BÖLÜM-1

I M
Ölçme
D IR
I L
Y
L A
Bu bölüm kapsamında aşağıdaki başlıklar üzerinde durulacaktır:
E Y
. L
D R
 Bir fiziksel niceliğin
ğ ölçülmesi
ç

v e
 Birimler,Tbirim sistemleri
L A
P O
 Mekanikte temel birimler
F A
T A  Birim dönüşümleri
U S
. M  Ölçümlerdeki duyarlılık
DR
(1-1)
 Ölçme: miktar belirleme işlemidir.

I M
Fizikte, nicelikleri ölçmek için birtakım deneyler yapar ve ölçülen
Fizikte
R
nicelikler arasında bir bağ kurmaya çalışırız. Bu bağlar Igenellikle
matematiksel eşitlikler yoluyla ifade edilir.
edilir IL D
Y
L A
Buna en iyi örnek Ohm Yasası
Yasası’ dır.
dır Bu yasanın Y özü bir iletkenin iki
özü,
ucu arasına uygulanan potansiyel fark L ileE iletken üzerinden akan
R .
elektrik akımının ölçülmesi esasına dayanır.
e D
T v
Uygulanan potansiyel fark (V) ile elektrik akımı (I) arasındaki ilişki
çizgiseldir ve aşağıdaki L A
matematiksel form ile verilir
P O
V AF
A
R  T Constant
sabit
U SI
. M
D R Bu eşitlik “Ohm
Ohm Yasası
Yasası” olarak bilinir
bilinir.
Eşitlikteki R, iletkenin “direnci” dir. (1-2)
 Birimler: Fiziksel bir büyüklüğü tam olarak tanımlayabilmek için o
I M
büyüklüğün nasıl ölçüleceğini bir kurala bağlamak ve bir birim ile ifade
D IR
etmek gerekir. Böylece büyüklükleri bir standarda bağlamış oluruz.
IL
Y
Temel Büyüklükler: Büyüklüklerin tümü birbirinden
büyüklük diğerleri ise Y
Bazı büyüklükler temel büyüklük,
A
buLtemel büyüklüklerden
bağımsız değildir.

türetilmiş büyüklüklerdir. L E
R .
Temel büyüklükler için bir standart
e D saptanır ve diğer büyüklükler
T v
temel büyüklükler cinsinden birimlendirilir.
L A
O
Temel büyüklüklerinPbelirlenmesi amacı ile, 1875 yılında kurulan ve
A
halen Paris’teFbulunan
A Uluslararası Ağırlık ve Ölçmeler Bürosu
(IBWM S =T International Bureau of Weights and Measurements) 1971
M U
R .
yılında bir toplantı yapmış ve Tablo 1’de verilmiş olan 7 büyüklüğü temel

D bü üklük olarak
büyüklük l k seçmiştir.
i ti
(1-3)
 Bu 7 büyüklük uluslararası birim sistemini
(The International Systems of Units = SI) oluşturur. I M
DIR
L
Tablo 1. SI temel büyüklükleri YI
L A
Y
LEm
Büyüklük Adı Sembolü
Uzunluk Metre
.
Kütle KilogramDR kg
Zaman v
Saniyee s
T
El kt ik k
Elektrik akımı
O LAA
Amper A
Sıcaklık
P Kelvin K

F
Madde A
dd miktarı
k Moll moll

T A
Işık şiddeti Kandela Cd
U S
R. MMekanikte sadece üç tane niceliğe ihtiyaç duyulur.
D Bunlar uzunluk, zaman ve kütledir.
(1-4)
 Metre:
I M
I R
Başlangıçta metre, kuzey kutbu ile ekvator arasındaki
L D
YI
mesafenin onon-milyonda
milyonda biri olarak tanımlanmıştır (1792).
(1792)

AB L A
1m ; (R
E Y
 6370 km)
km)
L
7 Dünya
10
.
d l dDR ötürü
P tik nedenlerden
Pratik ötü ü daha
d h sonra metre,t
v
platin-iridyumdane yapılmış standart bir ölçüm çubuğu
üzerindekiA Tiki çizgi arasındaki mesafe olarak
O L
tanımlanmıştır.
P
F A
T A 1983’ ten beri metre, 1/299792458 s’ lik zaman
U S aralığında ışığın boşlukta aldığı yol olarak

R.M tanımlanmıştır. Bu yeni tanımın sebebi, ışık hızının çok

D hassas bir şekilde ölçülebiliyor olmasıdır.
olmasıdır
(1-5)
 Saniye:
I
Başlangıçta saniye, Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki tam bir dönüş M
D IR
süresinin (24x60x60)’ ta biri olarak aşağıdaki gibi tanımlanmıştır.
L
1 YI
1 saniye 
24  60  60 L A
Y
. LE
Bu tanımdaki
B t d ki problem,
bl şekilde
kild D R
gösterildiği gibi, bir günlük v e
A
sürenin sabit olmayışıdır.
olmayışıdır T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
Bu nedenle 1967’ den beri saniye, Cessium-133 elementinin yaydığı
D bbelli
lli bir
bi ddalga-boyundaki
l b d ki ışığın
olarak tanımlanmaktadır.
ğ 9192631770 tit
titreşimi
i i için
i i geçen süre
ü
(1-6)
 Kilogram:
I M
D IR
SI birim sisteminde kütle standardı olan bir p y
L
platin-iridyum silindir aşağıda
ş ğ
verilmiştir. YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
UBS
Bu silindirin
ili di i kütlesi
kü l i 1 kilogram
kil olarak
l k kabul
k b l edilmiş
dil i ve Paris’
P i ’ teki
ki

R.M Uluslararası Kütle Ölçüm Bürosu’ nda tutulmaktadır. Hassas kopyaları

D da başka ülkelere gönderilmiştir.
gönderilmiştir

(1-7)
 Birimdönüştürme:
Birim dönüştürme:
I M
DIR
IL
Çoğu zaman fiziksel niceliklerin birimlerini değiştirmeye ihtiyaç duyarız.
duyarız Bunu
Y
L A
yapmak için, iki birim arasındaki dönüşüm faktörünü bilmemiz gerekir.
EY
. L
Örnek: karayolu R
y hız limiti olan 65 mil/saat'
D
i m/s cinsinden ifade ediniz.
1 mil = 1609 m ve 1 saat = 3600es
T v
Bu durumda, L A
P O
A
mil A  F 1609 m  m
65
S T  65x   29

M U
saat  3600 s  s

R .
D bulunur. Bu hız limitini km/sa cinsinden bulunuz.
(1-8)
 Ölçümlerdeki Duyarlılık :
I M
I Rbelirlenebilir.
D
Belli bir nicelik, örneğin bir cismin uzunluğu L, değişik duyarlılıklarda
L
Duyarlılık ölçüm yöntemine ve ölçüm aletine bağlıdır.
YI
L A
En küçük ölçeği 1 mm olan bir cetvel ile ölçüm yapıyorsak
E Y L uzunluğunu,
uzunluğunu
L = 1.234 m şeklinde vermek gerekir.
. L
Yani L uzunluğu
nl ğ dört anlamlı sa D R
sayıı ile verilmelid
erilmelidir.
v e
Cetvel üzerindeki en küçük T
L A ölçek 1 mm olduğundan,
olduğundan

P O
L' yi L = 1.2346 m biçiminde vermek anlamsız olacaktır.

F A
A
Diğer taraftan, duyarlılığı 0.1 mm olan verniyeli kumpas kullanıyorsak,
Tşşeklinde verilebilir ve bu durumda beşş anlamlı sayıy ile ifade edilir.
S
L = 1.2346 m
U
. M nicelikteki anlamlı sayı, hesaplamalarda kullanılan niceliklerin anlamlı
R
Hesaplanan
D sayılarından fazla olamaz.
(1-9)
 Örnek: Sabit v hızıyla hareket eden bir araç
d = 123 m' lik yolu t = 7.89
7 89 s' de alıyor.
alıyor
I M
Aracın hızını bulunuz.
D IR
L
YI
Aracın hızı : v=
d
=
123 m
L A m/s
=15.5893536
t 77.89
89 s Y E
. L
v' yii if
ifade
d etmek k için
i i dokuz
d k rakam
R
k D kullanmak
k ll k anlamlı
l l değildir.
d ildi
v e
A T
Çünkü, v' nin hesaplanmasında kullanılan d ve t nicelikleri
sadece üç anlamlı sayıLile verilmiştir.
P O
F A
T
Dolayısıyla A v' de üç anlamlı sayı içerecek şekilde verilmelidir:
U S
. M
DR v = 15.6 m/s.
(1-10)
 Birimlerin alt ve üst katları: Bazı büyüklükler aynı birim ile ifade edildiği halde
sayısal değerleri birbirinden çok farklı olabilir. Örneğin, bir atomun yarıçapı ile
Dü ’ nın yarıçapı metre
Dünya’ t olarak
l k ifade
if d edilir,
dili ancakk sayısall değerleri
I M
d ğ l i çokk farklıdır.
f kl d
IR
Bu nedenle SI birimlerin alt ve üst katlarını gösteren işaretler kullanılır.
D
L
YI
Faktör İsim Sembol Günlük dildeki adı
Günlük dildeki adı

A
1024 Yotta Y 1 septilyon
1021 Zetta Z
YL1 sekstilyon

LE
1018 Exa E 1 kentilyon

.
1015 Peta P 1 katrilyon
1012
109
Tera
Giga
T
G
D R 1 trilyon
1 milyar
106 Mega
v e M 1 milyon
103 Kilo
A T k bin

L
102 H t
Hecto h yüz
ü
101
10-1
PO Deka
Deci
da
d
on
onda bir

F A
10-22 C ti
Centi c yüzde
ü d bir
bi

T A 10-3 Milli m binde bir

S
10-6 Micro m milyonda bir

U 10-99 N
Nano n milyarda
il d birbi

.M
10-12 Pico p trilyonda bir

D R 10-15
10-18
18
Femto
Att
Atto a
f katrilyonda bir
k til
kentilyonda d bir
bi
10-21 Zepto z sekstilyonda bir
10-24 Yocto y septilyonda bir (1-11)
 Bazı Ölçme Aletleri
I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(1-12)
 Cetvel
I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(1-13)
 Verniyeli
y Kumpas
p
I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(1-14)
 I M
DIR
L
YI
Mikrometre

L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(1-15)
 BÖLÜM-2
V ktö l
Vektörler I M
D IR
Fizikte sadece büyüklükleri
y
L
ile tanımlanan niceliklere “skaler”
YI
nicelikler diyoruz. Sıcaklık, kütle, enerji bunlardan bazılarıdır.
L A
Y
Büyüklük yanında ayrıca yön bilgisi içeren veya gerektiren diğer fiziksel
LE
niceliklere ise “vektörel” nicelikler diyoruz. Yer-değiştirme, hız, ivme, kuvvet
.
bunlardan bazılarıdır.
D R
v e
Bu bölüm kapsamında, aşağıdaki konulara değineceğiz:

A T
L
Vektörleri geometrik toplama ve çıkarma işlemi
O
P
Vektörleri bileşenlerine ayırma
F A
Birim vektör notasyonu
T A
U S
Bileşenler yardımıyla toplama ve çıkarma

. Mİki vektörün skaler (dot veya nokta) çarpımı

Bir vektörün bir skaler ile çarpılması

D R İki vektörün vektörel (cross) çarpımı

(2-1)
 Bir vektörün üç elemanı vardır.

I M
D IR
L
YI
L A
Uygulama Noktası (başlangıç noktası):EYVektörel büyüklüğün
. L başlangıç noktası denir.
uygulandığı noktaya uygulama ya da
Yukarıdaki
k d ki vektörün
k uygulama
l noktası
R
k D O noktasıdır.
k d
v e
Büyüklüğü:
y y T değerine
ğ Vektörün sayısal ğ o vektörün büyüklüğü
y ğ denir.
 L A
O
Şekilde verilen a vektörünün
P
büyüklüğü a  AB' dir.
A
Yönü:VektörelFbüyüklüğün
T A yönü, doğru parçasının ucuna konulan

U S
okun yönündedir. Şekildeki a vekötürnün yönü OO' dan A' ya yöneliktir

.
veyaM doğu yönündedir.
DR
(2-2)
 A noktasından B noktasına hareket eden bir cismin yer
M
yer-değiştirme
I
değiştirme

IR
vektörü A noktasından B noktasına çizilen bir okla gösterilir.
D
Ok n uzunluğu
Okun nl ğ yer-değiştirmenin
er değiştirmenin büyüklüğü IL
bü üklüğü ile orantılıdır.
orantılıdır
Y
Okun yönü ise yer-değiştirmenin yönü ile
L A ilgilidir.

E Y
Şekilde A dan B ye, A' den B' ne
. L aynıdır.
ve A'' nden B'' ne çizilen

R
vektörlerin büyüklükleri ve yönleri
D
v e
Vektörler, büyüklükleri ve doğrultuları değiştirilmeden
T
istenildiği gibi kaydırılabilir.
A
O L
Kitaplarda vektörler sembolik olarak iki şekilde gösterilir:
P
A (niceliğin
A F a üzerine bir ok çizilir)

S T a (nicelik
MU ( i lik koyu
k yazılır)
l )

R . 
D Vektörün büyüklüğü de a veya a biçiminde sembolize edilir.
(2-3)
 Vektör işlemleri
I M
D IR
L
YI
• Vektörlerin Eşitliği
• Bir Vektörün Negatifi L A
Y
• Vektörün Taşınması
. LE
• Vektörlerin ToplanmasıD
R
v e
A T
• Vektörlerin Çıkarılması
O L
P Bileşenlerine Ayrılması
• Vektörün
F A
A
• Vektörün Büyüklüğünün Bulunması

UST• Vektörün
V ktö ü bibir eksenle
k l yaptığı
t ğ açının bulunması
b l

R.M • Vektörlerin bileşenleri

ş cinsinden toplanması
p
D devam 
(2-4)
 Vektör işlemleri
I M
• Vektörlerin Çarpılması: DIR
L
1. Bir Vektörün Bir Skaler ile ÇarpılmasıA YI
Y L
L E
2. İki Vektörün Skaler (dot veya nokta çarpım) Çarpılması
R .
3.
e D
3 İki Vektörün Vektörel Çarpılması

T v
L A Bölünmesi
O
• Vektörlerin Skalere
P
• VEKTÖRAVEKTÖRE BÖLÜNMEZ !!!
A F
S T
M U
R .
D
(2-5)
 Vektörlerde Geometrik Toplama :
I M
D IR
  YI  L
s  aA b
Y L
LE
 R.
b vektörünün
ktö ü ü bbaşlangıç
l kt Da vektörünün
noktası ktö ü ü

v e
ucuna gelecek şekilde b Tvektörü kaydırılır.
 L A 
P O
a vektörünün başlangıç noktasından b vektörünün
iAil vektör

uç noktasına
k
A Fçizilen k s vektörüdür.
k d

S T 
U
İ vektör
İki arasındaki açı  olmak üzere, s vektörünün büyüklüğü,
R. Ms =a +b +2abcos
2 2 2

D ile verilir (kosinüs teoremi).

(2-6)
 Vektörlerde Geometrik Toplama :
I M
DIRB
L
A
A
YI
L A R=A+B
Y
LE
R=A+B=?

R.
B
e D
T v
L A
PO C D
A
B
F A
C

T A D R=A+B+C+D=? B

U S A
R=A+B+C+D
R A+B+C+D

R.M
D
(2-7)
 Vektörel top
toplama
lama işleminin
I M
"değişme özelliği" vardır:
DIR
L
   
a b b a YI
L A
Y
. LE
  D R
b vektörünün negatifi (-b ), ve

A T
L
b vektörü ile aynı büyüklükte
O
fakat ters yöndedir.P
F A
T A
U S
R.M
D
(2-8)
 Örnek : Kuzeye ğ yyönelmişş 20 km' lik bir vektör ile 60o
y doğru
I M
IR
kuzey-batıya doğru yönelmiş 35 km' lik vektörün bileşkesini bulunuz.
D
L
YI
İki vektör arasındaki açı 60 o ' dir.
L A
E Y
Kosinüs teoremine göre bileşke vektörün büyüklüğü,
. L
D R
s  a 2 +b 2 +2abcos v e
A T
     L   
2 2
 20 + 35 +2 20 35 cos 60 o

P O
= 48.2
48 2 km
F A
T A
sin iS
i  Usin b 35
 sin  sin 
bM s
 sin(120 )  0.629
R . s 48.2
D   38.9o
(2-9)
 Vektörlerde Geometrik Çıkarma:
I M
  
d  a b D IR
L
YI
    
L A
 E
d  a  b  a  b Y
biçiminde yazılabilir.
yazılabilir

. L

D R  
e
b vektöründen
v
 b vektörü bulunur ve a vektörü
pT
ile toplanır.
L A
P O
F A
T A
N VSk ö l i bileşenleri
Not: U
Vektörleri bil l i vasıtasıyla
l toplamak
l k veya çıkarmak
k k

R.M
mümkündür. Uygulamada bu yöntem çok daha kullanışlı ve kolaydır.
D
(2-10)
 Vektörlerde Geometrik Çıkarma:
I M
-B
D IR B
A
AYI
L
R=A-B=? R=A-B
L A
Y
. LE
B
D R
v e
T
OLA B
R=A-B+C
C P
A B
F A R=A-B+C=?
R AB C ? A

T A C

U S -B

R.M
D
(2-11)
 Vektörün bileşenleri ve bir eksenle yaptığı açı:
Bir
i vektörün
k bi
bir eksen
k yönündeki
d ki bil
bileşeni,
i vektörün
k k IM
o eksen
üzerindeki izdüşümüdür. Örneğin
 I R
ğ ax , a vektörünün xD- ekseni
IL
Y
üzerindeki izdüşümüdür. Vektörün ax bileşeni, başlangıç ve uç
L A
E Yarası mesafedir.
noktalarından x - eksenine çizilen dikmeler mesafedir

. L
R
a vektörünün x- ve y-bileşenleri
D
e ay  a sin .
ax  a cos ve
v
eşitlikleri ileTverilir.
L A
a O ve a bileşenleri biliniyorsa, vektörün büyüklüğü
Px y

A
F ve sırasıyla x ve y ekseni ile yaptığı açı bulunabilir.
T A
U S ABC di
dikk üçgeninden:

R.M a a a2 2
ve tan  x 
ay
; tan  y 
ax
D
x y
ax ay
olarak bulunur. (2-12)
 Birim vektörler :
Herhangi bir doğrultuda,
doğrultuda büyüklüğü "1"
M
1 olan vektöre "birim vektör " denir.
denir
I
Birimsizdir ve sadece sadece yön göstermek
DIR
L
amacıyla kullanılır.
YI
L A
x, y ve z - eksenleri yönündeki birim vektörler, Y
vektörler
E
ˆ ˆ ˆ
sırasıyla, i , j ve k ile gösterilirler. . L
D R
v e
A T
Tüm vektörler birim vektörler cinsinden yazılabilir.

Şekildeki vektörler: a  aLi  a j ; b  b ˆi  b ˆj
 ˆ ˆ
P O x y x y

 
a ve b yönündeki F Abirim vektörler:
a ˆT b
 A
ˆa = ; S
MaU b=
b
ile verilir.
verilir

.  
RBu durumda a ve b vektörleri,,
D  
a  aaˆ ; b  bbˆ biçiminde de yazılabilir.
(2-13)
 Bileşenleri Yardımıyla Vektörlerin Toplanması:
I M
 D IR
ˆ ˆ
a  a x i  a y j    YI  L
  r  a A b ?
b  bx ˆi  by ˆj  Y L
 . LE
rR  ax  bx  ˆi   a y  by  ˆj
e D
T v
Bileşenleri Yardımıyla A
Vektörlerin Çıkarılması:
 OL ˆ
aP ax i  a y ˆj   
F A   d  a b  ?
T A b  b ˆi  b ˆj
S y   ˆi   a  b  ˆj
x

MU d   a  b 
R . x x y y

D
(2-14)
 Örnek : Bir cisim üç ardışık yer-değiştirme yapıyor. Bunlar sırasıyla,
   I M
ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ ˆ
d1 = 15i + 30j+12k cm, d 2 = 23i 14 j  5k cm ve d3 = 13i
I R
ˆ + ˆ cm
15j
olduğuna
ld ğ göre,
ö toplam
t l yer-değiştirme
d ği ti vektörünün L D
bil I l i i ve
ktö ü ü bileşenlerini
Y
büyüklüğünü bulunuz. L A
E Y
   
.
R  d1  d 2  d3  15  23  13 ˆi +  30L  14 +15  ˆj + 12  5  kˆ
D R
ˆ ˆ ˆ
= 25i + 31j + 7k cm v e
A T
O L
Rx  25 cm ; RP y  31 cm ; Rz  7 cm
F A
T A
U S
RM  Rx + Ry + Rz   25    31   7   40.4 cm
2 2 2 2 2 2

R .
D
(2-15)
 Örnek: A şehri B şehrinin 46 km batı ve 35 km güneyinde yer
almaktadır.
I M
almaktadır Bu iki şehir arasındaki en kısa mesafenin büyüklüğünü
ve yönünü bulunuz.
 D IR
R   46iˆ – 35 ˆj IL
Y
L A
46 km
EY 
R  (46 km) 2  (35 km) 2 . L

35 km
B
D R
R = 57.8 km v e
A T R=?

O L
 P km
35 A
tan AFA
S T  46 km
U
R. M = 37.30
D
(2-16)
 Örnek: Bir erkek çocuğu bir kıza, şekildeki gibi, 240 N’ luk bir kuvvet
I
uygulamaktadır. Kızın kolu yatayla 28 açı yaptığına göre bu kuvvetin M
bileşenlerini bulunuz.
D IR
IL
Y
L A
F = 240 N
Y
E F
. FLy Fy

D R 280

T ve Fx

LA
P O
F A
|( S
F = -|(240 N)T
A
) cos 28 | = - 240*0.88= -212 N
0 Birim vektörler cinsinden
U
x

. M 
F    212 N  iˆ  113 N  ˆj
D R
F = +|(240
y |( N)) sin 28 | =240*0.47= +113 N
0

(2-17)
 Örnek: Bir kaplumbağa aşağıda verilen ardışık üç yerdeğiştirme ve
bu y
yer değiştirmelerin
ğş yyatayla
y yyaptığı
p ğ açı
ç verilmiştir.
ş Kaplumbağanın
p ğ
I M
IR
toplam yer değiştirme vektörü R’ nin büyüklüğünü ve yönünü
bulunuz.
L D
YI C=00.5
5m
A = 5 m, 00 R
L A
YB=2
2.1
1m
B = 2.1 m, 200  LE 20 0

R .
C = 0.5
0 5 m,
m 900
e DA = 5 m
T v
cos 200= 0.94
0 94
A
sin 200= 0
L
0.34
34

Vektör f
O
P ş ((i))
X-bileşeni Y-bileşeni
ş (j)
F0 A
A=5 m
T A0 +5m 0
2U1S 200 +(2.1
B=2.1m
B (2 1 m)) cos 200 +(2.1
(2 1 m)) sin
i 200
. M
DRC=0.5 m 900 0 + 0.5 m
Rx = Ax+Bx+Cx Ry = Ay+By+Cy
(2-18)
 Örnek devam: Verilen üç
ç vektörün toplamını
p bulunuz.
. IM
A = 5 m,00; B = 2.1 m, 200; C = 0.5 m, 900R
D I
IL
x-bileşeni (i) y-bileşeni (j) Y
L A
Ax = + 5.00
5 00 m Ay = 0EY
. L
Bx = +1.97
9 m BRy = +0.718
0 8m
e D
Cx = 0 T v Cy = + 0.50 m
L A
P O
A = 5.00 i + 0j
A
FB = 1.97 i + 0.718 j
T A
U S C= 0i+ 0
0.50
50 j

R.M
D R= 6
6.97
97 i + 1
1.22
22 j

(2-19)
 Bi Vektörün
Bir V k ö ü Bir
Bi Skalerle
Sk l l Çarpımı
Ç : I M
IR
D
s bir skaler nicelik ve a ' da bir vektör olmakYüzere,
 I L
  L A
bunların çarpımı b  sa ile verilen yeni
E Y bir vektördür.
vektördür
. L
B yenii vektörün
Bu bü üklüğüD
k ö ü büyüklüğü bR
= s | a | il
ile verilir.
ili
  ve
s  0 ise, b vektörü aTile aynı yöndedir.

L A 
P O
s  0 ise, b vektörü a ile ters yöndedir.

F A 
T A
Örnek : F  ma

U S
R.M
D
(2-20)
 İki Vektörün Skaler Ç
Çarpımı
p :
I M
D IR
İki vektörün
ktö ü skaler
k l çarpımı, "dot L
"d t veya nokta" çarpım Iolarak
l k dad bili
bilinir.
i
Y
    L A
a ve b vektörlerinin skaler çarpımı a  b =abYcos  ifadesi ile verilir
verilir.
L E
R .
e D
T v Örnek: İş
L A  
P O W  Fx
F A
T A
U S
. M
DR
(2-21)
 Bileşenleri Cinsinden Skaler Çarpım :
I M
DIR
  IL
 
a  b = a x ˆi  a y ˆj  a z kˆ  bx ˆi  by ˆj  bz kˆ
A Y
YL
ˆi  ˆj  kˆ olduğundan,
. LE
D R
v e
T
ˆi  ˆi  ˆj  ˆj  kˆ  kˆ  1 
LA
ˆi  ˆj  ˆj  ˆi  0 O 
P   a  b  axbx  a yby  az bz bulunur.
 
ˆi  kˆ  kˆ  ˆi F A bulunur
T A 0 
U S
ˆj  kˆ  kˆ  ˆj  0 

. M
DR
(2-22)
  
Örnek : A = 2iˆ + 3jˆj + kˆ ve B = 4iˆ + 2jˆj  kˆ vektörleri arasındaki
I M
açıyı bulunuz.
D IR
L
I iki
Y
Bu soruda, iki vektör arasındaki açıyı bulmak için vektörlerin

L A
farklı yolla skaler çarpım işleminden yararlanacağız. İki sonucu
birleştirerek açıya geçeceğiz
geçeceğiz.
E Y
. L
R
(3)D (1)  (4)  (2)  (1)  cosθ
 
I. Yol : A  B  ABcosθ = (2) e 2 2 2 2 2 2

T v
= 14  21
L A cosθ
cosθ
  P O
II Y
II. Yoll : A  B  AAB  A B  A B  (2)(4)  (3)(2)  (1)(1)  3
A F
x x y y z z

S T
M U  
A B 3 3
R .
cos θ=    0.175  θ = 100 o

D AB 14  21 294
(2-23)
  
Örnek : A ve B vektörlerinin büyüklükleri aynı ve 5 birimdir.
  I M
ˆ
I
A+ B = 6i olduğuna göre, bu iki vektör arasındaki açıyı Rbulunuz.
  L D
Kosinüs teoremine göre: A+B  A + B + 2  AY
2 2
 IB  cos ' dır.
L A
6  5 + 5 +Y
2 2 2
2  5  5  cos
Buna göre, L E
(6 0)  (5)  (5) 14 R
.
  D 0.28    106.3 bulunur.
2 2 2
(6.0)
cos  o

2(5)(5) v e50
T
 LA 
Örnek : A  6iˆ  8jˆ O
; B  8iˆ + 3jˆ ve C  26iˆ +19jˆ vektörleri veriliyor.
   AP
aA+bB+C =F0 eşitliğini sağlayan a ve b sayılarını hesaplayınız.
 TA 
U S
aA+bB
A+bB +C  (6 a  8 b+ 26)i ˆ + (  8a  3b  19)jˆ  0
. M 6a  8b  26
DR 
  a  5 ve b  7 bulunur.
b l
8a  3b  19 
(2-24)
 Vektörel Çarpma:
 I M 

a ve b vektörleri arasındaki vektörel çarpma işlemi, I R c  a b
 
 IL D
Y
ile verilen yeni bir vektör oluşturur. c vektörünün büyüklüğü
 
L A oluştur
c  ab sin  ile verilir ve a ile b vektörlerinin
Y ş duğğu

.
düzleme diktir. Yönü "sağ-el-ku LEralı" ile belirlenir:
D R
Vektörel çarpım,e"cross" çarpım olarak da bilinir.
T v
L A
Sağ el kuralı:
 O
i. a ve bPvektörlerinin başlangıç noktalarını birleştiriniz.

FA
iiA
. a vektörünü parmak uçlarınız onun yönünü gösterecek
S T şekilde
U kild sağğ avuç içine
i i yatırınız.
t
M iii. a vektörünü küçük açı yönünde b ' nin üzerine süpürünüz.
R .
D 
iv. Baş parmağınız c vektörünün yönünü verir.
(2-25)
 Sağ el kuralı:

I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(2-26)
 I M
D IR
L
YI
L A
Y
. LE
R
D  
v e c a xb
Vektörel çarpımın özellikleri:
i 
1 c  abb sin A T
1.
  O L
P pparalel veya
2. a ve b birbirine y antiparalel
p ise c  0'dır.
 FA
3. c Aa    
S T   c vektörü a ve b ' nin bulunduğu
ğ düzleme diktir.
U
4.
M 
c  b 
R .  
5. c  ( b x a ) vektörel çarpımda değişme özelliği yoktur.
D
(2-27)
 Bileşenleri Cinsinden Vektörel Çarpma :
  I M
 
a  b  a x ˆi  a y ˆj  a z kˆ  b x ˆi  by ˆj  bz kˆ ILD IR
Y
ˆi  ˆi  ˆj  ˆj  kˆ  kˆ  0 
L A
ˆi  ˆj  kˆ ; ˆj  ˆi   kˆ  E Y
kˆ  ˆi  ˆj ; ˆi  kˆ   ˆj 
 olduğundan
. L
D R
ˆj  kˆ  ˆi ; kˆ  ˆj   ˆi   ve
  T
a  b   a y bz  az byLAˆi   az bx  ax bz  ˆj   ax by  a y bx  k̂
P O
F A  

T A Not : a  b, aşağıdaki determinant yolu ile de belirlenebilir.

U S  
i j k
   
M a  b  ax a y az ; Not : a  b    b  a 
R.
D
bx by bz

(2-28)
   
ˆ B = 4iˆ + 2jˆ  kˆ ve C  5iˆ  2jˆ vektörleri verilsin.
Örnek : A = 2iˆ + 3jˆ + k,
        
I M
a ) A  B = ? , b) C  (A+B)  C  A+C  B olduğunu gösteriniz.
I R
IL D
ˆi ˆj kˆ Y
a )
 
A  B  2 3 1 = 5iˆ  2ˆj +16kˆ L A
Y
4 2 1
. LE
D R
ˆi ˆj kˆ
v e
T
  
C  (A+ B )  5 2 0 = 21kˆ
b )
L A
P O
2 5 0
ˆi ˆj kˆ
F A ˆi ˆj kˆ
 
T A ˆ ˆ ˆ
 
C  A  5 2 0 = 2i  5j +19k ve C  B  5 2 0 = 2iˆ + 5jˆ + 2kˆ
U S 2 3 1 4 2 1

R.M
D    
ˆ ˆ ˆ  ˆ ˆ ˆ  ˆ
  
C  A  C  B = 2i  5j +19k  2i + 5j + 2k  21k  C  (A+B)
(2-29)
 I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(2-30)
 I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(2-31)
 I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D
(2-32)
 I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
R.M
D =0
 cos

(2-33)
 BÖLÜM-3
Bir Doğru Boyunca Hareket I M
IR D
B bölümde,
Bu bölü d cisimlerin
i i l i bir bi doğru
d ğ boyunca
b L
i I l
h k ti i inceleyeceğiz.
hareketini ği
Y
A
Aşağıdaki fiziksel nicelikleri ayrıntılı bir şekilde tanımlayacağız.
L
 Konum ve Yer-değiştirme E Y
. L
 Ortalama Hız
 Ortalama Sürat D R
 Anlık Hız v e
 Ortalama
O ve Anlık
T
ALA İİvme
O
Pherhangi bir andaki hızı ve konumu
Sabit ivmeli hareket için,
F A
için
A
veren bağıntıları türeteceğiz.
T
U S
Ayrıca, yer yüzeyine yakın noktalarda yerçekimi etkisi altında cisimlerin
hareketini M
R . inceleyeceğiz.
D olarak da, ivmenin sabit olmadığı durumlarda, cismin hareketini eğri
Son
altındaki alanın hesaplanması yöntemiyle inceleyeceğiz. (3-1)
Kinematik,
Ki tik cisimlerin
i i l i hareketini
h k ti i inceleyen
i l mekaniğin
k iği birbi alt
lt dalıdır.
d ld I M
Bir cismin konumu zamanla değişiyorsa o cisim hareketlidir deriz. IRD
IL
Y
A
Hareketli cisimlerin noktasal parçacıklardan oluştuğunu ve hepsinin de
L
aynı
y şşekilde hareket ettiğini
ğ kabul edeceğiz. ğ
E Y
L
Bu bölümde, harekete neyin sebep olduğuyla. ilgilenmeyeceğiz.
D R
x-ekseni boyuncae hareket eden bir cisim düşünelim.
v
Herhangi birTt anında, orijine göre cismin konumu x(t) ile
tanımlanır.Ax-ekseninin hangi tarafında bulunduğuna göre,
O L
P
cismin koordinatı negatif veya pozitif olabilir.

F A
T A KONUM: Bir cismin yerinin bir referansa göre

S
belirlenmesidir.

M U Bir cismin “konum vektörü”, bulunduğu koordinat

R . sisteminin orijininden cismin bulunduğu noktaya çizilen

D vektördür.
ktö dü

(3-2)
Not: Yer-değiştirme ile gidilen toplam yol aynı şey değildir !!
I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
DR B

v e A
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
DR
(3-3)
 I M
IR
B Yol=100 m

L D
Yer değiştirme
YI
50 m
L A
Y
A
. LE
D R
v e
A T
L
Örnek: x1  5 m konumundan pozitif yönde x2  200 m konumuna
O
P
giden ve oradan tekrar başlangıçtaki konumuna dönen bir cisim
dü ü li
düşünelim.
F A
T A
U S
Cisim toplam olarak 390 m yol aldığı halde,
. M
DRyyer-değiştirmesi
ğş Δx  0’ dır.

(3-4)
Yer-değiştirme Vektörü: Bir cisim x1 konumundan x2 konumuna
hareket etmişse, konumundaki değişim yer
yer-değiştirme
değiştirme ile tanımlanır.
I M
   D IR
  x2  x1 L
x   YI
yer değiştirme son konum ilk konum
L A
Y
SI sisteminde birimi (m)
. LE
Örneğin,
Ö ği ilk konumu
k x1  5 m ve son konumu
k D R
x2  12 m olan
l bir
bi cismin
i i yer-
v e
değiştirmesi Δx  12–5  7 m olacaktır. Δx’ in pozitif olması, yer-
ğş
değiştirmenin +x yyönünde olduğunu
ğ
A T
ggösterir.

O L
Cisim x  5 m konumundan
d ği ti
1
değiştirme Δ  1–5
Δx
P x  1 m konumuna hareket etseydi, yer-
2
1 5A – 4 m olurdu.
l d Δx’
Δ ’ in
i negatif
tif olması,
l yer-
değiştirmenin –x A F olduğunu gösterir.
yönünde
S T
M U
R .
Yer-değiştirme, hem büyüklüğü hem de yönü olan vektörel bir niceliktir.

Dolarak
T
Tekk boyuttaki
b tt ki hareketi
h k ti incelediğimiz
i l diği i bu
Δx’ in işaretini kullanacağız.
b bölümde,
bölü d yer-değiştirme
d ği ti yönü
ö ü

(3-5)
 Konum-zaman Grafiği ve Ortalama Hız:
I M
Bir cismin hareketini tanımlamanın bir yolu, cismin konumunu zamana
I R
bağlı
ğ olarak ççizmektir.
L D
YI
Herhangi bir t anı ile t anı arasında, canlının x konumundanAx konumuna ne
1 2 1
fiki Y
L kti
2
k d hızlı
kadar h l gittiği
ittiği konusunda
k d “ortalama
“ t l h ” bize
hız” bi bir
E
bi fikir
L
verecektir.

Konum-zaman ggrafiğinde
ğ ((t , x ) noktasından ((t R
.
, x ) noktasına ççizilen doğrunun
ğ
1 1

e D2
eğimi, cismin t ve t aralığındaki v hızına eşittir.
2
1 2 ort
v
AT 
 Lx2  x1 x
vortO 
P t2  t1 t ortalama hız

F A
T A
U S
. M
D R
(3-6)
 Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafiği I M
D IR
L
x YI
L A
Y
t . LE
DR
v e
A T
O L
P
Cismin hareketini tanımlayınız. Duran bir cismin konum-zamana grafiği.
Ci i duruyor.
Cisim d
F A
T A
U S
. M
D R
(3-7)
 Hareket ve konum-zaman
konum zaman grafiği I M
D IR
L
YI
x
L A
Y
. LE
t DR
v e
A T
O L
t Al
P
Ci i hareketini
Cismin
F hızla gidiyor.
h k ti i tanımlayınız.
Cisim +x yönündeAsabit
S T
M U Değişen bir hızla hareket eden

R . bir canlının konum-zaman

D grafiği

(3-8)
 Hareket ve konum zaman grafiği I M
D IR
L
YI
x (m)

L A
Y
x B
. LE
D R
A x
v e
t t A T
O L
P
F A
xA
vort  T / t Bir cismin konum-zaman grafiği

U S ggrafiktee verilmiştir.
ve ş . Buu ccismin
s

. M ortalama hızı hesaplayınız.

D R vort =  x/ t=2.0/6.0=1/3

t=2 0/6 0=1/3 m/s

(3-9)
Örnek: Şekilde bir cismin t1 = 1 s ve t2 = 4 s anlarındaki konumları
I M
x1 =  4 m ve x2 = 2 m’dir.
D IR
L
YI
Cismin ortalama hızını bulalım.
bulalım

L A
Y
. LE
DR
vort 
x2  x1 2  (4) 6 m
   2 m/s v e
t2  t1 4 1 3s
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(3-10)
 toplam yol
Ortalama Sürat (vsürat_ort): vsürat_ort 
t
I M
Ortalama sürat, Δt zaman aralığında alınan “toplam yol” cinsinden tarif edilir.IR
L D
YI
Ortalam sürat ortalama hızın büyüklüğü değildir.

L A
Ö rnek : Şekildeki otomobilin,
otomobilin A ve F
E Y
noktaları arasındaki, ortalama hızını
. L
ve süratini hesaplayınız ( t = 0 ve
D R
e
A

xA = 30 m ; t = 50
F s ve x =  53
F m).
T v
v 
x x

53  30
L A
50  0 O
F A
ort
t t F A
P
83
F A
50 A
   1.66 m/s
S T
v M
U x x x

22+52+53
.
AB BD DF
sürat_ort

R
D  127  2.54 m/s
50 50

50 (3-11)
Örnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin
konum-zaman grafiği yanda verilmiştir. I M
Cismin 0  2 s ; 0  4 s ; 0  7 s ; 0  8 s DIR
L
aralıklarında ortalama hızını bulunuz. YI
0  8 s aralığında L A
ğ cismin hız-zaman graf
g iğini
ğ çiziniz.
ç
Y
. LE
Konum-zaman grafiğinden;
D R
vort(0-2) 
10  0
 5 m/s ; vort(0-4) 
50
v e
 1.25 m/s
20
A T 40
vort(0-7) 
5  0
O L
 0.714 m/s ; vort(0-8) 
00
0
70
P 80

F A
v
dx
 v(0-2)  T A
10  0
 5 m/s ; v(2-4) 
5  10
 2.5 m/s
dt
U S 20 42

. M
v(4-5) 
55
0 ; v(5-7) 
5  5
 5 m/s

D R 54
0  (5)
75
v(7-8)   5 m/s
87 (3-12)
 Anlık Hız:
Ortalama
O t l h bir
hız, bi cismin I M
i i t1 ve t2 zaman aralığında
lğ d
IR
ne kadar hızlı olduğu bilgisini içerir. Herhangi bir
D
L
YI
t anında cismin ne kadar hızlı olduğu bilgisi “anlık
anlık
hız” tanımıyla verilir.
L A
Y
E hızın Δt →0
. L
Anlık hız, ortalama
durumundakiRlimitidir.

e D
T vv  lim
x dx

L A t 0 t dt
O
PBu
F A B tanımdan
d anlık
l k hız,
h cismin
i i x konumunun
k
T A zamana göre birinci türevidir.
U S Yani, konum-zaman grafiğinin herhangi bir
. M andaki eğimidir.
D R
Anlık sürat anlık hızın büyüklüğüdür.
(3-13)
Örnek : x-ekseni boyunca hareket eden bir cismin konumu
I M
x(t )  4t +2t 2
D IR
L
YI
ifadesine göre değişmektedir (t saniye, x metre cinsindendir).

L A
a ) 0  1 s ve 1  3 s aralıklarında cismin ortalama hızını
a
E Y bulunuz
bulunuz.
. L
b ) t  2.5
2 5 s anındaki
d ki hızını
h bbulunuz.
l D R
v e
A T
a) v 
 4  2   0
 O
L b ) v(t ) 
dx
 4 + 4t m/s
ort(0-1)
1 0 P 2 m/s
A
dt

A F
 12T 18   4  2
S v((2.5))  4 + 4(2.5)
( )  6 m/s
v U  4 m/s
M
ort(1-3)
3 1
R .
D
(3-14)
 Ortalama İvme:
t1 ve t2 anları
l arasındaki
d ki ortalama
t l iivme:
I M
D IR
v2  v1 v L
aort  
YI
2
m// s
t2  t1 t
L A
Y
Anlık İvme: . LE
D R
v e
Anlık ivme, ortalama ivmenin Δt→0
durumundaki limitidir ve herhangi bir t anında
A T
hızın ne kadar hızlı değiştiğini gösterir.
gösterir
O L
P v dv dv d  dx  d 2 x
F A a  lim
t  0 t
 ; a    2
dt dt  dt  dt
T A dt

U S Bu tanımdan
B t d anlıkl k ivme,
i cismin
i i hızının
h zamana

. M göre birinci türevidir. Yani, hız-zaman grafiğinin

DR g bir andaki eğimidir.

herhangi ğ

(3-15)
 Sabit İvmeli Hareket :
I M
D IR
L
YI
t  00'da
da cismin hızı v0 ve konumu x0 olsun
olsun.
v t t
L A
dt  a  dt  vE(tY
dv
a   dv dt   ddv   adt
d  adt )  v0  att (E
(Eş-1)
1)
dt L .
R
v0 0 0

D
e x
v t t
 dx  vdt   v0  atATdt   dx   v0 dt  a  tdt
dx
v
dt
O L
P
x 0 0 0

A 1 2
x(t )  x0 Av0Ft  at (Eş-2)
S T 2
M U
Bu iki. eşitlikten t yok edilirse: v 2  v02  2a  x  x0  (Eş-3)
D R
(3-16)
Konum x(t ), hız v(t ) ve ivmenin a(t ) zamanla değişimleri :
I M
I
Konum-zaman grafiği, düşeyi x  x0’ da kesen R bir
L D
YI
paraboldür.
paraboldür

1 2 L A
x  x0  v0t  att
EY
2
. L
D R
v e
Hız-zaman grafiği, düşeyi v  v0’ da kesen ve
eğimi
ğ
A T
ivmeye
y ((a)) eşit
ş bir doğrudur.
ğ

O L
P v  v0  at
F A
T A
U S
. M Burada ivme (a) sabittir.

DR
(3-17)
 Sabit İvmeli Hareket Denklemleri :
I M
1. v  v0  at    v  vL0D
IR
a  YI
1 2 L A t
2 x  x0  v0t  at
2.  Y
2
. LE
R
3. v  v  2a ( x  x0 )
2 2
  ve D
T
0

LA
P O
F A 1
4. x  x0  vort t  (v0  v)t
T A 2
U S
. M
DR
(3-18)
Örnek : x-ekseni boyunca
y y bir sürücü, t  10 s içinde
ilerleyen ç hızını düzgün
g
I M
olarak 10 m/s' den 30 m/s' ye çıkarıyor.
D IR
a) Sürücünün ivmesini bulunuz.
bulunuz IL
Y
A yol alır?
b) Bu ivmelenme sürecinin ilk yarısında otomobil ne kadar
L
c) Bu ivmelenme sürecinde otomobil ne kadar yolE Y
alır?
. L
D R
30  10 e
a ) aort 
10  0
 2 m/s 2

T v
L A
1 PO 1
b  ) x  x  x  v t  at  10   (5)   (2)  (5)  75 m
A
2 2

F
s i i
2 2
T A
U S 1 2 1
c ) x  x  x  v t  at  10   10    (2)  (10)  200 m
2

. M s i
2
i
2
D R
(3-19)
Örnek : Durgun halden harekete başlayan bir cismin
ivme-zaman grafiği yanda verilmiştir. I M
a  ) t  10 s ve t  20 s anlarında cismin hızı nedir? DIR
L
b ) İlk 20 s içinde cisim ne kadar yol almıştır? YI
L A
a) t  0 10 s  a  2 m/s  v  v  at  v  20 m/s
2
E Y
0
L
10-15 s aralığında a  0 olduğundan hız sabittir. ve 20 m/s' dir.
D R
15-20 s aralığında a  3 m/s vevilk2 e hız 20 m/s' dir.
T
v  v  at  v  20 A(3))  ((5))  5 m/s
0
O L /

0 10 s aralığında: v  v P 2a  x  x   x =
(20)  (0) 2 2
b) 0-10
A
2 2
=100 m
A F 0 0 1
2(2)
T
10-15 s aralığında:
S
a  0 ve v  20 m/s  x =20  (5)=100 m
2

M U (5)  (20) 2 2

R .
15-20 s aralığında: v  v  2a  x  x   x =
2 2
0 0 3
2  (3))
= 62.5 m
Dx  x  x  x  262.5 m
1 2 3
(3-20)
Serbest Düşme:
I M
IR
Dünya yüzeyinin yakınlarında tüm cisimler büyüklüğü 9.8 m/s2 ve yönü
D
L
dünyanın merkezine doğru olan bir ivmenin etkisinde hareket ederler.
YI
Serbest düşmede cisimlerin ivmesi sembolik olarak “g” ile gösterilir.
L A
E
y-ekseni düşeyde ve yukarı Y yönde alınırsa,
.
serbest düşmede cismin L ivmesi a = g olur.
D R
v e
vA vT0  gt (Eş 1)
(Eş-1)
O L
P y  y0  v0t  1 gt 2
F A 2
(Eş-2)
T A
S v2  v02  2g  y  yo  (Eş
(Eş-3)
3)
M U
R .
D
(3-21)
Örnek : 50 m yüksekliğinde bir binanın tepesinden bir taş düşey
d ğ lt d yukarı
doğrultuda k ddoğru
ğ 20 m/s
/ hhızla
l ffırlatılıyor.
l tl (g  10 m / s 2 ) I M
a ) Taş maksimum yüksekliğe ne kadar zamanda çıkar?
D IR
L
b) Bu nokta yerden ne kadar yüksektedir? YI
L A
c) Taş fırlatıldığı seviyeye ne kadar zamanda gelir? Bu noktada hızı ne olur?
Y
d ) t  5 s anında taşın hızı ve konumu nedir?
. LE
a ) M
Maksimum
ki yükseklikte
ük klikt cismin
i i hhızı sıfırdır: R
Df d v  v0  gtt  t  2 s
v e
b ) v  v  2 g  y  y    y  yT   20 m  h  70 m
2 2
0 o
L A
o

1
c ) y  y  0  v t  gt P O
g  t (v  gt
2 1
g )0t 
2  (20)
4s
2 A
F
0 0 0
2 10
T
v  v  gt  20 A 10  (4)  20 m/s
0

U S
.0M
d ) v  v  gt  20  10  (5)  30 m/s
R v v2 2
900  400
Dy  50  2  (10)  20  25 m  y  25 m
0

(3-22)
Örnek : Bir helikopterin yerden yüksekliği y  3t 2 ile veriliyor. Burada
y ve y metre cinsindendir. t  2 s anında helikopterden
t saniye p bir paket
p
I M
serbest bırakılıyor. IR
D
L
(g  10 m / s )?
YI
2
a) P
Paket
k t ne kkadar
d zamanda d yere ulaşır
l
LA
b) Paket yere ulaştığı anda hızının büyüklüğü kaç m/s'dir?
Y
c) Paketin ivmesi için ne söyleyebilisriniz?
. LE
a ) v 
dyy
 6t  paket
k t serbest D
b t bırakıldığı R
d ki hhızı v0  12 m/s
b k ld ğ andaki /
dt
v e
ve yyerden yyüksekliği
A T
ğ y0  12 m' dir.

y  y0  v0t  gt  O
1 2 L
0  12  12t  5t  t 
2 12  384
 3.16 s
P
2
A 10
Fzamana bağlı fonksiyonu: v(t )  12  gt
A
b ) Paketin hızının
T 3 16  19
v  12 S
10  3.16
M U 19.66 m/s

c )R .
Paketin ivmesi a 
dv
  g  10 m/s 2
dir ve sabittir.
sabittir
D dt
(3-23)
 Duran bir cismin
I M
IR
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
D
L
YI
L A
Y
x v . LE a
DR
v e
A T
t O L t t
P
F A
aSaT
Konum-zaman
o u
A İvme-zaman
Hız-zaman
Hız zaman
M U
R .
D
(3-24)
 Sabit hızla hareket eden bir cismin
I M
IR
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
D
L
YI
L A
Y
x v . LE a
DR
v e
A T
t O L t t
P
F A
aST
Konum-zaman
o u a
A
Hız-zaman
Hız zaman İvme-zaman
İvme zaman
M U
R .
D
(3-25)
 Sabit ivme ile hareket eden bir cismin
I M
IR
konum-zaman, hız-zaman, ivme-zaman grafikleri:
D
L
YI
L A
Y
x v . LE a
DR
v e
A T
t O L t t
P
F A
T A
U S
Konum-zaman Hız-zaman
İvme zaman
İvme-zaman

. M
DR
(3-26)
 İvmenin Sabit Olmadığı Durum :
Cismin
Ci i ivmesi
i i sabit
bit değilse,
d ğil cismin
i i hızını
h v (t ) ve kkonumunu x (t ) I M
integrasyon yoluyla bulabiliriz.
DIR
L
YI
A
İntegrasyon analitik olarak veya grafik yaklaşımı ile yapılır.
L
 dv  adt   dv   adt  v  v   adt  vEYv   adt
v1 t1 t1 t1
d
dv
a
dt
1 0
. L 1 0

R
v0 t0 t0 t0

e D
v
t1

 adt   a(t)  t grafiğinde eğri altında

A T kalan alan
t0
O L
P
F A
A
x1 t1

T
dx
v  dx  vdt   dx   vdt
dt
U S
M
x0 t0

x R
. t1 t1 t1

D x   vdt  x  x   vdt  vdt  v(t)  t grafiğinde eğri altında alan

1 0
t0
1 0
t0 to
(3-27)
   
x (t )), v (t ) ve a (t ) arasındaki ilişki: I M
D IR
L
YI
L A
Türev E
TürevY
 
v (t ) . L 
x (t ) R a ((t )
İntegral e D İntegral
T v
L A
 O
 dx A P   t 
v F x (t )  x0   v(t)(t)dt
T
dtA 0
U S 
. M
 dv   t 
R a v (t)  v 0   a ( t ) d t
D dt 0
(3-28)
 BÖLÜM-4
İki ve Üç Boyutta Hareket
Bu bölümde, tek boyut kısıtlaması olmadan, bir düzlemde ve uzayda
cisimlerin hareketini incelemeye devam edeceğiz.

Düzlemde harekete örnek olarak “eğik atış” ve “düzgün dairesel

hareket” ayrıntılı bir şekilde incelenecektir.
hareket incelenecektir

Son olarak da, birbirlerine göre sabit hızla hareket eden referans
sistemlerine göre bir cismin hareketi incelenecektir. (Bağıl hareket)

(4-1)
 Konum Vektörü

Bir parçacığın konum vektörü r , bulunduğu koordinat sisteminin
merkezinden p
parçacığın
ğ bulunduğu
ğ noktaya
y çizilen vektördür.

Örnek : Şekilde P noktasında bulunan cismin konum vektörü


r  xˆi  yˆj  zkˆ


P r  3iˆ  2ˆj  5kˆ (m)

(4-2)
 Yer-değiştirme Vektörü
 
r1 konumundan r2 konumuna hareket eden bir cismin yer-değiştirme vektörü,
    
r  r2  r1 biçiminde tanımlanır. r1 ve r2 konum vektörleri bileşenleri cinsinden
 
r  x i  y j  z k ve r  x ˆi  y ˆj  z k̂ biçiminde ifade edilirse, yer-değiştirme
1
ˆ
1
ˆ
1
ˆ
1 2 2 2 2

vektörü de bileşenleri cinsinden


r   x2  x1  ˆi   y2  y1  ˆj   z2  z1  kˆ  xˆi  yˆj  zkˆ
olur
olur.

x  x2  x1
y  y2  y1
z  z2  z1

(4-3)
 Ortalama ve Anlık Hız

Bölüm 3’ de tanımlandığı gibi,

Yer-değiştirme
Yer değiştirme
Ortalama Hız = biçiminde verilir.
Zaman


 r xˆi  yˆj  zkˆ x ˆ y ˆ z ˆ
vort    i j k
t t t t t

Anlık hız ise,

ise ortalama hızın t  0
durumundaki limitidir.

 
 r dr
v  lim 
t 0 t dt
(4-4)
t ' nin sıfıra gitmesi durumunda:

  
1. r2 vektörü r1 vektörü üzerine doğru kayar ve r  0 durumu gerçekleşir.


r 
2. vektörü (yani vort ), "1" noktasında yörüngeye çizilen teğet yönündedir.
t

 
3. vort  v

 d ˆ ˆ ˆ
v
dt
  dx dy dz
xi  yj  zk  ˆi  ˆj  kˆ
dt dt dt

v  v ˆi  v ˆj  v kˆ
x y z

Hız bileşenleri şu eşitliklerle verilir:

 dx dy ddz
 dr
v vx  ; vy  ; vz 
dt dt dt dt
(4-5)
 Ortalama ve Anlık İvme
  
Hızdaki değişim  v  v v
Ortalama ivme   aort  2 1 
Zaman t t

Anlık ivme ise, ortalama ivmenin t  0 durumundaki limiti olarak tanımlanır :

 
dvx ˆ dv
d y ˆ dvz ˆ

a  lim
v dv d ˆ
t 0 t
 
dt dt
 ˆ ˆ
vx i  vy j  vz k  
dt
i
dt
j
dt
k  axˆi  ay ˆj  az kˆ

Not: İvme vektörünün, hızdaki gibi, izlenilen yörüngeyle özel bir ilişkisi yoktur.
İvme bileşenleri şu eşitliklerle verilir:


 dv
d d x
dv d y
dv d z
dv
a  ax  ; ay  ; az 
dt dt dt dt

(4-6)
Örnek : Bir cisim, ilk hız bileşenleri v0 x  20 m/s ve v0 y  15 m/s olacak
şekilde, t  0 anında orijinden harekete başlıyor. xy -düzleminde hareket
eden cismin ivme bileşenleri de a x  4 m/s 2 ve a y  0 ' dır.
a) Cismin herhangi bir andaki hızını bulunuz.
b) Cismin herhangi bir andaki konumu nedir?

a ) vx  v0 x  ax t  20  4t m/s ; v y  v0 y  a y t  15 m/s


v   20  4t  ˆi  15jˆ m/s

b ) t  0  x0  y0  0:
1 
x(t )  x0  v0 x t  ax t 2  20t  2t 2 
 
2
1
  r   20t  2t 
2 ˆ
i   15t  ˆj m
y (t )  y0  v0 y t  a y t 2  15t 
2 

(4-7)
 Eğik Atış

Bir cismin yer-çekimi kuvvetinin etkisi altında düşey düzlemdeki hareketi

“eğik
eğik atış”
atış hareketi olarak adlandırılır.

Cisim hareketine v0 ilk hızıyla başlar.
İlk hızın yatay ve düşey bileşenleri şu ifadelere sahiptir:

v0x  v0 cos0 ; v0 y  v0 sin0

Eğik atış hareketi, x-ekseni ve y-ekseni boyunca ayrı ayrı incelenecektir. Bu

iki hareket birbirinden bağımsızdır. x-ekseni
ekseni yönündeki hareketin ivmesi
sıfır, y-ekseni yönündeki hareketin ivmesi ise a  g’ dir.
(4-8)
Yatay Hareket : ax  0' dır ve x-ekseni yönündeki hız değişmez.
vx  v0 cos  0 (Eş-1) ve x  x0   v0 cos  0  t (Eş-2)

Düşey Hareket : ay   g' dir vee y-eksenindeki

eksenindeki hareket serbest düşmedir.
düşmedir
1
vy  v0 sin 0  gt (Eş-3) ve y  y0   v0 sin 0  t  gt 2 (Eş-4)
2
Eş-3' ten t bulunup Eş-4' te kullanılırsa; v y2   v0 sin  0   2 g  y  y0 
2

bağıntısı elde edilir.

edilir

Bu eşitliklerdeki x0 ve y0 , cismin harekete

başladığı noktanın koordinatlarıdır.

Çoğu problemde hareketin başladığı nokta

orijin olarak alınır (x0  0 ; y0  0).

(4-9)
Yörünge denklemi :

vx  v0 cos  0 (Eş - 1) ; x   v0 cos  0  t (Eş - 2)

1 2
v y  v0 sin  0  gt (Eş - 3) ; y   v0 sin  0  t  gt (Eş - 4)
2

Eş-2'
ş den t ççekilipp Eş-4'
ş te kullanılırsa,,
g
y   tan  0  x  x2
2  v0 cos  0 
2

bulunur ve bu eşitlik cismin izlediği yörüngenin denklemidir.

Yörünge denklemi y = ax + bx 2 formundadır ve bir parabolü tanımlar.

(4-10)
 v02 sin 2 0
Yatay Menzil ( R ) : R 
g

Cismin harekete başladığı nokta ile yere düştüğü nokta x -ekseni

üzerindeyse (y0  y  0), cismin yatayda aldığı yol (R ) menzil
olarak bilinir. Eş-4' ten
1 2  1  i 0
2v sin
 v0 sin  0  t  gt  0  t  v0 sin  0  gt   0  t  0
2  2  g
bulunur t , cismin uçuş süresidir ve Eş-2 [x   v0 cos  0  t ]]' de
bulunur.
yerine konursa
2v02 v02 sin2θ0
R sin  0 cos  0  R = bulunur
bulunur.
g g

t l  0  45 ' lik açı yapacak

Ci i yatayla
Cisim k şekilde
kild atılırsa
tl
A t
O v 02
maksimum menzile ulaşır. Rmax =
g
R

(4-11)
 v02 sin 2  0
Maksimum Yükseklik (H): H
22gg

v y  v0 sin  0  gt
A noktasında, v y  0 :
v0 sin  0
v0 sin  0  gt  0  t 
g

H  y (t ) 
2
1 2 v0 sin  0 1  v0 sin  0 
H   v0 sin  0  t  gt   v0 sin  0   g 
2 g 2  g 
v02 sin 2  0
H
2g
(4-12)
Örnek : Bir taş, yükseklği 45 m olan bir binanın
tepesinden yatayla 30o açı yapacak şekilde
v0  20 m/s' lik ilk hızla fırlatılıyor.
a ) Taş,
Taş ne kadar sürede yere düşer?
b) Taş, atıldığı noktadan ne kadar uzakta yere düşer?
cc)) Taş, yere hangi hızla çarpar?

1
a ) y  y0  v0 y t  gt 2  5t 2  20  sin(30)t  45  0  t  4.22 s
2
1 2
b ) x  x0  v0 x t  a x t  x  20  cos(30)t  73 m
2
c ) vx  v0 x  20  cos(30)  17.3 m/s
v y  v0 y  gt  20  sin(30)  (9.8)  (4.22)  31.4 m/s

v  17.3iˆ  31.4ˆj m/s
(4-13)
Örnek : Bir kurtarma uçağı yerden 100 m yükseklikte, 40 m/s yatay hızla giderken,
mahsur kalmış bir grubun bulunduğu noktaya yardım paketi ulaştırmak istiyor.
istiyor
a ) Paketin grubun bulunduğu noktaya düşmesi için geçen süre nedir?
b ) Hangi yatay uzaklıktan bırakılmalıdır?
c ) Paket hangi hızla yere çarpar?

1 2 1
a  ) y  y 0  v0 y t  gt   100   (9.8) t 2
2 2
t  4.52 s

1
b ) x  x0  v0 x t  ax t 2  x  v0 x t  40  (4.52)
(4 52)  181 m
2

c ) vx  v0 x  40 m/s
v y  v0 y  gt  (9.8)  (4.52)  44.3 m/s

v  40iˆ  44.3jˆj m/s

(4-14)
Örnek : Bir kayakçı, şekildeki gibi 25 m/s' lik yatay bir hızla atlayış yapıyor
düşüyor Rampanın eğim açısı 35 o ' dir.
ve rampanın alt ucuna düşüyor. dir
a  ) Kayakçı ne kadar süre havada kalır?
b  ) Rampanın uzunluğ u ( d ) ne kadardır?
c ) Kayakçı rampaya hangi hızla çarpar?

1
a ) x  v0 x t  225t  d cos(35)
y   gt 2  44.9
(3 ) ; 9t 2   d sin(35)
i (3 )
2
4.9t 2 25  tan(35)
 tan(35)
( ) t   3.57 s
25t 49
4.9

25  (3.57)
b ) 25t  d cos(35)
(35)  d   109 m
cos(35)

c ) vx  v0 x  25 m/s ;
v y  v0 y  gt  (9.8)  (3.57)  35 m/s

v  25iˆ  35jˆ m/s

(4-15)
Düzgün Dairesel Hareket:
Yarıçapı r olan çembersel bir yörüngede sabit v
hızıyla hareket eden cisim “düzgün
düzgün dairesel
hareket” yapıyor denir.
hareket denir Yörüngenin her
noktasında cismin hızının büyüklüğü aynı fakat
yönü farklıdır.

Hızın değişmesi ivmenin sıfır olmadığı anlamına gelir.

gelir.
Dü ü dairesel
Düzgün d i l harekette
h k tt ivme
i şu özellikleri
ö llikl i taşır:
t
1. Çember üzerindeki her noktada çemberin merkezi olan C noktasına
doğrudur ve bu nedenle “merkezcil ivme” olarak adlandırılır.
adlandırılır
v2
2. Büyüklüğü a  bağıntısı ile verilir.
r

Cisim bir tam turunu bir periyotluk sürede (T) alır ve

2 r ile ifade edilir.
T
v
(4-16)
 
v  vx ˆi  v y ˆj   v sin   ˆi   v cos   ˆj

P noktasında konum, hız ve ivme :

yP  r sin  , xP  rcos

  y P  ˆ  xP  ˆ  dv  v dyyP  ˆ  v dxP  ˆ
v   v  i   v  j ; a  =  i  j
 r   r  dt  r dt   r dt 

  v2  ˆ  v2 ˆ v2
a    cos   i    sin   j ; a  ax  a y 
2 2

 r   r  r

ay   v 2 / r  sin 
tan     tan       ivme, C' ye doğrudur.
ax   v / r  cos 
2

(4-17)
Örnek : Bir taş, 0.5 m uzunluğundaki bir ipin ucuna asılmış
ve şekildeki gibi düşey düzlemde çembersel bir yörünge
üzerinde salınım yapmaktadır. İp, düşey eksenle 20o ' lik açı
yaptığında, taşın hızı 1.5 m/s' dir.
a) Tam bu anda, radyal ve teğetsel yönlerdeki ivme nedir?
b) Tam bu anda, net ivmenin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz?

v2 (1.5)2
a) ar    4.50 m/s2
r 0.5
at  g sin( )  9.8  sin(20)  3.35 m/s2

b ) a  ar2  at2  (4.50) 2  (3.35) 2  5.61 m/s 2

3.35
  tan 1 ( )  36.7 o (ivmenin ip doğrultusu ile yaptığı açı)
4 50
4.50

(4-18)
Bir Boyutta Bağıl Hareket:
Hareket:
Bir P cisminin,
cisminin birbirine göre hareketli A ve B gözlem çerçevelerine göre
ölçülen hızları birbirinden farklıdır. B gözlemcisinin durgun olan A
gözlemcisine göre sabit bir vBA hızı ile hareket ettiğini varsayalım. Herhangi
bir anda A ve B gözlemcileri, sırasıyla, P cisminin konumunu xPA ve xPB
olarak ölçsünler. xBA’de B gözlemcisinin A gözlemcisine göre konumu olsun.

d d d
xPA  xPB  xBA   xPA    xPB    xBA   vPA  vPB  vBA
dt dt dt

dvBA
 0  aPA  aPB
dt
N t A ve B gözlemcileri
Not: ö l il i P
cisminin hızını farklı ölçerler
fakat ivmesini aynı ölçerler.

(4-19)
İki Boyutta Bağıl Hareket :

B gözlemcisinin A gözlemcisine göre xy - düzleminde sabit bir vBA hızı ile

hhareket
k t ettiğini
ttiği i varsayalım.
l H
Herhangi
h i bir
bi anda,
d A ve B gözlemcileri
ö l il i P
  
cisminin konum vektörünü, sırasıyla, rPA ve rPB olarak ölçsünler. rBA ise B
gözlemcisinin A gözlemcisine göre konum vektörü olsun.
   d d d   
rPA  rPB  rBA  rPA  rPB  rBA  vPA  vPB  vBA
dt dt dt


dv BA  
 0  a PA  a PB
dt

(4-20)
Örnek : Genişliği 3 km olan ve doğu yönünde 5 km/sa düzgün
hızla akan bir nehirde, kayıkçı rotasını tam olarak kuzeye
yönlendirmiş ve suya göre 10 km/sa hızla ilerlemektedir.
a) Karadaki
d birb gö
gözlemciye
e c ye ggö
öre,
e, kayıkçının
y ç hızını bu
bulunuz.
u u.
b) Kayıkçı ne kadar sürede karşı kıyıya ulaşır?
c) Tam karşıdaki
ş bir noktaya
y ulaşması
ş için
ç rotası ne olmalıdır?

  
a  ) v KY  v KN  v NY  10 Nˆ  5 Eˆ km/sa
 5 
vKY = 10 2  5 2  11.2 km/sa ;   tan 1    26.6 o
 10 

3
b ) d  vKN t  t   0.3 sa  18 dk
10
  
c ) vKY = vKN + vNY  vKY = vKN
2
 vNY
2
 102  52  8.66 km/sa
 5 
  tan 1    30.2
o

 8.66 
(4-21)
 vbakan
PRATİK: Hızların başlangıç
ş g ç noktalarını
birleştir, bakandan bakılana vektör çiz. vbağıl
vbakılan
Çizdiğin bu vektör bağıl vektördür.

Örnek: Şekilde, bir dörtyol kavşağına aynı v hızı ile

gelmekte
l kt olan
l K,K L,
L M ve N araçları
l görülmektedir.
ö ül kt di

a) K’ dan bakan L’ yi nasıl görür?

L K
v
v
v
L vLK  v 2
K v M
v
N b ) M’ den bakan K’ yı nasıl görür?
vM vK
vKM=2v
2

(4-22)
Örnek: Doğuya
ğ y doğru
ğ v hızıyla
y ggitmekte
olan bir aracın içindeki yolcu yere düşen vyağmur-yer=?
yağmur damlasını güneye v hızıyla
gidiyormuş gibi görüyor.
görüyor Buna göre varaç-yer
yağmur damlasının yere göre hızı nedir?

vbakan varaç-yer= v
vyağmur-yer= v 2
vbakılan vbağıl vyağmur
yağmur-yer
yer vyağmur-araç
yağmur araç= v

   
vDY = vDA + v AY  vDY  vˆj  vˆi y
  v 
 v 
2
vDY =  v 2  2v ;   tan 1    45o
 v  x

(4-23)
Örnek: Doğuya doğru gitmekte olan X aracındaki gözlemci Y aracını
doğuya doğru, Z aracını batıya doğru gidiyormuş gibi görüyor. Buna göre,
Y ve Z araçlarının hareketleri hakkında neler söylenebilir?

Y kesinlikle doğuya doğru gidiyor ve hızı X’in

hızından büyüktür.

Buna göre,
g ,

1) Z, X’ in hızından daha düşük bir hızla doğuya gidiyor olabilir.

2) Z durgun olabilir.

3) Z batıya doğru gidiyor olabilir

olabilir.

(4-24)
Nehir Problemleri:

1- Suya göre hız: Su durgun iken yüzücünün veya kayığın sahip

olduğu
ld ğ hızdır.
h d

y ğ ggöre hız: Kayık

2- Kayığa y durgun
g iken kayığın
y ğ içindeki
ç
hareketlinin hızıdır.

3- Yere
3 Y göre ö h hız: Suya
S göre
ö hhız il
ile akıntı
k t hızının
h vektörel
ktö l
bileşkesi olan hız. Yani yerde duran bir gözlemciye göre hızdır.

NOT: Nehir problemlerinde yere göre hız ile işlem yapılır.

(4-25)
Örnek: Akıntı hızının 5 m/s olduğu bir
nehirde,
hi d bir
bi kayık
k k K noktasından
k d L vsu=5 m/s
noktasına, suya göre sabit hızla 10 s’de
ggidiyor
y ve 20 s’de ggeri dönüyor.
y Buna vkayık
göre K-L uzaklığı kaç cm’dir? K L

KL=LK  (vkayık  5)  10  (vkayık  5)  20

vkayık  15 m/s
KL  (vkayık  5)  10  (15  5)  10  200 m

(4-26)
 İki Boyutta Nehir Problemleri:
L M

vsu

vkayık-su vkayık-yer

N t 11: Her
Not H hhız kkendi
di yolunu
l alır.
l

Not 2: Kayık karşı kıyıya her zaman yere göre hızı doğrultusunda çıkar.

KL=(vkayık-su)  t
LM=(vsu)  t
KM=(v
KM (vkayık-yer
k k )t

(4-27)
 BÖLÜM-5
Kuvvet ve Hareket I I M
DIR
L
YI
Şu ana kadar hareketli bir cismin konum,
konum hız ve ivmesini tanımladık.
tanımladık
Cismin Hareketine neyin sebep olduğuyla ilgilenmedik.
L A
Y
Bu ve sonraki bölümde ise, klasik mekaniğin temeli olan ve geniş bir
LE
aralıkta pek çok fiziksel olguyu açıklayan Newton yasalarını öğreneceğiz.
.
Örneğin,
Ö ği yıldız
ld ve gezegenlerin
l i hareketleri D
h k tl i NewtonR
N t yasalarına
l uyar.
v e
Ancak, aşağıdaki iki koşulda bu yasaların geçersiz olduğunu akılda
tutmak gerekir.
gerekir A T
O L
P
1. Cisimlerin hızlarının ışık
ş hızına ççok y
yakın olduğu
ğ durumlarda ((% 99
F A
veya üzeri). O zaman Einstein’ in özel görelilik teorisini (1905)
T A
kullanmamız gerekecek.
U S
. M
2. İncelenen cismin boyutlarının çok küçük olduğu durumlarda
D R
(elektron proton,
(elektron, proton nötron veya atom).
atom) O zaman da,
da Kuantum
mekaniğini (1926) kullanmamız gerekecek.
(5-1)
 Newton’un Birinci Yasası = Eylemsizlik Yasası
I M
IR
Newton’ dan önce, bir cismin sabit bir hızla hareket etmesi için bir kuvvetin
D
L
etkimesi gerektiği düşünülüyordu. Bir cismin durgun olması onun “doğal
YI
durumu” olarak biliniyordu. Ancak bu hata, “sürtünme” nin de bir kuvvet
olduğunun anlaşılmasından önceydi.
L A
Y
Örneğin, bir cisim pürüzlü yatay bir düzlemdeLvE 0 ilk hızıyla harekete
başlarsa
ş bir süre sonra duracaktır. R .
D
e daha pürüzsüz bir yüzeyde
Diğer yandan, aynı cisim aynı ilk vhızla
A T
harekete başlarsa çok daha sonra duracaktır.
duracaktır
O L
Pdoğruluğu kesin olan “Newton’ un birinci
Newton bu fikri ay ve gezegenlerin hareketlerine uyguladı. Uzayda
sürtünme olmadığı için,A
için
F oldu. Buna göre,
A
yasası” ortaya çıkmış
T
S
Bir cismeUnet bir kuvvet etkimiyorsa, cisim durumunu korur.
. M durmaya, hareketliyse aynı hızla düzgün doğrusal
D R
Durgunsa
hareketine devam eder.
(5-2)
K
Kuvvet:
t Bir
i cisme
i etkiyen
ki k
kuvvet, sebep
b I M
olduğu ivmenin ölçülmesi ile belirlenebilir.
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
R
Sürtünmesiz bir yüzey üzerine kütlesi m = 1 kg olan bir cisim koyalım
D
e
ve uygulanan bir F kuvvetinin oluşturduğu a ivmesini ölçelim.
v
A T
O L
P
Kuvvet, cismin ivmesi a = 1 m/s2 olacak şekilde ayarlanırsa,
F A
uygulanan kuvvet, F = 1 newton (N)’ dur denir.
T A
U S
. M
D R
(5-3)
 Kütle: Cisme özgü bir sabittir ve cisimdekiIM
F
m0
I R
0a madde miktarının bir ölçüsüdür. Bir cismin
IL D
Y
kütlesi, cisme etki eden F kuvveti ile bu kuvvetin
F
L A
sebep olduğu a ivmesini birbirine bağlayan cisme
mX
ö ü bir
özgü bi niceliktir.
i likti
EY
a
X
. L
Kütl i m0 = 1 kg
Kütlesi k olan
l bir
bi cisme
i F = 1 ND kR t uygulayalım.
kuvvet l l
e
Bu kuvvet cisme a0 = 1 m/s2 ivmesinivkazandırır.
T
Acisme uyguladığımızda cisme
L
Aynı kuvveti, kütlesi mX olan bir
O Bu durumda,
kazandıracağı ivme de aX Polsun.
m FA a
A
a
 0
m m 0
Tm a
X

S
X 0
a
U
0 X X

. MBöylece, aX ivmesi ölçülerek herhangi bir cismin mX kütlesi

D R
bulunur.
belirlenebilir.
(5-4)
 Newton’un İkinci Yasası
I M
IR
Bir cisme etki eden net kuvvet (Fnet), bu kuvvetin cisme kazandırdığı ivme
D
(a) ve cismin kütlesi (m) arasındaki ilişki “Newton’un ikinci yasası”
L
olarak adlandırılır ve şöyle tanımlanır:
YI
L A
y net kuvvet ile cisme kazandırdığı
Bir cisme etkiyen
Y ğ ivme
Fnet
. LE
doğru orantılıdır ve orantı sabiti de o cismin kütlesine
m eşittir.
 D R
Fnet  ma
ve
a

  
A T
L
Not : Cisme FA , FB ve FC gibi çok sayıda
O
P
kuvvet etkiyorsa, net kuvvet
F A
    A
bunların vektörel toplamıdır ve
T
U S
Fnet  FA  FB  FC ile verilir
verilir.

. M
D R
Üç boyutlu uzayda (xyz-koordinat sistemi) bileşenleri cinsinden Newton’ un
ikinci yasası:
Fnet, x  max ; Fnet, y  ma y ; Fnet, z  maz
(5-5)
Mekanik Problemlerinde Çok Sıklıkla Karşılaşacağımız Kuvvetler
ve Bunların Özellikleri:
I M
Yer-çekimi
ç y LD
Kuvveti: Bir cisme Dünya
IR
YI
tarafından
uygulanan kuvvettir. Dünyanın merkezine doğrudur ve
Newton’ un ikinci yasasına göre şöyle verilir. L A
 EY

Fg  ma  mgˆj  . LF  mg
D R g

v e
T
Newton’un evrensel kütle çekim yasasının
A
L
mekanizması; bir nokta kütle (m1) diğer bir nokta
O
P
kütleyi (m2), iki kütlenin çarpımı ile doğru,

F A aralarındaki (r) uzaklığının karesi ile ters orantılı

T A olacak büyüklükteki bir F kuvveti ile çeker.

U S Kütlelerden
Kütl l d ve bu
b kütl l i
kütlelerin aralarındaki
l d ki

. M
G, kütle çekim sabitidir. uzaklıktan bağımsız olarak |F1| ve |F2|

D R kuvvetlerinin büyüklükleri
eşittir.
y her zaman birbirine

(5-6)
 Ağırlık: Bir cismin ağırlığı, cismin serbest düşmesini
Ağ I M
engelleyecek kuvvetin büyüklüğü olarak tanımlanır. D IR
L
YI
g W y
L A
Y
. LE
D R
mg e
T v
L A
O
PW  mgg  0  W  mgg
net y  ma y 
Fnet,
F A
T A
U S
Not: Ağırlık ve kütle farklı niceliklerdir. Yer-çekiminin
. Molduğu yerlerde (örneğin ayda, gm = 1.7 m/s2),
farklı
R
Dkütle değişmezken ağırlık değişir.
(5-7)
Değme Kuvveti: İsminden de anlaşılacağı gibi, bu kuvvetler birbirleriyle
temas halindeki y yüzeyler
y arasında oluşur.
ş İki tür temas kuvveti vardır.
I M
IR
Birincisi temas yüzeyine dik yöndeki “normal kuvvet”, ikincisi de temas
D
yüzeyine paralel olan “sürtünme kuvveti” dir.
L
YI
L A
Y
. LE
DR
v e
A T
O L
P bulunduğu yüzeye bir baskı uygularsa,
A
Normal Kuvvet: Bir cisim uygularsa yüzey
F temas yüzeyine dik yönde, ismine “normal kuvvet”
A
deforme olur ve cisme,
birTkuvvet uygular.
diyeceğimiz
y ğ
U S yg Bir masa üzerinde duran kütlesi m olan bir
M
blok düşünelim.
.
F R  ma  F  mg  0  F  mg
Dnet,
t y y N N

bulunur. (5-8)
 I M
Sürtünme kuvveti: Bir cismi bulunduğu yüzey
D IR
L
YI
ü e de harekete
üzerinde e e e zorlarsak
o s b bir d
dirençle
e ç e karşılaşırız.
ş ş .
Bu direnç “sürtünme” olarak bilinir ve kayma
eğilimine ters yöndedir. L A
Y
. LE
DR
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
DR
(5-9)
 G il
Gerilme: Bir
i cisme
i bağlı
b l olan
l ipte
i oluşan
l bir IMi
bi kuvvettir
k
R
ve şu özelliklere sahiptir:
D I
IL
Y
1. Her zaman ip boyunca yönelir.
L A
2. Her zaman cismi çekecek yöndedir.
Y
LE
3. İp üzerinde A ve B noktalarında aynı büyüklüktedir.
.
D R
v e
T
Şu kabullenmeler yapılacaktır:
A
O L
P
a. İpin kütlesi, bağlı oldukları cisimlerin kütlesine
F A
göre
ö çokk küçüktür.
kü ük ü
T A
U S b İp uzamasızdır
b. uzamasızdır.

. M
DR c. Makara
a a a kullanılması
u a as durumunda,
du u u da, makara
a aa
sürtünmesizdir ve kütlesi ihmal edilebilir.
(5-10)
Newton yasalarını uygularken takip edilecek yol:
I M
1. İncelenecek sistemin basit bir şeklini çizin.
DIR
L
2. Probleme uygun bir koordinat sistemi seçin. YI
L A
E Y
3 Sistemdeki tüm kuvvetleri belirleyin ve serbest-cisim
3. serbest cisim
diyagramı üzerinde gösterin.
. L
D R
e
4. Newton yasalarını sisteme uygulayın.
v
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(5-11)
Örnek : Kütlesi 0.3 kg olan bir hokey diski sürtünmesiz bir yüzey üzerinde
k
kaymaktadır.
kt d Diske,
Di k şekildeki
kild ki gibi
ibi F1 = 5 N ve F2 = 8 N' lluk
k iki kuvvet
k t
I M
etkimektedir.
DIR
L
a) Diskin ivmesinin büyüklüğünü ve yönünü bulunuz. YI
b) Diskin ivmesini sıfır yapacak üçüncü kuvvet ne olmalıdır? L A
Y
 F 5  cos(20)  8  cos(60)
. LE
a ) a x    29 m/s 2
R
x

m
 Fy
03
0.3
e D
ay  
5  sin(20)  8  sin(60)
v
 17.4 m/s 2
T
m
L A 0.3

O
a  a  a   29   17.4   33.8 m/s
2 2 2 2 2

P
x y

)  31 A
17 4
17.4
  tan (
F
1 o

29
T A

b) a  a i +a U
ˆ ˆ S
j  0   F  F  F  F  0  F  5  cos(20)
(20)  8  cos(60)
(60)  88.7 N
M
x y x 1x 2x 3x 3x

R .  F  F  F  F  0  F  5  cos(20)  8  cos(60)  5.2 N

D
y 1y 2y 3y 3y

ˆ ˆ ˆ ˆ
F3  F3x i + F3y j  8.7i  5.2j N
(5-12)
Örnek : Ağırlığı 125 N olan trafik ışıkları şekildeki gibi
I M
IR
iplerle asılı durmaktadır. Üstteki kabloların yatayla
ç 37o ve 53o olduğuna
L D
YI
yp
yaptıkları açılar ğ ggöre, her üçç teldeki
gerilme kuvvetlerini hesaplayınız. Hangi durumda
L A
T1  T2 olur?
E Y
.
Sistem dengede olduğuna göre, T  F  125 N bulunur. L
R
3 g

 F  T cos(37)  T cos(53)  0 (Eş-1) e D

v
x 1 2

 F  T sin(37)  T sin(53)  T  0 T (Eş-2)

A
y 1 2 3

cos(53) O L
0.8
Eş-1' den: T   TP= T bulunur.
A
1 2 2
cos(37) 06
0.6
A F
S T
Bunu Eş-2' de yerine koyarsak: T (0.6) 
0.6
T  125  0  T  75.1 N
U
1 1 1
08
0.8
T  . TM
0.6
 99.9 N bulunur.
2

D R
08
0.8
1

Eş-1' e göre, iplerin yatayla yaptıkları açılar aynı olsaydı, T1  T2 olurdu.

(5-13)
Örnek : Kütlesi m olan bir sandık, eğim açısı  olan
I M
sürtünmesiz eğik bir düzlem üzerinden serbest bırakılıyor.
DIR
L
YI
aa)) Sandığın ivmesini bulunuz.
b) Sandık eğik düzlemin tabanına ne kadar sürede A
ulaşır
l ve bu
b anda
d hhızı ne olur?
l ? YL E
. L
D R
a ) F axe=g sin 
 mg sin   max  v
T
x

F  N  mg cos  L0 A
y

P O
F A
1TA 2 2d
b  ) x  x0 S a x t  t  bulunur
bulunur.
U 2
M g sin 
.
Rv 2  v 2 + 2a Δx  vs  2 g sin  d olur.
D s i x

(5-14)
 Newton’un Üçüncü Yasası: Etki-Tepki Yasası
I M
İki cisim arasındaki etkileşme kuvvetlerinin büyüklükleri aynı, doğrultuları
ters yöndedir.
DIR
L
YI
Şekildeki gibi C bloğuna yaslanmış bir B cismi düşünelim.
L A
 Y

. LE
C bloğunun B cismine uyguladığı kuvveti FBC , benzer şekilde

R
B cisminin C bloğuna uyguladığı kuvveti de FCB ile gösterelim.
D
 v
 e
Newton' un üçüncü
ç yyasası ggereği, T
ğ , FBC   FCB
A
olur.

O L
P
F A
A
T İkinci bir örnek ise yandaki şekilde verilmiştir.
U S Newton' un üçüncü yasası gereği,
. M  

D R FCE   FEC olur.

(5-15)
Newton Yasalarının Uygulanması/Serbest-Cisim Diyagramları:
Newton yasalarını uygulayarak mekanik problemlerinin I M
çözümü
serbest-cisim diyagramını çizmekle başlar.
D IR
Bu, incelenen sistem bir bütün olarak veya her cisim için ayrı Y
ayrı
L
I yapılır.
Daha sonra her cisim için uygun bir koordinat sistemi Y L A
seçilir
seçilir.
L E
R .
Aşağıda verilen örneği gözönüne alalım. Sürtünmesiz bir sistem
A ve B gibi iki blok ve A bloğuna etkiyene D 
bir F kuvveti içermektedir.
T v dış

L A
P O
Şöyle "sistem" lerA F A
düşünebiliriz:
S T 
a. Sistem
M U
Si t = blok
bl k A + block
bl k B. Yatay
Y t kuvvet
k tF .
dış
 
R .
b. System = blok A. Cisme etkiyen iki yatay kuvvet vardır: F ve F .
D
dışş AB

c. System = blok B. Cisme etkiyen yatay kuvvet F . BA
(5-16)
Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok yatay sürtünmesiz bir
IM
düzlemde temas halindedir. m1 kütlesine sabit bir F kuvveti uygulanıyor.
R
D I
IL
Y
a ) Blok sisteminin ivmesini bulunuz.
L A
b ) Bloklar arasındaki temas kuvvetini bulunuz.
bulunuz Y
LE
b

R .
e D
T v
L A
P O
F A F
a )  F (sistem
x
T A
)  F  (m  m )a
1 2 x  ax 
m1  m2
U S
M
b ) m2 bloğu için Newton' un ikinci yasasından:
.
D R m2
 Fx  F21  m2 ax  F21  m  m F  F12 bulunur.
1 2
(5-17)
Örnek : Bir kişi elindeki m kütleli balığı asansörün
içinde ta
tavana
ana asılı yaylı
a lı bir tera
terazii ile tartmak istiyor.
isti or I M
Asansör ister yukarı ister aşağı doğru ivmelensin, DIR
L
balığın gerçek kütlesinden daha farklı bir değer ölçer. YI
L A
İspatlayınız.
İspatlayınız Y
. LE
Asansör yukarı doğru ivmelensin:
D R
 y
F  T  mg  ma  T  m (e a)
g 
v
l iA
T
Asansör aşağı doğru
d
L
ivmelensin:
i
O
F P  T  m(g  a)
 T  mg  ma
A
y

A F
T hareket etsin:
Asansör sabit hızla
S
U
 FM T  mg  0  T  mg
R . y

D
Görüldüğü gibi, ivmeli hareket durumunda balığın ağırlığı (T ),
gerçek ağırlığından farklı ölçülür. (5-18)
Örnek : Kütleleri farklı iki cisim, ağırlığı ihmal edilebilir
I M
IR
sürtünmesiz bir makara üzerinden bir iple şekildeki gibi
asılmıştır. Bu sisteme "Atwood düzeneği" diyoruz. Sistem
L D
serbest bırakıldığında, kütlelerin ivmesi ve ipteki gerilme YI
L A
kuvveti ne olur?
Y
m2  m1 olduğunu kabul edelim:
. LE
m1 ve m2 için Newton
Newton' un ikinci yasası
yasası, sırasıyla: DR
F  T  m1 g  m1a (Eş-1) v e
y

A T
F  T  m2 g  m2 a L
(Eş-2)
O
P
y

F A
Bu iki denklemden T' yi yok edersek ivme
ivme,
 m2  m1 
T A
a
 m2  m1 U S
 g bulunur. Bunu da Eş-1'
ş de yerine
y koyarsak,
y ,

. M
R  m2  m1 
TD m1  a  g   m1 
 2m1m2 
 1 g    g bulunur.
b l
 m2  m1   m2  m1  (5-19)
Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok, sürtünmesiz ve
ağırlıksız bir makara üzerinden ağırlıksız bir iple birbirine
I M
bağlıdır. m2 bloğu, eğim açısı  olan sürtünmesiz eğik
DIR
L
YI
düzlem üzerindedir
üzerindedir. Sistem serbest bırakıldığınd m2 bloğu
eğik düzlemden aşağıya doğru kaydığına göre, hareketin
L A
ivmesini ve ipte oluşan gerilme kuvvetini bulunuz.
bulunuz Y
. LE
m1 ve m2 için Newton' un ikinci yasası, sırasıyla:
DR
 Fy  T  m1 g  m1a (Eş-1)
v e
F  m2 g sin   T   m2 a
A
(Eş-2) T
L
x'

F y'  N  m2 g cos   0
P O(Eş-3)
F A
Eş-1 ve Eş-2 denklemlerinden T' yi yok edersek ivme,
 m sin   m1  T A
a 2
 m2  m1  U S
 g bulunur.
bulunur

. M
B
D
Bunu R
da
d EEş-1'
1' dde yerine k T
i koyarsak,
k
2m1m2 1  sin  
g bbulunur.
l
m2  m1
(5-20)
 BÖLÜM-6 I M
Kuvvet ve Hareket-II D IR
L
YI
L A
ö l Y
B bölüm
Bu bölü kapsamındaki
k d ki temel
t l amaçlarımızı
l şöyle
L E sıralayabiliriz:
l bili i

R .
• İki cisim
i i arasındaki
d ki sürtünme
ü tü k D
kuvvetini
e
ti i ttanımlamak.
l k

T v
• Statik
St tik ve kinetik
ki tik sürtünme
ü tü
L A
k
kuvvetlerini
tl i i anlamak
l k ve bunların
b l
özelliklerini öğrenmek. O
P
A
Fsürtünme katsayılarını tanımlamak.
• Statik ve kinetik
T A
U S
. M
• Merkezcil kuvvet açısından düzgün dairesel harekete tekrar
R
bakmak
bakmak.
D
(6-1)
 Sürtünme : Yatay zeminde duran bir sandık düşünelim.
S d ğ sola
Sandığı l ddoğru
ğ artan
t bibir kkuvvetle
tl çekelim.
k li S Sandık
dk
I M
I R
D
hareket etmediği sürece, temas yüzeyinde, uyguladığımız
L
YI Bu kuvvet
 
F kuvvetini dengeleyen bir f kuvveti oluşur.
A
s

L
"statik sürtünme kuvveti" olarak tanımlanır.
Y de artar.
Uygulanan F kuvveti arttıkça, fEkuvveti
. L s

D R
Uygulanan F kuvvetiebelli bir eşik değere ulaştığında,
T v
L A
hareket başlar ve sandık sola doğru ivmelenir.
ivmelenir Sandık harekete

P O
başladıktan sonra, sandıkla zemin arasındaki kuvvet artık

"kiA tik sürtünme ö t ili ( f  f ).
A F
"kinetik ü tü kuvveti
k ti" dir
di ve f ile
il gösterilir
k k s)

S T
MU Sandığın sabit bir hızla harekete devam etmesini istiyorsak,

R . uyguladığımız F kuvvetini f k ' yı dengeleyecek şekilde

D düşürmemiz gerekecektir.
(6-2)
 Sürtünmenin Kuvvetinin Özellikleri :
I M
D IR
L
YI
Özellik -1:
1: Temas eden iki yüzey birbirlerine göre hareketli değillerse,
değillerse statik
 
A
sürtünme kuvveti f s , uygulanan F kuvvetini dengeler.
L
Y
. LE
D R
Özellik - 2 : Statik sürtünme kuvveti f s ' nin büyüklüğü sabit değildir.
0' dan f s ,max   s FN değerine kadar değişir.
v e
T
Burada,  s statik sürtünme katsayısıdır.
A
L
Uygulanan F kuvveti, f s ,max kuvvetini aştığı anda
O
P
sandık harekete başlar.
ş
F A
T A
U S
Özellik - 3 : Sandık harekete başladıktan sonra, sürtünme kuvveti artık

. M "kinetik sürtünme kuvveti" f k ' dır ve büyüklüğü f k  k FN
D R eşitliği
i liği ile
il verilir.
ili Bu d k kinetik
B rada ki ik sürtünme
ü ü katsayısıdır.
k d
(6-3)
 f s ,max   s FN I M
D IR
L
0  f s   s FN YI
L A
f k  k F ENY
. L
D R
v e
A T
O L
Not - 1 : Statik ve kinetik sürtünme kuvvetleri temas yüzeyine paraleldir.
P harekete ters yöndedir.
F A
 Kinetik sürtünme kuvveti yöndedir
 Statik sürtünmeT A
kuvveti kayma eğiliminin tersi yönündedir.
U S
. M
Not - 2: Kinetik sürtünme katsayısı  , hareket eden cismin hızına bağlı değildir.
D R k

(6-4)
Örnek : m kütleli bir blok sürtünmeli eğik bir düzlem üzerindedir.
Eğim açısı  , blok hareket edinceye kadar artırılabiliyor. I M
IR
Bloğun kaymaya başladığı kritik açı  k olduğuna göre, ILD
zeminle blok arasındaki statik sürtünme katsayısı A
Y
nedir?
YL
s

Kritik durumda . LE
D R
e
(kayma başlamadan hemen önce):
v
AT
O L
F  mg sin   f s
P  ma 0
A
x x

F y  N  mg A Fcos   ma y  0
S T
f s  mgM U  N 
sin     sin   N tan 
R .  cos  
D
f s,max  N tan  k   s N   s  tan  k
(6-5)
Örnek : Donmuş bir gölet üzerinde, bir buz hokeyi
diskine 20 m/s' lik bir ilk hız veriliyor. Disk, buz I M
üzerinde 115 m yol aldıktan sonra durduğuna göre, DIR
L
zeminle hokey diski arasındaki kinetik sürtünme YI
L A
kaysayısı  k nedir? Y
. LE
DR
F e
v N  mg
 N  mg  ma y  0 
y
A T
O L
F   f k  max P
f k  k N  k mg FA
x

 ax   k g
T A
U S 20 2
40
vs  vi M
2 2
 2ax x  ax   
R . ( )
2(115) 23
D
ax   k g   k (9.8)  k  0.177
(6-6)
Örnek : Pürüzlü bir yüzey üzerindeki m1 kütleli blok,
hafif bir iple sürtünmesiz
sürtünmesi vee kütlesi ihmal edilebilir bir
I M
makara üzerinden m2 kütleli küresel cisme bağlanmıştır.
D IR
L
m1 bloğuna şekildeki gibi yatayla  açısı yapan bir F
YI
kuvveti uygulanıyor. Blok ile zemin arasındaki kinetik L A
sürtünme katsayısı  ise, sistemin ivmesini bulunuz.E
Y
k
. L
D R
m bloğu:  F  F cos   T ve f  m a (1)
T
1 x k 1

F  N Oy FL A  m g  0  N  m g  F sin 
sin 1 1

P
f k  k NA k  m1 g  F sin
i 
A F
S T
m bloğu:  F  T  m g  m a
2
M U y 2 2

R . F ((cos    sin  )  g (m   m )
D
B if
Bu ifadeleri
d l i (1) denkleminde
d kl i d yerine k a
i koyarsak,
k k

(m2  m1 )
2 k 1

(6-7)
Örnek : Kütlesi 40 kg olan bir kalas sürtünmesiz yatay
düzlemde, üzerinde 10 kg' lık blok ile birlikte hareketsiz I M
durmaktadır. Blok ile kalas arasındaki statik ve kinetik D IR
L
sürtünme katsayıları sırasıyla 0.6 ve 0.4' tür. Bloğa 100 YI

L A
N' luk bir F kuvveti şşekildeki ggibi uygulanmaktadır.
yg
YBloğun
ğ ve kalasın
ivmelerini bulunuz.
. LE
DR
v e
Eğer iki kütle arasındaki sürtünme kuvvetinin maksimum değeri 100 N’
dan küçük
ç ise m2 bloğu T
ğ kalas üzerinde sola doğru
A
ğ hareket edecektir.

O L
P ( )( )  58.8 N
max   s N '   s m 2 g  0.6(10)(9.8)
A
f s ,max
F
A göre, iki kütle arasındaki sürtünme
F  f s ,max olduğuna
k
kuvveti S T
kiU tikti
ti kinetiktir.
. M
D R
(6-8)
Şimdi herbir kütlenin serbest cisim diyagramını çizerek
h k tl i i inceleyelim:
hareketlerini i l li I M
DIR
N '  m2 g  10  9.8  98 N L
f k  k N '  0.4  9.8  39.2 N YI
L A
Y
m1 kalası: m1a1  f k 
. LE
39.22
39 DR
a1 
40
 0.98 m / s 2
v e
A T
O L
P
m2 bloğu: m2 a2 FFA f k 
T A
a US100  39.2 60.8
  6.08
6 08 m / s 2

M
2
10 10
R .
D
(6-9)
 Düzgün Dairesel Hareket, Merkezcil Kuvvet:
I M
IR
Düzgün dairesel hareket yapan bir cismin herhangi
bir andaki ivmesinin büyüklüğü
L D
YI
a = v2/r
L A
d ğYd
di ve dairenin
dir d i i merkezine
E
k i doğrudur.
L
.
Newton’ nun ikinci yasasına göre cismeRetki eden kuvvet
Newton
e D
de dairenin merkezine doğrudur ve büyüklüğü
T v
A
2
mv
O LF
P
r
A kuvvete “merkezcil kuvvet” diyoruz.
ifadesi ile verilir.FBu
T A
MerkezcilSkuvvet yeni bir kuvvet değildir,
dönenM U
cisme etkiyen net kuvvettir.
değildir C noktası etrafında

R .
D Duruma
D göre
ö merkezcil
k il kuvvet
k b
bazen sürtünme,
ü ü b
bazen normal,
l
bazen de yer-çekimi kuvveti olabilir.
(6-10)
Örnek: Kütlesi m olan bir yarış arabası düz (yatay) bir yolda R yarıçaplı
bir virajı v hızıyla dönmek istiyor.
istiyor Araba ile yol arasındaki sürtünme
I M
kuvvetini belirleyiniz.
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
v e
A T
O L
P
Arabanın serbest-cisim diyagramı
y g ççizilirse,, virajın
j merkezine doğru
ğ
F A
olan net kuvvetin statik sürtünme kuvveti fs olduğu görülür.
T A
Dolayısıyla, statik sürtünme kuvveti fs merkezcildir. Arabanın virajdan
U S
savrulmadan dönmesini sağlar.
. M 2

D R Fnet ,r  fs 
mv
R (6-11)
Örnek : Eğimli viraj :
Tamamen buzla
T b l kaplı
k l (sürtünmesiz),
( ü tü i ) 50 m I M
yarıçaplı bir viraji 13.4 m/s hızla geçmek için, DIR
L
yolun eğim açısı kaç derece olmalıdır? YI
L A
Y
. LE
R
Araba

e D
T v
L A
 F r  N sin  
mv2
P
((1 )
O
R
F A
 T A
F y  N co s   m g  0  N co s   m g (2 )

U S
(1 ) ve (2 ) d en k lem lerin d en N ' yi yo k ed ersek ,
. Mv 2
(1 3 .4 ) 2
tanR    0 .33 6 6 4    2 0 .1
1o
D gR (9 .8)(5 0 )
b u lu n u r. (6-12)
 Örnek: Rotor, ekseni etrafında v hızıyla dönen R
yarıçaplı içi boş bir silindirdir.
I M
silindirdir Kütlesi m olan bir çocuk,
çocuk
IR
sırtı silindirin iç duvarına yaslanmış bir şekilde ayaktadır.
D
L
YI
Silindir dönmeye başlıyor ve önceden belirlenmiş bir hız
değerine ulaştığında, silindirin tabanı aniden düşmesne
L A
rağmen çocuk silindir duvarında tutulu kalmaktadır.
Y
Rotor
LE
duvarıyla çocuk arasındaki statik sürtünme
.
olmalıdır.
l ld DR
katsayısı μs olduğuna göre, Rotor’ un minimum hızı ne

v e
T
Çocuk için serbest-cisim diyagramı çizilirse, normal kuvvet FN ’
A
nin
i merkezcil
k il kuvvet
k olduğu
ld ğ görülür.
ö ülü
O L
P mv 2
Fx ,net
F A
 FN  ma = (Eş
(Eş-1)
1)

T A
 f s  mg  0,
R
f s   s FN  mg   s FN (Eş-2)
S
Fy ,,net
U
R
Eş-1 .M
ş ve Eş-2 se, mg   s
ş bbirleştirilirse,
eş
mv 2
v 
2 Rg
 vmin 
Rg
bu
bulunur.
u u.
D R s s
(6-13)
 Örnek: Çember şeklindeki platformun
I M
yarıçapı R’ dir. Platformun en tepesinde
DIR
L
sürücünün düşmemesi için o andaki v hızı ne
olmalıdır. YI
L A
E Y
Sürücü platformun tepesinde iken serbest-cisim
. L
çizersek sürücüye etki edenRyer
diyagramını çizersek,
e D yer-çekimi
çekimi
v
kuvveti Fg ve normal kuvvet FN aşağı yöndedir.
T
O noktada sürücünün minimum L A hıza sahip olması
P
durumunda, platformla teması O kesilir ve FN = 0 olur.
Bö l
Böylece, sürücüye
üü ü
F A
etki
tki eden
d t k kuvvet
tek k t Fg’ dir
di ve
T A
merkezcildir. Bu durumda,

U S
F . M
2
mv
mg  min
 v  Rg
D R
net , y
R
min

bulunur.
(6-14)
Örnek : Kütlesi 0.5 kg olan bir taş, 1.5 m uzunluğundaki bir ipin
ucuna bağlanmış ve yatay bir düzlemde döndürülmektedir. Taşın RIM
D I
N' luk bir kuvvete dayanabildiğine L
bağlı olduğu ip en fazla 50 N
Y I göre,
ipin kopmadan hemen önceki hızı ne olur? A L
Y
. LE
DR
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
TR.M
mv 2
 v m ax 
rT m ax

1.5(50)
 12.2 m /s
D r m 0.5
(6-15)
 Örnek : Kütlesi m olan bir cisim L uzunluğundaki bir ipin ucunda
I M
IR
şekildeki gibi yatayda r yarıçaplı çembersel bir yörüngede v hızı
ile dönmektedir (Konik sarkaçç)). Cismin hızını bilinen nicelikler
L D
cinsinden ifade ediniz. YI
L A
Y
T cos   mg
. LE
mv 2
DR
Tsin = e
r
T v
L A
P O
F A
A
Tv
S
2

M U
ta n  
gr
R .
D
v  g r ta n   g L s in  ta n 
(6-16)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim uzunluğu R olan
bir ipin ucunda, şekildeki gibi düşey düzlemde I M
O noktası etrafında dönmektedir. İpin düşeyle  DIR
L
açısı yaptığı bir anda cismin hızı v ise, ipteki YI
L A
gerilme kuvveti ne olur?
g
Y
. LE
Teğetsel kuvvet
D R
e
 at  g sinv (hızdaki değişimin kaynağı)
 F  mg sin   ma T
A
t t

O
 v2L 
 Fr  T  mg cos   ma
P r  T  m  R  g cos  
A F
A
Radyal kuvvet
T
U
Üst noktada
S v
(  180 )  T  m   g 
o  2

. M R 
üst

D R v  2
Alt noktada (  0 )  T  m
o
g
alt  
R  (6-17)
Örnek : Kütlesi m olan bir cisim, sağa doğru ivmeli hareket yapan bir yük
vagonunun içinde tavana asılıdır
asılıdır.
I M
IR
a) Vagonun dışındaki durgun bir gözlemciye göre aracın ivmesi nedir?
D
l i i ?I L
b )V
b Vagonun içindeki
i i d ki bir
bi gözlemciye
öl i göre
Y
ö ddurumu iinceleyiniz?
L A
E Y
a )  Fx  T sin   ma . L
D R
 Fy  T cos   mg v e
a  g tan  A T
O L
P
F A
b )  F '  T sin
T Af 0
S
x hayali

 FM' U
 T cos   mg
R . y

 mg tan   ma
D f
hayali

(6-18)
 BÖLÜM-77
BÖLÜM
I M
Kinetik Enerji ve İş D IR
L
YI
L A
Bu bölümde şu konulara değineceğiz: Y
LE
.
 Hareket eden bir cismin kinetik
D R enerjisi
 Bir kuvvetin yaptığı iş e
 Güç T v
L A
P O
F A
Ek olarak, iş-kinetik enerji teoremini öğrenip değişik problemler çözeceğiz.
T A
U S
Hız ve ivme gibi vektörel nicelikler yerine iş ve kinetik enerji gibi skaler
nicelikleriM
daha R . olacaktır
kolay
kullanarak problemleri çözeceğimiz için, bu yöntemle işlemler
olacaktır.
D
(7-1)
 Kinetik Energy:
Bir cismin hızından dolayı
y sahipp olduğu
ğ enerjidir.
j
I M
Hızı v, kütlesi m olan bir cismin kinetik enerjisi
D IR
şu ifadeye sahiptir:
I L
Y
1
K  mv A
SI sistemindeki birimi
g L/s = jjoule
Y
2 2 2
kg.m
2
L
ve sembolikE olarak J ile gösterilir.
R .
Kütl i m = 1 kg
Kütlesi k olan
l birbi cisim
i i v = 1 m/s / hızına
h
e D
sahipse,
hi ki tik enerjisi
kinetik ji i K = 1 J’ dür.
dü
v
) Kütlesi m olan bir cisme bir FTkuvveti uygulandığında
İşş ((W):
A (K) artırabilir veya azaltabilir.
ve hızını (v) dolayısıyla da kinetikLenerjisini
yg ğ cisim ivmelenir

O
P değişim miktarı,
A
Cismin kinetik enerjisindeki miktarı F kuvveti tarafından cisme
Fdışarıya alınan enerji (W) kadardır.
A
aktarılan veya cisimden
T
Ci
Cisme
U
enerji S
ji aktarılmışsa
kt l W pozitiftir
itifti (W > 0) ve F kuvveti
k ti cisim
i i üzerinde
ü i d pozitif itif

. M
iş yapmıştır denir.
Ak iR cisimden
D
Aksine, i i d dışarıya
d enerji
ji alınmışsa
l
cisim üzerinde negatif iş yapmıştır denir.
W negatiftir
tifti (W < 0) ve F kuvveti
k ti

(7-2)
İş:
Şekilde kütlesi m olan cisim sürtünmesiz bir yüzeyde I M
x-ekseni yönünde hareket edebilmektedir. DIR
L
YI

Cisme yatayla  açısı yapacak şekilde bir F kuvveti uygulanıyor.
L A
E Y
Newton' un ikinci yasası gereği: F  ma ' dır. Cismin başlangıçtaki

hızının v
x x
L
ve d kadarlık bir yer-değiştirme sonundaki hızının .da v olduğunu varsayalım.
 
0

D R
Kinematiğin üçüncü denklemi: v ev  v  2a d eşitliğinden,
2 2

A T 0 x

L
m  m  PO m m F
  v    v    2a d  2 d  F d   F cos   d
2 2

 2A
x

F
0 x x
2  2 2 m

1T
A
S 1
KU mv ; K  mv  K =K  K  Fd cos 
2 2

M
i 0 s s s i
2 2
R . W  K  W  Fd cos   W  F  d
 
D
İşin birimi, kinetik enerjinin birimiyle aynıdır (J). (7-3)
Not-1: İİş iiçin
i bulunan
b l bağıntıyı,
b F kkuvvetinin
i i sabit
bi olduğu
ld d
durum için
i i türettik.
ik
I M
Not-2: Cismin noktasal olduğunu kabul ettik.
D IR
L
YI
N t 3 0    90   W  0 ; 90     180   W  0
Not-3:

L A
EY  
. L F , F ve F ),
NET İŞ: Cisme birden fazla kuvvet etkiyorsa (örneğin
R
A B C

net iş (W )'
) in hesaplanması:
net
e D
T v
A (W , W ve W ) ayrı ayrı hesaplanır ve
Yol-1: Herbir kuvvetin yaptığıLişler
WO  W  W  W ).
A B C

sonra da toplanır (P
F A net A B C

T A    
Yol 2: CisimS üzerine etki eden net kuvvet (F  F  F  F ) bulunur ve
Yol-2:
M U net A
 
B C

R . sonra da net kuvvetin yaptığı iş hesaplanır (W  F  d ).

net net

D
(7-4)
 
düzlemindeki bir cisim F  5.0i 5 0iˆ + 2.0j
2 0jˆ (N)
Örnek : xy -düzlemindeki
I M

kuvvetinin etkisiyle d  2.0iˆ + 3.0jˆ (m) ile verilen bir D IR
L
yer-değiştirme yapıyor. YI
L A
a)) Kuvvetin yyaptığı
p ğ işi
ş
Y
E açıyı bulunuz.
.
b) Kuvvetle yer-değiştirme vektörü arasınLdaki
D R
  v e
a  ) W  F  d  (5 (5.0) T 0)  (2.0)
0) A(2.0)
(2 (2 0)  (3.0)
(3 0)  16 J
O L
  P 29  13  cos 

A
b ) F  d  Fd cos
F
A
1 T16
  cos S( )  35o
M U 377
R .
D
(7-5)
Örnek : İki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve T
fk
I M
IR T
ağırlıksız bir makara üzerinden birbirlerine
L D
YI
bağlanmıştır.
ğ ş Sistem serbest bırakıldığında,
ğ ,
bloklar sabit hızla hareket etmektedirler.
L A
A bloğu sağa doğru
EY
doğru, B bloğu aşağı doğru 75 cm hareket ettiğinde,
ettiğinde
L
bloklara etkiyen kuvvetlerin yaptıkları işleri.bulunuz.
D R
Hız sabit ise ivme sıfırdır.
v e
Blok A:  F  T  f T  0 
x

Blok B:  F O
A
TL 12  0 
k
 T  f  12N
k

Py

F
Blok A: W  12  (0.75)A  cos(0)  9 J ; W  12  (0.75)  cos( )  9 J
T
A fk

W  20T (0.75)  cos( /2)  0 ; W  20  (0.75)  cos( /2)  0

U
g
mg
S N

Blok B: M
R . W  12  (0.75)  cos( )  9 J ; W  12  (0.75)  cos(0)  9 J
T mg

D HHer iki blblokta

N
Not:
t kt sabit
bit hızla
h l hareket
h k t ettiği
ttiği iiçin,
eden kuvvetlerin yaptığı net iş=0’ dır.
i hher iki bl
blok
k üüzerine
i etki
tki

(7-6)
 İş - Kinetik Enerji Teoremi :
I M
I R
Bir cisim üzerine yapılan net işin W  K  K olduğunu daha
net
ILs D önce
i

bulmuştuk. Y
L A
Y
E dikkate alınırsa,
Kinetik enerjideki değişimin de K  K  K Lolduğu
R . s i

iş-kinetik
e D
iş kinetik enerji teoremi:

T v
K  KLAK  W
P O s i net

Bir cismin F A
kinetik 
j T
A
enerjisindeki  = Cisim üzerinde yapılan net iş 

U S değişim
ğ 

. M W 0  K K 0K  K
D R net s

W 0  K K 0K  K
net s
i

i
s

s
i

(7-7)
Örnek : Kütlesi 6 kgg olan bir blok sürtünmesiz
I M
bir düzlemde duruyorken, 12 N' luk sabit bir
DIR
L
YI
yatay kuvvetin etkisiyle harekete başlıyor.
başlıyor Blok
yatayda 3 m yol adıktan sonra hızı ne olur?
L A
Y
  LE1
W = F  d = 12  3  cos(0) = 36 J  K s  K.i  mvs2  0  36 J
D R 2
72 v e
vs   12  3.5 m/s T
6
O LA
P
F A
Aynı problemi kinematikten yola çıkarak tekrar çözelim:
T A
U S 12
M F  12  ma  a   2 m/s 2

R . x x x
6
Dvs2  vi2  2ax x  2  2  3  12  vs  12  3.5 m/s
(7-8)
Örnek : Kütlesi 6 kg olan bir blok kinetik sürtünme katsayısı k = 0.15 olan
bir düzlemde
bi d l d dduruyorken,
k 12 N' lluk k sabit
bi bir
bi yatay kkuvvetin
i etkisiyle
ki i l hharekete
k I M
başlıyor. Blok yatayda 3 m yol adıktan sonra hızı ne olur? D IR
L
YI
 
W = F  d = 12  3  cos(0) = 36 J L A
( F' nin yaptığı iş)
Y
f k  k mg  0.15  6  9.8  8.82 N . LE
 
D R
W f = f k  d = k mg cos( ) = 8.82  3 = 26.5 J ( f k ' nın yaptığı iş)
v e
W  W f  36  26.5
26 5  99.5
5
A T
1 O
L
W  W  mv  mv  Pmv  9.5  v 
1 1 19
2 2 2
 1.8 m/s
2 A 2
f s i s s
2
A F yola çıkarak tekrar çözelim.
6

T
Aynı problemi kinematikten
S
M U 3.18
 FR. 12  f  12  8.82 = 3.18 = ma  a  6  0.53 m/s
x k x x
2

D
v  v  2a x  2  0.53  3  3.18  v  3.18  1.8 m/s
2 2
s i x s
(7-9)
 Yerçekimi Kuvvetinin Yaptığı
p ğ İş :
I M
Kütlesi m olan bir cism A noktasından v ilk hızıyla I R
D
0

L
YI
yukarı doğru fırlatılsın.
fırlatılsın
Cisim yükseldikçe, yer-çekimi kuvveti (L FA  mg ) tarafından
yavaşlatılır ve B noktasında dahaL
Y g

E bir v hızına sahip olur.

düşük
R .
e D
Cisim A noktasından B noktasına giderken,

T v
yer-çekimi kuvvetinin yaptığı iş:

L A 
W  A O B   F .d  mgd cos180   mgd
g
P g

A
F A noktasına dönerken,
A
Cisim B noktasından
T tarafından yapılan iş:
S
yer-çekimi kuvveti
U
. M  
W R
D  B  A   F .d  mgdd cos 0   mgdd
g g

(7-10)
 Yükseltme Kuvvetinin Yaptığı İş :
I M
IR
Kütlesi m olan cismi bir F kuvvetiyle (dış kuvvet) A noktasından
B noktasına y
yükseltmek isteyelim.
y
IL D
Cisim harekete başladığı
ş ğ
Y
A
A noktasında ve ulaştığı B noktasında durgun olsun. Bu
L
aralıkta uygulanan F kuvvetinin sabit olması
E Y gerekmiyor.
gerekmiyor
. L
D
Cisme etki eden iki kuvvet vardır. R
vardır Biri yerçekimi kuvveti F , diğeri
g

v
de cismi yukarı kaldırmak içinedışardan uyguladığımız F kuvvetidir.
A T
W  K  0  L W  W  0  W  W
net
O
P   mgd
dış g dış g

g
F A
W  mgd cos180  W  mgd
dış

T A
Al lt
Alçaltma K
U S
Kuvvetinin
ti i Y
Yaptığı
t ğ İş
İ :
. M cisim B noktasından A noktasına hareket etmektedir.
Bu durumda
WDR
g mgd cos 0  mgd  W  W =  mgd
dış g

(7-11)
 Değişken K uvvetin Yaptığı İş :
Şekilde konuma bağlı olarak değişen bir F kuvveti
Şekilde,
I M
verilmiştir. Bu kuvvetin x ile x noktaları arasında I R
i

L D s

yaptığı
t ğ iişii ( W ) bbulmak
l k iisteyelim.
t li
YI
Bunun için  x , x  aralığı, genişliğiLAx olan N tane
i s

EY
ince şerite bölünür.
. L
D R
j. aralıkta yapılan v işe W  F x kadardır.
T
j j , ort

L A N
Bu durumda
P O toplam iş, W   F x olur. j , ort

A
j 1

A F
 x  0 (N  ) durumunda,

S T N xs

U W  lim  Fj ,ort x   F ( x)dx

.M
x  0
j 1 xi

D R xs

W   F ( x)dx   F ( x)  x grafiği altında kalan alan 

xi (7-12)
Örnek : Bir cisim üzerine etkiyen kuvvetin cismin
k
konumuna bbağlılığı
ğl l ğ şekildeki
kild ki gibidir.
ibidi I M
a ) x = 0  8 m, D IR
L
b ) x = 8  12 m YI
c ) x = 0  12 m L A
Y
aralıklarında bu kuvvetin yaptığı işi bulunuz. LE
R .
e D
8 v6
xs 8
x = 0 - 8 m aralığıdaki
a ) W08 =  F ( x)dx =  F ( x)dx T = 24 J
A 2 L
üçgensel bölgenin alanı
O
xi 0

P
b ) W812
xs

=  F ( x)A
A
dxF  F ( x)dx =
12
4(  3)
= 6 J x = 8 - 12 m aralığıdaki

S
xi T 8
2 üçgensel bölgenin alanı

M U
c  ) W .= W0  8  W8 12  24  6  18 J
D R
(7-13)
Örnek : Bir cisme etkiyen kuvvet, x metre cinsinden olmak üzere,
F = (8 x  16) N ifadesine göre değişmektedir. IM R
D I
IL
a  ) x = 0  3 m aralığında kuvvetin yaptığı işi bulunuz. Y
Kuvvet konum grafiğini çiziniz ve x = 0  Y
b  ) Kuvvet-konum L A
3 m aralığında
kuvvetin yaptığı işi grafikten bulunuz.. L E
D R
 xe
3

a ) W =  F ( x)dx =  (8 x  16)dx   8 v  16 x   12 J

xs 3 2

A T
 2 
xi 0

O L 0

P
F A
A
T 2((16)) 1 8
b) W =W S
W U+W =  = 12 J
M
0 2 23
2 2
R .
D
(7-14)
 
Örnek : F = ((4xˆi + 3yyˆj) N' luk kuvvetin etkisindeki bir cisim
I M
orijinden başlayarak x = 5 m noktasına hareket etmektedir. I R
L D
K
Kuvvetin
ti yaptığı
t ğ işi
i i bbulunuz.
l
YI
L A
 
rs

W =  F  dr = ; dr  dxi + ˆ E Y
ˆj
. L dy
ri
D R
r
v e
W =  (4 xiˆ A3T
s

yjˆ).(
) (dxiˆ  dyjˆ)
r
O L
r P
i

A 5 0
WF=  (4 xdx  3 ydy )   4 xdx   3 ydy
s

A
T r
U S i 0 0

. M x 2 5

D R W = 4    50 J
 2 0
(7-15)
 Yay Kuvveti :
Denge durumundaki bir yaya (uzamamış veya
I M
sıkışmamış yay) bir blok bağlı bulunsun.
DIR
Yayı d kadar gerecek şekilde bloğuYsağa
L
I doğru
bir miktar çekelim. Yay elimize L Aters doğrultuda
E Y
L
bir direnç kuvveti (F ) uygular.
.
D R
Yayı d kadar sıkıştıracak şekilde bloğu sola doğru
e yine ters doğrultuda bir direnç
itersek, yayvelimize
kuvvetiT
L A (F ) uygular
uygular.

Her iki durumda da,, yyayyP

O
tarafından elimize uygulanan
yg F kuvveti yayı
yy
F A
doğal uzunluğuna
T A getirecek yönde etkir. Büyüklüğü ise, uzama veya

U S
sıkışma miktarı (x) ile orantılıdır.
orantılıdır
. M
D R
Eşitlik olarak F  kx bağıntısı
ğ ile verilir. Bu eşitlik "Hooke y yasası" ,
k ise "yay sabiti" olarak bilinir.
(7-16)
 Yay Kuvveti Tarafından Yapılan İş :
Yay sabiti k olan bir yayın boyunu, kuvvet uygulayarak I M
D IR
xi ' den xs ' ye getirmiş olalım. Yayın elimize uyguladığı
L
kuvvetin yaptığı işi (W ) hesaplamak isteyelim. YI
yay

L A
E Y
. L
Yayın kütlesiz olduğunu ve Hooke yasasına uyduğunu varsayalım.

D R
e
Değişken kuvvetin yaptığı iş bağıntısından,
v
xs xs
A T xs
x 2 xs
1 1
W   F ( x ) dx    kxdx L   k  xdx   k    kx  kx 2 2
yay
xi xi
P O xi  2 xi
2
i
2
s

bulunur. F A
A
Tuzamasız durumda ise (x  0) ve yayı x kadar
U S
Yay başlangıçta i

. M sıkıştırmış isek( x   x), yay kuvvetinin yaptığı iş

germiş veya
R
s

D
W   kx
yay
1 2
olarak bulunur.
2
(7-17)
Örnek : Kütlesi 1.6 kg olan bir blok, yay sabiti k = 1  10 3 N/m olan
I
yatay bir yaya bağlıdır. Yay 2 cm sıkıştırılıp durgun halden serbestM
I R
bırakılıyor. (Yüzey sürtünmesizdir).
L D
YI
a  ) Blok denge noktasından (x = 0) geçerken hızı ne olur?
L A
soruyu, sabit ve 4 N büyüklüğünde birYsürtünme kuvveti
bb ) Aynı soruyu
olması durumunda tekrar cevaplayınız.. L E
D R
1 2 1 2 2 e
a) Wyay = kxm  110  2 10  v 0.2 J
3

2 2 T A
L
O 2W
1 2 1 2
Wyay = mvs  mvi  vs = P yay
=
2(0.2)
= 0.5 m / s
2 2
F A m 16
1.6
A
b) W =  f x S=T4  2 10   00.08
2
08 J sürtünme kuvvetinin yaptığı iş.ş
f

M U k m

R . 1 2  (0.12)
DK  W  W  2 mv  0.2 0 2  00.08
08  v =
2
yay f s s = 00.39 m / s
1.6
(7-18)
Örnek : Kütlesi 5 kg olan bir blok sürtünmesiz
bir yüzeyde,
bi ü d yay sabiti biti k = 500 N/
N/m olan
l I M
yatay bir yaya v0 = 6 m/s hızla çarpıyor ve DIR
L
yayı sıkıştırıyor. YI
L A
a ) Yaydaki sıkışma ne kadardır? Y
LE
. en fazla ne olur?
b) Yay en fazla 15 cm sıkışabiliyorsa, v0 hızı
D R
1 2 1 2 1 ve2 1 2
a ) W yyayy = kxi  kxm  Tmvs  mvi
2 2
L A2 2
1 2 1 2 PO m 5
k m = mvi A xm =
kx vi =  (6) = 00.6
6m
2 2 AF k 500
S T
U
b ) x . =M
m k 500
vi  vi = xm   (0.15)  1.5 m / s
D R m
k m 5
(7-19)
 Üç-Boyutlu Uzayda Kuvvetin Yaptığı İş :
I M
 IR
boyutlu uzayda tanımlı bir F kuvveti genel olarak LD
Üç-boyutlu
Üç
 YI
F  F  x, y, z  ˆi  F  x, y, z  ˆj  F  x, y, z  kˆ A L
Y
x y z

biçiminde tanımlanabilir.
. LE
D R
Böylesi bir kuvvetin etkisinde, bir cismiekoordinatı  xi , yi , zi  olan
T v
A noktasından koordinatı  xs , ys , zs  olan B noktasına,
L A noktasına belirli bir

  P O
yol boyunca, hareket ettirmek için yapılacak iş,
dW  F  dr  F dx FFAdy  F dz
A
x y z
B
S T
xs ys zs

d U F ddx   F ddy   F ddz

W   dW
M
x y z
A
.
Rili
xi yi zi

il Dverilir.
ile
(7-20)
Değişken Kuvvet ve İş - Kinetik Enerji Teoremi :
I M
Değişken bir F (x ) kuvveti yardımıyla kütlesi m olan bir cismi D I R
A (x  x )
I L i

noktasından B ( x  x ) noktasına hareket ettirelim. Newton' Y un ikinci

s

L A
ö F  ma  m ' di
yasasına göre,
dv
dir.
E Y
dt
. L
D R
Eşitliğin her iki tarafını dx ile çarpıpvxe ve x aralığında integralini alırsak,
T i s
Adv dv dx dv dv dx
xs xs
dv
O L
 Fdx   m dt dx P   dx  dx  vdv
xi xi

F A dt dx dt dt dx dt
xs

W  m  vdvS Tm A 2 1xs 1
 v   mv  mv  K  K  K bulunur.
2 2

U
s i s i
2 2xi 2
. M
xi

NotR: Görüldüğüğ ggibi iş-kinetik

ş enerji
j teoremi,
D kuvvetin sabit olduğu durum ile aynıdır.
(7-21)
Örnek : Kütlesi 0.1 kg olan bir blok hava-rayı üzerinde yay sabiti k = 20 N/m
olan yatay bir yaya bağlıdır
bağlıdır. Blok denge noktasından sağa doğru 11.5
M
5 m/s hızla geçiyor
geçiyor.
I
a) Hava-rayı sürtünmesiz ise, blok ne kadar sağa gidebilir?
D IR
L
YI
b)) Hava rayı sürtünmeli ise (k = 00.47),
Hava-rayı 47) blok ne kadar sağa gidebilir?

L A
1 2 1 2 1 2 1 2
a ) W yay = kkxi  kx
k m  mvs  mvi
E Y
2 2 2 2
. L
1 2 1 2
kxm = mvi  xm =
m
vi =
01
0.1
D R
(1.5) = 0.106 m
2 2 k v20e
T
A
b ) W =  f x =    mg  x Lsürtünme kuvvetinin yaptığı iş.
O
f k m k m

1 P
K  W  W   Amv   kx   mgx  İş-kinetik
1
F2
2 2
İ enerji teorimi
A
yay f i m k m
2
1 S T 1
0 1 vU
 0.1 (1 )   20  x  0.47
(1.5) 2
0 4  00.1
2
1  99.8
8x
2 M
m m
2
R
10 x.
2
 0.461x  0.113 = 0  x = 0.086 m  8.6 cm
D m m m

(7-22)
Örnek : Salıncağa binmiş w ağırlığındaki bir çocuğu,
ipler dü l 0 açısı yapana kadar
i l düşeyle k d (burada
(b d çocuk k I M
durgundur) yatay bir F kuvvetiyle ittiğinizi düşünün. DIR
L
Bunun için uygulamanız gereken kuvveti, sıfırdan YI
başlayarak
ş y ççocuk dengeye
YLA değere
g y ggelene kadar belirli bir maksimum ğ kadar
L E işi bulunuz.
.
artırmanız gerekir. Uyguladığınız F kuvvetinin yaptığı
R
Denge durumunda :  Fx = F  Tesin D  0 ; F = T sin 
v
 Fy L=ATTcos   ağırlık
  0 ; T  w / cos 
w
P O
A
F = w tan  AWF=  F  dl   F ( Rd
0 0
 
 ) cos   wR  sin  d
S T dl

U
0 0

W =M  wR cos    wR 1  cos  
0

R . 0 0

D
(7-23)
Güç :
Gü F kkuvveti
Güç, ti tarafından
t f d birimbi i zamanda
d yapılan
l iş tiIM
i veya F kkuvvetinin
i
I R
iş yapma hızı olarak tarif edilir. D IL
F kuvveti t zaman aralığında W kadar iş yapmışsaA Y ma güç
, ortala
YL
W
L E
P 
ort
t R .
e D
Anlık güç ise
T v
dW L A
P
dt P O
ile tanımlanır.
F A
A
SI sistemindeki
T"kilowatt
birimi "J/s = watt" tır.

U S kilowatt-sa
saat" (kW) iş birimidir.
idir

. M
D R
Örneğin,
Ö eğ , 1000
000 W gücündeki
gücü de bir b motor
o o 1 saat
s sü süreyle
ey e
çalışıyorsa yaptığı iş W =Pt =1000  3600  3600 kJ bulunur.
(7-24)
 H Bağlı
Hıza B ğl Gü
Güç İf
İfadesi
d i: I M
DIR
L
YI
Hareket eden bir cisme, hareket doğrultusu ileL A
E Y
L
 açısı yapacak şekilde bir F kuvveti uygulayalım.
.
D R
e
Uygulanan F kuvvetinin iş yapma hızı
v
A T
dW F cos  dx O L dx
P
dt

dt A
P F cos 
dt
 Fv cos 

A F
  ST
P  F U v
. M
D R
verilir.

(7-25)
Örnek : Bir asansörün kütlesi 1000 kg' dır ve toplam
800 kg taşıyabilmektedir. Asansör yukarı çıkarken I M
4000 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir. DIR
L
a) Asansör 3 m/s' lik sabit hızla yukarı çıkıyorsa, YI
2
çıkıyorsa Y
b)) Asansör 1 m/s ' lik ivme ile yukarı çıkıyorsa,
b L A
Asansör motorunun sağladığı güç ne olur? . L E
D R
a) v  sabit  a  0 :  ve f  w  0
yF = T 
T  f  w  (1000  800) A
T
 9.8
9 8  4000  22.16
16 10 N
L
4


P = T .v = T v cos0 P
O
 2.16 10  3  6.48 10 W
4 4

F A
b ) a  0 : T AF = T  f  Mg  Ma
S
y

T  fU  M ( g  a )  4000  1800*10.8  2.34 10 N 4

. M 
D RP = T .v = T v cos0 =  2.34
2 34 10 v  W (burada v anlık hızdır)
4

(7-26)
 BÖLÜM-8
Potansiyel Enerji ve Enerjinin Korunumu
Bu konu kapsamında şu konulara değineceğiz:

 Potansiyel enerji
 Korunumlu ve korunumsuz kuvvetler
 Mekanik enerjij
 Mekanik enerjinin korunumu

Birçok
ço pproblemi
ob e “enerjinin
e ej korunumu”
o u u u teo
teoreminden
e de çö
çözeceğiz.
eceğ .

Burada vektörel nicelikler yerine iş, kinetik enerji ve potansiyel enerji gibi
skaler nicelikler kullanacağımız için işlemler daha kolay yapılabilecektir.
yapılabilecektir

(8-1)
 İş ve Potansiyel Enerji:
Y
Yer-çekimi
ki i potansiyel
t i l enerjisi:
ji i
• Kütlesi m olan bir cisim v0 ilk hızıyla A noktasından
yukarı doğru fırlatılıyor.
fırlatılıyor
• Cisim ve yer bir sistemdir.
• Yerçekimi kuvvetinin etkisiyle cisim yavaşlayarak
yükselecek ve B noktasında tamamen duracaktır.
duracaktır
• Sonra da, aşağı doğru hareket ederek orijinal v0 hızıyla
A noktasına ulaşacaktır.

Cisim A noktasından B noktasına giderken Fg kuvvetinin yaptığı iş

W1 =  mgh’g dir. Bunun anlamı,, Fg kuvveti cismin kinetik enerjisini
j
yerçekimi potansiyel enerjisine (U) dönüşmüştür.
Cisim B noktasından A noktasına düşerken ise, Fg kuvvetinin yaptığı iş
W2 = mgh ’ dir. Bunun anlamı da, Fg kuvveti cismin yerçekimi potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dönüştürmüştür.

Sistemin potansiyel enerjisindeki değişim şu ifadeyle verilir: U  W

(8-2)
 Yay potansiyel enerjisi:
• Kütlesi m olan blok,
blok yay sabiti k olan bir yaya bağlıdır.
bağlıdır
• Yay ve kütle bir sistemdir.
• Herhangi
H h i birbi andad A noktasından
kt d geçerken
k ki hızı
h v0 olan
l
blok, yay kuvvetinin etkisiyle yavaşlayacak ve yayı x
kadar sıkıştırarak B noktasında tamamen duracaktır.
• Sonrada, yay kuvvetinin etkisiyle ters yönde harekete
başlayacak ve A noktasından v0 hızıyla geçecektir.

Blok A noktasından B noktasına hareket ederken yay kuvveti Fyay tarafından

yapılan iş W1 =  kx2/2’ dir. Bunun anlamı, yay kuvveti Fyay cismin kinetik
enerjisini
ji i i potansiyel
t i l enerjiye
ji (U) dönüştürmüştür.
dö ü tü ü tü

Blok B noktasından A noktasına hareket ederken ise, yay kuvveti Fyay tarafından
yapılan iş W2 = kx2/2/2’ dir.
dir Bunun anlamı da,
da yay kuvveti Fyay cismin potansiyel
enerjisini kinetik enerjiye dönüştürmüştür.

Sistemin potansiyel enerjideki değişimi yine U  W ifadesine sahiptir.

(8-3)
 Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler:
Cismin sadece kinetik ve potansiyel enerjileri
arasında bir dönüşüme neden oldukları için,
yerçekimi kuvveti ve yay kuvveti “korunumlu”
korunumlu
kuvvetlerdir.

Buna karşın, sürtünme kuvveti “korunumlu olmayan” bir kuvvettir.

Sürtünmeli bir yüzey üzerinde A noktasından v0 ilk hızıyla harekete

başlayan bir blok düşünelim. Blok ile zemin arasındaki kinetik sürtünme
katsayısı μk olsun. Blok, kinetik sürtünme kuvveti fk etkisiyle d kadar yol
aldıktan sonra B noktasında duracaktır.

A ve B noktaları arasında sürtünme kuvvetinin yaptığı iş Wf =  μkmgd

olacaktır. Sürtünme kuvveti, bloğun tüm kinetik enerjisini “ısı
enerjisi” ne dönüştürmüştür. Bu enerji tekrar kinetik enerjiye
dö ü tü ül
dönüştürülemez ve bu
b nedenle
d l sürtünme
ü tü k
kuvveti
ti korunumlu
k l bir
bi
kuvvet değildir.
(8-4)
 1. Kapalı bir yol boyunca, korunumlu bir
kuvvetin bir cisim üzerinde yaptığı net iş
sıfırdır (Şekil-a).

Wnet  0

Yerden yukarı doğru fırlatılan taş ve kütle-yay

kütle yay sistemi buna
birer örnektir. Wnet = Wab,1 + Wba,2 = 0

2. a’dan b’ye giden bir cismin üzerine etki eden korunumlu

bir kuvvetin yaptığı iş gidilen yoldan bağımsızdır.
Şekil - a' dan : Wnet = Wab,1 + Wba,2 = 0  Wab,1 =  Wba,2
Şekil - b' den : Wab,2 =  Wba,2

W W
abb,11 abb,2
2
(8-5)
 Potansiyel Enerjinin bulunması :
Bir cisme etkiyen korunumlu kuvveti biliyorsak,
xi ve xs gibi iki nokta arasında cismin potansiyel
enerjisindeki değişimi (U ) hesaplayabiliriz.

Korunumlu bir F kuvvetinin etkisindeki bir cisim x-ekseni

boyunca xi noktasından xs noktasına hareket ediyor olsun.
F kuvveti tarafından cisim üzerinde yapılan iş
xs

W   F ( x)dx eşitliği ile verilir.

xi

Böylece, potansiyel enerjideki değişim

xs

U  W    F ( x)dx bulunur.
xi
(8-6)
 Yerçekimi Potansiyel Enerjisi :
Düşey doğrultuda (y-ekseni
ekseni boyunca) yukarı doğru yi noktasından
ys noktasına hareket eden m kütleli bir cisim düşünelim.

Cisme etki eden yerçekimi kuvveti nedeniyle cisim-yer sisteminin

potansiyel enerjisinde değişim olacaktır. Az önce bulduğumuz sonucu
kullanarak, cismin potansiyel enerjisindeki değişimi hesaplayacağız.
yf ys ys

U    F ( y)dy     mg  dy  mg  dy  mg  y  y  mg  ys  yi   mg y
ys
i
yi yi yi

Cismin bulunduğu son noktayı genelleştirirsek U ( y)  Ui  mg  y  yi 

bulunur.
Genellikle hareketin başladığı konum yi  0 ve bu noktadaki
Genellikle,
potansiyel U i  0 olarak seçilir. Bu durumda,
U ( y )  mgy
bulunur.
(8-7)
Örnek : Yerden h kadar yükseklikten m kütleli
bir cisim serbest bırakılıyor. Cismin herhangi
bir andaki hızını, yerden olan yüksekliğine bağlı
olarak bulunuz.

 K =   U  K s  K i   U s  U i 
Ki Ui  Ks U s
1
0  m gh  m v s2  m g y
2
vs  2 g (h  y )

(8-8)
Örnek : Şekilde L uzunluğundaki bir ipin ucuna
bağlı m kütlesinden oluşan bir basit sarkaç verilmiştir.
Cisim  A açısal konumundan serbest bırakılmıştır ve
dönme ekseninin geçtiği P noktası sürtünmesizdir.
a ) Cisim en alt noktadan (B noktası) geçerken hızı nedir?
b ) Cisim en alt noktada iken ipteki gerileme kuvveti nedir?
b

1 2
a) Ki  Ui  K s  U s  mgh L(1  cos  A )
h  mvB  vB  2 gL
2

mvB2
b )  Fr  TB mg   TB  mg  2mg (1  cos  A )
L
TB  mg  3  2 cos  A 

(8-9)
 Yaydaki Potansiyel Enerji :
Bir kütle-yay sisteminde,
sisteminde blok xi noktasından xs
noktasına hareket etsin. Yay kuvveti bir iş (W )
yapacaktır ve kütle-yay
kütle yay sisteminin potansiyel
enerjisinde bir değişim meydana gelecektir.
xs xs
1 2 1 2
W   F ( x)dx   kxdx    kxs  kxi 
xi xi 2 2 
1 1
U  W  U ( xs )  U i  kxs2  kxi2
2 2
Genellikle hareketin başladığı konum xi  0 ve bu noktadaki
y U i  0 olarak seçilir.
ppotansiyel ç
Denge noktasından herhangi bir x uzaklığında,
1 2
yaydaki potansiyel enerji: U  kx
2
(8-10)
Mekanik Enerjinin Korunumu :
Bi sistemin
Bir i i mekanik
k ik enerjjis
i i, o sistemin
i i kinetik
ki ik ve potansiyel
i l enerjilerinin
jil i i
toplamı olarak tarif edilir
ji = Emek  K  U )
(M k ik enerji
(Mekanik

Sistemin çevresinden izole olduğunu, dış kuvvetlerin olmadığını

ve sistemdeki kuvvetlerin ise korunumlu olduğunu kabul ediyoruz.
Sistemdeki iç kuvvetin yaptığı iş sistemin kinetik enerjisinde
bir değişim meydana getirecektir.
K  W (Eş-1)
(Eş 1)
Bu, aynı zamanda sistemin potansiyel enerjisinde de bir
değişim meydana getirecektir
U  W ((Eş-2).
ş ).

(8-11)
 Bu iki eşitlik birleştirilirse,
K  U
K s  K i   U s  U i 
Ki  U i  K s  U s
sonucuna ulaşılır.
Bu "mekanik
Bu, mekanik enerjinin korunumu"
korunumu yasasıdır ve şu şekilde özetlenebilir.
r
Emek.  K  U  0
Korunumlu ve korunumsuz kuvvetlerin olduğu izole bir sistemde bu yasa
Emek.  Wkorunumsuz
f
formundadır.
d d

Burada Wkorunumsuz , sistemdeki tüm korunumsuz kuvvetler tarafından y

yapılan
p işştir.

(8-12)
Şekilde m kütleli bir cisim ve asılı olduğu
ipten oluşan basit sarkaç verilmiştir.

Cisim-yer sisteminin mekanik enerjisi

sabittir. Sarkaç salındıkça, sistemin
kinetik ve potansiyel enerjileri
arasında sürekli bir dönüşüm olacaktır.
olacaktır

Cisim en alt noktadayken potansiyel

enerjiyi “sıfır” seçersek, bu noktalarda
kinetik enerji maksimum olacaktır
(a ve e durumu).
durumu)

c ve g durumlarında ise potansiyel

ji maksimum,
enerji ki ki ik enerji
kinetik ji sıfır
f
olacaktır.
(8-13)
Örnek : Yaylı bir oyuncak tabancanın yay sabiti bilinmemektedir.
Yay 12 cm sıkıştırılıp düşey yönde ateşlendiğinde, 35 gg' lık bilye
atıldığı noktadan 20 m yukarıya yükseliyor. Tüm sürtünmeleri
ggözardı ederek,,
a) Tabancanın yay sabitini bulunuz.
b)) Bilye
y tabancayı
y hangi
g hızla terkeder?
c) Bilye atıldığı noktadan 10 m yukarıdayken hızı nedir?

1 2 2mgh
a) EA  EC  kx  mgh  k  2  953 N/m
2 x
1 2 1 2 k 2
b ) E A  EB  kx  mgx  mvB  vB  x  2 gx  19.7 m/s
2 2 m
1 2 1 2 k 2
c ) kx  mgh ' mvh '  vh '  x  2 gh '  14 m/s
2 2 m
(8-14)
Örnek : İki blok hafif bir iple, ağırlıksız ve sürtünmesiz
bi makara
bir k üzerinden
ü i d şekildeki
kild ki gibi
ibi birbirine
bi bi i bağlanmıştır.
b ğl t
Sistem durgun halden serbest bırakılıyor. 5.00 kg' lık blok
yere çarptığında, 3.00 kg' lık bloğun hızı ne olur?

1 1
Ei  Es  m1 gh  m2 gh  m2v  m1v 2
2

2 2
2  m1  m2  gh 2   2    9.8
9 8  4
v   19.6  4.43 m/s
 m1  m2  8

(8-15)
 Potansiyel Enerjiden Kuvvetin Bulunması :

Bilinmeyen bir F kuvvetinin etkisi altında x-ekseni boyunca hareket eden bir
cismin potansiyel enerjisinin konuma bağlılığı U (x) biliniyor olsun.
Cisim koordinatı x olan bir A noktasından koordinatı x + x olan çok yakındaki
bir B noktasına hareket etsin. Kuvvetin cisim üzerinde yaptığı iş
W  F x (Eş-1)
ile verilir.
Kuvvetin
K ti yaptığı
t ğ bbu iiş, sistemin
i t i potansiyel
t i l enerjisinde
ji i d bir
bi değişim
d ği i meydana
d getirir.
ti i
U  W (Eş-2)
Bu iki eşitlik birleştirilirse,
U dU ( x)
F  bulunur. x  0 durumundaki limit değeri ise F ( x)  
x dx
olur.
(8-16)
 Potansiyel Enerji Eğrisi:
Cismin
Ci i potansiyel
t i l enerjisinin
ji i i konuma
k
bağlı değişimini çizersek, F kuvvetinin
etkisi altındaki cismin hareketi
konusunda detaylı bilgiler elde etmek
mümkün olur.
Ci
Cisme etki
tki eden
d k
kuvvetiti aşağıdaki
ğ d ki
bağıntı yardımıyla konumun fonksiyonu
olarak bulabiliriz.
dU ( x)
F ( x)  
dx
Örnek olarak yukarıdaki grafiği inceleyelim:
x2 , x3 ve x4 noktalarında potansiyel eğrisinin türevi sıfırdır. Dolayısıyla
bu noktalarda cisme etkiyen kuvvet de sıfır olur.
x2 ve x3 noktaları arasında dU/dx pozitif olduğundan, kuvvet –x yönündedir.
x3 ve x4 noktaları arasında dU/dx negatif olduğundan, kuvvet +x yönündedir.
(8-17)
 Dönüm Noktaları :
Sistemin toplam mekanik enerjisi Emek.  K ( x)  U ( x).
Toplam mekanik enerji sabittir (5 J) ve yatay bir çizgi
ile gösterilmiştir. Herhangi bir x noktasında U ( x)
belirlenip yukarıdaki denklemde yerine konur ve cismin
K kinetik
ki tik enerjisi
ji i bulunabilir.
b l bili
Kinetik enerji, tanımı gereği negatif olamaz. Böylece cismin, x-ekseninin
hangi bölgesinde hareketli olduğunu belirleyebiliriz.
K ( x)  Emek.
mek  U ( x )

K  0  Emek  U ( x)  0  U ( x)  Emek. Hareket izinlidir.

K  0  Emek  U ( x)  0  U ( x)  Emek. Hareket yasaklıdır.

Emek.  U ( x) olduğu noktalar, "dönüm noktaları" dır.

Yukarıdaki
k d ki grafiğe
fi göre, x1 ddönüm noktasıdır
k d ve bu k d K  0 'dır.
b noktada d
(8-18)
 Yandaki grafikte Emek. = 4 J durumunu gözönüne alalım.
Buna göre dönüm noktaları (Emek. = U ) x1 ve
x > x5 noktalarıdır. x > x1 bölgesinde hareket
izinlidir Eğer mekanik enerjiyi 3 J veya 1 JJ’ e
izinlidir.
düşürürsek, dönüm noktaları ve hareketin
izinli olduğu bölge de değişecektir.

Denge Noktaları: Potansiyel enerji eğrisinde eğimin sıfır (dU/dx = 0) ve

dolayısıyla
y y da kuvvetin sıfır ((F = 0)) noktalar denge
g noktalarıdır. Kuvvetin
sıfır olduğu bölgeler de (x > x5) doğal denge bölgeleridir.
j y Emek.
Mekanik enerjiyi mek = 4 J seçersek,
ç , kinetik enerji
j K = 0 olur ve cisim
x > x5 bölgesinde hareketsiz olur.

Potansiyel enerji
enerji-konum
konum eğrisinde minimumlar,
minimumlar kararlı denge konumları,
konumları

Potansiyel enerji-konum eğrisinde maksimumlar, kararsız denge

konumlarıdır.
(8-19)
 Not: Şekil üzerindeki mavi oklar,
dU ( x)
F ( x)  
dx
bağıntısı uyarınca cisim üzerine etkiyen
kuvvetlerin yönünü göstermektedir.

Kararlı Denge Konumları: Potansiyelin minimum olduğu x4 noktasını

gözönüne alalım. Mekanik enerji Emek. = 1 J olsaydı, bu noktada cisim
hareketsiz olacaktı (K = 0).
0) Cismi x4 noktasının çok az soluna veya sağına
çekersek, cismi denge noktasına getirmek için bir kuvvet oluşur. Bu nokta
kararlı denge noktasıdır.

Kararsız Denge Konumları: Potansiyelin maksimum olduğu x3

noktasını gözönüne alalım.
alalım Mekanik enerji Emek.k = 3 J olsaydı, bu
noktada cisim hareketsiz olacaktı (K = 0). Cismi x3 noktasının çok az
soluna veya sağına çekersek, her iki durumda da cismi bu noktadan
d h fazla
daha f l uzaklaştıracak
kl k şekilde
kild bir
bi kuvvet
k oluşur.
l B nokta
Bu k kararsız
k
denge noktasıdır.
(8-20)
Örnek : Bir moleküldeki iki nötr atom arasındaki etkileşme kuvveti ile ilgili
potansiyel, Lennard-Jones
Lennard Jones potansiyel enerji fonksiyonu ile verilir:
  12   6 
U ( x )  4      
 x   x  
x atomlar arasındaki mesafe,  ve  ise deneysel sabitlerdir.
İki tipik
ti ik atom
t i i   0.265
için, 0 265 nm ve   1.51
1 51 10 22
22
J' dür.
dü
Atomlar arasındaki etkileşme kuvvetini ve minimum uzaklığı bulunuz.
dU d
Fx   = 4  12 x12   6 x6  = 4 12 12 x 13  6 6 x 7 
dx dx
12 12 6 6 
Fx  4  13  7 
 x x 
12 12 6 6 
Fx  4  13  7   0  x  21/6   0.3 nm
 x x 

(8-21)
Örnek : İki boyutlu
y uzayda
y bir kuvvetle bağlantılı
ğ potansiyel
p y enerji
j
fonksiyonu,
U ( x, y )  3 x 3 y  7 x
ile veriliyor. Cisme etkiyen kuvveti bulunuz.

dU d
Fx   =  3 x y  7 x  =  9 x y  7 
 3
  2

dx dx
dU d
Fy   =  3 x3 y  7 x  =  3 x3 
dy dy


F  Fx ˆi  Fy ˆj   7  9 x 2 y  ˆi   3 x3  ˆj

(8-22)
 Dış Kuvvetin Bir Sistem üzerinde Yaptığı
p ğ İş:
Şu ana kadar, dış kuvvetlerin olmadığı izole
sistemleri ele aldık. Şimdi de, dış kuvvetlerin
etkidiği bir sistemi ele alalım.

Bir oyuncu tarafından fırlatılan bowling topunu göz önüne alalım.

Bowling topu ve dünya bir sistem oluşturur.
oluşturur

Oyuncu
y tarafından topa
p uygulanan
yg kuvvet dışş kuvvettir. Bu durumda
sistemin mekanik enerjisi sabit değildir, dış kuvvetin yaptığı iş kadar
değişir.

W  E  K  U
mek.

(8-23)
Örnek : Uzunluğu 1 m olan 30o ' lik eğik düzlemin
en üst noktasından,, kütlesi 3 kgg olan bir kutu durgun
g
halden aşağıya doğru kaymaya başlıyor. Kutuya
5 N' luk sabit bir sürtünme kuvveti etkimektedir.
a) Eğik düzlemin tabanında kutunun hızı ne olur?
b)) Kutunun ivmesi nedir?
1 2
a ) Ei  K i  U i = mgh = 3(9.8)(0.5) = 14.7 J ; Es  K s  U s = mv
2
E =  f k d = 5(1)  5 J
1 2 2(9.7)
Es  Ei  mv  14.7  5  v   2.54 m / s
2 3
3(9.8)(0.5)  5
b)  Fx  mg sin(30)  fk  ma  a   3.23 m / s2
3
(8-24)
Örnek : Kütlesi 20 kg olan bir çocuk, 2 m yüksekliğinde
düzgün olmayan bir kaydırağın tepesinden ilk hızsız
kaymaya başlıyor.
a) Sürtünme olmadığını varsayarak, kaydırağın en alt
noktasında
k d çocuğun hızı
h nedir?
di
b) Sürtünme olması durumunda, çocuğun en alt noktadaki
hı ı 3 m/s olduğuna
hızı old ğ na göre sistemin mekanik enerjisindeki
kayıp ne kadardır?

1 2
a) Ki  Ui = Ks  Us  mgh= mvs
2
vs = 2gh = 2  9.8 (2) = 6.26 m / s

1 2 1
b ) E = Es  Ei  mvs '  mgh = (20)  3  20(9.8)(2)  302 J
2

2 2

(8-25)
Örnek : Bir kayakçı 20 m yükseklikteki rampadan
ilk hızsız kaymaya başlıyor.
başlıyor Rampanın alt ucundan
sonra, düz olan bölgede kayakçı ile zemin arasında
sürtünme katsayısı 0.21
0 21' dir.
dir
a) Kayakçı, rampanın alt ucundan duruncaya kadar ne kadar yol alır?
b) Eğik düzlemin kendisi de aynı sürtünme kaysayısına sahip olsaydı,
olsaydı
(a) şıkkının cevabı ne olurdu?
1
a ) Ki  U i = K s  U s  mgh = mvB2  vB  2 gh  19.8 m / s
2
1 2 vB2
E  EC  EB = 0  mvB =  k mgd  d   95.2 m
2 2k g
1 2
b ) mgh  k mg cos  L  mvB  vB  2 gh 1  k cot(20)  12.9 m / s
2
vB2
d  40.3 m
2k g
(8-26)
Örnek : İki blok hafif bir iple, sürtünmesiz ve ağırlıksız
bir makara üzerinden birbirine bağlıdır.
bağlıdır Yatayda bulunan
m1 kütleli blok, yay sabiti k olan bir yaya bağlıdır. Yay
uuzamasız
a as dudurumda
u da iken
e sistem
s ste seerbest
best bırakılıyor
b a yo ve m2
kütleli blok h kadar düşünce bir an için duruyor. m1 kütleli
blok ile zemin arasındaki sürtünme katsayısı
y nedir?

K  0 ve  E   U g +  U yay    k m1 gh

U g  U s  U i  0  m2 gh 
 1 2
1 2    k m1 ggh  kh  m2 gh g
U yay  kh  2
2 
 1 
 m2 g  2 kh 
k   
 m 1 g 
 
(8-27)
Örnek : Bir blok, h yüksekliğindeki
sürtünmesiz bir rampadan ilk hızsız
kaymaya başlıyor ve karşıda bulunan
L
ği açısı  olan
ve eğim l birbi eğik
ğik düzlemi
dü l i
tırmanıyor. Blok ile eğik düzlemin
arasındaki kinetik sürtünme katsayısı
 k olduğuna göre, blok bu düzlemde
ne kadar yükselir?
ymax
K  0 ; E  U g   k mg cos   L  ; L=
sin 
U g  U s  U i  mgymax  mgh
 ymax  h
 k mg cos     mgymax  mgh  ymax 
i 
 sin  1  k cott  
(8-28)
Örnek : Kütlesi 10 kg olan blok,
ilk hızsız olarak A noktasından
bırakılıyor. Uzunluğu 6 m olan
sürtünmeli
ü tü li bir
bi bölgeyi
böl i ( BC arası))
geçtikten sonra, yay sabiti
k = 2250 N/m yaya
a a çarparak 30 cm sıkıştırıyor.
sıkıştırı or
BC arası bölgenin sürtünme katsayısını bulunuz.

K  0 ; E  U g  U yay   k mgL
1 2
U g  U s  U i  0  mgh ; U yay  kxm  0
2
1 2
mgh  kxm
1 2 2
 k mgL  kxm  mgh  k   0.328
2 mgL

(8-29)
Örnek : Eğik düzlem üzerindeki m1 = 20 kg'lık
bl k hafif
blok, h fif bir
bi iple,
i l m 2 = 30 kg'lık
k 'l k bbaşka
k bi
bir bloğa
bl ğ
bağlıdır. m 2 bloğu da, şekildeki gibi yay sabiti
250 N/
N/m olan
l bir
bi yaya bağlıdır.
b ğl d BuB hhaliyle
li l yay
uzamasızdır ve eğik düzlem sürtünmesizdir. m1 bloğu eğik düzlemden
aşağı
ğ doğru
d ğ 20 cm çekilip
kili (m 2 bloğu
bl ğ yerden
d 40 cm yüksekte)
ük kt ) ilk hızsız
h
bırakılıyor. Yay uzamasız hale geldiğinde blokların hızı ne olur?

 E   K   U g   U yay  0 (Tüm kuvvetler korunumlu olduğu için)

1 1 2 1 2
K   m1v  m2 v  ; U g  (m1 gL sin   m2 gL) ; U yay   kL
2

2 2  2
1 1 2
 m1  m2  v  (m1 sin   m2 ) gL  kL  0
2
L 20 cm
L=20
2 2 k=250 N/m
kL2  2((m2  m1 sin  ) g
gL 10  67.2 m1=20 kg
v   1.24
1 24 m/s m2=30 kg
m1  m2 50
(8-30)
 BÖLÜM-9
Kütle Merkezi ve Çizgisel MomentumIRI M
L D
YI
Bu bölümde aşağıdaki konulara değinilecektir:
L A
Y
 Bir parçacık sisteminin kütle merkezi
. LE
 Kütle merkezinin hızı ve ivmesi
 Bir
Bi parçacığın
ğ ve parçacık D R
k sistemlerinin
i t l i i çizgisel
i i l momentumu
t
v e
AT
O L
Kütle merkezinin nasıl hesaplanacağını ve çizgisel
momentumun korunumu P ilkesini öğreneceğiz.
ğ ğ
F A
Son olarak, T A
çizgisel momentumun korunum ilkesi yardımıyla
U
bi ve iki
bir S
b
boyutta çarpışma problemlerini
bl l i i çözeceğiz.
ö ği
. M
D R
(9-1)
 Kütle Merkezi :
x-ekseni
ekseni üzerinde
I M
ü erinde x1 vee x2 noktalarında bulunan,
b l nan sırasıyla,
sırası la
m ve m kütlelerine sahip iki noktasal cismin kütleIR
1

m x m x
2

IL D merkezi,

x  1 1 2 2
Y
m m
km
1 2
L A
b ğ
bağıntısı ile
il verilir.
ili
E Y
. L
D R
x-ekseni üzerine yerleştirilmiş n tane parçacık durumunda bu bağıntı:

 ve
m x  m x  m x  ...  m x m x m x  m x  ...  m x 1 n
x  1 1 2 2 3 3 n n 1 1 2 2

3 3
 n n
mx
T
km
m  m  m  ...  m
i i
M M
A toplam kütlesidir.
1 2 3 n i 1

L
olur. Burada M sistemdeki parçacıkların
O
P sistemi) parçacık sisteminin kütle
Üç-boyutlu
Üç
A
boyutlu uzayda (xyz -koordinat
koordinat
mFolan parçacığın konum vektörü r olmak üzere,

merkezi de, kütlesi A
S T ola i i

 1. M 
n
U
daha genel bir ifade olan
n

r 
R  m r bağıntısına sahiptir.
DM
kkm
m i i
i 1

(9-2)
 
Konum vektörü rkm  xkm ˆi  y km ˆj  z km kˆ biçiminde de yazılabileceğinden, kütle
merkezinin
k i i koo
k rdinatları
di l I M
1 n 1 n
1 n
DIR
 m y m z L
YI
xkm  m i xi y km  i i z km  i i
M i 1 M i 1 M i 1

ile verilebilir.
L A
Bir parçacık sisteminin kütle merkezi,
merkezi
E Y sistemdeki tüm
.
parçacıkların toplandığı bir nokta L ve sistem üzerine etki
eden
d tüm tü dış
d kuvvetler
k Rkt etkiyormuş
tl oDnoktaya tki gibi
ibi
düşünülebilir. v e
T
A şekildeki gibi havaya fırlatıldığını
O L
Bir beyzbol sopasının
çP
ve yyer-çekimi kuvvetinin etkisi altındaki hareketini düşünelim.
ş
F A
ASopanın kütle merkezi siyah bir nokta ile işaretlenmiştir.
T Kütle merkezinin hareketine bakıldığında,
U S ğ , bunun bir

.M
eğik atış hareketi olduğu kolayca görülür.

D R
Ancak, kütle merkezi dışındaki noktaların hareketleri oldukça karmaşıktır.
(9-3)
 Örnek : Konumları şşekilde verilen
I M
m1 = m2 = 1.0 kg ve m3 = 2 kg kütleli
DIR
L
YI
üç parçacıktan oluşan sistemin
kütle merkezini bulunuz.
L A
 Y
rE
) L
.
km

D R
n

m x v e
T
m1 x1  m2 x2  m3 x3 (1)(1)  (1)(2)  (2)(0)
i i
xkm   
A  0.75
i 1
0 75 m
M m1  m2  m3
O L 11 2
P
A
n

m y F
A
m y  m2 y2  m3 y3 (1)(0)  (1)(0)  (2)(2)
i i
ykm   1 1
T  1 m
i 1

M
U S m1  m2  m3 11 2

. M
rkm  0.75iˆ  ˆj m

D
R
 tan 1
(
1
)  53.1o
0.75
(9-4)
  
Örnek : xy -düzlemindeki konumları r1  12 j (cm), r2  12iˆ (cm) ve
ˆ

r  12iˆ  12ˆj (cm) olan cisimlerin kütleleri de sırasıyla, m = 0.4 kg ve I M
3 1

DIR
m2 = m3 = 0.8 kg ile veriliyor. Sistemin kütle merkezini bulunuz.
L
YI
L A
 m x m x  m x  m x (0.4)(0)  (0.8)(LE12)Y (0.8)(12)
n

.
i i
x  i 1
 
1 1 2 2 3 3
0
km
M m m m 1
D R
0.4
2  0.8  0.8
3

v e
 m y m y  m y  m y AT
n

y  i 1

i i

O L 
1 1(0.4)(12)  (0.8)(0)  (0.8)( 12)
2 2 3 3
 1.2 cm
m m P
km
M m 11 2
A
1 2 3

A F
r  x ˆi  y Tˆj  1.2ˆj cm

km
U Skm km

. M
D R
(9-5)
Katı Cisimlerin Kütle Merkezi :

I M
I
Maddenin, içinde homojen bir şekilde dağıldığı sistemlere katı cisimler diyebiliriz. R
Böyle cisimlerin kütle merkezlerini bulmak için, LD
için kesikli toplama işlemiIyerine
Y
sürekli toplama işlemi olan integrali kullanacağız:
L A
1 1
ydm L z  E Y 1
x 
km  xdm y 
km  . km  zdm
R
M M M

e D
T v
Cisimlerin simetrisi (simetri noktası, simetri ekseni, simetri düzlemi) uygun ise integral

A
alma işlemine
ş ggerek kalmayabilir.
y Kütle merkezi simetri elemanı üzerinde olacaktır.

O L
P
Örneğin bir kürenin kütleAmerkezi, kürenin merkezidir.
A F C

S T
M U
Bir dikdörtgenin kütle merkezi, karşılıklı köşegenleri

R .
birleştiren doğruların kesişim noktasıdır. C
D
(9-6)
Katı cisim L uzunluğuna ve M kütlesine sahip
bi çubuk
bir b k ise,
i kü kütle
l yoğunluğu
ğ l ğ çizgiseldir:
i i ldi I M
dm M 1
D IR
  x dx L
YI
  xkm
k 
dl L M
L A
Katı cisim
i i A yüzey alanına
l ve M kkütlesine
l i sahip
hi
E Y
L
M,A

ince bir plaka ise, kütle yoğunluğu yüzeyseldir: .

dm

R
dA

dm M 1
x dA ;vye 
D 1
   x    y dA
T
km km
dA A M M
L A
O
P sahip ise,
Katı cisim V hacmine ve M kütlesine
M,V

F A dm

A
kütle yoğunluğu hacimseldir: dV

S T
 M
dm M U 1 1 1
R dV. 
V
 x   x dV ; y   y dV ; z   z  dV
km
M
km
M
km
M
D
(9-7)
Örnek :
a ) Kütlesi M ve uzunluğu L olan homojen bir çubuğun
I M
kütle merkezini bulunuz.
D IR
L
b) Çubuğun
Ç b çizgisel
i i l kütle
k l yoğunluğu
l  =  x iise, kütle
k l
YI
merkezini bulunuz. (x çubuğun sol ucundan olan
L A
Y
uzaklık,  da bir sabittir).
. LE
1 1
L
 D R
 L
L2
2
M  L
 xdm  M e
0 x dx  2 M  x  0  2 M  2 M  L   2
L
a  ) xkm   2

M
T v
L A
 xPdxO M  x  x  dx  3M  x 
1 1
L
1
L
  L3
 xdm  M
L
b ) xkm  3

A 3M
M 0

AF 
0 0

T L
L L 2

S
M    dx    x  dx 
L
 x  
2

M
0 U 0
2 0 2

xR
.L 3 3
L  2M  2
D 
km
3 M

3 M

 L
 L
 3
2

(9-8)
Örnek : Kütlesi M ve boyutları şekilde verilen dik üçgen
bi i i d ki plakanın
biçimindeki l k k l merkezini
kütle k i i bulunuz.
b l I M
DIR
L
YI
M 2M y b
dm 
d  ( ydx
d )  ( ydx
d ) ve 
1 
A
ab x a
 ab 
2 
YL
L E
.
a
b  2 x 
3
a a

R
1 2 2 2
xkm   xdm        2    a
D
xydx x x dx
M ab
b0 b 0 a 
ab a  3 0 3

v e
M 2M
A T b y b
dm 
1 
 (a  x)dy 
ab
O L
 (a  x)dy ve 
ax a

 2
ab 
 P
F A
1 2
T A b
2
b
a
ykm   ydm  abb 0 y(a  x)dy  abb 0 y b (b  y)dy
S
M
U
R
ykm 
.2 M
 y

y  1
2
 b
3 b

D 2 
b  2
b 
3 0 3
(9-9)
 Parçacık Sistemlerinde Newton'un İkinci Yasası :
   
Kütleleri m1 , m2 , m3, ..., mn ve konum vektörleri r1 , r2 , r3 ,..., rn
I M
olan n parçacıklı bir sistem düşünelim. Kütle merkezinin
D IR
L
YI
konum vektörü şu ifadeyle verilir:
   
m1r1  m2 r2  m3r3  ...  mn rn

rkm 
L A
M
Y
Her iki tarafın zamana göre türevi alınırsa,
. LE
d 
rkm 
1  d  d  d  d 
D R
 m1 r1  m2 r2  m3 r3  ...  mn rn 
dt M  dt dt dt
v e
dt 
    
A
Mvkm  m1v1  m2 v2  m3 v3  ...  mn vn T

O L 
bulunur. Burada vkm kütle merkezinin hızı, vi ' de i. parçacığın hızıdır.
P
H iki tarafın
Her t f birbi kez
F A
k ddaha
h zamana göre
ö türevi
tü i alınırsa,
l
d  1  dT
v   mS v  m
A d 
v m
d 
v  ...  m
d  
v 
M U dt
km 1 1 2 2 3 3 n n
dt dt dt dt 
M
Ma .m a  m a  m a  ...  m a
    
km

D R 1 1

2 2 3 3 n n

bulunur. Burada a kütle merkezinin ivmesi, a ' de i. parçacığın ivmesidir.
km i
(9-10)
 
i. parçacığa etkiyen kuvvet Fi ' dir ve Newton'un ikinci yasası
gereği,
i I M
      
mi ai  Fi  Makm  F1  F2  F3  ...  Fn DIR
L
yazılabilir. YI
 L A
  dış  i ç
Y
LE
Fi kuvveti
k i ddış ve iç
i olmak
l k üzere
ü iki bileşene
bil l bili Fi  Fi  Fi
ayrılabilir:
Bu durumda yukarıdaki eşitlik şöyle bir forma dönüşür:
R .
  ve D
  dış  i ç  dış  i ç  dış  i ç  dış  i ç
  
Makm  F1  F1  F2  F2  F3  F3  ...  Fn  Fn  
  ddışş  ddışş  ddışş
 
A T
 ddışş

 iç  iç  iç
M km  F1  F2  F3  ...  Fn  F1  F2  F3  ...  Fn
 iç

L
Ma

P O 
Eşitliğin sağındaki ilk parantez, sistem üzerine etki eden net kuvvettir (Fnet ).

F A
İkinci parantez ise, Newton'un üçüncü yasası gereği sıfırdır. Bu durumda,
T A  
S
kütle merkezinin hareket denklemi Makm  Fnet ' dir ve bileşenler cinsinden
U
. M
Fnet, x  Makm, x Fnet, y  Makm, y Fnet, z  Makm, z
ğ R ile verilir.
bağıntıları
D
(9-11)
  
Yandaki eşitlikler, bir parçacık sisteminin kütle Makm  Fnet
merkezinin, sistemdeki tüm parçacıkların toplandığı I M
F  Ma I R
ve tüm dış kuvvetlerin etkidiği bir noktasal kütle
L D
net, x

F I  Ma
km, x

gibi hareket edeceğini göstermektedir. Y M

net, y km, y

L AF  Ma
Şekildeki örneği ele alalım.
Y et, z
net, km,, z

 Yerden ateşlenen bir roket yerçekimi kuvvetinin

. LE
etkisi altında p
parabolik bir yol
y izler.
D R
e
 Belli bir anda roket patlar ve birçok parçaya ayrılır.
v
T
 Patlama olmasaydı, roketin izleyeceği yol kesikli
A
L
çizgiyle gösterilen yörünge olacaktı.
O
P
 Patlamada ortaya çıkan kuvvetler iç kuvvetler

F A
olduğundan vektörel toplamı sıfır olacaktır.

T A
 Roket üzerinde etkin olan kuvvet hala yerçekimi kuvvetidir.
U S
 Bunun anlamı, patlamada ortaya çıkan parçalar da yerçekimi
. M
kuvveti etkisiyle parabolik bir yörüngede hareket ederler.

D R
 Dolayısıyla
D l l kütle
tl merkezinin
k i i yörüngesi,
öü i patlamadan
tl d önceki
ö ki
yörüngesiyle aynı olacaktır.
(9-12)
 Çizgisel Momentum :

Kütlesi m ve hızı v olan bir cismin çizgisel momentumu
I M
 
p  mv
 
p  mv
D IR
L
il tanımlanır.
ile t l SI sistemindeki
i t i d ki bibirimi
YI
i i kg.m/s'
k / ' dir.
di

L A
Y
Momentum ifadesinin her iki tarafının zamana göre türevi alınırsa,
LE
 
 
  dp d
p  mv 

  mv   m
dv
 ma  Fnet
R .
 
dt dt dt
e D
Fnet 
dp
bulunur.
T v
dt
L A
P O
Bu ifade Newton' un ikinci yasasının bir başka ifade şeklidir.

Sözlü olarak: "Bir cisminAçizgisel momentumunun değişim hızı, o cisme etkiyen

A F
S T
net kuvvetin büyüklüğüne eşittir ve onunla (net kuvvetle) aynı yöndedir.

Bu eşitlik, U
. M bir cismin çizgisel momentumunun ancak bir dış kuvvetle

D R
değişebileceğini göstermektedir. Dış kuvvet sıfır ise, cismin çizgisel
momentumu değişmez.
(9-13)
 Parçacık Sistemlerinin Çizgisel Momentumu:
i. parçacığın kütlesi mi , hızı vi ve çizgisel momentumuIM

I R
s ste LD

YI
pi oolsun.
su . n tane
ta e parçacıktan
pa çac ta oluşan
o uşa bir
b sistemin çizgisel
ç g se
momentumu şu şekilde verilir:
L A
Y
P  p  p  p  ...  p  m v  m v  m v  ... LmEv  Mv
         
1 2 3 n 1 1 2 2
R
3 3
. n n km

Bir parçacık sisteminin çizgisel momentumu,

momentumu
e D sistemdeki parçacıkların

toplam kütlesi (M ) ile kütle merkezinin
T v hızının (v ) çarpımına eşittir.
km

A
Her iki tarafın zamana göre türeviLalınırsa,

P O
Ma A
dP d  
  MvM M F
dt dt
km

A F
km net

S T
bulunur. Bu eşitlik, parçacık sisteminin çizgisel momentumunun ancak bir dış

M U
kuvvetle değişecebileceğini göstermektedir.

R .
Dkuvvet sıfır ise, parçacık sisteminin çizgisel momentumu değişmez.
Dış
(9-14)
Örnek : Kütlesi 2 kg olan bir cismin hızı (2iˆ  3j)ˆ m/s ve kütlesi 3 kg olan bir cismin

hızı da (iˆ + 6j)

ˆ m/s' dir. İki parçacıktan oluşan bu sistemin kütle merkezinin hızını ve I M
DIR
momentumunu bulunuz.
L
N

 ii YI

m v
2(2iˆ  3j)
ˆ + 3(iˆ + 6j)
ˆ
L A
vkm  i 1
  1.4i Y
1 4iˆ  2.4
2 4ˆj m/s
M 23
. LE
 
4iˆ  22.4
Pkm  Mvkm  5 11.4i  
4ˆj  7iˆ  12ˆj kg  m/s
D R
v e
birTroket 1000 m y
Örnek : Yerden y yukarı doğru
ğ ateşlenen
ş
L A yükseklikte 300 m/s hıza sahipken
p

O
patlayarak üç eşit parçaya bölünüyor. Birinci parça 450 m/s hızla aynı yönde, ikincisi
P parçanın hızı nedir?
240 m/s hızla doğuya gidiyor.
A
gidiyor Üçüncü
F
T A
mS
M
m m 
M U1

 
2


3
3

    
R . Mv i m v  m v
1 1 m v 2 2v  3v
3 3v v 3 i 1 2

D 
v   900  450  Kˆ  240 Dˆ  450 Kˆ  240 Dˆ m/s
3

(9-15)
Çarpışma ve İtme :

M
Bir cisme sıfırdan farklı bir dışş kuvvet etkidiğinde
ğ cismin çizgisel
ç g
I
momentumunun değişebileceğini öğrendik.
D IR
 İki cismin ççarpışması
L
YI
pş sürecinde böyle
y kuvvetler ortaya
y ççıkar.
 Bu kuvvetlerin şiddetleri çok büyük ancak, etkime süreleri çok kısadır.
L
 Çarpışan cisimlerin çizgisel momentumlarındaki değişimin kaynağıdırlar. A
E Y
L
İki cisim arasındaki çarpışmayı. düşünelim. Çarpışma,
cisimlerin temas ettiği t D
R
e
anında başlar ve temasın kesildiği
v
i

T bi kuvvet
t anında biter. Cisimler çarpışma süresince birbirlerine F (t )
d A
s

il verilen
ile
değişimiO
L
il değişkeni k bir k uygularlar.
l l Bu kkuvvetin i

P Şekil-a' da verilmiştir.

F A
A  

T
dp
F (t )  ile verilir. Burada p, cisimlerden birisinin çizgisel

U S dt

M
momentumudur.

R .  
ts

ts

dp  F (t )dt   dp   F (t )dt
D ti ti

(9-16)
 ts
   
 dp  p  p  p  momentumdaki değişim
M
s i
ti
I
  ts

J   F (t )dt  " itme" veya "impuls" olarak tanımlanır. DIR

I L
ti
Y
L
İtme, çarpışan bir cismin çizgisel momentumundaki değişime eşittir:A 
J  p


Y
Genellikle, çarpışma süresince cisimler arasındaki etkileşmeEkuvvetinin
L zamanla
nasıl değiştiğini bilemeyiz. Ancak, itmenin büyüklüğü .kuvvet-zaman grafiğinde
D R
e
eğri altında kalan alana eşittir.

Aynı alanı verecek şekilde ortalama bir T v

kuvvet (F ) bulursak,
A
cisimlerin birbirlerine uyguladığıLitmeyi,
ort

J  F t  F (t  t ) P O
ort ort

şeklinde yazabiliriz. F
As i

T A
G
Geometrik
U S
t ik olarak,
l k F (t )-) t grafiği
fiği altında
lt d kalan
k l alan
l
ile F -tM
R
ort
. grafiği altında kalan alan aynıdır (Şekil-b)

D
(9-17)
 Seri Çarpışmalar :

Kütlesi m ve +x-yönünde
y hızı v olan özdeşş pparçacıkların
ç sürekli
I M
bir şekilde sabitlenmiş bir hedefe çarptığını düşünelim.
D IR
t süresince n tane parçacığın hedefe çarptığını varsayalım IL
varsayalım. Herbir parçacığın
momentumundaki değişim p olacaktır. Herbir çarpışmada A
Y
 p kadarlık bir
Y L
momentum hedefe
h d f aktarılacaktır.
k l k
L E
p ) JR
t süresince hedef üzerindeki itme ((impuls)  .np olduğundan,
ğ
J np
D
e v, çarpışma nedeniyle
F 
ort
t

t
n
  mv olur. Burada
t T v
L A miktarıdır. Dolayısıyla,
m P O
herbir parçacığın hızındaki değişim

F  v
F A
A
ort
t
S T m
yazılabilir. BU d ki
l bili Buradaki , parçacıkların
kl hedefe
h d f çarpma hızıdır.
h d
. M t

D R
Çarpışmadan duruyorsa, v  0  v  v olur
sonra parçacıklar duruyorsa olur.
Çarpışmadan sonra parçacıklar tam olarak yansıyorsa, v  v  v  2v olur.
(9-18)
Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 30 m/s hızla,
şekildeki gibi bir duvara doğru fırlatılıyor. Top I M
DIR
duvara çarptıktan sonra geliş doğrultusunun tersi
L
yönünde 20 m/s hıza sahiptir. YI
L A
a) Duvarın topa
p uyguladığ
yg ğı itme nedir?
Y
Euyguladığı
b) Topun duvarla temas süresi 10 ms ise, duvarın topa
. L
ortalama kuvvet nedir?
D R
v e
   
A T
a) J  P  mv  mv  0.4 20iˆ  (30i)
ˆ   20iˆ kg  m/s
s i
O L 
 P
  
b ) J  F t  F F  A
J

20iˆ
 2000iˆ N
ort
T Aort
t 0.01
U S
. M
D R
(9-19)
Örnek : Kütlesi 400 g olan bir top 20 m/s hızla yatay
doğrultuda sola doğru geliyor. Oyuncu topa geliş I M
doğrultusunun tersi yönünde yatayla 45o ' lik bir D IR
L
YI
açıyla vuruyor ve topa 30 m/s' lik bir hız kazandırıyor. Top ile oyuncu
L A
ğ
arasındaki temas süresi 10 ms olduğuna ggöre,,
Y
a  ) Oyuncunun topa uyguladığı itme nedir?
. LE
R
b )) Oyuncunun topa uyguladığı ortalama kuvvet nedir?
D
    v e
A T
a  ) J   P  mvs  mvi  0.4  30 cos ˆ + 30sin45jˆj  (  20i)
45i ˆ) 


ˆ ˆ O L
J  16.5i + 8.5j kgP m/s
F A
 
T A 

J 16.5iˆ + 8.5jˆ
U S
b) J  Fort t  Fort 
t

0.01
 1650iˆ + 850jˆj N

. M 1  850 
R
Fortt  1650    850  =1856
2 2
1856 N ;   tan  =27.25
27.25 o

D 
 1650 
(9-20)
 Çizgisel Momentumun Korunumu :
I
Bir parçacık sistemi üzerine etkiyen net kuvvetM
 I R
 dP  
L D
Fnet  0  biI
 Fnet  0  P  sabit
Y
dt A L
E Y
. L
Bir parçacık sistemi üzerine dış kuvvet etkimiyorsa,

toplam çizgisel momentum P değişmez.D R
değişmez
e
Herhangi bir t anındaki  vHerhangi bir t anındaki 
çizgisel momentum AT  = çizgisel momentum
i s


O L   
P
A
Çizgisel momentumunFkorunumu önemli bir ilkedir ve çarpışma problemlerinin
A
Tkolaylık sağlar.
çözümünde büyük
U S sağlar

. M üzerine etkiyen dış kuvvet F  0 ise, iç kuvvetler ne kadar

Not : Bir sistem


R
net

D olursa
bü ük
büyük l olsun,
l çizgisel
i i l momentum
t her
h zaman korunur.
k

(9-21)
Örnek : Bir nişancı 3 kg' lık bir tüfeği geri tepmesine
izin verecek şekilde tutuyor.
tutuyor Yatay doğrultuda
I M
nişan alarak 5 g' lık mermiyi 300 m/s hızla eteşliyor. I R
L D
a) Tüfeğin
f i gerii tepme hızını,
h
YI
b) Merminin ve tüfeğin momentumunu, L A
c) Merminin ve tüfeğin kinetik enerjisini bulunuz.LE
Y
.
mv DR 0.005
   
 0 005  ˆ ˆ
a  ) P  mv  MVR  0  VR   e     300i =  0.5i m/s
T v
M  3 
 A
b ) Pm  mv  (0.005)300iˆ L1.5iˆ kg  m/s

  P O

PR  MVR  (3) A
F 
0 5iˆ  1.5i
0.5i 1 5iˆ kg
k  m/s
/
A
1 S2 T 1
c ) K m  U mv = (0 00 )(300) 2 =226
(0.005)(300) 226 J
. M
2 2
R
DK R  mVR = (3)(0.5)2 =0.375 J
1 2 1
2 2 (9-22)
Çarpışmalarda Momentum ve Kinetik Enerji :
 
Kütleleri m1 vee m2 , ilk hızları
hı ları v1i vee v2i ,
I M

çarpışmadan sonraki hızları da v1s ve v2s

DIR
L
olan
l iki cisim
i i düşünelim.
dü ü li
YI

Sistem izole ve Fnet  0 ise, çizgisel momentum korunur. L A
Y
Bu kural, çarpışmanın türüne bakılmaksızın doğrudur.
. LE
Çarpışmaları
Ça p ş a a iki sınıfta
s ta toptoplamak
a a mümkündür.
ü ü dü .
DR
v e
"Esnek (elastik)" ve "Esnek olmayan" olmayan çarpışmalar.

A
Kinetik enerjide bir kayıp yoksa (K i  K s ),T
) çarpışma esn
esnek
ek çarpışmadır.
çarpışmadır
Kinetik enerjide bir kayıp varsaO L
(K  K ), çarpışma esnek olmayan çarpışmadır.
P dönüşmüştür deriz.
s i

F A
Bu kayıp başka bir enerji formuna
formuna deriz

T A
İki cisim çarpıştıktan sonra birbirine yapışıp birlikte hareket ediyorsa,
U S
cisimler "tamamen esnek olmayan" veya "esnek olmayan tam çarpışma"
. Mderiz. Bu tür çarpışmalar esnek olmayan çarpışma türüdür ve
yapmıştır
R
D enerjideki kaybın en fazla olduğu çarpışma türüdür.
kinetik
(9-23)
 Bir - Boyutta Esnek Olmayan Çarpışma :
Bu tür çarpışmalarda, çarpışan cisimlerin I M
çizgisel momentumları korunur: D IR
L
YI
       
p1i  p2i  p1s  p2 s  m1v1i  m2v2i  m1v1s  m2v2 s
L A
Bir - Boyutta Tamamen Esnek Olmayan Y Çarpışma :
E yapışır ve çarpışmadan
. L
Bu tür çarpışmalarda, çarpışan cisimler
ederler R

e D
sonra birlikte hareket ederler. Soldaki resimde,
resimde
2i

T v
v  0 özel durumu için:

m v  m V  mA
m
V V 
L
1
1 1i 1 2 v 1i
m m
bulunur.PO
1 2

A
Ftür çarpışmalarda kütle merkezinin hızı
T A
Bu

U S 
vkm 
P

 
p1i  p2i

m1v1i


. M m1  m2 m1  m2 m1  m2
DR il verilir.
ile ili
(9-24)
Örnek : Kütleleri 0.5 kg ve 0.3 kg olan iki blok şekildeki gibi birbirine doğru
2 m/s'
m/s lik hızlarla hareket ediyorlar
ediyorlar. Çarpışmadan sonra iki blok birleşip birlikte
I M
hareket ettiklerine göre, çarpışmadan sonra blokların ortak hızı nedir?
D IR
L
YI
Sistemin çarpışmadan önceki ve sonraki kinetik enerjisini kıyaslayınız.
kıyaslayınız

L A
Y
. LE
D R
v e
 
A T 
m A v A1  mB vB1   m A  mB  v AB 2
O L
 P
(0.5) 2iˆ  (0.3)( 2i)
ˆ

v AB 2 F A  0.5iˆ m/s
T A 0.5  0.3
S
U 1 1 1
K 2   m A  mB  v AB
M K1  m v  mB vB1  1.6 J ; 2  0.1 J
2 2 2

.
A A1
2 2 2
D R K  K 2  K1  1.5
1 5 J' lük enerji kaybı vardır
vardır.

(9-25)
Örnek : Kütlesi m olan bir mermi, kütlesi M olan tahta
I M
IR
bloğa doğru ateşleniyor ve tamamen esnek olmayan çarpışma
yapıyorlar. Blok+mermi sistemi maksimum y yüksekliğine
L D
çıkıyor. Merminin geliş hızını, bilinenler cinsinden bulunuz. YI
L A
Y
LE
mv
mv   m  M  V  V 
mM
R .
1 D
 m  M V 2   m  M  gy  V 2 e2 gy
2
Tv
LA
P O
F A
T A 2
mM 
U S  m  2
  v  2 gy  v    2 gy
. M mM   m 
D R
(9-26)
Örnek : Bir tüfekten ateşlenen 8 g kütleli mermi yatay, sürtünmesiz bir
yüzeyde
ü d bbulunan
l ve bi
bir yaya bbağlanmış
ğl 0.992
0 992 kg
k kütleli
kütl li ttahta
ht bl
bloğa
ğ
I M
saplanıyor. Blok+mermi yayı 15.0 cm sıkıştırıyor. Yayı 0.25 cm uzatmak
D IR
için gerekli kuvvet 0.75 N olduğuna göre, çarpışmadan hemen sonra I L
Y
blok+mermi sisteminin hızı nedir?
L A
E Y
. L
Merminin çarpışmadan önceki hızı nedir?
D R
0.75 v e
k 
0 25  10
0.25 2
 300 N /m
A T
O Lmv
m v   m  M  V  VP Blok+merminin çarpışmadan sonraki hızı
F1 A mM
1 2 A
 m  M  VST kx  V 2 k
x  2.6 m /s
2
M U 2 mM

R . mM
MD i i çarpmadan
Merminin d ööncekiki hhızı: v  V  325 m/s/
m
(9-27)
 Bir - Boyutta Esnek Çarpışma :
 
Kütleleri m1 ve m2 , ilk hızları v1i ve v2 i ,
I M
IR
 
çarpışmadan sonraki hızları da v1s ve v2 s
L D
olan
l iki cisim
i i düşünelim.
dü ü li
YI
L A
momentum hem deY
Bu tür çarpışmalarda hem çizgisel momentum, kinetik enerji korunur.
korunur
L E
  R.  
Çi i l momentumun
Çizgisel t korunumu:
k m v  mDv mv m v (E 1)
(Eş-1)
e
1 1i 2 2i 1 1s 2 2s

v
: Tm v  m v  m v  m v (Eş-2)
1 1 1 1
A2
2 2 2 2
Kinetik enerjinin korunumu
  O L 2
1 1i
2 2
2 2i 1 1s 2 2s

İki bilinmeyenli (v ve v P ) bu iki denklem çözülürse, cisimlerin çarpışmadan

A
1s 2s

A F
sonraki hızları için şu ifadeler elde edilir:
m  m  T 2m 
vS 

v 
U
1 2 2
v
M
1s 1i 2i
m m m m
 R. 2m  m  m 
1 2 1 2

vD
2s
1
v  1i v2 1
2i
m m
1 2 m m 1 2
(9-28)
 
Esnek Çarpışmada Özel Durum v = 0 :
2i M  

RI
I
Az önce elde edilen eşitliklerde v2i  0 yazarsak,
D
 
IL
v1s ve v2 s :
Y
 m  m2  2m2   m  m2  L A
v1s  1 v1i  v2i  v1s  1 Y
LE
v1i
m1  m2 m1  m2 m1  m2
 2m1  m2  m1   2m1  R .
v2 s 
m1  m2
v1i 
m1  m2
v2i  v2 s 
e
m1  m2 D
v1i

bulunur. Aşağıdaki
ğ özel durumlara göz
g atalım: T v
L A
1. m1  m2  m
P O
m m  m  mA
v  F v 0

v 
A
1 2

T
1s 1i 1i
m m m m
2m US 2m 
1 2

 
v 
2s M
m.  m
v 
1

mm
v v
1i 1i 1i

R 1 2

D cisimler hızlarını değiştirirler.

Çarpışan
(9-29)
 m1
2. m2  m1  1
m2 I M
m1 D IR
L
YI
1
 m1  m2  m2  
v1s  v1i  v1i   v1i
m1  m2 m1 L A
Y
1

. LE
m2

D R  m1 
2 

v
v2 s 
e
2 m1 
v1i   m 2    m1  
v1i  2 
A T m1  m2 m1 
 m2 
v1i

O L m2
1
P
F A
T A
m1 cismi (küçük cisim) aynı hızla geliş yönünün tersi yönünde hareket eder.

U S
m2 cismi (büyük cisim) ileri yönde çok küçük bir hızla hareket eder (
m1
 1).
. M m2

D R
(9-30)
 m2
3 . m1  m 2  1
I M
IR
m1
m2
L D
YI
1
 m1  m 2  m1  
v1 s 
m1  m 2
v1 i 
L A m
v1 i  v1 i
Y 1 2
. LE m1

v2 s  D R
2 m1 
v1 i 
2  
v1 i  2 v1 i
v e
m1  m 2 1
m2

A T m1

O L
P
m cismi
1 i i (büyük
(bü ük cisim)
F A
i i ) neredeyse
d aynı hızla
h l yoluna
l devam
d eder.
d

T A
m cismi (küçük cisim) gelen cismin yaklaşık iki katı bir hızla hareket eder.
S
2

M U
R .
D
(9-31)
Örnek : Kütleleri 0.50 kg ve 0.30 kg olan A ve B blokları birbirine
doğru 2.0
2 0 m/s hızlarla yaklaşıp çarpışıyorlar
çarpışıyorlar. Çarpışmadan sonra
I M
B bloğu aynı hızla ters yönde giderken A bloğunun hızı ne olur?
DIR
L
Ç
Çarpışmanın türü
ü ü ne olabilir?
l bili ?
YI
L A
Y
    . LE 
m A v Ai  mB vBi  m A v As  mB vBs  0.50(2.0i)
D R
( ˆ)  0.30(( 2.0i)
ˆ)  0.50v  0.30(2.0i)
As ( ˆ)

v As  
0.20iˆ
 0.40iˆ m/s v e
0 50
0.50
A T
1 1 1PO
L 1
 m v  m v  (0.50)(2.0)  (0.30)( 2.0)  1.6 J
2 2 2 2
Ki
2
A Ai
2 F A
B Bi
2 2
1 1TA 1 1
 m v S m v  (0.50)(
2 2
(0 50)( 00.40)
40)  (0 2
30)(2 0)  00.64
(0.30)(2.0) 64 J 2
Ks
2
M U
A As
2
B Bs
2 2
R .
D Kinetik
Ki ik enerji
ji korunmuyor
k  "esnek k olmayan
l çarpışma"
(9-32)
 İki - Boyutta Çarpışma :
Kü l l i m1 and
Kütleleri d m 2 olan
l iki cismin
i i xy -düzleminde
dü l i d I M
çarpıştıklarını gözönüne alalım. DIR
L
YI
   
Sistemin çizgisel momentumu korunur: p1i  p2i  p1s  p2 s
L A
Çarpışma
Ç p ş esnek ise kinetik enerji
E Y
j de korunur: K1i  K 2i  K1s  K 2 s
Çarpışmadan önce m parçacığının durgun olduğunu,
. L çarpışmadan sonra da
m cisminin geliş doğrultusuyla  , m cismininR
2

1 1
D de  açısı yaptığını varsayalım
e korunum ifadeleri:
2 varsayalım.
2

Bu durumda, momentumun ve kinetik enerjinin

T v
x  ekseni: m v  m v cos  A
1 1i
O L
1 1s  m v cos  (Eş-1)
1 2 2s 2

y  ekseni: 0   m v sin P  m v sin  (Eş-2)


A
1 1s 1 2 2s 2

 Fm v
1 1 1
mv  mv A
2 2 2
(Eş-3)
2 T 2
1 1i 1 2s 2 2s
2
olur. U S
. M
Yedi Rbilinmeyenli (m , m , v , v , v ,  ,  ) üç tane denklemimiz var
D 1 2 1i 1s 2s 1 2 var. Bunlardan
herhangi dört tanesinin verilmesi halinde, diğer üçü kolaylıkla bulunabilir.
(9-33)
Örnek : Kütlesi 20 kg bir oyuncak robot (A) +x yönünde
2 m/s hızla giderken, yolu üzerinde durgun halde bulunan
I M
ve kütlesi 12 kg olan başka bir robota (B ) şekildeki gibi
D IR
L
YI
çarpıyor Çarpışmadan sonra A robotu geliş doğrultusu ile
çarpıyor.
30o açı yapacak şekilde yukarı yönde 1 m/s hızla hareket
L A
ediyorsa B robotunun hızı ne olur?
ediyorsa, Y
    .LE
MomentumunR
m A v Ai  m B v Bi  m A v As  m B v Bs
e D korunumu

P P  20(2i)( ˆ)  ((20 cos 30)i)ˆ T v

( v cos  ))iˆ  v cos   1.89
 (12
xi xs

L A B B

P P  0  (20sinP Oˆj  (12v sin  )jˆ  v sin   0.833

30)
A
yi ys B B

A F
S T
M
  tan ( U
0 833
0.833
1
)  23.8  v  o 00.833
833
 2.06 m/s
R . 1.89
B
sin 
D
(9-34)
Örnek : Kütlesi 0.5 kg olan bir bilye (A) +x yönünde 4 m/s hızla
giderken yolu üzerinde durgun halde bulunan ve kütlesi 00.3
giderken, 3 olan
I M
başka bir bilyeye (B ) esnek olarak çarpıyor. Çarpışmadan sonra
D IR
L
YI
A bilyesi geliş doğrultusu ile bilinmeyen bir  açısı yapacak

A
şekilde 2 m/s hızla hareket etmektedir. B bilyesinin hızını,  ve
L
 açılarını hesaplayınız
hesaplayınız. Y
1 1 1 1 . LE
2
mAvAi  mBvBi  mAvAs
2

2
2

2
A  mBvBs
2

2
2
B
D R
Kinetik enerjinin korunumu
v e
(16  4)AT
mA 2 0.5
vBs  (vAi  vAs ) 
2
4 47 m/s
4.47
mB 0.3
OL
   P
A
mAv Ai  mB vBi  mAv As  mB vBs
F
Momentumun korunumu
Pxi  Pxs  0.5(4i) T A
ˆ  0.5(2 cos  )iˆ  0.3(4.47 cos  )iˆ  cos   1.341cos   2
U S
 0  0.5(2sin  )ˆj  0.3( 4.47 sin  )jˆ
P P
yi
.
ys
M  sin   1.341sin   0

D R
  36.8
36 8 ve o
  26.5
26 5o

(9-35)
 BÖLÜM-10
Dönme
Bu bölümde,
bölümde katı cisimlerin bir eksen etrafındaki dönü hareketi
incelenecektir. Bu konu kapsamında aşağıdaki konulara değinilecektir:

 Açısall yer-değiştirme
A d ği ti
 Ortalama ve anlık açısal hız (ω)
 Ortalama ve anlık açısal
ç ivme ((α))
 Dönme eylemsizlik momenti (I)
 Tork (τ)
Ayrıca,
 dönen katı cisimlerin kinetik enerjisi,
j ,
 dönen cisimler için Newton’ un ikinci yasası
 dönme hareketi için iş-kinetik
iş kinetik enerji teoremi
üzerinde de durulacaktır. (10-1)
 Dönmedeki Değişkenler:
Katı
K t cisim,
i i üzerindeki
ü i d ki tümtü noktaların
kt l bi bi l i göre
birbirlerine ö
hareket etmediği cisimlerdir.
Bir eksen
Bi k etrafında
t f d dönendö k t bir
katı bi cismi
i i tek
t k bir
bi
değişkenle tarif edebiliriz.
Dönme ekseninin
k i i z-ekseni
k i olduğu
ld soldaki
ld ki katı
k cismi
i i
göz önüne alalım. Cisim içinde ve dönme eksenine dik
bir referans çizgisi seçelim. Katı cismin üstten görünüşü
hemen alttaki resimde verilmiştir.

Herhangi bir t anında referans çizgisinin açısal konumu, t = 0 anındaki

açısal konumuyla θ kadar bir açı yapıyor olsun. Katı cisim üzerindeki
noktalar birbirlerine göre hareketsiz olduklarından,
olduklarından θ referans çizgisi
üzerindeki tüm noktaların açısal konumudur ve dönme ekseninden r kadar
uzaktaki bir noktanın çizdiği yay uzunluğu s’ ye şu şekilde bağlıdır:
s
 Not: θ radyan cinsindendir.
r
(10-2)
 Açısal Yer -değiştirme:
Soldaki resimde t1 ve t2 anlarındaki referans çizgileri
gösterilmiştir. Bu zaman aralığında katı cismin yaptığı
açısal yer-değiştirme   2  1 kadardır.

Açısal Hız :
 2  1 
 t1 , t2  zaman aralığında ortalama açısal hız: ort  
t2  t1 t
ile tanımlanır ve SI sistemindeki birimi rad/s' dir.

Anlık açı
ç sal hız ise,, ortalama açısal
ç hızın t  0 durumundaki limitidir:
 d
  lim 
t  0 t dt

(10-3)
 Açısal İvme:
Dönen katı cismin açısal hızında bir değişim oluyorsa,
bu değişimin ne kadar hızlı olduğu açısal ivme ile
açıklanabilir.

Üstteki resimde referans çizgisinin t1 ve t2 anlarındaki durumları verilmiştir.

Katı cismin t1 anındaki açısal hızı 1 ve t2 anındaki açısal hızı da 2' dir.
2  1 
 t1, t2  zaman aralığında ortalama açısal ivme:  ort  
t2  t1 t
ile tanımlanır ve SI sistemindeki birimi rad/s2 ' dir.

Anlık açısal ivme, ortalama açısal ivmenin t  0 durumundaki limitidir:

 d 
  lim 
t  0 t dt
(10-4)
 Açısal Hız Vektörü :
Açısal hız vektörü, katı cisim saat ibrelerinin
tersi yyönünde dönüyorsa
y pozitif, saat ibreleri
p
yönünde dönüyorsa negatif alınır.


Açısal hız vektörü  dönme ekseni doğrultusundadır ve kesin yönü
"sağ el kuralı" na göre belirlenir.
sağ-el-ku

S ğ - ell - kuralı
Sağ k l : Dönme eksenini,
k i i parmakk uçlarınız
l d
dönme yönünü
gösterecek şekilde sağ avcunuza alın ve dönme yönünde bir tur

atın. Başparmağınızın yönü açısal hız vektörünün ( ) yönünü verir.

(10-5)
Örnek : Bir döner kapının açısal konumu  (t ) = 5+10t + 2t 2 rad ifadesi ile veriliyor.
t = 0 ve t = 3 s anlarında
anlarında, kapının açısal hızını ve açısal ivmesini bulunuz.
bulunuz
d
 (t )   10  4t   (0)  10 rad/s ve  (3)  22 rad/s
dt
d
 (t )   4   (0)
( )   ((3))  4 rad/s 2
d
dt
Örnek : Bir mil 65 rad/s hızla dönerken, t  0 anında  (t )  10  5t (rad/s 2 ) ile
verilen
il ivmeli
i li bir
bi harekete
h k başlıyor.
b l t  3 s anındaki
d ki açısall hızını
h ve bbu 3 s'' lik
süredeki açısal yerdeğiştirmesini bulunuz.

d
3
 (t )    d     dt   (t )  65  10t  2.5t 2   (3)  12.5 rad/s
dt 0 0

 3
d
3 3
 5 
 (t )    d    dt     (65  10t  2.5t 2 )  65t  5t 2  t 3 
dt 0 0 0  6 0
  117.5 rad
(10-6)
Örnek : Kütlesi 6 kg olan bir blok sürtünmesiz eğik bir düzlem
üzerindeki A noktasından serbest bırakılıyor. Blok P noktasında
iken sahip olduğu ivmenin teğetsel ve radyal bileşenlerini bulunuz.

1 2
mgh  mgR  mv  v  2 g (h  R)  2(9.8)(5  2)  7.67 m/s
2
v2   
ar   29.4 m/s 2
Ft  mat  mggj  at  9.8jˆj m/s 2
ˆ
R
Radyal ivme Teğetsel ivme
(10-7)
Sabit Açısal İvme ile Dönme:
Dönme hareketinin açısal ivmesi sabit ise,
ise cismin açısal hızını ve açısal konumunu
zamana bağlayan basit eşitlikler bulmak mümkündür. Benzer bağıntıları ötelenme
hareketini incelerken çıkarmıştık.
çıkarmıştık Ötelenme hareketi ile dönme hareketi arasındaki
benzerlik, aşağıdaki nicelikler arasındaki bağlar dikkate alınarak kolayca kurulabilir.

Ötelenme
Ö Dönme
x  
v  
a  
v  v0  at    0   t (Eş-1)
1 2 1 2
x  xo  v0t  at     0  0 t   t (Eş 2)
(Eş-2)
2 2
v 2  v02  2a  x  xo    2  02  2    0  (Eş-3)

(10-8)
Ö e : Bir tekerlek
Örnek d/s 2 ' lik sabit
e e e 3.5 rad/s s b açısal
ç s ivme
v e ilee dönmektedir.
dö e ed .
Tekerleğin t = 0 anındaki açısal hızı 2 rad/s olduğuna göre,
a ) ilk 2 s içinde ne kadarlık açısal yer
a yer-değiştirme
değiştirme yapmıştır?
b) t = 2 s anındaki açısal hızı nedir?

1 2 1
a )   0t   t  2(2)  (3.5)(2) 2  11 rad
2 2
11
N  1.75 tur yapmıştır.
2
b )   0   t  2  3.5(2)  9 rad/s

(10-9)
Örnek : Bir CD-çalarda, bilgi okuyucu lensin yüzeye
temas ettiği noktanın çizgisel hızı 1.3 m/s' dir ve sabittir.
CD' nin boyutları şekilde verilmiştir.
a ) CD' nin iç ve dış kenarlarında iken, lens bilgiyi
h
hangi
i açısall hızlarla
h l l okur?
k ?
b ) Müzik çalma süresi 74 dak+33 s olduğuna göre,
CD kaç defa döner?
c ) İvmenin sabit olduğunu varsayarak, bu zaman aralığında
CD' nin ortalama açısal ivmesini bulunuz.
v 1.3 v 1.3
a  ) v  r  iç   3
 56.5 rad/s ;  dış   3
 22.4 rad/s
riç 23  10 rdış 58  10
1    i  2  s  i 
b) s  i   t    i t   s t   t
2 t   2 
  22.4  56.5   74  60  33
n    28100 tur
2  2  2
s  i 22.44  56.5
22 56 5
c ) s  i   t      7.6 103 rad/s 2
t  74  60  33 (10-10)
 Çizgisel ve Açısal Değişkenler Arasındaki İlişki :
Bir eksen
Bi k etrafında
t f d dö dönen katı
k t cisim
i i üzerindeki
ü i d ki bir
bi P
noktasını ele alalım. t  0 anında referans çizgisi x -ekseni
üzerinde ve P noktası da A noktasında bu lunsun.
lunsun

P noktası t kadarlık bir sürede, AP yayı boyunca hareket ederek

s yolunu alır. Bu sürede referans çizgisi (OP )  açısı kadar döner.

Açısal Hız ve Çizgisel

g Hız arasındaki ilişki :
r  OP olmak üzere, yay uzunluğu s ve  açısı arasındaki ilişki s  r eşitliğine uyar.

ds d  r  d Açısal hız:
P noktasının çizgisel hızı: v   r  r
dt dt dt
12
  2 f  T  
çevre 2 r 2 r 2  f
Hareketin periyodu: T    
hız v r 

(10-11)
 İvme :
P noktasının ivmesi iki bileşenlidir.
ş Birincisi "radyal
y " yyönde
O noktasına doğrudur ve merkezcil ivme olarak adlandırılır.
Büyüklüğü,
v2
ar    2r
r
if d i sahiptir.
ifadesine hi ti

İkinci bileşen ise, P noktasının izlediği çembersel yörüngeye "teğet"

yöndedir ve teğetsel bileşen diye adlandırılır. Büyüklüğü,
dv d  r  d
at   r  r
dt dt dt
ifadesine sahiptir.

Dolayısıyla ivme vektörü a  at t  ar rˆ ve büyüklüğü de,
a  at2  ar2
ile verilir.
(10-12)
 Dönme Kinetik Enerjisi :
Soldaki dönen katı cismi, kütleleri m1 , m 2 , m3 ,..., mi ,....
olan çok küçük parçalara bölelim. P noktası, kütlesi
mi olan i. parçacık olsun.
Katı cismin dönme kinetik enerjisi, noktasal
cisimlerin kinetik enerjilerinin toplamına eşittir:
1 1 1
K  m1v1  m2 v2  ....   mi vi2
2 2

2 2 i 2

1 1 2 2 1 2
i. elemanın çizgisel hızı vi   ri  K   mi  ri     mi ri    I 
2

i 2 2 i  2
I   mi ri 2 terimi, katı cismin dönme eksenine göre "eylemsizlik momenti" dir.
i
Eylemsizlik momenti katı cismin kütlesine ve dönme ekseninin konumuna
bağlı olduğu için, bilinmelidir. Katı bir cismin eylemsizlik momenti, katı
cismin kütlesinin dönme eksenine göre nasıl dağıldığını tanımlar.
1
I   mi ri 2 ; I   r 2 dm ; K  I  2
2
i
(10-13)
Örnek : xy-düzleminde bulunan bir oksijen molekülü O2 olsun ve
ortasından dik olarak geçen z-ekseni
ekseni etrafında dönsün.
dönsün Herbir oksijen
atomunun kütlesi 2.66 1020 kg' dır ve oda sıcaklığında aralarındaki
mesafe 1 211010 m'' di
f 1.21 dir.
a) Molekülün z-eksenine göre dönme eylemsizlik momenti nedir?
b) Molekülün dönme açısal hızı 4.6 1012 rad/s ise, dönme kinetik
enerjisi nedir?
2 2
20  1.2110 
10
d 
i i mr  m r  2m   2  2.66 10
a) I  mr 
2 2 2
11 2 2  
 2  2 
I  1.951040 kg  m2

1 2 1
b ) K  I   1.95 10  4.6 10   20.6 1016 J
40 12 2

2 2
(10-14)
Örnek : Dört adet küçük küre şekildeki gibi hafif çubukların uçlarına
tutturulmuş
l ve sistem
i xy-düzlemine
d l i şekildeki
kild ki gibi
ibi yerleştirilmiştir.
l i il i i
a) Sistem y  ekseni etrafında  açısal hızı ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?
b) Sistem z  ekseni etrafında  açısal hızı ile döndürülürse,
sistemin dönme eylemsizlik momenti ve dönme kinetik enerjisi nedir?

a ) I y   mi ri 2 2Ma
M 2
1 1
K y  I y  2Ma 2 2  Ma 2 2
2

2 2
b) I z   mi ri 2 2 Ma 2  2mb 2
1 1
K z  I z  2  Ma 2  mb 2   2   Ma 2  mb 2   2
2

2 2

(10-15)
Bazı katı cisimlerin dönme eylemsizlik momentleri:

(10-16)
Eylemsizlik Momenti Hesabı :
Noktasal p
parçacıklardan
ç ş sistemlerde: I   mi ri 2 bağıntısından
oluşan ğ hesaplanır.
p
i

Katı cisimlerde: I   r 2 dm bağıntısından hesaplanır.

Paralel - Eksen Teoremi :
Eylemsizlik momenti dönme ekseninin konumuna
bağlı olduğundan, her farklı dönme ekseni için I' yı
tekrar hesaplamamız gerekir.

Bunun için, çok kolay bir yöntem olan

"par
p alel-eksen teoremi" ni kullanacağız.
ğ
Üstteki M kütleli katı cismin kütle merkezinden geçen ve sayfa düzlemine
dik olan eksene göre eylemsizlik momentini (I km
k ) bildiğimizi varsayalım.

Bu eksene paralel ve h kadar uzaktaki bir P noktasından geçen

eksene göre eylemsizlik momenti (I ) şu ifadeyle verilir:
I  I km  M h 2 "paralel-eksen teoremi"
(10-17)
 Paralel - Eksen Teoreminin İspatı :
Soldaki katı cismin, koordinatları (a,b) olan bir
P noktasından sayfa düzlemine dik olarak geçen
eksene ggöre eylemsizlik
y momentini (I ) bulalım.

A noktasında seçilen bir elemanın kütlesi dm ve koordinatları da (x, y ) olsun.

 x  a   y  b
2 2
A ve P noktaları arasındaki uzaklık r  olur.

I P   r 2 dm     x  a    y  b   dm  x  2 ax  a 2  y 2  2by  b 2  dm
2 2 2
 
IP  x  y2  dm  2 a  xdm  2b  ydm    a  b 2  dm
2 2

İkinci ve üçüncü integraller kütle merkezinin x ve y koordinatlarına karşılık

geldikleri için sıfırdır.
sıfırdır
İlk integral I km ' ye eşittir.  a 2  b 2   h 2 olduğundan dördüncü integral,
h 2  dm  Mh 2 bulunur. Buradan da, I  I km  Mh 2 sonucu elde edilir.
(10-18)
Örnek : Kütlesi M ve yarıçapı R olan çembersel bir halkanın,
aa ) yüzeyine dik ve merkezinden geçen eksene göre eylemsizlik
momenti nedir?
bb ) yüzeyine paralel ve çapı boyunca olan bir dönme eksen ine
göre eylemsizlik momenti nedir?

a  ) I   dmR 2  M R 2

b ) I   dmy    dl  R sin     R 3  sin 2  d

2 2

 
 1  cos 2  3  1 
 2 R 3    d   R   sin 2 
0
2  2 0

 M  3 1
I   R   MR 2

 2 R  2

(10-19)
Örnek : Kütlesi M ve uzunluğu L olan bir çubuğun merkezinden
dik olarak geçen y  eksenine göre eylemsizlik momenti nedir?

M 
I   dmx 2     dx  x 2
   L  dx
x 2

M  L3  1
L /2
M M 3 L /2
I      
2 2
x dx x
   L /2  2  ML
L  L /2
3 L / 3 L  8  12

Örnek : Kütlesi M , yarıçapı

arıçapı R vee yüksekliği
üksekliği L olan katı bir silindirin
eksenine göre eylemsizlik momenti nedir?
Silindirle aynı boyda, r yarıçaplı ve dr kalınlığında silindirik
bir kabuk seçersek, dm   dV    L 2 rdr  bulunur.
 M 
Buna göre, I   dmr 2     L 2 rdr  r 2   2 
L 2  r 3
dr
R L
2M  R 4  1
R
2M 3
I  2  r dr  2    MR 2
R 0 R  4  2
(10-20)
Örnek : Paralel-eksen teoremini kullanarak,
kütl i M ve uzunluğu
kütlesi l ğ L olan
l bir
bi çubuğun
b ğ
sol ucundan dik olarak geçen y  eksenine
göre eylemsizlik momenti nedir?
2
1 L 1
I  I km  Mh 
2
ML  M    ML2
2

12 2 3

Örnek : Aynı çubuğun kütle merkezinden

L /4 kadar
k d uzaktan
k geçen ve y  eksenine
k i
paralel bir eksene göre eylemsizlik momenti
nedir?
2
1 L 7
I  I km
k  Mh 2
 ML 2
 M    ML2

12 4 48
(10-21)
Tork :

Katı bir cisim, O noktasından r kadar uzaktaki P noktasına uygulanan bir F
kuvvetinin etkisiyle O noktası etrafında rahatça dönebilmektedir (Şekil-a ).

Ş kil b' de
Şekil- d F kuvveti
k i radyal
d l ve teğetsel
ğ l bileşenlerine
bil l i ayrılmıştır.
l

O noktasından geçen çizgi boyunca etkidiği için

kuvvetin Fr bileşeninin dönmeye katkısı yoktur.

Ancak, kuvvetin teğetsel bileşeni (Ft  F sin  )

O noktası etrafında dönmeye sebep olur.


F kuvvetinin döndürme etkisi, OP  r uzaklığına ve
teğetsel
ğ kuvvet bileşeninin
ş (Ft ) büyüklüğüne
y ğ bağlıdır.
ğ

(10-22)
 T k   rFt  rF
Tork, i   r F bağıntısı
F sin b ğ il
ile tanımlanır.
l
r uzaklığı, kuvvetin O noktasına olan dik uzaklığıdır
ve kuvvet kolu olarak adlandırılır.

  r F  rF  rFt

Torkun yönü, cisme etkiyen kuvvet,

 cismi saat ibrelerinin tersi yönünde döndürüyorsa "pozitif"
 saat ibreleri yönünde döndürüyorsa "negatif" alınır.

(10-23)
Örnek : Yarıçapları R1 ve R2 olan iki silindir
şekildeki
kild ki gibi bi l i il i i (R1  R2 ).
ibi birleştirilmiştir ) Yarıçapı
R1 olan silindir üzerine sarılmış ip sağa doğru F1 ,
yarıçapı R2 olan silindir üzerine sarılmış ip aşağı
doğ ru F2 kuvvetiyle çekiliyor.
z  eksenine göre oluşan net tork nedir?

  R1 F1 (kˆ)  R2 F2 (kˆ)    R1 F1  R2 F2  kˆ

F1  5 N
N, R1  1 m
m, F2  15 N
N, R2  00.5
5 m ise
ise, net torkun

büyüklüğü ne kadardır?    5  7.5  kˆ  2.5kˆ
  2.5 N  m
Sili di hhangii yönde
Silindir ö d dö
döner?? z-ekseni
k i etrafında
f d saatin
i tersii yönünde
ö ü d döner.
dö

(10-24)
Örnek : Makaraların sürtünmesiz ve ihmal
edilebilir kütlelere sahip olduğunu varsayarak
varsayarak,
kütlesi M  1500 kg olan aracı dengeleyecek
bloğ n m kütlesini bulunuz.
bloğun b l n

K üçük m akarayı gözönüne alalım :

i   1500  9.8  sin(45)
2 T1  M g sin i ( )  T1  5197 N
   T1
  0   T1   T2  rT1  3rT2  T2   1732 N
3
T2
T2  mg  m   176.8 kg
g

(10-25)
 Dönmede Newton'un İkinci Yasası :
Ötelenme hareketinde,
hareketinde Newton
Newton' un ikinci yasası cisme etkiyen
kuvveti cismin ivmesine bağlar. Benzer bir ilişki, kuvvetin katı
yg
cisim üzerine uyguladığığ tork ile cismin açısal
ç ivmesi arasında
da vardır. Bu ilişki, Newton' un ikinci yasasının dönmedeki
karşılığıdır.

Kütlesi m olan bir cisim r uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğun ucuna


yapıştırılmıştır. Cisim üzerine uygulanan F kuvveti ile sistem, orijinden
geçen eksen etrafında dönsün.

Daha önceden olduğu gibi F kuvvetini radyal ve teğetsel bileşenlerine
ayıralım. Radyal kuvvetin dönmeye katkısının olmadığını biliyoruz.
Ft  mat    Ft r  mat r  m  r  r   mr 2    I
  I
bulunur (F  ma ile karşılaştırınız).
(10-26)
Dönen Katı Cisimler İçin Newton'un İkinci Yasası :
r uzunluğunda
ğ ağırlıksız
ğ bir ççubuğun
ğ ucuna bağlı
ğ m kütleli pparçacık
ç özel
durumu için, Newton' un ikinci yasasının dönme hareketindeki karşılığını
bulduk. Ş
Şimdi ise,, bunu ççok daha genel
g durumlar için
ç tekrarlayalım.
y
Net bir torkun etkisiyle ( net ) O noktasından geçen eksen
etrafında dönebilen çubuk benzeri katı bir cisim olsun
olsun.
Çubuğu, O noktasından olan uzaklıkları r1 , r2 , r3 ,..., rn ve
kütleleri m1 ,m2 , m3 ,..., mn olan küçük parçalara bölelim.
bölelim
Her bir parçaya, dönme için Newton' un ikinci yasasını uygularsak;
 1  I1 ;  2  I 2 ;  3  I 3 ; ....
eşitliklerini elde ederiz. Cisme etki eden toplam tork,
 net   1   2   3  ...   n   I1  I 2  I 3  ...  I n   olacaktır.
l kt
Burada, I i  mi ri 2 i. elemanın dönme eylemsizlik momentidir ve I1  I 2  I 3  ...  I n
t l
toplamı d katı
da, k t cismin
i i dönme
dö eylemsizlik
l i lik momentidir.
tidi
Buradan da,  net  I yazılır.
(10-27)
Örnek : Yarıçapı R, kütlesi M ve eylemsizlik momenti I olan bir tekerlek
şekildeki
kild ki gibi
ibi ortasından
t d geçen sürtünmesiz
ü tü i yatay
t bir
bi aksa
k bağlıdır.
b ğl d Tekerlek
Tk lk
etrafına sarılmış hafif bir ipin ucuna da m kütlesi asılmıştır.
Sistem serbest bırakıldığında m kütlesinin çizgisel ivmesini,
ipte oluşan gerilme kuvvetini ve tekerleğin açısal ivmesini bulunuz.
Ia
mg  T  ma ;   I TR  I T  2
R
g I mg
a T  2a
 I  R  mR 2 
 2
 1  1  
 mR   I 

a g
 
R  I 
  R
 mR 
(10-28)
Örnek : Kütleleri m1 ve m2 olan iki blok hafif iplerle,
Kütlesi M , yarıçapı
y ç p R ve eylemsizlik
y momenti I olan
sürtünmesiz iki özdeş makara üzerinden birbirine
bağlanmıştır.
ğ ş
Sistem durgun halden serbest bırakıldığında, blokların ivmesi ne olur?

m1 g  T1  m1a 
  T1  T3    m1  m2  g   m1  m2  a (Eş-1)
T3  m2 g  m2 a 

  I  T  T  R  I   T  T   2I a
1 2
(Eş-2)
  I  T  T  R  I 
2 3
1 3
R 2

(Eş-1)  (Eş-2)  a 
 m1  m2  g
 I 
m
 1  m2  2 
 R2 
(10-29)
Örnek : Kütleleri m1 =2 kg ve m2 = 6 kg olan iki blok hafif
bir iple, yarıçapı R = 0.25 m ve kütlesi M = 10 kg olan disk
şeklindeki bir makara üzerinden birbirine bağlanmıştır. Tüm
yüzeylerde kinetik sürtünme katsayısı 0.36' dır ve m2 bloğu
30 o ' lik eğik düzlem üzerindedir.
 Sistem serbest bırakıldığında blokların ivmesini ve makaranın
her iki yanındaki iplerde oluşan gerilme kuvvetlerini bulunuz.
T1   k m1 g  m1 a ; m 2 g sin    k m 2 g cos   T2  m 2 a
T1  T2   m1  m2  a  g  k m1  k m2 cos   m2 sin  
I 1 a R
  I     T1  T2  R  T1  T2   
R
  MR 2
2 R
 0.5 Ma

g  m2 sin   k m1  k m2 cos  
a  0.309 m/s 2
m1  m2  0.5M

T1  m1 ( k g  a)  7.67 N T2  T1  0.5Ma  9.22 N

(10-30)
 İş ve Dönme Kinetik Enerjisi :
Bölüm-7' de, bir kuvvetin bir cisim üzerinde yaptığı işin (W ), o
cismin kinetik enerjisindeki değişime (K ) eşit olduğunu gördük.

Benzer şekilde, bir torkun dönen bir cisim üzerinde yaptığı iş, o
cismin dönme kinetik enerjisindeki değişime eşittir.
Kütlesi m olan cisim, r uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğun ucuna yapıştırılmıştır.

Katı cismin d kadar dönmesi için F kuvvetinin yaptığı iş: dW  Ft rd   d
ile verilir.
Kuvvetin radyal bileşeni Fr harekete dik yönde olduğu için iş yapmaz.
i ve  s aralığında
l ğ d kuvvetin
k i yaptığı
ğ toplam
l iş:
i
s
W   Ft rd    d
i

olur. İş-enerji teoreminden kinetik enerjideki değişim de şu ifadeye sahiptir:

1 2 1 2 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2
K  W  mvs  mvi  mr s  mr i  I s  I i
2 2 2 2 2 2
(10-31)
Örnek : Kütleleri M ve m olan iki cisim L uzunluğunda ağırlıksız
bir çubuğun
ğ uçlarına yyapıştırılmıştır.
p

Çubuğa dik bir eksene göre eylemsizlik momentinin

minimum olduğu noktayı ve bu noktadan geçen
eksene göre eylemsizlik momentini bulunuz.

I   mi ri 2  I  Mx 2  m( L  x) 2  Mx 2  mx 2  2mLx  mL2

dI
 0  2( M  m) x  2mL
L0
dx
 m 
x L
M m
 m2 2m 2  2
I  (M  m )x  2m Lx  m L  
2
 2
mL
 M m M m 
 mM  2
I   L
 M m 
(10-32)
Örnek : Kütlesi M ve boyu L olan çubuk, bir ucundan geçen eksen
etrafında düşey düzlemde dönebilmektedir. Çubuk şekildeki gibi
yatay konumdan serbest bırakılıyor.
a  ) Çubuğun bırakıldığı andaki açısal ivmesi, kütle merkezinin ve
uç noktasının çizgisel ivmesi nedir?
b  ) Çubuk düşey konuma geldiği anda açısal hızı, kütle merkezinin
ve uç noktasının çizgisel hızı nedir?

1 2 L 3g
a )   I  rF   ML    Mg  
3  2 2L
2L
L  3g  3  3g  3
at  r  at ,km    g ; at ,uç  L   g
2  2L  4  2L  2

L 1 2 11 2 2 3g
b ) Ei  Es  Mg  I    ML     
2 2 23  L
L 3g 1 3g
v  r  vkm   3 gL
L vuç  L  3 gL
2 L 2 L
(10-33)
Örnek : Kütlesi m1 ve m2 (m1  m2 ) olan iki blok şekildeki gibi
hafif bir iple,
p , yyarıçapı
ç p R ve eylemsizlik
y momenti I olan sürtünmesiz
bir makara üzerinden birbirine bağlanmıştır. Sistem durgun halden
y
serbest bırakılıyor.
m2 bloğu h kadar alçaldığı anda hızı ne olur?
Tam bu anda makaranın açısal
ç hızı nedir?
1 1 1  1 I  2
 K = K s  K i =  m1v 2 + m 2 v 2 + I  2   0   m1  m 2  2 v
2 2 2  2 R 
U = U s  U i = m1 gh  m2 gh 
v
R
1 I  2
K  U  0   m1  m2  2  v  m1 gh  m2 gh  0
2 R 
2(m2  m1 ) gh v 1 2(m2  m1 ) gh
v   
 I  R R  I 
m
 1  m2   m
 1  m2  
 R2   R2 
(10-34)
 Güç :
Güç, bir kuvvet tarafından işin yapılma hızı olarak tarif edilir.
Güç edilir
Dönme durumunda ise güç, tork tarafından işin yapılma hızı
olarak tarif edilir.
Cisim d kadar döndüğünde, torkun yaptığı iş dW   d
olduğuna
ğ göre,
g , ggüçç ifadesi
dW d d
P   d     
dt dt dt
 
şeklinde elde edilir. (P  F  v ile karşılaştırınız).

İş-Dönme
ş kinetik enerjisi
j teoremini özetleyecek
y olursak:
s
W    d ; tork sabit ise  W    s  i 
i

1 2 1 2
W  K  I s  I i İş-Dönme Kinetik Enerjisi Teoremi
2 2
P   Güç
(10-35)
 Ötelenme ve Dönme Hareketleri Arasındaki Benzerlik :
Ötelenme Dönme
x  
v  
a  
v  v0  at    0   t
at 2 t2
x  xo  v0t      0  0 t 
2 2
v 2  v02  2a  x  xo    2  02  2    0 
1 2 1 2
K mv  K I
2 2
m  I
F  ma    I
F  
 
W=  F .dx  W=   .d
 
P  F v  P   (10-36)
 BÖLÜM-11
BÖLÜM 11 I M
I R
D
Yuvarlanma, Tork ve Açısal Momentum
IL
Y
L A
Bu bölümde şu konulara değineceğiz: Y
. LE

DR
Çembersel cisimlerin yuvarlanması ve sürtünmeyle olan ilişkisi
 Tork’ a genel bir bakış v e
A T
 L
Parçacık ve parçacık sistemlerinin açısal momentumu
O
 P
Dönmede Newton’ un ikinci yasası
A
F korunumu
A
 Açısal momentumun
T
 Açısal S
M U momentumun korunumu ile ilgili uygulamalar

R .
D
(11-1)
 Ötelenme + Dönme = Yuvarlanma
Bir yüzey üzerinde kaymadan yuvarlanan çembersel kesitli
I M
bir cisim düşünelim.
D IR
L
YI
L A
Cismin bu hareketini, kütle merkezinin ötelenmesi ile E Ykütle merkezi
. L
R
etrafındaki dönme hareketinin bir toplamı olarak düşünebiliriz.
D
v
Kaymadan yuvarlanan bir bisiklet tekerleğinine t = 0 ve t = t anlarında çekilmiş
T
1 2

resimleri yukarıda verilmiştir.

verilmiştir
L A
O
P i ttekerleğin
Y d ddurgun olan
Yerde l bir
F A
bi gözlemci,
ö l k l ği kütle
kütl merkezi
k i O noktasının
kt v hızıyla
km h l

T A
ilerlediğini görecektir.

U S
. M zeminle temas ettiği P noktası da aynı hızla hareket edecektir.
Tekerleğin
D R
(11-2)
 I M
D IR
L
YI
L A
Y
. LE
DR
e
t1 ile t2 zaman aralığında O ve P noktalarının her ikisi de
v
T
s kadarlık bir çizgisel yol alırlar. Dolayısıyla,
A
O L

ds
(E A
P s  R 
ds
R
d
=R
vkm
dt
A F
(Eş-1)
1) ;
dt dt
(E
(Eş-2)
2)

S T
M U
Bu iki eşitlik
B itlik birleştirilirse,
bi l ti ili kaymadan
k d yuvarlanan
l bi
bir cisim
i i iiçin:
i

R . vkm  R
D eşitliği elde edilir.
(11-3)
 I M
I
v DR
R
IL km

Y
L A
Y
E   v / R açısal hızıyla
.
Yuvarlanmanın, v hızıyla ötelenme ve kütle merkezi etrafında
km L km

p
dönme hareketlerinin toplamı olduğunu
ğ biliyoruz.
y
D R
 Cisim üzerindeki her noktanın hızı, bu iki v ehareketin hızlarının vektörel toplamıdır.
 Saf kt dATnoktaya
S f dö
dönme hhareketinde,
O noktasından olan uzaklık rO
L
k ti d hhız noktadan kt değişmektedir
d ği kt di ve büyüklüğü
bü üklüğü

çembere teğettir (Şekil-A

P olmak üzere, r' ye eşittir .Yönü de, her noktada

A F a).

S T
 Saf ötelenme hareketinde, her noktanın hız vektörü (v
km

) aynıdır (Şekil-b).
 YuvarlanmaU
. M hareketinde hız, bu iki hızın vektörel toplamıdır. Buna göre, P noktasının

R
hızı her zaman sıfır, O noktasının hızı v (r  0) ve en üstteki T noktasının hızı da
D
km

2v ' dır.
km

(11-4)
 Yuvarlanma Hareketi ve "Saf Dönme":
Yuvarlanma hareketine değişik bir bakış şekildeki gibidir.
gibidir
I M
Bu hareket, tekerlekle yolun temas ettiği P noktasından I Rdik
v L D
I "saf dönme"
olarak geçen eksene göre açısal hızı  
Y
olan
km

L AR
hareketi olarak değerlendirilebilir.
ğ
Y
E bulmak için, hızın
. L
Tekerlek üzerindeki her noktanın hızını

D R
o noktadaki büyüklüğünü ve yönünü bilmemiz gerekir
gerekir.

v e 
T
Hızın yönü, çembere her noktada teğettir. Örneğin, A noktasının hızı v , A ve P
Açizgilerle gösterilen doğruya diktir.
A

L
noktalarını birbirine bağlayan, kesikli
O
P
r , P noktasına olan uzaklığı göstermek üzere, tekerlek üzerindeki her noktanın

F A
çizgisel hızı v   r ile verilir.
A
T r  2R olduğundan,
Örneğin,
S
ğ , T noktasında ğ , v  2 R  2v ,
O noktasındaUr  R olduğundan, v   R  v ve
T km

. M O km

R
P noktasında
D
r  0 olduğundan,
ğ P, v  0' dır.

(11-5)
 Yuvarlanmada Kinetik Enerji :
Solda, yuvarlanan
Solda arlanan bir cisim verilmiştir.
erilmiştir Bu
I M
B cismin P değme

D IR
noktası etrafında "saf dönme" hareketi yaptığını düşünürsek,
L
ki ik enerjiyi
kinetik ji i hhesaplamak
l k çok
k kkolay
YI
l olacaktır.
l k

L
Cismin kütlesi M ve yarıçapı da R olsun.A
E Y
I , P noktasına göre dönme eylemsizlik momenti olmak
. L üzere, kinetik enerji
R
P

1
K  I  bağıntısı ile verilir.
2

e D
v
P
2
I paralel
paralel-eksen
A T
eksen teoreminden bulunabilir,
bulunabilir
L
P

I  I  MR  K   I O
1 1 1 1 1
MR    I   MR   I   Mv
P
2 2 2 2 2 2 2 2
P km km km km km
2
F A 2 2 2 2

A
bulunur.
adede ilkSte
Buu ifadedeki T , kütle
terim, üt e merkezi et a da  aç
e e O etrafında açısal
sa hızıyla
y a dö
dönen
e ccismin
s kinetik
et

M U
enerjisini, ikinci terim ise v hızıyla ötelenen cismin kinetik enerjisini temsil eder;
. km

K RI   Mv
1 1
D2
2 2
km M km
2
(11-6)
Örnek : Yarıçapı r olan katı bir küre, R yarıçaplı yarım
kü şeklindeki
küre kli d ki bir
bi kabın
k b içinde dü l  açısı yapacak
i i d düşeyle k I M
şekilde ilk hızsız serbest bırakılıyor. Küre kaymadan
D IR
L
yuvarlandığına göre, kabın en alt noktasındaki açısal hızı
YI
ne olur?
L A
Y
Ei  E s
.LE
Referans noktamız O noktası (r yarıçaplı kürenin
D R merkezi) olsun
olsun.
1 1 ve 1 12 
mg  R  r  (1  cos  )  mv  I   mr    mr  
T
2 2 2 2 2 2

A
km
2 2 2 25 
O L
7
g  R  r  (1  cos  )  A
2 P
r   
2 10 g  R  r  (1  cos  )

A F
10 2
7r

S T
M U
R .
D
(11-7)
 Sürtünme ve Yuvarlanma :
Sabit bir hızla yuvarlanan bir cisim (şekil - a) durumunda
I M
durumunda, değme
IR
noktası P' nin kayma eğilimi yoktur ve dolayısıyla bu noktada
D
sürtünme kuvveti yoktur.
yoktur IL
Yuvarlanan cisme net bir kuvvet etkimesi A
Y

Y L durumunda, kütle
merkezi
k i sıfırdan
f d ffarklı
kl bi km
L E
bir a iivmesine i sahip
hi olur
l (Ş(Şekil-
kil b).
)
Yuvarlanan cisim sağa doğruR .
ivmeleniyorsa, P noktası sola
D Bu nedenle, statik sürtünme
doğru kayma eğilimindeeolurdu.

T v
ğ olacaktır. f  f
kuvveti f sağa
s

L A
ğ doğru s s ,max
maxolduğu
ğ sürece

O
hareket düzgündür, yani kayma yoktur.
Kaymadan yuvarlanan bir cisimP
A için v   R' dir. Her iki tarafın zamana göre türevi
F kütle merkezinin çizgisel ivmesi (a ) ile açısal ivmesi ( )
k
km

T A
alınırsa, yuvarlanan cismin km

S
arasındaki ilişkinin:
dvMU d
a . km
R  R
D
km
R dt dt
olduğu görülür.
(11-8)
 Eğik Düzlemden Aşağı Doğru Yuvarlanma :
Kütlesi M ve yarıçapı R olan yuvarlak düzgün bir cisim
M
cisim,
I
I R
eğim açısı  olan eğik bir düzlemden aşağı doğru kaymadan
ekseni boyunca ötelenmeIL
yuvarlanmaktadır x -ekseni
yuvarlanmaktadır. veD
dönme
hareketi için Newton' un ikinci yasasını A Y
uygulayarak cismin
Y L abiliri
kütle merke
merkezinin
inin ivmesini
E
i mesini (a ) hesaplayabiliriz.
L
hesapla
km

x -ekseni yyönünde ötelenme için Newton' un R .

ikinci y yasasından:
f  Mg sin    Ma (Eş-1) e D
s km

T v
L
Kütle merkezi etrafında dönme içinANewton' un ikinci yasasından:
a PO a a
  Rf  I  ,  
A  Rf  I  f I
km km km
(Eş-2)
(Eş 2)
F
s k
km s kkm s km
k 2
R R R
aT A g sin 
da I S
Buradan da,  Mg sin    Ma
km
 a 
M U k
km
R 2 kkm
1
k
km
I km

R . MR 2

D una ulaşılır
sonuc
sonucuna ulaşılır.

(11-9)
 I M
akm 
g sin 
D IR
I
L
YI
1  km 2
MR
L A
E Y
Çember Silindir
. LKüre
I km  MR 2 MR 2
D R I km 
2
g sin 
I km 
2v e 5
MR 2
akm  gTsin  g sin 
a  A 
1  I km / MR 2
O Lkm
1  I / MR 2
akm
1  I km / MR 2
g sin 
P
km

akm  g sin  g sin 

1  MR 2 / MR 2
F A a  akm 
1  2 MR 2 / 5MR 2
A
km
1  MR 2 / 2 MR 2
akm 
g sin 
S T 
g sin  akm 
g sin 
11
M U akm
1  1/ 2
k
1 2 / 5
akm
R .
1
 g s in  akm
2
 g sin  akm
5
 g sin 
D 2 3 7

(11-10)
 Yo - Yo :
Kütlesi M , yarıçapı R ve aksının yarıçapı da R0 olan Yo-Yo
I M
bir ip boyunca aşağıya doğru yuvarlanarak iniyor. Daha I Rönceki
problemde olduğu gibi gibi, y-ekseni
ekseni boyunca ötelenme IL D
ve dönme
Y cismin
A
hareketi için Newton' un ikinci yasasını uygulayarak
L
kütl merkezinin
kütle k i i iivmesini
E Y
i i (a ) hhesaplayabiliriz.
l bili i
L
km

.
ç RNewton' un ikinci y
D
y -ekseni boyunca
y ötelenme için yasasından:
Mg  T  Ma
v e
(Eş-1)
km

A T
L
Kütle merke
merkezii etrafında dönme için Newton'
Ne ton' unn ikinci yasasından:
asasından:

 IO ,  
a a
  RTP T  I
km
(Eş-2)
km

A
0 km km 2
R R
Fa
0 0

A
Buradan da, MgT I  Ma  a 
g
S
km

U I
km 2 km km
R 1
M
0 km

.
2
MR
D R
Sonucuna ulaşılır.
0

(11-11)
Tork :
Bölüm 10 da bir eksen etrafında dönen katı bir cisme etkiyen torku ( )
10' da,
I M
hesapladık. Şimdi de, herhangi bir doğrultuda hareket eden bir cismeIR
etkiyen torku belirli bir noktaya göre hesaplayacağız.
hesaplayacağız IL D
Y

L A göre konum
Bir cisme etkiyen F kuvvetinin uygulanma noktasının belirli bir noktaya
   
E Y
 
. L
vektörü r ise, bu kuvvetin oluşturduğu tork   r  F ifadesi ile verilir.

R
Aşağıdaki şekilde, r ve F her ikisi de xy -düzlemindedir. Sağ-el kuralından, torkun
z -ekseni yönünde olduğunu kolayca görebiliriz. D
v e
A T  
  r F


O L
P
F A
T A
U S
 M
r ile F.arasındaki açı  olmak üzere, torkun büyüklüğü   rF sin  ' dir.


OD
R
AB üçgeninden, r sin   r    r F bulunur ve Bölüm 10' daki tanımı ile uyumludur.
 

(11-12)
 Açısal Momentum :
 
Çi i i l momentumun (p  mv ) dö
Çizigisel dönme hhareketindeki
k i d ki I M
karşı-geliri açısal momentum vektörüdür. Bu yeniIR
L D vektör,

YI
  
  r  p ile tanımlanır.
Soldaki resimde, r ve p her ikisi de L
  Adüzlemindedir.
 EY
xy -düzlemindedir.
Sağ-el kuralını uygulayarak L' nin z -ekseni yönünde
R .
D
olduğunu kolayca bulabiliriz.
bulabiliriz
e
 
T
r ile p arasındaki
v açı  olmak üzere,
L A
 P
O
açısal momentumun
rmv sin  ' dir.
büyüklüğü

A
F AB üçgeninden: r sin   r    r mv bulunur.
T A O  

U S
Not : Açısal momentum, orijinin nerede seçildiğine bağlıdır. Orijini kaydırırsak,
. M
R
açısal momentum için farklı bir değer buluruz. SI sistemindeki birimi kg  m / s
2

D J  s ' dir.
veya
(11-13)
 
Örnek : xy  düzleminde hareket eden 1.5 kg kütleli bir cismin hızı v = 4.2iˆ  3.6ˆj (m/s)
il veriliyor.
ile ili Cismin
Ci i konumu
k

1 5iˆ 2 2ˆj (m)
r = 1.5i+2.2 ( ) olduğunda,
ld ğ d açısall momentumu ne olur?
I
l ?M
  D IR
2iˆ  33.6
6ˆj ) = 66.3i
3iˆ  55.4
4ˆj L
YI
p = mv = 1.5
1 5( 44.2i
ˆi ˆj kˆ
L A
  
Y
l  r  p  1.5 2.2 0  1.5  (5.4)  6.3  (2.2)  kˆ = 22kˆ (kg  m 2 /s)
6.3 5.4 0 . LE
D R
v e
Örnek : xy  düzleminde hareket eden 2.0 kg kütleli bir cismin herhangi bir andaki konumu

A T
ˆ
r = 6.0i+5.0
L
tˆj (m) ile veriliyor. Cismin açısal momentumunu bulunuz.
O
 P
 dr
v  5.0ˆj 
F A  
p  mv  2.0  5.0ˆj  10.0ˆj
dt
T A
U S
ˆi ˆj kˆ
  
. M
l  r  p  6.0 5.0t 0  60.0 kˆ (kg  m 2 /s)
D R 0 10.0 0
(11-14)
Örnek : Uzunluğu L olan hafif bir ipin ucuna bağlı m kütlesi,
şekildeki
kild ki gibi
ibi yatay
t düzlemde
dü l d dairesel
d i l hareket
h k t yapıyor
I M
(konik sarkaç). Hareket süresince ipin düşeyle yaptığı 
D IR
L
açısı sabit olduğuna göre, cismin açısal momentumunu
YI
bulunuz. L A
Y
v2 
T sin   m  v2 . LE
R   tan  
R
gR D R
T cos   mg 
v e
R tan  A T
R tan 
v  gR
L
 p  mv  m gR
O
   P
l  r  p  lr ,net  0
F A radyal yönde net açısal momentum sıfırdır.
sıfırdır
lz  l sin 
T A
z -ekseni yönünde net bir açısal momentum vardır.

U S
M 
4
sin
lz . Lp sin(90) sin   Lm gR tan  sin   m gL
2 3

D R  
l
cos 
R  L sin 
(11-15)
Newton'un ikinci yasasının açısal formu :
 
I M
' dir. IR
dp
Ötelenme hareketi için Newton' un ikinci yasası: Fnet 
dt
L D
Bunun dönme hareketindeki karşı-geliri nedir? YI
L A
Y


.  LE 
 
  mr  v  
d d  
R dr   dv     
 m r  v   m   v  r    m v  v  r  a 
D

dt dt
v e  dt dt 
 
v v  0 
d  
A T 
 
   
 m  r  a    r  ma   r  Fnet   net
dt
O L
P
F A 

d
A Newton' un ikinci yasası:  net 
ST
Dönme hareketinde ' dir.
dt
M U
R .
D
(11-16)
 Parçacık Sistemlerinin Açısal Momentumu:
I
n tane parçacıktan oluşan bir sistemde, parçacıkların M
    I R
D
ç momentumları 1, 2 , 3 ,,...,, n olsun.LSistemin
açısal
YI
toplam açısal momentumu:
L A
Y
    
L        ...    L
n
E ile verilir.
1 2 3
R
n
. i 1
i

Her iki tarafın zamana göre türevinden,e D

   v 
dL n
d i d i AT dL n
 
= , L net,i    net,i   net
dt i 1 dt P
dt O dt i 1

bulunur. Bu tork, F Asistem üzerine etki eden dış torktur.

T A
Newton'U
S
. M un üçüncü yasası gereği, parçacıkların birbirlerine

D R
uyguladıkları torkların (iç tork) toplamı sıfırdır.

(11-17)
Bir Eksen Etrafında Dönme, Katı Cismin Açısal Momentumu :
ekseni olarak alalım ve katı cismi kütleleri mi ,
Dönme eksenini z -ekseni
I M

konum vektörleri ri olan n tane parçaya bölelim. i. elemanın açısal
D IR
L
YI
  
momentumu i  ri  pi ve büyüklüğü de  i  ri pi  sin 90  ri mi vi
ifadesine sahiptir. L A
Y
E vardır ve büyüklüğü,
Açısal momentumun sadece z -bileşeni
. L
   sin    r sin   m vR  r m v
i
iz i i

e D i i i i i i i

bulunur. v
l ATz -bileşenlerinin
A
Açısal
O L
l momentumların bil l i i toplamı
l d
da:

L    P
n n
 n
 n

A  r  m v   r mi  r      m r i i
2
i i

F
z iz i i i
i 1 i 1  i 1  i 1

T A
olacaktır.
S
 mMr Utoplamı, katı cismin dönme eylemsizlik momenti olduğundan:
n
2

.
i i

R
i 1

D Lz  I 
(11-18)
Örnek : Kütlesi 6 kg g ve yyarıçapı
ç p 12 cm olan bowling
g topu
p
I M
kendi ekseni etrafında saniyede 10 defa dönmektedir.IR
L D
Topun açısal momentumu nedir? YI
L A
Y
. LE
DR
v e
A T
O L
L  I P
F A
A
T2
2
U S
R 2  (6)(12  102 ) 2  345.6
I  mR 345 6 104 kg  m 2

. M 5 5

D RL  I  L   345
345.6
6  10 4

 10  2   2
2.17
17 kg  m 2
/s
(11-19)
Örnek : Kütlesi M ve uzunluğu l olan çubuk, kütle merkezinden
dik olarak geçen eksen z -ekseni
ekseni etrafında rahatça dönebilmektedir
dönebilmektedir.
I M
İki ucuna m1 ve m2 kütlelerine sahip bilyeler monte edilmiş sistem
D IR
L
YI
dü l d  hhızı ile
düşey düzlemde
dü il dönmektedir.
dö kt di
a  ) Sistemin açısal momentumu nedir?
L A
E Y
b  ) Çubuk yatayla  açısı yaptığı bir anda sistemin açısal ivmesi ne olur?

. L
1  
l
2
 D
l R
 l M
2

2
a ) L  I   I  Ml  m    m e     m  m 
2

12
1
2
T v 2
2
4 3 
1 2

L  I     m  m  L
2
l M  A
O
P
1 2
4 3
A
F  l 
  
A 
T m g   cos  m g   cos   2 m  m g cos 
l
U S 
1
2 2
2
  
b )    I    
M  1 2

R . l M 2

 m m 
 l
M
  m  m


D 4 3 
1 2
 3 
1 2

(11-20)
Örnek : Şekildeki gibi, bir noktadan sabitlenmiş hafif iple sarılmış R
yarıçaplı, M kütleli bir disk verilmiştir. Sistem serbest bırakıldığında,
I M
a) ipte oluşan gerilme kuvvetini ve diskin kütle merkezinin ivmesini
DIR
L
YI
bulunuz.
b) disk h kadar alçaldığı andaki hızını bulunuz.
L A
1 Y a 1
a ) Mg  T  Ma ;   I  TR  I  T   E
a
L
MR   Ma 2

R
2R
. 2 R 2 2

D g
1 Mg
Mg  Ma  Ma  a 
1 e
2 
 M 
T Mv  3

 A 2 
O
2
L 1
T  M ( g  a)  M ( gP g)  Mgg
F1A 3 3
A
T  Mv  1 I  1 Mv  1  1 MR    3 Mv
b ) E  E SMgh 2 2 2 2 2 2
i

M Us
2 2 2 22  4

R .4
vD gh
h
3
(11-21)
Örnek : Kütlesi M , yarıçapı R olan bir çim biçme silindirine yatay
doğrultuda şekildeki gibi bir F kuvveti uygulanıyor. Silindir yatay
I M
düzlemde kaymadan yuvarlanmaktadır. Kütle merkezinin ivmesinin

DIR
L
YI
 2F   F 
  ve statik
ik sürtünme
ü ü kkatsayısının   olduğunu
ld ğ gösteriniz.
ö i i
 3M   3Mg 
L A
Y
a 1
. L2E a 1
  I  fs R  I R  f s   MR
D2R  2  Ma
R 2
v e
A T

 1L   2F
 OM  a  F  a 
F  f s  Ma   M P
A 2  3M
3M
A F
S T
U
f   Mg  F  Ma  F  M
M
22F
F F
  
F
.
s s s
3M 3 3Mg
D R
(11-22)
Örnek : Kütlesi m, yarıçapı r olan bir küre, eğik bir düzlem üzerinden şekildeki gibi h
yüksekliğinden ilk hızsız bırakılıyor (h > r ) ve kaymadan yuvarlanarak R yarıçaplı
I M
IR
çembersel bir yola giriyor. a) Çembersel yoldaki turu tamamlayabilmesi için minimum
h yüksekliği ne olmalıdır.
L D
a ) Ei  Es YI
1 2 12 2 2 1 2
A
I    mr    mv
L
Y
1 1 2 25  5
mgh  2mgR  mv 2  I  2
2
1
2
1 7
. LE 7 2
mgh  2mgR  mv 2  mv 2  2mgR  mv 2  h  2 R 
2 5 10
D R 10 g
10g
v

v e
Çemberin içinde dairesel hareket yapan küre çemberin en tepesinde iken üzerine etki

t N  mg  mAT olacaktır.
2
v
eden
d merkezcil
k il kuvvet:
k
O L R
l kt h' nini minumum
i olması,
l h
hızın dda

P Bu noktada hızın minumum olması için N  0 olmalı.

mimumum olmasını sağlayacaktır.

v  gR ve hF  2 R 
A 7 v  2R  7 gR   2  7  R  2.7 R
A
2

T
min min min
10 g 10 g  10 

U S
b) h = 3R durumunda, P noktasında küreye etki eden merkezcil kuvvet nedir?
M7 v  3R  2R  7 v  v  10 gR
h  2.R 
R
2 2 2

D 10 g 10 g
P noktasında merkezcil kuvvet: Fmer
v2
m m
7
10 gR 10
 mg
R 7R 7 (11-23)
 Açısal Momentumun Korunumu :
K t cisimlerde
Katı i i l d dahil,
d hil tüm
tü parçacıkk sistemleri
i t l i içini i Newton'
N t ' un I M

dL  DIR
L
YI
ikinci yasasının açısal formu:   net ' tir.
tir
dt
L A
E Y
Eğer sistem üzerine etkiyen net tork sıfırsa (

 0):
L
net

dL 
R .
 0  L  sabit olur. Bu, açısal
ç momentumun korunum
d
dt
e D
ilkesidir.
T v
L A
O
Bir başka deyimle;
gPbir t anındaki   Herhangi

 A
netF A
 Herhangi
açısal
i

momentum
=
  net
g bir t anındaki 
açısal momentum
s


ST
 
L  L
M U i s

R .
Not : Dış torkun belli bir eksen yönündeki bileşeni sıfırsa, açısal
D
momentumun o eksen yönündeki bileşeni değişmez (korunur).
(11-24)
 Resimdeki öğrenci, düşey eksen etrafında dönebilen
bi taburenin
bir b i üzerinde I M
ü i d oturmaktadır.
k d Kollarını
K ll iki
I R
D
yana açan öğrencinin ellerinde özdeş ağırlıklar
L
varken  açısal hızıyla dönmektedir. IBu durumdaki
Yi

açısal momentum vektörü L dönme L A ekseni boyunca
yukarı yöndedir (Şekil-a ).E
Y
. L
R
Öğrenci belli bir anda kollarını topluyor (Şekil-D
v e b) ve bu hareket sonucunda, dönme
eylemsizlik momenti, I ' den daha düşük
A T bir değer olan I ' ye düşüyor. Öğrenci ve
i s

tabure sistemi üzerine dış bir tork L

O etkimediğinden, açısal momentum korunur.
Pt anında: L  I  olduğundan,
t anında: L  I  ve
i
F iA i i olduğundan
s s s s

L L IS T A
 I    
I
bulunur. i
i

M
s
U i i
I
s s s
s
i

.
I  IR  1     . Öğrenci son durumda daha hızlı döner.
I
D I
i
s i s i döner
s

(11-25)
 Örnek : Düşey eksen etrafında rahatça dönebilen bir taburenin
I M
üzerindeki öğrencinin elinde, 3.9 devir/s' lik bir açısal hızla
dönen ve eylemsizlik momenti 1.2 kg  m olan bir D I R 2

I L bisiklet
Y aynı açısal
tekerleği vardır. Öğrenci, belli bir anda tekerleği
yLABunun sonucunda,
hızla ters yyönde dönecek şekilde
ş
öğrencinin açısal hızı ne olur? LE
Y
çeviriyor.
ç

R .
Öğrenci (öğ) + tabure
tabure (t)
e D
T v
birleşik sisteminin toplam dönme eylemsizlik momenti

A kg  m 2
I + I = 6.8
L
öğ t

I  1.2 kg  m ;   3.9O  6.8 kg  m    ?

P
2 2
bt dev/s ; I
bt öğ  t öğ

L  L  L   L F L
A
i s
T A bt L
bt  2L öğ  t öğ  t bt

U S
M
2 I .  I    
2I 

2  1.2  3.9
 1.4 dev/s
R
bt bt
bt bt öğ  t öğ öğ

D I 68
6.8 öğ  t

(11-26)
Örnek : Yarıçapı R  2 m, kütlesi M  100 kg olan disk şeklindeki
bi platform,
bir l tf merkezinden
k i d dik olarak
l k geçen eksen
k etrafında
t f d rahatça
ht
I M
dönebilmektedir. Kütlesi m  60 kg olan bir öğrenci platformun dış
DIR
L
kenarı üzerindeyken platformla birlikte 2 rad/s hızla dönmektedir.
YI
Öğrenci daha sonra platformun merkezine doğru yürümeye başlıyor.
L A
Y
LE
r  0.5 m noktasına geldiğinde öğrenci+platform hangi hızla döner?
.
Ii
Li  Ls  I ii  I ss  s  i D R
I s ve
1 1 A T
I i  MR  mR ; I s  MR 2  m  r L
2 2 2

2 2
P O
1
F
2 A
 MR  mR  A
2

 2 T   200  240 
s 
1 U S
  
2
i 
 200  15
((2))  4.1 rad/s

M
2
 MR m r 
R
.2 
D
(11-27)
Örnek : Kütle merkezinden dik olarak geçen eksene
göre eylemsizlik
l k  m 2 ve uzunluğu
i lik momentii 12 kg l I M
4 m olan ince bir çubuk şekildeki gibi düşey olarak
DIR
L
durmaktadır. Kütlesi 2 kg olan bir cisim 15 m/s yatay
YI
hızla çubuğun tepe noktasına esnek olarak çarpıp aynı L A
EY
L
yönde yoluna devam ediyor. Çarpışmadan sonra cismin
.
çizgisel hızı ve çubuğun açısal hızı nedir?
D R
L  L  rmv  rmv  I   v e
rmv  I
v s
i s i s
A T s
r
m 2 O L
v 
s
 I iv  P
 A 12 
15  6 m/s
m  2
r  A F
2 

S T 4

vsMU 6
s  .   3 rad/s
D R r 2
(11-28)
Örnek : Kütlesi M olan tahta bir blok sürtünmesiz yatay bir
masa üzerinde
ü erinde kütlesi ihmal edilebilir l uzunluğuna
nl ğ na sahip
I M
ince bir çubuğa monte edilmiştir. Çubuk diğer ucundan geçen
D IR
L
YI
dik eksen etrafında serbes
serbestçe
tçe dönebilmektedir.
dönebilmektedir Kütlesi m olan
A
bir mermi çubuğa dik doğrultuda v hızıyla tahta bloğa çarpıp saplanıyor. Mermi+blok
L
sisteminin çarpışmadan sonraki açısal hızı
hı ı ne ol
olur?
r? Bu
E Y
B çarpışmada hangi oranda bir
kinetik enerji kaybı olmuştur? . L
L L D R
i s
v e
 T
lmv mv
lmv  I    
 M  m  l LA
2
M  ml
P O
mv  I  A
1 1
F
2 2 2
K K I  
2
 M  m l 
2
m 
i
s2
1 T
2
A  1    1 
   

S
K i mv 2 m v
  m M m l

K K M
U 2
i

KR
.  1
s m

 M  m M  m
M

D i

(11-29)
Ötelenme ve Dönme Hareketleri Arasındaki Benzerlik :
I M
IR
Ötelenme Dönme
x  
L D
v   YI
  L A
a
Y
p  
. LE
1 2
K  mv 
1 2
K  I DR
2 2
v e
m  I T
F  ma  LA I
F P

O 
A
F 
T A
P  Fv

P  

U S
Fnet 
dp


 net 
d

. M dt dt

DR p  mv  L  I

(11-30)
 BÖLÜM-12
I M
Titreşimler
D IR
L
Bu bölümde şu ana başlıklara değinilecektir: YI
L A
 Basit harmonik harekette yer
yer-değiştirme Y
değiştirme, hız
E
ve ivme
 Basit harmonik salınıcının enerjisi . L
R
 Harmonik salınıcılara örnekler: D
v e
i. Kütle yay sistemi T
Kütle-yay
L A
ii. Basit sarkaç O
P
F
iii. Fiziksel A
sarkaç
T A
U S
iv Burulma sarkacı
iv.
M
 .Sönümlü harmonik hareket
D R
 Zorla salınımlar/rezonans
(12-1)
Basit Harmonik Hareket :
Şekil-a ' da basit harmonik hareket yapan bir cisim resmedilmiştir. I M
D IR
L
YI
L A
Y
. LE
D R
x(t )  x cos t   
v e m

A T
O L
P
F A
T A
Cismin yer-değiştirmesi x(t )  xm cos t    bağıntısı ile verilir ve zamanla
U S
nasıl değiştiği Şekil-b' de resmedilmiştir.
. M
D R
(12-2)
x(t )  xm cos t    Konum fonksiyonu = cismin denge noktasına olan uzaklığı

x niceliği "genlik" olarak bilinir ve cismin maksimum yer-değiştirmesidir.R I M

m
D I
 niceliği de hareketin "açısal frekans" ıdır ve IL
Y
  2 f 
2
L A
ifadesine sahiptir ve SI sisteminde birimi rad/s' dir. LE
T Y
R .
t    ise t anındaki faz açısıdır ve SI sisteminde
D birimi radyandır.
ır
v e
T
 niceliği, salınıcının "faz sabitidir" ve salınan cismin t  0 anındaki x(0)
A SI sisteminde birimi radyandır.
konumuna ve v(0) hızına bağlıdır.
O L
P
Hareketin zaman içinde A kendisini tekrarladığına dikkat ediniz.
ediniz
Fgeçen süre "period (T )" olarak tarif edilir.
T
Bir tam salınım içinA
i t iU
SI sistemindekiS
d ki bi
birimi
i i saniye
i dir
di .
. M
R
Birim zamandaki salınım sayısı
y "frekans (f )" olarak tanımlanır.
Dsistemindeki birimi hertz (s )' dir.
-1
SI
(12-3)
x ( t )  x m cos  t      0 durumunda x(t )  xm cos t' dir
ve Şekil-
Ş kil a' da
d çizilmiştir.
i il i ti I M
D IR
H I: L
B it H
Basit Harmonik ik S
Salınıcının
l
Y
Hızı
 A
  x cos t   L
dx(t ) d
  x sin t   
v(t ) 
d
dt dt
d
m
EY m

. L
 x çarpımı hızınRalabileceği maksimum
D
değerdir (v v).e  0 durumunda
m

vT sin
m

v(t )  A i t' di
O L m dir ve Şekil
Ş kil-b' dde çizilmiştir.
i il i ti
P
F A
Basit Harmonik Salınıcının İvmesi :
dv (t ) d T
A
 S   x sin
i  t       x cos  t      x (t )
a (t ) 
U
2 2

M
m m
dt dt
.
 xRivmenin alabileceği
2
ğ maksimum değerdir ğ (a )).
D m m

  0 durumunda a(t )   2 xm cos t' dir ve Şekil-c' de çizilmiştir

(12-4)
Basit Harmonik Hareket İçin
ç Kuvvet Yasası :
I M
Basit harmonik salınıcı için a (t )   x(t ) olduğunu biliyoruz. IR
2

IL D
Newton' un ikinci yasasına göre: F  ma  m x    A
Y
m  x olur.
L
2 2

E Y
. L
"Bir cisme etkiyen
y net kuvvet ile cismin y
D R
yer-değiştirmesi
ğş arasında,,
Hook Yasası olarak bilinen, F   Ce x şeklinde bir ilişki varsa
T v
(burada C bir sabit)
L A
sabit), o cisim basit harmonik hareket yapıyor
yapıyor" denir.
denir

P O
F
B durumda,
Bu d A
d basit
b i hharmonikik salıcının
l periyodu
i d
T A
U S
m  C  T  2
2 m
olarak bulunur.
lunur
. M C

D R
(12-5)
 I M
D IR
L
YI
L A
Üstte sürtünmesiz bir düzlemde, yay sabiti
E Y k olan bir
yaya bağlı m kütleli cismin hareketi . L resmedilmiştir.
D R
m kütleli cisme etkiyen net kuvvet v eHooke yasasına uyar: F  kx.
T
k l A k C = k bbulunur.
B
Bunu, F  CxC il
L
ile karşılaştırırsak
O
l
P
Buradan
F A
B d dda, hhareketin k ti açısall frekansı
f k ve periyodu
i d
CST k
A m m
 U  ve T  2  2
. M m m C k
R
D olarak
l k hesaplanır.
h l
(12-6)
Basit Harmonik Hareketin Enerjisi :
Basit harmonik hareket yapan bir cismin mekanik enerjisi E , herhangi bir
anda cismin potansiyel enerjisi U ile kinetik enerjisi K' nın toplamıdır. IRI M
IL D
Y
Potansiyel Enerji: U  kx  kx cos t    LA
1 2 1 2 2

2 2
m

EY
. L
D R
1 1
Kinetik Enerji: K  mv  m x sin
2 2
v2e 2 1 k
t     m x sin t   
2 2

2 2
A T m
2 m
m

L
KO
1 1
Mekanik Enerji: E  U P  kx cos t     sin t      kx
2 2 2 2

A
m m
2 2
A F
T
Şekilde potansiyel enerji "yeşil", kinetik enerji "kırmızı" ve mekanik
enerji de "UsiySah" çizgi ile gösterilmiştir. U ve K zamanla değişirken,
. M
R
E sabittir. Salınım yapan cismin potansiyel ve kinetik enerjileri
D
arasında dönüşüm olurken, toplamları sabit kalmaktadır.
(12-7)
Örnek : x -ekseni üzerinde basit titreşim hareketi yapan bir cismin konumu
4 (3 t +  ) if
x (t ) = 4cos(3 ifadesi
d i il
ile veriliyor
ili (t saniye I M
i ve x cm cinsindendir).
i i d di )
a  ) Hareketin frekansını ve periyodunu bulunuz.
D IR
L
b ) Hareketin genliğini ve faz sabitini bulunuz.
YI
c  ) Cismin t = 0.25 s anındaki konumunu bulunuz.
L A
Y
a  )   3    2 f  3  f  1.5 hertz . LE
1 2 DR
T    0.67 s
3 v e
T
f

L A
b ) x(t )  xm cos(t   )  xm  4 cm ve   
P O
F A
T A 1
c ) x(0
(0.25)
U S
25)  4 cos(3   )  22.83
4
83 cm

. M
D R
(12-8)
Örnek : Yay sabiti 8 N / m olan bir yaya bağlı 0.5 kg kütleli cisim, genliği
10 cm olan basit harmonik hareket yapıyor.
yapıyor
I M
a  ) Cismin maksimum hızı ve ivmesi nedir?
D IR
L
YI
b ) Cisim denge noktasından 6 cm uzakta iken hızı ve ivmesi nedir?
b
c  ) Cisim x = 8 cm' den x = 0' a ne kadar zamanda gider?
L A
Y
;E
 4 rad/s L
k
a) x(t )  x cos(t   ) ;  
m
m R . m x  10 cm
D
v(t )  40sin(4vt )e  v  40 cm/s  0.4 m/s
x(t )  10 cos(4t ) 
T 
m

A
a (t )  160 cos(4t )  a  160 cm/s  11.66 m/s
2 2

O L m

P
b ) x(t )  10 cos(4t )A 6  t 
1
cos (0.6)
 0.23
0 23 s
A F 4
v((0.23))  T
U S 40sin(4(  0.23))  32 cm/s  0.32 m/s
M
a (0.23)
.
 160 cos(4  0.23)  97 cm/s  0.97 m/s
2 2

D R
(12-9)
c ) x(t )  10 cos(4t )
I M
IR
cos 1 (0.8)
x1  8  t1   0.161 s
4
L D
cos 1 (0) YI
x2  0  t2 
4
 0.392 s
L A
Y
t  t2  t1  0.231 s
. LE
DR
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(12-10)
Örnek : Yay sabiti 25 N / m olan bir yaya bağlı 1.0 kg kütleli bir cisim x - ekseni
üzerinde basit harmonik hareket yapıyor. da x = 3 cm noktasından
yapıyor Cisim t = 00' da,
I M
serbest bırakıldığına göre,
DIR
a ) Hareketin periyodu nedir?
a IL
Y
b) Cismin konumunu, hızını ve ivmesini zamanın fonksiyonu
L A olarak bulunuz.
c ) Cismin maksimum hızı ve ivmesi nedir?
EY
. L
a)  
k

25
 5 rad/s ;  
2
TD
R
T 
2(3.14)
 1.256
1 256 s
m 1.0
v e 5

A
b ) x(t )  x cos(t   )  t  0 'da T
x  3 cm vee v  0    0
m

O L 0

x(t )  3cos(5t )
P
d
dx
F A c ) v  15sin(5t )  15 cm/s  0.15 m/s
v(t ) 
dt T A
 15sin(5t ) m 
2S
dUx dv
1

a  75cos(5t )  75 cm/s  0.75 m/s

2 2

. M
a (t )   2
 75cos(5t ) m 
R
dt dt 1

D
(12-11)
Örnek : Yay sabiti 20 N / m olan bir yaya bağlı 0.5 kg kütleli cisim x - ekseni
üzerinde
ü i d genliği
liği 3 cm olan
l bbasit
i harmonik
h ik hareket
h k yapıyor. I M
a) Sistemin mekanik enerjisini ve cismin maksimum hızını bulunuz.
D IR
L
b ) Cisim denge noktasından 2 cm uzakta iken hızı nedir?
YI
L A
c ) Cisim bu noktadayken kinetik ve potansiyel enerjisi nedir?
Y
1 2 1
.
a  ) E  K  U  kx m  (20)(0.03) 2  9  10  3 J LE
2 2
DR
1 v e 2(9  10  3 )
2 A T
x  0  U  0  E  m v m2  v m 
05
0.5
 0.19 m /s

O L
1 2 1 2 P
2 E  kx 2
F A
b ) E  mv  kkx  v   00.141
141 m/s
/
2 2
T A m
1US 2 1
c ) K  mv  (0.5)  0.141  5 103 J
2

. M2 2
R
D U  E  K  9 103  5 103  4 103 J
(12-12)
Örnek : Sürtünmesiz yatay bir yüzeyde bulunan P bloğunun
üzerinde
i d m kütleli
k l li bbaşka
k bir
bi bl
blok
k ( B bl
bloğu)
ğ ) bbulunmaktadır.
l k d I M
Blokların temas yüzeylerinde statik sürtünme katsayısı D IR
L
YI
s = 0.6' dır. P bloğu bir yaya bağlıdır ve f = 1.5 Hz frekansında basit harmonik
L A
hareket yapmaktadır. B bloğunun P' nin üzerinden kaymaması için, harmonik
Y
hareketin maksimum genliği ne olmalıdır?
. LE
D R
e
B bloğu da P bloğu ile birlikte basit harmonik hareket yapar.
v
 Fy N  mg  0  N  mg  f s ,m   s mg  mam
T
L A
P O
Basit harmonik harekette, am   2 xm ile verilir.
F A s g
 s mg  mam   sA
g  am   2 f 
2
xm  xm 
S T  2 f 
2

M U
xm  0.0662 m  6.62 cm
R .
D
(12-13)
Örnek : Kütlesi m ve yarıçapı R olan katı bir küre,
5 R yarıçaplı
l silindirik
ili di ik bir
bi yüzeyde
ü d kaymadan
k d 4R
I M
IR
θ
yuvarlanarak, düşey eksen etrafında küçük
L D
salınımlar yapıyor. Salınım periyodunun YI
L A
28 R
Y
LE
T  2
5g
R .
olduğunu göste
gösteriniz?
riniz?
e D
T v
v  4 RO  O : küçük kü Ai O noktasına
O L
kü ük kürenin kt göre h 
ö açısall hızı
   4O
P kendi eksenine göre açısal hızı 
v  R   : küçük kürenin
F A
T
E  mg 4 R (1  cosA 1 1
 )  mv  I 
2 2
bulunur.


U S
  2 
 2 
M
U

.
K

D R
(12-14)
v  4 RO ve   4O ifadelerini enerji eşitliğinde yerine yazar ve zamana
I M
göre türev alıp sıfıra eşitlersek (enerji korunduğu için zamanla değişmez)
D I2R
1 1 
L 2

YI
E  mg 4 R(1  cos  )  m  4 RO   mR  4O 
2 2
küre için I  mR 
2

2 5  5 
L A
Y
 0LEsin   
dE d d 32 d
 4 g sin   16 R O
 R O
küçük açı
dt .
O O
dt dt
32
dt 5
D R
4 g  16 R   R   0 e
O O
5
O
T v
20 g 5 gO L A
     P      2
112 R
F A 28 R
5g 2T A 28 R
 S  T  2 bulunur.
28 RU T 5g
. M
D R
(12-15)
Örnek : Kütlesi M olan bir cisim, O noktası etrafında serbestçe dönebilen
L uzunluğunda ağırlıksız bir çubuğa monte edilerek şekildeki gibi fiziksel
I M
bir sarkaç yapılmıştır. Sarkaç, bağlantı noktasından h kadar aşağıdaki bir
D IR
L
YI
noktadan da yay sabit k olan bir yaya bağlanmıştır.
bağlanmıştır Sistem bir miktar sola

A
çekilip serbest bırakılıyor ve basit harmonik hareket yapıyor. Salınımın
L
frekansını bulunuz.
Y
Enerjinin korunumundan, . LE
1 1 2 D R
E  M gL (1  cos  )  M v  kx e
2
yazılabilir.
2 2
T v
A
v  L , x  h sin  ve cos  1 ifadelerini yukarda yerine yazar
L
ve zamana göre türev alırsak,
P O
 MgL  kh cos  
2
F A
  
 ML 2 
T
 A
U S
bulunur. Küçük açı cos  1 yaklaşımı ile birlikte,
. M
D R  MgL  kh 
2 f   
2 1/2

 f 
1
gL 
kh 2
elde edilir.
 ML 2
 2 L M
(12-16)
Örnek : Kütlesi m ve uzunluğu L olan ince bir çubuk,
bir ucundan g
geçen
ç mil etrafında serbestçe
ç dönebilmektedir.
I M
Çubuğun diğer ucu da yay sabiti k olan bir yaya bağlanmıştır.
D IR
L
YI
Çubuğun sağ ucu şekildeki gibi küçük bir  açısı kadar
kaldırılıp serbest bırakılıyor ve sistem basit salınım hareketi
L A
yapıyor Salınımın periyodunu bulunuz.
yapıyor. bulunuz Y
. LE
Enerjinin korunumundan,
D R
e
2
1 1 1 11  v  1 1
2 2 2 23  L  2
T v
E  kx 2  I  2  kx 2   mL2     kx 2  mv 2
6
yazılabilir. L A
P O
F A
Her iki tarafın zamana göre türevini alır sıfıra eşitlersek,
eşitlersek
1
T A 3k
kxv  mva  0  a   x bulunur.
3
U S m
. M 2 3k m
D R
Buradan da periyoda geçersek,
T

m
 T  2
3k
elde edilir.

(12-17)
 Burulma Sarkacı :
Eylemsizlik
E l i lik momentii I olan
l disk,
di k bi
bir tell ile
il asılmış
l kIM i
ve ekseni
I R
D
etrafında salınım yapmaktadır. Diskin açısal yer-değiştirmesi
IL
 olduğunda telin diske uyguladığı geri çağırıcı Y tork   
L ABurada  telin
olur. Bu,, Hooke yyasasının açısal
Y
ç formudur.
E
burulma sabitidir.
. L
D R
v e
   ile F  C  x ifadelerini karşılaştırırsak, C   buluruz.
Kütlenin de dönmede eylemsizlik
y T
momentine
A ve periyodu,
karşılık
ş geldiğini
g ğ

O L
hatırlarsak, salınımın açısal frekansı
P
 F A

C

I T
A ; T  2
I
 2
I

I
U
olarak bulunur.
S C
Burada I, diskin tele göre eylemsizlik momentidir.
M
Açısal. yer-değiştirme de  (t )   cos t    ifadesine sahiptir.
D R m

(12-18)
 Basit Sarkaç :
Sabit bir noktaya bağlı L uzunluğundaki ip ile ipin ucuna bağlı
I M
m noktasal cisminden oluşur. Kütle denge konumundan I Rbir
miktar uzaklaştırılıp serbest bırakılırsa IL D
bırakılırsa, basit harmonik hareket
Y
yapacaktır.
L A
il Y olmak
Bi i yerçekimi,
Biri ki i diğeri
diğ i ded iipteki
E
ki gerilme
L
l k üzere,
ü cisme
i
.
etkiyen iki kuvvet vardır. Bu kuvvetlerin oluşturduğu net
t k    r F   Lmg
tork L sin iDR' dır. B d  , radyan
d Burada d cinsindendir
i i d di
eyaptığı açıdır.   1 ( <10) durumunda,


v
g

ve ipin düşey eksenle

A T yapılabilir ve     Lmg   bulunur.
L
sin   yaklaşımı
O
Bunu P
A
Bunu,
F
F  C  x ile karşılaştırırsak
karşılaştırırsak, C  Lmg buluruz.
buluruz Kütlenin

T Ade dönmede eylemsizlik momentine karşılık geldiğini hatırlarsak,

U S salınımın açısal frekansı ve periyodu

periyodu

. M
C mgL I I mL2 L
R

D I
 
I
; T  2
C
 2
mgLL
 2
mgL
L
 2
g
olarak bulunur. (12-19)
Küçük-açı yaklaşımında,  1 ve dolayısıyla sin  
k b ll
kabullenmesini
i i yaptık.
tk I M
D IR
L
YI
“küçük”
küçük açı? Neye göre? Nasıl karar vereceğiz?

L A
 (derece)
( )  (radyan)
( ) i  EY
sin
. L
0R087
5 0 087
0.087
e D0.087
10 0.174
T

v 0.174
0.262L
A
15
P O 0.259 (~% 1’lik fark)
20
F A 0 349
0.349 0 342 ((~%
0.342 % 2’lik fark)
f k)
T A
Sonuç:  U
S
10o durumunda, küçük-açı yaklaşımını kullanabiliriz.
. M
D R
(12-20)
 Fiziksel Sarkaç :
Bir O noktasından asılmış ve yerçekimi etkisiyle bu nokta
I M
IR
etrafında salınım yapan katı cisimdir. Cisme etkiyen net tork,
D
L
YI
   mgh sin  ifadesine sahiptir. Burada h, katı cismin kütle
merkezi ile O noktası arasındaki mesafedir.
L A
E
Küçük-açı yaklaşımı (  10) yaparsak,Y
. L net tork
    mgh   olur.
D R
Bunu, F  C  x ile ekarşılaştırırsak C  mgh buluruz.
v
T i karşılık
i likAmomentine
K l i dde dönmede
Kütlenin d d eylemsizlik
l
O L k l k geldiğini
ldiği i hhatırlarsak,
l k
salınımın açısal frekansı ve P periyodu
mgh F
A

C
 T A ; T  2
I
 2
I
I
U S I C mgh
Burada I M
R . , katı cismin O noktasından geçen eksene göre dönme eylemsizlik
D idi (I  I  mhh ).)
momentidir( km
2

(12-21)
Örnek : Kütlesi M ve uzunluğu L olan ince bir çubuk, bir ucundan geçen
mil
il etrafında
t f d serbestçe
b t dönebilmektedir.
dö bil kt di Küçük
Kü ük salınımlar
l l için
i i hareketin
h k ti
I M
periyodunu bulunuz.
D IR
L
I. Yol :
YI
Enerjinin korunumundan,
L A
1 1 E1Y 
E  Mg (1  cos  )  I   Mg (1  cos  )  L ML  
L 2 L 2 2

2 2 2
R . 23 
yazılabilir.
e D
Her iki tarafın zamana göre türevini T v
alır sıfıra eşitlersek;
L A
L
Mg sin 
1 2
P O
   ML   0      
3g 2

3g
 T  2
2L
2  3
F A 2L T 2L 3g
II. Yol : A
T L
U S Mg sin 
 R . M
 I     2 3g
  
2

3g
 T  2
2L
D 1
ML
3
2 2L T 2L 3g
(12-22)
 Basit Harmonik Hareket ve
Düzgün Dairesel Hareket :
I M
Bir cismin, yarıçapı xm olan çembersel
DIR
bi yörünge
bir öü üüzerinde
i d sabit
bit bi lI
bir v hhızıyla L
Y
hareket ettiğini düşünelim. L A
Y
E x-ekseni
P noktasında bulunan cismin
. L
üzerindeki izdüşümü R
D
e da
P noktasıdır.
noktasıdır Bu
v
noktanın koordinatı
T
x(t )  x Acos t   
O L
m

P
olacaktır.
F A
T A P noktası çembersel yörünge üzerinde
U S d
düzgün ddairesel
i l hareket
h k yaparken,
k
. M
DR izdüşümü olan P ise x-ekseni üzerinde
basit harmonik hareket yapacaktır.
(12-23)
 P noktasının v hızı,  xm çarpımına eşit ve IM
 I R
v hızının D
ççembere her noktada teğettir.
ğ
IL
x-ekseni üzerindeki izdüşümü: Y
L A
i t    if
v(t )   x sin dYi sahiptir.
ifadesine hi ti
m
L E
R .
e D

İvme a ise, herT vnoktada çemberin merkezi olan O
L A
noktasına
P O doğrudur ve x-ekseni üzerindeki izdüşümü

A
a (t )   x cos t    ifadesine sahiptir.
2
sahiptir
AF
m

S T
M U
.
Sonuç : İster yer-değiştirmeye, ister hıza, isterse de ivmeye bakalım, düzgün dairesel
R
D
h k t yapan bi
hareket bir cismin
i i x-ekseni
k i üüzerindeki
i d ki izdüşümü
i dü ü ü basit
b it harmonik
h ik hareket
h k t yapar.

(12-24)
Örnek : Bir cisim 3 m yarıçaplı bir çember etrafında 8 rad / s sabit açısal hızla dönmektedir.
t = 0 anında cismin x koordinatı 2 m noktasıdır ve sağa doğru hareket etmektedir
M
etmektedir. Cismin x
I
koordinatını, çizgisel hızının ve ivmesinin x  bileşenlerini bulunuz.
D IR
L
  8 rad/s ve xm  3 m olarak verilmiştir. Buna göre, YI
x (t )  xm cos( t   )  3 cos(8t   ) LA Y
t  0 ' da, x  2 m olduğuna göre, . LE
D R
2  3cos( )    cos ( )  48.2o ve
1 2

3 TA
Cisim t  0 anında sağa doğruO
L  dx 
P hareket ettiği için,   0
A  dt 
Fde,   48.2  0.841 rad alınmalıdır.
t 0

T A
olmalıdır. Bu nedenle o

U S
M  vx  24sin(8t  0.841)
x(t ) . 3cos(8t  0.841)  
D R ax  192 cos(8t  0.841)
0 841)
(12-25)