LBV102U-TEMEL VETERİNER PARAZİTOLOJİ
Ünite 3: Konak Parazit İlişkileri
Konak ve Vektör
Birlikte yaşayan iki canlı arasındaki ilişkinin parazitizm
olması ve canlının paraziter hayata uyum sağlayıp yaşamını
devam ettirebilmesi için parazit için mutlaka ortamda bir
konak olmalıdır.
Konak ve Konak Çeşitleri: Parazitlerin üzerinde veya içinde
yaşadıkları, çoğaldıkları ve beslendikleri canlılara konak
denir. Paraziti taşıyan her türlü canlı bir konaktır. Parazitler
yaşamlarının devamı için birden fazla konağa ihtiyaç
duyarlar. Konaklar genellikle taşıdıkları parazitlerden daha
büyük ve güçlüdürler. Ayrıca parazit olan bir canlı başka
bir parazitin konağı olabilir. Konaklar parazitlerin
gelişmesinde ki görevlerine göre adlandırılırlar.
Son Konak: Bir parazitin erişmiş şeklini taşıyan konaklara
son ya da kesin konak denir. Bu tür konaklar parazitin
üreme olgunluğuna eriştiği ve çoğaldığı konaklardır.
Parazitte üreme görülmüyorsa son konak diğer konaklarla
kıyaslanarak belirlenir.
Ara Konak: Bir parazitin gelişme dönemlerinden birini
taşıyan konaklara denir. Bu konaklar parazitin erişkin
olmayan formunu taşırlar. Bazı parazitler ara konağa
ihtiyaç duymazken bazıları iki hatta üç ara konak
değiştirmek zorundadırlar. Birden fazla konak olduğu
durumlarda isimlendirme konak sırasına göre yapılır.
Parazitin ara konak üzerinde gelişme geçirip
geçirmemesine göre iki tip ara konak vardır:
1. Hakiki ara konak: Parazitin bir gelişim veya
çoğalma evresi geçirdiği ara konaktır. Parazitin
gelişim evresini tamamlaması için mutlaka bu ara
konaklar gereklidir.
2. Paratenik ara konak: Parazit girdiği ara konakta
herhangi bir gelişme göstermeden latent halde son
konak tarafından alınmayı beklerse bu tür ara
konaklara da paratenik ara konak adı verilir.
Latent hal; gelişmeyen, inaktif halde bekleyen
haldir. Bu tip canlılar normal şartlar oluştuğunda
gelişebilirler. Paratenik ara konak zorunlu
konaklar olmayıp parazit ile son konak arasında
köprü kurarlar. Özellikle larva dönemlerinde bu
ekolojik boşluğu doldururlar.
Transport Konak: Bir parazitin bir yerden bir yere
taşınmasına yardımcı olan konaklardır.
Rastlansal Konak: Bir konakta bulunan parazitin tesadüfen
başka bir konakta bulunması halidir. Bu genellikle bir
canlının diğer bir canlıyı yemesiyle ortaya çıkar. Bu
parazitler avcı hayvanın sindirim sisteminde bir süre canlı
kalırlar.
Rezervuar Konak: Parazit için doğada kaynak rolü oynayan
konaklara rezervuar konak adı verilir. Bu konaklar parazitin
varlığı ve başka konakların enfekte olabilmesi için kaynak
görevi yaparak parazitin neslinin devamını sağlarlar.
• Konak Özgünlüğü: Parazitlerin konak yönünden
seçici davranmalarıdır. Bazı parazitlerin konak
özgünlüğü yüksek olup sadece belirli konaklarda
yaşarken bazılarının konak özgünlüğü daha az
olup birkaç farklı konakta yaşayabilirler.
• Konak Zinciri: Herhangi bir parazitin hayat
döngüsünde yer alan konakların sıralanışına o
parazitin konak zinciri denir.
Vektör ve Vektörlük: Protozoon enfeksiyonlarında parazitli
bir omurgalı canlıdan sağlam omurgalı canlıya hastalık
etkenlerini aktif olarak taşıyıp bulaştıran omurgasızlara
vektör adı verilir. Vektörler arasında artropodlar önemli bir
yer tutar. Burada artropodun yaptığı işe ise vektörlük denir.
Mekanik Vektörlük: Hasta olan canlıdan alınan etkenin
artropodun vücudunda herhangi bir değişikliğe uğramadan
hayvan veya insanlara taşınmasıdır.
Biyolojik Vektörlük: Hasta olan bir canlıdan alınan etken
vektör olan artropodun vücudunda çoğalma ve gelişme
dönemini tamamladıktan sonra başka bir canlıya
bulaştırılır. Burada hastalık etkeni vektörde bir gelişme
geçirmek zorundadır. Biyolojik vektörlükte bulaştırma üç
şekilde olabilir.
• Çoğalmalı bulaştırma’da hastalık etkeni vektörde
sayıca çoğalır fakat biyolojik bir gelişme
geçirmez.
• Gelişmeli bulaştırma’da etken vektörde sadece
biyolojik gelişme geçirir ama sayıca çoğalmaz.
• Gelişmeli ve çoğalmalı bulaştırma’da ise hastalık
etkeni vektörde hem bir biyolojik gelişme geçirir
hem de sayıca çoğalır.
Parazitlerin Konaklara Girişi ve Konakta
Yerleştikleri Yerler
Parazit-konak ilişkilerinin başlayabilmesi için önce
parazitin uygun konağı bulabilmesi ve parazitlenebilmesi
ardından da konağın hayatını tehlikeye atmadan onda
gelişebilmesidir. Bir parazitin konakta parazitlenebilmesi
de başlıca üç dönemde gerçekleşir;
a. Temas dönemi; parazitin konakla karşılaşmasıdır.
Parazit konaklarıyla aktif ya da pasif olarak temas
eder.
b. Giriş dönemi; parazitin konağa girmesidir. Bu da
aktif ya da pasif olarak şekillenir.
c. Yerleşme ve aktivasyon dönemi; parazit esas
bulunması gereken organa yerleşerek oraya
tutunur.
Doğal Dirençte Rol Oynayan Faktörler: Konakların doğal
dirençlerinde rol oynayan faktörlerin başlıcaları aşağıdaki
gibidir.
Fizyolojik Faktörler:
Konağın Beslenme Şekli: Konağın proteince zengin
gıdalarla beslenmesi iç parazitlere karşı dirençte önem
taşımaktadır. Bitkisel gıdalar direnç için gerekli olan bazı
amino asitler yönünden fakirdir. Karbonhidratlardan zengin
bir diyetle beslenen konaklar şeritler için uygun bir ortam
oluştururlar.
1
 LBV102U-TEMEL VETERİNER PARAZİTOLOJİ
Ünite 3: Konak Parazit İlişkileri
Yaş: Doğal direnç konakların yaşlarına bağlı olarak
değişiklik gösterebilmektedir. Bazı parazitlere karşı yaşlı
hayvanlar bazı parazitlere karşı genç hayvanlar daha
dirençlidir.
Konağın Vücut Isısı: Doğal direnç üzerine oldukça etkili
parametrelerden biridir. Bu nedenle sıcakkanlı hayvanların
parazitleri soğukkanlı hayvanlarda gelişemezler.
Kimyasal ve Mekanik Faktörler: Doku ve vücut
sıvılarındaki birçok kimyasal madde doğal direnç üzerinde
etkilidirler. Deri ve mukozalar paraziter etkenlerin vücuda
girişinde karşılaştıkları mekanik faktörlerdir. Ayrıca burun
kılları, kirpikler, burun akıntısı, ortamın pH’sı ve osmotik
basıncı gibi birçok mekanik ve kimyasal faktör doğal
direnci etkilemektedir.
Genetik Faktörler:
Tür: Bazı parazitler sadece belirli türleri kendilerine konak
olarak seçerler. Bunların dışındaki konaklarda
yaşayamazlar. Tür farklılığı parazitin kendisine olduğu
kadar larvalarına karşı da doğal dirençte etkili olmaktadır.
Doğal direnç ya parazitin tüm dönemlerine karşı ya da
belirli dönemlerine karşı şekillenir.
Irk: Bazı konaklar ırk özellikleri nedeni ile bazı parazitlere
karşı doğal olarak dirençlidirler. Doğal direnç tam veya da
kısmi olarak ortaya çıkar. Direnç tam olduğunda parazit
konakta yerleşemeyip kısa sürede vücuttan atılırken direnç
hiç yoksa parazit konakta yerleşir ve normal hayatını
sürdürür. Ancak konakta kısmi direnç söz konusu ise
parazitler konağa yerleşir ancak normal gelişimini
tamamlayamaz. Bu durumda; parazitin yaşama süresi
kısalabilir, normal büyüklüğüne ulaşamaz, döl yeteneği
azalabilir ya da olgunlaşma süresi uzayabilir.
Parazitlerin Konaklarda Yerleştikleri Yerler: Her parazit
konak vücudu içinde veya üzerinde belirli bir yerleşim
yerine sahiptir. Bazı parazitler ise gelişmeleri esnasında ilk
yerleşim yerlerini değiştirirler veya larvaları konak
vücudunda göç geçirir. Bu göç parazitlerin gelişme
dönemleri bazen hayat döngülerini tamamlayabilmek için
bazen de tesadüfen olur. Parazitler yaşadıkları yerlere göre
adlandırılırlar:
Endoparazitler: Konaklarının vücut boşluklarında,
dokularında veya hücrelerinin içinde yaşayan parazitlerdir.
Buna göre de farklı isimler alırlar:
Sölozoik Parazitler; konakların vücut boşluklarında ya da
boşluklu organlarında yaşayan parazitlerdir.
Histozoik Parazitler; doku içinde yaşayan parazitlerdir.
İntraselüler Parazitler; hücre içinde yaşayan parazitlerdir.
Hemoparazitler; kanın plazma kısmında ya da kan hücreleri
içinde yaşayan parazitlere hemoparazit adı verilir.
Ektoparazitler: Deri ve solungaç gibi konaklarının
vücudunun dış yüzeyinde yaşayan parazitlere denir.
Parazitlerin Gelişme Şekilleri
Parazitler gelişmeleri esnasında bazı değişimler geçirerek
erişkin hale gelir. Bir parazitin hayatı boyunca geçirdiği
dönemlerin tümüne o parazitin yaşam döngüsü adı
verilmektedir. Bazı parazitlerin gelişmeleri direkt olup
herhangi bir ara konağa ihtiyaç duymazlarken bazı
parazitlerin gelişmeleri de indirekt olup gelişmelerini
tamamlayabilmek için ara konaklara ihtiyaç duyarlar. Bazı
parazitler ise hem direkt hem de indirekt olarak
gelişebilirler.
Monoksen Gelişme: Bu gelişme şeklinde parazit herhangi
bir ara konak kullanmadan hayat döngüsünü tamamlar. Bu
tip parazitlere monoksen parazitler denir. Bu tür parazitler
bütün hayatını son konakları üzerinde geçirebileceği gibi,
hayatının bir kısmını son konak üzerinde bir kısmını da
doğada serbest olarak geçirebilirler.
Heteroksen Gelişme: Bu gelişme şeklinde parazit biyolojik
gelişmesini tamamlayabilmek için bir veya birden fazla ara
konağa ihtiyaç duyar. Bu parazitlere heteroksen parazitler
denir. Parazitlerin gelişmelerinde kullandıkları ara konak
sayısına göre de iki tip heteroksen gelişme vardır:
1. Diheteroksen Gelişme; bu gelişme şeklinde
parazit hayat döngüsünü tamamlayabilmek için
bir ara konağa ihtiyaç duyar. Eğer bu ara konaklar
olmazsa bu parazitler gelişmelerini
tamamlayamazlar.
2. Poliheteroksen Gelişme; bu gelişme şeklinde
parazit biyolojisini tamamlayabilmek için birden
fazla ara konak kullanmak zorundadır.
Diheteromonoksen Gelişme: Bu gelişme şeklinde parazit
hem ara konak kullanarak hem de ara konak kullanmadan
direkt olarak gelişmesini tamamlayabilir. Bazen de parazit
bu ara konakları kullanmadan direkt olarak gelişebilir.
Direkt gelişmede dışkıyla atılan parazit yumurtaları bulaşık
gıdalarla veya tuvaletten sonra otoenfeksiyon ile insanlar
tarafından alınırlar ve bunlardan bağırsaklarda önce
larvalar sonra da olgun parazitler şekillenir. Otoenfeksiyon;
konaktan atılan parazite ait enfektif dönemlerin konağı
tamamen terk etmeden yine aynı konak tarafından
alınmasıyla oluşan enfeksiyon şeklidir.
Konak-Parazit İlişkisinin Şekline Göre Parazitizm
Tipleri
Parazit ve konak değişik şekillerde birbiri ile ilişki
içerisindedirler. Bu ilişki bazen tesadüfi olarak şekillenir,
bazen kısa süreli, bazen ise uzun süreli olabilir.
İsteğe Bağlı Parazitizm: Normalde doğada serbest olarak
yaşayan bazı canlıların kendi istekleri ile paraziter hayata
geçerek başka bir canlının üzerinde, içinde özellikle de
yaralarda yaşamasıdır. Bu parazitizm şekline fakültatif
parazitizm de denir. Bu şekilde yaşayan canlılara ise istemli
parazit adı verilir. Bu tip canlılarda parazitlik bir zorunluluk
olmayıp paraziter bir dönem geçirmeden de hayatlarını
devam ettirebilirler.
Zorunlu Parazitizm: Obligatör parazitizm olarak da
isimlendirilen bu parazitizm şeklinde parazit olan canlılar
hayatlarının bir kısmını veya tamamını başka bir canlının
üzerinde ya da içinde geçirmek zorundadırlar. Zorunlu
parazitlerden bazılarının hayat döngülerinde serbest
2
 LBV102U-TEMEL VETERİNER PARAZİTOLOJİ
Ünite 3: Konak Parazit İlişkileri

yaşayan dönemler bulunabilir. Ancak bunlar hayatlarını
devam ettirebilmek için yaşamlarının bir bölümünde
mutlaka parazitizme ihtiyaç duyarlar. Her parazit türünün
konakta kalış süresi birbirinden farklı olduğu için zorunlu
parazitizm parazitliğin süresine göre üç farklı şekilde
görülmektedir:
Geçici Parazitizm: Doğada serbest yaşayan ancak kısa bir
süre için besin almak amacıyla konağa gelen ve
beslendikten sonra konağı terk eden parazitlere geçici
parazit, bu tip parazitizme de geçici parazitizm adı verilir.
Parazit ile konak arasındaki ilişki sadece beslenmeye bağlı
gevşek bir ilişki bulunmaktadır. Parazit olan canlı konak
üzerinde herhangi bir gelişme ya da çoğalma geçirmez.
Daimi Parazitizm: Bu parazitizm tipinde parazit olan canlı
hayatının bütün bölümlerini bir konak üzerinde geçirmek
zorundadır. Permanent parazitizm olarak da isimlendirilen
daimi parazitizm parazitlerin biyolojilerine bağlı olarak üç
farklı şekilde görülmektedir:
1. Tek Konakta Daimi Parazitizm; bu tip
parazitizmde parazit tüm hayatını bir konak
üzerinde geçirir. Doğada serbest yaşayan herhangi
bir dönemleri yoktur.
2. Konak Değiştirerek Devam Eden Daimi
Parazitizm; parazit olan canlı konak dışında
serbest bir yaşama dönemine sahip değildir.
Ancak nesil değişimine bağlı olarak parazit
yaşamını devam ettirebilmek için bulunduğu
konaktan başka bir konağa geçmek zorundadır.
Ancak bir konaktan diğer konağa geçerken arada
serbest yaşayan bir dönemleri yoktur.
3. Konağın Bir Neslinden Diğer Nesline Geçerek
Devam Eden Daimi Parazitizm; burada da
parazitin dış ortamda serbest yaşayan bir dönemi
yoktur, parazitler enfekte dişi konaklar tarafından
yeni nesillerine aktarılmaktadır.
Periyodik Parazitizm: Bu parazitizm tipinde canlı
yaşamının bir kısmını parazit olarak sürdürürken bir
kısmını serbest olarak geçirmektedir. Devri parazitizm
olarak da bilinen bu parazitizm tipi daimi parazitlikten daha
sık görülmektedir. Bu parazitizm tipi de parazitlerin
yaşama ve gelişmelerine göre değişik şekillerde
olmaktadır;
a. Genç şekilleri Parazit Olanlar; bu parazitizm
şekline protelien ya da larval parazitizm de
denmektedir. Bu grupta incelenen canlıların
larvaları parazit erişkinleri ise doğada serbest
olarak yaşamaktadırlar.
b. Olgun Şekilleri Parazit Olanlar; imagonal
parazitizm adı da verilen bu parazitizm şeklinde
erişkinler parazit olarak yaşamlarını sürdürürken
genç şekilleri ve larva dönemleri serbest yaşarlar.
c. Paraziter ve Serbest Yaşayan Nesillerin Birbirini
İzlemesi; bu parazitizm şeklinde parazit olan
canlının bir nesli paraziter hayat geçirirken bunu
takip eden nesli serbest olarak yaşar. Bundan
sonraki nesilde ise tekrar paraziter yaşam görülür.
d. Bir Biyolojik Gelişme Döneminin Farklı
Evrelerinde Parazitizme Dönülmesi; bu tip
parazitizmde parazit olarak yaşayan canlının bazı
gelişme dönemlerinde serbest yaşam
görülmektedir.
Rastlansal Parazitizm: Normalde doğada serbest olarak
yaşayan bazı canlıların istisnai durumlarda herhangi bir
canlı organizmaya girerek geçici olarak orada yaşamasına
rastlansal parazitizm veya aksidental parazitizm adı
verilmektedir.
Süperparazitizm: Herhangi bir parazit türü ile enfekte olan
bir konağın taşıdığı parazit türü ile yeniden enfekte
olmasıdır. Bu tür parazitizmde konak taşıdığı parazitle
yeniden enfekte olunca hastalığın şiddeti artmaktadır.
Multiparazitizm: Bir konağın birden fazla parazit türünü
aynı anda vücudunda bulundurması durumudur.
Spesifik Parazitizm: Bazı parazitlerin belirli konakların
belirli organ ve dokularında bulunmasıdır. Parazitizm
şeklinde parazit o canlıya ve organa özeldir. Eğer başka bir
konak tarafından alınırsa hayatını devam ettiremez.
Erratik Parazitizm: Bir parazitin normal olarak bulunması
gereken organ veya dokudan başka bir yerde bulunmasına
sapık parazitizm denir.
Egare Parazitizm: Parazitin normal olarak bulunması
gereken konaktan başka bir konakta bulunmasıdır.
Hiperparazitizm: Parazit olarak yaşayan bir canlının
üzerinde ya da içinde başka bir parazitin bulunmasıdır.
Yani parazitin kendisi başka bir parazite konaklık
apabilmektedir.
Pseudo Parazitizm: Aslında parazit olmayan bazı canlıların
ya da çeşitli cansız maddelerin parazit zannedilmesidir. Bu
durum genellikle paraziter hastalıkların teşhisi amacıyla
yapılan değişik muayenelerde karşımıza çıkar ve
incelemeyi yapan kişiyi yanıltabilir. Konağın tükettiği
besinler bazen tam olarak sindirilmeden bağırsaklardan
geçerse dışkı muayenelerinde yanılgıya neden olabilir.