UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET

MAŠINSKI ELEMENTI

TABLICE I GRAFIKONI

˝Za internu upotrebu˝

Verzija: 2018/2019
Džemal Kovačević
 1. TOLERANCIJE

1.1 Osnovni pojmovi:

- Nazivne mjere ( d, D –na slici 1 );
- Stvarne mjere (nakon izrade);
- Unutrašnje ( D, Dg=Dmax. , Dd=Dmin. ) i spoljašnje mjere ( d, dg=dmax. , dd=dmin. );
- Nulta linija ( ˝odgovara nazivnoj mjeri˝ );
- Odstupanja ( Ag , Ad – za unutrašnje i ag. , ad – za spoljašnje mjere ... – Tabela 2 );
- Donja (Dd=Dmin. , dd=dmin. ) i gornja (Dg=Dmax. , dg=dmax. ) granična mjera ;
- Tolerancijsko polje ( T ) i položaj tolerancijskog polja (u odnosu na nultu liniju – slika 1 i 2);
- Razred/kvalitet tolerancije ( ITxx – Tabela 1 );
- Nalijeganje (labavo, čvrsto/preklopno i neizvjesno nalijeganje);
- Sistemi nalijeganja;

Slika 1: Unutrašnje i vanjske mjere

Slika 2: Položaj tolerancijskih polja obzirom na nultu liniju

1
Razred/kvalitet tolerancije pri iizradi mašinskih dijelova različitim tehnologijama izrade :

Odnos kvaliteta tolerancije i stepena hrapavosti:

2
Postupak obrade u zavisnosti od stepena hrapavosti – i obrnuto:

3
 IT17 i IT18 nisu po ISO preporuci Prim označavanja: ISO razred/kvalitet tolerancije 6 ili skraćeno: IT6

Napomene: - Oznake malim slovima abecede se odnose na vanjske mjere (npr. osovinice)
- Oznake velikim slovima abecede se odnose na unutrašnje mjere (npr. otvore)

4
Tabela 2: (nastavak)

5
Tabela 2: (nastavak)

6
Tabela 2: (nastavak)

7
Tabela 2: (nastavak)

8
Tabela 2: (nastavak)

9
1.2. Nalijeganja
Osnovni pojmovi:
- Nalijeganje - Oznaka međusobne podudarnosti dvaju mašinskih elemenata,
određena međusobnom ˝zazorima˝ ili ˝preklopima˝;
- Zazor (zračnost), Z - Razlika između unutrašnje mjere većeg vanjskog dijela (npr. rupe) i +
vanjske mjere manjeg unutarnjeg dijela (npr. rukavca);
- Zmax. - Max. vrijednost zazora;
- Zmin. - Min. vrijednost zazora;
- Preklop (zador), P - (˝negativan zazor˝) razlika između vanjske mjere većeg unutarnjeg
dijela i unutrašnje mjere manjeg vanjskog dijela;
- Pmax. - Max. vrijednost preklopa;
- Pmin. - Min. vrijednost preklopa;

Vrste nalijeganja:
- Labavo nalijeganje - ima uvijek zračnost;
- Neizvjesno (prelazno) nalijeganje - ima, zavisno od stvarnih mjera vanjskog i unutarnjeg
elementa, u određenim slučajevima zazor, a ostalim
slučajevima preklop;
- Čvrsto nalijeganje - ima uvijek preklop.

Slika 3: Vrste nalijeganja

10
1.3. Tolerancije oblika i položaja (geometrijske tolerancije)

Tabela 3: Osnovni simboli tolerancija oblika i položaja

Tabela 4: Dopunski simboli za označavanje tolerancija oblika i položaja

11
Primjer označavanja:

Tabela 5: Opis značenja tolerancija oblika i položaja

12
13
14
15
16
17
18
19
 2. STEPENI SIGURNOSTI I KONCENTRACIJA NAPONA

2.1 Stepen sigurnosti:

Kako bi se prilikom dimenzionisanja mašinskih elemenata uzeo u obzir što veći broj mogućih
negativnih pojava (kao što su nehomogenosti materijala, staranje materijala, nesavršenosti pri izradi,
koncentracije napona itd.) uveden je, kao mjera sigurnosti, tzv. stepen sigurnosti:
K K
  , odnosno  
 max .  max .
pri čemu je:  max . ,  max - max. napon kojem je element izložen pri radu
K , K - karakteristični napon (granica razvlačenja, granica kidanja, dozvoljeni
amplitudni napon), u odnosu na koji računamo stepen sigurnosti
Kada je element izložen kombinacijom normalnih i tangencijalnih napona, mogu se zasebno odrediti
  i   i na osnovu istih izračunati svedeni stepen sigurnosti prema izrazu:
     s  i
i  Gdje su:   - svedeni stepen sigurnosti za normalna
 2  2  s   i naprezanja
 u  s
  - svedeni stepen sigurnosti za
 u  s tangencijalna naprezanja
 s - svedeni stepen sigurnosti na savijanje
 i - svedeni stepen sigurnosti na istezanje
 u - svedeni stepen sigurnosti na uvijanje
 s - svedeni stepen sigurnosti na smicanje

2.1.1 Stepen sigurnosti prema granici kidanja materijala (  K   M )

M M
 M  , odnosno  M 
 max .  max .
pri čemu je: M , M - granica kidanja materijala
Preporuke za veličinu stepena sigurnosti prema granici kidanja materijala:
M  35 - za nepromjenjivo naprezanje
 M  4,5  7,5 - za jednosmjerno promjenjivo naprezanja
 M  9  15 - za naizmjenično promjenjivo naprezanje

2.1.2 Stepen sigurnosti prema granici razvlačenja materijala (  K   V )

V V
 V  , odnosno  V 
 max .  max .
pri čemu je:  V , V - granica razvlačenja materijala

Preporuke za veličinu stepena sigurnosti prema granici razvlačenja materijala:

 V  1,5  2,5 - za nepromjenjivo naprezanje
 AZ  2,25  3,75 - za jednosmjerno promjenjivo naprezanja
 V  4,5  7,5 - za naizmjenično promjenjivo naprezanje

20
2.1.3 Stepen sigurnosti prema amplitudi izdržljivosti (  K   A )

Predstavlja stepen sigurnosti, na koji najčešće mislimo kada kažemo dinamički stepen sigurnosti, a
računa prema obrazcu:
A A
 A   D    , odnosno  A   D   
a a
pri čemu je:  a ,  a - amplitudni napon kojem je element izložen pri radu (izračunat)
 A ,  A - amplitudna izdržljivost materiala, koja se za izračunatu vrijednost srednjeg
napona  sr . (  sr . ) uzima sa Smith-ovog diagrama izdržljivosti materiala.
1
 1   2  ... - računski faktor zamora materijala
K
1 - faktor kvaliteta površine (Slika 4)
2 - faktor veličine presjeka (Slika 5)
K - stvarni faktor koncentracije napona (poglavlje 2.2.1)

Preporuke za veličinu stepena sigurnosti prema amplitudi izdržljivosti:

 AZ  2  3 - za uobičajene (trajne) mašinske konstrukcije
 AZ  1,6  2,2 - za lake i kratkotrajne mašinske konstrukcije
 AZ  1,2  1,3 - u izuzetnim slučajevima

Slika 4: Faktor kvaliteta površine

21
Slika 5: Faktor veličine presjeka

22
 2.2 Koncentracija napona

2.2.1 Stvarni faktor koncentracije napona (  K )

uzima u obzir koncentraciju napona u elementima usljed geometrijskih nepravinosti uvećanu
stepenom osjetljivosti materijala na koncentraciju napona, a računa se prema obrazcu:
 K  ( K  1)  K  1
pri čemu je: K - geometrijski ili teorijski faktor koncentracije napona (poglavlje 2.2.2)
K - stepen osjetljivosti materijala na koncentraciju napona (Tab. 6)

Tabela 6: Stepen osjetljivosti materijala na koncentraciju napona

Vrsta materijala K
liveno gvožđe 0,01 ÷ 0,20
čelični liv 0,30 ÷ 0,40
nelegirani čelik sa σM < 400 N/mm2 0,40 ÷ 0,60
nelegirani čelik sa σM = 400 ÷ 550 N/mm2 0,55 ÷ 0,75
nelegirani čelik sa σM > 550 N/mm2 0,65 ÷ 0,85
legirani čelik sa σM < 1000 N/mm2 0,70 ÷ 0,90
legirani čelik sa σM > 1000 N/mm2 0,90 ÷ 0,99
legure od lakih metala 0,60 ÷ 0,80

2.2.2 Geometrijski ili teorijski faktor koncentracije napona (  K )

uzima u obzir koncentraciju napona u elementima usljed geometrijskih nepravinosti, a predstavlja

udnos između nominalnog (računskog) napona  n i stvarnog napona, koji se javlja na kritičnom
presjeku, zbog koncentracije napona  max . :
 max
K 
n

Slika 6: Primjer koncentracije napona na stepenastom prelazu na vratilu

U praksi se koriste eksperimentalno dobijeni dijagrami geometrijskih faktora koncentracije za različite

slučajeve (Slike 7÷20):

23
24
25
26
27
 3. ZAVARENI SPOJEVI

3.1 Proračun zavarenih spojeva

Dozvoljeni napon zavarenih spojeva umanjuje se za vrijednost faktora zavarivanja ξZ .
 Zdoz .   Z   doz. ,odnosno  Zdoz .   Z   doz.
pri čemu je: ξZ= 0,65÷0,9 – za čeone sastavke
ξZ= 0,6÷0,7 – za ugaone sastavke
ξZ= 0,65÷0,9 – za preklopne sastavke
Veće vrijednosti ξZ uzimamo kod opterećenja na pritisak, a manje kod opterećenja
na uvijanje, dok se kod opterećenja na zatezanje i uvijanje uzimaju srednje vrijednosti.

Kod opterećenja različitim vrstama opterećenja za ocjenu ili dimenzionisanje zavarenog spoja
kotistimo tzv. svedeni ili redukovani napon zavarenog spoja, koji se računa prema obrazcu:
1
 i       2     2    Zdoz .
2  
pri čemu je:    savijanja   zatezanja – ukupmi normalni napon
   uvijanja   smicanja – ukupni tangencijalni napon
α – koeficient pretvorbe (najčešće upotrebljivana vrijed. α=2)

3.2 Dinamička izdržljivost zavarenih spojeva

Dinamička izdržljivost zavarenih sastavaka se izračunava po obrazcu (izračun dozvoljenog
dinamičkog opterećenja):
 DZ .   sr .     Ai.   sr .  1   2  3   4   Ai. , odnosno
 DZ .   sr .     Ai.   sr .  1   2   3   4   Ai.
pri čemu je:  sr . ,  sr . - srednji napon zavarenog spoja
 Ai. ,  Ai. - amplitudna izdržljivost materiala, koja se za izračunatu
vrijednost  sr . (  sr . ) uzima sa Smith-ovog diagrama
izdržljivosti materiala (poglavlje 4).
  1   2   3   4 - ukupni faktor korekcije za normalna naprez.
  1   2  3   4 - ukupni faktor korekcije za smična naprezanja
1 - faktor oblika sastavka i vrste naprezanja (Tab.7)
2 - faktor klase kvaliteta vara (Tab.8)
3 - faktor naponskog stanja
4 - faktor uslova rada

28
Faktor oblika sastavka i vrste naprezanja:
Tabela 7: Približne veličine faktora 1

Faktor klase kvaliteta vara:

Tabela 8: Faktora klase kvaliteta vara  2
Klasa kvaliteta vara Opis 2
za nepokretne elemente izložene umjerenim statičkim opterećenjima
I (ili N) (nazvano i ¨normalno zavarivanje¨)
0,5  0,65
za nepokretne ili pokretne elemente izložene jačim statičkim ili 0,65  0,85
II (ili F) umjerenim promjenjivim naprezanjima (nazvano i ¨fino zavarivanje¨)
za pokretne ili nepokretne elemente izložene vrlo jakim nepromjenjivim
III (ili S) ili promjenjivim naprezanjima (nazvano i ¨specijalno zavarivanje¨)
0,85  1,0

Faktor naponskog stanja:

uzima u obzir uticaj zaostalih napona u zavarenom spoju i koncentracije napona a računa se kao:
 '3
3 
K
pri čemu su:  '3  0,6  0,9 - faktor uticaja zaostalih napona prilikom zavarivanja i usvaja se
prema procjeni koliki je značaj zaostalih napona u materijalu i
koliko je taj značaj smanjen termičkom obradom.
K - stvarni faktor koncentracije napona (iz poglavlja 2.2.2)

Faktor uslova rada:

se usvaja u dijapazonu:  4  0,75  1,0 - u zavisnosti od procijene težine uslova rada
zavarenog sastavka.

3.2.1 Stepen sigurnosti zavarenih sastavaka

se računa prema obrazcu (prema amplitudnoj izdržljivosti):

A A
 AZ  1   2   3   4  , odnosno  AZ  1   2   3   4 
a a
pri čemu je:  a ,  a - amplitudni napon kojem je element izložen pri radu (izračunat)

Preporuke za veličinu stepena sigurnosti zavarenih sastavaka:

 AZ  2  3 - za uobičajene (trajne) mašinske konstrukcije
 AZ  1,6  2,2 - za lake i kratkotrajne mašinske konstrukcije
 AZ  1,2  1,3 - u izuzetnim slučajevima

29
 4. Materijalne karakteristike i karakteristike presjeka

4.1 Smith-ov dijagram

Dinamička izdržljivost materijala σD (τD), za svaku vrstu naprezanja i za svaki tip promjene
naprezanja, može se izraziti kao zbir srednjeg napona σsr i amplitude izdržljivosti materijala σA, tj.:

 D   sr   A , odnosno  DZ .   sr .     Ai.   sr .  1   2   3   4   Ai.

pri čemu je:  sr . ,  sr . (  m ,  m ) - srednji napon
 A ,  A - amplitudna izdržljivost materijala, za datu vrijednost  sr . (  sr . )

Za inženjersku upotrebu najpraktičniji je prikaz dinamičke izdržljivosti pomoću Smith-ovog dijagrama

(slika 21 i slika 22). Smith-ovi dijagrami se dobijaju eksperimentalnim ispitivanjem izdržljivosti
materijala, pri čemu se za različite izabrane vrijednosti srednjih napona σsr , eksperimentalno utvrđuju
vrijednosti amplitude izdržljivosti materijala σA , odnosno dinamičke izdržljivost materijala σD i unose
na dijagram, pri čemu dijagram u najvećem broju slučajeva poprima sljedeći oblik:

30
4.2 Materijalne karakteristike najvažnijih konstrukcijskih materijala

4.2.1 Osnovne statičke osobine najvažnijih konstrukcijskih materijala

Značenje oznaka u tabelama:
σM - Granica kidanja pri opterećenju na zatezanje i pritisak
σMf - Granica kidanja pri opterećenju na savijanje
σV - Granica razvlačenja pri opterećenju na zatezanje i pritisak
HB -Tvrdoća po Brinelu
E - modul elastičnosti

Tabela 9: Osnovne statičke osobine standardnog sivog liva

Napomena: Sivi liv

nema jasno izraženu
granicu razvlačenja,
ali se često koristi
uporedna vrijednost :
2
V   M
3

Tabela 10: Osnovne statičke osobine standardnog čeličnog liva

Tabela 11: Osnovne statičke osobine ugljičnih konstrukcijskih čelika

Tabela 12: Osnovne statičke osobine čelika za cementaciju

Tabela 13: Osnovne statičke osobine čelika za poboljšanja

31
4.2.2 Smith-ovi dijagrami najvažnijih konstrukcijskih materijala

32
33
34
35
36
4.2 Karakteristike presjeka

4.2.1 Momenti inercije

Tabela 14: Aksijalni momenti inercije Ix i momenti otpora Wx osnovnih presjeka

Napomene:
Moment inercije presjeka je suma proizvoda elementarnih površina i kvadrata udaljenosti njihovih težišta od izabrane ose
(npr. ose x ili y):

Steiner-ovo pravilo: Aksijalni moment inercije presjeka u odnosu

na osu koja je paralelna sa osom koje prolazi kroz težište iznosi:

gdje je: A – površina presjeka

Maksimalno naprezanje na savijanje pojavljuje se u tački koja je najudaljenija od neutralne ose (e1 = e2 = e), i
iznosi:

Ako je presjek simetričan u odnosu na neutralnu osu ˝n˝ (e1 = e2 = e), vrijedi:

37
 Tabela 15: Polarni momenti otpora Wp osnovnih presjeka i kutovi torzije

Napomene:
Polarni moment inercije presjeka je suma proizvoda elementarnih površina i kvadrata udaljenosti njihovih težišta od
izabranog pola (0):

Maksimalno naprezanje na uvijanje pojavljuje se u tački koja je najudaljenija od neutralne težišta (0), i iznosi:

38
 5. Stezni (presovani) spojevi

Stezni sklopovi stvaraju čvrstu vezu dvaju elemenata (spoljašnjeg i unutrašnjeg) zahvaljujući otporu
protiv klizanja, koji potiče od pritiska na dodirnim površinama. Zadatak steznih spojeva je da prenese
aksijalne i/ili tangecijalne sile, odnosno obrtne momente. Potreban pritisak na dodirnim površinama
može se stvoriti posredno ili neposredno.
Čvrsta veza dvaju elemenata može se, bez ikakvog posrednika, stvoriti utiskivanjem stabla u otvor
manjeg prečnika od prečnika stabla, tj. prinudnim sklapanjem para dijelova izrađenih sa čvrstim
nalijeganjem. Nastale deformacije (širenje otvora i skupljanje stabla) izazivaju napone u elementima i
pritisak na njihovim dodirnim površinama. Takvi spojevi obično se nazivaju ˝presovani spojevi˝.

Slika 38: Stezni spoj deformacija idealnih makrogeometrijskih oblika nakon presovanja

5.1 Proračun presovanog spoja

 Odnosi dimenzija:
 e  D De ,  i  di d (Napomene: d=D; za De≈0 =>  e  0 ; za di=0 =>  i  0 )
 Faktori deformacije:
(me  1)  (me  1)  e2
e  gdje su: Ei , Ee - Modul elestičnosti za unuternji (i)
me  Ee  (1   e2 ) i vanjski (e) element,

(mi  1)  (mi  1)  2 mi , me - Poisonov koeficient za unuternji (i)

i
i  i vanjski (e) element,
mi  Ei  (1   i2 )

Tabela 16: Moduli elastičnosti

Čelik i Sivi liv Sivi liv Sivi liv Bronza Mesing Al. legure
Materijal čelični liv SL18 SL 22 SL 26 (za gniječenje) (za gniječenje) (za gniječenje)

E (105 N/mm2) 2 ÷ 2,15 0,8 ÷1,05 0,95 ÷1,2 1,1 ÷1,25 0,9 ÷1,15 0,9 ÷1,35 0,7 ÷0,75

Tabela 17: Poisonovi koeficijenti

Čelik, čelični liv
Materijal Sivi liv Mesing i bronza
i Aluminijske legure

m 10/3 4 3

39
 Potrebni računski preklop:
Pr max  Pmax  1,2  (he  hi )
Pr min  Pmin  1,2  (he  hi )
gdje su: Pmax, Pmin - Fabrikovani minimalni i maksimalno
preklopi (dobijeni na osnovu nalijeganja)
hi , he - visine neravnina (hrapavosti) za unuternji
i vanjski element,

Tabela 18: Prosječne zavisnosti visine neravnina od vrste obrade

Osrednje Fino bušenje Fino bušenje
Vrsta Grubo Fino Najfinije
bušenje i i i dvostruko
obrade struganje struganje struganje
razvrtavanje razvrtavanje razvrtavanje

h (µm) 16 ÷ 40 6 ÷ 16 2,5 ÷ 6 10 ÷ 25 6 ÷ 10 2,5 ÷ 6

Vrsta Grubo Osrednje Fino Najfinije

Provlačenje
obrade brušenje brušenje brušenje brušenje

h (µm) 16 ÷ 40 6 ÷ 16 2,5 ÷ 6 1 ÷ 2,5 1,6 ÷ 4

 Maksimalni i minimalni površinski pritisak:

Pr max
pmax  - max. površinski pritisak se koristi za dimenzionisanje elemenata
( e   i )  d
Pr min
pmin  - min. površinski pritisak se koristi za izračun min. sile, koju sklop može prenijeti
( e   i )  d
 Garantovana sila (obimna ili aksialna
Fgar  A  pmin   gdje su: A    d  b - dodirna površina elemenata
b - širina kontakta elemenata
µ - koeficijent prijanjanja

Tabela 19: Računski koeficijenti prionjivosti

19 :

 Maksimalna moguća sila upresivanja

Fpr .  A  p max  

40
 Naponi u materijalu:
 e   e  Ee  pmax   Ve

2
i   pmax   Vi
1   i2

 Dozvoljeni površinski pritisak ( pmax  pe max i pmax  pi max ):

1   i2  Ve
pi max    Vi pe max 
2  e  Ee
 Uticaj temperature ( t  t 0  t ) na razvlačenje sklopa:
D  D   e  t gdje su:  e ,  i - Termalni koeficientoi širenja
d  d   i  t t  t  t 0 - razlika između posmatrane temperature (t)
i sobne temperature (t0)
D , dt - promjena prečnika usljed promjene temperature

 Temperatura zagrijavanja spoljašnjeg dijela ili hlađenja unutarnjeg dijela potrebna za sastavljanje
presovanog sklopa:
Pr max  f p
te  t o  gdje je: f p - montažni zazor potreban pri sklapanju, koji se
e  d uzima najmanje jednak osnovnom odstupanju ag ,
koji pripada položaju tolerancijskog polja ˝e˝.
Pr max  f p
ti  t o 
i  d

41
5.2 Konični stezni spoj
Konični stezni spoj je spoj kod kojega se potrebni površinski pritisak između elemenata postiže putem
zatezanja silom FV , pomoću vijčane veze:

Slika 39: Konični stezni spoj

Slika 39: Odnosi sila u koničnom spoju

a) normalna sila FN i sila trenja Ftr b) radijalna sila Fr i sila prednapona Fv

 Sila trenja u koničnom steznom spoju:

 Potrebna sila pritezanja vijčanog spoja (prednaponska sila)

 Stepen sigurnosti protiv klizanja koničnog steznog spoja:

 Površinski pritisak u koničnom steznom spoju:

42
5.3 Stezni spoj pomoću steznih prstenova
Ako na prstene djeluje dovoljno velika aksijalna sila Fa, na dodirnim površinama između vratila i
unutarnjeg prstena, te između glavine i vanjskog prstena, stvara se površinski pritisak p koji uzrokuje
potrebnu silu trenja za prijenos obrtnog kretanja. Potrebna aksijalna sila Fa obično se postiže s jednim
(slika 40a) ili više (slika 40b) vijaka za pritezanje.

Slika 40: Primjeri veza glavine i vratila sa steznim prstenima

a) s jednim priteznim vijkom i jednim parom prstenova b) s više priteznih vijaka i četiri para prstenova

Slika 41: Odnosi sila na kosini Slika 42: Raspodjela površinskog

pritiska na pojedine vezne elemente
 Sila trenja na prvom paru steznih prstenova:

 Ukupna sila trenja:

gdje su: - odnos između sila (i+1)-tog i i-tog para prstenova

n - broj pari prstenova

 Stepen sigurnosti protiv klizanja:

 Maksimaln površinski pritisak u spoju:

Ftr1
Fr1 
0

43
 6. Vijčani spojevi

6.1 Analiza sila na zavojnici i samokočivost vijčane veze:

- Sila i moment potrebni za privijanje vijka:

Ft  F  tg (   )
d2
Mt  F  tg (   )
2
- Sila i moment potrebni za odvijanja vijka:
F 't  F  tg (   )
d2
M 't  F  tg (   )
2
gdje su: F - potrebna ili stvarna aksijalna sila u vijku
P
  arctg - ugao zavojnice vijka
  d2

  arctg  arctg
cos(  2)
- ugao trenja u navoju
d2 - srednji prečnik zavojnice
P - korak zavojnice
 - koeficient trenja u zavojnici

Slika 43: Tangecijalna sila na zavojnici

pri privijanju vijka

NAPOMENA: ukoliko se zahtijeva precizan izračun sile i momenta

privijanja potrebno je uzeti u obzir ugao klina zavojnice:
  60 - za metričku zavojnicu
  55 - za Vitfortovu zavojnicu
  30 - za trapeznu zavojnicu
Budući da je uticaj ugla klina zavojnice na izračunatu vrijednost ugla
trenja maksimalno 15%, za manje precizne proračune ga možemo
zanemariti, kao što je to indicirano u gore napisanoj formuli.

Slika 44: Ugao klina zavojnice

- Vijčana veza je samokočiva (neće se odvrtati sama od sebe: F ' t  0) ako je ispunjen uslov:   

44
Tabela 20: Dimenzije normalnog i finog metričkog navoja

Slika 45: Profil Metričkog navoja

45
Tabela 21: Dimenzije trapeznih navoja

46
47
6.2 Analiza naponskog stanja u vijcima:
6.2.1 Napon u vijcima opterećenim na istezanje:

F 4 F
e   2
  edoz .
Amin   d min

V  M
gdje su:  edoz.   -dozvoljeno naprezanje na istezanje
V  M
 V , M - granica razvlačenja i granica kidanje materijala vijka
 V , M - koef. sigurnosti u odnosu na granicu razvlačenja i kidanja

Za materijale vijaka definisane po standardu ISO898-1 (npr. 4.8, 6.8, 8.8) vrijedi:
 V  prvi broj oznake · drugi broj oznake · 10 (npr. za 6.8:  V  6 · 8 · 10= 480MPa)
 M  prvi broj oznake · 100 (npr. za 6.8:  M  6 · 100= 600MPa)
Navedene čvrstoće vrijede za temperature do 350°C. Za više temperature se moraju upotrebljavati
specijalni čelici. U slučaju upotrebe tačno određenog materijala uzimaju se vrijednosti  V ,  M za taj
materijal.

6.2.1.1 Amplitudno naprezanje u vijku, u slučaju dinamičkog opterećenja vij. spoja:

Fa 4  Fa
a   2
Amin   d min
FV
gdje je: Fa  - amplitudna sila u vijku
2
FV - ukupni prirast sile u vijku (podpoglavlje 6.3.1)
Amplitudno naprezanje u vijku računamo u slučaju kada je radna sila koja opterećuje vijčani spoj
dinamičkog karaktera a potrebno nam je za izračun dinamičkog stepena sigurnosti (poglavlje 2.1).

6.2.2 Napon u vijcima opterećenim na istezanje i uvijanje:

Svedeni (redukovani) napon je:

 i   e2  (   t ) 2   edoz.

Mt
gdje su: t  -napon na uvijanje
W0
d2
Mt  F  tg (   ) - moment uvijanje
2
3
  d min
W0  - minimalni polarni otporni moment vijka
16
 edoz.
 - odnos dozvoljenih naprezanja
 tdoz .
 tdoz . -dozvoljeno naprezanje na uvijanje

48
6.2.3 Napon u vijcima opterećenim na smicanje:

FS 4 F
S     Sdoz .
AS   d S2
gdje su:
FS - smična sila; U slučaju kada je vijčani spoj
prednapregnut: FS  FSV  Ftr  FSV  FP  
gdje je FSV - vanjska smična sila kojom je
opterećen vijčani spoj, FP - sila u pločama,
 - koeficient trenja u pločama.
AS , d S -poprečni presjek, odnosno prečnik, vijka
Slika 46: Vijčani spoj opterećen opterećen na smicanje
na smicanje  Sdoz.   edoz .  k pS
-dozvoljeno naprezanje na smicanje
k pS - koeficient pretvorbe napona za smicanje (za
čelike k pS  0,8 )

6.2.4 Stepen sigurnosti vijaka (navojnih vretena) na izvijanje:

Kod dugih navojnih vretena opterećenih na izvijanje moramo izvršiti

provjeru stepena sigurnosti na izvijanje. Stepen sigurnosti

Kritično naprezanje na izvijanje se računa se računa po dvije metode:

a) po Euleru - za elastično izvijanje (za    K )
b) po Tetmajeru - za neelastično izvijanje (za 60<    K )

- vitkost vretena

K - kritična vitkost (iz druge kolone tabele 22)

l - slobodna dužina navojnog vretena opterećena
na izvijanje

a) Izračun kritičnog napona po Euleru (za    K )

49
 b) Izrečun kritičnog napona po Tetmajeru se vrši po empirijskim formulama iz treće kolone
tabele 22:

6.2.5 Površinski pritisak u zavojnici navrtke:

F 0,588  F
p   pd
z    d2  b d2  H

z=H/P , H-Visina navrtke, P-korak navoja

Za materijale navrtki definisane po standardu ISO898-2 (npr. kvalitet 4, 6, 8) vrijedi:

 M  broj oznake · 100 (npr. za navrtke kvaliteta 6:  M  6 · 100= 600MPa)

50
6.3 Prednapregnuta vijčana veza
6.3.1 Deformacijsko stanje sile u elementima:

Slika 48: Dijagram deformacije kod vijčanih veza:

a) za slučaj dodatnog istezanja vijaka; b) za slučaj dodatnog sabijanja ploča

Sile u elementima:

F pr  cV  Vpr  c P   Ppr - sila privijanja (prednaprezanja) vijčane veze

FV  cV  V  Fpr  FV  cV  Vpr  cV   - ukupna sila u vijku

FP  c P   P  F pr  FP  c P   Ppr  c P   - ukupna sila u pločama (spajanim elem.)

cV
FV  cV    FR  - porast sile u vijku zbog djelovanja radne sile
cV  c P
cP
FP  c P    FR  - smanjenje sile u pločama zbog djelovanja radne sile
cV  c P
FR  FV  FP  FV  FP - radna sila (koja dodatno opterečuje vičanu vezu
poslije pritezanja)
Napomena: Vrijednosti FR , FV , FP i  su pozitivne vrijednosti u slučaju dodatnog istezanja
vijaka, a negativne vrijednosti u slučaju dodatnog sabijanja ploča.

51
Kritična radna sila (radna sila pri kojoj dolazi do narušavanja hermetičnosti među pločama):

 c 
Fkr  F pr  1  V 
 cP 

Pa je kritično povećanje sile u vijku:

cV
FVkr  Fkr  F pr  F pr 
cP
Ukoliko je poznata radna sila, tada je minimalna potrebna sila
prednaprezanja, koja će zadovoljiti uslov hermetičnosti:
cP
F pr . min .  FPkr  FR 
cV  c P
Slika 48: Slučaj narušavanja hermetičnosti

6.3.2 Krutosti vijaka i ploča:

Krutost vijka se računa prema izrazu:
n
1 1 1 1 1 1
    ...  
cV cV 1 cV 2 cV 3 cVi i cVi

E A
gdje su: cVi  V Vi - krutost pojedinog segmenta vijka
lVi
  d i2
AVi  - poprečni presjek segmenta
4
EV - modul elestičnosti vijka
lVi - aktivna dužina segmenta.
H
Za segment sa navojem vrijedi lVi  l 'Vi  , gdje je l'Vi slobodna opterećena dužina segmenta sa
2
navojem i H visina navrtke ili dužina vijka uvijenog u ploču (slika 49).

Krutost ploča se računa prema izrazu:

E P  AP
cP  , AP - opterećena površina ploča
lP
EP - modul elestičnosti ploča
lP
- aktivna (opterećena) dužina (visina) ploča (slika 49)
Opterećena površina ploča se računa po izrazima:
2
 lP  
AP   s   tg   d 02  - za spojeve jedne ili više ploča sa vijkom i navrtkom
4  2  

AP 
4
s  l P
2
 tg   d 02  - za spojeve jedne ili više ploča sa vijkom privijenim
u nosivu ploču

gdje su: s - širina otvora za ključ (tabela 23)

d0 - prečnik otvora u pločama (slika 49, tabela 24)
δ - ugao prenošenja opterećenja u pločama (za čelike tg δ ~0,2)

52
 Slika 49: Spojevi ploča sa vijcima:
a) slučaj vezivanje za vijkom i navrtkom; b) slučaj vezivanja vijkom privijenim u nosivu ploču

Tabela 23: Normalne širine otvora ključa za metričke navoje

Nominalni
5 6 8 10 12 (14) 16 (18) 20 (22) 24 (27) 30 (33) 36 (39) 42 (45) 48 (52)
prečnik d
Širina ključa
8 10 13 17 19 22 24 27 30 32 36 41 46 50 55 60 65 70 75 80
s

Tabela 24: Prečnik otvora u pločama za spajanje sa metričkim navojima

53
 7. Klinovi, svornjaci (zatici / čivije)
7.1 Klinovi sa nagibom

Slika 50: Konstrukcijske izvedbe klinova sa nagibom: Slika 51: Prenos obrtnog momenta
a) klin za navlačenje; b) klin za nabijanje; c) klin za nabijanje sa kukom klinom sa nagibom

Tabela 25: Dimenzije klinova sa nagibom

Klinovi sa nagibom prenose opterećenje (obrtni momenat T) putem trenja koje se javi usljed
površinskog pritiska na radijalnim površinama klina, do kojega dolazi zbog utiskivanja ili nabijanja
klina. Granično opterećenje koje klinovi sa nagibom mogu prenijeti se određuje na osnovu
dozvoljenog površinskog pritiska:
T    l  d  p doz
Dok se sila utiskivanja ili nabijanja klina sa nagibom računa po formuli:

Fzx  T 
tg vr  tg (   gl ) 
 d
Gdje su:  - manji koeficient trenja,  gl - ugao trenja između klina i glavčine,  vr - ugao trenja između klina i
vratila,  - ugao nagiba klina, l -dužina klina, d -prečnik vratila, p doz -dozvoljeni površ. pritisak (tabela 26).
Tabela 26: dozvoljeni površinski pritisak na klinovima (u MPa)

54
7.2 Klinovi bez nagiba (pera)

Slika 52: Konstrukcijske izvedbe klinova bez nagiba

Tabela 27: Dimenzije visokih i niskih klinova bez nagiba

55
Dimenzionisanje klinova bez nagiba se vrši na osnovu dozvoljenog površinskog pritiska i napona na
smicanje. Najčešće je potrebno dimenzionisati klin na osnovu površinskog pritiska između boka klina
i glavčine, a zatim provjeriti klin na napon na smicanje i površinski pritisak između klina i vratila.
Ukoliko jedna od provjerenih vrijednosti ne zadovoljava potrebno je ponovno dimenzionisati klin po
toj karakteristici, a zatim provjeriti druge dvije vrijednosti.

Napon na smicanje se računa po obrazcu:

FO
 S  KU   Sdoz .
AS
2 MO
gdje su: FO  - obodna sila koja opterećuje spoj,
d
PW  PkW 
MO   9550 - obodni moment
 rad / s  nobrt. / min 
P -snaga koju prenosi spoj,  rad / s  - ugaona brzina okretanja
glavčina, nobrt. / min  -broj obrtaja glavčine u minuti
AS - aktivni poprečni presjek klina
  b2
AS  b  l k  - za oblik klina A (slika 52). Napomena: l  l k  b
4
AS  l  b - za oblik klina B (slika 52). Napomena: l  l k
K U  (1  1,8) - faktor udara pogona.
 Sdoz . -dozvoljeno naprezanje na smicanje. Klinovi se uglavnom izrađuju iz
čelika Č.0545 za visine klina do 25mm i Č.0654 za visine iznad 25mm.
Dozvoljeni napon na smicanje uzimati sa Smithovog diagrama slika30
na strani 34 ili iz tabele45a na strani 71.

Površinski pritisak između boka klina i glavčine:

FO gdje su: h - ukupna visina klina
p gl   p doz .
(h  t1 )  l k t1 - visina klina u vratilu (slika 52, tabela 27)
l k - dužina ravne površine boka klina (slika 52)
p doz - dozvoljeni površinski pritisak (tabela 26).
Površinski pritisak između boka klina i vratila:
FO
pvr   p doz . gdje je: t1 - visina klina u vratilu (slika 52, tabela 27)
t1  l k

NAPOMENA: Ukoliko je izračunata dužina klina veća od dužine glavčine (ako dužina glavčne nije
unaprijed određena, uzeti dužinu glavčine prema tabeli 46 na strani 72) potrebno je izračunatu
vrijednost dužine klina podijeliti na više manjih klinova. Pri tome se broj klinova računa kao:
lk
i => usvaja se prvi veći cijeli broj
0,8  (l gl  b)
dok je dužina pojedinačnog skraćenog klina:
lk
li  b => za dužine klina se usvaja prva veća standardna dužina, koja se
0,8  i
može uzeti prema tabeli 45b na strani 71. Napomena: l ki  li  b

56
7.2 Svornjaci (zatici / čivije)

Slika 53: Konstrukcijske izvedbe svornjaka i zatika

Tabela 28: Dimenzije svornjaka i zatika (cilindrični, zakaljeni cilindrični, konični i elastični)

57
 Tabela 29: Proračun svornjaka i zatika

Napon na Napon na
Element Površinski pritisak
savijanje smicanje

Zglobni svornjak:

Zatik za opruge:

Poprečni zatik:

Uzdužni zatik:

58
 8. Opruge
Tabela 30: Osnovne karakteristike opruga
Krutost Krutost opruge Rad opruge Rad opruge sa Sopstvena
opruge sa linearnom linearnom frekvencija
karakteristikom karakteristikom opruge
Za natezne i dF F f
1
kompresijske c c W   F df W Ff
df f 2 1 c
0  vl 
Za flekstione dM M  1 2 m
opruge c  c  W   M d W M
d  2
0
Za torzijske dT T  1
c  c  W  T 1 c
opruge W   T d  vl 
d  2 2 J
0

Slaganje opruga:

Slika 54: Slaganje opruga

a) paralelno; b) serijski; c) komvinovano

a) Za paralelno slaganje opruga vrijedi: b) Za serijsko slaganje opruga vrijedi:

59
8.1 Materijali za opruge

60
61
62
8.2 Fleksione opruge

63
Tabela 39: Osnovne karakteristike osnovnih oblika fleksionih opruga

64
8.3 Tanjiraste opruge

65
66
8.4 Zavojne opruge

67
Tabela 44: Osnovne karakteristike osnovnih oblika cilindričnih zavojnih opruga

Slika 63: Vrijednosti faktora

η , ξ1 , ξ2 za proračuna
torzione opruge
pravougaonog presjeka

68
 9. Vratila Osovine i osovinice
9.1 Osovinice
Osovinice su u biti kratke osovine kod kojih su rukavci i podglavci postavljeni neposredno jedni uz
druge.

Glavno naprezanje na osovinicama je naprezanje na savijanje:

F l
Mf 
4 F l
f   2 43    fdoz .
W  d  d3
32
Iz čega se dobija obrazac za potrebni prečnik pune osovinice:
4 F l
d 3
   fdoz
Osovinicu treba provjeriti na smicanje i površinski pritisak:
- napon na smicanje:
Ft  d2
 sm    sm.doz . AS  -poprečni presjek opterećen na smicanje
AS 4
F
Ft  - smična sila
2
- površinski pritisak:
F
p1   p doz A p1  (l  x)  d - površina viljuški opterećena na pritisak
A p1
F
p2   p doz A p1  x  d - površina poluge opterećena na pritisak
Ap 2

69
9.2 Osovine i vratila
Osovine i vratila su u praktičnom smislu nosači elemenata sa rotacionim kretanjem (točkovi na
vozilima, doboši, lančanici, remenice, zupčanici …), s time da su osovine prvenstveno opterećeni na
savijanje; a vratila pored opterećenja na savijanje prenose i opterećenja na uvijanje.

Na osovinama i vratilima imamo više polja opterećenja i za svako moramo izračunati radna
naprezanja:
a) Naprezanje na savijanje:
Mf Mf
f     fdoz .
W  d3
32
Budući da pri proračunu momente savijanja najčešće razlažemo i računamo u horizontalnoj ( MfH ) i
vertikalnoj ravni ( MfV ), tako za svako polje opterećenja moramo izračunati rezultantni moment
savijanja:
M f  M 2fH  M 2fV

b) Naprezanje na uvijanje (samo za vratila):

Mt Mt
t     tdoz .
W0   d 3
16
PW  PkW 
gdje su: Mt   9550 - obodni moment u segmentu
 rad / s  nobrt. / min 
P -snaga koju prenosi spoj,  rad / s  - ugaona brzina okretanja
glavčina, nobrt. / min  -broj obrtaja glavčine u minuti
 d3
W0  - polarni otporni moment kontrolisanog segmenta vratila
16

c) Svedeno (ekvivalentno) naprezanje u vratilima:

70
9.2.1 Preddimenzionisanje osovina i vratila:

Predimenzionisanje osovina (za svaki karakterističan presjek) se vrši na osnovu napona na savijanje
po obrazcu:
 Df
32  M f Gdje je:  fdoz.  - stvarni dozvoljena napron na savijanje
d i. min  3  osovine ili vratila
   fdoz  34 - koeficient sigurnosti

Predimenzionisanje osovina (za svaki karakterističan presjek) se vrši na osnovu ekvivalentnog

napona na savijanje po obrazcu:

32  M i
d i. min  3
   fdoz
Gdje je Mi ekvivalentni moment savijanja, a računa se po obrazcima:
2
  Df
2 
M f  M   f Mt  ili M f  M 2f  (3   02 )  M t2
 2   Dt 
gdje su:

 Df ,  Dt . - nominalna dozvoljena naprezanja na savijanje i uvijanje uzeta na

osnovu načina opterećenja vratila ili osovine iz ˝Smithovih˝ diagrama
ili tabele 45.

Napomena: Na mjestima rukavaca i na mjestima na kojima su u osovinama ili vratilima urezani utori
za klinove se izračunati prečnik uvećava za 10÷20%:
d  (1,1  1,2)  d i
Tabela 45.a: Osnovne karakteristike najčešće Tabela 45.b: Standardni prečnici
upotrebljivanih materijala za osovine i vratila osovina i vratila

71
 Tabela 46: Glavne mjere glavčina zavisno od prečnika d

9.2.2 Provjera čvrstoće osovina i vratila:

Poslije preddimenzionisanja osovine ili vratila (određivanje prečnika d), je potrebno za sva kritična
mjesta (mjesta na kojima dolazi do koncentracija napona) provjeriti dinamičke stepene sigurnosti:
a) za napon na savijanje:
 Df
 Df   
 af
b) za napon na uvijanje:
A
 A   D   
a
c) i svedeni stepen sigurnosti:
   
i 
 2  2
pri čemu je:  af ,  at - amplitudni napon kojem je element izložen pri radu (izračunat)
 Df ,  Dt - amplitudna izdržljivost materiala, koja se za izračunatu vrijednost
srednjeg napona  sr . (  sr . ) uzima sa Smith-ovog diagrama izdržljivosti
materiala; ili iz tabele 45.
1
 1   2  ... - računski faktor zamora materijala
K
1 - faktor kvaliteta površine (Slika 4)
2 - faktor veličine presjeka (Slika 5)
 K  ( K  1)  K  1 - stvarni faktor koncentracije napona (poglavlje 2.2.1)
K - geometrijski ili teorijski faktor koncentracije napona (poglavlje 2.2.2)
K - stepen osjetljivosti materijala na koncentraciju napona (Tab. 6)

72
9.2.2 Deformacije osovina i vratila

9.2.2.1 Deformacije osovina i vratila zbog sila savijanja

73
9.2.2.1 Deformacije osovina i vratila zbog momenata uvijanja

74
 10. Spojnice
Spojnice imaju zadatak da spajaju dva saosna ili približno saosna obrtna mašinska elementa radi
prenošenja obrtnih momenata. Najčešće se koriste za spajanje vratila, a u manjoj mjeri lančanika,
remenica, zupčanika i drugih obrtnih prenosničkih elemenata sa vratilima.
Uloga spojnica pri tome je višestruka kao naprimjer:
- prenošenje obrtnog momenta s predajnog na prijemno vratilo,
- prilagođavanje odstupanjima prouzrokovanih netačnom izradom i montažom ili deformacijama
spojenih dijelova pod dejstvom radnog opterećenja,
- osiguravanje spojenih dijelova od preopterećenja koja se pojavljuju u toku rada ili neželjenog
smjera obrtanja,
- prigušivanje torzionih oscilacija i udara pri pokretanju i u toku rada,
- spajanje dijelova vratila koji se ne mogu izraditi iz jednog dijela.
- Polagano uvođenje u rad prijemnog vratila (pogonjenog uređaja; npr. vozila sa motorima SUS)

10.1 Prirubne spojnice ili spojnice sa obodima

Prirubna spojnica se sastoji od dva oboda iskovanih izjedna sa vratilom, a može imati zasebne obode.
Zasebni obodi koji su najčešće od sivog liva, pricvršćuju se klinovima za vratilo ili se nabijaju pod
pritiskom u vrućcem ili hladnom stanju pomoću prese. Međusobna veza oboda ostvaruje se
nepodešenim ili podešenim zavrtnjima. Kada se spajanje ostvari nepodešenim zavrtnjima obrtni
moment prenose sile otpora klizanja na dodirnim površinama pritegnutih oboda, a kada se spajanje
ostvari podešenim zavrtnjima obrtni moment prenose stabla zavrtnja (opterećena na smicanje).

Za proračun spojnice mjerodavan je maksimalni obrtni moment koji spojnica treba da prenosi u toku
rada:
M max  M O  (c1  c 2 )

PW  PkW 
gdje su: MO   9550 - nominalni obrtni moment pogonskog uređaja;
 rad / s  nobrt. / min 
P - snaga koja se prenosi;
n - broj obrtaja vratila;
ω - ugaona brzina;
c1 i c2 (ili 1 i  2 ) -faktori udara, odnosno neravnomjernosti pogonskih i gonjenih uređaja.

Tabela 47: Faktori udara kod spojnica za vratila

75
 Slika 71: Prirubna spojnica ili spojnica sa obodima

Tabela 48: Osnovne dimenzije prirubne spojnice po DIN 116

Za podešene zavrtnje poprečna (tangencijalna) sila na najugroženijem zavrtnju izračunava se

po obrascu:
2  M max FP
FP  i napon na smicanje: S    Sdoz .
z  D0 AS

gdje su: M max  M O  (c1  c 2 ) - obrtni moment, koji prenosi spojnica;

z - broj zavrtnja;
D0 - prečnik po kojem su raspoređeni zavrtnji

  dS 2
AS  - poprečni presjek zavrtnja opterećen na smicanje
4
dS - prečnik zavrtnja opt. na smicanje

76
Za nepodešene zavrtnje aksijalna sila u jednom zavrtnju je:

2  M max  S S Fa 4  Fa
Fa  i napon na istezanje: e   2
  edoz.
z    Dm Amin   d min

gdje su: SS - stepen sigurnosti protiv proklizavanja, koji se kreće u granicama 1,2 ... 1,6;
 - koeficient trenja na granici klizanja, uzima se vrijednost od 0,15 ... 0,25;

Dm 

2  DS  DU
3 3
 - srednji prečnik dodirne površine prstenastog oblika.
3  D 
2 2
S  DU
DS - vanjski prečnik dodirne površine
DU - unutarnji prečnik dodirne površine
Amin d min - minimalni poprečni presjek, odnosno prečnik zavrtnja

10.2 Frikcione spojnice

Postepenost spajanja i razdvajanja vratila pod opterećenjem u radnom hodu, pri razlici ugaonih brzina
pogonskog i gonjenog vratila, omogućavaju frikcione i kombinovane frikciono - zupčaste spojnice.
Pomoću otpora klizanja, frikcione spojnice prenose obrtni moment, koji nastaje na dodirnim
površinama oboda. Srazmjerno povećanju pritiska na dodirnim površinama, obrtni moment se
postepeno prenosi i povećava, zahvaljujući proklizavanju pri uključivanju.
Oblikom dodirnih površina određeni su konstruktivni oblici frikcionih spojnica. Dodirne površine mogu
biti cilindrične, ravne i konične.

Moment trenja koji se ostvaruje na površinama frikcionih spojnica mora savladati nazivni moment na
pogonjenom vratilu i izvršiti potrebno ubrzanje inercijskih masa pogonjene radne mašine:

M   M 2  M dim  M 2  I 2   2
i mora biti veći od maksimalnog momenta koji se javlja pri udarnim opterećenjima pogonske i
pogonjene mašine:
M   M max  M 2  (c1  c 2 )  S 

gdje su: M2 - nominalni obrtni moment gonjenog uređaja;

I2 - moment inercije gonjenog uređaja;
d
2  - ugaono ubrzanje gonjenog uređaja
dt
2 - ugaona brzina gonjenog uređaja;
c1 i c2 (ili 1 i  2 ) -faktori udara pogonskog i gonjenog uređaja
S - faktor sigurnosti protiv proklizavanja, koji se kreće u granicama 1,1 ... 1,6,

77
pri čemu moraju biti zadovoljeni i uslovi da površinski pritisak i temperatura na dodirnim površinama
ne smiju prelaziti dozvoljene vrijednosti:

p  p doz. i t  t doz .

Tabela 49: Karakteristike materijala za frikcione spojnice

78
10.2.1 Frikciona spojnica sa ravnim dodirnim površinama

Slika 73: Frikciona spojnica sa ravnim dodirnim površinama

Ostvarenje sile pritiska: a-mehaničkim, b-pneumatskim, c-hidrauličkim, d-elektromagnetnim
putem

Kod ovih spojnica se moment trenja računa prema obrazcu:

M   n  Fn  rm  

M
gdje su: Fn  - normalna sila (sila pritiska) na dodirnim površinama
n    rm
n - broj dodirnih površina

rm 
 3
2  rS  rU
3
 - srednji poluprečnik dodirne površine.
3  r 
2 2
S  rU
rS - vanjski poluprečnik dodirne površine
rU - unutarnji poluprečnik dodirne površine
Napomena: Odnos unutrašnjeg i vanjskog prečnika frikcionih spojnica sa ravnim
rU
površinama se kreće u dijapazonu:  0,55  0,80
rS
Površinski pritisak na dodirnim površinama se računa po obrazcu:

Fn Fn
p   p doz.

A   rS 2  rU 2 
dok obzirom na zagrijavanje u opštem slučaju mora biti ispunjen uslov:

Nm
p  v m  4  8
mm 2 s

79
 11. Ležaji
Oslonci vratila. osovina i osovinica su ležaji. Dakle. ležaj je pokretni spoj dva ili vise dijelova mašine i
služi za prenošenje opterećenja, oslanjanje ili vođenje drugih dijelova mašine. Pokretni spoj
predstavlja ležaj u užem smislu. ako jedni dijelovi u odnosu na druge vrše kružno kretanje, a ako vrše
translatorno kretanje, spoj sa naziva vodica.
Osnovna podjela ležajeva se vrši prema:
1) konstrukciji na: - ležaji sa klizanjem dodirnih površina.
- kotrljajni ležaji.
2) načinu djelovanja sile na: - radijalni, kada sila uglavnom djeluje upravno na osu dodirnih površ.
- aksijalni, kada sila uglavnom djeluje uzdužno osi dodirnih površina, i
- radiaksijalni. kade istovremeno djeluju uzdužne I poprečne sile na
dodirne površine .

11.1 Proračun radijalnih kliznih ležajeva

Slika 74: Nosivost radijalnog ležaj: a) zračnost ležaja; b) opterećena projecirana površina

11.1.1 Srednji površinski pritisak u ležaju:

Osnovne dimenzije radijalnih kliznih ležajeva se izračunavaju na osnovu srednjeg površinskog
pritiska, koji ne smije prelaziti dozvoljene vrijednosti za materijal posteljice (tabele 50 do 52)
F F
psr    pdoz .
A d b
gdje su: F - normalna sila (sila pritiska) na dodirnim površinama
A  d b - projecirana površina ležaja (b – širina ležaja, d – prečnik ležaja).

80
Tabela 50: Metalni materijali za klizne ležajeve

81
Tabela 51: Metalokeramički materijali za klizne ležajeve

Tabela 52: Plastični materijali za klizne ležajeve

82
11.1.2 Uslovi hidrodinamičkog podmazivanja (plivanja) ležaja:
Minimalna potrebna debljina uljnog sloja kod hidrodinamičkog podmazivanja izračunava se:
0 , 75
 R  RZ 2 
h0  hkr  5,75m   Z 1 
 2  m 
gdje su: hkr - minimalna potrebna debljina uljnog sloja za uslov hidrodinamičkog podmazivanja
RZ 1 , RZ 2 - srednje veličine neravnina na površini posteljice i rukavca, zavisno od
kvaliteta obrade (stepenu površinske hrapavosti), prema tabeli 54.
h0    r - stvarna debljina uljnog sloja, koja se izračunava na osnovu relativne debljine
uljnog sloja  iz dijagrama na slici 75; ili pomoću izraza: h  0,52  d 
0
c  S0
h0 - relativna debljine uljnog sloja koja se odčitava sa dijagrama na slici 75,

r
D  d Z - razlika između poluprečnika otvora posteljice i poluprečnika rukavca,
r  R  r  
2 2
što je jednako polovini srednjeg zazora između posteljice i rukavca
Z  Z min - apsolutni srednji zazor između posteljice i rukavca ležaja,
Z  D  d  Z sr  max
2
1  - proračunski koeficient,
c

b - relativna širina lešaja (b – širina ležaja, d – prečnik ležaja).

d

Napomena: Srednji zazor treba da iznosi Z  4  h0 . Uobičajeno je da se umjesto apsolutnog

srednjeg zazora propisuje relativni zazor  .

Z r
Relativni zazor:   se bira na osnovu radnih uslova i materijala posteljice,
d r
prema tabeli 53, pri čemu se mora uzeti u
Tabela 53: Preporučene vrijednosti relativnog zazora: obzir i preporučena vrijednost relativnog
Materijal posteljice Preporučena vrijednost zazora, prema formuli Vogelpohla:
relativnog zazora
bijeli metal 0,0004÷0,0009   0,008  4 v
sivi liv 0,001÷0,002  n
lake legure 0,0013÷0,0017 gdje je: v  r   r  - obimna
olovne bronze 0,002÷0,003 30
metalokeramike 0,002÷0,004 brzina ležaja izražena u m s
plastične mase 0,003÷0,004 Za visoke pritiske i male obimne brzine
biraju se manje vrijednosti  i obrnuto.

Tabela 54: Zavisnost stepena površ. hrapavosti od kvaliteta površ. obrade i načina obrade (izvadak)

83
Slika 75: Relativna debljina uljnog sloja δ = h0 /Δr, kao funkcija Sommerfeldovog broja,
faktora širine ležaja ϕ = b/ d i obuhvatnog ugla β
a) za područje 0< δ<1 (lijevo); b) za područje 0< δ<0,3 (desno)

psr  2
Sommerfeld-ov broj: S0  je bezdimenziona veličina, koja je relevantna za
  određivanje granice hidrodinamičkog podmazivanja
(  [Pa·s] - je dinamička viskoznost ulja).

Prelazna (granična) brzina obrtanja:

U trenutku kada kretanje počinje, odnosno kada je
brzina ravna nuli, u ležištu vlada trenje suhih površina i
koeficient trenja ima najveću vrijednost (sl.76-tačka 1).
Kada počinje brzina da raste, tada koeficient pada, dok pri
nekoj brzini ne padne do minimuma (sl.76-tačka 2).
Prostor između tačaka 1 i 2 je oblast trenja poluokvašenih
površina. U tački 2 počinje granična oblast koja se proteže
do tačke 3, dok sloj fluida ne postane toliki da se postigne
potpuno podmazivanje, odnosno sigurno odvajanje
metalnih površina posteljice i rukavca. Od tačke 3 počinje
oblast hidrodinamičkog podmazivanja u kojem je koeficient
trenja uvijek uslovljen samo viskozitetom ulja, a
povećava se sa povećanjem brzine. Prelazna brzina
obrtanja ne treba da iznosi vise od npr~n/3, pri kojoj
mješovito tranje prelazi u tekuće trenja, Na ovaj način
nastoji se držati područje mješovitog trenja, i trošenje što
nižim, Granična prelazna brzina se smatra ngr=n/2.
Ovdje n označava pogonsku brzinu obrtanja, Slika 76: Zaviznost koef. Trenja u ležaju
od brzine obrtanja
Prelazna brzina obrtaja se računa prema obrazcu:
psr  2 -1
 pr  [s ]
S02 
Odnosno prelazni broj obrtaja:
30   pr -1
n pr  [min ]

Iz ovih obrazaca i predhodnih zaključaka može se odrediti potreban viskozitet ulja za ležajeve sa već
poznatom konstrukcijom.

84
Potreban volumenski protok ulja za održanje hidrodinamičkog podmazivanja ležaja:

 n
Vulj  k p  V   [l/s]
30
 d2
gdje su: V b [l] - volumen ležaja
4
n [min-1] - broj obrtaja ležaja.
kp - faktor protoka, koji se kreće u intervalu k p  0,5  0,75

11.1.3 Temperatura ležaja i hlađenje:

Na kliznoj površini ležaja trenje prouzrokuje gubitak snage koja se pretvara u toplotu, pri čemu je
snaga trenja:
Ptr    F  v
gdje su: F  p  d b - sila pritiska na ležaj
 n
v  r   r  - obimna brzina ležaja
30
 - koeficient trenja u ležaju, koji se računa po donjim obrascima, uzima sa slike 77 ili iz
tabele 55 - u kojoj su eksperimentalno dobijene vrijednosti.
3 
 - u brzohodnom području ( S0  1) i
S0
3 
 - u području teškog opterećenja ( S 0  1)
S0

Tabela 55: Vrijednosti za koeficient trenja u kliznim ležajima i preporučljivo maziva:

85
Slika 77: Značajka trenja μ / ψ, kao funkcija relativne debljine uljnog sloja δ = h0 / Δr, faktora
širine ležaja ϕ = b / d i obuhvatnog ugla β
a) za područje 0< δ<1 (lijevo); b) za područje 0< δ<0,15 (desno)

Za temperaturu ležaja se smatra da je jednaka srednjoj temperaturi ulja u ležaju, u ustaljenom

pogonu, kada je postignuta ravnoteža između proizvedene i toplote koja se predaje okolini, a može se
izraziti kao
tu  t0  t

gdje su: t0 - temperatura okolnog zraka, koja se uzima da je

t0 = 40°C – za zatvorene prostore strojarnica sa slabom ventilacijom i
t0 = 30°C – za dobro provjetravane prostorije, ili za rad na otvorenome
Ptr   F v
t   - porast temperature ležaja usljed zagrijavanja
 L  AL  L  AL
2
L - koeficient prelaza toplote, koji se za nečiste površine uzima  L  20 W/m K ili
manje, bez obzira na strujanje zraka; a za čiste površine računa po iskustvenoj
formuli:  L  7  12  vz , W/m 2 K  , gdje je vz , m / s  brzina strujanja zraka:
vz  1  2m / s - za umjereno strujanje zraka, i
v z  2m / s - za jako strujanje zraka
AL  f L  b  d - rashladna (vanjska) površina ležaja,
f L - faktor rashladne površine, koji je:
f L  20  25 - za lagane transmisijske ležajeve,
f L  25  30 - za srednje transmisijske ležajeve i
f L  30  40 - za teške transmisijske ležajeve.

86
 Prema navedenoj formuli, temperatura ulja za određeni ležaj u stacionarnom pogonu ovisi samo o
faktoru trenja μ. Budući da prema dijagramima na slikama 75 i 77 faktor trenja ovisi samo o
Sommerfeldovom broju a ovaj samo o dinamičkoj viskoznosti, to je i temperatura ulja ovisna isključivo
o dinamičkoj viskoznosti ulja. Ova ovisnost se računa (prema dijagramima na slikama 75 i 77) za
desetak pretpostavljenih vrijednosti dinamičke viskoznosti (obično između 10 i 100 mPa∙s), te se kao
karakteristika ležaja ucrtava u ˝η-tu˝ dijagram za normirana ulja (slika 78). Na presjecištu karakteristika
ležaja i ˝η-tu˝ karakteristike odabranog ulja, dobije se radna točka ležaja, čije koordinate predstavljaju
stvarnu temperaturu ležaja u stacionarnom pogonu i dinamičku viskoznost kod te temperature. Ulje se
odabire iskustveno prema tablici 56 (i tablici 55).
Tabela 56: Izbor maziva za klizne ležajeve:
Napomena: Pri upotrebi dijagrama treba voditi računa
da je većina standardnih ležajeva izvedena s
obuhvatnim uglom β=180° ili nešto manjim, jer na
razdjelnoj ravnini imaju uzdužne kanale za raspodjelu
ulja, koji prekidaju uljni film, ili pak uopće nemaju gornji
dio posteljice. Samo u iznimnim slučajevima ležaj se
izvodi sa β=360° tj. s neprekinutom posteljicom.
Ležajevi kojima je gornja posteljica izvedena s većim
udubljenjem za raspodjelu ulja, odnosno ležajevi koji
samo na uskim rubovima ukupne širine do 0,3b
dodiruju osovinu, računaju se sa β=180°. Umjesto
izbora konkretnog ulja, može se odrediti samo ISO-VG
broj (tj. kinematička viskoznost u mm2/s kod 40°C), a
izbor ulja obaviti naknadno u dogovoru sa
specijalistima i korisnicima.

Ukoliko je ovako dobivena temperatura ulja

previsoka (za mineralno ulje ne bi smjela prelaziti
60...75°C, iznimno 80°C), odabere se drugo ulje s
manjom viskoznošću. Za brzohodne, manje
opterećene ležajeve ISO VG broj ne bi smio biti manji
od 10, za sporohodne, teško opterećene ležajeve
preporučuje se ISO VG 32...320. Ako u navedenim
rasponima nije moguće postići odgovarajuću
temperaturu ulja, uvodi se dodatno hlađenje, koje se
može ostvariti na više načina. Ovdje će se
pretpostaviti cijevni hladnjak uronjen u ulje u kućištu
ležaja. Za njega je poželjno da razlika temperature
rashladne vode na ulazu i izlazu bude
t2 – t1 = 5...10 K, pa je srednja temperatura vode:
t1  t 2
tv 
2
a temperatura ulja se računa prema izrazu:

  F  v  AL   L  t0  AH   H  tv
tu 
AL   L  AH   H

gdje su: H - koeficient prelaza toplote za

hladnjak. Ako ne postoje pouzdane
teorijske ili iskustvene podloge, treba
računati s minimalnim vrijednostima
 H  75  159 W/m2K .
AH  f H  b  d - rashladna površ. hladnjaka Slika 78: Zavisnost dinamičke viskoznosti o
temperaturi za normirana ulja
fH - faktor rashladne površine hladnjaka ,
f H  2  8 - za standardne izvedbe
(cijevna spirala u uljnoj kupki,
dvostruke stjenke na dnu kučišta i sl.).

87
11.1.4 Provjera laminarnosti strujanja u uljnom filmu:
Laminarno strujanje u uljnom filmu bit će ostvareno ako je Reynoldsov broj manji od njegove kritične
vrijednosti za koju nastupa turbolentno strujanje:

Re  Re kr
pri čemu je:
  v  d 
Re 
2 
41,3
Re kr 

Ukoliko ovaj uslov nije ispunjen, treba ponoviti proračun sa smanjenom vrijednošću relativne zračnosti.

11.2 Proračun aksijalnih kliznih ležajeva

11.2.1 Srednji površinski pritisak i brzina u

ležaju:
Srednji površinski pritisak za aksijalne ležaje izračunava se:
F
p  pdoz .
A
gdje su: F - opterećenje ležaja
A - opterećena površina ležaja

Srednja brzina klizanja izračunava se:

v  2    n  rm Slika 79: Hidrostatički prstenasti

aksijalni ležaj
gdje je: n u s-1 - pogonska brzina obrtanja ležaja;
rm u m - srednji prečnik ležaja. Za ležaj na sl.79
rm  rmax  rmin  / 2

11.2.2 Uslovi hidrodinamičkog podmazivanja (plivanja) ležaja:

Za ležaje koji ne rade sa tekućim trenjem (bez prisilnog dovođenja ulja) proračunavaju se prema
dozvoljenom površinskom pritisku na zagrijavanje. Za ovaj proračun treba koristiti formule definisane
za radijalne ležajeve (poglavlje 11.1.2). prečnik treba uzeti da je d  2  rm .
Kod hidrostatičkog prstenastog ležaja (slika 79) pritisak ulja stvara se pomoću pumpe i on mora
da bude mnogo veći od srednjeg površinskog pritiska. Prema mjestu isticanja na kliznim površinama
pritisak ulja se smanjuje. Pošto ležaj za vrijeme rada pumpe a pri mirovanju pliva ovdje se ne javlja
prelazna brzina obrtanja.
Debljina uljnog sloja h0 ne smije biti manja od izračunate po formuli:
0 , 75
 R  RZ 2 
h0  hkr  5,75m   Z 1 
 m 

88
Koeficient trenja izračunava se:
   rv2  ru2    2  rmv3  rmu
3

prema slici 79a:   i prema slici 79b:  
h0  p rv  ru 2
h0  p 3  rmv  2
 rmu 
3
Volumenski protok ulja u dm potreban za osiguranje hidrodinamičkog podmazivanja izračunava se:
F  h03 F  h03
prema slici 79a: Vulja  i prema slici 79b: Vulja 
6   b2  2
3    rmv 2
 rmu 
gdje su:  u rad/s - ugaona brzina obrtanja ležaja,
2
p u N/m - srednji površinski pritisak,
 u Pa·s - dinamička viskoznost ulja,
ri u mm - prečnici prema sl.79,
h0 u mm - debljina uljnog sloja.
F u N - opterećenje ležaja,
b u mm - širina dodirnog vijenca ležaja.

Kod hidrodinamičkih prstenastih aksijalnih ležaja sa čvrstim segmentima pod relativnom

debljinom uljnog sloja podrazumijeva se odnos apsolutne debljine uljnog sloja h0 prema najvećoj
visini klina H (slika 80):

h0 h
  0
H  k  l0

gdje su: H u mm - visina klina,

k u rad - ugao klina,
Slika 80: Klinasti čvrsti zazor
l0 u mm - dužina klina. hidrodinamičkog ležaja

Apsolutna debljina uljnog sloja prema hidrodinamičkoj

teoriji podmazivanja izračunava se:

 vb
h0  K 
p
gdje je: K - koeficient uljnog sloja sa kojim
se uzima u obzir karakteristika
ležaja l0 / b prema slici 81.

Prema najvećoj vrijednosti koeficienta K (slika 81)

nagibni segment aksijalnih ležaja samo se postavljaju
u nagib klina. U području   0,8 ima najpovoljniju
relativnu debljinu uljnog sloja. Iz slike 81 može se
zaključiti da kod odnosa l0 / b  1 je najveća
Slika 81: Koeficient uljnog sloja K u
vrijednost koeficienta K a vrijednost koeficienta K se
zavisnosti od i  odnosa l0 / b
smanjuje pri odnosu l0 / b  1,3 i 0,7 .

89
Kao početak tekućeg trenja kod aksijalnog hidrodinamičkog ležaja uzima se debljina uljnog sloja
hptr  10  103 mm .
Na osnove debljine uljnog sloja dobija se prelazna ugaona brzina:

p
 pr  hpr2 
K pr    b  rm

Koeficient trenja pri l0 / b  0,7  1,3 i   0,6  1 izračunava se :

 v
  3
p b
a potreban volumetrijski protok ulja za održanje tekućeg trenje izračunava se:

Vulj  0,7  z  b  v  h0
gdje je: z - broj segmenata.

NAPOMENA: Za izračun temperature, snagu trenje i eventualni potrebni protok rashladnog sredstva
koristi se isti proračun kao za radijalne ležajeve.

90
11.3 Proračun kotrljajnih ležajeva

11.3.1 Statička nosivost kotrljajnih ležajeva

-1
Za ležišta koja miruju ili se vrlo sporo kreću sa vrlo malim brojem obrtaja (do n < 10 min ) relevantna
je statička moć nošenja. To je ono maksimalno opterećenje koje na kotrljajnom tijelu u dodiru sa
kotrljajnom putanjom izaziva trajnu deformaciju na mjestu dodira koja ne smanjuje funkciju ležaja;
odnosno do 0,01 % prečnlka kotrljajnog tijela. Pri tome statička nosivost ležaja mora biti:

C0  f st  F0

gdje su: C0 u kN - statička nosivost ležaja, koja je za različite tipove i veličine kotrljajnih ležajeva
dana u tabeli 68,
F0 u kN - statičko ekvivalentno opterećenje,
f st - faktor statičkog opterećenja, koji iznosi f st  0,5  2,5 , gdje se manje
vrijednosti odnose na mirno opterećenje, a veće vrijednosti za promjenjivo
opterećenje

Statičko ekvivalentno opterećenje se računa kao:

F0  X 0  Fr  Y0  Fa - za radijalne kotrljajne ležajeve i

F0  Fa  2,3  Fr  tan  - za aksijalne kotrljajne ležajeve (vrijedi do: Fr  0,44  Fa  cot  )

gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno opterećenje kotrljajnog ležaja

X 0 ,Y0 - radijalni i aksijalni statički faktor opterećenje dat u tabeli 57,
 - ugao dodira u ležaju,

Tabela 57: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog statičkog faktora opterećenja kotrljajnih ležajeva:

91
11.3.2 Dinamička nosivost kotrljajnih ležajeva

Dinamička nosivost kotrljajnog ležaja predstsvlja čisto radijalno, odnosno aksijalno konstantno
6
opterećenje, kojim se može opteretiti grupa jednakih ležajeva sa nazivnim trajanjem od 10 obrtaja,
-1
odnosno u vremenu Lh0=500h pri brzini obrtanja n0=33,33min .
Stvarno trajenje ležišta će zavisiti od stvarnih uslova opterećenja i to:
m
 f C  L
L   T   106 , odnosno: Lh 
 fD  F  60  n
gdje su: L u br.obrtaja - stvarni vijek trajanja ležajeva izražen u ukupnom broju obrtaja,
Lh u h - stvarni vijek trajanja ležajeva izražen u broju radnih sati,
C u kN - dinamička nosivost ležaja, koja je za različite tipove i veličine kotrljajnih
ležajeva dana u tabeli 68,
F u kN - dinamičko ekvivalentno opterećenje,
m - eksponent vijeka trajanja, koji iznosi m  3 za kuglične ležajeve i
m  10 / 3 za valjkaste ležajeve,
-1
n u min - brzina obrtanja ležaja,
fT - faktor tvrdoće na pogonskoj temperaturi, koji je dat u tabeli 58,
fD - faktor udara pri dinamičkim opterećenjima, koji je dat u tabeli 59,

Tabela 58: Orijentacione vrijednosti faktora tvrdoće na pogonskoj temperaturi:

Temperatura, t (°C) do 100 125 150 175 200 225 250 275 300 325
fT 1 0,97 0,93 0,88 0,83 0,78 0,72 0,67 0,6 0,56

Tabela 59: Orijentacione vrijednosti faktora udara pri dinamičkim opterećenjima:

U većini slučajeva su pozanata opterećenja ležajeva i zahtijevani vijek trajanja ležaja. Tada na
osnovu ovih podataka tražimo potrebnu dinamičku nosivost kotrljajnog ležaja, koju računamo kao:
fL fD
CF  Tabela 60: Orijentacione radnog vijeka za
f n fT
različite radne mašine:
Lh m Lh
gdje su: fL  m  - faktor trajnosti ležaja,
Lh 0 500h
n0 m 33,33 min 1
fn  m  - faktor brzine
n n okretanja ležaja,
Lh u h - željeni vijek trajanja ležajeva
izražen u broju radnih sati, koji je,
ukoliko nije zadat, definisan za
različite radne mašine u tabeli 60.
-1
n u min - brzina obrtanja ležaja,

92
 11.3.2.1 Dinamička nosivost kotrljajnih ležajeva

a) Ekvivalentno dinamičko opterećenje, za radijalne kotrljajne ležajeve se računa kao:

F  V  X  Fr  Y  Fa
gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno opterećenje kotrljajnog ležaja
V - proračunski faktor prema tabeli 61,
X ,Y - radijalni i aksijalni dinamički faktor opterećenje dat:
u tabeli 62 – za kotrljajne ležajeva sa čistim radijalnim dodirom,
u tabeli 63 – za kotrljajne ležajeva sa kosim dodirom,
u tabeli 64 – za samopodesive radijalne kotrljajne ležajeve,
Tabela 61: Proračunski faktor V: Tabela 62: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog
Vrsta radijalnog ležaja Unutrašnji prsten dinamičkog faktora opterećenja
se okreće miruje kotrljajnih ležajeva sa čistim radijalnim dodirom:
Kuglični ležaji:
- sa radijalnim dodirom 1 1,2
- sa kosim dodirom 1 1,2
- samopodesivi 1 1
- jednoredni sa radijalnim
dodirom, rastavljivi 1 1
Valjkasti ležaji 1 1,2

Tabela 63: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamičkog faktora opterećenja

kotrljajnih ležajeva sa kosim dodirom:

Napomena uz tabelu 63:

-za jednoredne kuglične ležajeve sa
kosim dodirom:
α = 40°
(za veće ležajeve je ponekad:
α = 25°÷30°)
-za dvoredne kuglične ležajeve sa
kosim dodirom je najčešće:
α = 32°
-za jednoredne kotrljajne ležajeve sa
konusnim valjcima:
α = 15°

93
 Tabela 64: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamičkog faktora opterećenja
za samopodesive radijalne kotrljajne ležajeve:

za samopodesive ležajeve: α ≈ arc tg (Fa/Fr)

b) Ekvivalentno dinamičko opterećenje, za aksijalne kotrljajne ležajeve se računa kao:

F  X  Fr  Y  Fa

gdje su: Fr , Fa u kN - radijalno i aksijalno opterećenje kotrljajnog ležaja

X ,Y - radijalni i aksijalni dinamički faktor opterećenje dat u tabeli 65,

Tabela 65: Vrijednosti radijalnog i aksijalnog dinamičkog faktora opterećenja

za aksijalne kotrljajne ležajeve:

11.3.3 Dinamička nosivost kotrljajnih ležajeva

Pri većim brzinama kotrljanja kotrljajnih tijela rastu gubici zbog zagrijavanja i trenja. Jako su
nepoželjni i uticaji centrifugalne sile, koja kotrljajna tijela pritišće prema vani. Iz ovih razloga svakom
kugličnom ležaju ograničena je maksimalna brzina obrtanja. Granična brzina obrtanja izračunava se:
ES  E K  N 0 -1
ng  , u min
D  10
gdje su: D u mm - vanjski prečnik ležaja,
Tabela 66: Faktor podmazivanja:
ES - faktor vrste podmazivanja i veličine ležaja, Vrsta maziva
dat u tabeli 66, mast ulje
EK - faktor koji uzima u obzir kombinovano D<30 3 3,75
opterećenje ležaja, dat na dijagramu na slici D>30 1 1,25
-1
N 0 u min - karakteristična konstantna brzina obrtanja,
koja je za različite vrste ležajeva dana u tabeli 67,

94
Slika 81: Koeficient EK – kombinovanog opterećenja u zavisnosti od odnosa Fa / Fr

Tabela 67: Karakteristična konstantna brzina obrtanja N0 u zavisnosti od vrste kotrljajnih ležajeva:

Izračunata granična brzina obrtanja važi samo za ležajeve u normalnoj izvedbi, to jest kada je ispunjen
uslov da je Fa < 0,1·C kod aksijalnih ležaja i Fr < 0,1·C kod radijalnih ležaja. U slučajevima kada ležaji
moraju raditi sa n > ng tada se upotrebljavaju ležaji sa povećanom tačnošću izrade. Konstruktivna
poboljšanja pri podmazivanju i hlađenju te ugradnja posebnih kaveza pridonose povećanju granične
brzine obrtanja.

95
Tabela 68: Dimenzije i nosivost različitih vrsta kotrljajnih lešajeva:

96
Tabela 68 - nastavak:

97
Tabela 68 - nastavak:

98
Tabela 68 - nastavak:

99
Tabela 68 - nastavak:

100
 12. Lančani prenosnici
Lančani prenosnici upotrebljavaju se za prenošenje snage u vrlo širokom opsegu (i do 1000kW) i
obodne brzine. Obodne brzine kretanja lanca najčešće ne prelaze 15m/s. Generalno, se ne
preporučuje upotreba lančanih prenosnika za obodne brzine iznad 25m/s, s time da se upotrebom
lanaca i lančanika visoke kvalitete izrade i efikasnim načinom podmazivanja mogu postići obodne
brzine i do 35 m/s.
Prednosti lančanih prenosnika su: mali gabariti, povoljan stepen iskorištenja (η=0,98÷0,99), mali
troškovi održavanja, odsustvo proklizavanja, neosjetljivost na povišene temperature, manje
opterećenje vratila i relativno dug vijek trajanja.
Glavni nedostatci lančanih prenosnika su habanje elemenata (koje prouzrokuje istezanje lanca-koje se
može kompenzirati upotrebom zatezača), mogućnost pojave loma lanca i neravnomjernost brzine
obrtanja gonjenog lančanika usljed promjenjivosti srednjeg prečnika lančanika u radu.
Postoje razne izvedbe lanaca, a najčešće upotrebljavane su izvedbe lanaca sa valjcima i lanaca sa
zupcima.

Slika 83: Lanci sa zupcima

Slika 82: Lanci sa valjcima
(V.L.-vodeća lamela)
(gore-jednoredni, dole-dvoredni)

Tabela 69: Dimenzije i nosivost lanaca sa valjcima (prema JUS M.C1.821):

101
12.1. Pojednostavljen statički proračun lančanih prenosnika sa
lancima sa valjcima

Osnovne Karakteristike lančanog prenosnika:

Polazni podatak pri proračunu lančanih prenosnika je prenosni odnos:

n1 z2 D2
i  
n2 z1 D1
pri čemu su n1 i n2 brojevi obrtaja pogonskog i gonjenog lančanika (respektivno), a z1 i z2 broj zubi
pogonskog i gonjenog lančanika i D1 i D2 prečnici podionog kruga pogonskog i gonjenog lančanika.
Izbor broja zubaca lančanika zavisi od prenosnog odnosa i brzine kretanja lanca. Generalno je
minimalni broj zubaca (manjeg lančanika) za lanac sa valjcima z1min=9, a za lanac sa zupcima 13
zubi. Maksimalni broj zubi (većeg lančanika) za lanac sa valjcima z1max=120, a za lanac sa zupcima
140 zubi. Izbor broja zubaca vrši se na osnovu brzine kretanja lanca i prenosnog odnosa.
Preporučeni broj zubi manjeg (najčešće pogonskog) lančanika odčitavamo iz tabele 70.

Tabela 70: Preporučeni broj zubi manjeg (najčešće pogonskog) lančanika:

102
Na osnovu izabranog broja zubaca manjeg lančanika i njegove brzine obrtanja izabiramo preporučeni
korak lanca.
Tabela 71: Preporučeni korak lanca:

Na osnovu usvojenog koraka lanca izračunavamo prečnike podionog kruga lančanika:

p p
D 
sin  sin(180 / z )
i izabiramo približnu vrijednost međuosnog rastojanja lančanika.
Međuosno rastojanje se uzima, u zavisnosti od zahtjava konstrukcije, u granicama od amin do amax,
gdje su:
amin=0,6 ∙ (D1 + D2 ) + (30 ÷ 50) (u mm) , i
amax=80 ∙ p
pri čemu se optimalno međuosno rastojenje nalazi u rasponu: a= (30 ÷ 50) ∙ p
Na osnovu izabranog približnog međuosnog rastojanja izračunavamo potreban broj članaka lanca:
2
z1  z2 2a  z2  z1  p
W    
2 p  2  a
Za broj članaka lanca usvaja se cijeli broj. Sa poznatim brojem članaka, stvarno međuosno rastojanje
iznosi:
p 
a s  0,996  0,998   2  W  z1  z 2  2  W  z1  z 2 2  k Z  z 2  z1 2 
8  
pri čemu je kZ proračunski koeficient, koji se uzima iz tabele 72.
Tabela 72: Proračunski koeficient kZ za izračun međuosnog rastojanja:

103
Radna opterećenja lančanog prenosnika:
Ukupno radno opterećenje lančanoog prenosnika se računa prema izrazu:

F  FO  FG  FC  FD

gdje su: 2  MO - opterećenje usljed pogonskog obrtnog momenta

FO 
D1
q  g  L2 - opterećenje usljed težine lanca
FG   cos
8 f
FC  q  v 2 - opterećenje usljed centrifugalnog učinka
2
FD  0,5  m2    p  K i - dinamičko opterećenje usljed promjenjivosti srednjeg
1

prečnika lančanika u radu

MO - pogonski obrtni moment,
D1 - podioni prečnik pogonskog lančanika,
q - dužinska masa lanca (kg/m),
2
g - gravitacijsko ubrzanje zemlje (m/s ),
L  aS - računska dužina lanca koja opterećuje lančani prenosnik (m),
 - ugao nagiba lančanog prenosnika u odnosu na horizontalnu ravan,
f - ugib lanca: - za lančanike sa uglom nagiba ispod 45° f  0,02  a S
- za lančanike sa uglom nagiba iznad 45° f  (0,01  0,15)  a S
 Dn z  p  n - srednja brzina kretanja lanca,
v 
60 60  1000
z - broj zuba na posmatranom lančaniku,
p - korak lanca,
-1
n - brzina obrtanja posmatranog lančanika (min ),
1 - koeficient prirasta oscilacija,
K i 
1  z1  12  m2  kC
2

m2 - redukovana masa gonjenog lančanika,

z1 - broj zubi pogonskog lančanika,
1 - ugaona brzina pogonskog lančanika,
L - gipkost lanca,
kC  A
EC
EC - koeficient kontaktnih deformacija, za valjkaste lance: EC  (2,1  2,5)  10 2 ,
A - aktivna površina valjka (tab.69),

Statički koeficient sigurnosti lanca:

Statički koeficient sigurnosti lanca se računa iz odnosa jačine lanca i ukupnog opterećenja lanca:

Fmax

F
gdje su: Fmax - jačina lanca (sila kidanja lanca) – za valjkaste lance dana u tabeli 69
 - faktor dinamičkog opterećenja (   1 - za miran rad,   1,3 - za rad sa
umjerenim udarima i   1,5 - za rad sa jakim udarima)

Ukoliko je statički koeficient sigurnosti veći ili jednak 5, smatra se da lanac zadovoljava uslove
statičke čvrstoće.

104
Površinski pritisak između osovinica i čaura:
se računa prema obrazcu:

F
p  pd
A
gdje su: A - aktivna površina valjka (tab.69),
pd - dozvoljeni specifični površinski pritisak (tab. 73)

Ukoliko je izračunati površinski pritisak između osovinica i čaura veći od dozvoljenog, potrebno je
izabrati lanac sa više redova i ponoviti proračun. Ukoliko ni tada nije zadovoljen ovaj uslov, potrebno je
izabrati lanac sa većim korakom.

Tabela 73: Dozvoljeni specifični površinski pritisak pd [MPa], prema DIN 8495:

Opterećenja vratila na kojima su postavljeni lančanici:

se računa kao:

FV  FO  2  FG

105
 13. Kaišni prenosnici
Prenosni odnos kaišnog prenosnika nije tačno obrnuto srazmjeran odnosu prečnika pogonskog i
gonjenog kaišnika, zbog klizanja. Ako se zanemari debljina kaiša, koja je zanemariva u odnosu na
prečnike kaišnika, stvarni prenosni odnos se može izraziti kao:

1 n1 D2
i   , gdje je  kl  0,97  0,99 - faktor proklizavanja
 2 n2 D1   kl

13.1. Proračun pljosnatih kaišnog prenosnika

Pljosnati kaiš se uglavnom upotrebljava za prenošenje malih i srednjih snaga (1÷100kW), dok se za
prenošenje većih snaga koriste specijalni kaiševi od vještačkih materijala (do 2000kW). Brzna
pljosnatih kaiševa je obično između 20 i 30 m/s; za brzine manje od 5m/s pljosnati kaiš nije pogodan,
a za brzine iznad 25m/s (čak i do 50m/s) bolji su , naročito tanki brzohodni kaiševi. Za kaiševe od
vještačkih vlakana periferne brzine se kreću i do 90m/s.Stepen iskorištenja pljosnatih kaiševa je
0,92÷0,95.

Osnovne karakteristike pljosnatog kaišnog prenosnika

Vrsta kaiša se bira prema uslovima rada: za brzine do 40m/s (najviše 50m/s) upotrebljava se kožni
kaiš, a kod većih brzina u obzir dolaze tekstilni kaiševi i kaiševi od tekstilnih vlakana (do 60m/s).
Specijalni kaiševi od vještačkih vlakana pogodni su za brzine i do 90m/s.
Proračun se obično vrši za nekoliko varijanata i usvaja se najpovoljnija za date uslove. Prvo se biraju
debljina kaiša (s) i prečnici kaišnika D1 i D2 na osnovu zadatih radnih uslova; zatim se usvaja približno
međuosno rastojanje, proračunava dužina kaiša i, naizad, provjerava napon u kaišu i njegova
prionjivost.

Na osnovu privremeno usvojene debljine kaiša s bira se prečnik manjeg kaišnika iz uslova s/D iz
tabele 74
Tabela 74: Tehničke karakteristike pljosnatih kaiševa

a prečnik velike remenice D2, se izračunava iz prenosnog odnosa :

106
 D 2  i  D 1  ξ kl , gdje je  kl  0,97  0,99 - faktor proklizavanja

Prečnici treba da su po mogućnosti standardni.

Tabela 75: Standardni prečnici kaiševa, za plosnste kaišne prenosnike

Preporučeno međuosno rastojanje:

a  2  (D1  D2) (pri čemu je minimalno preporučeno osno rastojanje a min  2  D2 )

Slika 85: Shema kaišnog prenosnika za računanje dužine kaiša

Dužina otvorenog kaiša sastoji se od lučnoh dijelova MM i NN i pravih dijelova 2MN=2O1C:

  
Lp  2  a  cos   D 2  D1
 ( D1  D 2) 
2 180
D2  D1 D2  D1
gde je: sin     arcsin
2a 2a
S obzirom na vijek trajanja najmanja dužina kaiša Lmin=0,25·v [m] (u izuzetnim slučajevima
Lmin=0,2·v). Izabrati standardnu dužinu kaiša.
Stvarno međuosno rastojanje:

    
2 
2
a s  0,25  Lp -  ( D1  D 2)  Lp -  ( D1  D 2)  2  D2  D1 

 2  2  
 
Minimalno osno rastojanje a min  a s  0.015  L p
Maksimalno osno rastojanje a max  a s  0.03  L p
Obimna brzina:

D1
v  1
2
Učestalost najvećih napona:
z f v
N  fB , zf - broj mjesta savijanja kaiša
Lp

107
Širina kaiša:
Za proračunavanje širine kaiša polazi se od zahtjeva da max. napon u kaišu mora biti manji od
dopuštenog:
 max   d
pri čemu je:  d  1   2   3   4   do - dopuštrni napon,
 d 0 (iz tab.74) - dop.napon za obuhvatni ugao α1=180°, brzinu kaiša 10m/s i za
miran, ravnomjeran rad otvorenog kaiša.
1 ,  2 ,  3 ,  4 - koeficienti popravke, za stvarne radne uslove.

Tabela 76: Faktor smanjenja obuhvatnog ugla 1

Tabela 77: Faktor učestalosti najvećih napona i dnevnog trajanja pogona 2 (faktor brzine)

Tabela 78: Faktor opštih uslova rada 3

Tabela 79: Faktor vrste prenosnika 4

Tabela 80: Standardne širine kaiševa

b 20 25 30 (35) 40 (45) 50 60 (75) 80 80 85
mm 90 (95) 100 115 125 150 175 200 225 250 (275) 300
Napomena: Vrijednosti u zagradama, po mogućnosti, izbjegavati

108
Opterećenje remena
Obimna sila
P1 2  M 1 P1 P1 kW 
F0   , M1   9550
v1 D1 1 
n1 min 1 
Potrebna sila pritezanja po jednom remenu
Sμ  F0 e μ 1  1
Fp1  
2  z e μ 1  1

Sμ  (1,1  1,2) - stepen sigurnosti na proklizavanje kaiša,

0,012  v
μ - koeficient trenja (za kožni kaiš po metalnom kaišniku μ  0,22  )
m/s

1   (180  2   ) - obuhvatni ugao manjeg kaišnika izražen u radijanima
180
e  2,718 - osnova prirodnog logaritma
z – broj kaiševa

Ukupna sila pritezanja F p  F p1  z

Sila u radnom dijelu remena
SμF0 Sμ  F0 eμ 1
F1  Fp1    μ 1 po jednom remenu
2 z z e 1
Sila u slobodnom dijelu remena – ukupna
SμF0 Sμ  F0 1
F1  Fp1    μ 1
2 z z e 1
Sila pritiska na vratilo
e   1
FR  S   F0   cos 
e   1

Naponi u remenu
Usljed sile predpritezanja kaiša- zatezanje
Fp
p  , A1=b·s – površina poprečnog preseka kaiša
z  A1
Usljed radne sile F1 i F2 - zatezanje
F1 F2
1  , 2 
z  A1 z  A1
Usljed centrifugalne sile Fc - zatezanje
 c    v2  - gustina kaiša

Usljed savijanja oko kaišnika

Ef  s Ef  s
 f1  ,  f2  , Ef – modul elastičnosti kaiša za savijanje
D1 D2
Maksimalni napon u radnom kraku kaiša
 max   1   c   f 1

109
Faktor vučne sposobnosti:
F0 F1  F0 e    1
      d  (0,32  0,6) ,u izuzetnim slučajevima do 0,8
F1  F2 F1  F2 e    1

Radni vijek remena Tabela 80a: Eksponent vijeka trajanja ˝m˝

Ns
t - u sekundama,
fB
Ns
th  - u satima:
3600  f B
Ns – broj promjena savijanja, koji kaiš može izdražati
m
  
N s  N 0  d 
  max 

13.2. Proračun klinastog kaišnog prenosnika

Klinasti, ili trapezni kaiš je dobio ime prema svom presjeku. Na
svojim stranama naliježe na bokove žljebova izrađenih po
obodu kaišnika i uglavljuje se u njih pa djeluje kao klin. Zbog
toga je otpor klinastog kaiša  k   sin( / 2) . Za klinasti
kaiš vrijede iste obrazci izračuna sila i napona, s time da se za
koeficient trenje umjesto  upotrebljava  k .
Klinasti kaiš je najčešće iz gume armirane tekstilnim vlaknima.
3
Gustina takvog kaiša je ρ=1,2÷1,3kg/dm .
Glavne prednosti klinastih kaiševa su manja neophodna
konsrukcija za istu snagu prenosa, veći stepen iskorištenje
(0,96÷0,985), manja opterećenja vratila i tiši rad. Nedostaci su Slika 86: Presjek klinastog kaiša
veća cijene i kraći vijek trajanja.

Tabela 81: Beskrajni klinasti remeni za industrijske potrebe

Tabela 82: Izbor tipa remena u funkciji snage u kW i brzine.

oznaka profila remena Obimna brzina remena u m/s
do 5 od 5 do 10 preko 10
Y do 0,5 do 1 do 2
Z do 2 do 4 do 4
A do 4 do 7,5 do 7,5
B od 1 do 7,5 od 2 do 15 od 4 do 15
C od 4 do 15 od 7.5 do 30 od 7,5 do 60
D --- od 15 do 60 od 15 do 200
E --- od 30 do 200 od 60

110
Pošto klinasti kaiševi imaju standardne presjeke, najčešće se kao osnova uzimaju gotovi podaci o
nominalnoj snazi koju klinasti kaiš može da prenese (Tab.84). Pri proračunu je uvijek mjerodavan
prečnik manjeg kaišnika D1. Na osnovu usvojene brzine v[m/s] računamo nominalni prečnik kaišnika:
60  v
D1  [m]
  n1
a prečnik većeg kaišnika: D 2  i  D 1  ξ kl
Kada imamo ograničen prostor, odstupa se od gornjr preporuke i bira D1 iz tabele 83. U oba slučaja
preporučeno je da se prečnici kaišnika usklade sa standardnim prečnicima iz tabele 83.
Za profil trapeznog kaiša se uzimaju standardne mjere prema tab.81. Za usvojeni profil (b i δ),
prečnik kaišnika D1 ne treba da bude manji od Dmin za ugao žlijeba 38° (ili 36° za profil Y).

Slika 87: Osnovne dimenzije kaišnika za prenosnike sa klinastim kaišem

Tabela 83: Nominalni prečnici kaišnika za klinaste kaiševe

111
 
L  2  A  cos     (R1  R 2)  R 2  R1
90

Proračunatu dužinu treba prilagoditi standardnim vrijednostima (tab. 84). Na osvovu usvojene dužine
kaiša L izračunava se stvarno međuosno rastojanje, pomoću obrazca:
1,01  L    (R1  R 2)      R 2  R1 / 90
A
2  cos 
ovdje je uzeto da je kaiš 1% duži od stvarne dužine, radi postizanja prednaprezanja kaiša.

Prema iskustvu, učestalost promjene naprezanja klinastog kaiša ne treba prelaziti 25 promjena u
sekundi (izuzetno 30):
2v
N
L
 
 25 s 1
odakle se dobija najmanja dopuštena računska dužina klinastog kaiša, obzirom na vijek trajanja:
Lmin  2v / 25  0,08  v [m] (u krajnjem slučaju Lmin  0,066  v )

Tabela 84: Računske dužine klinastih kaiševa [mm]

112
U tab.85 su podaci o nominalnoj snazi po jednom kaišu zavisno od profila i brzine, za obuhvatni ugao
180° pri mirnom opterećenju. U stvarnim uslovima rada, korisna snaga koju može prenijeti jedan
klinasti kaiš iznosi:
Pk  1   2   3   4  Pn kW/kaišu,
1 ,  3 - koeficienti popravke, za stvarne radne uslove (tab.86 i tab.87),
 2 - koeficienti popravke, koji se računa kao  2  D1 / Dmin , kada je D1  Dmin ,
a u suprotnom je  2  1 ,
 4 - koeficienti popravke, koji je  4  1 za otvoreni/prosti prenosnik,
 4  0,84  0,95 za kaišni prenosnik sa zatezačem i  4  0,7  0,8 za
poluukršteni prenosnik.

Tabela 85: Nominalna snaga klinastog kaiša Pn u kW, za obuhvatni ugao α=180° i D1=Dmin

Tabela 86: Faktor popravke 1

Tabela 87: Faktor popravke 3

113
 14. Zupčasti prenosnici

Zupčanici, zahvaljujući zupcima, prenose

obrtanje sa vratila na vratilo prinudno, bez
klizanja ili puzanja. Oni se u tom pogledu
ponašaju kao glatki frikcioni točkovi, koji se
obrću bez klizanja ili puzanja. Dva zupčanika,
koji rade u zajednici zovu se spregnuti
zupčanici. Obimne brzine dodirnih krugova
spregnutih zupčanika su jednake. Dva
spregnuta zupčanika obrću se u suprotnom
smijeru.

Da bi se zupčanici mogli sprezati potrebno je

da su oblici njihovih zubaca budu izrađeni po
izvjesnim pravilima, tj. da budu međusobno
prilagođeni

14.1. Osnovne karakteristike cilindričnih zupčastih prenosnika

Prenosni odnos zavisi od zadatka, koji zupčasti prenosnik treba da obavi, a ostvaruje se podesnim
izborom broja zubaca. Na izbor prenosnog odnosa i broja zubaca mogu uticati mnogi činioci, na prvom
mjestu namjena zupčastog prenosnika, zatim osobine obrtnog momenta, raspoloživ prostor, težina
cijena materijala itd. Obzirom na namjenu prenosni odnos može biti ili tačno propisan (sinhronizovana
sprega) ili u većoj ili manjoj mjeri proizvoljan.
n
nul
Ukupni prenosni odnos: iuk    iij
niz 1

ni z j D j
gdje je: iij    - prenosni odnos između i-
n j zi Di tog i j-tog zupčanika
nul - obrtna brzina na ulaznom vratilu reduktora
niz - obrtna brzina na izlaznom vratilu reduktora

Primjer trostepenog reduktora sa slike:

n1 z 2 D2 , n3 z 4 , n5 z 6
i12    i34   i56   Slika 89: Primjer trostepenog reduktora
n2 z1 D1 n4 z 3 n6 z 5
n1  n3  n5 z 2  z 4  z 6 ( n 2  n3 , n 4  n5 ) => n1 z 2  z 4  z 6
iuk  i12  i34  i56   iuk  
n 2  n 4  n 6 z1  z 3  z 5 n 6 z1  z 3  z 5

114
Ukoliko prenosni odnos nije tačno propisan, zbog funkcije mašine, pravilan izbor prenosnog odnosa
sastoji se u tome da izabrani brojevi zubaca ne budu međusobno djeljivi (npr. z1=21 i z2=60). Tada
zupci prvog zupčanika naizmjenično mijenjaju zub na drugom sa kojim su u kontaktu i sprečava se
slučaj da dva zupca sa prvog i drugog zupčanika, čija se sprega dešava pod najnepovoljnijim
uslovima, iznova i iznova dolaze u kontakt. Prenosni odnos izražen cijelim brojem, treba naročito
izbjegavati kada se radi o velikim obodnim brzinama.
Za cilindrične zupčaste parove sa ravnim ili kosim (helikoidnim) zubima su preporučeni pr. odnosi:
imax=10÷18 - za prenosnike pokretane ručno i koriste samo povremeno,
imax=7÷8 - za prenosnike sa obodnom brzinom vmax≤ 2 m/s,
imax=5÷6 - za prenosnike sa obodnom brzinom v= 2÷12 m/s, i
imax≤5 - za prenosnike sa obodnom brzinom v> 12 m/s.

Izbor broja zuba:

Obično se prvo usvaja broj zuba manjeg zupčanika, koji je najčešće pogonski (z1). Manji zupčanik je
ugroženiji od većeg jer su mu zupci po obliku
slabiji i češće ulaze u spregu. Tabela 88: Karakteristični brojevi zubaca
Broj zuba manjeg zupčanika se, po pravilu,
ne uzima manji od graničnog broja zupčanika,
koji je za standardne zupčanike (sa uglom
dodirnice  n  20 ) mogu očitati iz tabele 88.
Zupčanici sa brojem zuba ispod graničnog
broja zuba (ukoliko se ne izvrši korekcija) su
podsječeni u svom podnožju. Za slučaj velikih
brzina i jakih opterećenja, kao npr. kod
turbinskih prenosnika br. zubaca manjeg
zupčanika z1>30.
Ipak kada se radi o reduktorima ograničene zapremine,
konstruktori su prinuđeni upotrebljavati zupčanike sa brojem zuba
manjim od graničnog. Zupčanici su tada po pravilu korigovani,
kako bi se izbjeglo ili smanjilo podsijecanje. Ipak i postupak
korekcije ima svoje praktične granice, a to je pojava šiljatog
tjemena zupčanika. Pojavom šiljatog tjemena zupčanika su
definisani minimalni br. zuba zupčanika iz tabele 88.
U tabeli 88 su definirani karakteristični brojevi zuba za zupčanike
sa pravim zubima, a na osnovu njih se računaju granični i
minimalni broj zuba za zupčanike sa kosim zubima:
z g 0  z ng 0  cos 3 
z min  z n min  cos 3 
gdje su:  - ugao nagiba kosih zubaca; zng 0 i z n min - granični i min.
broj zuba za fiktivni zupčanik sa pravim zubima (iz tab.88);

Korekcija zuba (pomjeranje profila osnovne

zupčaste letve)
Težnja da zupčanici budu što manji i da zauzimaju što manje
prostora često iziskuje da se prave zupčanici sa brojem zuba
manjim od graničnog broja. Tada se, pri izradi, mora primijeniti
postupak korigovanja zuba, da bi se izbjeglo podsijecanje i
obezbijedio dovoljan stepen sprezanja.
Pomjeranja profila zupčanika (za poznate faktore korekcije) se
računaju prema izrazima:
V1  m  x1 i V2  m  x2 - za prave zube i
mn mn
V1   x1 i V2   x2 - za kose zube
cos  cos 

115
 Minimalno odmicanje alata, odnosno povećanje prečnika tjemenog kruga zupčanika sa brojem zuba
z<zg0 se računa po obrazcima:
mn
Vgr  m  x gr - za prave zube i: Vgr   x gr -za kose zube
cos 
za zupčanike sa pravim zubima za zupčanike sa kosim zubima
z
kada podsijecanje zg0  z z ng 0 
nije dozvoljeno x gr  cos 3 
17 x n gr 
17
z
kada dozvoljeno zg  z z ng 
malo podsijecanje x gr  cos 3 
17 x n gr 
17

Postoje tri vrste korekcije:

I vrsta: - kada su: z1<zg , z2>zg i z1 + z2 ≥ 2•zg
- tad se bira: x1≥xgr , x2=-x1 i V=V1+V2=m (x1+x2)=0
- ne mijenja se međuosno rastojanje
II vrsta (kada nisu ispunjeni uslovi iz I vrste,):
1. podvrsta: - kada su: z1<zg , z2>zg i z1 + z2 < 2•zg
- tad se bira: x1≥xgr1 , x2=0 i V=V1+V2=m x1
- mijenja se međuosno rastojanje.
2. podvrsta: - kada su: z1<zg , z2>zg i z1 + z2 <2•zg
- tad se bira: x1≥xgr1 , x2≥xgr2 i V=V1+V2=m (x1+x2)≠0
- ne mijenja se međuosno rastojanje, ali se ipak preferira 1. podvrsta zbog boljih performansi zup. para.
3. podvrsta: - kada su: z1<zg , z2<zg
- tad se bira: x1≥xgr1 , x2≥xgr2 i ( x1>0 , x2>0 )
- mijenjaju se sve geom. karakteristike, a faktori korekcije ne moraju biti jednaki, najčešće se uzima: x1  z 2
x2 z1

III vrsta (kada se korekcija vrši radi postizanja propisanog ili željenog međuosnog rastojanja AK, koje
se razlikuje od nominalnog međuosnog rastojanja A):

Postoje dva načina proračuna korigovanih zupčanika:

a) Kada su poznati faktori korekcije x1 i x2 (odnosno xn1 i xn2):
- prvo se izračunava ugao dodirnice u radu za korigovano međuosno rastojanje AK
x  x2 - za prave zube
inv  d  2  1  tan   inv 
z1  z 2
x  xn 2 - za kose zube
inv  ds  2  n1  tan  n  inv  s
z1  z 2
gdje je:   arc tan tan  n - ugao dodirnice u
s
cos  bočnoj ravnini

Napomena: ugao dodirnice αd , odnosno αds ,

dobijamo pomoću tabele 89.
- a zatim korigovano međuosno rastojanje
m  ( z1  z 2 ) cos  - za prave zube
AK  
2 cos  d
mn z  z 2 cos  s - za kose zube
AK   1 
cos  2 cos  ds

116
b) Kada je zadano željeno, odnosno korigovano međuosno rastojanja AK:
- prvo se izračunava ugao dodirnice u radu za korigovano međuosno rastojanje AK
m  ( z1  z 2 ) A
cos  d   cos    cos  - za prave zube
2  AK AK
mn z  z2 - za kose zube
cos  ds   1  cos  s
cos  2  AK
- a zatim se proračunava zbir faktora korekcije x1+ x2 (odnosno xn1+ xn2):
inv  d  inv 
x1  x2   ( z1  z 2 ) - za prave zube
2  tan 
inv  ds  inv  s - za kose zube
xn1  xn 2   ( z1  z 2 )
2  tan  n
Nakon čega se faktori korekcije dijele prema prethodno opisanim principima.

Tabela 89: Evolventva funkcija: inv  tan   

117
14.2. Proračun čvrstoće cilindričnih zupčanika

Modul zupčastog para:

Potreban modul (odnosno normalni modul za helikoidne zupčanike) zupčastog para računamo prema
sljedećim izrazima:

za zupčanike sa pravim zubima za zupčanike sa kosim (helikoidnim) zubima

na osnovu
površinskog 6,22  P  (i  1)   X 6,22  P  (i  1)   X  cos 
pritiska gniječenja
m3 [m] mn  cos   3 [m]
i  K d   z 2   i  K d   z 2  
boka zuba

na osnovu napona 0,637  P   0,637  P   n     cos 

na savijanje u m3 [m] mn  3 [m]
korijenu zupca  df   z       df   z     

Gdje su: P [W] – snaga koji zupčasti par prenosi, (P1 = ξU ∙Pn , P2 = P3 = P1 ∙ η12 , itd. )
Pn [W] – nominalna snaga koji zupčasti par prenosi, najčešće nom. snaga pogonskog uređaja
η12 – stepen iskorištenja u zupčastpm paru 1-2.
ξU – faktor neravnomjernosti pogonskog ili gonjenog uređaja (onaj koji je veći) – tab. 99
-1
ω [rad∙s ] – ugaona brzina manjeg zupčanika,
i – prenosni odnos zupčastog para,
z – broj zuba manjeg zupčanika,
ψ=L/m , odnosno ψ=L/mn - faktor dužine zupca (L – dužina zupca; m - modul zupčanika
sa pravim zubima; mn - modul fiktivnog zupčanika, za zupčanike sa kosim zubima);
koji se računa ili izabira iz tabele 91.
Ф , Фn – faktor oblika zupca, koji se bira iz tabele 92 ili 93, prema broju zuba manjeg
zupčanika i faktora korekcije na tom zupčaniku; odnosno fiktivnog broja zuba manjeg
3
zupčanika zn=z/cos β i fiktivnog faktora korekcije xn - za zupčanike
sa kosim zupcima.
β – ugao nagiba zavojne linije, kosih zuba, na podionom cilindru.
ξβ – faktor kraka sile helikoidnih (kosih) zuba – tab. 94.
ξε – faktor stepena sprezanja u normalnoj ravnini: za ε≤1,25 => ξε=1 ; za ε>1,25 => ξε=0,8∙ε
ε - ukupni stepen sprezanja: ε= ε1 + ε2
ε1 + ε2 - parcijalni stepeni sprezanja, koji se za broje zuba z1 i z2 (odnosno zn1 i zn2 –kod
helikoidnih zupčanika) uzimaju iz tabele 95,
0,6428 – faktor korekcije zuba, koji se uzima u obzir kada je izvršena korekcija zuba
X 
sin(2   ds )
K K – dopuštena vrijednost koeficienta izdržljivosti materijala na gniječenje,
Kd 

K – nominalni koeficient izdržljivosti materijala na bočno gniječenje – tab 96,
  (1,2  2) – najčešće   (1,5  1,8) , je željeni koef. sigurnosti na bočni pritisak,
ξK – koeficient maziva u reduktoru – tab. 97.
 df   df 0   k – dopušteni napon na savijanje,
 df 0 – nominalni dopušteni napon na savijanje– tab 96,

– faktor udarnih uslova: a1  a 2 - za v≤20m/s i a a

k k   k  1 2 - za v>20m/s
a1  v a1  v
D0   D0  n – obodna brzina zupčanika (na podionom prečniku) ,
v  
2 60
a1 – faktor tačnosti i finoće obrade – tab 98,
a2 – faktor tačnosti sklapanja i opštih radnih uslova: a 2  1 - za dobar smještaj
zupčanika sa simetrično raspoređenim ležištima i za miran rad; dok pri asimetričnom
rasporedu ležišta ili za slučaj da je zupčanik na prepustu vratila, a pogon neravnomjeran,
a 2 može biti i do 0,6, pa čak i do 0,45. Što je smještaj bolji a vratilo kruće, to je a 2 veći.

Napomena: - Izabire se veći izračunati modul i na osnovu njega se izabire prva veća vrijednost iz tabele 90
- Stvarni modul zupčanika sa kosim zubima je: mn
ms 
cos 

118
 Tabela 90: Standardni moduli:

Tabela 91: Faktor dužine zupca:

ψ Uslovi konstrukcije i rada
6 ÷ 10 za livene, neobrađene zupce (manje vrijednosti za grublje, a veće za finije izlivene zupce),
10 ÷ 15 za zupce obrađene rezanjem, i za slučaj da su vratila zupčanika u ležištima na čeličnim
konstrukcijama ili da je zupčanik mali i na prepustu vratila,
15 ÷ 25 za dobro obrađene zupce i zupčanike smještene u zasebnim kućicama,
25 ÷ 45 za vrlo dobro obrađene zupce, za zupčanike u zasebnim kućicama, koje obezbjeđuju tačan
-1
smještaj i dobro podmazivanje, za n1 ≤ 3000 min ,
45 ÷ 100 i više, za odlično obrađene zube, za zupčanike u zasebnim kućicama, koje obezbjeđuju
-1
tačan smještaj i dobro podmazivanje, za n1 ≥ 3000 min ,

Tabela 92: Faktor oblika zupca Ф – za vanjsko ozubljenje:

Tabela 93: Faktor oblika zupca Ф – za unutrašnje ozubljenje: Tabela 94: Faktor kraka sile helikoidnih zubaca:

119
 Tabela 96: Materijali za zupčanike:

Tabela 97: Koeficient maziva u reduktoru ξK

Tabela 98: Faktor tačnosti i finoće obrade:

a1 Uslovi konstrukcije i rada
3÷4 za neobrađene livene zupce; obično za brzine v≤0,8 m/s; klasa površinske hrapavosti 10÷12,
4÷5 za grubo obrađene zupce; obično za brzine v=0,8÷4 m/s; klasa površinske hrapavosti 8÷9,
6÷7 za tačno obrađene zupce; obično za brzine v=4÷12 m/s; klasa površinske hrapavosti 6÷7,
za brušene ili blanjanjem obrađene zupce i dobro spregnute zupčanike; obično za brzine do
8 ÷ 10
v=15 m/s; klasa površinske hrapavosti 6÷7,
za fino brušene ili blanjanjem obrađene zupce i dobro spregnute zupčanike; obično za brzine
15 ÷ 18
do v=15÷20 m/s; klasa površinske hrapavosti 4÷5,

120
Stepen sigurnosti na bočni pritisak:

K
  (1,25  2,5)
KS
Gdje su: M 0 Z i  1 4   X  cos 2  – stvarni redukovani površinski pritisak,
KS   
  D 3 i  K  sin( 2   s )
P - max. obrtni moment,
M 0Z 

L L - odnos dužine dužina zupca i podionog prečnika zupčanika.
 
D m z
Napomena: - ostale veličine i koeficienti su opisani na strani 118.

Tabela 99: Faktor neravnomjernosti pogonskih i gonjenih uređaja.

Stepen sigurnosti na savijanje u podnožju zupca:

 df 0
D   (1,25  2,5)

Gdje su: F0 Z  n     cos  – stvarni redukovani napon na savijanje u podnožju zuba,
 
L  mn 3  
2  M OZ - max. obodna sila koja djeluje na zupčanik,
F0 Z 
D
Napomena: - ostale veličine i koeficienti su opisani na strani 118.

Sile i opterećenja vratila:

Tabela 100: Sile na zupčastim i pužnim prenosnicima (osim za konične sa kosom i krivim zupcima)

121
14.3. Geometrija ozubljenja
Slika 94: Geometrija ozubljenja cilindričnih zupčanika sa pravim i kosim ozubljenjem
Tabela 101: Geometrija ozubljenja cilindričnih zupčanika sa pravim i kosim ozubljenjem
Veličine parova
cilindričnih zupčanika
Modul
Ugao dodirnice
Podioni krug
- prečnik
- korak
- osnovni korak (između
evolventnih bokova)
Debljina zuba
- pri vanjskom ozubljenju
- pri unutrašnjem ozubljenju
Širina međuzublja
Visina zuba
- podnožna visina zuba
- tjemena visina zuba
Prečnici podnožnih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
- pri unutrašnjem ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
Prečnici osnovnih krugova
Prečnici tjemenih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
- pri unutrašnjem ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
Prečnici kinematskih krugova
- pri vanjskom ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
- pri unutrašnjem ozubljenju
za pogonski zupčanik
za gonjeni zupčanik
* mn – normalni modul (modul u normalnoj ravnini presjeka)
** f - kružni bočni zazor:
*** fh - tjemeni zazor:
ravno ozubljenje
m = mn*
α = ( αP = 20° )
D=m∙z
e=m∙π
e0 = e ∙ cos α
b = ( e - f**)/2 + 2∙x∙m ∙ tan α
b = ( e - f)/2 - 2∙x∙m ∙ tan α
b0 = e - b
h = h i + hs
***
hi = m + fh
hs = m
Di1 = D1 – 2∙(hi – x1∙m)
Di2 = D2 – 2∙(hi – x2∙m)
Di1 = D1 – 2∙(hi – x1∙m)
Di2 = D2 + 2∙(hi + x2∙m)
D0 = D ∙ cos α
Ds1 = D1 + 2∙(hs + x1∙m)
Ds2 = D2 + 2∙(hs + x2∙m)
Ds1 = D1 + 2∙(hs + x1∙m)
Ds2 = D2 - 2∙(hs - x2∙m)
D01 = 2∙AK / (i12 + 1)
D02 = 2∙AK – D01 = i12 ∙ D01
D01 = 2∙AK / (i12 - 1)
D02 = 2∙AK + D01 = i12 ∙ D01
f=f0/cosα ( f0 – bočni zazor iz tabele 102)
fh=(0,1 ÷ 0,3) ∙ m , najčešće fh= 0,2 ∙ m (fhn= 0,2 ∙ mn)
koso ozubljenje
ms = mn /cos β
αs = ( αP = 20° )
D = ms ∙ z = mn ∙ z / cos β
es = ms ∙ π = mn ∙ π / cos β
e0s = es ∙ cos αs
bs = (es - f)/2 + 2∙x∙ms ∙ tan αs
bs = (es - f)/2 - 2∙x∙ms ∙ tan αs
b0s = es - bs
h = hi + hs
***
hi = mn + fhn
hs = mn
Di1 = D1 – 2∙(hi – x1∙ms)
Di2 = D2 – 2∙(hi – x2∙ms)
Di1 = D1 – 2∙(hi – x1∙ms)
Di2 = D2 + 2∙(hi + x2∙ms)
D0 = D ∙ cos αs
Ds1 = D1 + 2∙(hs + x1∙ms)
Ds2 = D2 + 2∙(hs + x2∙ms)
Ds1 = D1 + 2∙(hs + x1∙ms)
Ds2 = D2 - 2∙(hs – x2∙ms)
D01 = 2∙AK / (i12 + 1)
D02 = 2∙AK – D01 = i12 ∙ D01
D01 = 2∙AK / (i12 - 1)
D02 = 2∙AK + D01 = i12 ∙ D01
122
 Tabela 101: ( Nastavak )
Međuosno rastojanje
- za nekorigovane zupčanike
pri vanjskom ozubljenju A = (D1 + D2) / 2 = m ∙(z1 + z2) / 2 A = (D1 + D2)/2 = mn ∙(z1 + z2) / 2 ∙ cos β
pri unutrašnjem ozubljenju A = (D2 – D1) / 2 = m ∙(z2 - z1) / 2 A = (D2 – D1)/2 = mn ∙(z2 – z1) / 2 ∙ cos β
- za korigovane zupčanike
m  ( z1  z 2 ) cos  mn z  z 2 cos  s
pri vanjskom ozubljenju AK   AK   1 
2 cos  d cos  2 cos  ds
m  ( z 2  z1 ) cos  mn z  z1 cos  s
pri unutrašnjem ozubljenju AK   AK   2 
2 cos  d cos  2 cos  ds

W = ms∙cos αs∙ [ π∙(k-0,5)+z∙inv αs+

Mjera preko zupca W= m∙cos α∙[π∙(k-0,5)+z∙inv α+2∙x∙tan α] ****
+2∙x∙tan αs ] ∙ cos βb
z 2  x  tan  z  tan  xs  2  x  tan  s
Mjerni broj zubaca: k  tan  x  inv    0,5 k   2
 inv s    0,5
    cos  b  
4  ( x / z )  (1  x / z ) 4  ( x / z )  (1  x / z )
gdje je: tan  x  tan 2   tan  xs  tan 2  s 
cos 2  cos 2  s
* mn – normalni modul (modul u normalnoj ravnini presjeka)
** f - kružni bočni zazor: f=f0/cosα ( f0 – bočni zazor iz tabele 102)
*** fh - tjemeni zazor: fh=(0,1 ÷ 0,3) ∙ m , najčešće fh= 0,2 ∙ m (fhn= 0,2 ∙ mn)
**** βb = arc sin (sin β ∙ cos αh )

Tabela 102: Preporučeni bočni zazori f0 [mm]

14.4. Geometrija tijela zupčanika:

Dušan J. Vitas, Milan D. Trbojević: Mašinski elementi III - strane 121 ÷ 130

123