2.
- AS BASES DO SISTEMA CANOVISTA E O SEU FUNCIONAMENTO
Antonio Cánovas, ao non admitir o libre funcionamento do sistema representativo, en
parte polo seu marcado conservadurismo e en parte polas novas ameazas que foran
xordindo –idearios internacionalistas; Comuna de París-, cando proxectou o réxime da
Restauración apostou por sometelo a unha serie de pautas ou normas que estaban
pensadas para garantir gobernos respectuosos co perfil conservador do réxime,
aínda que evitando á vez o monopolio do poder por un único partido que imperara
na práctica baixo o reinado de Isabel II. Entendía que só así se podería evitar
desenlaces como o do Pacto de Ostende, firmado en 1866 polos Progresistas coas
forzas antisitema -demócratas; republicanos-, e o da Gloriosa Revolución que triunfou
gracias ao mesmo en 1868, poñendo fin ó reinado de Isabel II e o réxime liberal
conservador.
Principais bases de funcionamento do réxime da Restauración, ou Sistema Canovista:
(1) A ORGANIZACIÓN DE DOUS GRANDES PARTIDOS DINÁSTICOS.
(2) O TURNISMO PACTADO POLOS DINÁSTICOS.
(3) O PODER ARBITRAL DA COROA COMO GARANTÍA.
(4) A SUPEDITACIÓN DO ENTRAMADO CACIQUIL ÓS DICTADOS DO TURNO PACTADO.
(5) O FALSEAMENTO ELECTORAL.
(6) E A SOBRERREPRESENTACIÓN DO RURAL
(1) A ORGANIZACIÓN EN DOUS GRANDES PARTIDOS => OS DINÁSTICOS
Para dar estabilidade política ó novo réxime e garantías de conservadurismo,
a estratexia de A. Cánovas consistiu grosso modo no seguinte:
(1) En organizar o conxunto das forzas políticas dispostas a asumir o réxime
da Monarquía Constitucional que ofrecía o rei Alfonso XII en dous grandes partidos,
que vulgarmente se coñecerían como os Dinásticos.
(2) En organizar ás dúas forzas dinásticas de forma que foran capaces facerse cos
apoios sociais precisos para monopolizar a alternancia no poder. Se trataba, polo tanto,
de organizalas como formacións de amplo espectro a fin de que a exclusión do poder
dos partidos antisistema nunca chegara a ser causa de problemas maiores capaces de
desestabilizar o réxime e mesmo de poñerlle fin, como sucedera en 1868.
Para iso, no caso do Partido Alfonsino, Cánovas forzou a súa apertura cara á dereita
menos liberal do vello Moderantismo e das filas dos Católicos próximos ó Carlismo.
O resultado final sería a súa refundación nunha nova formación, o Partido Conservador.
Polo que respecta ás forzas dinásticas situadas á esquerda do Partido Alfonsino, a idea
de Cánovas foi organizalas nun partido liberal de signo progresista a fin de poder
incorporar, ademais de aos antigos Progresistas -sobre cuias credenciais monárquicas non
había dúbidas-, a aquelas formacións radicais –de ideario democrático e republicano- que,
pese a ter apoiado a revolución de 1868, se mostraran dispostas a admitir un certo
accidentalismo na forma de goberno –unha forma de goberno representativo distinta
da que defendían-. O resultado final sería neste caso a fundación do Partido Liberal.
(3) E por último, consistiu tamén en organizar as dúas forzas dinásticas de forma que a
súa alternancia no poder nunca puxera en perigo a natureza conservadora do réxime.
Iso significaba que se ben tiñan que ser o suficientemente distintas para poder captar
un espectro de apoios sociais o máis amplo posible, tamén que tiñan que ser
o suficientemente próximas no plano ideolóxico como para poder renunciar a actuar
como auténticas forzas de oposición entre sí. Polo tanto, se trataba de que a súa
alternancia no poder non conlevara a anulación do lexislado polo goberno anterior.
O PARTIDO CONSERVADOR
É o vello Partido Alfonsino refundado baixo o liderazgo de Cánovas, nun inicio coa
incorporación dos Unionistas e Moderados que se mantiveran á marxe da Setembrina,
e posteriormente tamén dos Católicos situados máis á dereita e que trataran de
organizarse inicialmente como un partido distinto, a Union Católica de Pidal y Mon.
O proceso de conformación foi longo, non completándose ata a I mitade dos 80:
(1) Porque ata o ano 1881 boa parte dos vellos Moderados se mantiveran firmes na
súa esixencia de institucionalizar o novo réxime sobre a base da Constitución de 1845,
cousa á que se negou Cánovas consciente como era de que iso non permitiría acadar
o amplo consenso político que se precisaba para consolidar a monarquía.
(2) E porque a chamada Dereita católica aspiraba a crear a súa propia formación,
concretamente un partido confesional, como outros que xa existían en Europa, volcado
na defensa dos intereses específicos da Igrexa. Só accederon a integrarse no ano
1884 unha vez que o Papa León XIII vetou o seu proxecto.
A nivel de ideario, asumiron prácticamente o do Partido Alfonsino.
No plano sociolóxico, conformaban as filas do Partido o groso da vella aristocracia,
da xerarquía eclesiástica e da alta burguesía –financieira e alto funcionariado tanto civil
como militar-.
A destacar como principais prohomes e figuras chamadas a suceder a Cánovas:
Francisco Romero Robledo; Francisco Silvela; José Elduayen; S. Álvarez Bugallal.
O PARTIDO LIBERAL FUSIONISTA => PARTIDO LIBERAL
Configurouse inicialmente coas filas do antigo Partido Progresista, reunidas trala morte
do Xeral Prim (1871) en gran parte no Partido Constitucionalista dun P. M. Sagasta
que seguía a defender os principios da Constitución de 1869, e no que confluiran
durante o Sexenio parte das forzas da esquerda da Unión Liberal.
Xa nos 80 e inicios dos 90 se foron incorporando as forzas demócratas e republicanas
do Sexenio que profesaban un certo accidentalismo en canto á forma de goberno:
os demócratas que se reuniran en 1880 no partido Esquerda Dinástica con J. Canalejas
como un dos novos líderes; e os republicanos posibilistas liderados por E. Castelar ao
retirarse este da vida política a inicios dos 90.
A conformación deste partido foi aínda máis lenta:
(*) En parte polo empeño de Cánovas de incorporar o groso dos setembrinos pese
ás múltiples discrepancias ideolóxicas e profundas divisións existentes;
(*) En parte polo seu empeño tamén en promover a P. M. Sagasta como líder da
formación, pese a que este seguía poñendo como condición para a súa colaboración o
restablecemento da Constitución de 1869;
(*) E en parte tamén polo forte persoalismo dos distintos líderes dese espacio político:
P. M. Sagasta do P. Constitucionalista; Alonso Martínez dende a agrupación centrista
partidaria da colaboración sen condicións; un Ruiz Zorrilla que acabaría derivando cara ó
republicanismo conspiracionista e antisistema, etc.
O partido non empezou a tomar forma ata o ano 1877 cando M. P. Sagasta aceptou
facerse cargo do seu liderazgo tras conseguir que se incorporara á nova Constitución
algunhas das conquistas do Sexenio Democrático. A partir de entón, a incorporación dos
grupos centristas de Alonso Martínez e de Vega de Armijo, así como tamén de
xerais conservadores que estaban enfrontados con Antonio Cánovas -Martínez Campos-,
culminou na fundación do Partido Liberal Fusionista no ano 1880, cun programa cuios
puntos centrais eran promover a rexeneración do sistema representativo e a
orientación progresista do mesmo.
A súa configuración se completaría entre o ano 1885, cando xa se refundou como
Partido Liberal co ingreso de Esquerda Dinástca -demócratas-, e o ano 1893 coa
incorporación dos republicanos posibilistas de E. Castelar.
A diferencia do Partido Conservador, o Partido Liberal contou con grandes figuras que eran
á súa vez grandes notables rexionais:
Alonso Martínez; Marqués de la Vega de Armijo; Montero Ríos; ou Germán Gamazo.
No plano territorial, tiña especial arraigo na mitade norte do país.
RASGOS DOS PARTIDOS DINÁSTICOS COMO FORMACIÓNS POLÍTICAS
Seguirían sendo, como na etapa isabelina, meras agrupacións de notables conformadas
polo grupo parlamentario máis as respectivas clientelas de notables locais.
Carecían, polo tanto, dun corpo de afiliados e dun aparato formal de xestión
–con persoal contratado ou voluntario-.
As únicas estructuras estables que tiñan eran as seguintes:
(*) O Comité de notables, conformado por representantes das grandes redes clientelares,
e que era o encargado tanto de fixar as directrices a seguir en todo momento, como tamén
de decidir a xefatura da formación, polo menos na teoría, porque na práctica se iría
impoñendo a inxerencia da Coroa. Era tarefa súa igualmente, organizar a maquinaria
electoral.
(*) Os círculos de sociabilidade afíns en cada cidade -Casino; Centros Recreativo-,
e nos que se reunían simpatizantes de cada formación.
(*) E os xornais adictos que tiñan en cada poboación, e que actuaban como voceiros
da formación, mesmo publicando as circulares do partido.
(2) O TURNISMO PACTADO DOS DINÁSTICOS
Ou alternancia no poder únicamente dos dous partidos dinásticos conforme ó turno
que pactaran eles mesmos en cada momento, aínda que tendo que contar sempre
co visto bon do Monarca, cuia intervención como poder arbitral estaba pensada para evitar
que se puidera prolongar en exceso o turno dunha formación a costa da outra. Na práctica,
a Coroa tendeu cada vez máis a empregar ese poder arbitral para promover
ós líderes máis afíns e dóciles, sobre todo na etapa de Alfonso XIII.
En calquera caso, o sistema do turnismo tal e como o concebiu Antonio Cánovas
supoñía falsear de forma sistemática o principio do gobernó representativo, por canto
a alternancia viña dictada polo orden de turno que pactaran as dúas formacións, e non
polos resultados electorais, que eran sistemáticamente amañados.
O turnismo entraría en vigor en febrero de 1881, co ascenso ó goberno do país
do Partido Liberal Fusionista, e se consolidaría a partir de 1885 cando, a raíz da
morte prematura de Alfonso XII, os Conservadores de Cánovas -que apenas levaban
dous anos no goberno- acordaron polo Pacto do Pardo facer valer o principio de
"NOVO REI, NOVO TURNO" -rexente María Cristina- e darlles paso así ó P. Liberal.
O acordo obedecía á estratexia de Cánovas de apuntalar o réxime cos máximos apoios
posibles ante a situación delicada na que quedara o Trono tendo en conta que seguía sen
haber descendencia directa masculina -só dúas fillas- e que a rexente María Cristina
estaba embarazada de catro meses.
A estratexia deu finalmente os resultados buscados, pero o máis importante é que a
sucesión de dous turnos liberais case seguidos na década dos 80 permitiu a este
partido acelerar as reformas orientadas a dar ó réxime un carácter máis abertamente
liberal, así como a modernizar as estructuras da vida española en xeral. Entre os logros
do momento cabe suliñar os seguintes:
 Legalización das forzas non dinásticas (1881).
 Flexibilización da censura sobre a prensa: retorno de vellos xornais (1881).
 Lei do sufraxio universal (xuño, 1890).
 Reducción da duración do servicio militar.
(3) PODER ARBITRAL DO MONARCA
Os turnos políticos pactados polas dúas formacións dinásticas –Conservadores e Liberais-
precisaban, para poder saír adiante, do refrendo da Coroa, erixida en árbitro do sistema
a fin de garantir unha alternancia o máis equilibrada posible.
Na práctica, sen embargo, e moi en especial baixo o reinado de Alfonso XIII, a Coroa o
que fixo foi valerse desas e doutras prerrogativas que lle outorgaba a Constitución de 1876
para dictar a vida política do país impondo turnos e cambios de goberno de forma
cada vez máis unilateral e arbitraria, tal cual sucedía en monarquías autoritarias como
a alemana.
Dende a rexencia de María Cristina, por exemplo, se fixo cada vez máis normal que a
Presidencia do gobernó fora decidida pola Coroa sen contar nin coa composición
do parlamento nin co liderazgo interno dos partidos dinásticos. De aí, a frecuencia coa
que a Coroa houbo de proceder á suspensión de Cortes -90 en 47 anos-, ou mesmo
á súa disolución a fin de poder convocar novas eleccións coas que poder fabricar
maiorías parlamentarias á medida dos novos gobernos -21 disolucións en 47 anos que se
suman ás 90 suspensións-.
Se calcula que as Cortes estiveron abertas o 40% do tempo que lles tería correspondido.
Durante o resto dese tempo, o Executivo quedou libre para gobernar sen ningún tipo de
control.
(4) O CACIQUISMO E A SÚA SUPEDITACIÓN AO TURNO PACTADO
Aínda que sabemos de que se trata, o certo é que os seus rasgos mudaron co tempo.
De feito, non foi ata avanzado o XIX cando incorporou a connotación semántica que
nos chegaría a nós e que lle permitiría converterse en sinónimo de clientelismo,
a outra verba empregada con ese sentido no resto da Europa liberal.
A raíz do termo é a palabra cacique, unha verba de orixe antillano que xa o propio Colón
anotou no seu diario, e que se empregaba entón para designar ós xefes indíxenas. De aí
que a verba caciquismo na Idade Moderna se acabara empregando para designar a
maneira despótica de gobernar exercida por axentes locais tiranos.
Posteriormente, no XIX a forma en como se foi organizando a praxe do goberno liberal
fixo que os termos "cacique" e "caciquismo" pasaran a referir respectivamente:
(*) O grupo social que basaba o seu poder na capacidade de mediación que tiñan
entre o ámbito local baixo o seu control e as autoridades do goberno central.
(*) E o sistema de goberno e de dominación social basado no intercambio de favores
por votos –definición da Real Academia, 1881-.
Na España do XIX o que máis puido contribuir ó seu arraigo foi a acción combinada de
dous factores:
(1) A febleza das forzas liberais dende o inicio mesmo do proceso revolucionario,
na medida en que iso obrigou ós liberais a todo tipo de pactos cos vellos poderosos locais
para poder sacalo adiante;
(2) E a ascendencia do carlismo nos primeiros momentos en sectores claves como os da
baixa nobreza periférica, que controlaba o poder local sobre o terreno.
Nesas condicións, era realmente difícil que a consolidación do réxime liberal puidera
lograrse sen chegar a algún tipo de pacto cos poderes locais vencellados ó Antigo Réxime,
que lograron así dispor dunha gran capacidade de defensa dos seus intereses.
A diferencia entre a España isabelina e a da Restauración consistiu en que mentres (5) A MANIPULACIÓN E FRAUDE ELECTORAIS
nos inicios era a forza do notable local a que determinaba en boa medida o resultado
A outra clave da facilidade coa que se conseguían os resultados electorais necesarios
electoral e a inclinación do voto no Parlamento –a cambio sempre de favores-, na
para manter o turno pactado foi o fraude electoral, é dicir a manipulación sistemática
Restauración era xa o poder central o que cada vez máis impoñía os resultados
das votacións e dos seus resultados. As eleccións, de feito, seguiron sendo pura ficción e
ós poderoso locais, que tiñan que plegarse así ós dictados do pacto.
puro esperpento posto que todo ía encamiñado a conseguir que saíran elexidos os
Esa evolución é algo que se explica pola acción combinada de cando menos candidatos oficiais ou "encasillados".
dous factores:
As pezas e axentes principais do entramado encargado de sacar adiante os resultados
(1) O amplo control que fora acadando o Estado sobre as provincias gracias ós
precisos para o turno pactado son os seguintes:
avances que fora experimentando a organización centralista do Estado así como ás
melloras que se produciran en materia de comunicacións –telégrafo, ferrocarril, etc.-; (1) O "encasillado", ou distribución por distritos dos candidatos oficiais chamados a
gañar as eleccións que pactaban os Dinásticos entre sí con motivo de cada nova elección.
(2) E o consenso que se impuxera entre as forzas políticas na base da Restauración.
A norma era que o partido do turno de goberno pactara co partido saínte os distritos
nos que terían que vencer os seus representantes a fin de evitar que se presentara máis de
Polo demais, a outra idea que debe quedar clara é que cando falamos concretamente de
un candidato dinástico. A ratio solía ser dun 60% de distritos para o partido do turno.
caciquismo en España e de clientelismo en Europa no marco do XIX nos estamos a
referir a realidades moi similares. Para nada, pois, se trata dun fenómeno específico do O problema é que non en tódolos distritos a negociación era viable debido á

mundo español, e moito menos do réxime da Restauración tendo en conta que foi un resistencia que ofrecían algúns notables locais polo arraigo/forza que tiñan nos mesmos.

fenómeno inherente ó liberalismo conservador que se impuxo como tendencia en É aí, entón, cando entraba a figura do "cunero".

Europa unha vez rematadas as guerras napoleónicas.

(2) Os cuneros eran os candidatos que, carecendo de arraigo no distrito polo que se
presentaban por ser forasteiros, gozaban do renome preciso a escala nacional –Prohomes-
As principais diferencias entre o que foi a realidade española e o marco europeo:
para gañar a acta parlamentaria precisamente nas circunscripcións onde o partido do turno
(*) Caciquismo é a verba específica do mundo hispano, mentres que clientelismo é a non tiña un candidato natural do lugar forte.
específica do mundo anglosaxón;
(3) Os distritos propios ou enfeudados. Eran, pola contra, aqueles nos que a
(*) En España tivo unha vixencia máis prolongada no tempo, e iso foi así por canto a
forza do notable local vencellado a un dos dinásticos era de tal envergadura que tiña
crónica febleza das forzas progresistas e radicais do noso país non permitiu que se
a victoria asegurada fóra cal fóra o turno, polo que resultaba preferible considerar
avanzara no proceso de democratización cara ó que foi avanzando nas últimas décadas
a casilla dese distrito como xa adxudicada. A única saída era tentar recurrir a un cunero.
do XIX a avanzadilla europea. Aquí quedou truncado co fracaso do Sexenio Democrático
O seu peso iría a menos co tempo, pero con todo lograron manterse como tais baixo a
e coa imaxe que se proxectou e acabou impoñendo desas outras opcións -democracia e
Restauración o 24% dos distritos.
república-.
Algúns exemplos de distritos enfeudados:
(*) GUADALAJARA, controlada polo Conde de Romanones.
(*) Lalín - a Estrada, polo Marqués de Vega de Armijo.
(*) Pontedaldelas, por Raimundo Fernández Villaverde.
Algúns exemplos extremos de auténtica "Provincia-Feudo":
(*) VALLADOLID, controlada por Germán Gamazo.
(*) LUGO, polos Quiroga e López Ballesteros
(*) SEVILLA, polos Ybarra e Rodríguez de la Borbolla.
A súa vez, para garantir uns resultados consonte ó encasillado pactado, sobre todo
unha vez establecido o sufraxio universal masculino no ano 1890, houbo que recurrir ó
entramado oficial de controis electorais que xa se organizara na etapa isabelina, e
que na Restauración se perfeccionou se cabe aínda máis ao contar o Goberno central con
novos elementos no seu favor, como o consenso das forzas dinásticas e os avances en
materia de comunicacións, todo o cual se traduciu nunha superior capacidade de control
sobre o comportamento político das provincias. Nesa labor de control resultaban claves
as dúas pezas que aínda falta por referir, 4 e 5:
(4) Os Caciques. Notables locais capaces de exercer un poder incontestado no distrito
na medida en que o control que tiñan sobre os recursos da zona -propiedade da terra, etc.-
e/ou sobre os demais resortes de poder local –formación, cargos administrativos, etc.-
facía que puideran dispoñer de amplas redes clientelares, que á súa vez, ao permitirlles
funcionar como bancos de votos, os consagraba na condición de axentes políticos
por excelencia na vida local.
Con todo, baixo a Restauración, a súa actuación nas eleccións estaba cada vez máis
determinada polas consignas do poder central, que era o que dictaba cando debían
mobilizar os seus bancos de votos e cando repregalos.
De aí que a outra peza clave que actuaba como elemento de engarce entre o poder central
e os caciques fora o delegado institucional do poder central na provincia:
(5) O Gobernador Civil, que ao igual que baixo o reinado de Isabel II, funcionaba como
o xestor oficial do fraude electoral a realizar con ocasión de cada nova convocatoria
para asegurar o triunfo do Partido do turno. Por suposto, actuaba sempre seguindo as
instruccións recibidas de parte do Ministro da Gobernación, que era quen diríxía en
última instancia o proceso.
Así que unha vez que recibía as ordes, debía percorrer a provincia enteira para contactar
cos notables, alcaldes e demais pezas do entramado a fin de poñelos ó corrente do
encasillado pactado e de esixirlles que actuaran en consonancia durante a preparación e
desenolvemento das eleccións. Para asegurar o éxito se recurría tamén, en función do grao de
disputa, a diversas estratexias consonte ás prácticas que se foran poñendo a punto
dende a etapa isabelina:
 Purga moi exhaustiva da administración local: sustitución dos Alcaldes que non
colaboraban por Correxedores, que eran designados polo Goberno / Gobernador sen
ter que formar parte da Corporación no seu día votada; o desprazamento das
autoridades xudiciais que se mostraban reacias a colaborar; nin siquera os curas
párrocos se libraron das máis diversas tropelías, como o cárcere; e por suposto,
igual sucedeu a todo aquel que ocupara cargos/oficios remunerados polo concello.
 Manipulación do censo electoral: mortos que figuran como vivos, e á inversa;
cambios nos apelidos, etc.
 Negación de acreditación ós interventores rivais con excusas varias.
 Cambio da ubicación dos colexios electorais cara puntos máis inaccesibles, e
mesmo sen informar con suficiente antelación, como tamén o peche antes de tempo.
 Calquera forma de coacción e violencia sobre candidatos e votantes, dende o
soborno ao apaleamento, pasando pola detención con todo tipo de excusas.
 O pucheirazo ou compra de votos.
 As roldas de falsos votantes, por exemplo valéndose da suplantación.
 A perda das urnas e o seu recheo -cambiazo-.
 A non aprobación no Parlamento das reclamacións en contra do partido do turno.
E á inversa, a anulación das eleccións dun distrito cando a reclamación era a favor.
As Cortes eran o órgano encargado de dirimir as reclamacións, sendo xuíz e parte.
 A distribución arbitraria dos recursos públicos como forma de comprar os votos:
exencións fiscais, licencias, subvencións, etc.
(6) A SOBRERREPRESENTACIÓN DO MUNDO RURAL

Sobrerrepresentación no sentido de que para poder dispor dunha acta en Cortes a

normativa electoral fixaba unha ratio poboacional no mundo rural menor que a
establecida para os distritos urbáns.

E iso por unha razón: a poboación rural era máis susceptible de ser manipulada,
tanto pola maior tasa de analfabetismo existente, como pola situación cautiva na que a
deixaba a súa dependencia dos grandes propietarios locais da terra e pola maior
influencia que a Igrexa lograra manter nese mundo.

De feito, as formacións políticas non dinásticas lograron obter resultados apreciables só

nas cidades: en parte pola maior formación / concienciación da súa poboación; e en parte
porque aí os distritos eran plurinominais, o que dificultaba o control dos resultados
sobre todo unha vez establecido o sufraxio universal masculino.

En todo caso, e tendo en conta que ademais a poboación rural era maioritaria -70%-,
a súa sobrerrepresentación resultou clave para poder garantir uns resultados electorais
consontes co conservadurismo do réxime establecido.