.  f ( x)dx ბ.  g ( x)dx 
გ. [ f ( x)]dx დ.  [ g ( x)]dx
ე.  [ f ( x)  g ( x)]dx ვ.  [ f ( x)  g ( x)]  dx
128. ამონახსნის ერთადერთობა. ვთქვათ y  F ( x) და y  G( x) წარმოებადი ფუნქციებია და როგორც

F ( x) , ასევე G( x) წარმოადგენს
dy
 f ( x), y ( x0 )  y0 ,
dx
546
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანის ამონახსნს I ინტერვალზე. ჭეშმარიტია თუ არა, რომ F ( x)  G( x)
აღნიშნული I ინტერვალის ნებისმიერი x წერტილისათვის? პასუხი დაასაბუთეთ.
კომპიუტერული გამოკვლევები
რომელიმე პროგრამის გამოყენებით ამოხსენით 129-132 სავარჯიშოებში მოყვანილი საწყისი
მნიშვნელობის ამოცანები. ააგეთ შესაბამისი ამონახსნის წირები.
1
129. y  cos 2 x  sin x, y ( )  1 130. y    x, y(1)  1
x
1 2
131. y   , y (0)  2 132. y    x , y (1)  0, y (1)  0
4 x 2 x
547
1. რა შეიძლება ითქვას ჩაკეტილ ინტერვალზე უწყვეტი ფუნქციის ექსტრემალური მნიშვნელობების შესახებ?
2. რას ნიშნავს, რომ ფუნქციას აქვს ლოკალური ექსტრემალური მნიშვნელობა მისი განსაზღვრის არეში?
აბსოლუტური ექსტრემალური მნიშვნელობა? არის თუ არა ერთმანეთთან დაკავშირებული ფუნქციის
ლოკალური და აბსოლუტური ექსტრემალური მნიშვნელობები და თუ არის, რა კავშირია მათ შორის?
მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
3. როგორ იპოვით ჩაკეტილ სეგმენტზე უწყვეტი ფუნქციის აბსოლუტურ ექსტრემალურ მნიშვნელობებს?
მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
4. რა არის როლის თეორემის პირობები და დასკვნა? არის თუ არა აღნიშნული აუცილებელი? ახსენით.
5. რა არის საშუალო მნიშვნელობის შესახებ თეორემის პირობები და დასკვნა? რა ფიზიკური ინტერპრეტაცია
შეიძლება მიეცეს ამ თეორემას?
6. ჩამოაყალიბეთ საშუალო მნიშვნელობის შესახებ თეორემის სამი შედეგი.
7. როგორ შეგიძლიათ ხანდახან ამოიცნოთ f ( x) ფუნქცია მისი წარმოებულის f  -ის და x  x0 წერტილში
f -ის მნიშვნელობის ცოდნის საშუალებით? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითი.
8. რაში მდგომარეობს პირველი წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის? მოიყვანეთ
აღნიშნული ტესტის გამოყენების მაგალითები.
9. როგორ დაადგენთ სად არის ჩაზნექილი ზემოთ და სად არის ჩაზნექილი ქვემოთ ორჯერ წარმოებადი
ფუნქციის გრაფიკი? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
10. რა არის გადაღუნვის წერტილი? მოიყვანეთ მაგალითი. რა ფიზიკური მნიშვნელობა აქვს ზოგჯერ
გადაღუნვის წერტილებს?
11. რაში მდგომარეობს მეორე წარმოებულის ტესტი ლოკალური ექსტრემუმისათვის? მოიყვანეთ აღნიშნული
ტესტის გამოყენების მაგალითები.
12. რა ინფორმაციას გაძლევთ ფუნქციის წარმოებულები მისი გრაფიკის ფორმის შესახებ?
13. ჩამოთვალეთ ნაბიჯები, რომელთა განხორციელებაა საჭირო პოლინომიალური ფუნქციის გრაფიკის
ასაგებად. მოიყვანეთ სათანადო მაგალითი.
14. რა არის წამახვილება? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
15. ჩამოთვალეთ ნაბიჯები, რომლებიც უნდა განახორციელოთ რაციონალური ფუნქციის გრაფიკის ასაგებად.
მოიყვანეთ სათანადო მაგალითი.
16. ჩამოაყალიბეთ max-min-ის ამოცანები ამოხსნის ზოგადი სტრატეგია. მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
17. აღწერეთ ლოპიტალის წესი. როდის უნდა გამოიყენოთ ეს წესი და როდის არა? მოიყვანეთ სათანადო
18. როგორ შეგიძლიათ ზოგჯერ გამოთვალოთ ზღვრები, რომლებსაც მივყავართ  ,  0 და  
განუზღვრელ ფორმებამდე? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
19. როგორ შეგიძლიათ ზოგჯერ გამოთვალოთ ზღვრები, რომლებსაც მივყავართ 1 , 00 და  განუზღვრელ
ფორმებამდე? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითები.
20. აღწერეთ განტოლებათა ამოხსნის ნიუტონის მეთოდი. რა თეორია დგას ამ მეთოდის უკან? რა საკითხებს
უნდა მიაქციოთ ყურადღება, როდესაც ამ მეთოდს იყენებთ?
21. შესაძლებელია თუ არა, რომ ფუნქციას ჰქონდეს ერთზე მეტი რაოდენობის პირველადი? თუ
შესაძლებელია, როგორ არის ეს პირველადები ერთი მეორესთან დაკავშირებული? პასუხი ახსენით.
22. რა არის განუსაზღვრელი ინტეგრალი? როგორ გამოთვლით მას? რა ზოგადი ფორმულები იცით
განუსაზღვრელ ინტეგრალთა საპოვნელად?
548
23. როგორ შეგიძლიათ ამოხსნათ ზოგიერთ შემთხვევაში dy dx  f ( x) სახით დიფერენციალური განტოლება?
24. რაში მდგომარეობს საწყისი მნიშვნელობის ამოცანა? როგორ ამოხსნით მას? მოიყვანეთ სათანადო
25. თუ თქვენთვის ცნობილია საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრავი სხეულის აჩქარება, როგორც დროის
ფუნქცია, კიდევ რა უნდა იცოდეთ იმისათვის, რომ დაადგინოთ ამ სხეულის მდებარეობის (კოორდინატის)
ფუნქცია? მოიყვანეთ სათანადო მაგალითი.

ექსტრემალური მნიშვნელობები
1. აქვს თუ არა f ( x)  x3  2 x  tan x ფუნქციას ლოკალური მაქსიმალური ან ლოკალური მინიმალური
მნიშვნელობები? პასუხი დაასაბუთეთ.
2. აქვს თუ არა g ( x)  csc x  2cot x ფუნქციას ლოკალური მაქსიმუმი? პასუხი დაასაბუთეთ.
3. აქვს თუ არა f ( x)  (7  x)(11  3x)1 3 ფუნქციას აბსოლუტური მინიმუმი? აქვს თუ არა მას აბსოლუტური
მაქსიმუმი? თუ აქვს იპოვეთ ისინი, ხოლო, თუ არ აქვს ახსენით რატომ არ აქვს. ჩამოთვალეთ f -ის ყველა
კრიტიკული წერტილი.
4. იპოვეთ a-ს და b-ს მნიშვნელობები, რომელთათვისაც
ax  b
f ( x) 
x2  1
ფუნქციას აქვს 1-ის ტოლი ლოკალური ექსტრემალური მნიშვნელობა x  3 წერტილში. ლოკალური
მაქსიმუმია, თუ ლოკალური მინიმუმი ეს ექსტრემალური მნიშვნელობა? პასუხი დაასაბუთეთ.
5. აქვს თუ არა g ( x)  e x  x ფუნქციას აბსოლუტური მინიმუმი? აქვს თუ არა მას აბსოლუტური მაქსიმუმი?
თუ აქვს იპოვეთ ისინი, ხოლო, თუ არა აქვს. ახსენით რატომ არ აქვს. ჩამოთვალეთ g -ს ყველა კრიტიკული
წერტილი.
6. აქვს თუ არა f ( x)  2e x (1  x2 ) ფუნქციას აბსოლუტური მინიმუმი? აბსოლუტური მაქსიმუმი? თუ აქვს
იპოვეთ ისინი, ხოლო, თუ არ აქვს ახსენით რატომ არ აქვს. ჩამოთვალეთ f -ის ყველა კრიტიკული
წერტილი.
7 და 8 სავარჯიშოებში იპოვეთ f -ის აბსოლუტური მაქსიმუმი და აბსოლუტური მინიმუმი მითითებულ

7. f ( x)  x  2ln x, 1  x  3
8. f ( x)  (4 / x)  ln x2 , 1 x  4
9. ფუნქცია f ( x)   x  , სადაც [ x ] აღნიშნავს იმ უდიდეს მთელ რიცხვს, რომელიც არ აღემატება x -ს,
განსაზღვრულია x -ის ნებისმიერი ნამდვილი მნიშვნელობისათვის და [0, 1) ინტერვალის ნებისმიერ
წერტილში აღწევს ლოკალურ მაქსიმალურ მნიშვნელობას, რომელიც არის 0-ის ტოლი. არის თუ არა [0, 1)
ინტერვალის ნებისმიერი წერტილი, იმავდროულად, f -ის ლოკალური მინიმუმის წერტილიც? პასუხი
10. ა. მოიყვანეთ ისეთი წარმოებადი f ფუნქციის მაგალითი, რომლის წარმოებული c წერტილში არის 0-ის
ტოლი და ამის მიუხედავად c არ არის f -ის ლოკალური ექსტრემუმის წერტილი.
549
ბ. რა მიმართებაშია ა) პუნქტში აღნიშნული მაგალითი 4.1 პარაგრაფის თეორემა 2-თან? პასუხი დაასაბუთეთ.
11. მიუხედავად იმისა, რომ ფუნქცია y  1 x უწყვეტია 0  x  1 ინტერვალზე, მას არ აქვს ექსტრემუმი ამ
ინტერვალზე. ეწინააღმდეგება თუ არა ეს ფაქტი თეორემას უწყვეტი ფუნქციებისათვის ექსტრემალური
მნიშვნელობის შესახებ? რატომ?
12. რისი ტოლია y | x | ფუნქციის მაქსიმალური და მინიმალური მნიშვნელობები 1  x  1 ინტერვალზე?
შევნიშნოთ, რომ ეს ინტერვალი არ არის ჩაკეტილი. არის თუ არა ეს ფაქტი თავსებადი თეორემასთან
უწყვეტი ფუნქციებისათვის ექსტრემალური მნიშვნელობების შესახებ? რატომ?
T 13. ფუნქციის გრაფიკით, რომელიც აგებულია ამ ფუნქციის განსაზღვრის არის საკმარისად დიდ ნაწილზე,
შესაძლოა კარგად ვლინდებოდეს ფუნქციის გლობალური ყოფაქცევა, მაგრამ ცუდად ან საერთოდ არ
ვლინდებოდეს ფუნქციის ლოკალური თვისებები. აღნიშნულის მაგალითს წარმოადგენს
f ( x)  ( x 8)  ( x 2)  x  5x ფუნქციას.
8 6 2 3
ა. ააგეთ f -ის გრაფიკი 2.5  x  2.5 ინტერვალზე. რომელია f -ის ლოკალური ექსტრემუმისა და
გადაღუნვის წერტილები?
ბ. f ( x) დაშალეთ მამრავლებად და აჩვენეთ, რომ f -ს ლოკალური მაქსიმუმი აქვს x  3 5  1.70998
წერტილში, ხოლო ლოკალური მინიმუმი აქვს x   3  1.73205 წერტილებში
გ. გაადიდეთ გრაფიკი იმისათვის, რომ იყოს ნაჩვენები ექსტრემუმების არსებობა x  3 5 და x  3
ამ მაგალითის დანიშნულება არის იმის დემონსტრირება, რომ კალკულუსის გამოყენების ფუნქციის
სამი ექსტრემუმიდან შესაძლოა შეუმჩნეველი დაგრჩეთ ორი. მოყვანილი ფუნქციის ორი ექსტრემუმის
წერტილი იმდენად ახლოსაა ერთმანეთთან, რომ გრაფიკის გადიდების გარეშე ისინი, როგორც წესი,
ხვდება ეკრანზე ერთი პიქსელის არეალში, რის გამოც ერთიმეორისაგან გარჩევა ზედმიწევნით რთულია.
(წყარო: ბენი ევანსი და ჯერი ჯონსონი, ტექნოლოგიის გამოყენება მათემატიკის კურიკულუმში,
ოკლაჰომას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, გამოქვეყნებულია 1990 წელს, ეროვნული სამეცნიერო ფონდის
გრანტი USE-8950044).
T 14. (სავარჯიშო 13-ის გაგრძელება)
ა. ააგეთ f ( x)  ( x8 8)  (2 5) x5  5x  (5 x2 )  11 ფუნქციის გრაფიკი 2  x  2 ინტერვალზე. რომელია f -ის
ლოკალური ექსტრემუმისა და გადაღუნვის წერტილები?
ბ. აჩვენეთ, რომ x  7 5  1.2585 არის f -ის ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი, ხოლო x  3 2  1, 2599 არის
f -ის ლოკალური მინიმუმის წერტილი.
გ. გაადიდეთ f -ის გრაფიკი იმისათვის, რომ იყოს ნაჩვენები ექსტრემუმების არსებობა x  7 5 და x  3 2
თეორემა საშუალო მნიშვნელობის შესახებ

15. ა. აჩვენეთ, რომ g (t )  sin 2 t  3t ფუნქცია კრებადია მისი განსაზღვრის არის ნებისმიერ ინტერვალზე.
ბ. რამდენი ამონახსნი აქვს sin 2 t  3t  5 განტოლებას? პასუხი დაასაბუთეთ.
16. ა. აჩვენეთ, რომ y  tan  ფუნქცია ზრდადია მისი განსაზღვრის არის ნებისმიერ ინტერვალზე.
ბ. თუ ა) პუნქტში ჩამოყალიბებული წინადადება ჭეშმარიტია, როგორ ახსნით, რომ tan   0 , ხოლო
tan( / 4)  1 ?
17. ა. აჩვენეთ, რომ x 4  2 x 2  2  0 განტოლებას [0, 1] ინტერვალში აქვს ზუსტად ერთი ამონახსნი.
T ბ. იპოვეთ ეს ამონახსნი რაც შეიძლება დიდი სიზუსტით.
18. ა. აჩვენეთ, რომ f ( x)  x / ( x  1) ფუნქცია ზრდადია მისი განსაზღვრის არის ნებისმიერ ინტერვალზე.
550
ბ. აჩვენეთ, რომ f ( x)  x3  2 x ფუნქციას არ აქვს ლოკალური ექსტრემუმი.
19. წყალი რეზერვუარში. ძლიერი წვიმის შედეგად რეზერვუარში წყლის მოცულობა გაიზარდა 1400 აკრი-
ფუტით 24 საათის განმავლობაში. აჩვენეთ, რომ აღნიშნული პერიოდის განმავლობაში იყო მომენტი,
როდესაც რეზერვუარში წყლის მოცულობის ზრდის სიჩქარე აღემატებოდა 225000 გალონს წუთში. (1
აკრი-ფუტი  43560 ფტ3, ეს არის მოცულობა, რომელიც ფარავს ერთი აკრი ზედაპირის ფართობის მქონე
რეზერვუარს 1 ფუტ სიღრმეზე. 1 ფტ3 7.48 გალონი).
20. F ( x)  2 x  C ფორმულაში C -თვის სხვადასხვა მნიშვნელობის მინიჭების შედეგად მიიღება განსხვავებული
ფუნქციები. თუმცა მათ აქვთ ერთი და იგივე წარმოებული, კერძოდ F ( x)  3 . არსებობს თუ არა ამ
ფუნქციებისაგან განსხვავებული ფუნქცია, რომლის წარმოებული არის 3? პასუხი დაასაბუთეთ.
21. აჩვენეთ, რომ
d  x  d  x 
 
dx  x  1  dx  x  1 
  
მიუხედავად იმისა, რომ

x x
 .
x 1 x 1
ეწინააღმდეგება, თუ არა ეს ფაქტი საშუალო მნიშვნელობის შესახებ თეორემის შედეგ 2-ს? პასუხი
22. გამოთვალეთ f ( x)  x 2 ( x 2  1) და g ( x)  1 ( x2  1) ფუნქციების წარმოებულები. რა შეგიძლიათ
დაასკვნათ ამ ფუნქციათა გრაფიკების შესახებ?
გრაფიკების ანალიზი
23 და 24 სავარჯიშოებში კითხვებზე პასუხის გასაცემად გამოიყენეთ მოცემული გრაფიკები.
23. დაადგინეთ f -ის გლობალური ექსტრემალური მნიშვნელობები და x -ის ის მნიშვნელობები,
რომლებისთვისაც ეს ექსტრემალური მნიშვნელობები მიიღწევა.
24. შეაფასეთ ის ინტერვალები, რომელზედაც y  f ( x) ფუნქცია არის:

ა. ზრდადი;
ბ. კლებადი;
გ. f  -ის მოცემული გრაფიკის საშუალებით დაადგინეთ რომელ წერტილებში აქვს f -ს ექსტრემუმები და
მათ შორის რომელია ლოკალური მაქსიმუმის და რომელია ლოკალური მინიმუმის წერტილი.
551
25 და 26 სავარჯიშოებში მოცემული ყოველი გრაფიკი გამოხატავს საკოორდინატო ღერძის გასწვრივ მოძრავი
სხეულის მდებარეობის (კოორდინატის) s  f (t ) ფუნქციას ( t არის დროის გამომხატველი ცვლადი).
დაახლოებით რა მომენტისათვის იქნება (თუ იქნება):
ა) სხეულის სიჩქარე ნულის ტოლი?
ბ) სხეულის აჩქარება ნულის ტოლი?
დროის დაახლოებით რომელი ინტერვალების განმავლობაში მოძრაობდა სხეული:
გ) წინ?
დ) უკან?
25. .
26.
გრაფიკები და გრაფიკების აგება

27-42 სავარჯიშოებში დახაზებით სათანადო წირები
27. y  x 2  ( x3 6) 28. y  x3  3x2  3 29. y   x3  6 x2  9 x  3
30. y  (1 8)( x3  3x2  9 x  27) 31. y  x3 (8  x) 32. y  x2 (2 x2  9)
33. y  x  3x2 3 34. y  x1 3 ( x  4) 35. y  x 3  x
38. y  xe x
2
36. y  x 4  x 2 37. y  ( x  3) 2 e x
1
39. y  ln( x2  5x  3) 40. y  ln(sin x) 41. y  sin 1  
x
1
42. y  tan 1  
x
552
43-48 სავარჯიშოებში მოცემულია გარკვეულ y  f ( x) ფუნქციათა წარმოებულები. ა) რომელია (თუ არის
რომელიმე) f ფუნქციის ლოკალური მაქსიმუმის, ლოკალური მინიმუმის ან გადაღუნვის წერტილები? ბ) ააგეთ
f -ის გრაფიკის ესკიზი (ზოგადი ფორმა).
43. y   16  x 2 44. y  x2  x  6 45. y  6 x( x  1)( x  2)
46. y  x 2 (6  4 x) 47. y  x4  2 x2 48. y  4 x  x4
49-52 სავარჯიშოებში ააგეთ ყოველი ფუნქციის გრაფიკი. აგებული გრაფიკების აღსაწერად გამოიყენეთ ამ
ფუნქციათა პირველი რიგის წარმოებულები.
49. y  x2 3  ( x  1)1 3 50. y  x2 3  ( x  1)2 3 51. y  x1 3  ( x  1)1 3
52. y  x2 3  ( x  1)1 3
სავარჯიშოებში 53-60 ააგეთ მოცემული რადიონალური ფუნქციების გრაფიკები.

x 1 2x x2  1
53. y  54. y  55. y 
x 3 x5 x
x2  x  1 x3  2 x4  1
56. y  57. y  58. y 
x 2x x2
x2  4 x2
59. y  60. y 
x2  3 x2  4
ლოპიტალის წესის გამოყენება

სავარჯიშოებში 61-72 იპოვეთ ზღვრები ლოპიტალის წესის გამოყენებით.
22  3 x  4 xa  a tan x
61. lim 62. lim 63. lim
x 1 x 1 x 1 x 1
b x  x
tan x sin 2 x sin mx
64. lim 65. lim 66. lim
x  0 x  sin x x 0 2
tan( x ) x 0 sin nx
67. lim sec 7 x cos 3x 68. lim x sec x 69. lim(csc x  cot x)
x  /2 x 0 x 0
 1 1   x3 x3 
70. lim  4  2  71. lim ( x 2  x  1  x 2  x ) 72. lim  2  2 
x 0  x x  x  x   x  1 x  1 
 
სავარჯიშოებში 73-84 იპოვეთ ზღვრები.
10 x  1 3  1 2sin x  1
73. lim 74. lim 75. lim
x 0 x  0  x 0 ex 1
2 sin x  1 5  5cos x 4  4e x
76. lim 77. lim 78. lim
x 0 ex 1 x 0 ex  x 1 x 0 xe x
t  ln(1  2t) sin 2 ( x)  et 1 
79. lim 80. lim 81. lim   
t 0 t2 x4 e x4  3  x t 0
 t t
kx
 b  2 7 
82. lim e1 y ln y 83. lim 1   84. lim  1   2 
y 0 x   x x   x x 
ოპტიმიზაცია
85. იპოვეთ ორი არაუარყოფითი რიცხვი, თუ მათი ჯამია 36, ხოლო:
553
ა. ამ რიცხვებიდან კვადრატული ფესვების სხვაობა არის მაქსიმალურად დიდი;
ბ. ამ რიცხვებიდან კვადრატული ფესვების ჯამი არის მაქსიმალურად დიდი.
86. იპოვეთ ორი არაუარყოფითი რიცხვი თუ მათი ჯამი არის 20, ხოლო:
ა. ერთი რიცხვიდან კვადრატული ფესვის ნამრავლი მეორე რიცხვზე არის მაქსიმალურად დიდი;
ბ. ერთი რიცხვიდან კვადრატული ფესვისა და მეორე რიცხვის ჯამი არის მაქსიმალურად დიდი.
87. ტოლფერდა სამკუთხედის წვერო მდებარეობს კოორდინატთა სათავეში. მისი ფუძე პარალელურია x
ღერძის და მდებარეობს x ღერძის ზემოთ. ამასთანავე, ფუძის ბოლოები მდებარეობს y  27  x2 წირზე
( y  27  x2 ფუნქციის გრაფიკზე). რა მაქსიმალური ფართობი შეიძლება ჰქონდეს ასეთ სამკუთხედს?
88. დამკვეთმა გთხოვათ უჟანგავი ფოლადისაგან დამზადებული თავღია, მართკუთხა პარალელეპიპედის
ფორმის ცისტერნის დაპროექტება. ცისტერნა უნდა დამზადდეს მეოთხედი დუიმის სისქის ფოლადის
სათანადო ფირფიტების ერთმანეთთან შედუღების საშუალებით, მისი ფუძე უნდა იყოს კვადრატის
ფორმის, მოცულობა უნდა იყოს 32 ფტ3 და წონა უნდა ჰქონდეს მინიმალური. რა განზომილებების (ფუძის
სიგრძე და სიმაღლე) მქონე ცისტერნის დამზადებას შესთავაზებთ დამკვეთს?
89. იპოვეთ იმ მართი წრიული ცილინდრის სიმაღლე და რადიუსი, რომელიც შეიძლება ჩაიხაზოს 3
რადიუსის სფეროში და რომელსაც აქვს მაქსიმალური მოცულობა.
90. ქვემოთ მოყვანილ ნახაზზე ნაჩვენებია ორი მართი წრიული კონუსი, რომელთაგან ერთი, თავდაყირა არის
მოთავსებული მეორეში. მათი ფუძეები პარალელურია და მცირე კონუსის წვერო მდებარეობს დიდი
კონუსის ფუძის ცენტრში. რისი ტოლი უნდა იყოს მცირე კონუსის ფუძის რადიუსი r და სიმაღლე h , რომ
მისი მოცულობა იყოს მაქსიმალური?
91. საბურავების წარმოება თქვენი კომპანია დღეში აწარმოებს x ასეულ A ტიპის და y ასეულ B ტიპის
საბურავს, სადაც 0  x  4 და
40  10 x
y .
5 x
ცნობილია, რომ A ტიპის საბურავის რეალიზაციით მიღებული მოგება ორჯერ აღემატება B ტიპის
საბურავის რეალიზაციით მიღებულ მოგებას. რა რაოდენობის A ტიპის და რა რაოდენობის B ტიპის
წარმოება და რეალიზაცია უნდა მოხდეს, რომ თქვენი მოგება იყოს მაქსიმალური? (ჩათვალეთ, რომ
რამდენსაც აწარმოებთ იმდენივე საბურავის რეალიზაცია ხდება).
92. ნაწილაკის მოძრაობა. s ღერძზე მდებარე და მის გასწვრივ მოძრავი ორი ნაწილაკის მდებარეობის
(კოორდინატის) ფუნქციები არის: s1  cos t და s2  cos(t   4) .
ა. რისი ტოლია მოძრაობის განმავლობაში მაქსიმალური მანძილი ამ ორ ნაწილაკს შორის?
ბ. როდის დაეჯახება ეს ნაწილაკები ერთმანეთს?
T 93. თავღია ყუთი 10 დუიმი სიგანისა და 16 დუიმი სიგრძის მუყაოს მართკუთხა ფირფიტისათვის ოთხივე
კუთხეში ერთნაირი სიგრძის გვერდის მქონე კვადრატების ჩამოჭრისა და სათანადო აკეცვების შედეგად
554
დამზადებულია მართკუთხა პარალელეპიპედის ფორმის, თავღია მუყაოს ყუთი. ანალიზურად იპოვეთ
ასეთი ტიპის იმ მუყაოს ყუთის ზომები (სიგრძე, სიგანე, სიმაღლე), რომელსაც აქვს მაქსიმალური
მოცულობა. დაადგინეთ რისი ტოლია ეს მოცულობა. პასუხი გაამყარეთ სათანადო გრაფიკების
მოშველიებით.
94. ამოცანა კიბის შესახებ. რა მაქსიმალური სიგრძის (ფუტებში) კიბის გატანა შეიძლება კორიდორის იმ კუთხის
გავლით, რომელიც ქვემოთ მოყვანილ ნახაზზეა ნაჩვენები? პასუხი ჩაწერეთ ფუტებში და დაამრგვალეთ
მთელ რიცხვამდე.
95. ვთქვათ f ( x)  3x  x3 . აჩვენეთ, რომ f ( x)  4 განტოლებას აქვს ამონახსნი [2, 3] ინტერვალში და იპოვეთ
იგი ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით.
96. ვთქვათ f ( x)  x4  x3 . აჩვენეთ, რომ f ( x)  75 განტოლებას აქვს ამონახსნი [3, 4] ინტერვალში და იპოვეთ
იგი ნიუტონის მეთოდის გამოყენებით.
განუსაზღვრელი ინტეგრალების პოვნა
სავარჯიშოებში 97-120 იპოვეთ განუსაზღვრელი ინტეგრალები (პირველადების ზოგადი სახე). პასუხის
სისწორე შეამოწმეთ გაწარმოებით.
 3 t2   
  3
4
97.  ( x3  5 x  7) dx 98.   8t   t  dt
 2 
99. t
t2
dt 

 1 3
  2  (r  5)  (r 
dr 6dr
100.  dt 101. 102.
t t4  2
2) 3

 3   x (1  x )
4 1 4
103.  2  1d 104. d 105. 3
7  2
 sec
s
 (2  x)  csc  sds
35 2 2
106. dx 107. ds 108.
10
  x  1  cos 2 
 csc 2 cot 2 d  sec 3 tan 3 d  sin dx Hint : sin 2 
2
4  
109. 110. 111.
2 
3   5 
  x  x  dx   x
2
 cos
x
112. 2
dx 113. 114.  dx
2 2
x 1 
2
1 
  2 e  e  (5 
117.  1 d
t
115.
t
 116. s
 s 5 ) ds

d
2  2x 
 r 3
118. dr 119. dx 120.
x 1
2
16   2
საწყისი მნიშვნელობის ამოცანები

121-124 სავარჯიშოებში ამოხსენით მოყვანილი საწყისი მნიშვნელობის ამოცანები.
555
2
dy x 2  1 dy  1
121.  , y(1)  1 122. x  , y(1)  1
dx x2 dx  x
d 2r 3 d 3r
123.  15 t  ; r (1)  8 , r (1)  0 124.   cos t ; r (0)  r (0)  0, r (0)  1
dt 2 t dt 3
გამოყენებები და მაგალითები
125. შესაძლებელია, თუ არა, რომ ორივე, როგორც ა), ასევე ბ) პუნქტში ჩატარებული ინტეგრება იყოს
ჭეშმარიტი? პასუხი ახსენით.
  
dx dx dx
ა.  sin 1 x  C ბ.     cos1 x  C
1 x 2
1 x 2
1 x 2
126. შესაძლებელია, თუ არა, რომ ორივე, როგორც ა) ასევე ბ) პუნქტში ჩატარებული ინტეგრება იყოს
ჭეშმარიტი? პასუხი ახსენით.
 
dx dx
ა.     cos1 x  C
1 x 2
1 x 2
du
 
dx x = u
ბ. 
dx = du
1 x 2
1  (u) 2
du
  1 u2
 cos1 u  C
 cos1 ( x)  C u = x
127. ქვემოთ ნაჩვენები მართკუთხედის ერთჳ გვერდი მდებარეობს y ღერძის დადებით ნაწილზე, ხოლო მეორე
მდებარეობს x ღერძის დადებით ნაწილზე. მისი ზედა მარჯვენა წვერო მდებარეობს y  e x

2
წირზე.
იპოვეთ ასეთი ტიპის იმ მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე, რომელსაც აქვს მაქსიმალური ფართობი.
რისი ტოლია აღნიშნული მაქსიმალური ფართობი?
128. ქვემოთ ნაჩვენები მართკუთხედის ერთი გვერდი მდებარეობს y ღერძის დადებით ნაწილზე, ხოლო მეორე
მდებარეობს x ღერძის დადებით ნაწილზე. მისი ზედა მარჯვენა წვერო მდებარეობს y  (ln x) x 2 წირზე.
იპოვეთ ასეთი ტიპის იმ მართკუთხედის სიგრძე და სიგანე, რომელსაც აქვს მაქსიმალური ფართობი.
რისი ტოლია აღნიშნული მაქსიმალური ფართობი?
129 და 130 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური ექსტრემუმები მითითებულ

ინტერვალებზე.
556
 1 e
129. y  x ln 2 x  x,  2e , 2  130. y  10 x(2  ln x), (0, e2 ]
 
131 და 132 სავარჯიშოებში იპოვეთ მოცემული ფუნქციების აბსოლუტური ექსტრემუმები და მიუთითეთ სად
მიიღწევა ისინი.
x4 1 3 2 x  x 2
131. f ( x)  e x 132. g ( x)  e
T 133. ააგეთ ქვემოთ მოყვანილი ფუნქციების გრაფიკები და მათი საშუალებით შეაფასეთ: სად მიიღწევა და რისი
ტოლია ამ ფუნქციათა ექსტრემუმები, რისი ტოლია გადაღუნვის წერტილების კოორდინატები, ის
ინტერვალები, სადაც აგებული გრაფიკები ჩაზნექილია ზემოთ და ასევე ის ინტერვალები, სადაც ისინი
ჩაზნექილია ქვემოთ. თქვენი შეფასებების სისწორის დასასაბუთებლად გამოიყენეთ მოცემული
ფუნქციების წარმოებულები.
ბ. y  e x გ. y  (1  x)e x
2
ა. y  (ln x) x
T 134. ააგეთ f ( x)  x ln x ფუნქციის გრაფიკი. აქვს თუ არა ამ ფუნქციას აბსოლუტური მინიმუმი? პასუხი
დაასაბუთეთ კალკულუსის გამოყენებით.
T 135. [0, 3 ] ინტერვალზე ააგეთ f ( x)  (sin x)sin x ფუნქციის გრაფიკი. ახსენით მიღებული ნახაზი.
136. წრიული, წყალქვეშა გადამცემი კაბელი შედგება სპილენძის მავთულების გულარისაგან და მასზე
გარშემორტყმული იზოლაციისაგან (იზოლატორისაგან). თუ x -ით აღვნიშნავთ გულარის რადიუსის
შეფარდებას იზოლაციის (იზოლატორის) სისქესთან, მაშინ ცნობილია, რომ კაბელში გამავალი სიგნალის
სიჩქარე v გამოითვლება v  x2 ln(1 x) ფორმულით. თუ გულარის რადიუსია 1 სმ, მაშინ რისი ტოლი
უნდა იყოს იზოლაციის h სისქე, რომ კაბელში გამავალი სიგნალის სიჩქარე იყოს მაქსიმალური? (იხილეთ
ნახაზი).
ფუნქციები და წარმოებულები
1. რა შეგიძლიათ თქვათ ფუნქციის შესახებ, რომელსაც გარკვეულ ინტერვალზე აქვს ერთმანეთის ტოლი
მაქსიმუმი და მინიმუმი? პასუხი დაასაბუთეთ.
2. ჭეშმარიტია თუ არა, რომ ჩაკეტილ ინტერვალზე წყვეტილ ფუნქციას შეუძლია ჰქონდეს აბსოლუტური
მაქსიმუმი და აბსოლუტური მინიმუმი ამ ინტერვალზე? პასუხი დაასაბუთეთ.
3. თუ ფუნქცია უწყვეტია ღია ინტერვალზე, შესაძლებელია თუ არა რაიმე დასკვნის გაკეთება ამ
ინტერვალზე მისი ექსტრემუმების შესახებ? თუ იგი უწყვეტია ნახევრად ღია ინტერვალზე, მაშინ? პასუხი
4. ლოკალური ექსტრემუმი წარმოებულის ნიშნების წესის გამოყენებით დაადგინეთ სად აქვს f ფუნქციას
ლოკალური მაქსიმუმი და ლოკალური მინიმუმი, თუ ცნობილია, რომ:
557
df
 6( x  1)( x  2) 2 ( x  3)3 ( x  4) 4
dx
5. ლოკალური ექსტრემუმი
ა. ვთქვათ y  f ( x) ფუნქციის წარმოებული არის:
y  6( x  1)( x  2)2 .
თუ არსებობს, რომელია f -ის ლოკალური მაქსიმუმის, ლოკალური მინიმუმის და გადაღუნვის
წერტილები?
ბ. ვთქვათ y  f ( x) ფუნქციის წარმოებული არის:
y  6 x( x  1)( x  2).
თუ არსებობს, რონელია f -ის ლოკალური მაქსიმუმის, ლოკალური მინიმუმის და გადათუნვის
წერტილები?
6. თუ ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის f ( x)  2 , მაშინ მაქსიმუმ რისი ტოლი შეიძლება იყოს f -ის
ცვლილება [0, 6] ჩაკეტილ ინტერვალზე? პასუხი დაასაბუთეთ.
7. ფუნქციის შემოსაზღვრა დავუშვათ, რომ f არის უწყვეტი [a, b] -ზე და c არის ამ ჩაკეტილი ინტერვალის
შიგა წერტილი. აჩვენეთ, რომ თუ [a ,c ) ნახევრადღია ინტერვალზე f ( x)  0 , ხოლო (c, b] ნახევრადღია
ინტერვალზე f ( x)  0 , მაშინ [a, b] ჩაკეტილ ინტერვალზე f ( x) არ ხდება f (c) -ზე ნაკლები.
8. უტოლობა
ა. აჩვენეთ, რომ ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის სრულდება შემდეგი უტოლობა
1 2  x (1  x2 )  1 2
ბ. ვთქვათ f ფუნქციის წარმოებული f ( x)  1 (1  x2 ) . ა) პუნქტში მოყვანილი უტოლობის გამოყენებით
აჩენეთ, რომ ნებისმიერი ნამდვილი a და b რიცხვებისათვის სრულდება შემდეგი უტოლობა:
1
f (b)  f (a) 
|ba|.
2
9. f ( x)  x 2 ფუნქციის წარმოებული x  0 წერტილში არის ნულის ტოლი, მაგრამ, ამის მიუხედავად, f არ
არის მუდმივი ფუნქცია. ეწინააღმდეგება თუ არა ეს ფაქტი თეორემას საშუალო მნიშვნელობის შესახებ,
რომლის თანახმად თუ ფუნქციის წარმოებული არის მუდმივი და ნულის ტოლი, მაშინ ეს ფუნქცია არის
მუდმივი? პასუხი დაასაბუთეთ.
10. ექსტრემუმისა და გადაღუნვის წერტილები ვთქვათ h  fg , სადაც f და g არის x ცვლადის წარმოებადი
ა. თუ f -ის და g -ს ლოკალური მაქსიმუმის წერტილი არის x  a და როგორც f  , ასევე g  ნიშანს
იცვლის x  a წერტილზე, მაშინ არის თუ არა x  a წერტილი h ფუნქციის ლოკალური მაქსიმუმის
წერტილი?
ბ. თუ x  a წერტილი არის f და g ფუნქციების გადაღუნვის წერტილი, მაშინ არის თუ არა იგივე x  a
წერტილი h -ის გადაღუნვის წერტილი. ორივე შემთხვევაში, თუ პასუხი დადებითია მოიყვანეთ
დამტკიცება, ხოლო თუ პასუხი უარყოფითია მოიყვანეთ სათანადო კონტრმაგალითი.
11. ფუნქციის პოვნა. იპოვეთ a , b და c თუ f ( x)  ( x  a) (bx2  cx  2) და სრულდება შემდეგი პირობები:

ა) როგორც a , ასევე b და ასევე c არის 0 ან 1;
ბ) f ფუნქციის გრაფიკი გადის (1, 0) წერტილზე; (წერტილი (1, 0) ეკუთვნის f -ის გრაფიკს);
გ) y  1 წრფე არის f -ის გრაფიკის ასიმპტოტი.
558
12. ჰორიზონტალური მხები k -ს რა მნიშვნელობისათვის აქვს y  x3  kx2  3x  4 წირს მხოლოდ ერთი
ჰიროზინტალური მხები?
ოპტიმიზაცია
13. უდიდესი ფართობის სამკუთხედი A და B არის ერთეული რადიუსის მქონე წრის დიამეტრის ბოლოები,
ხოლო C წერტილი მდებარეობს ამ წირის წრეწირზე. არის თუ არა ჭეშარიტი, რომ ABC სამკუთხედის
ფართობი, მაშინ არის უდიდესი, როდესაც იგი ტოლფერდაა? რატომ?
14. მეორე რიგის წარმოებულის ტესტის დამტკიცება. ლოკალური მაქსიმუმისათვის და ლოკალური
მინიმუმისათვის მეორე წარმოებულის ტესტის თანახმად (იხილეთ პარაგრაფი 4.4):
ა. f აქვს ლოკალური მაქსიმუმი x  c წერტილში, თუ f (c)  0 და f (c)  0 ;
ბ. f აქვს ლოკალური მინიმუმი x  c წერტილში, თუ f (c)  0 და f (c)  0 .
1
ა) პუნქტის წინადადების დამტკიცებისათვის მიიჩნიეთ, რომ   | f (c) | . შემდეგ, გამოიყენეთ ფაქტი:
2
f (c  h)  f (c) f (c  h)
f (c)  lim lim
h 0 h h 0 h
იმისათვის, რომ აჩვენოთ ისეთი   0 რიცხვის არსებობა, რომ
f (c  h)
0 | h |    f (c)  0.
h
ე.ი. f (c  h)  0 , როდესაც   h  0 და f (c  h)  0 , როდესაც 0  h   . ანალოგიურად დაამტკიცეთ ბ)
პუნქტის წინადადება.
15. გახვრეტილი წყლის რეზერვუარი თქვენ გსურთ, რომ გაბურღოთ წყლის რეზერვუარი ისეთ ადგილზე,
რომ ხვრელიდან გამომავალი წყლის ნაკადი მიწაზე დაიღვაროს (მიწას შეეხოს) რეზერვუარიდან, რაც
შეიძლება შორს. რეზერვუარი ნაჩვენებია ქვემოთ მოყვანილ სურათზე. თუ ხვრელს გააკეთებთ ძალიან
მაღლა, სადაც წყლის წნევა დაბალია, მაშინ წყალი გამოდინებას დაიწყებს ნელა, მაგრამ მიწასთან
შეხებამდე ჰაერში იქნება დიდხანს, ხოლო თუ ხვრელს გააკეთებთ დაბლა, მაშინ წყალი გამოდინებას
სწრაფად, მაგრამ მიწაზე დაღვრამდე, ჰაერში იქნება მცირე დროის განმავლობაში. არსებობს თუ არა
ხვრელის გასაკეთებლად საუკეთესო ადგილი და თუ არსებობს სად უნდა გაკეთდეს ხვრელი? (მითითება:
რა დრო დასჭირდება რეზერვუარის ფსკერიდან y ერთეულ სიმაღლეზე გაკეთებული ხვრელიდან
გამომავალ წყალს მიწაზე დაღვრამდე (მიწასთან შეხებამდე)?
16. გოლი თამაშიდან. ამერიკული ფეხბურთის მოთამაშეს სურს ქულების მოგროვება თამაშიდან გოლის
გატანით. კარების ორი ვერტიკალური ხარიხა ერთიმეორისაგან დაშორებულია b ფუტი მანძილით, ხოლო
მოთამაშის მდებარეობის წერტილიდან საგოლე ხაზზე დაშვებული მართობის ფუძე მარჯვენა ხარიხასაგან
მარჯვნივ დაშორებულია a  0 ფუტით (იხილეთ თანმხლები ნახაზი). რა h მანძილით უნდა იყოს
დაორებული საგოლე ხაზიდან, რომ მისი მდებარეობის წერტილიდან კარები მოჩანდეს მაქსიმალურად
დიდი  კუთხით (იხილეთ ნახაზი)? ჩათვალეთ
559
კარების ხარიხები
საგოლე ხაზი
მოთამაშე
17. მაქსი-მინის ამოცანა ცვალებადი პასუხით. ზოგჯერ მაქსი-მინის ამოცანის ამონახსნი დამოკიდებულია იმ
ფორმათა პროპორციებზე, რომლებიც ამ ამოცანას უკავშირდება. აღნიშნულის მაგალითის სახით
განვიხილოთ შემდეგი ამოცანა. ვთქვათ ფუძის r რადიუსის და h სიმაღლის მართი წრიული ცილინდრი
ჩახაზულია მართ წრიულ კონუსში, რომლის ფუძის რადიუსი არის R , ხოლო სიმაღლე არის H (როგორც
ეს თანმხლებ ნახაზზეა ნაჩვენები). R -ის და H -ის საშუალებით გამოსახეთ r -ის ის მნიშვნელობა,
რომლისთვისაც აღნიშნული, ჩახაზული ცილინდრის სრული ზედაპირის ფართობი მაქსიმალურია.
როგორც დაინახავთ ამონახსნი დამოკიდებულია იმაზე H  2 R , თუ H  2 R .
18. პარამეტრის მინიმიზაცია. იპოვეთ m პარამეტრის ის უმცირესი, დადებითი მნიშვნელობა,

რომლისთვისაც mx  1  (1 x) უტოლობა სრულდება ნებისმიერი დადებითი x რიცხვისათვის.
ზღვრები
19. გამოთვალეთ ქვემოთ მოყვანილი ზღვრები
2sin 5 x
ა. lim ბ. lim sin 5 x cot 3x გ. lim x csc2 2 x
x 0 3x x 0 x 0
x  sin x sin x 2
დ. lim (sec x  tan x) ე. lim ვ. lim
x  2 x 0 x  tan x x 0 x sin x
sec x  1 x3  8
ზ. lim თ. lim
x2
x 0 x 2 x 2  4
20. შესაძლებელია თუ არა ქვემოთ მოყვანილი ზღვრების ლოპიტალის წესით გამოთვლა? თუ შეუძლებელია
გამოთვალეთ ისინი სხვა გზით.
560
x5 2x
ა. lim ბ. lim
x  x 5 x  x7 x
21. ვთქვათ, კვირაში x ერთეული პროდუქციის წარმოებისათვის კომპანიის დანახარჯი არის y  a  bx
დოლარი. მას შეუძლია გაყიდოს კვირაში x ერთეული პროდუქცია თითოეული P  c  ex დოლარად. a ,
b, c და e მუდმივებია.
ა) პროდუქციის წარმოების რა დონისათვის ( x) არის მოგება მაქსიმალური?
ბ) რა ფასი (ერთეული ფასი) შეესაბამება წარმოების ამ დონეს?
გ) რისი ტოლია მოგება წარმოების ამ დონის დროს?
დ) რა ფასად უნდა გაიყიდოს პროდუქციის ერთეული, რომ მოგება იყოს მაქსიმალური, თუ სახელმწიფო
კომპანიას ბეგრავს t დოლარით ყოველ გაყიდულ ერთეულზე?
გაანალიზეთ განსხვავება ფასებს შორის დაბეგვრისა და არ დაბეგვრის შემთხვევებში.
22. შებრუნებული რიცხვების შეფასება გაყოფის შესრულების გარეშე. თქვენ შეგიძლიათ შეაფასოთ a -ზე
გაყოფის შესრულების გარეშე, თუ გამოიყენებთ ნიუტონის მეთოდს f ( x)  (1 x)  a ფუნქციისადმი.
მაგალითად, თუ a  3 , მაშინ f ( x)  (1 x)  3 .
ა. ააგეთ y  (1 x)  3 ფუნქციის გრაფიკი, სად კვეთს იგი x ღერძს?
ბ. აჩვენეთ, რომ ამ შემთხვევისათვის რეკურენტულ ფორმულას აქვს სახე:
xn1  xn (2  3xn )
ასე, რომ გაყოფის შესრულება არ არის საჭირო.
q
23. x  a რიცხვის საპოვნელად ვიყენებთ ნიუტონის მეთოდს f ( x)  xq  a ფუნქციისადმი. აქ ვუშვებთ,
რომ a არის დადებითი ნამდვილი რიცხვი, ხოლო q არის დადებითი მთელი რიცხვი. აჩვენეთ, რომ x1
არის x0 -ის და a x0q 1 -ის შეწონილი საშუალო და იპოვეთ ისეთი m0 და m1 კოეფიციენტები, რომ:
 a  m0  0, m1  0,
x1  m0 x0  m1  q 1  ,
x  m0  m1  1.
 0 
რა დასკვნამდე მიხვალთ, თუ x0 და a x0q 1 იქნება ერთმანეთის ტოლი? რისი ტოლი იქნება x1 ასეთ
24. წრფეთა y  ax  b ოჯახი, სადაც a და b ნებისმიერი მუდმივებია შეიძლება დახასიათდეს y  0
ტოლობით. იპოვეთ მსგავსი ტოლობა, რომელიც სრულდება წრეწირთა
( x  h)2  ( y  h)2  r 2
ოჯახისათვის, სადაც h და r ნებისმიერი მუდმივებია (მითითება: გამორიცხეთ h და r იმ სამი
განტოლებისაგან შემდგარი სისტემიდან, რომელიც მიიღება მოცემული ტოლობითა და მისი ორჯერ
თანმიმდევრულად გაწარმოებით).
25. თავისუფალი ვარდნის შესწავლა მეთოთხმეტე საუკუნეში. მეთოთხმეტე საუკუნის შუა პერიოდში ალბერტ
საქსომიელის მიერ (1316-1390) შემოთავაზებული იყო თავისუფლად ვარდნილი სხეულის მოძრაობის
მოდელი, რომლის თანახმად ვარდნილი სხეულის სიჩქარე დროის ნებისმიერი ვარდნის არასაწყისი
მომენტისათვის პროპორციულია მანძილისა, რომელიც დაფარა სხეულმა ვარდნის დაწყებიდან მოცემულ
მომენტამდე. მაგალითად, ამ მოდელში იმ სხეულის სიჩქარე, რომელმაც თავისუფალი ვარდნის
განმავლობაში დაყარა 20 ფუტი ორჯერ მეტია იმ სხეულის სიჩქარეზე, რომელმაც თავისუფალი ვარდნის
განმავლობაში დაფარა 10 ფუტი. იმ დროისათვის არ არსებობდა ისეთი სიზუსტის ხელსაწყო, რომლის
საშუალებითაც შესაძლებელი იქნებოდა ამ მცდარი ჰიპოთეზის უარყოფა. დღეს ჩვენ ვხედავთ რამდენად
შორს არის ალბერტ საქსონელის ეს მოდელი ჭეშმარიტებისაგან. ამოხსენით საწყისი მნიშვნელობის
561
T
ამოცანა მოყვანილი მოდელის მიხედვით და მიღებული ამონახსნის გრაფიკი შეადარეთ s  16t 2 ფუნქციის
გრაფიკს. თქვენ დაინახავთ, რომ თქვენ მიერ მიღებული ამონახსნი აღწერს მოძრაობას, რომელიც თავიდან
ზედმეტად ნელია, ხოლო თანდათანობით ხდება ზედმეტად სწრაფი იმისათვის, რომ იყოს რეალური.
26. სისხლის ტექტირება. მეორე მსოფლიო ომის დროს აუცილებელი იყო დიდი რაოდენობის ახალწვეულთა
სისხლის ტგესტირება. ამისათვის არსებობს N რაოდენობის ადამიანთა სისხლის ტესტირების ორი
სტანდარტული მეთოდი. მეთოდი 1 მდგომარეობს იმაში, რომ ხდება ყოველი ადამიანის სისხლის
ნიმუშის ტესტირება ცალკე, ხოლო მეთოდის 2-ის მიხედვით უნდა შეირჩეს x ადამიანი და მათი სისხლის
ნიმუშები უნდა შეერიოს ერთმანეთს, ხოლო შემდეგ მოხდეს მიღებული ნარევის როგორც ერთი ნიმუშის
ტესტირება. თუ ტესტის შედეგი უარყოფითია, მაშინ მხოლოდ ეს ერთი ტესტია საკმარისი, ხოლო ტესტის
შედეგი დადებითია, მაშინ საჭიროა, რომ შერჩეული x ადამიანის სისხლის ყოველი ნიმუში შემოწმდეს
ცალკე, სათითაოდ რისთვისაც ჯამურად საჭირო იქნება x  1 რაოდენობის ალბათობის თეორიის
გარკვეული ელემენტების გამოყენებით შეიძლება ჩვენება, რომ ტესტების საშუალო რაოდენობა y
მეთოდი 2-ის შემთხვევაში არის:
 1
y  N 1  q x  
 x
q  0.99 და N  1000 შემთხვევისათვის იპოვეთ x -ის მნიშვნელობა, რომლისთვისაც y არის მინიმალური.
ასევე, იპოვეთ x -ის მნიშვნელობა. რომლისთვისაც y არის მაქსიმალური (ეს ბოლო შემთვევა ნაკლებად
მნიშვნელოვანია რეალური სიტუაციებისათვის). მეორე მსოფლიო ომის დროს ჯგუფური ტესტირების,
მეთოდი 2-ის გამოყენება 80%-ით უფრო ეკონომიური აღმოჩნდა ინდივიდუალური ტესტირების, მეთოდი
1-ის, გამოყენებასთან შედარებით, მაგრამ არა აქ მოყვანილი q -ს მნიშვნელობისათვის.
27. დავუშვათ, რომ სამუხრუჭე ხუნდები უზრუნველყოფს ავტომობილის k ფტ/წმ2 მუდმივ შენებას.
ა) დაადგინეთ რისი ტოლი უნდა იყოს k , რომ 60 მილი საათსი (88 ფტ/წმ) სიჩქარით მოძრავი
ავტომობილი გაჩერდეს დამუხრუჭების დაწყების ადგილიდან 100 ფუტის მანძილზე;
ბ) რა მანძილს გაივლიდა დამუხრუჭების დაწყებიდან 30 მილი საათში სიჩქარით მოძრავი ავტომობილი
გაჩერებამდე k -ს იგივე მნიშვნელობისათვის?
28. ვთქვათ, f ( x) და g ( x) ისეთი უწყვეტად წარმოებადი ფუნქციებია, რომ: f ( x)  g ( x) და f ( x)   f ( x) .
ვთქვათ, h( x)  f 2 ( x)  g 2 ( x) და h(0)  5 . იპოვეთ h(10) .
29. არსებობს თუ არა ისეთი წირი, რომლისთვისაც d 2 y dx2 არის ყველგან ნულის ტოლი y  0 , როდესაც
x  0 და dy dx  1 . პასუხი დაასაბუთეთ.
30. იპოვეთ xy სიბრტყეზე მდებარე ისეთი წირის განტოლება, რომელიც გადის (1, 1) წერტილზე და მისი
დახრილობა წერტილში, რომლის პირველი კოორდინატი არის x -ის ტოლი ნებისმიერი x -თვის მოიცემა
ფორმულით 3x 2  2 .
31. ნაწილაკი მოძრაობს x ღერძის გასწვრივ. მისი აქარება a მოცემულია ფორმულით: a  t 2 , სადაც t არის
დრო. t  0 მომენტში ნაწილაკი იმყოფება კოორდინატთა სათავეში. სათავის მარჯვნივ მდებარე უშორესი
(სათავიდან) წერტილი, რომელსაც ნაწილაკმა მოძრაობის განმავლობაში მიაღწია არის x  b , სადაც b  0 .
იპივეთ ნაწილაკის სიჩქარე t  0 მომენტისათვის.
32. ნაწილაკი მოძრაობს s ღერძის გასწვრივ a  t  1  t  აჩქარებით, სადაც t არის დრო. დავუშვათ, რომ
t  0 მომენტისათვის სიჩქარე v  4 3 , ხოლო კოორდინატი s   4 15 .

ა. გამოსახეთ v როგორც t -ს ფუნქცია;
ბ. გამოსახეთ s , როგორც t -ს ფუნქცია.
562
33. მოცემულია, რომ f ( x)  ax2  2bx  c და a  0 . სათანადო მინიმუმის განხილვის საშუალებით აჩვენეთ,
რომ f ( x)  0 ნებისმიერი ნამდვილი x რიცხვისათვის, მაშინ და მხოლოდ მაშინ, როდესაც: b2  ac  0 .
34. შვარცის უტოლობა
ა. მიიჩნიეთ, რომ სავარჯიშო 33-ში:
f ( x)  (a1 x  b1 )2  (a2 x  b2 )2   (an x  bn )2 ,
გამოიყვანეთ შცარცის უტოლობა:
(a1b1  a2b2   anbn )2  (a12  a22   an2 )(b12  b22   bn2 ).
ბ. აჩვენეთ, რომ შვარცის უტოლობაში ტოლობას ადგილი აქვს მაშინ და მხოლოდ, მაშინ როდესაც
არსებობს ისეთი ნამდვილი x რიცხვი, რომ: ai x = - bi ყოველი ნატურალური i რიცხვისათვის 1-დან n -
ის ჩათვლით.
35. მილებისა და სისხლძარღვთა სისტემების განტოტვის საუკეთესო კუთხეები. ჩვენ შეიძლება ვიყოთ
დაინტერესებული მცირე მილსა და დიდ მილს შორის, რომლის განშტოებასაც წარმოადგენს მცირე მილი,
არსებული კუთხის ისეთი მნიშვნელობის, სიდიდის პოვნით, როდესაც ამ მილებში გამავალი სითხის
ნაკადის ენერგეტიკული დანაკარგი არის მინიმალური. ჩვენ მაგალითად, შეიძლება გვჭირდებოდეს, რომ
ნაკადში ხახუნის გამო არსებული ენერგეტიკული დანაკარგი AOB უბანზე იყოს მინიმალური, იხილეთ
თანმხლები ნახაზი, მოცემულ დიაგრამაზე B არის წერტილი მცირე მილში, A არის წერტილი დიდ
მილში, ხოლო O არის განტოტვის წერტილი. პუაზელის კანონის თანახმად ხახუნის არატურბულენტურ
ნაკადში ხახუნის გამო არსებული ენერგეტიკული დანაკარგი პროპორციულია იმ უბნის სიგრძისა,
რომელზეც ვიხილავთ დანაკარგს და უკუპროპორციულია მილის რადიუსის მეოთხე ხარისხისა. ასე, რომ
AO უბანზე დანაკარგი არის (kd1 ) R4 , ხოლო OB უბანზე დანაკარგი არის (kd2 ) r 4 , სადაც k არის
მუდმივი, d1 არის AO უბნის სიგრძე, d 2 არის OB უბნის სიგრძე, R არის დიდი მილის რადიუსი, ხოლო
r არის მცირე მილის რადიუსი,  კუთხე ისე უნდა იყოს შერჩეული, რომ აღნიშნული ორი დანაკარგის
ჯამო
d d
L  k 14  k 42 .
R r
იყოს მინიმალური. ჩვენ მოდელში დავუშვათ, რომ დაფიქსირებულია AC  a და BC  b სიდიდეები. ასე,

რომ გვაქვს შემდეგი ტოლობები:
d1  d 2 cos   a d 2 sin   b,
საიდანაც
d 2  b csc ,
d1  a  d2 cos   a  b cot  . a1  a  d2 cos   a  b cot  .
ჩვენ შეგვიძლია დანაკარგი L გამოვსახოთ, როგორც  -ს ფუნქცია. გვექნება:
 a  b cot  b csc  
L  k  .
 R4 r4 
ა. აჩვენეთ, რომ  -ს კრიტიკული მნიშვნელობა, რომლისთვისაც dL d ხდება ნულის ტოლი არის:
563
r4
c  cos 1
.
R4
ბ. დაამრგვალეთ უახლოეს მთელ გრადუსამდე ა) პუნქტში მოცემული  c კუთხე იმ შემთვევისათვის,
როდესაც r R  5 6 .

მათემატიკა/მეფლის მოდულები:
წრფის გასწვრივ მოძრაობა:
კოორდინატი სიჩქარე  აჩქარება
სათანადო ანიმაციის საშუალებით თქვენ დაინახავთ, როგორ იგება თანდათანობით ერთი და იგივე პროგრამულ
ფანჯარაში მოძრავი სხეული წრფის გასწვრივ მოძრავი სხეულის: კოორდინატის დროზე, სიჩქარის დროზე და
აჩქარების დროზე დამოკიდებულების გრაფიკები და დაინახავთ ამ გრაფიკების ფორმებს. ტექსტში მოყვანილი
ნახაზები და ფიგურები. შეიძლება იქნას ამოძრავებული.
ნიუტონის მეთოდი:  რიცხვის შეფასება სხვადასხვა სიზუსტით.

ააგეთ ფუნქციის გრაფიკი, დაინახეთ, რომ ამ ფუნქციას აქვს ნული, არსებობს ფესვი, შეარჩიეთ საწყისი
წერტილი ამ ფესვთან ახლოს და გამოიყენეთ ნიუტონის იტერაციის პროცედურა ამ ფესვის მოთხოვნილი
სიზუსტის შესაფასებლად. მოთხოვნილი და სხვადასხვა სიზუსტით შეაფასეთ , e და 2 რიცხვები.
564
კენტ ნომრიან სავარჯიშოთა პასუხები
თავი 1
სექცია 1.1
1. D :  ;   , R : 1,   3. D :  2;   , R :  0,   5. D :  ;3   3,   ,
R :  ;0    0,   7. (ა) არ არის x -ის ფუნქცია რადგან x -ის ზოგიერთ მნიშვნელობებს ორი
y -ის მნიშვნელობა შეესაბამება (ბ) არის x -ის ფუნქცია რადგან x -ის ყოველ მნიშვნელობას, y
-ის არაუმეტეს ერთი მნიშვნელობა შეესაბამება. 9. A 

3 2 , p  3x 11. x 
d , A  2d 2 ,
x
4 3
d3 20 x 2  20 x  25
V 13. L
3 3 4
15.  ,   17.  ;  
19.  ,0   0,  
21.  , 5    5, 3  3,5    5,  
23. (ა) ყოველ x  0 -ს y -ის ორი (ბ) ყოველ x  0 -ს y -ის ორი

მნიშვნელობა შეესაბამება. მნიშვნელობა შეესაბამება.
2080
25. 27.
2, 0  x 1
 x, 0  x 1 0, 1 x  2
29. (ა) f  x   
(ბ) f  x   
 x  2, 1  x  2 2, 2 x3
0, 3 x  4
 1
 2 x, 2 x0
  x, 1  x  0
 
31. (ა) f  x   1, 0  x 1 (ბ) f  x    2 x  2, 0  x 1
 1 3 1, 1  x  3
 x  , 1  x  3 
 2 2 
33. (ა) 0  x  1 (ბ) 1  x  0 35. დიახ
37. სიმეტრიულია სათავის მიმართ 39. სიმეტრიულია სათავის მიმართ
  x  0 და 0  x  
ზრდადია   x  0 ,
კლებადია   x  
2081
41. სიმეტრიულია y ღერძის მიმართ 43. სიმეტრიულია სათავის მიმართ
კლებ. -  x  0 ზრდ. -  x  
ზრდ. 0  x  
45.
47. ლუწი 49. ლუწი 51. კენტი 53. ლუწი 55. არც
ერთი 57. არც ერთი 59. t  180 61. s  2, 4 63.
V  x 14  2 x  22  2 x  65. (ა) h (ბ) f
(გ) g 67. (ა)  2,0   4,   71. C  5 2  2 h 
არაა სიმეტრიული
1. D f :   x   , Dg : x  1 , R f :   y   ,
Rg : y  0 , Df  g  Df s  Dg , Rf g : y  1 , Rf g : y  0
3. D f :   x   , Dg :   x   , R f : y  2 ,
Rg : y  1 , D f / g :   x   , R f / g : 0  y  2 ,
Dg / f :   x   , Rg / f : y  1/ 2
5. (ა) 2 (ბ) 22 (გ) x2  2 (დ) x2  10 x  22 (ე) 5 (ვ) -2 (ზ) x  10
5x  1
(თ) x4  6 x2  6 7. 13  3x 9. 11. (ა) f  g  x  (ბ) j  g  x 
4x  1
(გ) g  g  x  (დ) j  j  x  (ე) 

g h  f  x   (ვ) 
h j  f  x  
2082
13.
g  x f  x f g  x  15. (ა) 1 (ბ) 2 (გ) -2 (დ) 0 (ე) -1 (ვ) 0
f  g  x  
1
(ა)
x7 x x7 17. (ა) 1 ,
x
(ბ) x2 3x 3x  6
g  f  x  
1
(გ) x2 x 5 x 5
2
x 1
  , 1   0,  
x x Df
(დ) x (ბ) g ,
x 1 x 1
1 1 Dg f   1,  
(ე) 1 x
x 1 x
(გ) Rf g   0,1  1,   , Rg f   0,  
1 1
(ვ) x
x x
2x
g  x  y    x  7 y    x  4
2 2
19. 21. (ა) (ბ) 23. (ა) პოზიცია 4; (ბ) პოზიცია 1
x 1
 x  2    y  3  49 y  1   x  1
2 2 3
(გ) პოზიცია 2 ; (დ) პოზიცია 3; 25. 27.
29. y  x  0.81 31. y  2x
2083
1
33. y 1  35.
x 1
37. 39 .
41. 43.
45. 47.
49. 51. 53
.
2084
55. (ა) D :  0, 2 , R :  2,3 (ბ) D :  0, 2 , R :  1,0
(გ) D :  0, 2 , R :  0, 2 (დ) D :  0, 2 , R :  1,0
(ე) D :  2,0 , R :  0,1 (ვ) D : 1,3 , R :  0,1
(ზ) D :  2,0 , R :  0,1 (თ) D :  1,1 , R :  0,1
2085
1 1
57. y  3x 2  3 59. y  2 61. y  4x  1
2 2x
x2
63. y  4 65. y  1  27 x3
4
67. 69.
71. 73.
75. 77.
2086
79. 81.
 x  4  y  3
2 2
83.  1 ცენტრი  4,3 მთავარი ღერძი არის წრთივი სეგმენტი  8,3 -დან
16 9
 0,3 -მდე
85.(ა) კენტი (ბ) კენტი (გ) კენტი (დ) ლუწი (ე) ლუწი (ვ) ლუწი (ზ) ლუწი (თ) ლუწი (ი) კენტი
55
1. a 8 m b m 3. 8, 4
9
5.
  2 / 3 0  /2 3 / 4
sin  0  3/2 0 1 1/ 2
cos 1 1/ 2 1 0 1/ 2
tan 0 3 0 - 1
cot  - 1/ 3 - 0 1
sec 1 2 1 -  2
sec - 2 / 3 - 1 2
2087
8
7. cos x  4 / 5, tan x  3 / 4 9. sin x   , tan x   8
3
1 2
11. sin x   , cos x  
5 5
13. პერიოდი  15. პერიოდი 2
17. პერიოდი 6 19. პერიოდი 2
21. პერიოდი 2 23. პერიოდი  / 2 . სიმეტრიულია სათავის მიმართ
2088
25. პერიოდი 4 , სიმეტრიულია y - ღერძის მიმართ 29. D :  ,   , R : y  1,0,1
6 2 2 6 2 2 2 3
39.  cos x 41.  cos x 43. 45. 47. 49.
4 4 4 4
 2 4 5   5 3
51. , , , 53. , , , 59. 7  2.65 63. a  1.464
3 3 3 3 6 2 6 2
2 1
65. A  2, B  2 , C   , D  1 67. A   , B  4, C  0, D 
 
1. d 3. d
5.  3,5 ან  15, 40  7.  3,6 ან  250,50
2089
9.  3,3 ან  6,6 11.  2,6 ან  5, 4
13.  2,8 ან  5,10 15.  3,3 ან  0,10 
17.  10,10 ან  10,10 19.  4, 4  ან  0,3
21.  10,10 ან  6,6 23.  6,10  ან  6,6
2090
   
25.   , ან  1.25,1.25 27.  100 ,100  ან  1.25,1.25
 125 125 
  
29.   ,  ან  0.25,0.25 31.
 15 15 
33. 35.
37. 39.
2091
1. 3.
5. 7.
9.
11. 161/4  2 13. 4
1/2
2 15. 5
3
17. 14 19. 4
21. D :   x   ; R : 0  y  1/ 2
23. D :   x   ; R :1  y  
t /14
1
25. x  2.3219 27. x  0.6309 29. 19 წლის შემდეგ 31. (ა) A  t   6,6  
2
(ბ) დაახლოებით 38 დღის შემდეგ 33.  11.433 წელი, ან როცა პროცენტებს გადაიხდის.
35. 2
48
 2.815 1014
2092
1. ერთ-ერთზე თანადობა 3. არ არის ერთ-ერთზე 5. ერთ-ერთზე თანადობა 7. არ არის ერთ-

ერთზე 9. ერთ-ერთზე თანადობა
11. D :  0,1 R : 0,   13. D :  1,1 R :   / 2,  / 2
15. D :  0,6 R :  0,3 17. სიმეტრიულია y  x წრფის გარშემო
19. f
1
 x  x 1 21. f
1
 x  3 x 1 23. f 1  x   x  1
25. f
1
 x  5 x; D :   x  ; R :   y  
27. f
1
 x  5 x  1 ; D :   x  ; R :   y  
1
29. f 1  x   ; D : x  0; R : y  0
x
2x  3
31. f
1
 x  ; D :   x   , x  1 ; R :   y   , y  2
x 1
33. f
1
 x  1 x  1 ; D : 1  x  ; R :   y  1
2093
1
35. (ა) f
1
 x  x (ბ) f
1
-ის გრაფი არის სათავეზე გამავალი წრფე გრადიენტით 1/ m .
m
37. (ა) f
1
 x  x 1
(ბ) f 1  x   x  b . f 1 -ის გრაფი არის f -ის გრაფის პარალელური წრფე. f -ის და f 1 -ის
გრაფები y  x წრფის სხვადასხვამხარეს მდებარეობენ და მისგან ერთნაირად დაშორებული არიან.
(გ) გრაფები ერთმანეთის პარალელური იქნებიან და y  x წრფისგან ერთნაირ მანძილზე მაგრამ

სხვადასხვა მხარეს იქნებიან განლაგებული.
2 1
39. (ა) ln 3  2ln 2 (ბ) 2  ln 2  ln 3 (გ)  ln 2 (დ) ln 3 (ე) ln 3  ln 2
3 2
(ვ)
1
2
 3ln 3  ln 2 41. (ა) ln 5 (ბ) ln  x  3 (გ) ln t  
2
43. (ა) 7, 2 (ბ)
1
x2
(გ)
x
y
45. (ა) 1 (ბ) 1 (გ)  x  y

2 2
47. e 2t  4 49. e5t  40 51. y  2 xe  1
x
53. (ა)
ln 2
k  ln 2 (ბ) k  1/10  ln 2 (გ) k  1000ln a 55. (ა) t  10ln 3 (ბ) t   (გ)
k
ln 0.4
57. 4  ln x 
2
t 59. (ა) 7 (ბ) 2 (გ) 75 (დ) 2 (ე) 0.5 (ვ) -1 61.
ln 0.2
ln 3
(ა) x (ბ) x2 (გ) sin x 63. (ა) (ბ) 3 (გ) 2 65. (ა)  / 6 (ბ)
ln 2
 /4 (გ)  / 2 67. (ა)  (ბ)  /2 69. დიახ, g  x ასევე ერთ-ერთზე ფუნქციაა
 x   log 2 
1 x 
71. დიახ, f g ურთიერთ ცალსახაა 73. (ა) f 
 100  x 
 x 
(ბ) f 1  x   log1,1   75. (ა) y  ln x  3 (ბ) y  ln  x  1
 50  x 
(გ) y  3  ln  x  1 (დ) y  ln  x  2   4 (ე) y  ln   x  (ვ) y  e x 79. (ა)

ურთიერთ ცალსახაა (ბ) 36 საათი 81.  44.081 წელი
2094
პრაქტიკული სავარჯიშოები,
C2
1. A   r , C  2 r , A x  tan  , y  tan 2 
2
3. 5. სათავე 7. არც ერთი
4
9. ლუწი 11. ლუწი 13. კენტი 15. არც ერთი 17. (ა) ლუწი (ბ) კენტი (გ) კენტ (დ) ლუწი (ე) ლუწი
19. (ა) განსაზღვრის არე: ყველა ნამდვილი რიცხვი (ბ) მნიშვნელობათა არე  2,  
21. (ა) განსაზღვრის არე:  4, 4 (ბ) მნიშვნელობათა არე  0, 4  23. (ა) განსაზღვრის არე: ყველა
ნამდვილი რიცხვი (ბ) მნიშვნელობათა არე  3,   25. (ა) განსაზღვრის არე: ყველა ნამდვილი
რიცხვი (ბ) მნიშვნელობათა არე  3,1 27. (ა) განსაზღვრის არე:  3,  (ბ) მნიშვნელობათა
არე: ყველა ნამდვილი რიცხვი 29. (ა) ზრდადი (ბ) არც ერთი (გ) კლებადი (დ) ზრდადი
31. (ა) განსაზღვრის არე:  4, 4 (ბ) მნიშვნელობათა არე:  0, 2 

1  x, 0  x  1 1 2
33. f  x   35. (ა) 1 (ბ)  (გ) x, x  0
 2  x , 1  x  2 2,5 5
1
37. (ა)  f g  x   x , x  2 ,  g f  x   4  x
2
(დ)
1/ x  2  2
(ბ)განსაზღვრის არე f g  :  2,   , განსაზღვრის არე g f  x  :  2, 2

(გ) მნიშვნელობათა არე f g  :  , 2 , განსაზღვრის არე g f  x  :  0, 2
39.
2095
41. შევცვალეთ x0 ნაწილი x0
ნაწილის სარკული ანარეკლით და ასე
შეადგინეთ y -ღერძის მიმართ
სიმეტრიული გრაფიკი.
43. არეკლეთ y0 ნაწილი x -ღერძის მიმართ. 45. არეკლეთ y0 ნაწილი x -ღერძის მიმართ.
47. ამატებს x  0 ნაწილის სარკულ ანარეკკლს რაც y -ღერძის მიმართ სიმეტრიულ ახალ გრაფიკს
1  2
იძლევა. 49. (ა) y  g  x  3  (ბ) y  gx 2 (გ) y  g x (დ) y  g  x
2  3
(ე) y  5g  x  (ვ) y  g  5x 
51. 53.
55. პერიოდი  57. პერიოდი 2
59.
2096
b a
61. (ა) a 1 b  3 (ბ) a 2 3/3 c 4 3/3 63. (ა) a (ბ) c
tan B sin A
65.  16.98m 67. (ბ) 4 69. (ა) განსაზღვრის არე:   x   (ბ) განსაზღვრის არე: x0
71. (ა) განსაზღვრის არე : 3  x  3 ; (ბ) განსაზღვრის არე : 0 x4
f g  x   ln  4  x2  2  x  2 g f  x   4  ln  x 
2
73. და განსაზღვრის არე: ;
და განსაზღვრის არე: x0 ; f f  x   ln  ln x  და განსაზღვრის არე: x 1 ;
g g  x    x 4  8 x 2  12 და განსაზღვრის არე:   x   79. (ა) D :  ,  

   
f  g  x    
3
R: ,  (ბ) D :  1,1 R :  1,1 81. (ა) არა (ბ) კი 83. (ა)
3
x x
 2 2
g  f  x   3 x  x
3
, (ბ)
დამატებითი სავარჯიშოები
1. დიახ. მაგალითად f  x   1/ x და g  x   1/ x , ან f  x   2x და g  x  x / 2 , ან
f  x  ex და g  x   ln x . 3. თუ f  x კენტია მაშინ g  x   f  x   2 არ არის კენტი. მაგრამ

g  x არც ლუწია გარდა f  x   0 შემთხვევისა. თუ f  x  - ლუწია, მაშინ g  x   f  x   2 -იც
ლუწია.
5.
19. (ა) განსაზღვრის არე: ყველა ნამდვილი რიცხვი. მნიშვნელობათა არე: თუ a  0 მაშინ  d ,   ;
თუ a  0 მაშინ  , d  . (ბ) განსაზღვრის არე:  c,   . მნიშვნელობათა არე: ყველა ნამდვილი

რიცხვი. 21. (ა) y  100.000  10000 x, 0  x  10 (ბ) 4.5 წლის შემდეგ.
2097
ln 10 / 3
23.  15.6439 წლის შემდეგ. (თუ ბანკი პროცენტებს წლის ბოლოს იხდის, მაშინ 16
ln1.08
წელია საჭირო). 25. x  2, x  1 27. 1/ 2
2098
თავი 2
 3 3
1. (ა) 19 (ბ) 1 3. (ა)  (ბ)  5. 1 7. (ა) 4 (ბ) y  4x  7
4 
9. (ა) 2 (ბ) y  2x  7 11. (ა) 12 (ბ) y  12 x  16 13. (ა) -9 (ბ) y  9 x  2
15. თქვენი შეფასება შეიძლება არ იყოს მოცემული პასუხის იდენტური
(ა) მისაღები საზომი ერთეული არის მ/წმ.
(ბ) მ/წმ ან კმ/სთ.
17. (ა)
(ბ)  556,000 /წელი (გ)  $ 42,000 /წელი
19. (ა) 0.414213, 0.449489,  

1  h 1 / h (ბ) g  x  x (გ) 0.5 (დ) 0.5
21. (ა) 15 მ/სთ, 3.3 მ/სთ, 10 მ/სთ, (ბ) 10 მ/სთ, 0 მ/სთ, 4 მ/სთ,
(გ) 20 მ/სთ, როცა t  3.5 სთ
2099
1. (ა) არ არსებობს რადგან: x მიისწრაფის 1 -ისკენ მარჯვნიდან, g  x მიისწრაფის ნულისკენ,
როცა x მიისწრაფის 1 -ისკენ მარცხნიდან g  x მიისწრაფის 1-ისკენ . არ არსებობს რიცხვი L

რომელთანაც g  x ნებისმიერ სიახლოვეშია როცა x 1 (ბ) 1 (გ) 0 (დ) 1/ 2
3. (ა) ჭეშმარიტი (ბ)ჭეშმარიტი (გ) მცდარი (დ) მცდარი (ე) მცდარი (ვ) ჭეშმარიტი
(ზ) ჭეშმარიტი 5. როცა x მიისწრაფის 0-ისკენ მარცხნიდან x /  x  მიისწრაფის -1-ისკენ. როცა x

მიისწრაფის 0-ისკენ მარჯვნიდან x /  x  მიისწრაფის - 1 -ისკენ. არ არსებობს L ისეთი რომ x /  x
მასთან ნებისმიერ სიახლოვეში იყოს როცა x 0 7. არაფრის თქმა არ შეიძლება. 9. არა; არა;
არა; 11. -9 13. -8 15. 5/8 17. 27 19. 16 21. 3/2 23. 1/10 25. -7 27. 3/2 29. -1/2
31. -1 33. 4/3 35. 1/6 37. 4 39 . 1/2 41. 3/2 43. -1 45. 1 47. 1/3 49. 4 
51. (ა) შეფარდების წესი (ბ) სხვაობის და ხარისხის წესი (გ) ჯამის და მუდმივი თანამამრავლის
წესი 53. (ა) -10 (ბ) -20 (გ) -1 (დ) 5/7 55. (ა) 4 (ბ) -21 (გ) -12 (დ) -7/3
57. 2 59. 3 61. 1 / 2 7  63. 5 65. (ა) ზღვარი არის 1.
67. (ა) f  x    x2  9 /  x  3
(გ) lim f ( x)  6
x 3
69. (ა) G  x    x  6 /  x 2  4 x  12  (გ) lim G  x   1 / 8  0.125

x 6
71. (ა) f ( x)  ( x2  1) (| x | 1) (გ) lim f  x   2

x 1
2100
73. (ა) g ( )  (sin  ) 
lim g    1
 0
f  x  x
1/ 1 x 
75. (ა)
lim f  x   0.36788
x 1
77. c  0,1, 1 ; ზღვარი არის 0 როცა c  0 და 1 როცა c  1,  1 79. 7 81. (ა) 5 (ბ) 5
83. (ა) 0 (ბ) 0
1.  2
3.   1/ 2
5.   1/ 18
7.   0.1 9.   7 /16 11.   5 2 13.   0.36 15.  3.99, 4.01 ,

  0.01 17.  0.19,0.21 ,   0.19 19.  3,15 ,   5 21. 10 / 3,5  ,   2 / 3
23.  4.5,  3.5 ,   4.5  2  0.12 25.  15, 17  ,  17  4  0.12
 0.03 0.03  0.03 1 c c 1 c

27. 2 ,2   ,  29.   ,  ,  
 m m  m 2 m m 2 m
31. L  3 ,   0.01 33. l  4,   0.05 35. l  4,   0.75
55. 3.384,3.387  უსაფრთხოებისთვის მარცხენა ბოლო დავამრგვალოთ მეტობით და მარჯვენა

ბოლო დავამრგვალოთ ნაკლებობით. 59. ზღვარი არ არსებობს, როცა x უახლოვდება 3-ს.
2101
სექcia 2.4
1. (ა) ჭეშმარიტი (ბ) ჭეშმარიტი (გ) მცდარი (დ) ჭეშმარიტი (ე) ჭეშმარიტი (ვ) ჭეშმარიტი
(ზ) მცდარი (თ) მცდარი (ი) მცდარი (კ) მცდარი (ლ) ჭეშმარიტი (მ) მცდარი
3. (ა) 2, 1 (ბ) არა, lim f  x   lim f  x  (გ) 3, 3 (დ) დიახ, 3 5. (ა) არა (ბ) დიახ, 0
x2 x2
(გ) არა
7. (ა) (ბ) 1, 1 (გ) დიახ, 1
9. (ა) D : 0  x  2, R : 0  y  1 და y2 (ბ)  0,1  1, 2 (გ) x2 (დ) x0
11. 3 13. 1 2/ 5
15. !7. (ა) 1 (ბ) 1 19. (ა) 1 (ბ)2/3 21. 1 23. 3/ 4 25. 2
27. 1/ 2 29. 2 31. 0 33. 1 35. 1/ 2 37. 0 39. 3/8 41. 3
47.   e 2 , lim x  5  0 51. (ა) 400 (ბ) 399 (გ) ზღვარი არ არსებობს
x 5
1. არა. წყვერილია x  2 -ზე. განუსაზღვრელი x  2 -ზე 3. უწყვერი 5. (ა) დიახ (ბ) დიახ (გ)
დიახ 7. (ა) არა (ბ) არა 9. 0 11. 1 აუცილებელი, 0 აცილებადი 13. ყველა x გარდა
x2 15. ყველა x გარდა x  3, x  1, 17. ყველა x 19. ყველა x გარდა x  0, 21. ყველა x
გარდა n / 2, n ნებისმიერი მთელი რიცხვი. 23. ყველა x გარდა n / 2, n კენტი რიცხვია. 25.
ყველა x  3 / 2 27. ყველა x 29. ყველა x 31. 0 ; უწყვეტი x   -ზე 33. 1; უწყვეტი
x  0 -ზე 35. 2/2 ; უწყვეტი t  0 -ზე 37. 1; უწყვეტი x0 -ზე 39. g  3  6
41. f 1  3 / 2 43. a  4/3 45. a  2, 3 47. a 5/ 2 , b  1/ 2 71. x  1.8794 ,
1.5321 , 0.3473 73. x  1.7549 75. x  3.5156 77. x  0.7391
2102
1. (ა) 0 (ბ) 2 (გ) 2 (დ) არ არსებობს (ე) 1 (ვ)  (ზ) არ არსებობს (თ) 1 (ი) 0
3. (ა) 3 (ბ) 3 5. (ა) 1/ 2 (ბ) 1/ 2 7. (ა) 5 / 3 (ა) 5 / 3 9. 0 11. 1 13. (ა) 2/5
(ბ) 2 / 5 15. (ა) 0 (ბ) 0 17. (ა) 7 (ბ) 7 19. (ა) 0 (ბ) 0 21. (ა) 2 / 3 (ა) 2 / 3 23. 2
25.  27. 0 29. 1 31.  33. 1 35. 1/ 2 37.  39.  41.  43.  45. (ა) 
(ბ)  47.  49.  51.  53. (ა)  (ბ)  (გ)  (დ)  55. (ა)  (ბ)  (გ) 0
(დ) 3 / 2 57. (ა)  (ბ) 1/ 4 (გ) 1/ 4 (დ) 1/ 4 (ე) შეიძლება იყოს  59. (ა)  (ბ) 
61. (ა)  (ბ)  (გ)  (დ) 
63. 65.
67. 69. ერთადერთი შესაძლებლობა არსებობს
71. ერთადერთი შესაძლებლობა არსებობს 73. ერთადერთი შესაძლებლობა არსებობს
75. ერთადერთი შესაძლებლობა არსებობს
2103
79. არა უმეტეს ერთისა 81. 0 3 / 4 85. 5 / 2 93. (ა) ყოველი დადებითი ნამდვილი რიცხვი
83.
B -სთვის არსებობს შესაბამისი   0 ისეთი რომ ყველა x -ისათვის
x0    x  x0  f  x   B . (ბ) ყოველი უარყოფითი ნამდვილი რიცხვი B -სთვის არსებობს
შესაბამისი   0 ისეთი რომ ყველა x -ისათვის x0  x  x0    f  x    B
(გ) ყოველი უარყოფითი ნამდვილი რიცხვი B -სთვის არსებობს შესაბამისი   0 ისეთი რომ ყველა
x -ისათვის x0    x  x0  f  x    B
99. 101.
103. 105.
107.
109. როცა : , როცა  : 0
2104
პრაქტიკული სავარჯიშიები
1. როცა x  1 : lim f  x   lim f  x   1 , ანუ lim f  x   1  f  1 ანუ უწყვეტია

x1 x1 x 1
x  1 -ზე . როცა x  0 : lim f  x   lim f  x   0 , ანუ lim f  x   0 მაგრამ f  0  0

x0 x0 x 0
ანუ f  x წყვეტილი 0 -ზე წყვეტა აცილებადია თუ განვსაზღვრავთ f  0  0
როცა x  1 : lim f  x   1 და lim f  x   1 , ანუ lim f  x  არ არსებობს. ფუნქცია უწყვეტია

x1 x1 x 1
x  1 და წყვეტა აცილებადი არ არის.
1
3. (ა) 21 (ბ) 49 (გ) 0 (დ) 1 (ე) 1 (ვ) 7 (ზ) 7 (თ)  5. 4
7
7. (ა)  ,   (ბ) 0,  (გ)  ,0 და  0,  (გ)  0,  9. (ა) არ არსებობს (ბ) 0
1 1
11. 13. 2x 15.  17. 2/3 19. 2/ 21. 1 23. 4 25.  29. 2 31. 0
2 4
33. არა ორივე შმთხვევაში. რადგან lim f  x  არ არსებობს და lim f  x  არ არსებობს .

x 1 x 1
35. კი, f -ს გააჳნია უწყვეტი გაფართოება a  1 -ზე f 1  4 / 3 37. არა 41. 2/5 43. 0
45.  47. 0 49. 1 51. 1 53.  / 2 55. (ა) x3 (ბ) x 1 (გ) x  4
3. 0 ; მარცხენა ზღვარი საჭიროა რადგან ფუნქცია განუზღვრელია vc . 5. 65  t  75 ;

მიახლოებით 50 F 13. (ა) B (ბ) A (გ) A (დ) A
21. (ა) lim r  a   0.5 , lim r  a   1 (ბ) lim r  a  არ არსებობს lim r  a   1

x 0 x 1 x 0 x 1
25. 0 27. 1 29. 4 31. y  2x 33. y  x, y  x
2105
თავი 3
1. P1 : m1  1 , P2 : m2  5 3. P1 : m1  5 / 2 , P2 : m2  1/ 2
5. y  2x  5 7. y  x 1 9. y  12 x  16
11. m  4 , y  5  4  x  2 13. m  2 , y  3  2  x  3 15. m  12 , y  8  12  t  2 
1 1
17. m , y  2   x  4  19. m  10 21. m  1/ 4 23.  2, 5  25. y    x  1 ,
4 4
y    x  3 27. 19.6 მ/წმ 29. 6 33. კი 35. კი 37. (ა) არსად 37. (ა) არსად 39. (ა) x  0
41. (ა) არსად 43. (ა) x 1 45. (ა) x0
სექcia 3.2
2 1 2
1. 2 x, 6, 0,  2 3.  3
, 2,  , 
t 4 3 3
3 3 1 3 1
5. , , , 7. 6x2 9.
2 3  2t  1
2
2 3 2 2 2
1 9 4
11. 13. 1 , 0 15. 3t 2  2t , 5 17. ,
2  q  1 q  1 x2  x  2 x  2
1 1
y4   x  6 19. 6 21. 1/ 8 23.
 x  2
2
2
1
25. 27. b 29. d
 x  1
2
2106
31. (ა) x  0, 1, 4 33.
(ბ)
35. (ა) i) 1.5

0
F / hr ii) 2.90 F / hr iii) 00 F / hr iv) 3.70 F / hr
(ბ) 7.30 F / hr 12P.M . ,  110 F / hr  6P.M .
(გ)
f  0  h   f  0 f  0  h   f  0
37. რადგან lim 1 როცა lim  0,
h0 h h0 h
f  0  h   f  0
f   0  lim არ არსებობს და f  x არ არის დიფერენცირებადი x0 -ზე (არ
h0 h
f 1  h   f 1 f 1  h   f 1 1
აქვს წარმოებული) 39. რადგან lim 2 როცა lim  ,
h0 h h0 h 2
f 1  h   f 1
f  1  lim არ არსებობს და f  x  არ არის დიფერენცირებადი x  1 -ზე (არ აქვს
h0 h
წარმოებული) x  0 -ზე 41. რადგან f  x  არ არის უწყვეტი x  0 -ზე f  x  არ არის
დიფერენცირებადი (არ აქვს წარმოებული) x0 -ზე 43. (ა) 3  x  2 (ბ) არც ერთი (გ) არც
ერთი 45. 3  x  0 , 0  x  3 (ბ) არც ერთი (გ) არც ერთი
სექcia 3.3
dy d2y ds 2
4 d s
1.  2 x ,  2 3.  15t  15t , 2  30t  60t 3
2
dx dx 2 dt dt
dy d2y
5.  4 x 2  1  2e x , 2
 8 x  2e x
dx dx
2107
dw 6 1 d 2 w 18 2 dy d2y
7.  3  2 ,   9.
3
 12 x  10  10 x ,  12  30 x 4
dz z z dz 2 z 4 z 3 dx dx 2
dr 2 5 d 2r 2 5
11.  3 2 ,   13. y  5x4  12x2  2x  3
ds 3s 2s ds 2 s 4 s 3
1 19 x2  x  4
15. y  3x 2  10 x  2  17. y  19. g  x  
 3x  2   x  0.5
2 2
x2
dv t 2  2t  1 1 1
21.  23. f  s  25. v    2 x 3/2
1  t 2   
2 2 2
dt s s 1 x
4 x3  3x 2  1
27. y  29. y  2e x  3e3 x 31. y  3x2e x  x3e x
x  1  x  x  1
2 2 2 2
9 5/4 ds 2 dr se s  e s
33. y  x  2e2 x 35.  3t1/2 37. y   exe1 39. 
4 dt 7x 5/7
ds s2
y  2x3  3x  1 , y  6 x2  3 , y  12 x y    12 y   0 n5

4 n
41. , , როცა
y  3x2  4x  8 y  6 x  4 y  6 , y    0 n4

n
43. , , როცა
dr d 2r dw
45. y  2 x  7 x2 , y  2  14 x3  3 4 ,  12 5 49.
47.   z 2  1 ,
d d 2
dz
 6e2 z 1  4 z  2 z 2  53. (ა) 13 (ბ) 7

2 2
d w dw d w
2
 2 z 3 51.  6 ze2 z 1  z  , 2
dz dz dz
x 5
(გ) 7 / 25 (დ) 20 55. (ა) y    (ბ) m  4  0,1 (გ) y  8 x  15 ,
8 4
y  8 x  17 57. y  4 x, y  2 59. a  1, b  1, c  0 61.  2, 4  63.  0,0  ,  4, 2 
65. (ა) y  2x  2 (გ)  2,6 67. 50 69. a  3
71. P  x   nan x n1   n  1 an1 x n2  ...  2a2 x  a1
73. ნამრავლის წესი ამ შემთხვევასი მუდმივზე გამრავლების წესია, ისე რომ მუდმივაზე გამრავლების
d
წესი კერძო შემთხვევაა ნამრავლის წესის 75. (ა)  uvw  uvw  uvw  uvw
dx
d
(ბ)  u1u2u3u4   u1u2u3u4  u1u2u3u4  u1u2u3u4  u1u2u3u4
dx
2108
d
(გ)  u1...un   u1u2 ...un1un  u1u2 ...un2un1un  u1u2 ...un
dx
dP nRT 2an2
77.  
V  nb  V 3
2
dV
სექcia 3.4
1. (ა)2 მ, 1 მ/წმ (ბ) 3 მ/წმ, 1 მ/წმ; 2 2 მ/წმ2, (გ) ცვლილება მიმართულებაში როცა
მ/წმ2,
t  3 / 2 წმ 3. (ა) 9 მ, 3 მ/წმ (ბ) 3 მ/წმ, 12 მ/წმ; 6 მ/წმ2, 12 მ/წმ2, (გ) არ არის
მიმართულების ცვლილება 5. (ა) 20 მ, 5 მ/წმ (ბ) 45 მ/წმ , 1 / 5  მ/წმ; 140 მ/წმ2,
 4 / 25 მ/წმ , (გ) არ არის მიმართულების ცვლილება 7. (ა) a 1  6 მ/წმ , a  3  6 მ/წმ ,
2 2 2
(ბ) v  2   3 მ/წმ (გ) 6 მ 9. მარსი:  7.5 წმ, იუპიტერი:  1.2 წმ 11. g s  0.75 მ/წმ 2
13. (ა) v  32t , v  32t ... a  32 (ბ) t  3.3 წთ (გ) v  107.0 ფტ/წმ
15. (ა) t  2, t  7 (ბ) 3t  6
(გ) (დ)
17. (ა) 190 ფტ/წმ (ბ) 2 წმ (გ) 8 წმ, 0 ფტ/წმ (დ) 10.8 წმ, 90 ფტ/წმ (ე) 2.8 წთ
(ვ) მაქსიმ. აჩქარება სტარტიდან 2 წამის შემდეგ (ზ) მუდმივი აჩქარება 2 -დან 10.8 წამამდე,
4
32 ფტ/წმ2 19. (ა) წმ, 280 სმ/წმ (ბ) 560 სმ/წმ , 980 სმ/წმ2 (გ) 29.75 კადრი წამში
7
21. C  მდებარეობა, A  სიჩქარე, B აჩქარება 23. (ა) $ 110 /მანქანა (ბ) $ 80 (გ) $ 79.90
25. (ა) b  0   10 4 ბაქტერია/სთ (ბ) b  5   0 ბაქტერია/სთ (გ) b 10   104 ბაქტერია/სთ
dy t
27. (ა)  1
dt 12
dy
(ბ) უდიდესი მნიშვნელობაა 0 როცა t  12 (გ)
dt
უმცირესი მნიშვნელობაა 1 მ/სთ როცა t  0
2109
6250
29. t  25 წთ D მ
9
31. (ა) v  0 როცა t  6.25 (ბ) v  0 როცა 0  t  6.25  ობიექტი მოძრაობს წევით
(გ) ობიექტი იცვლის მოძრაობის მიმართულებას როცა t  6.25 წმ
(დ) ობიექტი მოძრაობს აჩქარებით  6.25,12.5 და სიჩქარის კლებით
0,6.25
(ე) ობიექტის სიჩქარე უდიდესია ბოლო და საწყის მომენტებში t 0 ,
t  12.5 , v  200 მ/წმ. სიჩქარე უმცირესია t  6.25 მომენტში v  0
(ვ) როცა t  6.25 ობიექტი 625 მეტრშია საწყისი წერტილიდან და ეს მანძილი უდიდესია
6  15 6  15 6  15
33. (ა) v  0 როცა t  წთ. (ბ) v  0 როცა t   ობიექტი
3 3 3
6  15
მოძრაობს მარცხნივ; v  0 როცა 0  t  ან
3
6  15
t 4  ობიექტი მოძრაობს მარჯვნივ
3
(გ) ობიექტი იცვლის მოძრაობის მიმართულებას როცა
6  15
t წთ.
3
 6  15   6  15 
(დ) ობიექტი აჩქარებით მოძრაობს  ,2   , 4 და მოძრაობა წყდება
 3   3 
 6  15   6  15 
0,    2,  (ე) ობიექტის სიჩქარე მაქსიმალურია როცა t  0 და t  4 ამ
 3   3 
6  15
დროს სიცქარეა 7 ერთეული/წმ. სიჩქარე მინიმალურია როცა t წთ.
3
6  15
(ვ) როცა t წთ. ობიექტი მდებარეობს s  6.303 და არის სათავისგან მაქსიმალურ
3
დაშორებაზე
2110
2
1. 10  3sin x 3. 2 x cos x  x2 sin x 5.  csc x cot x  7. sin x sec2 x  sin x 9. 0
x
 csc2 x
11. 13. 4 tan x sec x  csc2 x 15. x2 cos x
1  cot x 
2
2csc t cot t
17. 3x2 sin x cos x  x3 cos2 x  x3 sin 2 x 19. sec2 t  et 21.
1  csc t 
2
23.   cos  2sin   25. sec csc  tan   cot    sec 2   csc 2 
2 2 q3 cos q  q 2 sin q  q cos q  sin q

27. sec q 29. sec q 31.
q  1
2 2
33. (ა) 2csc3 x  csc x (ბ) 2sec3 x  sec x

35. 37.
39. კი, x  41. არა
    
43.   , 1 ;  ,1
 4  4 
45. (ა) y  x   / 2  2 (ბ) y  4 3 47. 0 49. 3/2 51. 1
53. 0 55.  2 მ/წმ, 2 მ/წმ, 2 მ/წმ2, 2 მ/წმ3 57. c9 59. sin x
2111
61. (ა) i) 10 სმ ii) 5 სმ iii) 5 2  7.1 სმ (ბ) i) 0 სმ/წმ ii) 5  8.7 სმ/წმ
iii) 5 2  7.1სმ/წმ
1. 12x
3
3. 3cos  3x  1 5.  sin  sin x  cos x 7. 10sec
2
10 x  5 
dy dy du
u   2 x  1 y  u5   5u 4  2  10  2 x  1
4
9. , :
dx du dx
8
 1  x
u  1   x / 7  
dy dy du7
11. , y u :   7u 8      1  
dx du dx  7  7
13. u  x / 8  x  1 / x   , y  u
2 4
:
3
dy dy du x 1   x2 1 x 1 
  4u 3    1  2   4   x     1  2 
dx du dx 4 x   8 x 4 x 
  sec u tan u   sec2 x   sec  tan x  tan  tan x  sec2 x

dy dy du
15. u  tan x , y  sec u : 
dx du dx
dy dy du
17. u  sin x , y  u 3 :  3u 2 cos x  3sin 2 x  cos x  19. y  eu , u  5x ,
dx du dx
dy dy 1 4
 5e5 x 21. y  eu , u  5  7 x ,  7e  23. 
5 7 x
25.  cos3t  sin 5t 
dx dx 2 3t 
csc
27. 29. 2 x sin 4 x  4 x 2 sin 3 x cos x  cos 2 x  2 xcos 3 sin x
cot   csc
 4 x  3  4 x  7 
3
1
 3x  2   1  x  e x  3e3 x
6
31. 33. 35.
 x  1
2 4
 1 
x3  4  2 
 2x 
37.
5 2  5 x /2
 x  3x  3  e
2 
39. 
x sec 2 2 x  tan 2 x    41.
x sec x tan x  sec x
2 7  x sec x
2sin 
43. 45. 2sin  2  sin 2  2 cos  2  cos  2 
1  cos  
2
 t2 
47.  3/2 
 2  t  1 
 t 
cos  
 t 1 
49. 2e sin e
2
  2
51. 2 sin  t  2  cos  t  2 
 
2112
8sin  2t 
53. 55. 10t10 tan9 t sec2 t  10t 9 tan10 t
1  cos 2t 
5
dy 3t 6  t 2  4 
 2 sin  t  1  cos  t  1  e  
cos2  t 1
57. 59.
t  4t 
4
dy 3
61. 2cos  cos  2t  5   sin  2t  5 
 4  t   3 t 
2
2  t 
t sin  t 2 
63. 1  tan     tan   sec    65. 
  12     12   12   1  cos  t 2 
6  1  2 
6tan  sin 3 t  sec2  sin 3 t  sin 2 t cos t 3  2t 2  5 18t 2  5
3
67. 69. 71. 1  1  
x3  x  x 
2csc2  3x  1 cot  3x  1 16  2 x  1  5 x  1 2  2 x 2  1 e x
2 2
73. 75. 77. 79. 5/ 2
81.  /4 83. 0 85. 5 87. (ა) 2/3 (ბ) 2  5 (გ) 15  8 (დ) 37 / 6 (ე) 1
(ვ) 2 / 24 (ზ) 5 / 32 (თ) 

5 / 3 17  89. 5 91. (ა) 1 (ბ) 1 93. y  1  4x
95. (ა) y   x  2  (ბ)  /2 97. ამრავლებს აჩქარებას და ბიძგს 2 -ზე, 4 -ზე და 8 -ზე
2 4
99. v  6  მ/წმ, a  6   მ/წმ2
5 125
2 xy  y 2 1 2y 2 x3  3x 2 y  xy 2  x 1
1. 3. 5. 7. 9. cos2 y
x 2  2 xy 2x  2 y 1 x 2 y  x3  y y  x  1
2
 cos2  xy   y  y2 2e 2 x  cos  x  3 y  r
11. 13. 15. 17. 
x 1 1 3cos  x  3 y  
y sin    cos    xy
 y  y
dy xe x  1
2
r x  y 2  x2
19. 21. y   , y  23.  ,
 y y3 dx y
d 2 y  2x y  y  2x  e  x e  1
2 2
2 2 2 x 2 2x
y 1
 25. y  , y 
y 1  
3
dx 2 y3 2 y 1
7 1 4 29
27. 2 29.  2,1 : m  1 ,  2, 1 : m  1 31. (ა) y x (ბ) y  x
4 2 7 7
2113
1 8 6 6 7 7
33. (ა ) y  3x  6 (ბ) y  x 35. (ა) y x (ბ) y  x
3 3 7 7 6 6
 2 2  x 1
37. (ა) y x  (ბ) y  x  39. (ა) y  2 x  2 (ბ) y 
2   2 2 2
 3 3
41. წერტილები:  7,0  და  7,0 , გრადიენტი (დახრილობა) 2 43. m  1 ... 
4
,
2
,
 
 3 1 27 27 27
m 3  , 
... 45.  3, 2  : m   ;  3, 2 : m  ;  3, 2 : m  ;
 4 2 8 8 8
27 dy y 3  2 xy dx x 2  3xy 2
 3, 2  : m   47.  3, 1 53.  2 ,  3 ,
8 dx x  3xy 2 dy y  2 xy
dx 1

dy dy / dx
x 3 x 5
1. (ა) f 1  x    3. (ა) f 1  x    
2 2 4 4
(ბ) (ბ)
(გ) 2 , 1/ 2 (გ) 4 , 1 / 4
5. (ბ)
2114
(გ) f -ის გრადიენტი 1,1 : 3 ; g -სგრადიენტი 1,1 :1/ 3 ; f -ის გრადიენტი  1, 1 : 3 ; g -
სგრადიენტი  1, 1 :1/ 3 (დ) y0 არის y  x3 -ის მხები როცა x0 და x0 არის
1
y3 x მხები როცა x0 7. 1/ 9 9. 3 11. 1/ x 13. 2/t 15. 1 / x 17.
 1
1  ln t 1 1
2  ln t    ln t 
2
19. 3/ x 21. 23. x3 ln x 25. 27. 29.
x 1  ln x 
2
t2 x ln x
3x  2 2 tan  ln  
31. 2cos  ln   33.  35. 37.
2 x  x  1 t 1  ln t 
2

10 x 1 1 1 1  2x  1
39. 
x  1 2 1  x 
41.   x  x  1   
2  x x  1  2 x  x  1
2
 1  1 1 1  1  1 
43.      45.   3  sin     cot  
 2  t  1  t t  1  2 t  t  13/2  2   3 
1 1 1   5  1 1 
47. t  t  1 t  2       3t 2  6t  2 49.
   tan  
t t 1 t  2   cos   5  
x x2  1  1 x 2  1 3 x  x  2  1 1 2x 
51. 2/3 
 2   53.    2 
 x  1  x x  1 3 x  1  3 x 1  x x  2 x 1
2
1 t
1/ 1  e  ye y cos x
55. 2tan 57. 59.

61. ecos t 1  t sin t  63.
t 1  ye y sin x
dy y 2  xy ln y  ln 5  1 3
65.  67. 2x ln x 69.  5
s
71.  x 1 73. 75.
dx x 2  xy ln x 2 s   ln 2 x ln 4
2  ln r  2 1 1
77. 79. 81. sin  log 7    cos  log 7   83.
r  ln 2  ln 4   x  1 x  1 ln 7 ln 5
1
 log 2 3 3log2 t
1
 x  1  x 
 ln  x  1   t   ln2t  12 
x t
85. 87. 89.  91.
t t  x 1 
 ln x 2 
93.  sin x   ln sin x  x cot x 
x
95. x ln x
 x 
 
2115
1. (ა)  /4 (ბ)  / 3 (გ)  /6 3. (ა)  / 6 (ბ)  /4 (გ)  / 3 5. (ა)  /3
(ბ) 3 / 4 (გ)  /6 7. (ა) 3 / 4 (ბ)  /6 (გ) 2 / 3 9. 1/ 2 11. 1/ 3 13.  /2
2 x 2 1
15.  /2 17.  /2 19. 0 21. 23. 25.
1 x 4
1  2t 2
2s  1 s 2  s
2 x 1 1 1
 tan x 1  x2 
27. 29. 31. 33.
x 2
 1 x 4  2 x 2 1 t2 2 t 1  t  1
et 1 2 s 2
35.  37. 39. 0 41. sin 1 x 47. (ა) განსაზღვრულია.
e  e 1 1 s 2
t 2 2t
e t
1
არსებობს კუთხე რომლის ტანგენსიც 2 -ია. (ბ) არ არის განსაზღვრული. არ არსებობს კუთხე
რომლის კოსინუსი 2 -ია. 49. (ა) არ არის განსაზღვრული. არც ერთი კუთხის სეკანსი არ უდრის
0 -ს (ბ) არ არის განსაზღვრული. არც ერთი კუთხის სინუსი არ უდრის 2 -ს

59. (ა) განსაზღვრის არე : ყველა ნამდვილი რიცხვები, გარდა  k - ფორმის რიცხვებისა, სადაც
2
 
k - მთელი რიცხვია. მნიშვნელობათა არე   y (ბ) განსაზღვრის არე :   x   ;
2 2
მნიშვნელობათა არე:   y   61. (ა) განსაზღვრის არე :   x   ; მნიშვნელობათა არე:
0 y  (ბ) განსაზღვრის არე : 1  x  1 ; მნიშვნელობათა არე: 1  y  1
63. გრაფები არის იდენტური
dA dr
1. 10  2 r 3. 10 5. 6 7. 3 / 2 9. 31/ 13 11. (ა) 180 მ2/წთ (ბ) 135 მ3/წთ
dt dt
dV dh dV dr dV dh dr
13. (ა)   r2 (ბ)  2 hr (გ)   r2  2 hr
dt dt dt dt dt dt dt
1 dR 1  dv V dI 
15. (ა) 1 ვ/წმ (ბ)  ამპ./წმ (გ)     (დ) 3/ 2 ომი/წმ, R არის ზრდადი
3 dt I  dt I dt 
ds x dx ds x dx y dy dx y dy
17. (ა)  (ბ)   (გ) 
dt x 2  y 2 dt dt x 2  y 2 dt x 2  y 2 dt dt x dt
2116
dA 1 d dA 1 d 1 da
19. (ა)  ab cos  (ბ)  ab cos  b sin 
dt 2 dt dt 2 dt 2 dt
dA 1 d 1 da 1 db
(გ)  ab cos  b sin   a sin  21. (ა) 14 სმ2/წმ, ზრდადი
dt 2 dt 2 dt 2 dt
(ბ) 0 სმ/წმ, მუდმივი (გ) 14 / 13 სმ/წმ, კლებადი 23. (ა) 12 /წმ.... (ბ) 59.5 /წმ......
dh dr
(გ) 1 /წმ.... 25. 20 /წმ 27. (ა)  11.19 სმ/წთ (ბ)  14.92 სმ/წთ
dt dt
1 dr 5
29. (ა) მ/წთ (ბ) r  26 y  y 2 მ (გ)  მ/წთ 31. 1 /წთ, 40 /წთ,
24 dt 288
33. 11 /წმ 35. ზრდადი 466 /1681 ლ/წთ2 37. 5 მ/წმ 39. 1500 ფტ/წმ
5 10
41. ინჩი/წთ ინჩი2/წთ 43. (ა) 32 / 13  8.875 ფტ/წმ
72 3
(ბ) d1 / dt  8 / 65 რად/წმ d2 / dt  8 / 65 რად/წმ
(გ) d1 / dt  1 / 6 რად/წმ d2 / dt  1 / 6 რად/წმ
1 4
1. L  x   10 x  13 2. L  x  2 5. L  x  x   7. 2x 9. x  5 11. x
12 3
f  0   1 ასევე f   x   k 1  x  f   x   k . ეს ნიშნავს გაწრფივება

k 1
13. 1  x 15. , ასე რომ
 2 3 
x0 -სთვის არის L  x   1  kx 17. (ა) 1.01 (ბ) 1.003 19.  3x   dx
 2 x
1 y 2 x 
2  2 x2
     3  dx
3
5 2
dx dx cos 5 x dx 4 x sec
1  x2 
21. 23. 25. 27.
3 yx 2 x  
  
2
29.
3
x
 
csc 1  2 x cot 1  2 x dx 31.
1
2 x
 e dxx
33.
2x
1  x2
dx 35.
2 xe x
1  e2 x
2 dx
1
37. dx 39. (ა) 0.41 (ბ) 0.4 (გ) 0.01 41. (ა) 0.231 (ბ) 0.2 (გ) 0.031
e2 x  1
43. (ა) 1/ 3 (ბ) 2 / 5 (გ) 1/15 45. dV  4 r02 dr 47. dS  12 x0 dx
49. dV  2 r0 hdr 51. (ა) 0.08 m2 (ბ) 2% 53. dV  565.5 .... 55. (ა) 2% (ბ) 4%
2117
1
57. % 59. 3% 61. წილადი ტოლია 37.87 . ასე რომ გრავიტაციით გამოწვეული აჩქარების
3
ეფექტი მთვარეზე დედამიწასთან შედარებით დაახლოებით 38-ჯერ ნაკლებია.
65. (ა) L  x   x ln 2  1  0.69 x  1
(ბ)
პრაქტიკული სავარჯიშოები
1. 5x4  0.25x  0.25 3. 3x  x  2  5. 2  x  1  2 x 2  4 x  1
3  2  sec  1  2  sectan 
2 1
7. 9. 11. 2sec2 x tan x
 
2
2 t 1 t
 cos  sin 
8cos3 1  2t  sin 1  2t  5  sec t  sec t  tan t 
5
13. 15. 17.
2 sin 
cos 2 2 2  2 1 1/2

x csc    csc   cot   x sec  2 x  16 tan  2 x   x 2 
2 2
19. 21. 23.
2  x  x  x 2  
  t  1
25. 10 x csc2  x 2  27. 8x3 sin  2 x2  cos  2x2   2x sin 2  2x2  29.
8t 3
1 x 1 2sin 
31. 33. 35. 37. 3 2x  1
 x  1  cos  1
3 1/2 2
 1
2 x 1  
2
 x
 
 5 x  cos 2 x  2sin  cos
39. 9 41. 2e x /5 43. xe4x 45.  2cot 
  5 x 2  sin 2 x 5/2  sin 2 
 
 x  2  ln  x  2  1
2 1
8 t  ln 8 
x2
47. 49. 51. 18x
2.6
53. 55. 
 ln 2  x 1 u2
2118
1 1 1 1 z
57. 59. tan 1  t    61.  sec1 z 63. 1
1  x cos x
2 1 1 t 2
2t z 12
y2 3x 2  4 y  2 y 1
65.  67. 69.  71. 73. 1/ 2 75. y/x
x3 4 x  4 y1/3 2 y  x  1
2
x
1
2e tan x dp 6q  4 p dr
77.  79.  81.   2r  1 tan 2s 
1  x2 dq 3q 2  4q ds
d 2 y 2 xy 3  2 x 4 d 2 y 2 xy 2  1
83 . (ა)  (ბ)  85. (ა) 7 (ბ) 2 (გ) 5 / 12 (დ) 1/ 4
dx 2 y5 dx 2 x4 y3
3/2
(ე) 12 (ვ) 9/2 (ზ) 3/ 4 87. 0 89.

3 2e
4
cos e  3/2
 91. 
1
2
93.
2
 2t  1
2
95. (ა) (ბ) კი (გ) კი
 x2 ,  1  x  0

f  x   2
 x , 0  x  1

97. (ა) (ბ) კი (გ) არა
5 9 3 1
99.  ,  და  ,  101.  1, 27  და  0, 2  103. (ა)  2,16  , 3,11
2 4 2 4
(ბ)  0, 20 , 1, 7 

105.
2119
1 1 9
107. 109. 4 111. მხები: y  x , ნორმალი: y  4x  2 113. მხები: y  4x  2
4 4 4
1 7 5 4 11
ნორმალი: y  x 115. . მხები: y   x6, ნორმალი: y x
2 2 4 5 5
1
117. 1, 1 : m   ; 1,  1 : m არ არის განსაზღვრული 119. B არის f -ის გრაფიკი; A არის
2
f -ის გრაფიკი.
121.
123. (ა) 0, 0 (ბ) 1700 კურდღელი,  1400 კურდღელი 125. 1 127. 1/ 2 129. 4 131. 1
133. რომ ვაქციოთ g უწყვეტად სათავეზე განსაზღვრეთ: g  0  1
2  x 2  1  2 x   t  1 t  1   1
5
 1 1 1 
135.
  tan 2 x  137. 5       
cos 2 x  x  1    t  2  t  3   t  1 t  1 t  2 t  3 
2
1  ln sin   dS dr dS dh
 sin     4 r  2 h 

139.    cot   141. (ა) (ბ)  2 r
  2  dt dt dt dt
dS dr dh dr r dh
(გ)   4 r  2 h   2 r (დ)  143. 40 მ2/წმ
dt dt dt dt 2r  h dt
2 125 3
145. 0.02 .../წმ 147. 22 მ/წმ 149. (ა) r h (ბ)  ..... 151. (ა) კმ/წმ ან
5 144 5
18  2 2 4   
600 მ/წმ (ბ) .... 153. (ა) L  x   2x  (ბ) L  x    2x 
 2 4
(ა) (ბ)
2120
 rh0
155. L  x   1.5 x  0.5 157. dS  dh 159. (ა) 4% (ბ) 8% (გ) 12%
r h
2 2
0
1. (ა) sin 2  2sin  cos ; 2cos 2  2sin    sin   cos  2cos  ;
2cos 2  2sin 2   2cos2  ; cos 2  cos2   sin 2  (ბ) cos 2  cos2   sin 2  ;
 sin 2  2cos   sin    2sin  cos  ; sin 2  cos sin  sin cos ;
1
sin 2  2sin  cos 3. (ა) a  1, b  0, c   (ბ) b  cos a, c  sin a 5. h  4 ,
2
9 5 5
k , a 7. (ა) 0.09 წ (ბ) ზრდადი 1% წელიწადში
2 2
9. პასუხები განსხვავდებიან. აი ერთ-ერთი შასაძლო შემთხვევა
b
11. (ა) 2 წთ, 64 .... (ბ) 12.31 წთ, 393.85 .... 15. (ა) m (ბ) m  1 , b  

3 9
17. (ა) a , b 19. f კენტია  f ლუწია 23. h განსაზღვრულია მაგრამ არ არის
4 4
უწყვეტი x  0 -ზე. k  განსაზღვრულია და უწყვეტი x0 -ზე 27. (ა) 0.8156 ფუტი
(ბ) 0.00613 წმ (გ) დაკარგავს დაახლოებით 8.83 წთ/დღე
2121
2122
თავი 4
1. აბსოლუტ. მინიმ. x  c2 -ზე; აბსოლუტ. მაქსიმუმი xb -ზე 3. აბსოლუტური მაქსიმუმი -

x  c; არ აქვს აბსოლუტური მინიმუმი 5. აბსოლუტ. მინიმუმი x  a -ზე; აბსოლუტური
მაქსიმუმი x  c -ზე 7. არ აქვს აბსოლუტური მინიმუმი; არ არქვს აბსოლუტური მაქსიმუმი
9. აბსოლუტური მაქსიმუმი  0, 5 -ზე 11. (გ) 13. (დ)
15. აბსოლუტ. მინიმუმი x  0 -ზე; 17. აბსოლუტური მაქსიმუმი x  2 -ზე

აბსოლუტ. მაქსიმუმი არ აქვს აბსოლუტური მინიმუმი არ აქვს
19. აბსოლუტ. მაქსიმ. x   / 2 -ზე 21. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 3 ;

აბსოლუტ. მინიმუმი x  3 / 2 -ზე აბსოლუტური მინიმუმი: - 19 / 3
23. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 3; 25. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 0.25 ;

აბსოლუტური მინიმუმი: 1 აბსოლუტური მინიმუმი 4
2123
27. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 2 ; 29. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 2;
აბსოლუტური მინიმუმი 1 აბსოლუტური მინიმუმი 1
31. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 2; 33. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 2/ 3;
აბსოლუტური მინიმუმი 1 აბსოლუტური მინიმუმი 1
35. აბსოლუტური მაქსიმუმი: 2; 37. აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 1 / e x 1 ;

აბსოლუტური მინიმუმი 1 აბსოლუტური მინიმუმი არის  e x  1 -ზე
39. აბსოლუტური მაქსიმუმი არის 1/ 4  ln 4 x  4 -ზე; აბსოლუტური მინიმუმი არის 1

x  1 -ზე; ლოკალური მაქსიმუმი 1/ 2, 2  ln 2  -ზე
2124
41. ზრდადი  0, 8 , კლებადი  1, 0  ; აბსოლუტური მაქსიმუმი 16 , x  8 -ზე;
აბსოლუტური მინიმუმი 0 , x  0 -ზე 43. ზრდადი  32, 1 ; აბსოლუტური მაქსიმუმი 1

  1 -ზე; აბსოლუტური მინიმუმი 8   32 45. x3 47. x 1 , x  4 49. x 1
51. x  0 და x  4 53. მინიმუმი მნიშვნელობა 1 x2 -ზე
 2, 17  -ზე; ლოკალური მინიმუმი 

4 41 
55. ლოკალური მაქსიმუმი , 
 3 27 
57. მინიმუმი მნიშვნელ. 0 , x  1 და x  1 -ზე 59. არის ლოკალური მინიმუმი  0, 1 -ზე
1
61. მაქსიმუმი მნიშვნელობა 1/2, x  1 -ზე, . მინიმუმი მნიშვნელობა  , x  1 -ზე
2
1 1
63. მინიმ. მნიშვნელობა 2 , x  0 -ზე 65. მინიმუმი მნიშვნელობა  , x -ზე
e e

67. მაქსიმ. მნიშვნელ. , x  0 -ზე; აბსოლუტ. მინიმ. მნიშვნელობაა 0, x 1 და x  1 -ზე
2
69.
კრიტიკული წერტილი წარმოებული ექსტრემუმი მნიშვნელობა

ან ბოლო წერტილი
4 ლოკალური მაქსიმუმი 12 1/3
x 0 10  1.034
5 ლოკალური მინიმუმი
25
განუზღვრელი
x0 0
71.
კრიტიკული წერტილი წარმოებული ექსტრემუმი მნიშვნელობა

x  2 განუზღვრელი ლოკალური მაქსიმუმი 0
x 2 0 მაქსიმუმი 2
0 მაქსიმუმი 2
x 2
x  2 განუზღვრელი ლოკალური მინიმუმი 0
73.
კრიტიკული წარმოებული ექსტრემუმი მნიშვნელობა

x 1 განუზღვრელი მაქსიმუმი 2
2125
75.
კრიტიკული წარმოებული ექსტრემუმი მნიშვნელობა

x  1 0 მაქსიმუმი 5
x 1 განუზღვრელი ლოკალური 1
x3 0 მაქსიმუმი 5
77. (ა) არა (ბ) წარმოებული განსაზღვრულია და არა ნულოვანი როცა x  2 .ასევე f  2   0 და
f  x   0 ყველა x  2 -სთვის (გ) არა.  ,   ჩაკეტილი ინტერვალია (დ) იგივე პასუხებია
რაც (ა) და (ბ) 2 -ის მაგივრად a გვაქვს 79. კი 81. g გააჩნია ლოკალური მაქსიმუმი c -ზე
83. (ა) მაქსიმუმი მნიშვნელობა არის 144 x  2 -ზე (ბ) ყუთის უდიდესი მოცულობა არის 144
კუბური ერთეული როცა x2 87. მაქსიმუმი მნიშვნელობა არის 11 როცა x  5; მინიმუმი
მნიშვნელობა  3, 2 -ზე ; ლოკალური მაქსიმუმი  5, 9  -ზე 89. მაქსიმუმი მნიშვნელობა არის
5 , 3,   -ზე; მინიმუმი მნიშვნელობა არის 5 ,  ,  2 -ზე
1. 1/ 2 3. 1 5.  1

4
2
 0.771 7.
1
3
  1
1  7  1.22 , 1  7  0.549
3
 
9. არა. f არ არის წარმოოებადი განსაზღ. არეს x0 შიგა წერტილზე 11. დიახ 13. არა. f არ
არის წარმოოებადი x  1 -ზე
17.(ა).
x2 x3 x4 1
29. კი 31. (ა) 4 (ბ) 3 (გ) 3 33. (ა) C (ბ) C (გ) C 35. (ა) C
2 3 4 x
1 1 1 t
(ბ) x C (გ) 5x   C 37. (ა)  cos 2t  C (ბ) 2sin  C
x x 2 2
2126
1 t e2 x
(გ)  cos 2t  2sin C 39. f  x   x  x
2
41. f  x  1 43. s  4.9t 2  5t  10
2 2 2
1  cos  t 
45. s  47. s  e  19t  4
t
49. s  sin  2t   3 51. თუ T t  არის

ტემპერატურა t მომენტში, მაშინ T  0   190 C და T 14   1000 C საშუალო მნიშვნელობის
T 14   T  0 
თეორემიდან არსებობს 0  t0  14 ისეთი რომ  8.50 C/წმ  T   t0 
14  0
ტემპერატურის ზრდის ტემპი t0 იზომება თერმომეტრში ვერცხლის წყლის გაფართოების მეშვეობით
53. რადგანაც საშუალო სიჩქარე მიახლოებით 7.667 კვანძია, და გვაქვს საშუალო მნიშვნელობის
თეორემა ეს სიჩქარე უნდა მიიღწეოდეს მოგზაურობის დროს ერთხელ მაინც 57. საშუალო
1 1

b a   1  c 2  a  b   a  b  c  ab
მნიშვნელობის თეორემიდან გვაქვს  
ba c2  ab 
61. f  x უნდა იყოს ნული ერთხელ მაინც a და b -ს შორის, შუალედური მნიშვნელობის
თეორემიდან გამომდინარე. ახლა დაუშვათ რომ f  x უდრის ნულს ორჯერ a -დან b -მდე, მაშინ
საშუალო მნიშვნელობის თეორემიდან, f   x  უნდა მიიღოს ერთი მაინც ნულოვანი მნიშვნელობა
ინტერვალზე, მაგრამ ეს შეუძლებელია რადგან მოცემულობიდან f   x   0 ინტერვალზე. ამრიგად
f  x ნულს უდრის ერთხელ და მხოლოდ ერტხელ ინტერვალზე a -დან b -მდე.
71. 1.09999  f  0.1  1.1
1. (ა) 0, 1 (ბ) ზრდადი  , 0 და 1,   ; კლებადი  0, 1 (გ) ლოკალური მაქსიმუმი
x  0 -ზე; ლოკალური მინიმუმი x  1 -ზე 3. (ა) 2, 1 (ბ)ზრდადი  2, 1 და 1,   ;

კლებადი  ,  2  (გ) არ არის ლოკალური მაქსიმუმი, ლოკალური მინიმუმი x  2 -ზე
5. (ა) კრიტიკული წერტილი x  1 -ზე (ბ) კლებადი  , 1 ; 1,   (გ) ლოკალური
ზრდადი
(და აბსოლუტური) მინიმუმი x  1 -ზე 7. (ა) 0, 1 (ბ) ზრდადი  ,  2  და 1,   ;
კლებადი  2, 0  და  0, 1 (გ) ლოკალური მინიმუმი x  1 -ზე 9. (ა) 2, 2 (ბ) ზრდადი
 ,  2  და  2,   ; კლებადი  2, 0  და  0, 2  (გ) ლოკალური მაქსიმუმი x  2 -ზე ;
ლოკალური მინიმუმი x  2 -ზე 11. (ა) 2, 0 (ბ) ზრდადი  ,  2  და  0,   ; კლებადი
 2, 0  (გ) ლოკალური მაქსიმუმი x  2 -ზე ; ლოკალური მინიმუმი x  0 -ზე

 2 4  2 4       2   4 
13. (ა) , , (ბ) ზრდ.  , ; კლებ.  0,  ,  ,  და  , 2 
2 3 3  3 3   2 2 3   3 
2127
4 2
(გ) ლოკალ. მაქსიმუმი x  0 და x  -ზე; ლოკალ. მინიმუმი x და x  2 -ზე
3 3
15. (ა) ზრდადი  2, 0  და  2, 4  ; კლებადი  4,  2  და  0, 2  (ბ) აბსოლუტური

მაქსიმუმი  4, 2  ; ლოკალური მაქსიმუმი  0, 1 და  4,  1 ; აბსოლუტური მინიმუმი  2, 0 
17. (ა) ზრდადი  4,  1 , 1/ 2, 2 და  2, 4  ; კლებადი  1, 1/ 2 (ბ) აბსოლუტური
მაქსიმუმი  2, 1 ; ლოკალური მაქსიმუმი  1, 2  და  2, 1 ; არა აქვს აბსოლუტური მინიმუმი;
ლოკალური მინიმუმი  4,  1 და 1/ 2,  1 19. (ა) ზრდადი  ,  1.5  ; კლებადი
 1.5,   (ბ) ლოკალური მაქსიმუმი: 5.25 t  1.5 -თვის; აბსოლუტური მაქსიმუმი 5.25
t  1.5 -თვის 21. (ა) კლებადი  , 0  ; ზრდადი  0, 4 / 3 ; კლებადი  4 / 3,  
(ბ) ლოკალური მინიმუმი x  0  0, 0  ; ლოკალური მაქსიმუმი x  4 / 3  4 / 3, 32 / 27  ;
აბსოლუტური ექსტრემუმი 23. (ა) კლებადი  , 0 ; ზრდადი  0, 1/ 2  ; კლებადი 1/ 2,  

(ბ) ლოკალური მინიმუმი   0  0, 0  ; ლოკალური მაქსიმუმი   1 / 2 1/ 2,1/ 4  ; არ არის
აბსოლუტური ექსტრემუმი 25. (ა) ზრდადი  ,   ; არ არის ზრდადი (ბ) არ არის ლოკალური
ექსტრემუმი; არ არის აბსოლუტური ექსტრემუმი 27. (ა) ზრდადი  2, 0  და  2,   ; კლებადი
 ,  2  და  0, 2  (ბ) ლოკალური მაქსიმუმი: 16 x  0 -სთვის; ლოკალური მინიმუმი 0

x  2 ; არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი; აბსოლუტური მინიმუმი 0 x  2 29. (ა) ზრდადი
 ,  1 ; კლებადი  1, 0  ; ზრდადი  0, 1 ; ზრდადი 1,   (ბ) ლოკალური მაქსიმუმი: 0.5
x  1; ლოკალური მინიმუმი: 0 x  0 -სთვის; აბსოლუტური მაქსიმუმი: 1/ 2 x  1 ; არ არის
აბსოლუტური მინიმუმი 31. (ა) ზრდადი 10,   ; კლებადი 1, 10  (ბ) ლოკალური მაქსიმუმი 1
x  1 ; ლოკალური მინიმუმი: 8 x  10 ; აბსოლუტური მინიმუმი 8 x  10
33. (ა) კლებადი  2 2,  2 ; ზრდადი  2, 2 ; კლებადი  2, 2 2  (ბ) ლოკალური მინიმუმი:

g  2   4 , g  2 2   0 ; ლოკალური მაქსიმუმი: g  2 2   0 , g  2   4 ; აბსოლუტური
მაქსიმუმი: 4 x  2 -ზე; აბსოლუტური მინიმუმი: 4 x  2 -ზე  , 1 ; კლებადა
35. ზრდადი
როცა 1  x  2 , კლებადა როცა 2  x  3 ; წყვეტილია x  2 -ზე; ზრდადი  3,   (ბ) ლოკალური
მინიმუმი: x  3  3, 6  ; ლოკალური მაქსიმუმი x  1 1, 2  ; არ არის აბსოლუტური ექსტრემუმი
37. (ა) ზრდადი  2, 0  და  0,   ; კლებადი  ,  2  (ბ) ლოკალური მინიმუმი: 6 3 2

x  2 -ზე; არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი; აბსოლუტური მინიმუმი: 6 3 2 x  2 -ზე;
39. (ა) ზრდადი  ,  2 / 7  და  2 / 7,   ; კლებადი  2 / 7, 0  და  0, 2 / 7 
2128
(ბ) ლოკალური მაქსიმუმი: 24 3 2 / 77/6  3.12 x  2 / 7 ; ლოკალური მინიმუმი:
24 3 2 / 77/6  3.12 x  2 / 7 ; არ არის აბსოლუტური ექსტრემუმი
41. (ა) ზრდადი 1/ 3 1/ 2 ,   . კლებადი  , 1/ 3 1/ 2
3
(ბ) ლოკალური მინიმუმი: x  1/ 3 - 1/ 2  ; არ არის ლოკალური მაქსიმუმი;
2 2/3
3
აბსოლუტური მინიმუმი: x  1/ 3 - 1/ 2  ; არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი;
2 2/3
43. (ა) ზრდადი e 1

,  , კლებადი  0, e 
1
(ბ) ლოკალური მინიმუმი: e1 x  e1 ; არ არის
ლოკალური მაქსიმუმი; აბსოლუტური მინიმუმი: e1 x  e1 . არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი
45. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი: 1 x  1 -ზე; ლოკალური მინიმუმი: 0 x  2 -ზე
(ბ) აბსოლუტური მაქსიმუმი: 1 x  1 ; არ არის აბსოლუტური მინიმუმი
47. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი: 1 x  1; ლოკალური მინიმუმი: 0 x  2 -ზე
(ბ) არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი; აბსოლუტური მინიმუმი: 0 , x  2 -ზე
49. (ა) ლოკალ. მაქსიმუმი: 9 , t  3 და 16 t  2 -ზე ; ლოკალ. მინიმუმი: 16 , t  2 -ზე
(ბ) აბსოლუტური მაქსიმუმი: 16 , t  2 -ზე; არ არის აბსოლუტური მინიმუმი
51. (ა) ლოკალური მინიმუმი: 0, x  0 -ზე (ბ) არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი; აბსოლუტური
მინიმუმი: 0 , x  0 -ზე
53. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი: 5 , x  0 -ზე; ლოკალური მინიმუმი: 5 x  5

(ბ)აბსოლუტური მაქსიმუმი: 5 , x  0 -ზე; აბსოლუტური მინიმუმი: x  5 და x5
3
55. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი: 2 , x  0 -ზე; ლოკალური მინიმუმი: , x  2  3 -ზე
4 36
(ბ) არ არის აბსოლუტური მაქსიმუმი; აბსოლუტური მინიმუმი აქვს x  2  3 -ზე
57. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი: 1 x  / 4 ; ლოკალური მაქსიმუმი: 0 x  ;
ლოკალური მინიმუმი: 0 , x  0 -ზე; ლოკალური მინიმუმი: 1 , x  3 / 4 -ზე;
59. ლოკალური მაქსიმუმი: 2, x  / 6 -ზე ; ლოკალური მაქსიმუმი: 3 , x  2 -ზე ;
ლოკალური მინიმუმი: 2 , x  7 / 6 -ზე ; ლოკალური მინიმუმი: 3 , x  0 -ზე
61. (ა) ლოკალური მინიმუმი:   / 3  3 , x  2 / 3 -ზე ; ლოკალური მაქსიმუმი: 0 , x  0 -ზე;

2129
ლოკალური მაქსიმუმი:  x  2 63. (ა) ლოკალური მინიმუმი: 0 x  / 4
65. ლოკალური მაქსიმუმი: 3   0 ; ლოკალური მინიმუმი: 3   2
67.
(ა) (ბ) (გ) (დ)
69.
(ა) (ბ)
73. a  2, b  4 75. (ა) აბსოლუტ. მინიმუმი მიიღწევა x   / 3 -ზე და f  / 3   ln 2 ;
აბსოლუტ. მაქსიმუმი მიიღწევა x  0 -ზე და f  0  0 ბ) აბსოლუტური მინიმუმი მიიღწევა
x  1/ 2 , x  2 -ზე და f 1/ 2   f  2   cos  ln 2  ; აბსოლუტური მაქსიმუმი მიიღწევა x 1

-ზე და f 1  1 77. მინიმუმია 2  2ln 2  0.613706 , x  ln 2 -ზე; მაქსიმუმი 1 მიიღწევა
x  0 -ზე 79. აბსოლუტური მაქსიმუმი 1 / 2e მიიღწევა x  1/ e -ზე 83. ზრდადია;

df 1 1 2/3 df 1 1
 x 85. კლებადია;   x 2/3
dx 9 dx 3
სექცია 4.4.
1. ლოკალური მაქსიმუმი: 3/ 2 x  1-ზე;

, ლოკალური მინიმუმი: 3 , x  2 -ზე ; გადაღუნვის
წერტილი 1/ 2,  3 / 4  ; ზრდადი  ,  1 და  2,   ; კლებადი  1, 2  ; ამოზნექილი
1/ 2,   ; ჩაზნექილი  , 1/ 2 3. ლოკალური მაქსიმუმი: 3 / 4 , x  0 -ზე; ლოკალური
 33 4   33 4 
მინიმუმი: 0 , x  1 -ზე; გადაღუნვის წერტილი   3,  და  3,  ; ზრდადი
 4   4 
 1, 0  და 1,   ; კლებადი  ,  1 და  0, 1 ; ამოზნექილი  ,  3  და  3,  ;

2130
2 
ჩაზნექილი  3, 3  5. ლოკალური მაქსიმუმი:
3

2
3
, x  2 / 3 -ზე;
3

2
3
 3
x   / 3 -ზე; ლოკალური მინიმუმი:   , x   / 3 -ზე და
3 2
2 3
 , x  2 3 -ზე; გადაღ. წერტილებია (   2,   2), (0,0) და  / 2,  / 2  ; ზრდადი
3 2
  / 3,  / 3 ; კლებადი  2 / 3,   / 3 და  / 3, 2 / 3 , ამოზნექილი   / 2, 0  და
 / 2, 2 / 3 , ჩაზნექილი  2 / 3,   / 2  და  0,  / 2 
7. ლოკალური მაქსიმუმი: 1 , x   / 2 და x   / 2 -ზე; 0 როცა x  2 და x  2 ;
ლოკალური მინიმუმი: 1 , x  3 / 2 და x  3 / 2 -ზე, 0 როცა x  0 ; გადაღუნვის

წერტილი   , 0  და  , 0  ; ზრდადი  3 / 2,   / 2 ,  0,  / 2 და  3 / 2,  / 2  ;
კლებადი  2 ,  3 / 2 ,   / 2, 0 და  / 2, 3 / 2 ; ამოზნექილი  2 ,    და
 , 2  ; ჩაზნექილი   , 0  და  0,  
17.
19.
2131
2132
2133
2134
71. 73.
75. 77.
79.. 81.
2135
83. 85.
87. 89
91. 93.
95. 97.
2136
99. 101.
103. 105.
წერტილი y y
P  
Q  0
R  
S 0 
T  
107. (ა) სათავისკენ: 0t 2 და 6  t  10 ; სათავიდან 2  t  6 და 10  t  15

(ბ) t  2 , t  6 , t  10 (გ) t  5 , t  7 , t  13 (დ) დადებითი: 5  t  7 , 13  t  15 ;
უარყოფითი: 0  t  5 , 7  t  13 109.  60 ათასი ერთეული 111. გადაღუნვის წერტილი
x  2 -ზე. ლოკალური მაქსიმუმი x  1 და x  5 / 3 -ზე 115. b  3 119. 1, 2
121. a  1, b  3 , c  9
123. y და y - ფუნქციების ნულები არიან შესაბამისად

ექსტრემუმის და გადაღუნვის წერტილები. გადაღუნვა x  3 -ზე,
ლოკალური მაქსიმუმი x0 ლოკალური მინიმუმი x4
125. y  0 და y  0 - ფუნქციების ნულები არიან შესაბამისად ექსტრემუმის და გადაღუნვის
წერტილები. გადაღუნვა x  3 2 -ზე, ლოკალური მაქსიმუმი x  2 ლოკალური მინიმუმი

x0
2137
1. 1/ 4 3. 5/7 5. 1/ 2 7. 1/ 4 9. 23 / 7 11. 5/7 13. 0 15. 16 17. 2
1
19. 1/ 4 21. 2 23. 3 25. 1 27. ln 3 29. 31. ln 2 33. 1 35. 1/ 2 37. ln 2
ln 2
39.  41. 1/ 2 43. 1 45. 1 47. 0 49. 2 51. 1 / e 53. 1 55. 1/ e 57. e1/2
59. 1 61. e3 63. 0 65. 1 67. 3 69. 1 71. 0 73.  75. (ბ) სწორეა 77. (დ) სწორეა
27 1 3
79. c 81. (ბ) 83. 1 87. (ა) y 1 (ბ) y  0, y
10 2 2
f  x    sin x  1 , x0
x
89. (ა) ფუნქციას უნდა მივანიჭოთ მნიშვნელობა -ზე უწყვეტობის
მისაღებად
(გ) f  x -ის მაქსიმალური მნიშვნელობა ახლოს არის 1 -თან
როცა x  1.55 (იხ. (ა) ნაწილის გრაფიკი)
1
1. 16 ინჩი; 4 ინჩი 5 ინჩზე 3. (ა)  x, 1  x  (ბ) A  x   2 x 1  x  (გ) კვადრატული
2
1 14 35 5 2450
ერთეული, 1 -ით 5.   ინჩი, ინჩი3 7. 80,000 მ2; 400 მ 200 მ-ზე
2 3 3 3 27
9. (ა) ავზის ოპტიმალური განზომილებებია 10 ფუტი ფუძის გვერდი და 5 ფუტი სიღრმე (ბ)
ავზის ზედაპირის ფართობის მინმალიზაცია იძლევა მინიმალურ წონას კედლების ფიქსირებული
სისქისთვის. კედლების სისქე განისაზღვრება სხვა (სტრუქტურული) მოსაზრებებიდან.

11. 9 18 ინჩი 13. 15. h : r  8:
2
17. (ა) V  x   2 x  24  2 x 18  2 x 
(ბ) განსაზღვრის არე:  0, 9 

(გ) მაქსიმალური მოცულობა  1309.95 , როცა x  3.39
(გ) მაქსიმალური მოცულობა  1309.95 როცა x  3.39

2138
(დ) V   x   24 x 2  336 x  864 ანუ კრიტიკული წერტილია x  7  13 , რაც ადასტურებს (გ)
ნაწილში მიღებულ შედეგს (ე) x  2 ინჩი ან x  5 ინჩი 19.  2418.40 სმ3

21. (ა) h  24, w  18 ,
(ბ)
1/3
 3V 
23. თუ r ნახევარსფეროს რადიუსია, h - სიმარლე, ხოლო V -მოცულობა, მაშინ r   და
 8 
1/3
 3V  51
h  25. (ბ) x (გ) L  11 ინჩი 27. რადიუსი  2 მ, სიმაღლე  1 მ,
  8
2 9h b 3 3
მოცულობა  მ3 29. 1 31. მ, სიმაღლე, მ, წრეწირი 33. 2
3 9  3 9  3 2
35. (ა) 16 (ბ) 1 37. (ა) v  0   96 ფტ/წმ (ბ) 256 ფუტი t  3 წმ-ში (გ) სიჩქარე როცა
s  0 არის v  7   128 ფტ/წმ 39.  46.87 41. (ა) 66 3 ... 43. (ა) 4 34 6
45. (ა) 10  31.42 სმ/წმ; როცა t  0.5 წმ, 1.5 წმ, 2.5 წმ, 3.5 წმ, s  0 აჩქარება ტოლია
 
1/2
s  12  12t   64t 2
2
0 -ის (ბ) 10 სმ უძრაობის წერტილიდან, სიჩქარე არის 0 47. (ა)
(ბ) 12 კვანძი, 8 კვანძი (გ) არა (ე) 4 13 ზღვარი არის ცალკეული სიჩქარეების კვადრატების
a ka 2 c 2km 2km
ჯამის კვადრატული ფესვი x , v 49. 51.  50 53. (ა) (ბ)
2 4 2 h h
C
57. 4  4  3 ფტ, $ 288 59. M  65. (ა)
2
5
y  1 67. (ა) მინიმალური მანძილია
2
(ბ) მინიმალური მანძილია  3 / 2, 0 
წერტილიდან 1, 1 წერტილამდე y x -
ის გრაფიკზე. ეს ხდება x 1 -ზე, როცა

D  x -ს, მანძილის კვადრატს, აქვს
უმცირესი მნიშვნელობა.
2139
5 13 51 5763 3387
1. x2   , 3. x2   , 5. x2  7. x1 და ყველა შემდგომი მიახლოება
3 21 31 4945 2000
x0 -ს უდრის
9.
11. y  x3 და y  x3  3x და y  1 იგივე x - მნიშვნელობა გააცნიათ, რაც

y  3x  1 ან
ფესვებს (i) ნაწილში ან (IV)-ს ამონახსნს 13. 1.165561185 15. (ა) ორი (ბ) 35003501505249 და
-1.0261731615301 17. 1.3065629648764,  0.5411961001462 19. x  0.45 21. 0.8192 23.
0, 0.53485 25. ფესვია1.17951 27. (ა) x0  2 ან x0  0.8 , xi  1 i-ს ზრდასთან
ერთად (ბ) x0  0.5 ან x0  0.25 , xi  0 xi  1 i-ს ზრდასთან ერთად (გ) x0  0.8
ან x0  2 , xi  1 i-ს ზრდასთან ერთად (დ) x0   21 / 7 ან x0  21 / 7 -სთვის ნიუტონის
მეთოდი განშლადობას იძლევა. xi მნიშვნელობები მონაცვლეობს  21 / 7 და 21 / 7 ზრდასთან
ერთად 29. მანქანის სიჩქარეზე დამოკიდებული სხვადასხვა პასუხი
სექცია 4.8.
x3 x3 3 1 3 1 3
1. (ა) x2 (ბ) (გ)  x2  x 3. (ა) x (ბ)  x (გ)  x  x 2  3x
3 3 3 3
1 5 5 2 x3
5. (ა)  (ბ)  (გ) 2x  7. (ა) x 3
(ბ) x (გ)  2 x 9. (ა) x2/3 (ბ) x1/3
x x x 3
13. (ა) cos  x 
1/3
(გ) x 11. (ა) ln x (ბ) 7ln x (გ) x  5ln x (ბ) 3cos x
1  x 2  3x 
(გ)  cos  x   cos  3x  15. (ა) tan x (ბ) 2 tan   (გ)  tan  
 3 3  2 
1 x  1 3x
17. (ა)  csc x (ბ) csc  5 x  (გ) 2csc   19. (ა) e (ბ) e x (გ) 2e x /2
5  2  3
x
1 x 1  x 1 5 1
21. (ა) 3 (ბ) 2 (გ)   23. (ა) 2sin 1 x (ბ) tan 1 x
ln 3 ln 3 ln  5 / 3  3  2
2140
1 x2 t2 x4 5x2
(გ) tan 1 2 x 25.  xC 27. t  C
3
29.   7x  C
2 2 4 2 2
1 x3 x 3 2/3 2 3/2 3 4/3 8

31.    C 33. x C 35. x  x C 37. 4 y 2  y 3/4  C
x 3 3 2 3 4 3
2 2 
39. x2  C 41. 2 t C 43. 2sin t  C 45. 21cos C 47. 3cot x  C
x t 3
1 1 3x 4x
49.  csc  C 51. e  5e x  C 53. e  x  C 55. 4sec x  2tan x  C
2 3 ln 4
 3 1
1 t sin 4 x 1 3x
57.  cos 2 x  cot x  C 59.  C 61. ln x  5 tan x  C 63. C
2 2 8 3 1
65. tan  C 67.  cot x  x  C 69.  cos    C
d  x2  2x x2 x2
83. (ა) არასწორი:  sin x  C   sin x  cos x  x sin x  cos x
dx  2  2 2 2
d
(ბ) არასწორი:   x cos x  C    cos x  x sin x
dx
d
(გ) სწორი:   x cos x  sin x  C    cos x  x sin x  cos  x sin x
dx
d   2 x  1  3  2 x  12  2 
3
C   2  2 x  1
2
85. (ა) არასწორი: 
dx  3 
 3
(ბ) არასწორი:
d
dx
 3 2

 2 x  1  C  3 2 x  1  2  6  2 x  1
2
(გ) სწორი:
d
dx

 2 x  1  C  6  2 x  1
3 2
 87. სწორი 89. (ბ) 91. y  x2  7 x  10
1 x2 1
93. y   95. y  9x1/3  4 97. s  t  sin t  4 99. r  cos    1
x 2 2
1 1 1
101. v  sec t  103. v  3sec1 t   105. y  x 2  x3  4 x  1 107. r   2t  2
2 2 t
109. y  x3  4 x 2  5 111. y   sin t  cos t  t 3  1 113. y  2 x3/2  50
2141
1
115. y  x  x 4/3  117. y   sin x  cos x  2 119. (ა) (i) 33.2 ერთეული (ii) 33.2
2
ერთეული (iii) 33.2 ერთეული (ბ) ჭეშმარიტია 121. t  88 / k , k  16
123. (ა) v  10t 3/2  6t1/2 (ბ) s  4t 5/2  4t 3/2 127. (ა)  x C (ბ) xC (გ) x C
(დ) x  C (ე) x x C (ვ) x  x  C
პრაქტიული სავარჯიშოები
1. არა 3. არა მინიმუმი; აბსოლუტური მაქსიმუმი: f 1  16 ; კრიტიკული წერტილები: x  1 და

11 / 3 5. აბსოლუტური მინიმუმი: g  0  1 ; არა აბსოლუტური მაქსიმუმი; კრიტიკული
წერტილები: x0 7. აბსოლუტური მინიმუმი: 2  2ln 2 x  2 -თვის; აბსოლუტური მაქსიმუმი

1 x  2 -თვის 9. კი, x0 -ის გარდა 11. არა 15. (ბ) ერთი 17. (ბ) 0.8555996772
1
23. - მნიშვნელობა გლობალური მინიმუმია როცა x2
2
27. 29.
31. 33.
2142
35. 37.
39. 41.
43. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი x4 , ლოკალური მინიმუმი x  4 , გადაღუნვა x  0

(ბ)
45. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი x  0 , ლოკალური მინიმუმი x  1 და x  2 , გადაღუნვა
 
x  1 7 / 3
(ბ)
47. (ა) ლოკალური მაქსიმუმი x   2, ლოკალური მინიმუმი x 2, გადაღუნვა x  1 და 0

(ბ)
2143
53. 55.
57. 59.
61. 5 63. 0 65. 1 67. 3/ 7 69. 0 71. 1 73. ln10 75. ln 2 77. 5 79.  81. 1
83. ebk 85. (ა) 0, 36 (ბ) 18, 18 87. 54 კვადრატული ერთეული 89. სიმაღლე  2,
რადიუსი  2 91. x  5 5 ასეული  276 საბურავი, y  2 5 5  ასეული  553
საბურავი 93. განზომილებები: ფუძე 6 დმ 12 დმ, სიმაღლე 2 დმ, მაქსიმალური მოცულობა
x4 5 2 4
144 დმ3 95. x5  2.195823345 97.  x  7x  C 99. 2t 3/2   C
4 2 t
1
  1
1
1  x4   C
s
3/2 3/4
101.  C 103.
2
C 105. 107. 10 tan C
r 5 3 10
1 1 x x2 1 t
109.  csc 2  C 111. x  sin  C 113. 3ln x  C 115. e  e t  C
2 2 2 2 2
2144
 2 1
117. C 121. y  x 1 123. r  4t 5/2  4t 3/2  8t 125. კი, sin 1  x  და  cos 1  x 
2  x
განსხვავდებიან  / 2 კონსტანტით 127. 1/ 2 ერთეული სიგრძე, 1/ e ერთეული სიმაღლე,
A  1/ 2e  0.43 ერთეული2 129. აბსოლუტური მაქსიმუმი 0 x e/2 -ზე, აბსოლუტური

მინიმუმი  0.5 x  0.5 -ზე 131. x  1 კრიტიკული წერტილები, y  1 ჰორიზონტალური
ასიმპტოტია ორივე მიმართულებით. ფუნქციის აბსოლუტური მინიმუმი არის ex  1 -ზე
2/2
წერტილი  e , 8 / 3 e 
4/3
133. (ა) აბსოლუტური მაქსიმუმი 2 / e x  e2 , გადაღუნვის
8/3
,
ამოზნექილობა e 8/3
,   , ჩაზნექილობა  0, e8/3  (ბ) აბსოლუტური მაქსიმუმი 1 x  0 -ზე,
გადაღუნვის წერტილები  1 / 2, 1 / e  , ამოზნექილობა  ,  1 / 2   1 / 2,  ,

ჩაზნექილობა  1 / 2, 1 / 2  (გ) აბსოლუტური მაქსიმუმი 1 x  0 -ზე, გადაღუნვის
წერტილი 1, 2 / e  , ამოზნექილობა 1,   , ჩაზნექილობა  , 1

1. ფუნქცია მუდმივია ინტერვალზე. 3. ექსტრემუმის წერტილები არ იქნებიან ინტერვალის

ბოლოებზე 5. (ა) ლოკალური მინიმუმი x  1 -ზე , გადაღუნვის წერტილი x0 და x2
(ბ) A ლოკალური მაქსიმუმი x0 -ზე და ლოკალური მინიმუმი x  1 და x  2 , გადაღუნვის
1 7
წერტილი x 9. არა 11. a  1, b  0, c  1 13. კი 15. გაბურღეთ y  h / 2 -ზე
3
RH 10 5 1
17. r როცა H  2R , rR თუ H  2R 19. (ა) (ბ) (გ) (დ) 0
2 H  R 3 3 2
1 1 c b cb b 2  2bc  c 2  4ae
(ე)  (ვ) 1 (ზ) (თ) 3 21. (ა) (ბ) (გ)
2 2 2e 2 4e
cbt 1 1
(დ) 23. m0  1  , m1 
2 q q
25. s  cekt
2 2 3/4
27. (ა) k  38.72 (ბ) 25 ფტ. 29. კი. y  xC 31. v0  b
3
2145

Thomas1 4 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Thomas1 4 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ლექციების კურსი

„Thomas' Calculus, Early Transcedentals“- ის მიხედვით

მოამზადა საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის

პროფესორ დავით ნატროშვილის ხელმძღვანელობით

1.2. მოქმედებები ფუნქციებზე; გრაფიკების წანაცვლება და გაჭიმვა [26 - 39]

1.3. ტრიგონომეტრიული ფუნქციები [40 - 54]

1.4. გრაფიკების აგება კალკულატორებისა და კომპიუტერების

1.6. შექცეული ფუნქციები და ლოგარითმები [71 - 92]

1.7. მიმოხილვა [93 - 102]

თავი 2 ზღვრები და უწყვეტობა

2.2. ფუნქციის ზღვარი და ზღვართა თვისებები [115 - 138]

2.3. ზღვრის ფორმალური განსაზღვრება [139 - 159]

2.4. ცალმხრივი ზღვრები [160 - 174]

2.5. უწყვეტობა [175 - 198]

2.6. ზღვარი უსასრულობაში; გრაფიკის ასიმპტოტები [199 - 226]

2.7. მიმოხილვა [227 - 239]

3.2. წარმოებული როგორც ფუნქცია [249 - 266]

3.4. წარმოებული როგორც ცვლილების სიჩქარე [286 - 304]

3.5. ტრიგონომეტრიულ ფუნქციათა წარმოებულები [305 - 317]

3.6. რთული ფუნქციის გაწარმოება [318 - 333]

3.7. არაცხადი ფუნქციის გაწარმოება [334 - 344]

3.8. შექცეული ფუნქციის და ლოგარითმის გაწარმოება [345 - 363]

3.9. შექცეული ტრიგონომეტრიული ფუნქციები [364 - 378]

3.10. დაკავშირებულ ცვლილებათა სიჩქარეები [379 - 394]

3.11. გაწრფივება და დიფერენციალი [395 - 413]

3.12. მიმოხილვა [414- 432]

თავი 4 წარმოებულის ზოგიერთი გამოყენება

4.2. საშუალო მნიშვნელობის თეორემა [449 - 464]

4.3. მონოტონური ფუნქციები და პირველი რიგის

4.4. ჩაზნექილ-ამოზნექილობა და გრაფიკის აგება [475 - 494]

4.5. განუზღვრელობები და ლოპიტალის წესი [495 - 507]

4.6. გამოყენებითი ოპტიმიზაცია [508 - 530]

4.7. ნიუტონის მეთოდი [531 - 540]

4.8. პირველადი ფუნქციები [541 - 557]

4.9. მიმოხილვა [558 - 575]

5.3 განსაზღვრული ინტეგრალი [598 - 623]

5.4 ინტეგრალური აღრიცხვის ფუნდამენტური თეორემა [624 - 646]

5.5 განუსაზღვრელი ინტეგრალები და ცვლადის გარდაქმნის მეთოდი [647 - 661]

5.6 ცვლადის გარდაქმნის მეთოდი და წირებით შემოსაზღვრული

5.7 მიმოხილვა [687 - 709]

თავი 6 განსაზღვრული ინტეგრალების გამოყენებები

6.2 მოცულობები ცილინდრული გარსების გამოყენებით [732 - 745]

6.3 რკალის სიგრძე [746 - 757]

6.4 ბრუნვითი ზედაპირის ფართობი [758 - 768]

6.5 მუშაობა და წინააღმდეგობის ძალები სითხეში [769 - 784]

6.6 მომენტები და მასის ცენტრი [785 - 802]

6.7 მიმოხილვა [803 - 812]

თავი 7 ინტეგრალი და ტრანსცენდენტური ფუნქციები

7.1 ლოგარითმის განსაზღვრა ინტეგრალის საშუალებით [813 -833]

7.2 ექსპონენციალური ცვლილება და განცალებადი

დიფერენციალური განტოლებები [834 - 847]

7.3 ჰიპერბოლური ფუნქციები [848 - 855]

7.4 შედარებითი ზრდის ტემპი [856 - 867]

7.5 მიმოხილვა [868 - 871]

თავი 8 ინტეგრების ხერხები

8.2 ტრიგონომეტრიული ინტეგრალები [887 - 891]

8.3 ტრიგონომეტრიული ჩასმები [892 - 896]

8.4 რაციონალური ფუნქციის ინტეგრება

8.5 ინტეგრალების ცხრილები და კომპიუტერული პროგრამები [913 - 923]

8.6 რიცხვითი ინტეგრება [ 924- 942]

8.7. არასაკუთრივი ინტეგრალები [943 - 964]

8.8 მიმოხილვა [965 - 980]

თავი 9 პირველი რიგის დიფერენციალური განტოლებები