UNIVERZITET U ZENICI

MAŠINSKI FAKULTET
KATEDRA ZA ODRŽAVANJE

SEMINARSKI RAD

PRIMJENA KAMIONA KOD POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE

MINERALNIH SIROVINA, USLOVI KRETANJA KAMIONA I
TEGLJAČA

Predmet: RUDARSKE MAŠINE I

Predmetni nastavnik: doc.dr. KASIM BAJRAMOVIĆ
Student: AMAR ČABARAVDIĆ

Broj indexa: 6774/14

Smjer: ODRŽAVANJE
Akademska godina: 2018/2019

Zenica, maj, 2019.

 RUDARSKE MAŠINE

UNIVERZITET U ZENICI

MAŠINSKI FAKULTET U ZENICI

SMJER: ODRŽAVANJE

PRIMJENA KAMIONA KOD POVRŠINSKE EKSPLOATACIJE

MINERALNIH SIROVINA, USLOVI KRETANJA KAMIONA I
TEGLJAČA

SEMINARSKI RAD

Ja Amar Čabaravdić student Univerziteta u Zenici, Mašinski fakultet Zenica, Index broj:
6774/14 odgovorno i uz moralnu i akademsku odgovornost izjavljujem da sam ovaj rad izradio/
potpuno samostalno, uz korištenje citirane literature i pomoć profesora mentora.

Predmet: RUDARSKE MAŠINE I

Mentor: doc.dr. KASIM BAJRAMOVIĆ
Student: AMAR ČABARAVDIĆ

Broj indexa: 6774/14

Smjer: ODRŽAVANJE
Akademska godina: 2018/2019

Zenica, maj, 2019.

AMAR ČABARAVDIĆ 2
 RUDARSKE MAŠINE

SADRŽAJ

U V O D ............................................................................................................................................ 4

1. OPĆENITO O KAMIONIMA ................................................................................................... 5

1.1. Opšte karakteristike kamiona ................................................................................................. 5
1.2. Klasifikacija, primjena i radni parametri kamiona ................................................................. 6
1.3. Osnovni parametri rada kamiona............................................................................................ 8
1.4. Proračun kapaciteta kamiona .................................................................................................. 9
1.4.1. Eksploatacioni kapacitet kamiona ................................................................................. 13
1.5. Sistemi prenosa snage za kretanje kamiona ......................................................................... 14
1.5.1. Hidromehanički sistem prenosa snage .......................................................................... 14
1.5.2. Elektromehanički sistem prenosa snage ........................................................................ 15
1.6. Sistem za podizanje sanduka kamiona ................................................................................. 16
1.7. Sistemi upravljanja kamionom ............................................................................................. 17

2. USLOVI KRETANJA KAMIONA I TEGLJAČA ................................................................ 19

2.1. Tehnički normativi za eksploataciju kamiona ....................................................................... 19
2.2. Otpori kretanju kamiona ........................................................................................................ 21
2.3. Efektivna vučna sila ............................................................................................................. 21

3. DAMPERI .................................................................................................................................. 22
3.1. Kamion damper CAT 777D ................................................................................................. 24
3.1.1. Opšte karakteristike kamiona dampera CAT 777D ...................................................... 21
3.1.2. Karakteristrike održavanja dampera na površinskim kopovima ................................... 27
3.1.3. Osnovne karakteristike motora dampera CAT 777D .................................................... 28
3.1.4. Osnovni radni parametri motora.................................................................................... 29
3.1.5. Elektronski kontrolni sistem i elektronska dijagnostika................................................ 30
3.2. Kamion damper Liebherrov model T 282 B ........................................................................ 31
3.3. Kamion damper Belaz 75710 ............................................................................................... 32

Z A K LJ U ČA K .......................................................................................................................... 34
L I T E R A T U R A ....................................................................................................................... 35

AMAR ČABARAVDIĆ 3
 RUDARSKE MAŠINE

UVOD
Sredstvima kamionskog transporta mogu se prevoziti sve vrste materijala bez obzira na
njihova fizičko-mehanička svojstva (krupni komadi, glinoviti materijali sa različitim primjesama,
zemlje, šljunka itd.). Velika pokretljivost, izvanredne manevarske sposobnosti, neovisnost o
izvoru energije su karakteristike koje pri korištenju sredstva autotransporta dolaze do punog
izražaja i obećavaju ekonomsku učinkovitost: u ekploataciji ležišta nepravilnog oblika,kao i pri
selektivnom otkopavanju.

Među prednosti kamionskog transporta ubrajaju se :

 savladavanje velikih nagiba ( 2,5 do 3 puta veći od željezničkog transporta), punih 7 do 10

%, praznih 12 do 15 % izuzetno i do 20 % ;
 relativno mali radijus krivina -6 do 20 m ( 10 do 12 puta manji od željezničkog transporta);
 specifična investicijska ulaganja u trase su manja za 1,2 – 1,5 u odnosu na pruge normalnog
kolosijeka;
 dobro vremensko iskorištenje utovarnog sredstva, koje je 10 do 20 % kraće u odnosu na
željeznički transport.

U nedostatke se ubrajaju:

 relativno veliki broj osoblja najviših kvalifikacija u ekploataciji i remontu;

 veliki uticaj klimatskih prilika na kapacitet prijevoza;
 investicijska ulaganja u prijevozna sredstva i troškovi održavanja znatno veći od
željezničkog transporta.

AMAR ČABARAVDIĆ 4
 RUDARSKE MAŠINE

1. OPĆENITO O KAMIONIMA
1.1.Opšte karakteristike kamiona
Kamion ili teretno vozilo je motorno vozilo veće od kombija, a služi za prijevoz većih
količina tereta u putnom prometu. Osnovni elementi strukture kamiona su:

 pogonski agregat (motor),

 šasija (platforma),
 karoserija (kabina i tovarni sanduk),
 specijalni sistemi (samoistovar, sistem za povezianje vučnog i priključnog vozila i sl.).
Šasija može biti integrisana sa karoserijom, odnosno tovarnim sandukom i otvorena noseća
za nadogradnju i vuču (tegljač) priključnih vozila. Kamioni kao teretna vozila a na osnovu
ambijenta za koji su namijenjeni mogu biti putna (cestovna) i besputna (terenska).
Prema položaju motora razlikuju se sljedeće kompozicione šeme teretnih vozila - kamiona:

 motor iznad prednje osovine, kabina iza motora,

 motor iznad prednje osovine, kabina djelimično iznad motora,
 motor iznad prednje osovine, kabina iznad motora,
 motor iza prednje osovine, kabina ispred prednje osovine.

Sa aspekta osnovne namjene, kamioni se mogu svrstati u tri osnovne grupe:

 transportni

1. mali teret (kamionet),

2. teretni,
3. furgon,
4. samoistovarač,
5. damper.

 radni

1. dizalica,
2. el. agregat,
3. čišćenje i pranje ulica, radionica i dr.

AMAR ČABARAVDIĆ 5
 RUDARSKE MAŠINE

 specijalni

1. cisterna,
2. hladnjača,
3. prevoz stoke,
4. prevoz drveta,
5. betonska mješalica,
6. sanitet.

Kategorizacija kamiona se može izvršiti i na osnovu nosivosti. Pojedine vrste kamione

imaju zasebne nazive:

 Kiper je kamion koji se koristi u građevinske svrhe, iza vozačke kabine se nalazi prostor
(tzv. sanduk) koji je pričvršćen na njegov stražnji dio i po potrebi se može ukositi (u smjeri
ose kamiona ili u smjeru okomitom na osu kamiona) kako bi se iz nje ispraznio teret. Naziv
dolazi od njemačke riječi "kippen", koja znači "nagnuti".
 Kran je kamion koji ima mogućnost pomoću krana izvršiti istovar tereta koji vozi.
 Šleper ili tegljač je kamion koji za sobom vuče jednu ili više prikolica ili poluprikolica, a
koristi se za prijevoz velike količine robe. Njegov naziv potječe također od njemačke riječi
"schleppen", koja znači "vući".
 Labudica je šleper koji na prikolici prevozi automobile ili neka druga vozila.

1.2.Klasifikacija primjena i radni parametri kamiona

Za transport stijenskih masa u oblasti niskogradnje i na površinskim kopovima najčešće se

koriste kamioni raznih tipova. Oko 75% svih površinskih kopova kod nas i u svijetu koriste
kamione za transport stijenskih masa bilo u osnovnim ili pomoćnim sistemima transporta. Takvo
intenzivno korištenje kamiona uslovilo je, posljednjih pedeset godina nagli razvoj kamiona tako
da se danas proizvode i koriste kamioni nosivosti i preko 320 tona. Za transport stijenskih masa i
drugih raznih stijenskih agregata u oblasti građevinarstva i na površinskim kopovima koriste se:
kamioni sa istresanjem unazad (damperi), kamioni sa zglobnom nosećom konstrukcijom i sa
zadnjim istresanjem te tegljači sa prikolicom ili poluprikolicom. Utovar tih kamiona vrši se raznim
vrstama i tipovima utovarnih mašina za kopanje i utovar (bagerovanje) diksontinuiranog dejstva-
bageri kašikari, hidraulični bageri, utovarivači i rjeđe bageri dreglajni.

Najpotpunija je klasifikacija kamiona u odnosu na konstruktivno-tehnološke parametre, a

koja se može izvršiti:

AMAR ČABARAVDIĆ 6
 RUDARSKE MAŠINE

a) prema načinu istresanja stijenske mase iz sanduka:

 sa istresanjem unazad (dizanjem sanduka),
 sa bočnim istresanjem (dizanjem sanduka) i
 sa donjim istresanjem (otvaranjem dna sanduka).

b) prema broju pogonskih mostova:

 sa jednim zadnjim,
 sa dva (prednji i zadnji),
 sa dva zadnja i
 sa tri pogonska mosta (prednji i dva zadnja).

c) prema vrsti noseće konstrukcije:

 sa krutom i
 zglobnom nosećom konstrukcijom.

d) prema nosivosti
 male Qk<32 t,
 srednje Qk=32-77 t,
 velike Qk=77-154 t,
 naročito velike nosivosti Qk>154 t.

e) prema konstrukciji sanduka:

 za lake: Ɣn<1,4 t/m3,
 srednje teške: Ɣ n=1,4-1,8 t/m3,
 teške: Ɣ n=1,8-2,4 t/m3,
 naročito teške stijenske mase: Ɣn>2,5 t/m3.

f) prema sistemu prijenosa snage od pogonskog motora do pogonskih točkova:

 sa mehaničkim,
 hidromehaničkim,
 elektromehaničkim sistema prenosa snage.

Najrašireniji su damperi (dump trucks, haulers) koji predstavljaju velika i vrlo snažna
vozila za prevoz rastresitih tereta do rastojanja od nekoliko kilometara i u teškim uslovima rada na
gradilištu. Posebno oblikovan i ojačan sanduk podizanjem unazad omogućava istovar tereta. Zbog
gabarita i velikog osovinskog pritiska, damper nije moguće koristiti za transport putevima kojima
se kreću druga vozila. Poseban problem je njihovo održavanje.

AMAR ČABARAVDIĆ 7
 RUDARSKE MAŠINE

1.3.Osnovni parametri rada kamiona

Kamioni sa istresanjem unazad (damperi) najviše se koriste za transport stijenskih masa u

uslovima:
 Izgradnje svih tipova površinskih kopova,
 Eksploatacije brdskih i dubinskih površinskih kopova, kratkog vijeka rada površinskog
kopa,
 Selektivnog otkopavanje mineralnih sirovina,
 Kod korištenja kombinovanih sistema transporta stijenskih masa i dr.

Osnovne prednosti za korištenje kamiona za transport stijenskih masa:

 Velike manevarske sposobnosti kretanja kamiona zbog malih radijusa okretanja (10- 15 m)
i nezavisnost u snadbijevanju pogonskom energijom,
 Korištenje buldozerskog načina odlaganja,
 Povećanje kapaciteta bagera za 20-30%,
 Mogućnost korištenja nestacionarnih i polustacionarnih trasa kamionskih puteva,
 Brza i jednostavna izgradnja usjeka otvaranja pojedinih etaža,
 Zastoj jednog kamiona ne izaziva zastoj sistema transporta i dr.

Osnovne nedostaci korištenja kamiona za transport stijenskih masa na površinskim

kopovima su:
 Velika investiciona ulaganja za nabavku kamiona,
 Izgradnja transportnih komunikacija,
 Izgradnja i opremanje radionica za održavanje kamiona,
 Zavisnost od klimatskih uslova,
 Veliko učešće troškova pogonske energije (nafte) u ukupnim troškovima (do 35%),
 Velika uvozna zavisnost nabavke kamiona i svih repromaterijala i rezervnih dijelova za
njegov rad.

Tegljač s poluprikolicom ili prikolicom, zadnjim ili bočnim istresanjem, imaju poslije
kamiona (dampera) najširu primjenu za transport stijenskih masa na površinskim kopovima.
Tegljači imaju najširu primjenu za transport uglja s površinskih kopova do stacionarnih prijemnih
tačaka.

Osnovne prednosti tegljača u odnosu na kamione su:

 Manji koeficijent tare,
 Mogućnost zamjene poluprikolice ili prikolice,
 Veća brzina kretanja na horizontalnim dionicama trase puteva,
 Racionalnije korištenje za veće dužine puteva transporta i dr.

AMAR ČABARAVDIĆ 8
 RUDARSKE MAŠINE

Osnovni nedostaci tegljača u odnosu na kamione su:

 Potreban bolji kvalitet putne podloge,
 Manji nagibi trasa puteva i dr.

1.4.Proračun kapaciteta kamiona

Proračun kapaciteta kamiona može se izvršiti na osnovu opšte fomule za proračun

kapaciteta:

gdje su:
Qk - stvarna masa materijala na kamionu, t
Tc - trajanje kamionskog ciklusa, s
E - efikasnost rada

Efikasnost rada zavisi od velikog broja faktora, prvenstveno organizacije rada i obučenosti
rukovaoca.
Okvirne vrijednosti efikasnosti date su u tabeli ali za konkretne proračune treba snimiti
situaciju na terenu.
Tabela 1. Efikasnost rada u zavisnosti od radnih uslova

Vrijeme putovanja kamiona: Za proračun vremena trajanja vožnje kamiona, potrebno je

poznavati brzine kretanja kamiona i dužine dionica koje kamion prelazi pa je generalno vrijeme
potrebno za prelazak određene dionice:

AMAR ČABARAVDIĆ 9
 RUDARSKE MAŠINE

gdje su
Li - dužina i-te dionice, m
Vi - brzina kretanja kamiona po i-toj dionici, km/h

Brzina kretanja kamiona zavisi od kvaliteta puta po kojem se kamion kreće, nagiba puta i
tehničkih karakteristika samog kamiona može se predstaviti kao umnožak teorijske brzine kamiona
i faktora brzine.
Faktor brzine zavisi od vremena potrebnog za ubrzanje kamiona i promjenu stepena
prenosa i orijentacione vrijednosti su date u tabeli.
Tabela 2. Stepena prenosa i orijentacione vrijednosti

Teorijska brzina kamiona je maksimalna brzina kamiona koju kamion može postići
uzimajući u obzir masu tereta, tehničke karakteristike kamiona i otpore kretanju kamiona.
Otpori kretanju kamiona predstavljeni su otporima nagiba, otporima kotrljanja i otporom
vazduha pri čemu se otpor vazduha može zanemariti.
O tpor nagiba puta izražava se u procentima i predstavlja sinus ugla uzdužnog nagiba ili odnos
visinske razlike između početne i krajnje tačke dionce i dužine dionice.
Vrijednosti otpora nagiba za određene uglove nagiba date su u tabeli.
Tabela 3. Vrijednosti otpora nagiba

AMAR ČABARAVDIĆ 10
 RUDARSKE MAŠINE

Otpor kotrljanja predstavlja otpor kotrljanja točkova po podlozi i zavisi od kvaliteta putne
površine.
Takođe se izražava u procentima a orijentacione vrijednosti prikazane su u tabeli.
Tabela 4. Vrijednosti otpora kotrljanja u procentima

Potreban broj kamiona za zadovoljenje kapaciteta proizvodnje određuje se kao odnos

godišnjeg kapaciteta rudnika Qgod i godišnjeg kapaciteta kamiona Qkgod kao:

Da bi se došlo do dnevnog kapaciteta kamiona polazi se od časovnog kapaciteta kamiona

ili mogućeg broja vožnji u smjeni i smjenskog kapaciteta:

gdje su
Qh - časovm kapacitet kamiona
nsm - broj radnih smjena na dan
nrh - broj radnih sati u smjeni.
(eta) ηrh, - koeficijent isporišćenja radnog sata, 0,85

 Broj vožnji u smjeni:

AMAR ČABARAVDIĆ 11
 RUDARSKE MAŠINE

 Časovni kapacitet kamiona:

 Smjenski kapacitet kamiona:

 Godišnji kapacitet kamiona računa se kao:

gdje je
MR - mašinska raspoloživost kamiona, %

Zbog eventualnih havarijskih isključenja kamiona u smjeni treba imati bar jedan kamion u
rezervi na svakih 10 operativnih kamiona.
 Stvarna masa materijala na kamionu računa se kao:

Trajanje ciklusa kamiona sastoji se od vremena utovara, vremena transporta materijala do

odredišta, manevara na istovaru, istovara, vremena povratka kamiona i vremena manevara na
utovamom mjestu.

 Vrijeme utovara kamiona:

Gde je tc trajanje ciklusa utovara i u opsegu je 20 - 40 s.

Vrijeme manevara na utovaru predstavlja vrijeme pozicioniranja kamiona pored bagera i

može se uzeti da je, u slučaju da nema čekanja na utovaru vrijeme manevara tmu = 30 s.
Vrijeme manevara na istovaru predstavlja vrijeme potrebno za pozicioniranje kamiona i
pripreme za istovar materijala.
Vrijeme istovara predstavlja čisto vrijeme istovara. Može se usvojiti da je vrijeme
manevara na istovaru tmi = 40 - 60 s, a vrijeme istovara ti = 120 s.

AMAR ČABARAVDIĆ 12
 RUDARSKE MAŠINE

1.4.1. Eksploatacioni kapacitet kamiona

Eksploatacioni kapacitet kamiona na sat rada predstavlja osnovni podatak za proračun

smjenskog, dnevnog, mjesečnog i godišnjeg kapaciteta kamiona, a određuje se po formuli:

gdje je:
Vs – geometrijska zapremina sanduka kamiona, m3;
kp – koeficijent punjenja sanduka kamiona;
kr – koeficijent rastresitosti stijenske mase u sanduku kamiona;
kv – koeficijent iskorištenja rada kamiona;
tc(k) – vrijeme ciklusa kamiona, s.

gdje je:
tu – vrijeme utovara, s;
tu = tc(b) nk + tz , s;
tc(b) – vrijeme ciklusa bagera, s;
nk – broj kašika bagera za punjenje sanduka kamiona;
tz – vrijeme zamjene punog kamiona s praznim pod bagerom, s;
i i
t p i t pr - vrijeme vožnje punog i praznog kamiona na i – toj dionici kamionskog puta, s.

gdje je

AMAR ČABARAVDIĆ 13
 RUDARSKE MAŠINE

1.5.Sistemi prenosa snage za kretanje kamiona

Kretanje kamiona vrši se pomoću uređaja na točkovima s pneumogumama.

Kod savremenih kamiona sa istresanjem unazad (damperi) pogon se ostvaruje preko
zadnjeg pogonskog mosta (kod naročito velikih kamiona često se koriste i dva zadnja pogonska
mosta).
Prenos snage od pogonskog dizel motora do pogonskih točkova vrši se pomoću:
 hidromehaničkih sistema prenosa snage s korištenjem hidrodinamičkog pretvarača
obrtnog momenta. Ti sistemi se koriste na kamionima nosivosti 77 - 120 t i

 elektromehaničkih sistema prenosa snage (tzv. dizelelektrični pogoni). Ti sistemi

koriste se na kamionima većih nosivosti u odnosu na hidromehaničke sisteme.

1.5.1. Hidromehanički sistemi prenosa snage

Hidromehanički sistemi prenosa snage od pogonskog motora do pogonskih točkova s

hidrodinamičkim pretvaračem obrtnog momenta skoro se isključivo koriste na savremenim
kamionima nosivosti 77 - 120 t.
Vratilo pumpnog kola hidrodinamičkog pretvarača obrtnog momenta veže se direktno ili
preko zglobnog prenosnika za izlazno vratilo pogonskog dizel motora, dok se vratilo tubinskog
kola tog pretvarača direktno ili preko zglobnog prenosnika veže za planetarni hidraulični mjenjač
sa više stepeni prenosa (najčešće 5 i 6 mstepeni prenosa) tipa Power Shift (mogućnost promjene
stepena prenosa i smjera kretanja pod punim opterećenjem kamiona).
Izlazno vratilo planetarnog mjenjača veže se direktno ili preko zglobnog prenosnika za
glavni, odnosno diferencijalni prenosnik od koga se snaga preko poluosovina prenosi na planetarni
bočni reduktor koji pokreće glavčinu pogonskog točka.
U sklopu hidrodinamičkog pretvarača obrtnog momenta ili češće planetarnog hidrauličnog
mjenjača, ugrađuje se hidrodinamička kočnica tzv. retarder koji predstavlja glavnu radnu kočnicu
pri kretanju kamiona po padu trase puta.
Korištenjem retardera smanjuje se korištenje disk kočnica koje se ugrađuju u glavčine
točkova, odnosno njihovo habanje.
U svaki točak kamiona se pored radnih disk kočnica (rjeđe kočnice tipa doboš) ugrađuje i
parkirna kočnica koja dejstvuje na principu mehaničkih i opružnih elemenata (slika).

AMAR ČABARAVDIĆ 14
 RUDARSKE MAŠINE

Slika 1. Radna i parkirna disk kočnica kamiona CAT 777 B: 1. frikcioni disk,
2. čelični disk, 3. prsten za parkirano kočenje, 5. opruge za parkirano kočenje,
6. kanal za odvod ulja u hladnjak, 7. kanal za dovod ulja iz hladnjaka, 8. otvori za spajanje točkova za
glavčinu

Parkirana kočnica se upotrebljava za vrijeme zaustavljanja kamiona (parkiranja), a djeluje

automatski kad pritisak hidrauličnog ulja u sistemu za kočenje opadne ispod dozvoljenog.

1.5.2. Elektromehanički sistemi prenosa snage

Elektromehanički sistemi prenosa snage od pogonskog motora do pogonskih točkova

koriste se na kamionima nosivosti iznad 77 - 120 t.
Ne postoji jasna granica do koje nosivosti se koriste pojedini sistemi prenosa snage (npr.
elektromehanički sistemi prenosa snage se koriste na kamionima Belaz nosivosti 77 tona i više,
dok se ti sistemi na kamionima Terex i Euclid koriste kod nosivosti većoj od 120 t).
Osnovni sklopovi i uređaji koji ulaze u elektromehanički sistem prenosa snage za kretanje
kamiona su: pogonski dizel motor, generator za proizvodnju istosmjerne električne struje, dva
pogonska istosmjerna elektromotora, pomoćni uređaji za kontrolu, upravljanje i regulaciju, te
elementi veze.
Rotor generatora preko odgovarajućeg tipa spojnica vezan je za vratilo pogonskog dizel
motora, a oba ta sklopa čvrsto su vezana za zajednički nosač čineći tako dizelelektrični agregat.
Od generatora električna struja se preko električnih kablova i drugih uređaja za kontrolu,
upravljanje i regulaciju dovodi do istosmjernih električnih motora koji su najčešće, smješteni u

AMAR ČABARAVDIĆ 15
 RUDARSKE MAŠINE

glavčinu pogonskog točka čineći zajedno s planetarnim reduktorom i sistemom kočenja –

elektromotorni točak. Elektromotorni točak ima prinudno hlađenje od ventilatora koji je ugrađen u njega.

Slika 2. Dizel-električni agregat kamiona Euclid R 190 (dizel motor Nm = 1.342 kW, generator GTA-
22F): 1. noseća konstrukcija agregata, 2. hladnjak dizel motora, 3. pogonski dizel motor, 4. generator, 5.
spojnica

Pogonski istosmjerni elektromotori mogu raditi u vučnom i kočionom režimu. Kod rada u
kočionom režimu pogonski točkovi pokreću rotore tih elektromotora i oni prelaze u generatorski
režim rada pri čemu se stvara kočionimomenat. Proizvedena energija se preko reostata pretvara u
toplotu koja se rasijavanjem predaje okolini.

1.6.Sistem za podizanje sanduka kamiona

Podizanje sanduka kamiona u cilju istresanja stijenske mase, vrši se hidrostatičkim

sistemima prenosa snage pri čemu je izvršni organ – dva paralelna višestepena hidraulična cilindra.
Pogonski dizel motor pokreće hidrauličnu pumpu koja preko armaturnih elemenata
potiskuje ulje u hidraulične cilindre čija je klipnjača zglobno vezana za noseću konstrukciju
kamiona, a klipovi su zglobno vezani za sanduk kamiona na udaljenosti oko ¼ dužine sanduka
računajući od njegove prednje strane.
0
Dužina potiskivanja klipnjače je tolika da dno sanduka zauzima maksimalni ugao od 55 do
0
60 u odnosu na horizontalu.

AMAR ČABARAVDIĆ 16
 RUDARSKE MAŠINE

1.7.Sistemi upravljanja kamionom

Upravljanje kamionom u kretanju vrši se hidrostatičkim sistemima prenosa snage.

Upravljanje se ostvaruje pomoću upravljača koji je povezan preko mehanizma za prednje
točkove kojima se upravlja.
Mehanizam upravljanja se sastoji od sistema poluga i dva hidraulična cilindra (slika 3).

Slika 3. Mehanizam upravljanja kamionom

Pogonski dizel motor pokreće hidrauličnu pumpu sistema upravljanja koja preko
armaturnih elemenata potiskuje hidraulično ulje u dva postavljena hidraulična cilindra mehanizma
upravljanja.
Kontrolisanim kretanjem tih cilindara, komandno-regulacionim uređajima (razvodnici,
regulatori protoka i pritiska, ventili i dr.) vrši se kretanje kamiona u željenom pravcu.
Upravljanje mehanizmom za kretanje kamiona kao i svim drugim uređajima,
mehanizmima i sklopovima vrši se putem komandno-regulacionih uređaja, koji se nalaze u kabini
kamiona.
Pored tih uređaja u kabini se nalaze i svi drugi komandno-regulacioni uređaji kao i svi
potrebni kontrolni uređaji i instrumenti za praćenje ispravnog rada svih uređaja, sklopova i sistema
pomoću kojih se ostvaruje funkcionalan rad kamiona.
Rukovanje komandno regulacionim uređajima i elementima za kretanje i podizanje
sanduka kamiona vrši se preko ručnih i nožnih poluga i papučica koje se nalaze u kabini kamiona
(slika 5 ).

AMAR ČABARAVDIĆ 17
 RUDARSKE MAŠINE

Slika 4. Komandni urenaji u kabini kamiona CAT 777 B:

1. indikator brzine, 2. kontrola rada hidrodinamičke kočnice (retarder), 3. kontrolna tabla,
4.indikator broja obrtaja pogonskog motora, 5. prekidač za pokretanje pogonskog motora,
6. ručica mjenjača, 7. papučica parkirne kočnice, 8. papučica gasa, 9. papučica radne kočnice, 10.
komanda pomoćne kočnice, 11. poluga pokazivača pravca kretanja,
12. indikator dejstva prednje kočnice

AMAR ČABARAVDIĆ 18
 RUDARSKE MAŠINE

2. USLOVI KRETANJA KAMIONA I TEGLJAČA

2.1.Tehnički normativi za eksploataciju kamiona

Rukovanje i održavanje kamiona dozvoljeno je samo radnicima koji su osposobljeni za te

poslove i koji su upoznati sa potrebnim mjerama zaštite na radu.
Prije početka rada kamiona rukovalac je dužan provjeriti ispravnost svih vitalnih dijelova
kamiona, te prekontrolisati nivoe ulja u hidrauličnim sistemima i pojedinim sklopovima.
Takođe, potrebno je izvršiti podmazivanje mjesta koja su određena odgovarajućim
uputstvima o rukovanju i održavanju kamiona.
Kamioni se mogu kretati stalnim i privremenim trasama puteva.
Stalne trase puteva povezuju kop sa odlagalištem, deponijama, ili objektima za pripremu
mineralnih sirovina, a moraju biti izgrađeni tako da odgovaraju najvećem opterećenju kamiona.
Privremene trase puteva na gradilištima, etažama kopa i odlagališta, te priključci sa stalnim
trasama puteva ne smiju biti opterećeni više od nosivosti podloge.
Stalne trase puteva se izrađuju sa jednom ili dvije kolovozne trake.
Trase sa jednom kolovoznom trakom moraju imati mimoilaznice.
Usponi, širine i radiusi krivina stalnih trasa puteva moraju biti usaglašeni s tehničkim
karakteristikama kamiona koji se kreću tim trasama.
Najmanja širina stalnih trasa kamionskih puteva sa dvije kolovozne trake iznosi:
Š = 2B + 4, m
gdje je:
Š – ukupna širina trase puta (bez bankina i kanala), m;
B – maksimalna širina kamiona, m.

Proširenje trasa stalnih puteva u krivinama (serpentine, petlje i spirale) za stalne puteve
iznosi:
 sa dvije kolovozne trake P = 0,1 B, m;
 sa jednom kolovoznom trakom P = 0,5 B, m.

Stalne trase kamionskih puteva u poprečnom presjeku na pravim dionicama moraju imati
nagib na obje strane za:
 profilisane puteve i = 5 %
 putne podloge od tucanika i šljunka i = 3 %
 sve ostale vrste putne podloge i, = 2 %

AMAR ČABARAVDIĆ 19
 RUDARSKE MAŠINE

Putne podloge trasa puteva u krivinama moraju se izvoditi s padom u pravcu poluprečnika
krivine s nagibom do 6 %.
Putevi koji se izrađuju na etažama gradilišta i površinskog kopa moraju sa spoljne strane
biti obezbijeđene zemljanim nasipom visine najmanje 1,0 m radi sprečavanja pada kamiona niz
kosinu. Ti putevi moraju biti locirani izvan prizme mogućeg obrušavanja kosine etaže.
Zabranjeno je kretanje kamiona po magli ako je vidljivost manja od 60 m i ako kamioni
nisu opremljeni odgovarajućim svjetlima za maglu, kao i u toku intenzivnih atmosferskih
padavina.
Zabranjeno je preticanje kamiona na stalnim trasama puteva, izuzev kada su u pitanju
različiti tipovi kamiona i kad se to preticanje može obaviti bez opasnosti.
Ako je uspon trase puteva veći od 6 %, tada se na rastojanjima od najviše 600 m moraju
ostavljati sekcije puta sa usponom do 2 % najmanje dužine 30 m.
Kamionski putevi se moraju redovno čistiti od prosute stijenske mase, snijega i leda, a
krivine se moraju u toku niskih temperatura posipati sa soli, pijeskom i sličnim sredstvima.
Sanduci kamiona se moraju redovno čistiti od nalijepljene ili zamrznute stijenske mase.
Brzina i raspored kretanja kamiona na trasama puteva gradilišta, površinskog kopa i
odlagališta odrenuju se zavisno od podužnog profila trase puta, vrste i kvaliteta putne podloge i
tehničkih karakteristika kamiona.
Kamioni u toku eksploatacije moraju biti tehnički ispravni, a pri kretanju unazad moraju
davati zvučne i svjetlosne signale.
Kod utovara stijenske mase u sanduk, kamioni se moraju nalaziti u zoni dejstva utovarne
mašine, a može se postaviti za utovar poslije signala koji daje rukovalac te mašine, te mora biti
zakočen i u granicama vidljivosti rukovaoca utovarne mašine. Utovar stijenske mase u sanduk
kamiona dozvoljen je samo sa bočnih i zadnje strane.

Polazak kamiona poslije završnog utovara dozvoljen je samo poslije zvučnog signala koji
daje rukovalac utovarne mašine.

Iznad kabine rukovaoca kamiona mora da postoji posebna pouzdana zaštita.

Ako zaštite nema, rukovalac kamiona ne smije da sjedi u kabini za vrijeme utovara i mora
se nalaziti izvan zone dejstva utovarne mašine.

U toku kretanja kamiona nije dozvoljeno: kretanje kamiona s dignutim sandukom, kretanje
kamiona unazad do mjesta utovara ili istovara na rastojanje veće od 30 m i prelaženje preko
nezaštićenih kablova.

Zabranjeno je parkiranje kamiona na nagibima.

AMAR ČABARAVDIĆ 20
 RUDARSKE MAŠINE

2.2.Otpori kretanju kamiona

Ukupni otpor kretanju kamiona sastoji se iz sljedećih otpora:

W  W0  Wv  Wi  Wj  Wk  N 
Gdje je:
Wo-otpor od kotrljanja točkova kamiona [N], predstavlja stalni otpor, dok ostali djeluju
povremeno
Wv-otpor vazduha [N]
Wi-otpor od nagiba trase puta [N]
Wj-otpor od inercije [N]
Wk-otpor od krivine trase puta [N]

2.3.Efektivna vučna sila

Efektivna vučna sila na obodu točkova kamiona se računa prema izrazu:

N m  p t
Ft 
k
Nm-nominalna snaga pogonskog motora na vratilu [kW]
ɳp-koeficijent korisnog dejstva sistema prijenosa snage od vratila motora do točkova
ɳt-koeficijent korisnog dejstva točkova.

AMAR ČABARAVDIĆ 21
 RUDARSKE MAŠINE

3. DAMPERI
Najrašireniji su damperi (dump trucks, haulers) koji predstavljaju velika i vrlo snažna
vozila za prevoz rastresitih tereta do rastojanja od nekoliko kilometara i u teškim uslovima rada na
gradilištu. Posebno oblikovan i ojačan sanduk podizanjem unazad omogućava istovar tereta. Zbog
gabarita i velikog osovinskog pritiska, damper nije moguće koristiti za transport putevima kojima
se kreću druga vozila. Poseban problem je njihovo održavanje.
Damperima se nazivaju samoistovarna transportna vozila različitih konstrukcija i
dimenzija, primarno konstruisan za transport na gradilištu (zbog osovinskog opterećenja). Rade
ciklično, u principu dvoosovinska vozila.
Damperi su sredstva autoprijevoza posebno krupno miniranih kamenih i sličnih gradiva.
Korisna nosivost ide od tridesetak pa do par stotina tona. U graditeljstvu se uglavnom rabe korisne
nosivosti do oko stotinu tona. To su vozila unutarnjeg transporta za teške uvjete rada po
neuređenim gradilišnim prometnicama slijedećih tehničkih obilježja:

 snažna i robusna vozila posebnih velikih mjera te široke i razmjerno niske konstrukcije
sanduka što omogućava prihvat velikih količina gradiva u uvjetima snažnog udara prilikom
utovara zbog slobodnog pada iz lopate utovarnog sredstva,
 vozila koja omogućavaju velike brzine njihova utovara i samoistovara (samo unazad) zbog
posebno oblikovane konstrukcije sanduka,
 sanduk dampera može biti dodatno ojačan te obložen gumom s unutrašnje strane (za
prijevoz abrazivnih kamenih gradiva),
 sanduk može biti također zagrijavan pomoću ispušnih plinova iz motora što je pogodno
zimi kod transporta zamrznutih zemljanih i kamenih gradiva,
 vozila kod kojih je odnos mase korisnog tereta i mase samog vozila od oko 1,05 do oko
1,53;
 uglavnom dvoosovinska vozila, - vozila malog promjera okretanja, - vozila razmjerno
jednostavna za upravljanje zbog primjene hodrauličkog sustava (tzv. servo upravljanje)
zatim povoljnih ergonomskih obilježja sjedišta vozača, ergonomske opreme za upravljanje
vozilom te ostale opreme udobnosti u kabini (klimatizacija, prigušivaći zvuka, pročistači
zraka od prašine itd.),
 vozila koja imaju jednolike ali razmjerno manje (prema kiperima) brzina kretanja (koje se
kreću najviše kad su prazni između 50 i 70 km/sat uz napomenu da damperi koriste i
desetak brzina kretanja što direktnih što pomoćnih uz mogućnost njihova automatskog
mijenjanja).

AMAR ČABARAVDIĆ 22
 RUDARSKE MAŠINE

Vrste dampera:

 Mali damperi (naprijed tovarna košara),

 Damperi sa sandukom straga,

 Zglobni damperi (zglobna veza vučnog i teretnog dijela te veći broj osovina,omogućava
prevoz na javnim cestama),

 Superdamperi,

 Damperi sa tovarnom košarom naprijed prevoze najviše 10 m3 tereta, dok superdamperi

sa odozada smještenim sandukom čak oko 200 m3.

Kamioni sa istresanjem unazad (damperi) najšire se koriste za transport stijenskih masa u

uslovima: izgradnje svih tipova površinskih kopova, eksploatacije brdskih i dubinskih površinskih
kopova, kratkog vijeka rada površinskog kopa, selektivnog otkopavanja mineralnih sirovina, kod
korištenja kombinovanih sistema transporta stijenskih masa.
Osnovne prednosti korištenja kamiona za transport stijenskih masa na površinskim
kopovima su: velike manevarske sposobnosti kretanja kamiona zbog malih radiusa okretanja (10
- 15 m) i nezavisnost u snabdijevanju pogonskom energijom; korištenje buldozerskog načina
odlaganja; povećanje kapaciteta bagera za 20 - 30 %; mogućnost korištenja nestacionarnih i
polustacionarnih trasa kamionskih puteva, što omogućava fleksibilni razvoj fronta rudarskih
radova; brza i jednostavna izgradnja usjeka otvaranja pojedinih etaža, čime se povećava brzina
produbljavanja rudarskih radova i kapacitet površinskog kopa; zastoj jednog kamiona ne izaziva
zastoj sistema transportai dr.
Osnovni nedostaci korištenja kamiona za transport stijenskih masa na površinskim
kopovima su: velika investiciona ulaganja za nabavku kamiona, izgradnja transportnih
komunikacija, te izgradnja i opremanje radionica za održavanje kamiona; zavisnost od klimatskih
uslova; veliko učešće troškova pogonske energije (nafte) u ukupnimtroškovima (do 35 %); velika
uvozna zavisnost nabavke kamiona i svih repromaterijala i rezervnih dijelova za njegov rad (u
domaćim uslovima) i dr.
Tegljač s poluprikolicom ili prikolicom i donjim, zadnjim ili bočnim istresanjem, imaju
poslije kamiona (dampera) najširu primjenu za transport stijenskih masa na površinskim
kopovima.

AMAR ČABARAVDIĆ 23
 RUDARSKE MAŠINE

3.1.Kamion damper CAT 777 D

3.1.1. Opšte karakteristike kamiona dampera CAT 777D

Damperi CAT 777D su kamioni kapaciteta 100 tona, ukupne snage 746 W, ukupne težine
161 t, namijenjeni isključivo za prevoz otkrivke na površinskom kopu. Spadaju u jednu od zadnjih
serija kamiona proizvođača Catepillar kod kojih je između ostalog poboljšana i mogućnost
dijagnostike kvarova. Kamion se pogoni dizel motorom sa 8 cilindara, turbopunjačem i direktnim
ubrizgavanjem goriva i odvojenim sistemom tzv. ”naknadnog hlađenja”. Pogon sa motora se preko
automatskog mijenjača prenosi do hidrodinamičke spojnice, a zatim preko diferencijala na bočne
reduktore zadnjih poluosovina. U kočioni sistem ugrađene su višestruke disk kočnice sa uljnim
hlađenjem sa mogućnošću automatskog usporavanja kao i sistem za sprečavanje proklizavanja.

Slika 5. Rudnički damper CAT 777D

Noseća konstrukcija je dizajnirana tako da dodatno ublažava opterećenja i vibracije koje se

javljaju u toku vožnje, a pogodna pozicija filtera, rezervoara i mjesta za podmazivanje omogućava
lakše servisiranje mašine. U odnosu na starije sisteme poboljšana je i konstrukcija sanduka koja se
preko hidrauličnog sistema podiže i spušta. Također, hidraulični sistem je uključen i u sistem
upravljanja a spoj između poluosovina i noseće konstrukcije ostvaren je preko suspenzionih
cilindara punjenih azotom. Jedan od važnijih sistema sa stanovišta održavanja, posebno tehničke
dijagnostike je elektronski kontrolni sistem kojim se upravlja, nadgleda i koordinira rad svih
podsistema dampera, počevši od rada motora , transmisije, kočenja te pračenja i nadgledanja svih
parametara vezanih za rukovanje i održavanje. U sljedećoj tabeli dati su osnovni konstrukcioni
podaci o damperu.

AMAR ČABARAVDIĆ 24
 RUDARSKE MAŠINE

Tabela 5. Konstrukcioni podaci dampera CAT 777 D

Tabela 6. Kapacitet rezervoara

Dimenzije cilindar – klip 170 mm

 hod klipa 190 mm,
 zapremina klipa 34,5 lit,
 klip dvodjelni.

Dimenzije dampera:
 dužina 9780 mm,
 visina podignute korpe – sanduka 9950 mm,
 visina dampera 5028 mm,
 širina sanduka sa izbočinama 6048 mm,
 širina zadnjih točkova 5262 mm,
 širina prednjih točkova 4961 mm,
 težina trupa 48581 kg,
 težina sanduka 15 778 kg,
 ukupno 64359 kg,
 pritisak u cilindru 189 bar,
 dizanje kipe 15-16 sec,
 spuštanje kipe 14 sec.

AMAR ČABARAVDIĆ 25
 RUDARSKE MAŠINE

Sistem struja na damper

 dva akumulatora sa 190 Ah; 24 V.

Dotezanje guma sa moment ključem oko 130 Kp/cm3, a ulje za podmazivanje SAE 50

Brzine u ( km/h):
 I 10,5
 II 14,3
 III 19,3
 IV 26,0
 V 34,9
 VI 46,6
 VII 60,4
 Rikverc 11,9

Pri maksimalnom gasu, damper bira brzinu zavisno od tereta i uslova (uspona puta).
Potrošnja goriva : mala 20-30% (36-53 lit); srednja 30-40%(53-73,8 lit) i velika 40-50% (73,8-
96,5 lit).

Slika 6. Dimenzije dampera CAT 777 D

AMAR ČABARAVDIĆ 26
 RUDARSKE MAŠINE

3.1.2. Karakteristike održavanja dampera na površinskim kopovima

Za održavanje dampera CAT 777 D treba imati remontni centar u čijem sklopu su alatnica,
varionica, bravarska, elektro, mehaničarska i tokarska radionica, te servisna služba sa jednom
kompresionom stanicom za podmazivanje. Za servisiranje se mogu primiti dva dampera, s tim da
se vodi računa o tome da se aktivnosti servisiranja pravilno rasporede. Aktivnosti servisiranja
dampera podjeljena su na :

1. dnevne preglede koje provodi rukovaoc prije početka eksploatacije,

2. sedmični servis koji obuhvata aktivnosti predviđene na 50 motosati,
3. mjesečni servis ili “mali servis” koji se radi na 250 sati i obuhvata aktivnosti koje
proizvođač predviđa na 250 motosati,
4. polugodišnji servis ili “srednji servis” koji se radi svakih 1000 sati i obuhvata aktivnosti
koje proizvođač predviđa na 500 motosati,
5. godišnji servis ili “veliki servis” koji se radi svakih 2000 sati i obuhvata aktivnosti koje
proizvođač predviđa na 1000 i 2000 motosati,
6. održavanje po potrebi.

Svaki servis vise klase obuhvata i sve servise niže klase.

Tabela 7. Vrijeme trajanja pregleda po intervalima

Jednostavan pristup točkama za redovno servisiranje pojednostavljuje servis i smanjuje

količinu vremena potrošenog na redovne procedure održavanja
Rukovanje i održavanje kamiona dozvoljeno je samo radnicima koji su osposobljeni za te poslove
i koji su upoznati sa potrebnim mjerama zaštite na radu. Prije početka rada kamiona rukovalac je
dužanprovjeriti ispravnost svih vitalnih dijelova kamiona, te prekontrolisati nivoe ulja u
hidrauličnim sistemima i pojedinim sklopovima. Takoñe, potrebno je izvršiti podmazivanje mjesta
koja su odreñena odgovarajućim uputstvima o rukovanju i održavanju kamiona.

AMAR ČABARAVDIĆ 27
 RUDARSKE MAŠINE

3.1.3. Osnovne karakteristike motora dampera CAT 777 D

Kao što je navedeno, damper CAT 777 D pokreće dizel motor CAT 3508 B sa osam
cilindara dizajniranih u V izvedbi. Svaki od cilindara ima dva usisna i dva izduvna ventila čije se
otvaranje usklađuje sa obrtanjem motora pomoću bregaste osovine. Dotok goriva obezbjeđuje
zupčasta pumpa a ubrizgavanje goriva u kompresioni proctor vrši se pomoću mehaničkih injektora
sa elektronskom kontrolom vremena ubrizgavanja. Perfomanse motora dodatno poboljšavaju dva
turbopunjača zraka kao i sistem naknadnog hlađenja zraka.
Na samom motoru postavljen je računarski modul koji vrši regulaciju rada motora na
osnovu ulaznih informacija o položaju papučice gasa,trenutne brzine kretanja,trenutnog stepena
prijenosa, te ostalih radnih parametara vezanih za motor kao što su temperature rashladne
tečnosti,temperature zraka u sistemu hlađenja itd. Regulacija broja obrtaja motora postiže se preko
regulacuje vremena ubrizgavanja goriva na injektorima. Takođe,u zavisnosti od broja obrtaja
motora,brzine kretanja dampera i trenutnog stepena prenosa računarski modul vrši automatsku
promjenu stepena prenosa. Na taj način postiže se zaštita motora i transmisije kao i optimalan rad
motora. Prilikom eksploatacije dolazi do tršenja mehaničkih dijelova motora što utiče na njegove
ukupne perfomanse. Nakon određenog broja radnih sati predviđen je remont motora i zamjena
djelova motora koji su izloženi trošenju.

Osnovne mehaničke komponente motora koje su izložene trošenju su :

 cilindri,klipovi i zaptivke na klipovima,
 ležajevi na radnoj osovini i klipovima,
 injektori,
 turbopunjači,
 ventili na cilindrima i sjedišta ventila,
 uljna hidraulična pumpa i pumpa za gorivo,
 instalacije rashladne tečnosti i goriva
Stanje ovih komponenti motora direktno utiče na njegov ispravan rad,te se
dijagnosticiranjem njihovog stanja može ocjeniti opće stanje motora. Potrebno je naglasiti da se
redovnim servisiranjem motora koje podrazumijeva redovnu zamjenu ulja, filtera, sredstva za
hlađenje, te povremeno podešavanje i dotezanje pojedinih komponenti motora značajno povečava
njegove perfomanse i produžava radni vijek svih njegovih komponenti.

AMAR ČABARAVDIĆ 28
 RUDARSKE MAŠINE

3.1.4. Osnovni radni parametri motora

Kao što je navedeno, informacije o radnim parametrima motora prikuplja računarski modul
na osnovu kojih vrši regulaciju rada motora. Vrijednosti najvažnijih parametara prikazani su na
kontrolnoj tabli, u slučaju prekoračenja dozvoljenih granica bilo kojeg radnog parametra računar
šalje upozorenje ili automatski zaustavlja rad motora, zavisno od težine kvara. Navest ćemo
osnovne radne parametre motora na damper CAT 777 D za koje je ugrađeno elektronsko praćenje,
a koje ukazuje na stanje radnih komponenti motora preko kojih se može izvršiti dijagnostika stanja
motora.
Pritisak ulja u motoru mjeri se senzorom koji je postavljen na potisnoj liniji uljne
instalacije u motoru. Pritisak ulja se postiže preko zupčaste pumpe konstantnog protoka koju
pokreće motor tako da zavisi od broja obrtaja motora. Kako ovo ulje služi za podmazivanje kliznih
ležajeva unutar motora opadanje pritiska ulja u motoru načešće ukazuje trošenje tih ležajeva ili na
dotrajalo ulje.
Pritisak zraka u turbokompresoru mjeri se senzorom u potisnij zračnoj liniji
turbokompresora i zavisi od boja obrtaja i opterećenja motora. Poremećaj ovog pritiska može da
ukase restrikcije zraka u sistemu ili oštećenja ventila na motoru.
Pritisak ulja u karteru mjeri se senzorom koji je smješten u karteru motora,a direktno
ukazuje na pojavu oštećenja zaptivki na klipovima motora usljed čega pritisak u cilindrima
uzrokuje i pritisak u karteru motora. Gornja granična vrijednost je 2 kPa.
Temperatura rashladne tečnosti se mjeri pomoću davača smještenog u hladnjaku
motora. Poremećaj se očituje u prevelikoj temperaturi (preko 97 ˚C) a može da se pojavi i usljed
pretjeranog opterećenja motora.
Temperatura izduvnih gasova mjeri se na izduvnim granama motora, na lijevoj i desnoj
strani. Gornja granica je 750 ˚C a u slučaju prelaska ove granice dolazi do automatskog smanjenja
isporuke goriva za 20% i sve dok temperatura ne opadne na 740 ˚C. Do povečanja temperature
može doći usljed začepljenja izduvnih grana ili zbog isticanja zraka u motoru.
Nivo potrošnje goriva je količina goriva koje je prošlo kroz injektore u jedinici vremena.
Očitava se sa računarskog modula koji ovu informaciju dobija preračunavanjem broja
ubrizgavanja goriva iz injektora.
Parametar ubrizgavanja goriva vezan je za rad injektora. Posebnim testom injektora
posmatra se ostupanje od srednje vrijednosti ovog parametra za svih 8 injektora. Odstupanje manje
od 6 %.
Nivo motornog ulja mjeri se davačem koji je smješten u karteru motora.
Nivo rashladne tečnosti mjeri se davačem u hladnjaku motora. Smanjenje ukazuje na
neispravnost instalacije i njeno curenje.
PreĎeni put i odraĎeni motosati su standardni pokazatelji stanja motora. Nakon
odrađenih 17 000 motosati proizvođač je predvidio generalni remont motora.

AMAR ČABARAVDIĆ 29
 RUDARSKE MAŠINE

Tabela 8. Radni parametara dampera CAT 777 D

Tabela 9. Parametar ubrizgavanja goriva injektora dampera CAT 777 D

3.1.5. Elektronski kontrolni sistem i elektronska dijagnostika

Prednost uvođenja elektronskog sistema na damperima su značajne kod upravljanja,

kontrole i koordinacije rada podsistema, te paćenja i nadgledanja svih parametara vezanih za
rukovanje i održavanje. Takođe, predstavljaju veliki napredak i sa stanovištva održavanja, posebno
tehničke dijagnostike na svim podsistemima dampera, počevši od rada motora, transmisije
,,kočenja, hidrauličnog i pneumatskog sistema itd. Osnovu elektronskog kontrolnog sistema čini
računarski modul koji prikuplja parametre sa radnih podsistema u vidu elektronskih signala i vrši
njihovu obradu. Ovi signali mogu biti definisani preko:

 senzora koji moduliše informaciju u vidu strujne frekvencije,

 davača koji vrši modulaciju u vidu veličine strujnog otpora
 elektronskih prekidača

AMAR ČABARAVDIĆ 30
 RUDARSKE MAŠINE

Osim osnovnih informacija o radu sistema koje se proslijeđuju na radni displej, postoji
mogućnost praćenja velikog broja radnih parametara koji daju vrlo važne informacije u pogledu
dijagnostike stanja sistema. Pristup ovim podacima je omogućen povezivanjem računarskog
modula sa personalnimračunarom. Softverskim pristupanjem računarskom modulu na damper
omogućeno je sljedeće:

 pregled dijagnostičkih kodova koji se odnose na pojavu greški u radu

 pregled svih radnih parametara koji su dostupni za praćenje i njihov grafički prikaz
 kalibracija rada pojedinih sistema
 pregled parametara vezanih samo za eksploataciju
 reinstaliranje softvera u samom modulu
 softversko testiranje i ocjena rada nekih podsistema

3.2.Kamion damper Liebherr model T 282 B

Proglašen osmim svijetskim čudom. Liebherrov model T 282 B ima sanduk zapremnine
204 m3 i korisnu nosivosti 363 t, a cjelokupna težina vozila s punim opterećenjem je 592 t. Ukupna
dužina vozila je 14,5 m, širina 8,8 m, a visina bez tereta 7,4 m.
Dužina sanduka je 10,9 m bez produžetka iznad kabine i kada je on podignut prednjim
rubom štitnika kabine doseže visinu 13,3 m.
Pogled iz kabine ovakvog dampera sličan je kao i kod običnih dampera, samo što se nalazi
na oko 6 m iznad tla, te se u nju ulazi s gornje platforme do koje vodi 16 strmih stepenica s
rukohvatom.
Sanduk se općenito prilagođava zahtjevima kupca, tj. konkretnim uvjetima primjene u
rudokopu i materijalima za transport.
Podizanje sanduka za 45° pri istovaru traje 28 s, a spuštanje 18 s (podaci proizvodača).
To nije samo najveće, nego i najsnažnije drumsko autovozilo današnjice. Pokreće ga motor
s 20 cilindara, snage 2.725 kW, sam težak oko 10 t. U svoj rezervoar za gorivo može uzeti 4.730
l, a sistem hladenja zaprima 456 l.

AMAR ČABARAVDIĆ 31
 RUDARSKE MAŠINE

Slika 7. Damper Liebherr model T 282 B

3.3.Kamion damper Belaz 75710

Najveći kamion na svijetu

BelAZ-"75710" je težak 810 tona i na njegovim točkovima se nalaze "tubeless" Mišelin gume,
od kojih je svaka teška osam tona.
Maksimalna brzina mu iznosi 64 km/h.
Ovaj kamion pokreće motor zapremine 174.300 kubika, sa 2300 KS, i rezervoarom zapremine
1800 litara.
Ovakav rezervoar je i te kako potreban jer mu je potrošnja 965 lit/100 km (u operativnom
stanju), dok u mjestu troši 30 litara po satu.

AMAR ČABARAVDIĆ 32
 RUDARSKE MAŠINE

Slika 8. Damper Belaz 75710

AMAR ČABARAVDIĆ 33
 RUDARSKE MAŠINE

ZAKLJUČAK

U ovom seminarskom radu obrađene su najznačanije karakteristike i primjenu kamiona

kod površinske eksploatacije mineralnih sirovina.
U prvom dijelu seminarskog rada smo dat je kratak uvod, definiciju i podjelu kamiona,
zatim proračun parametara kamiona, obrađeni su najbitniji dijelovi i dr., pri tome obimno koristeći
knjigu „Rudarskograđevinske mašine za otkopavanje stijenskih masa“ autora prof. dr. Jovana
Sredojevića.
Drugi dio seminarskog rada se odnosi na uslove kretanja kamiona i tegljača u koje spadaju
tehnički normativi za ekploataciju kamiona, zatim otpori pri kretanju i efektivna vučna sila
kamiona.
Treći dio seminarskog rada se odnosi na najzastupljenije kamione na površinskim kopovina
tzv. „dampere“. Opisana je primjena tri vrste dampera od različitih proizvođača sa posebnim
osvrtom na kamion damper CAT 777D koji su namjenjeni isključivo za prevoz otkrivke na
površinskim kopovima.

Iz obrađenog možemo zaključiti sljedeće:

 Da su kamioni damperi našli i zauzimaju sve širu upotrebu u građevinarstvu i rudarstvu

 Da se traže sve strožiji standardi i zahtjevi za ovakve građevinske mašine, poseban akcent
standarda je stavljen na ekologiju i zaštitu okolišta

 Da kamioni kakav je CAT 777 D predstavljaju kompleksne mašine za čije rukovanje i

održavanje se zahtijevaju stručna i sposobna lica

 Da kamion CAT 777 D ispunjava sve postojeće standarde i zahtjeve industrije u kojoj su
našli primjenu

 Da ovakav i slični kamion predstavlja idealno rješenje i za firme u našoj državi, te se sve
češće koristi.

AMAR ČABARAVDIĆ 34
 RUDARSKE MAŠINE

LITERATURA

1. Sredojević J., Rudarsko-građevinske mašine za otkopavanje stijenskih masa,

Mašinski fakultet u Zenici, Zenica 2014.

2. Caterpillar Inc., CAT 777-Articulated Trucks Users Manual, SAD, 2007.

3. http://www.skripta.info/wp-content/uploads/2016/05/Transport-Praktikum.pdf

4. https://www.scribd.com/doc/58738449/Ugalj-u-BiH

AMAR ČABARAVDIĆ 35