PROSES KONTROLE Gİ

GİRİŞ
KONTROL : Canlılarda veya fiziksel sistemlerde davranışların belirli bir
amaca yönlendirilmesi. PROSES KONTROLÜ
KONTROLÜN GEREKLİGEREKLİLİĞİ : Ürün kalitesini düzeltmek,
hızlı değişimleri kontrol altında tutabilmek, üretim maliyetini düşürmek,
DOĞ
DOĞAL KONTROL : İnsan kanındaki şeker derişiminin bir hormon üretim tesisinin çevre ile uyumlu çalışmasını sağlamak.
vasıtasıyla sabit bir düzeyde tutulması.
YAPAY KONTROL : İnsanın bizzat kendisinin veya kendi ussal çabaları ile
oluşturduğu aygıtların yardımıyla gerçekleştirilen kontrol. GÜVENLİ
VENLİK DÜ DÜZENEĞİ
ZENEĞİ (ALARM) - Sistem tehlikeli çalışma
bölgesine ulaştığında çalışır.
TEKNİ
TEKNİK YAPAY KONTROL : Mühendislerin yaptığı kontrol. Makine ve
Elektrik Mühendisleri. İlkeler ve yöntemler aynı, sistemler farklı.
KİMYA MÜ
MÜHENDİ
HENDİSLERİ
SLERİ : Proses değişkenlerini kontrol eder. KONTROL DÜ
DÜZENEĞİ
ZENEĞİ : Bu bölgeye girilmesini önler.
PROSES DEĞİŞ
DEĞİŞKENLER
KENLERİİ : Sıcaklık T, (TC)
Gaz basıncı P, (PC)
Akış debisi F, (FC)
Sıvı hacmi V veya düzeyi Z, (LC)
Derişim C, (CC)
PH derecesi Ph, (pHC)
Viskozite değeri, , (VC)

Soğuk akışkan
TEMEL KAVRAMLAR girişi, F, T0

SİSTEM : Proses elemanları veya eleman grupları. V, T

Karıştırıcılı Sıvı Isıtma Tankı
Termometre, Termometre ve kılıfı, Distilasyon kolonu, Kondenser
PARAMETRE : Sistemin fiziksel büyüklükleri. CP, , U,  Su buharı
girişi, m, Q Sıcak akışkan
DEĞİŞ
DEĞİŞKEN
KEN : Parametre olmayan sistem büyüklükleri. T, Z, C, P çıkışı, F, T

Sistem parametreleri genellikle değişkenlerin fonksiyonudur. bağ STATİK TASARIM DENKLEMİ

 = f(T), CP = f(T) Bu bağımlılık gözardı edilir. Parametreleri sabit tutmak Q = F··CP·(T0 - T) = U·A·(TSB - T) (kkal/saat)
üzere kontrol yapılmaz. Yapılan kontrol, parametre değişimlerini de engeller.
BOZANETKEN : Kararlı çalışmadan ayıran sistem değişkeni
STATİ
STATİK (DURAĞ
(DURAĞAN KARARLI) Sİ SİSTEM : Değişkenleri zaman ve konumla
değişmeyen sistemler. Model : Cebrik denklem (Çözümleri kolay) YAPAY BOZANETKENLER : T0, F
DOĞAL BOZANETKENLER : Dış ortama ısı kaybı, U
DİNAMİ
NAMİK (KARARSIZ) Sİ SİSTEMLER : Değişkenleri zaman ve konumla
değişen sistemler. Model : Diferansiyel denklem (Çözümleri zor). Su buharı vanası kontrol altında tutulmalıdır. Q = FSB·
EL İLE KONTROL (MANUEL) : İşçi karar verir.
OTOMATİK KONTOL : Kontrol cihazı karar verir.

DİNAMİ
NAMİK ISI DENGESİ
DENGESİ :
F··CP·(T - T0) + Q = V·· CP·(dT/dt) (kkal/saat)
Kontrol ediciye referans sıcaklık (ayar noktası, set point) verilmeli.
Hata (Sapma, ayrılma, error)  = TR - T (K)
Hata işlenerek kontrol valfine komut gönderilir.
ORANTILI (PROPORTIONAL) KONTROL EDİ
EDİCİ:
PV = PVK + KC · PV = KC· (mm)
İNTEGRAL MOD KONTROL EDİ
EDİC İ :
d(PV)/dt = KI· PV = KI· ·dt (mm)
PI KONTROL EDİ
EDİC İ
TÜREVSEL (DERIVATIVE) MOD KONTROL EDİ
EDİC İ :
PV = KD·(d/dt) (mm)
PD veya PID KONTROL EDİ
EDİC İ
GERİ
GERİ BİLDİ
LDİRMELİ
RMELİ KONTROL (FEEDBACK CONTROL):
CONTROL)
Sistemi kontrol etmede, çıkış bilgisini geriye bildirerek bunun referans
değerden sapmasından yararlanılan kapalı kontrol çevrimi.

1
 Düzeltme
Komutu PROSES Kontrol DİJİTAL PROSES KONTROL
Büyüklüğü
SON KONTROL
VALFİ

Hesaplanan ÖLÇME Tutucu

ELEMANI Ayar Bilgisayar D/A Eleman Valf Proses
Değer T
Noktası C
KONTROL Ölçülmüş
EDİCİ Büyüklük
Kontrolün Proses
Ölçüm
Alanı Elemanları A/D
Hata KIYASLAYICI Elemanı
(Sapma) Kontrol T
Odası
Elemanları
Referans
Değer Geri Bildirmeli Dijital Kontrol Çevrimi ve Arabirimleri

Geri Beslemeli Otomatik Proses Kontrol Çevrimi Elemanları

BLOK DİYAGRAMLARI VE GENEL NOTASYON

ÖRNEKLEYİ
RNEKLEYİC İ (SAMPLER) : Ölçme elemanından aldığı sürekli-analog
sinyalleri kesikli-analog sinyaller haline dönüştürür.
x(t) y(t) X(s) Y(s)
ANALOG-
ANALOG-DİJİTAL DÖ DÖNÜŞTÜRÜCÜ (A/D CONVERTER) : Örnekleyiciden Dinamik Eleman G(s)
aldığı kesikli-analog sinyalleri bilgisayarın anlayıcı kesikli-dijital sinyallere Giriş (Termometre) Çıkış
dönüştürür. Büyüklüğü
Büyüklüğü
DİJİTAL-
TAL-ANALOG DÖ DÖNÜŞTÜRÜCÜ (D/A CONVERTER) : Bilgisayarın
y(t) = f (x , t) Y(s) = c(s)·x(s)
ürettiği dijital-kesikli sinyalleri, analog-kesikli sinyallere dönüştürür.
TUTUCU (HOLDER) : Analog-kesikli sinyalleri, son kontrol elemanının (valf)
anlayacağı analog-sürekli sinyallere dönüştürür. Dinamik Elemanın Giriş-Çıkış Büyüklükleri ve Neden-Sonuç İlişkisi İçin
Blok Diyagramı
Kontrol işlevi, BASIC, FORTRAN, PASCAL gibi dillerde yazılan programlar
vasıtasıyla yapılır.
Referans değer, bir analog cihaz üzerinden değil, yazılan programın içinde verilir T0 Su
veya değiştirilir. T
F Isıtma
Q Prosesi V

Giriş Çıkış
GİR İŞ BÜYÜKLÜ
KLÜĞÜ, INPUT VARIABLE, NEDEN DEĞİŞ
DEĞİŞKEN
KENİİ, Büyüklüğü x(t)
Büyüklüğü x(t)
SEBEP DEĞİŞ
DEĞİŞKEN
KENİİ : x(t), X(s) X(s)
+ +
x(t) X(s) Z(s) X(s) x(t)
z(t) X(s)
ÇIKIŞ
IKIŞ BÜYÜKLÜ
KLÜĞÜ, OUTPUT VARIABLE, NETİ
NETİCE BÜ
BÜYÜKLÜ
KLÜĞÜ, Giriş
SONUÇ
SONUÇ BÜYÜKLÜ
KLÜĞÜ : y(t), Y(s) Büyüklüğü Y(s)
y(t)

TRANSFER FONKSİ
FONKSİYONU : Y(s)/X(s) = G(s) z(t) = x(t) - y(t) Z(s) = X(s) - Y(s)

X(s) ve Y(s) fonksiyonları, zamanın değil, bir s=a + b·j biçimindeki Dinamik Kıyaslayıcı ve Toplayıcı Elemanların Gösterimi ve Sinyallerin
bir karmaşık (kompleks) sayının fonksiyonudurlar. Bunlar zaman Bir Noktadan Ayrılması
fonksiyonlarının Laplace dönüşümleri ile elde edilirler.
Blok diyagramları proses kontrolün akım şemalarıdır.

2
 BLOK İNDİ
NDİRGEME

X Y Z X
Z
U(s) N(s) Ga Gb G = Ga·Gb

R(S) E(s) P(s) M(s) T(s) Seri bağlı çalışan iki blok için eşdeğer blok.
+ +
GC(s) GV(s) GP(s) + Y(s) = ((G1(s)·G2(s))·X(s)
TR(s) T(s) Q(s) C(s)
Tm(s) X1(s) G1(s)
B(s) T(s)
H(s) +
C(s) X3(s)
+
X2(s) G2(s)

Isıtıcılı Tank Örneğine Göre Düzenlenmiş Geri Bildirmeli Kontrol Çevriminin Paralel bağlı çalışan iki blok için eşdeğer blok.
Komple Blok Diyagramı Y(s) = (G1(s) + G2(s))·X(s)
İleri yön blokları : G(s) = GC(s)·GV(s)·GP(s) Seri çalışan bloklar

GİRİŞ- M(s) = (s)·G(s)

İŞ-ÇIKIŞ
IKIŞ BAĞ
BAĞLANTILARININ ELDE EDİ
EDİLMESİ
R E
+ G
LMESİ
M(s) + U(s)·N(s) = C(s)
U
B(s) = H(s)·C(s)
R(s) - B(s) = (s)
N
C(s) = G(s) / [1+G(s)·H(s)] ·R(s) + NI(s) / [1+ G(s)·H(s)]·UI(s)
M C
+ SERVO mod çalışma : Bozanetkenin ayar noktası olduğu çalışma.

B
C(s) = G(s) / [1 + G(s)·H(s)] ·R(s)

REGÜLATÖR mod çalışma : Bozanetkenin yük değişkeni (yapay sistem

bozanetkeni) olduğu çalışma.
İndirgenmiş Geri Bildirmeli Proses Kontrol Çevrimi Blok Diyagramı
C(s) = N(s) / [ 1+ G(s)·H(s)]·U(s)

ÖRNEK PROSES KONTROL ÇEVRİ

EVRİMLERİ
MLERİ
SIVI DÜZEYİ KONTROLÜ : Besleme veya çıkış akımı ayarlanarak bir
DENETİ
DENETİM ORANI : C(S) / R(S)
tanktaki sıvı düzeyi kontrol edilir.

HATA ORANI : (s) / R(s) Referans

Kontrol Değer
Komutu Besleme
YÜK DENETİ
DENETİM ORANI : C(s) / U(s) Besleme Akımı
Kontrol F0 Kontrol
Akımı Mekanizması
Valf Mekanizması
F0
KARAKTERİ
KARAKTERİSTİ STİK DENKLEM : Yukarıdaki bütün oranlar için,
indirgenmiş kapalı transfer fonksiyonunun paydası, [ 1+ G(s)·H(s)]
değerindedir. Bu büyüklüğe kapalı kontrol çevriminin Kontrol
z(t) Referans z(t)
“KARAKTERİSTİK DENKLEMİ” adı verilir. Komutu
Değer

Çıkış Çıkış
F Akımı Valf
Akımı
F

3
 Referans
Hareketsiz Kontrol Değer
Orta Nokta Mekanizması Vericisi
Kontrol Mekanizması
Refer. Sıvı
Düzey Düzeyi
z P Son F0(F) Düzey
zR + Kontrol Besleme
Hava Kontrol Sıvı Kontrol
Düzey Edici Valfi Prosesi z Akımı
Bas. Mik.
Farkı F0
Kıyaslayıcı
z(t) Valf
Ölçülmüş Kolu
Düzey
Düzey
Ölçer
z
Eleman Çıkış Valf
Akımı Tıkacı

SİMULTANE GERİ BİLDİRMELİ KONTROL ÇEVRİMLERİ

pH DEĞERİ KONTROLÜ A. DİSTİLASYON KOLONUNUN KONTROL ÇEVRİMLERİ

Na2CO3 + H3PO4 Na2HPO4 + CO2 + H2O Soğutma

Suyu
Disodyum fosfat PC

Kondenser Riflaks
Fosforik Asit Toplama
Orifizmetre Çözeltisi Kabı
Karıştırıcı Destilasyon LC1
¦ ¦ Kolonu Riflaks
Na2CO3 pH Kont. Besleme Baş Ürün
çöz. Mekan. Referans TC
Akımı
Debi pH Değeri
LC2
Kontrol Su Buharı Girişi
Mekan.
Referans 
Debi Süzmeye
Yüzer Tip Kondensat
Reaktör Ürün
pH Elektrotu Çıkışı

Taban Ürünü

B. BUHAR ÜRETEN BİR YARDIMCI TESİSİN KONTROL ÇEVRİMLERİ: C. DÖNER FIRININ KONTROL ÇEVRİMLERİ
Basınç ve düzey kontrol çevrimleri bağımsız çevrimlerdir. Yakıt besleme
kontrol çevrimi ile su buharı çekme debisi birbirlerine bağımlıdırlar (Etkileşimli
çevrimler). TC2
PC
Baca Gazları Çıkışı

P T1
PC
T2 T3
Aşırı Isıtılmış
Su Buharı
TC1

FC1
LC
Yakıt
Kazan
Besleme
PC: Basınç kontrolü
Su LC: Sıvı seviyesi kontrolü
Besleme FC1: Katı madde akış
FC2 debisi kontrolü
FC2: Gaz madde akış
debisi kontrolü
Yakma Havası Girişi

4
 PROSESLERİ
PROSESLERİN SERBESTLİ
SERBESTLİK DERECELERİ
DERECELERİ (SD)

Bir bilardo masası üzerindeki topun S.D. = 2

S.D. = B.değ. Sayısı Denklem Sayısı

Basit Isı Değiştirici : Bağımsız Değişken Sayısı = 4

Denklem Sayısı = 1 Q = M·Cp·(T2 - T1)

Serbestlik Derecesi = Maksimum kontrol edici sayısı = 4 - 1 = 3

Soğuk Akışkan Sıcak Akışkan

Girişi M, T1 Çıkışı, M, T2

Verilen Isı Debisi, Q

(Su Buharı ile veya elektriksel olarak)
Basit bir Kimyasal Madde Üretim Tesisinin Tipik Kontrol Devreleri

Distilasyon Kolonu : Bağımsız Değişken Sayısı = 11

Denklem Sayısı = 3 S.D. = K.E. = 11 - 3 = 8

QK

Kondenser
Baş Ürün, M1, T1, X1
Fraksiyonlama

Besleme Akımı
Kolonu

MF, TF, XF Boyler

Taban Ürünü, M2, T2, X2

QB

Sürekli Çalışan Destilasyon Kolonu ve Yardımcıları

AÇIK KONTROL (AYARLAMA KONTROLÜ)

GERİ BİLDİRMELİ KONTROLÜN ÜSTÜNLÜKLERİ : Bir veya daha fazla değişken, diğerlerinin değerlerine göre ayarlanır.
Bozanetkenleri ayrı ayrı dikkate almaz. Bu nedenle karmaşık bir proses bile
yeterli sayıda kontrol çevrimi kurularak ucuz ve kolay biçimde kontrol edilir.
X2’ye göre
ayarlı gösterge
GERİ BİLDİRMELİ KONTROLÜN SAKINCALARI :
F1, X1
Hata saptanmadan kontrol işlevini başlatmaz. Hatanın oluşması için önlemler F
almaz. Saf Su Konsantre Valf Karıştırıcı
Pozisyonu

Tuzlu Su F1 X2
Gösterge

X2
X2
Tuz Bileşen Dengesi : X2 = F1 / (F1 + FSU) · X1

Açık kontrolde sistemin çıkış büyüklüğü, hata tespiti amacıyla, giriş

büyüklüğü ile kıyaslanmaz. Bu eksiklik yöntemin başlıca sakıncasıdır.

5
 ÇEVRESEL KONTROL (Ç
(ÇOKLU AÇ
AÇIK KONTROL)

Bozanetkenlerin başlıcalarına veya hepsine “açık kontrol” uygulanması ile

meydana getirilir

Çevresel Kontrolde Tuz Seyrelticisi Tuz Seyreltme Prosesi İçin Geri Bildirmeli Kontrol

ÖN KONTROL (FEEDFORWARD CONTROL)

Ana fikir bozanetkenleri tespit edip, daha sisteme girmeden
kontrol altına almaktır.
Soğuk Akışkan Girişi
Flovmetre M ,T
MO Q / MO·c 0 0
Q / MO2·cP Bilgi İşler

MO T
PROSES TASARIMI
Su Buharı Girişi

MO T / M Kondensat Çıkışı  P&ID

O O DERS NOTLARI
TO
DOÇ. DR. SÜLEYMAN KARACAN
Sıcak Akışkan M0 , T
Çıkışı

Su Isıtma Tankı

7. Borulandırma ve Enstrumantasyon
(P&I: Piping and Instrumentation) • Borulandırma ve enstruman diyagramları (P&I
diagram: Piping and Instrument) ise,
ekipmanların, cihazların, borulandırmanın,
• 7.1. Giriş vanaların, bağlantıların ve onların
düzenlenmesinin mühendislik detaylarını gösterir
ve sıkça mühendislik akım şemaları veya
• Proses akış–şemaları (flow–sheet), ekipmanların ve
mühendislik çizgi diyagramları olarak adlandırılır.
onların büyük ara bağlantı parçalarının
düzenlenmesini gösterir ve proses doğasının bir
tanımıdır.

6
 P&I Diyagramları, proses ekipmanlarını, borulandırmayı, 4. Gözetleme camı, süzgeç ve buhar tuzakları gibi
pompaları, enstrumanları, vanaları ve diğer bağlantıların borulandırma sisteminin iç hat parçaları olan
düzenlenmesini gösterir ve şunları içermesi gerekir: yardımcı bağlantılara ayrı bir tanıtım numarası verilir.

5. Pompalara uygun bir kod numarası verilir.

1. Prosesin tüm ekipmanlarına bir ekipman numarası verilir. 6. Tüm kontrol devrelerine ve enstrumanlarına ayrı bir
Ekipmanın orantılı olarak düzgün bir şekilde çizilmesi gerekir. numara verilir.

2. Boruların tümüne ayrı bir hat numarası verilir. Boru ölçüleri ve

P&ID prosesin akım şemasını andırır, fakat proses bilgileri gösterilmez.
yapı malzemesinin gösterilmesi gerekir. Malzeme hat tanıtım Her iki diyagramda da aynı ekipman için aynı tanıtım numaralarının
numarasını kısmi olarak içerebilir.
kullanılması gerekir.
3. Tüm vanalara ayrı bir tanıtım numarası verilir. Tipi ve büyüklüğünün
gösterilmesi gerekir. Vana tipi, vana için kullanılan bir sembol veya
içerdiği vana numarası için kullanılan kod ile gösterilebilir.

7.2. Semboller ve yerleşim (Symbols and layout) 7.3. Basit semboller

(BS 1646’dan alınmıştır).
• Ekipmanları, vanaları, enstrumanları ve kontrol • Kontrol vanası
devrelerini göstermek için kullanılan semboller belirli bir
tasarım ofisinin deneyimine bağlıdır. Ekipman sembolleri
genellikle proses akım şemalarında kullanılanlardan
daha ayrıntılıdır . Bu sembol tüm kontrol vana tiplerini; pnömatik ve elektrik motor
sürücülü vanaların her ikisini de ifade etmek için kullanılır.
• . Enstrumanlar, kontrol ediciler ve vanalar için standart
semboller İngiliz standartlarında (BS 1646) verilmiştir. Arıza modu
Austin (1979) İngiliz ve ayrıca Amerikan standart
sembollerinin (ANSI) anlaşılabilir bir özetini ve onların
bazı müteahhitlik firmaları tarafından kullanılan
Açma arızası Kapatma arızası Olağan pozisyon
örneklerini vermiştir.

Ok yönü güç uygulayıcı arızasının vana üzerindeki konumunu gösterir.

Enstrumanlar ve kontrol ediciler Enstruman tipi

• Bununla bir yazısal kod ile kontrol edici cihazın bir devreyi ifade
etmesi gösterilirÖrneğin, F = Akış hızı. Sonraki harfler ise fonksiyonu gösterir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Örneğin,
Ölç. İlk harf Göster Kayıt Gös. Kay. Kontrol Gös. Kay.Ko Gö.Ko. Ka.Ko.
Özll. ge (R) Topl. Topl. (C) Kon. n. To To I = Belirtme
Yerel olarak konumlanmış Ana panele konumlanmış (I) (IS) (RS) (IC) (RC) (ICS) (RCS)

Akış hızı F FI FR FIS FRS FC FIC FRC FICS FRCS

RC = kaydedici
Seviye L LI LR LC LIC LRC kontrol edici
Yerel konumlanmış ifadesi, Ana panel ifadesi ise, kontrol Boyutlar U UI UR UC UIC URC
kontrol edici ve yönlendiricinin odasındaki bir panel üzerine
tesiste bulunan algılama cihazının yerleştirilmesi anlamına gelir. Basınç P PI PR PC PIC PRC

yerinin yerleştirilmesi anlamına gelir.

Kalite Q QI QR QC QIC QRC

Işınım R RI RR RIS RRS RC RIC RRC RICS RRCS

Hız S SI SR SIS SRS SC SIC SRC SICS SRCS

Sıcaklık T TI TR TC TIC TRC

Tablo 7.1BS 1646 temelinde
yazısal kodlar (1979)
Ağırlık W WI WR WC WIC WRC

Diğer X XI XR XC XIC XRC

özll

Farklı D DI DR DC DIC DRC

özl

7
 Tanıtıcı Yazıların Anlamları XYY Hatlar

İlk harf (X) İkinci veya üçüncü harf (Y) .

A Analiz Alarm Enstruman bağlantı hatlarını ana proses hatlarından ayırt etmek
B Fırın alevi
C İletkenlik Kontrol
için farklı bir şekilde çizilmesi gerekir.
D Yoğunluk veya spesifik gravite Nokta veya çizgi nokta normal olarak kullanılır.
E Voltaj Eleman
F Akış hızı
H El (Elle başlama) Yüksek
I Akım Gösterge FRC
J Güç
K Zaman veya zaman şedülü Kontrol hali
L Seviye Hafif veya düşük
M
O
Nem veya nemlilik Orta veya ara
Orifis
Tipik bir kontrol devresi
P Basınç veya vakum Nokta
Q Miktar veya olay
R Radyoaktivite veya oran Kayıt veya Yazma
S Sürat veya frekans Anahtar 1. Kapatma vanası
T Sıcaklık Transmitter
V Viskozite Vana, durdurucu 2. Kontrol vanası
W Ağırlık Memba
Y Gecikme veya hesaplama
Z Pozisyon Sürücü

Tablo 7.3 Borulandırma ve Enstrumantasyon Diyagramlarının oluşturulması

Tablo 7.2 ’de verilen veriler tesis bilgileri dışındaki tüm mekaniksel Cihazlar için, içerdiği her parçanın gösterimi
konuları içerir. Alışılmış olarak P&ID çiziminde kullanılanlar Tablo Yedek birimler
7.3’de verilmiştir. Paralel birimler
Her birimin detay özetleri
Tablo 7.2 Borulandırma ve Enstrumantasyon Diyagramı (P&ID) dışında kalanlar
Borulandırma için, içerdiği tüm hatların akış yönü, örnek bağlantılar ve özellikler
İşletme koşulları, T, P
Büyüklük (kullanılan standart ölçü)
Akım akışları
Şedül (kalınlık)
Cihaz yerleşimleri
Yapı malzemesi
Boru yolları
Yalıtım (kalınlık ve tip)
a.Boru boyu
b.Boru bağlantıları Cihazlar için, tanıtım
Destekler, yapılar, kurumlar Göstergeler
Kaydediciler
Kontrol ediciler
Cihaz hatları gösterimi

Tesiste ölçülebilen tüm proses bilgileri, P&ID üzerinde bir daire işareti
ile gösterilir. Bu işaret, proses kontrol devrelerinde kullanılan ve
kaydedilen bilgileri içerir. Diyagram üzerindeki daireler proseste elde
edilen bilgilerin bulunduğu yeri ve alınan ölçümlerin tanıtımını ve nasıl Cihaz Bağlantılarının Tanıtımı
bir bilgi temin ettiğini gösterir. Tablo 7.4 ’de, enstrumantasyon ve
kontrol ile ilgili kullanılan tanıtıcı bilgiler özetlenmiştir.
Kapiler

Tablo 7.4. Borulandırma ve Enstrumantasyon Diyagramı (P&ID) ’nın tanıtımı Havalı (Pünomatik)

Cihazların Yerleşimi Elektriksel

Tesise yerleştirilen cihaz
Kontrol odasındaki panelin önüne yerleştirilen cihaz

Kontrol odasındaki panelin arkasına yerleştirilen cihaz Hemen hemen bütün kimyasal proses kontrol devrelerinde
Son kontrol elemanı vanadır.

8
 7.4 Kontrol ve Enstrumantasyon (Alet Kullanımı)
• 7.4.1.Cihazlar
Cihazlar, tesis işletimi boyunca anahtar proses değişkenlerini izlemeyi
sağlar. Onlar, otomatik kontrol devrelerinde kurulabilir veya proses
işlemlerinin manuel izlenmesinde kullanılabilir.
Ayrıca, otomatik bilgisayarlı kontrol veri toplama sisteminin bir parçası
olabilir. Kritik proses değişkenlerini izleyen cihazlara, kritik ve
tehlikeli durumlarda operatöre haber vermek üzere bir alarm
bağlanacaktır.
Tercihan doğrudan ölçülmüş proses değişkenleri izlenir. Kolay
ölçülen bazı bağımsız değişkenleri ölçmek pratik olmadığından
yerinde izlenir.
Ürün kalitesi:
- Belirli kalite standardı içinde ürün bileşimini sağlamak
Maliyet:
- Diğer konulara eşit en düşük ürün maliyetinde işletmek
Bunlar ayrılmaz konular olup, birlikte düşünülmelidir
Ürün kalitesi, üretim hızı ve üretim maliyeti satış gereksinimlerine
bağımlıdır. Örneğin, yüksek maliyetle daha iyi kalitede ürün üretmek
en iyi strateji olabilir.
Tipik bir kimyasal proses tesisinde bu konular,
otomatik kontrol, manuel izleme ve laboratuar
analizleri ile başarılır.
Rehber kurallar
Aşağıdaki yöntem ilkel P&I Diyagramlarının
çizilmesinde kullanılır:
1. Yatışkın tesis işletimi için açıkça ihtiyaç duyulan
kontrol devrelerinin tanıtımı ve çizimi
(a) Seviye kontrolu
(b) Akış kontrolu
(c) Basınç kontrolu
(d) Sıcaklık kontrolu
7.4.2 Cihaz kullanımı ve Kontrol Amaçları
Enstrumantasyon ve kontrol şemasını saptarken ,
tasarımcının birincil konusu:
Güvenli tesis işletimi:
-Proses değişkenlerini bilinen güvenli işletim sınırları içinde tutmak
-Oluşan tehlikeli durumları tespit etmek, alarm ve otomatik
kapatma sistemleri sağlamak.
-Tehlikeli işletim yöntemlerini önlemek için bağlantı ve
alarmlar kurmak
Üretim:
- Tasarım ürün çıktısını başarmak
7.4.3. Otomatik kontrol şemaları
• Büyük bir proje için, ayrıntılı tasarım ve otomatik
kontrol şemalarının spesifikasyonları özel kişiler
tarafından yapılır.
Burada bir proses için, kontrol sistemlerinin belirlenmesinde
proses akım şemalarından geliştirilen, enstrumantasyon
ve kontrolün ilkel şemasının hazırlanmasıdır.
Bunlar ilkel enstrumantasyonun hazırlanmasında ve kontrol
şemalarında bir rehber olarak kullanılabilir.
2. Belli bir ürün kalitesinin elde edilmesinde kontroluna ihtiyaç duyulan anahtar
proses değişkenlerinin tanıtımı. Kontrol değişkeninin doğrudan ölçümü kullanılarak
kontrol devrelerini içeriği. Uygun bağımlı değişken seçimi.
3. Güvenli işletim için ilave kontrol devrelerinin içeriği ve tanıtımı, 1 ve 2.
Basamağı hemen hemen kapsamaz.
4. Tesis geliştirme ve aksaklıklar için operatörler tarafından tesis işletiminin
görüntülenmesinde ihtiyaç duyulan yardımcı cihazlarına karar verme ve gösterme.
5. Örnek noktalarının yerine karar verme.
6. Yerel veya kontrol odasındaki kaydediciler ve okuma noktalarının yer ihtiyacına
karar verme. Bu basamak 1 ve 4 arasında yapılır.
7. İhtiyaç duyulan bağlantılar ve alarma karar verme. Bu, basamak 3 ’te yapılır.
9
 Basınç kontrolu
7.4.4. Tipik kontrol sistemleri

Basınç kontorlu, buhar veya gaz kullanılan pek

çok sistem için gereklidir. Kontrol metodu,
- Seviye kontrolu İki faz arasında (sıvı-buhar)
prosesin doğasına bağımlıdır.
arayüzeyde mevcut herhangi bir
cihazla, gereken seviyede ortalama
arayüzey sağlanmalıdır. PC

LC
Şekil’de bir kolonun tabanındaki
Şekil 7.4.2.a. Doğrudan boşaltma ile basınç kontrolu
seviye kontrolu için tipik bir
düzenleme gösterilmiştir.
Pompa boşaltma hattı üzerinde bir
kontrol vanasının yer alması gerekir.

Şekil 7.4.1 Seviye kontrolu

PC

Şekil 7.4.2.b. Yoğuşturucudan sonra yoğuşmayanların boşaltılması

Isı değiştiriciler
Akış Kontrolu

Akış kontrolu sağlamak için sabit hızda

çalışan ve yaklaşık sabit hacimde çıkış soğutma veya ısıtma ortamı akışının değişimi
basan bir kompresör veya pompa
FC ile sıcaklık kontrolu konusundaki en basit
bir yan geçiş (by-pass) kontrol
kullanılmalıdır. Proses
düzenlemeyi gösterir.
TC

Şekil 7.4.3a. Emme-basma pompa için akış kontrolu

Şekil 7.5a. Bir akışkan akımının kontrolu

FC FC Proses TC
Eğer, alışveriş iki sabit akışlı proses
akımı arasında ise, by-pass kontrol
kullanılır.
Şekil 7.4.b. Bir santrifüj compresör veya pompa için alternatif şema Şekil 7.5b. By-pass kontrol

Kaynatıcı ve buharlaştırıcı kontrolu Damıtma Kolonu Kontrolu

Damıtma kolonu kontrolunun temel konusu, üst ve alt ürünün belirli bir bileşimini
Buharlaştırıcılar için sıklıkla seviye kontrolu kullanılır. ve yan akımlarda bozulanların etkisini düzelterek temin etmektir.
Şekilde görüldüğü gibi akış kontrolu üzerindeki buharlaştırıcıya beslenen sıvı
akış hızı ve kontrol edici ısıtma yüzeyine gönderilen buharın
miktarını ayarlayarak seviye kontrol edilmektedir

FC
TC
FC LC Besleme
TC

Besleme Buhar
Buhar

Tuzak Şekil 7.7a. Sıcaklık deseni kontrolu.

Şekil 7.6 Buharlaştırıcı Kontrol Bu düzenleme ile tepe ve dip sıcaklık kontrol edicileri arasında iç etkileşim olur

10
 Diferansiyel basınç kontrolu, düzenli yüklemede dolgulu işletimi temin etmek için
dolgulu yataklarda sıkça kullanılır (Bkz. Şekil 7.7.c). Kolon performansını ve
aksaklıkları izlemek için, ilave sıcaklık göstergesi veya kayıt noktaları içermesi gerekir.

FC FC

Oran
FC
ΔP
LC TC

Oran FC
ΔP

Şekil 7.7.b. Bileşim kontrolu.

(Geri akma oranı bir oran kontrol edici veya bir bölücü kutu ile,
Şekil 7.7.c. Dolgulu kolon diferansiyel basınç kontrolu .
ve dip ürün besleme sabit bir akış oranı olarak kontrol edilmiştir)

Reaktör Kontrolu
Reaktör sıcaklığı T FC
Soğutma akışkanı akış hızı
ayarlanarak kontrol edilir FC

LC
Besleme
Reaktör kontrolunda kullanılan şema, prosese ve reaktörün FC
TC

tipine bağımlıdır. Seviye kontrol

Soğutucu
akışkan
Eğer, güvenilir on-line analiz edici bulunuyor ve reaktör dinamiği
uygunsa, ürün bileşimi sürekli izlenebilir ve reaktör koşulları
ve besleme akışı istenen ürün bileşimi ve verimini sağlamak Basınç genellikle sabit tutulur
için otomatik olarak kontrol edilir.
Şekil 7.8 Tipik bir geri karıştırmalı tank reaktörü kontrol şeması

5.9. Alarm ve güvenlik tuzakları, ve bağlantılar Bir otomatik önleme sisteminin temel bileşenleri şunlardır:

1. Kontrol değişkenini izlemek için bir algılayıcı bulunan ve önset değeri

geçildiğinde bir çıktı sinyali sağlanması
Alarmlar, operatörlere ciddi potansiyel tehlikeleri ve proses koşullarındaki
sapmaları haber vermek için kullanılır.
2. Sinyali sürücüye iletmek için bir hat, genellikle, pnomatik veya elektriksel
Anahtar cihazlar, kontrol panelleri üzerindeki işitsel ve görsel alarmları aktarıcı içermesi
çalıştırma da düğmelere ve aktarıcılara bağlanır. Gecikme veya yanıtım
kaybı olduğu yerde operatörler ile tehlikeli durumun gelişmesinde
rehberlik eder. 3. Gerekli eylemi gerçekleştrimek için bir sürücü, vanayı açmak veya kapamak,
motorun düğmesini kapatmak
Cihaz otomatik olarak tehlikeyi önlemek için, pompaların durdurulması,
vanaların kapatılması gibi güvenlik sistemini işletmek üzere bir yanıltma
sistemine bağlanır.

11
Güvenli bir aktarıcı bir kontrol devresine Şekil 7.9a ’da gösterildiği gibi Sonuçta, güvenli sistem işletimi, kontrol cihazının güvenilirliğine bağımlıdır ve
yerleştirilebilir. Bu sistemde, yüksek sıcaklık alarmı pünomatik sürücü potansiyel tehlikeli durumlar için Şekil 7.9.b ’de gösterildiği gibi belli bir
üzerindeki havayı bırakarak bir selenoid vanayı çalıştırır ve yüksek sıcaklıkta ayırma akatarıcı sistem daha pratiktir. İhtiyaç duyulan sistem işletimlerini
vana kapanır. temin etmek üzere aktarıcı sistemin periyodik kontrolu için hazırlık yapılmalıdır.

H
TA H
TA
TIC
TIC
H
TA

Hava

Şekil 7.9a. Kontrol sisteminin bir parçası olarak aktarıcı

Şekil 7.9.b. Durdurma aktarıcısının ayrılması

12