Kabanata 25: Sa Bahay ng Pilosopo

Narrator: Sa pagpapatuloy ng kwento… Isang umaga, Si Ibarra ay sumadya sa bahay

ni Pilosopo Tasyo para humingi ng payo.
Pilosopo Tasyo: Nariyan pala kayo, ginoo!
Ibarra: Naabala ko po ata kayo.
Pilosopo Tasyo: May maipaglilingkod ba ako sayo?
Ibarra: May nais lamang po akong isangguni sa inyo.
Ibarra: (napangiti) Nais ko po sanang humingi ng payo sa inyo gaya ng ginagawa ng
aking ama noong siya'y nabubuhay pa. Nais ko pong magpatayo ng isang paaralan at
bilang pag-alala na rin ito sa aking kasintahan.
Pilosopo Tasyo: (napangiti) Ah, matagal ko nang pinangarap iyan. Pangarap ng isang
baliw. At iisipin din ng mga tao baliw kayo dahil humihingi kayo ng payo sa isang taong
napagkakamalan nilang baliw. Ha! Para sa kanila, ang matatalino'y mga kapitan kahit
walang pinag-aralan at walang ginawa kundi maging sunud-sunuran sa kura. Bakit hindi
kayo humingi ng payo sa kura, o sa kapitan o sa iba pang may tungkulin? Maari nyo
silang sundin, maari rin hindi.
Ibarra: Naniniwala ako na mangyayari ang aking plano na walang sagabal.
Pilosopo Tasyo: Matutuloy ang plano ninyo kung kayo'y makikipagtulungan sa mga
taong sinasabi ko.
Ibarra: Totoong makapangyarihan ang kura subalit hindi ako lubusang naniniwala sa
mga mapang-abusong lakas at kapangyarihan. Ang taong bayan ay maniniwala sa
katuwiran at pamahalaang may mabuting hangarin.
Pilosopo Tasyo: Ang pamahalaan ay walang ibang pinakikinggan kundi ang kura.
Sumusunod lamang ang kamay sa idinidikta ng isip.
Ibarra: Parang isang pagmamalabis ang inyong pahayag. Sa katunayan ay wala pa
pong bayang dumaraing.
Pilosopo Tasyo: Pipi ang bayan kaya hindi dumaraing. Ngunit hindi magtatagal ay
darating din ang panahong iyon. Malalaman ninyo ang kanilang mga pagtitiis.
Ibarra: Nauunawaan ko ang inyong ibig sabihin. Ngunit dapat ninyong malaman na ang
mga nanggagaling sa utos sa itaas ay hindi ipinatutupad pagdating na sa ibaba. Ang
nanunungkulan ay mapang-abuso. Dalawa lamang ang maaari ninyong gawin, ang
yumukod sa mga makapangyarihan o hindi yumukod na kapalit ay kapahamakan. Hindi
ko ba maaaring mahalin ng sabay ang Espanya at ang aking bayan? Bakit ako yuyukod
kung hindi kailangan?
Pilosopo Tasyo: Sapagkat ang lupang iyong tinatakpan ay nasa kapangyarihan ng mga
taong nagpapahalik ng kanilang mga kamay.
Ibarra: Nagpapahalik ng kamay? Nalimutan po ba ninyong sila ang may kagagawan ng
pagkamatay ng aking ama? Hindi ko nais ipaghiganti ang aking ama alang-alang sa
kapakanan ng relihiyon.
Pilosopo Tasyo: Hay, iho. Huwag muna ninyong gawin ang inyong plano hangga't hindi
ninyo lubusang natatanggap ang kasawian ng inyong ama.
Ibarra: Matutulungan kaya nila ako at paniwalaang ang paaralang ipatatayo ko ang
magiging tulay upang lumaya sa kamangmangan ang bayang ito at matuklasan nila ang
pangangamkam ng kumbento?
Pilosopo Tasyo: Mabigo man kayo, nakakatuwang ginawa ninyo ang nararapat
ninyong gawin.
Ibarra: Naniniwala na ako sa inyong sinasabi. Ngayon din ay pupuntahan ko ang kura
at sana'y hindi siya katulad ni Padre Damaso. Salamat po ginoo. Ako'y papatungo na.

Kabanata 32: Ang Panghugos

Narrator: Sinunod ni Ibarra ang payo sa kanya ng pilosopo. Sa kabutihang palad ay
nagtagumpay ang proyekto. Nakapagipon sila ng puhunan sa paggawa ng paaralan.
Isang araw, bago gawin ang nasabing proyekto ay idinaos ang paglalagay ng palitada
at pundasyon ng paaralan. Kinausap ni Ñol Juan ang Taong Madilaw, na siyang humihila
sa panghugos. Tinanong niya ito kung paano iyon gumagana.
Ñol Juan: Paano gumagana ang panghugos na iyan?
Taong Madilaw: Ganito ho iyon. Kahit na sa kaunting pwersa lamang ay kaya kong
maitaas at maibaba ang mabigat na batong ito. Isang tao lamang ang kailangan upang
mailinya ng maayos ang batong ito!
Ñol Juan: Mahusay, bata. saan ka natuto ng ganitong arkitektura?
Taong Madilaw: Namatay po ang aking ama sa pagtatrabaho sa mga Ibarra, Señor.
Sa kanila ko po ito natutunan.
Narrator: Sa malapit ay matatanaw ang isang dulang ang makikita na naglalaman ng
mga pahayagan, sulatin, medalya at iba pang mga dokumento. Ilalagay ito sa mga
silindrong kaha at ibabaon kasama ang mga panulukang bato para sa mga susunod na
henerasyon. Pagkatapos mailagay ang mga mahahalagang bagay sa silindrong kaha,
ay binigyan ng alkalde si Ibarra ng isa sa mga ito.
Alkalde: Señor, baka gusto ninyong maglagay ng kaha sa uka ng bato.
Ibarra: Hindi na, alkalde. Bayaan niyo na ang eskribano sa kanyang trabaho. Inilagay
na ng eskribano ang mga kaha sa uka. sinunod naman ang paglalagay ng palitada.
Pinangunahan ito ng Alkalde, sumunod ang Kura, ilang kawani, prayle at ni Kapitan
Tiago. Iuutos na sana na ibaba ang panghugos nang maalala ng Kura na hindi pa
naglalagay ng palitada si Ibarra.
Alkalde: Bumaba na kayo, Señor! Kung hindi ay hindi ko ipag-uutos na ihugos ang bato.
Narrator: Napilitan si Ibarra na bumaba. Kinakabahan si Ibarra sa pagbaba, habang ang
Taong Madilaw ay tila nababagabag at pinagpapawisan ng malamig. Nagbabantay si
Elias sa malayo, at bahagyang kinindatan si Ibarra. Hanggang sa nagulat na lamang
ang lahat dahil sa isang malakas na ugong. Nabalot ng makapal na alikabok ang paligid.
Nagsigawan ang lahat dahil nalansag ang panghugos ng hindi inaasahan. Mabuti at
nailigtas ni Elias si Ibarra, na bigla na ring nawala.
Ibarra: Huwag mag-alala, ligtas ako!
M. Clara: (hinimatay)
Tao 1: Ang taong naghuhugos!
Tao 2: Naku! Nahulugan siya ng mga bato.
Ibarra: Madali kayo! hanguin niyo ang bangkay niya dito. Ako na ang bahala sa kanyang
libing. Napakasawimpalad.
Alkalde: Kailangang maimbestigahan ang pangyayaring ito!
Ibarra: Huwag na, mahal na Alkalde. Kahit na gumawa tayo ng pagsisiyasat ay wala
nang mangyayari. Papatayin niya sana ako ngunit napatay niya ang sarili niya. Hayaan
na lamang natin siya at bigyan ng maayos na libing.
Tao 1: Kahit na pumuti na siguro ang aking buhok ay wala na tayong makikita pang
taong singbait ni Don Ibarra!
Tao 2: Siyang tunay. Isa talaga siyang napakabait at napakapitagang tao.
Pilosopo Tasyo: Naku! Tsk. Tsk. Tsk. Masamang simula.
 Kabanata 33: Malayang Isipan
Narrator: Nang sumunod na gabi…
Utusan: Señor, may gusto pong kumausap sa inyo sa labas.
Ibarra: Sino siya?
Utusan: Hindi po siya nagpakilala, pero ang sabi niya ay kilala mo daw siya.
Ibarra: Sige, papasukin mo siya.
Narrator: Pinapasok ng utusan ang panauhin at tumambad kay Ibarra si Elias.
Ibarra: Elias! Tuloy ka. Hindi ko inaakala na ikaw ang darating. Tara mag-usap tayo.
Elias: Patawad, Señor. Pero dapat talaga ay mag-ingat na kayo. Marami kayong lihim
na kaaway!
Ibarra: Hindi lang ikaw ang unang nagsabi sa akin niyan.
Elias: Marami pa silang mga nagtatago sa likod ng mga nakangiting mukha at mabait
na katauhan. Isa na ang taong madilaw kanina sa kanila. Hindi lamang po ako sigurado
sa iba sa kanila. Upang hindi kayo mapahamak, kailangang hindi malaman ng inyong
kaaway na kayo’y handa. Mas mabuti kung makikita ng inyong kaaway na kayo’y hindi
nag-iingat at kayo’y nagtitiwala sa lahat.
Ibarra: Ikinalulungkot ko lamang ang pagkamatay ng taong iyon kanina. Kung nabuhay
siya ay malamang napakinabangan natin siya upang matunton ang iba ko pang kaaway.
Elias: (napangiti) Patawad, Don Ibarra ngunit nagkakamali kayo. Sa galit niya, kung
siya’y buhay, ay magtatago na lamang siya mula sa baluktot nating pamahalaan. Ngunit
mukhang nilalayon ng Diyos ang mamatay siya. Sana ay lagi ninyong paghandaan ang
bawat sandali dahil paniguradong naghahanda rin sila upang mapuksa ka. Bueno,
Señor. Aalis na ako. Maraming salamat po.
Ibarra: Ako ang dapat magpasalamat dahil niligtas mo ang aking buhay. Magkikita pa
ba tayo ulit?
Elias: Oo naman, Señor. Kahit kalian ninyo naisin at kahit kalian ninyo ako kailangan.
May pagkakautang pa ako sa inyo, at alam kong hindi sapat ang aking ginawa upang
mabayaran iyon.
Ibarra: Paalam, Elias.
Elias: (ngumiti)
 Kabanata 34: Ang Pananghalian
Narrator: Ilang araw na ang lumipas. Pagkatapos magawa ang buong paaralan, ay
isang piging ang naihanda, na dinaluhan ng maraming mga taga-alta de sociedad. Nag-
uusap ang Alkalde at si Ibarra. Puro papuri ang ipinukol ng Alkalde sa kausap, habang
sumimangot at nagpasaring sa kanya si Padre Damaso.
P. Damaso: Bakit hindi ninyo ipagpatuloy ang inyong pag-uusap?
Alkalde: Nabanggit lamang sa akin ni Crisostomo ang mga taong nakatulong sa kanya
gaya ng arkitekto at ng Reverencia.
P.Damaso: Nakatatawa ang mga taong kumukuha ng serbisyo ng isang arkitekto.
Nagpapakita lamang ng kamangmangan ng isang Indio na nagdudunung-dunungan!
Ako lamang ang gumuhit ng plano ng simbahang iyan.
Alkalde: Subalit ang ipinapatayong gusali ni G. Ibarra ay nangangailangan ng eksperto.
P.Damaso: Eksperto? Ang isang paaralan ay binubuo lamang ng apat na pader at isang
bubong na sawali.
Alkalde: Sandali lamang Padre Damaso.
P.Damaso: Magbabayad ang lahat! Ngayon pa lamang ay pinarurusahan na ang ama
ng isang ulupong! Nangangamatay sa loob ng bilangguan at ni walang mahigaang…
Narrator: Sa sobrang galit ni Ibarra ay hinawakan niya ang leeg ng pari upang hindi ito
makakilos at saka iniamba ang matalim na kutsilyo.
Ibarra: Wala kahit sinuman ang maaaring umalipusta sa aking ama! Itong paring ito ang
pinakainiwas-iwasan ko. Isang paring walang galang, at walang utang na loob! Isa
siyang demonyong nagbabanal-banalan! Siguro naman ay dapat siyang mamatay!
Alkalde: Huwag, Señor. Huwag niyong hayaan ang sarili ninyong magkasala sa Diyos!
Ibarra: Magdasal ka na sa lahat ng santo, Padre. Makikita na natin kung dugo o lusak
ang dumadaloy sa mga ugat mo!
Narrator: Iniangat ni Crisostomo ang braso at aktong uundayan ng saksak si Padre
Damaso sa dibdib.
M. Clara: Crisostomo, huwag! Para sa akin, maawa ka sa kanya!
Narrator: Nanghihinang binitiwan niya ang kutsilyo pati na rin si Padre Damaso. Mabilis
siyang lumayo at nawala.
 Kabanata 37: Ang Kapitan-Heneral
Narrator: Isang araw, sa opisina ng bagong dating na Kapitan-Heneral…
Alkalde: Kamahalan, kung pahihintulutan ninyo ay nais kayong makausap ni Don
Crisostomo Ibarra.
K. Heneral: Don Ibarra? Ang sinasabing nakaalitan ni Padre Damaso?
Alkalde: Opo, at ang napatawan ng ekskomunyon.
K. Heneral: papasukin mo siya. Gusto ko siyang makausap.
Narrator: Nang nasa loob na si Ibarra…
K. Heneral: Isang karangalan ang makilala kayo, Señor Ibarra.
Ibarra: Ginulat po ninyo ako sa inyong kabaitan, kamahalan. Sa bansang ito ay hindi
ako itinuturing na mabuting tao.
K. Heneral: Tungkol sa pagkakaalitan ninyo ni Padre Damaso, sinisigurado ko sa iyo
na hindi ka magagalaw ng mga pari hangga’t ako ang namumuno sa bansang ito.
Kakausapin ko na rin ang arsobispo na sumulat sa Santo Papa upang maibsan na ang
iyong ekskomunyon. Kahit ako ay gagawin iyon kung ginawa sa aking ama ang ganoong
kalapastanganan.
Ibarra: Gracias, kamahalan. Ngayon ay alam ko na kung bakit pinupuri kahit sa Madrid
ang inyong kahusayan, kamahalan. Pagpalain pa nawa kayo ng Maykapal.
K. Heneral: Bueno, may pupuntahan pa akong mahalagang bagay. Maraming salamat
at nakausap kita, Don Ibarra.
Ibarra: Sige po, kamahalan. Aalis na po ako. Maraming salamat din po.
Narrator: Pagkaalis ni Ibarra ay pinatawag ulit ng Kapitan-Heneral ang Alkalde.
K. Heneral: Mula sa araw na ito Alkalde, inihahabilin ko sa ilalim ng inyong proteksiyon
si Señor Ibarra. Ipaalam mo ito sa Alperes at suportahan mo siya sa kanyang mga
adhikain.
Alkalde: Masusunod, kamahalan.
 Kabanata 39: Si Doña Consolacion
Narrator: Sa bahay ng Alperes, ay may makikitang silyon na laging inuupuan ni Doña
Consolacion. Si Doña Consolacion ay isang gusgusing babaeng nag-aastang Oropea.
Asawa siya ng Alperes. Mas kilala siya bilang Doña Alperesa. Mahilig siyang mag-
Espanyol, at nagpapautal-utal ng Tagalog upang hindi siya mahalata. Isang araw ay
maririnig na umaawit si Sisa na inaalagaan sa bahay ng Alperes kaya’t ipinatawag ito ni
Donya Consolacion upang pakantahin.
D. Consolacion: Soldado! Soldado! Muy Lento!
G.Sibil: Por que la Señora?
D. Consolacion: Usted trae loca Sisa es decir, ahora!
G.Sibil: Si Señora…
(Tatakbo at kukunin si Sisa)
(Maiinip ang Señora kaya’t magpapaypay habang naghihintay)
(Darating ang sundalo kasama si Sisa)
Sisa: (Magsisisigaw habang hawak ng Guwardiya Sibil) “Hindi magnanakaw si Basilio!
Hindi magnanakaw si Crispin! Ibalik niyo ang anak ko!
(Ibabalibag si Sisa)
D. Consolacion: Silencio!
(Kukunin ang latigo at lalatiguhin si Sisa)
D. Consolacion: Vamos magcantar icau! Guardia! Dile a esa mujer que canta tagalo!
Él no me entiende! No hace falta ser español!
Narrator: Ipinabatid ng guardia civil ang sinasabi ng Doña kay Sisa.
(Lalapit ang Guwardiya Sibil kay Sisa)
Sisa: Huwag kang lalapit! Huwag kang lalapit!
G.Sibil: Sisa! Huminahon ka! Ipinaguutos ng Senyora na kumanta ka.
Sisa: (Kumakanta ng ugoy ng duyan)
Narrator: Sadyang nabatid ang kalungkutan sa Donya, kaya’t pinatigil niya si Sisa.
D. Consolacion: Tigil na! Wag ka nang kumanta! Wag kang kumanta! Nakahahapis
sakin ang tulang iyan!
Narrator: Nabigla ang mga guardia civil dahil ang Doña ay narinig nilang matatas
managalog. Napahiya ang Doña. Sa pagkapahiya, pinaalis ng Donya ang bantay.
Lumalakad na payaot padito sa silid na hinuhutok ng kamay ang latigo; at saka huminto
sa harap ng baliw.
D. Consolacion: Bayla—baila, baila!
Narrator: Nag-iindak siya upang ganyakin ang baliw na siya ay gayahin. Minamasdan
ni Sisa ang donya na nakangiti at natutuwa sa ginagawa ng Doña. Napahiya ang Doña
at itinaas ang hawak nitong latigo.
D.Consolacion: Ngayo’y ikaw naman ang sumayaw-----sayaw! (palo) Baila, india!
[Tuloy tuloy na palo] Baila, baila, condenada, salbahe!
Narrator: Dumating ang alperes na walang kibo.
D.Consolacion: Ano ang nangyayari sa iyo? Hindi ka man lamang nagbigay ng
magandang gabi.
Alperes: (Tinawag ang bantay) Dalhin mo ang baliw na ito. Sabihin mo kay Marta na
bigyan niya ng ibang baro at gamutin. Pakainin mo siya ng maigi, bigyan ng mabuting
higaan----mag-ingat kayo at huwag siyang lapastanganin. Bukas ay ihahatid siya sa
bahay ni Ginoong Ibarra.
Kabanata 42: Ang Mag-Asawang de Espadaña
Narrator: Patakbong nanaog si Kapitang Tiyago at Tiya Isabel nang marinig ang
pagtigil ng sasakyan sa harap ng bahay. Ang dumating ay si Dr. Tiburcio de Espadaña,
ang asawa nito na si Doktora Donya Victorina de los Reyes de Espadaña, at Linares]
Donya Victorina: Ipinakikilala ko sa inyo si Don Alfonso Linares de Espadaña, Siya’y
inaanak ng kamag-anak ni Padre damaso at tanging kalihim ng lahat ng ministro.
Narrator: Magalang na yumuko ang binata. Sinamahan ni Kapitang Tiyago ang mga
panauhin sa kani-kanilang silid. Samantalang sila’y nagmiminindal ay dumating si Padre
Salvi at si Linares ay ipinakilala na kakabit ang lahat ng titulo.
Donya Victorina: Naparito ang Kapitang Heneral? KASINUNGALINGAN!!!
K. Tiago: Maniwala kayo at diyan umupo.
Donya Victorina: Sayang! Kung Maaga-aga sana ang pagkakasakit ni Clarita! Narinig
mo ba, pinsan? Hindi karaniwang tahanan ang iyong pinanhik. Sinasabi ko sa iyo, Don
Santiago, na ang aming pinsang ito ay kaibigan ng mga duke at ministro sa Madrid at
malimit kumain sa bahay ng Conde del Campanario.
Don Tiburcio: Ng Duque de la Torre.
Linares: Saan ko po kaya matatagpuan si Padre Damaso? May liham po akong dala
para sa kanya. Siya sana’y sasadyain ko kundi dahil pagkakataong ito na ako’y naparito.
Salvi: Nasa Bayang ito siya ngayon at mamaya’y paririto.
Donya Victorina: De Espadaña, Tingnan natin si Clarita. Alang-alang lamang sa inyo
ang asawa ko’y gumagamot lamang sa matataas na tao noong siya’y masa Madrid pa.
Narrator: Pinulsuhan ni Don Tiburcio si Maria Clara at nagtanong ng ilan, kasabay ang
pag-iling ng ulo.
Don Tiburcio: Ma…may sakit, ngunit mapagagaling. Sa umaga ay Liquen at gatas,
jarabe de altea at dalawang pildoras de Cinaglos.
Donya Victorina: Gagaling ka, Clarita. Lakasan mo ang iyong loob. Ang sadya naming
ay gamutin ka. Ipakikilala kita sa aming pinsan.
Narrator: Si Linares ay napatigagal sa pagtingin sa mga matang iyon na waring may
hinahanap, kaya’t di marinig ang tawag ni Donya Victorina.
Padre Salvi: G. Linares, narito si Padre Damaso.
Kabanata 43: Mga Balak
Narrator: Si Padre Damaso ay tuluy-tuloy sa katre ng maysakit at saka hinahawakan
ang kamay ng dalaga.
Padre Damaso: MARIA!!! Maria, anak ko, hindi ka mamamatay. (bulong na lumuluha)
Narrator: Namangha si Maria Clara nang idilat ang kanyang mga mata dahil sa namalas
niyang anyo ni Padre Damaso. Siya’y lumabas, at sa silong ng balag na nasa balkon ni
Maria Clara ay ibinulalas niya ang kanyang damdamin. Si Donya Victorina ay lumapit
kay Padre Damaso nang ito’y matiwasay na at ipinakilala si Linares. Iniabot ng binata
ang liham, ngunit sisya’y minasdan ni Padre Damaso mula ulo hanggang paa. Ang liham
ay binasa na tila hindi naunawaan.
Padre Damaso: A…….! Ikaw ang inaanak ni Carlicos. (Niyakap ni Damaso Si Linares)
May liham siya sa akin ukol sa iyo, ngunit hindi kita nakilala. Dangan kasi’y hindi ka pa
isinisilang nang ako’y umalis sa Espanya. (Hinigpitang lalo ang pagkakayakap kay
Linares. Nakalimutan ang kalungkutan)
Damaso: A….! sinasabing ihanap kita ng mapapasukan at asawa. Um!. Sa
mapapasukan ay madali. Marunong ka bang magbasa at sumulat?
Linares: Ako po ay nag-aaral ng pagkamanananggol sa Universidad ng Central.
Damaso: Diyaske! Hindi ko akalain. Para kang mahinhing babae… A!!! bibigyan kita ng
isang babae. Oo, isang babae. Linares:Hindi po naman ako nagmamadali, Padre.
Narrator: Si Padre Damaso ay lumakad na panay ng bulong ng “isang babae” at wala
na ang kanyang kalungkutan. Hinatak si Linares.
Damaso: Halika at kausapin natin si Santiago.
Narrator: Si Linares ay namutla ngunit sumunod din. Si Padre Salvi naman ang
humaliling paroo’t parito na nag-iisip.
Kabanata 45: Ang Mga Pinag-uusig
Narrator: Samantala, si Elias naman ay kinakausap ang isang kaibigan sa gubat sa
Batangas.
Elias: Huwag nating hayaan na dumanak ang dugo, Kapitan. Alam kong tutulungan tayo
ni Senor Ibarra. Maipaaabot niya ang ating mga hinaing sa Kapitan-Heneral na malapit
sa kanya.
Kapitan Pablo: Hindi ako kumbinsido, lalo na’t siya’y isang mayaman. Ang halos lahat
ng mga mayayaman ay walang inatupag kundi ang magpayaman pa.
Elias: Bigyan niyo po ako ng pagkakataon na gawin ang mapayapang planong ito. Kung
maisasagawa ito, maiiwasan ang pagdanak ng dugo.
Kapitan Pablo: At kung ika’y hindi nagtagumpay?
Elias: Kung gayon ay ilalagay ko ang sarili ko sa ilalim ng iyong pamamahala.
Narrator: Napangiti ang kapitan sa narinig kay Elias.
Kapitan Pablo: Kung gayon ay ipakilala mo sa akin ang mga kasama mo at ang
kanilang mga sariling sinapit sa kamay ng mga napakalupit na Espanyol.
Elias: Apat na araw mula ngayon, magpadala ka ng isang taong makipagkikita sa akin
sa baybayin ng San Diego. Sasabihin ko sa kanya ang mga makukuha kay Señor Ibarra.
Kung pumayag si Señor ay makukuha natin ang hustisya! Kung hindi naman ay
siguradong ako ang unang malalagas sa himagsikang ito.
Kapitan Pablo: Maghihintay ako, Elias. Para sa kapayapaan at kalayaan, sana ay
magtagumpay ka sa iyong binabalak.

Kabanata 46: Ang Sabungan

Narrator: Nang sumunod na araw…
Anino: Magkakaroon ka ng mas malaking halaga ng salapi, Lucas. Payag ka ba sa
aking plano?
Lucas: Opo. Ako po ang bahala dito.
Anino: Maipapangako mo ba na walang makaaalam nito kundi tayong dalawa lamang?
Lucas: Mamamatay po akong nakatikom ang bibig.
Narrator: Makatapos ulit ang ilang araw, sa sabungan…
Lucas: Pumayag na ba ang kapatid mo sa plano, Bruno? Bruno: Hindi pa.
Lucas: Bakit? Bakit ka tumatanggi, Tarsilo?
Tarsilo: Dahil mapanganib ang inyong binabalak.
Bruno: Siyang tunay, Lucas.
Narrator: Katahimikan ang namayani sa kanila. Ilang saglit pa…
Tarsilo: Lucas, pahiramin mo naman ako ng pera. Kahit apat, tatlo, o dalawang reales
lang. Ibabalik ko ito sa iyo ng doble. Lucas: (umiling) Ngunit hindi akin ang perang ito.
Inilalaan lamang ito ni Señor Ibarra sa mga taong sasang-ayon sa plano. Patawarin
ninyo ako, ngunit hindi ko kayo mapahihiraman.
Narrator: Binigyan ni Lucas ang magkapatid ng pagkakataong mag-isip at mag-usap.
Pagkaraan ng ilang minuto...
Bruno: Tatanggapin ba natin?
Tarsilo: Oo, ngunit sabihin muna natin kung ilan ang makukuha natin.
Bruno: Lucas, magkano ba ang mapapala namin?
Lucas: Bawat isa sa inyo ay tatanggap ng tatlumpung piso, at sampung piso sa bawat
isang maaaya ninyo. At kung magtagumpay ito, lahat ng sumali ay tatanggap ng tig-
isangdaang piso! Mayaman si Señor Ibarra, tandaan niyo yan.
Bruno: Kung gayon ay payag ako.
Tarsilo: Ako na rin, Lucas.
Kabanata 47: Ang Dalawang Senyora
Narrator: Naglalakad ang mag-asawang de Espadana sa lansangan sa katanghaliang
tapat. Tumitingin-tingin sila sa mga bahay ng mga Indiyo, habang panay pintas at
panlilibak ang maririnig sa bibig ni Dona Victorina.
Dona Victorina: Ang papangit ng mga bahay! Talagang isang Indiyo lamang maaaring
tumira! At aba! Mga wala pag galang! Hindi man lamang magbigay-pugay sa mga
katulad nating mga maharlika! Hindi katakatakang puro pangungutya ang maririnig mo
sa mga prayle tungkol sa kanila! (Nakasalubong ng mag-asawa ang Alperes, ngunit
tiningnan lamang sila nito at saka umalis)
Narrator: Napadaan ang mag-asawa sa bahay ng Alperes. Tulad ng dati, ay matatanaw
si Dona Consolacion sa bintana ng bahay, suot ang kanyang pranelaat may tabako sa
bibig. Hinagod niya ng tingin si Dona Victorina at saka lumura.
Dona Victorina: Bakit ganyan kayo makatingin? Naiinggit ba kayo?
Don Tiburcio: (pabulong) Mahal kong esposa, huwag kang mag-iskandalo dito!
Nakakahiya sa mga tao!
Dona Victorina: Huwag kang humarang kung ayaw mong tumilapon ang pustiso mo
(tinabig ng malakas ang Don na halos masubasob)
Dona Consolacion: Kayo? kaiinggitan ko? At bakit? A, kinaiinggitan ko nga pala ang
inyong kulot. (ngingisi)
Extra 1: Napagkagandang tanawin! Dalwang donyang walang asal na nag-away sa
mismong durungawan ng bintana ng bahay ng Alperes.
Extra 2: (tatawa) Ano kaya ang kahihinatnan niyan?
Dona Victorina: Para sabihin ko sa’yo Dona Alperesa, hindi ako probinsyanang katulad
mo. Sa sobrang sopistikada kong tao, walang nakakapasok na alperes sa aming bahay
kundi naghihintay lamang sa aming pintuan!
Dona Consolacion: Aba! Excelentisima Senyora Puput! Hindi nga nakakapasok ang
mga alperes kundi ang mga pilakyod na tulad ng iyong asawa. (tatawa ng malakas)
Dona Victorina: Aba talagang ginagalit mo ako ah… Halika rito walang galang!
(susugurin ang tarangkahan ng bahay ng Alperes ngunit aawat ang dalawang bantay na
guardia civil.) Paraanin niyo ako mga walang modo! Dona Consolacion! Dito tayo
magtuos, walang hiyang probinsyana! Labandera ka lang naman noon ng napikot mong
asawa!
(Pinipigil siya ni Don Tiburcio ngunit kumakawala siya) Bitawan mo ako!
Dona Consolacion: Gusto mo ng gulo? (kinuha ang latigo) Pagbibigyan kita Senyora
Grosera!
Narrator: Nagsabunutan ang dalawa na labis na ikinatuwa ng mga kanina pang
nanonood. May mauulinigan pang nagpupustahan kung sino ang unang titimbuwang.
Hanggang sa dumating ang Alperes…
Alperes: Hesusmaryosep! Consolacion! Anung gulo na naman ito? Magtigil ka at
nakakahiya sa mga tao!
Dona Victorina: Ibili mo yan ng disenteng damit at kung wala kayong pera, magnakaw
kayo sa taong-bayan…may mga sundalo naman kayo!
Alperes: Ikaw ang bumili ng asal! Mga walang modo. Naturingang mayaman ngunit
sayad sa lupa ang ugali!
Don Tiburcio: Magtigil ka Alperes! Kung makaalipusta ka sa amin ay parang kayganda
ng iyong moral!
Narrator: Napadaan si Padre salvi sa kalye ng bahay ng Alperes at nakita ang namuong
komosyon.
Padre Salvi: Magtigil kayo sa ngalan ng Panginoon! Para kayong mga hayop! Mga
edukado naman kayong mga tao! Nakahihiyang isipin na pati kayong mga taga-alta de
sociedad ay tumutulad na sa mga Indiyo! Hala, pagsisihan nin ang inyong mga
kasalanan at siguraduhin ninyong magkukumpisal kayo. Intiendes?
Lahat: Si, Reverencia.
Padre Salvi: Kayong mga manonood, magsiuwi na kayo! Nandito na kayo’t lahat ay
hindi pa ninyo inawat! (titingala) Diyos ko po, patawarin mo sila at hindi nila alam ang
kanilang mga ginagawa! (maiinis)
Dona Victorina (wala na ang Alperes at si Dona Consolacion): Luluwas tayo ng Maynila.
Magsusumbong tayo sa KapitanHeneral. (Inis na inis sa asawa) Hindi mo man lang
ipinaglaban ang pagkalalaki mo! Dapat ay hinamon mo ang Alperes ng rebolber o kaya’y
sable o kaya’y…(napatingin sa pustiso ng asawa)
Don Tiburcio: Iha, alam mo naming hindi pa ako nakakahawak ng…
Narrator: Hindi na natapos ng Don ang pagsasalita pagka’t dinagukan siya sa ulo ng
asawa na ikinalaglag ng kanyang pustiso. Pagkalaglag nito sa lupa ay tinapak-tapakan
ito ng Dona.
Kabanata 51: Mga Pagbabago
Narrator: Samantala, sa bahay ni Kapitan Tiago, Si Maria Clara, Linares, Sinang at
Victoria ay nag-uusap.
Maria Clara: Gaya ni Ibarra ay nagpunta ka rin pala sa maraming bansa!
Linares: Marahil ay magkaparehas kami ni Ibarra ng hilig.
Narrator: Ngunit naputol ang kanilang usapan dahil sa pagmumukmok ni Doña
Victorina.
Doña Victorina: Linares, puntahan mo ang alperes at hamunin mo siya ng sable o…
Linares: Bakit Doña Victorina? anong nangyari?
Doña Victorina: Dahil siya at ang querida niya ay nilibak kami! Responsibilidad mong
ipagtanggol kami. Kung hindi ay malalaman nila ang tunay mong pagkatao!
Linares: Huwag kayong mag-ingay Doña Victorina.
Narrator: Biglang sumingit si Kapitan Tiago sa usapan.
K. Tiago: Kung gayon ay ano ang gusto mong mangyari, Doña?
Doña Victorina: Ang pinsan kong si Linares ay hahamunin ang alperes. Kung hindi siya
pumayag ay huwag mo siyang ipakasal sa iyong anak!
Narrator: Nabigla si Maria Clara sa nasabi ni Doña Victorina. Nalaman na niya na
ipinagkasundo siya kay Linares.
Doña Victorina: Bakit umiiyak si Clarita?
K. Tiago: Hindi siya nasabihan sa ating pagkakasundo… na hindi si Ibarra ang
pakakasalan niya kundi si Linares.

Kabanata 54- Walang Lihim na Hindi Nabubunyag

Narrator: Si Padre Salvi ay nagmamadaling tumungo sa tahanan ng alperes.
P.SALVI: Ngayon ninyo mapapatunayan ang kahalagahan ng mga prayle. Isang babae
ang nangumpisal na ngayong gabi, ganap na ikawalo ay sasalakayin ang kwartel,
papasukin ang kumbento at papatayin ang mga Kastila. Magkakaroon ng isang malaking
pag-aalsa.
ALPERES: [kinuha ang rebolber] Sino ang taong huhulihin ko?
P.SALVI: Huminahon kayo. Ang dapat ay paghandaan ninyo ang pagsalakay nila.
Padalhan ninyo ako ng apat na guwardiya sibil at pasabihan din ang mga bantay sa mga
daungan. Kailangang maging maingat kayo upang sila’y mahuli. Tungkulin ninyo iyan at
sapagkat kayo ang tatanggap ng medalya sakaling magtagumpay kayo, sana’y hindi
ninyo malimutang banggitin ang aking ginawa.
Narrator: Dali dali namang pumunta si Elias sa bahay ni Ibarra
ELIAS: Natuklasan na magkakaroon ng isang malaking pag-aalsa at kayo ang
nakatakdang mapahamak sapagkat isisigaw ang inyong pangalan ng mga
manghihimagsik na bayaran. Huwag na kayong mag-alinlangan pa, Ginoo. Anumang
oras ay maaaring sumiklab ang pag-aalsa! Kailangan na ninyong umalis.
IBARRA: Saan ako pupunta? May naghihintay sa akin?
ELIAS: Kahit saang lugar..sa Maynila o sa bahay ng isang makapangyarihan upang
hindi nila masabing totoong may kinalaman kayo dito.
IBARRA: Paano kung ako ang magsuplong ng pag-aalsa?
ELIAS: Iisipin nila kayo’y taksil at ipinain sila para mahuli. Sunugin ang mga kasulatan,
tumakas at maghintay kung ano ang mangyayari yan ang dapat mong gawin.
IBARRA: Si Maria Clara? Hindi..mabuti pang mamatay na lang. Tulungan mo ako
Ginoo. Diyan nakatago ang kasulatan ng aming pamilya. Ibukod ninyo ang sulat ng aking
ama na lalong magpapahamak sa akin.
Narrator: Kumilos sina Elias at Ibarra. Pinunit ang ilang kasulatan at itinago ang iba.
ELIAS: Nakikilala po ba ninyo si Don Pedro Eibarramendia?
IBARRA: Siya ang lolo ko sa tuhod.
ELIAS: Siya ang dahilan ng kasawian ng aming angkan. Kayo ang itinuro sa akin ng
Diyos para makapaghiganti. (Niyugyog ang balikat ni Ibarra) Tingnan ninyo akong
mabuti! Tingnan ninyo ang mukhang ito na punung-puno ng pagtitiis! Samantalang
kayo’y nabubuhay..umiibig…may kayamanan…kinikilala…nabubuhay! Nabubuhay!
Narrator: Nakita ni Elias ang iba’t ibang armas at bumunot siya ng dalawang balaraw.
Pagkasabi ni Elias ng “anong gagawin ko?” ay nagtakbong bumaba ng bahay ito at
iniwan si Ibarra.
Kabanata 55: Ang Pagkakagulo
Narrator: Oras ng hapunan at magkakasalo sina K.TIAGO, T.ISABEL, at LINARES
ngunit nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain kaya niyaya niya ang
kaibigang si Sinang sa piyano. Nasa bulwagan at hindi mapakali si P.SALVI. Tumugtog
ang orasan at sumapit na ang ganap na ikawalo ng gabi. Nangangatog na napaupo sa
isang sulok ang Pari. Pumasok ng bahay si Ibarra na nakasuot pangluksa at bakas ang
matinding kalungkutan. Tinangkang lapitan ni Maria Clara ang kasintahan ngunit narinig
ang magkakasunod ng putok ng baril. Naglabasan mula sa komedor sina
K.TIAGO,T.ISABEL & LINARES. Nagyakapan sina Maria Clara & Sinang habang panay
ang usal ng dasal ni Tiya Isabel.
ALPERES: Padre kura, manaog kayo! Wala ng panganib.
Narrator: Pinapasok ni T.Isabel ang mga dalaga sa kwarto. Napilitang manaog si Padre
Salvi. Nanaog din si Ibarra kahit na pinigilan ni T.Isabel. Nagmadali sa paglalakad si
Ibarra hanggang sa nakarating sa kanyang bahay.
IBARRA: Ihanda ang aking pinakamabilis na kabayo at pagkatapos ay matulog na
kayo.
GS: Sa ngalan ng Hari ng España, buksan ninyo ang pinto.
Narrator: Sumilip sa bintana si Ibarra at nagkasa ng baril. Saglit pa ay pinagbuksan niya
ng pinto ang mga ito.
GS: Hinuhuli namin kayo sa ngalan ng hari!
Ibarra: Bakit?
GS: Sa kwartel na kayo magtanong. Kung nangangako kayong hindi kayo tatakas ay
hindi naming kayo igagapos. Ito’y kaluwagang ibinibigay sa inyo ng alperes.
Narrator: Naisipan ni Elias na bumalik sa bahay ni Ibarra. Nalaman niya sa mga utusan
ang nangyari sa kanilang amo. Nagkunwari siyang umalis ngunit ang totoo ay umikot
lamang at dumaan sa bakod. Umakyat si Elias sa bintana at pumasok ng silid ni Ibarra.
Kinuha niya ang baril at mahahalagang bagay at isinilid sa sako at inihulog sa bintana.
Kinuha din nito ang larawan ni Maria Clara. Kumuha siya ng papel at binuhusan ng gaas
mula sa ilawan at sinilaban. Tumalon si Elias mula sa bintana.
Kabanata 57: Vae Victis (Sa Aba ng mga Natalo)
Alperes: Ito ang buong tapang na nanlaban at nag-utos sa mga kasamahan na
tumakas! ( iniharap ang anyong malungkot na si Tarsilo) Ano ang ipinangako sa inyo ni
Crisostomo Ibarra para salakayin ang kuwartel kagabi?
Tarsilo: Iginanti lang namin ang aming ama na pinatay ninyo sa palo. Hanapin ninyo
ang inyong dalawang kasama. Inihulog namin sila sa bangin kahapon.. Doon sila
mabubulok.! (Pasigaw na sinabi 30Tarsilo30 kay Alperes)
Alperes: Sino ang inyong mga kasabwat? Dalhin yan sa mga bangkay! Kilala mo sila?
(ipinakita kay Tarsilo ang bangkay nina Lucas at kapatid na si Bruno.)
Narrator: Hindi nagsalita si Tarsilo at sinimulan ang pagpalo sa kanya. Natatakot subalit
nagkunwaring walang nakikita si Padre Salvi.
Tarsilo: Patayin na ninyo ako kung totoo kayong Kristiyano.
Narrator: Walang makuha na anumang impormasyon at hindi napaamin si Tarsilo kaya
ito ay itinimba na sa balong nakakasulasok ang amoy. Hindi natagalan ng lalaki ang
pagpapahirap at kalupitan hanggang sa napugto ang hininga nito.

Kabanata 60: Ikakasal si Maria Clara

Narrator: Nag-uusap sina Tiya Isabel at K.Tiago ng biglang dumating ang mga
Espadaña.
Dona Victorina: Malaki talaga ang nagagawa ng isang may kamag-anak na
nanunugkulan sa pamahalaan, di ba? Dahil diyan ay nakakapaglabas-masok siya palagi
sa loob ng palasyo ng Kapitan-Heneral .Una ko pa lamang nakita iyang si Ibarra ay
naniwala na akong isa siyang Pilibustero.
Kapitan Tiago: Ano pala ang sabi ng Kapitan-Heneral sa kalagayan ni Crisostomo
Ibarra?
Dona Victorina: Iminugkahi ng pinsan kong si Linares na siya’y bitayin.(sabay tawa)
Linares; Hindi..(tututol pa sana siya, ngunit di siya binigyan ng pagkakataong magsalita
ng donya)
Dona Victorina: Wag mo nag ipaglihim sa amin, pinsan. Ikaw ang tagapayo ng Kapitan
at..”
Narrator: Nakita ng Doña na paparating si Ma. Clara
Doña Victorina: Clarita, iha. Ikaw talaga ang dinadalaw namin. Mabuti naman at nakita
kita. Kaya kami nagpunta rito ay upang mapag-usapan na ang mga hindi natapos na
pag-uusap noon.
Ma.Clara: Mawalang galang na po..babalik na po muna ako sa aking silid. (Tiningnan
lang siya ng Donya habang papasok siya sa silid)
Dona: O siya Tiago, dapat nang matuloy ang kasalan ni Ma. Clara at ng aking pinsan.
(Tumingin si kapitan tiago kay tiya Isabel)
Kapitan Tiago: Ipagsabi mong magdaraaos tayo ng isang piyesta. (napangiti ang
Donya sa narinig)
Dona: Maganda yan! O siya, mauuna na kami! Kapitan tiago: Sige. Salamat sa
pagdalaw.
Narrator: Kinabukasan, ganap na ikawalo ng gabi ay napuno ng panauhin ang
bulwagan ng bahay ni Kapitan Tiago.Nangunguna sa mga bisita sina Padre Salvi, Padre
Sibyla. Kasali din si Tinyente Guevarra. Nagpahuli ng dating sina Donya Victorina at
Alfonso sa paniniwalang sila’y importanteng tao. Sa umpukan ng kalalakihan ang
usapan ay tungkol sa paglipat ng kura sa Maynila
Lalaki 1: Kura, bakit po pala kayo napalipat sa Maynila?
Kura: Ako’y wala nang gagawin dito kayat minarapat kong maglagi sa Maynila.
Alperes: Ako man ay aalis na rin sa bayang ito upang pamunuan ang isang pangkat na
magyayao’t parito sa iba’t ibang lalawigan para puksain ang rebelyon at pag-aalsa.
Lalaki2: Ano nga po pala ang mangyayari sa pilibustero?
Alperes: Kung si Crisostomo Ibarra ang iyong tinutukoy, sa paniniwala ko’y dapat siyang
bitayin gaya ng mga salarin noong himagsikan sa taong 1872.
Tinyente: Ang sa aki’y dapat siyang ipatapon. Masyado syang nanalig sa kanyang
iniharap na kasulatan. Kung ang mga tagausig ay hindi nagbigay ng ibang pakahulugan
sa mga kasulatan at ebidensyang iniharap niya, naniniwala ako na maaring mapawalang
sala si G. Crisostomo.
Lalaki3: Ano ang nais ninyong ipakahulugan?
Tinyente: Sinabi ng manananggol na ayon sa salaysay ng mga tulisan na kailanman ay
hindi nakipag-unawaan sa kanila si G. Crisostomo manapa’y kaaway niya ang taong
nagngangalang Lucas. Isang sulat lamang ang naging batayan ng mga tagausig laban
kay Crisostomo Ibarra. Kinilala niya na kanya ang sulat na ito. Ang sulat ay ibinigay sa
isang babae bago siya pumunta ng Europa. May malabong mga pahayag at talata na
ipinagpapalagay na ito’y naglalaman ng mga pagbabanta laban sa pamahalaan.
Padre Salvi: Paano nakarating ang sulat sa mga tagausig?
Lalaki1: Malamang ay natakot ang babaeng binigyan at kusang isinuko ang sulat sa
mga tagausig.
Lalaki2: Marahil naman ay nalaman ng pamahalaan ang tungkol sa sulat at pinuntahan
nila ang napagkamalang binigyan.
Narrator: Biglang nilapitan ng tinyente ang papalapit na si Ma. Clara.
Tinyente: Mabuti ng ginawa niyang pagbibigay ng sulat. Nakatitiyak kayo ng
magandang kapalaran. Napatingin ang mga lalaki sa dalaga. Biglang nakaramadam ng
pagkahilo si Ma. Clara at nagpahatid sa kanyang silid.
Ma.Clara: Mawalang galang na po.
Narrator: Patuloy na kumakatok si Kapitan Tiago sa pintuan ng silid ngunit ayaw itong
pagbuksan ng dalaga. Tumayo siya at pumunta sa asotea, nakita ang bangka malapit
sa kanilang bahay at nagulat siya ng makita ang isang lalaking papalapit sa kanya.
Ma.Clara: Crisostomo!
Ibarra: Ako nga. Sa bangkay ng aking ina ay nangako akong paliligayahin kita anuman
ang aking maging kapalaran. Nagpunta ako rito para tuparin ang pangakong iyon
bagama’t ikaw ay hindi tumupad sa ating sumpaan. Palalayain na kita.
Ma.Clara: Patawarin sana ako ng alaala ng aking ina sa sasabihin ko sayo. Natuklasan
ko sa gitna ng aking karamdaman ang aking tunay na pagkatao. Ang kinikilala kong ama
ay hindi ko tunay na ama. Hindi ako maaaring magpakasal sa iyo sapagkat ibubunyag
ang lihim na iyan. Matutuklasan ang naging kataksilan ng aking ina at masisira ang
dangal ng kinikilala kong ama.
Ibarra: Kailangan mo ng katibayan.
Ma.Clara: Totoo ang lahat ng aking sinabi. May sulat na iniwan ang aking ina. Ibinigay
sa akin ng taong nakakabatid ng aking lihim ang sulat na ito kapalit ng sulat mo sa akin.
Totoong pinagtaksilan kita. Ngunit alang-alang sa alaala ng aking ina, napilitan akong
ipagpalit ang sulat mo nang hindi ko nalalaman kung saan nila iyon gagamitin. Wala
akong maaring gawin kundi ang magtiis upang patuloy na maitago ang lihim ng aking
pagkatao. Kailangan kong makipag-isang dibdib upang hindi maibunyag ang aking lihim.
Ngayon, magagawa mo pa kaya akong libakin?
Ibarra: Maria, isa kang anghel.
Clara: Maligaya akong marinig na pinaniniwalaan mo na ako.
Ibarra: Ikakasal ka na.
Clara: Oo. Iyon ang gustong mangyari ng kinikilala kong ama. Minahal at inalagaan niya
ako kahit hindi niya tungkulin kaya’t bilang ganti ay kailangang sundin ko siya. Ngunit
hindi ko malilimot ang naging sumpaan natin.
Ibarra: Ano’ng ibig mong mangyari?
Clara: Madilim ang hinaharap. Ngunit gusto kong malaman mo na minsan lamang ako
umibig at hindi na ito maaangkin ninuman. Ano ang manyayari sa iyo?
Ibarra: Tumakas lang ako, Maria. Hindi magtatagal malalaman nila ito.
Clara: Paalam, Crisostomo.
Narrator: Ayaw niyang iwan ng kasintahan ngunit kailangan na niyang umalis. Nagbalik
na siya sa bangka kung saan naghihintay si Elias para itakas siya.

Kabanata 61: Ang Pamamaril sa Lawa

Narrator: Mabilis na sumasagwan si Elias patungong San Gabriel.
Elias: Dadalhin ko kayo sa bahay ng isa kong kaibigan sa Mandaluyong. Ihahatid ko
doon ang salapi ninyo na itinago ko. Magagamit ninyo iyon sa pangingibang bansa.
Ibarra: Mangingibang bansa?
Elias: Sa ibang bansa ay makakapamuhay kayo ng tahimik. Marami kayong kaibigan
sa Espanya at matutulungan kayo para kayo’y mapatawad.
Ibarra: Iniligtas mo ang dalawang beses sa kabila ng kasawian ng iyong angkan sa
buhay ko ng aking angkan. Marapat lamang na ibalik ko sa iyo ang inyong yamang
nawala. Sumama kayo sa akin sa ibang bansa at magturingan tayong magkapatid.
Tayo’y kapwa sawimpalad sa sarili nating bayan.
Elias: Hindo ako magiging maligaya sa ibang lupain. Dito ko nais magtiis at mamatay.
Ibarra: Pero bakit pinaaalis n’yo ako?
Elias: Sa ibang bansa ay maari pa kayong magtagumpay. Kung daranasin ninyo ang
ibayong hirap ay baka dumating ang araw na itakwil ninyo ng sariling bayan.
Ibarra: Hindi totoo ‘yan! Wala akong ibang inisip kundi ang kapakanan ng bayan.
Elias: Hindi ninyo ko nauunawaan. Naniniwala ako na iniibig ninyo ang bayan sapagkat
wala pa kayong dinaranas na paghihirap. Subalit isang araw na maranasan ninyo ang
hirap, gutom at pag-uusig, naniniwala akong itatakwil ninyo ang bayang ito. Humingi ako
ng tulong sa inyo para sa mga sawimpalad, ngunit hindi ninyo ako pinakinggan. Sila ang
inyong pinanigan. Ngayon ay tinutugis na nila kayo at itinuturing na kaaway.
Ibarra: May katwiran ka, Elias. Ako’y taong umaayon sa takbo ng panahon. Malinaw na
sa akin ang lahat ngayon na ang ating bayan ay may nabubulok na sakit na kailangan
ng panlunas. Isang kanser ng lipunan na kailangang gamutin at sugpuin. Akong
nagtatanggol sa bayan ay isa na ngayong pilibustero. Tatlong daan taong silang
nagpasasa sa atin habang tayo’y naging sunud-sunuran sa kanilang pang-alipusta.
Nagyaon ay halos nawawalan na tayo ng pagasa…
Narrator: Nakita nila sa harapan ng palasyo na nagkakagulo ang mga kawal.
Elias: Natuklasan na nila ang iyong pagtakas.
Narrator: Pinahiga ni Elias sa bangka si Crisostomo at tinakpan ng maraming
damo..napadaan sila sa harap ng polvorista. Sila’y pinatigil ng bantay.
Bantay: Saan ka nanggaling?
Elias: Nirasyunan ko po ng damo ang kura at ang hukom sa Maynila.
Bantay: Sige,maari ka nang magpatuloy. Huwag ka lamang magsasakay ng maski na
sino sapagkat may isang bilanggong nakatakas na ngayon ay pinghahanap. Kung siya’y
iyong mahuhuli tiyak na magagawaran ka ng gantimpala.
Elias: Pano ko siya makikilala?
Bantay: Nakalebita at mahusay magsalita ng wikang Kastila. Kaya huwag kang
pakakatiwala.
Elias: Sige po, Salamat.
Narrator: Nagpatuloy na sa pagsasagwan si Elias at saka lumihis ng landas. Pumasok
ang bangka sa may Ilog Beata.
Elias: Liliwas tayo para mapagkamalan akong taga-Peñafrancia.
Ibarra: Marapat siguro na tayo’y maghimagsik.
Elias: Makinig kayo sa aking sasabihin. Mayaman kayo at maaari kayong
makapagbayad ng iyong makakasama. Ngunit baka ang maliliit na tao lamang ang
masaktan. Kaunting kalayaan at katarungan lamang ang hinihingi ng mga sawimpalad
at hindi ang pagtatakwil sa Espanya.
Ibarra: Kung ganoon ay gagawin ko itong mag-isa, Elias. Hindi ako papayag na matapos
akong maging matapat sa bayan at naghangad ng kagalingan ay ito ang igaganti sa
akin. Kailangang mailantad ko sa bayan ang kaapihang ito kung hindi’y walang
kabuluhan ang paghahangad ng kalayaan. Maaari ba ninyo akong ihatid sa bundok?
Narrator: Nagpatuloy sa pagsagwan si Elias.
Elias: Andito na po tayo sa Sta. Ana. Ito ang lugar kung saan ginugol ko ang maraming
masasayang araw. Ang lahat ng alaalang iyon ay hindi na maibabalik pa.
Narrator: Nakarating sila sa malapad na bato at magbubukang liwayway na nang
marating nil ang lawa.
Elias: Iyan ang palwa. Humiga kayo at tatakpan ko kayo ng bayong.
Narrator: Nagpatuloy sila sa pamamangka hanggang sa marinig nila na may isang tinig
na sumisigaw. Hinahabol sila ng isang palwa. Nakita ni Elias ang isang bangka na
papalapit sa kanila lulan ang mga guwardiya sibil.
Elias: Crisostomo, mahuhuli tayo. (Mas mabilis na ang pagbangka ni Elias) Kayo na ang
mamangka sapagkat tatalon ako. Lulundag ako sa tubig para ako ang kanilang
tugisin..ililigaw ko sila.
Ibarra: Huwag kang umalis. Lumaban na lang tayo.
Elias: Hindi tayo magtatagumpay..wala tayong sandata. (Isang punglo ang humaging
sa tubig. Sinundan pa iyon ng isa pang putok.)
Elias: Magkita na lamang tayo sa Noche Buena, sa libingan ng inyong nuno.
Narrator: Pagkasabi niyon ay tumalon na sa tubig si Elias. Nakita ng palwa at guwardiya
sibil ang naglalangot na si Elias at kanilang tinugis. Sunod na putok ang pinakawalan ng
mga ito kay Elias. Sumisid si Elias at di na muli pang lumitaw. Makalipas ang ilang oras
ay umalis na ang palwa at mga sibil. Nakita nilang may bahid ng dugo sa tubig baybayin
ng pampang.

Kabanata 62: Ang Pagpapaliwanag ni Padre Damaso

Narrator: Nakatingin si Maria Clara sa pahayagan na nagbabalitang nalunod si
Ibarra.Ang isip ay nasa kawalan ng sandaling iyon. Dinatnan siya ni Padre Damaso sa
ganoong kalagayan.)
Padre Damaso: Natakot ka ano? Hindi mo inaasahan ang aking pagdating. Nandito
ako para masaksihan ang kasal mo. (Inabot ang kamay para hagkan ng dalaga) May
sakit ka na naman ba, anak? Bakit namumutla ka?
[Walang imik si Maria Clara]
Padre Damaso: Wala ka na bang tiwala sa akin na inaama mo? Sabihin mo sa akin
kung ano ang nangyayari sa’yo.
Maria Clara: Mahal pa ba ninyo ako? (lumuhod sa harap ni Padre Damaso) Tulungan
ninyo ang aking ama para di matuloy ang aking kasal! Noong buhay si Ibarra, gusto kung
lumaban, umasa at manalig. Ibig kong mabuhay para marining kahit paano ang mga
bagay tungkol sa kanya pero ngayon patay na siya. Bakit pa ako mabubuhay at
magtitiis?
Padre Damaso: Hindi hamak na nakahihigit si Linares kay…
Maria clara: Maaari akong magpakasal kaninumang noong nabubuhay pa si
Crisostomo. Wala namang gusto ang ama ko kundi malalaking ugnayan sa mga nasa
poder. Pero ngayong patay na siya, walang sinumang tatawag sakin ng asawa.
Kumbento o sementeryo lamang ang aking pagpipilian.
Padre Damaso: Anak ko patawad. Hindi ko sinasadya ang kalungkutan mong ito. Ibig
ko lang mabigyan ka ng mabuting kinabukasan, ng kaligayahan. Ito’y dahil mahal kita.
Maria Clara: Mahal mo palay ako’y wag mong hayaang ako’y malungkot habambuhay.
Patay na siya. Ibg ko na ring mamatay o maging madre.
Padre Damaso: Isang madre! Isang Madre! Hindi mo lamang alam, anak ko, ang buhay
na misteryong nakakubli sa mga pader ng kumbento. Matanda na ako, Maria. Hindi na
kita mapangangalagaan, pati ng kaligayahan mo. Humiling ka ng iba pa. Mahalin ang
binata kahit sino man sya.. wag lang ang kumbento..
Maria Clara: Ang kumbento o ang kamatayan!
Padre Damaso: Diyos ko! Diyos ko! Pinarurusahan mo ako. Pagpalain mo ang anak
ko! (sigaw ni Padre Damaso) Ayokong mamatay ka… magmamadre ka! Diyos ko!
Talagang narito ka nga nagpaparusa ka. (umalis nang malungkot)

Kabanata 63: Ang Noche Buena

Basilio: Gantihan po sana kayo ng Diyos sa inyong kabutihang loob. Ngayong Pasko
po ay gusto ko sanang umuwi para makita ang aking ina at kapatid.
Matanda: Hindi ka pa lubusang magaling at lubhang may kalayuan ang inyong bayan.
Mahihirapan ka pang makauwi sa inyo.
Basilio: Tiyak na naghihintay ang kalooban ng aking ina sa paghahanap sa akin. Kayo
po ay maraming anak subalit kami’y dadalawa lamang na magkapatid. Babalik po ako
dito at ipagsasama ko ang aking kapatid.
*Mabilis na umalis si Basilio bagama’t may tali sa paa at paika-ika kung maglakad]
[SAN DIEGO]
Narrator: Samantala ay nakauwi na sa bahay si Basilio at dinatnan iyong sira-sira at
wala ang Ina. Paika-ikang pinuntahan nito ang bahay ng alperes. Inutusan ng babaing
nasa bintana ang guardia civil na papanikin si Sisa subalit kumaripas ito ng takbo nang
makita ang mga bantay. Hinabol ni Basilio ang ina pero binato siya ng isang babae sa
daan. Tinamaan ng bato si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa ina.
Basilio: Inang! Ako po si Basilio Inang!
Narrator: Nagsuot sa gubat si Sisa at sumunod pa rin si Basilio hanggang doon.
Makailang ulit na nadapa at bumangon si Basilio pero hindi pa rin siya tumigil sa
pagsunod sa ina. Narating nila ang libingan na nasa tabi ng puno ng balite. May pintuan
ito na pilit binubuksan ni Basilio. Anyong tatakas muli si Sisa subalit nagpatihulog na si
Basilio. Nagawa pang yakapin at halikan ni Basilio si Sisa. Tigmak ng dugo ang noo ni
Basilio at nawalan ng malay tao. Pinagmasdan ni Sisa ang mukha ng bata at natigilan
siya nang makilala ito. Napasigaw si Sisa at nagbalik ang alaala. Hinagkan at niyakap
nang mahigpit ni Sisa ang anak hanggang sa napalugmok na rin ito. Nagbalik ang ulirat
ni Basilio at nakita ang inang pinanawan ng malay. Kumuha ng tubig si Basilio at
winisikan sa mukha ang ina. Idinikit niya ang tainga sa dibdib nito hanggang sa sinakmal
ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na si Sisa. Niyakap ni Basilio ang malamig
na bangkay ng ina. Pag-angat ng ulo ni Basilio nakita niya si Elias.
Elias: Sino ang babaing iyan?
Basilio: Siya po ang aking ina.
Elias: Nasugatan ako at may dalawang araw na akong hindi kumakain o umiinom man
lang. Hindi magtatagal at mamamatay rin ako. Sunugin mo ang aming bangkay ng iyong
ina. Kung walang darating na sinuman, hukayin mo ang mga gintong ibinaon ko. Ariin
mo iyon at gamitin mo sa pag-aaral. Mamatay akong hindi ko man lamang nasilayan ang
ningning ng bukang liwayway ng aking Inang bayan. Kayong mapapalad na makakakita,
batiin ninyo siya at huwag kalimutan ang mga nalugmok at nasawi sa dilim ng gabi.
Narrator: Pagkatingala sa langit ay kumibot pa ang mga labi na tila nananalangin
hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa si Elias.

Wakas