T.

9A 2ESTARAGO 4*COMP

ARESTAURACIÓN: RETORNO DA MONARQUÍA, CONSTITUCION DE 17OE

VIDA POLÍTICA
GO termo Restauración referímonos a unha etapada historia de España comprendida entre
Cencspto
Conaloga OS anos 1875 e 1923 que se caracterizou pola volta ámonarguía borbónica e a un sistema
obxects Ilberal Conservador non democráico. Oobxectivol dos seus artifices era crear un sIStema
politico compartido por todos os sectores burgueses, de tal forma que ningún grupo Se VsSe
obrigado a recorrer ó pronunciamento militar ou á mobilización popular para acceder o
poder, buscando do mesmo modo excluír ás clases baixas da participación na vida poltica.
A Restauración pódese dividir en dous períodos: un de implantación e consolidación
dous
pertos (1875-1902), que abarca o reinado de Alfonso XIl (1875-1885) e a rexencia de Dna. Marla
Cristina de Habsburgo (1885-1902): e outro de crise do sistema (1902-1923), que coincide
Coa etapa de monarquía constitucional do reinado de Alfonso XIII.
débese ao labor desenvolvido por
Orestablecemento da monarauía borbónica en España Democrático
do Sexenio
Cánovas del Castillo, líder dos liberais moderados, durante a etapa (1873-1874),como
(1868-1874)) Aproveitando a inestabilidade política da etapa republicana
carlista e cubana, o incremento das
as tensións entre os republicanos, a guerra dos Borbóns ótrono entre os
reivindicacións sociais, foi buscando apoios para a volta
'monarqua burguesía, descontentos co sistema liberal
Constho militares, a lgrexa, as clases altas e a Manifesto de Sandhurst, un
orbóna democrático. Deste xeito, en novembro de 1874, públicase
no que este se presentaba como un
escrito redactado por Cánovas e asinado por Alfonso
constitucional e defendía a monarquía como a
monarca respetuoso co sistema liberal e
lexitimidade histórica.
mellor forma de goberno para o país por mediante
ónovo réxime politico se producira
Se ben Cánovas pretendía que o paso decembro
xeneral Martínez Campos o 29 de
eleccións, opronunciamento militar dado polo
constitucional borbónica.
de 1874propiciou a volta á monarquía
coñecido tamén como sistema canovista,
O sistema político da Restauración,
do liberalismo doutrinaria,
Sisteua caracterizouse, en primeiro lugar, pola defensa dos principiosconstituíntes fíxose mediante
Couista recollidos _na Constitución de 1876., A convocatoria a Cortes
universal masculino e, grazas á abstención das forzas
da oposición e á fraude
sufraxio
eleccións.
electoral, os conservadores conseguiron gañar as
constitucional como forma de
No texto constitucional quedaba establecida a monarquía
CousTIçON: ao mesmo tempo que se
goberno: a soberanía compartida entre o Rei e as Cortes,
compartíao poder lexislativo
monaraia reforzaba opoder do monarca respecto asS estas últimas, pois
podía convocar e disolver as
coas Cortes, tiña dereito de veto unha vez por lexislatura,
nomeaba libremente ós
Cortes a súa vontade, escollía a unha parte dos senadores,
constituídas por un
ministros e interfería no poder Xudicial; unhas TCortes bicamerais
universal en función da forza
Congreso electivo, escollido mediante sufraxio censatario ou
polo rei e a outra
política que estivera no goberno, e un Senado vitalicio, escollido a metade
que
metade por un sufraxio moicensatario; unha separación de poderes moi incompleta, na
o poder executivo interferíia no lexislativo e xudicial; a supresión dos xuízos por xurado;
unha maior centralización debido ao control dos Concellos e Deputacións polo Goberno
central: a restrición dos dereitos dos cidadáns mediante a redacción de leis ordinarias que
 gobernase; e, por ültimo,
podian ser respetadas ou restrinxidas en función do partido que
culto so existía no ámbito
establecíase un Estado confesional no que a liberdade de
privado.
na consolidación dun sistema liberal e
trocaso Dita Constitución supuxo un paso cara atrás
democrático _en España, xa que debemos ter en conta que a súa predecesora, a
establecia para o pais un
Constitución de 1869,, aprobada durante o Sexenio Democrático,
dereitos minuciosamente
sufraxio universal masculino, unha ampla declaración de
unha soberanía nacional, unha
regulados, un Estado de dereito, un estado aconfesional,
das Cortes respecto ó rei, un
664
maior división de poderes e descentralización, a primacia
xuízos por Xurado, entre
maior control do poder executivo por parte do lexislativo e os
primeira Constitución democrática da
outras medidas. Por todo isto, tamén é considerada a
historia de España.
que permiten diferenciar este sistema de
Asi mesmo, as dúas principais peculiariades
e o caciquismo,
calquera outro foron o sistema de quendas e a fraude electoral
goberno entre os dous partidos dinásticos, o
O primeiro consistía na alternancia no
liderado por Cánovas del Castillo,
Conservador e o Liberal. O Partido Conservador.
Sexenio, a algúns progresistas e a un
aglutinou ós afonsinos e unionistas da etapa do
Sisteuo nobreza e alta burguesía, así como as altas
e quedos sector católico, Os seus apoios eran a Partido Liberal, liderado por Sagasta,
xerarquías eclesiásticas e militares. Pola contra, o
unionistas e os seus apoios sociais
aglutinou principalmente ós progresistas e a algúns
atopábanse entre o alto funcionariado e as clases medias.
dificultades, mediante o sistema de quendas,
Cando o partido que estabagobernando tiña conseguir o
chamaba a gobernar ó outro. Para
tamén coñecido como turnismo, o Rei obxectivo
novas eleccións gue se manipulaban co
esencial apoio das Cortes, preparábanse goberno.
óque o Rei lle encomendara o
de que resultase gañadoro partido político
imprescindible a fraude electoral e o caciquismo.
Para este amaño das eleccións, resultaba Gobernación, co
elaboración por parte do ministro da
O proceso electoral comenzaba coa distrito electoral dos
encadramento: aelección para cada
apoio dos gobernadores civís, do
frowde Para asegurar os resultados debían de
electa candidatos que oGoberno estádisposto atolerar. disuadir ós
Garda Civil (esta debia
Caciquisnocolaborar os alcaldes (nomeados polo Goberno) e aás eleccións). Finalmente estaba o
presentarse
candidatos doutras forzas políticas de
grande influencia nun territorio e que a usaba
cacique local, personaxe que gozaba dunha
Os métodos para falsear as eleccións eran
para obter votos para un candidato do goberno. falsificación de identidades, compra
varios: manipulación do censo, resurrección de mortos,
masiva dos votos emitidos na
de votos, ameazas ou mesmo pucheirazo ou substitución
determinado.
urna en beneficio dun candidato

entre 1875 e 1881 durante o reinado

Así, os conservadores gobernaron fundamentalmente
Goberno. Durante este período.
de Alfonso XlII, con Cánovas como presidente do
en liña cos principios
aprobouse a Constitución de 1876, ao igual que outras medidas limitouse a
o matrimonio canónico,
Cousorodgre políticos do liberalismo doutrinario: restableceuse
explicar dende as súas
liberdade de imprenta, prohibiuse ós profesores universitarios
monárquico, aprobouse a Lei
cátedras doutrinas contrarias ódogma católico e óréxime
de reunión e
Electoral que establecía un sufraxio censatario, Iimitouse a liberdade
Goberno.
asociación e impoxose un Estado centralizadoeo control dos concellos polo
 Os
liberais,
pola contra, gobernaron principalmente dende
1885 ata 1890, durante a
Texencia deDna. María Cristina de Habsburgo, con
que introduciu importantes reformas, como a Sagasta como presidente do Goberno,
ibeais Lei de Asociacións, que permitiu legalizar e
esenvOlver organizacións obreiras, a Lei de Xuízos por Xurados ou a Lei
establecia un sufraxio universal masculino. Porén, estas reformas non Electoral, que
principios básicos da Restauración, pois resultaron viciadas polo caciquismoafectaron
os
e a fraude
electoral, de xeito que en realidade as diferenzas entre liberaise conservadores non tinan
repercusión na práctica.
Naturalmente, o sistema político canovista contou cunha forte [op0sicIón ao impedir o
acceso ógoberno a aqueles partidos contrarios ósistema e ós que defendían os intereses
das clases populares. Os grupos políticos contrarios áRestauración eran diversos e a sua
neteroxeneidade ideolóxica explica que non puideran presentar unhaalternativa órexime,
políticos foron os carlistas; 0s
opos iuou Polo que nunca chegaron a gobernar. Eses grupos motto en
republicanos, divididos a súa vez en diferentes partidos, o que fixo que tardasen
obreiras, distribuidas entre
Constituir unha alternativa politica para o país: as organizacións
socialistas marxistas; e as organizacions
OS Sindicalistas reformistas, os anarguistas e os Restauración. Diferenciamos entre o
nacionalistas, que reixeitaban o centralismo da
Regionalista, o nacionalismo vasco, coa
catalanismo, destacando a formación da Lliga
creación do Partido Nacionalista Vasco, e o rexionalismo galego.
que o réximne político dominante na
Enconclusión, a modo de sintese, podemos dicir
borbónica foi unha monarquía constitucional doutrinaria favorable ós intereses
Restauración
económicos da burguesía e aristocracia, que mantivo fóra do Xogo
SOciais, políticos_e democracia,
réxime oligárquico, clerical, sen
Cauclusu político á maioría do país. Un caciquismo constituía a verdadeira estrutura
pseudoparlamentario,. no que
goberno dos pobos. Un réxime que manifestaba un profundo
políticoadministrativa do asegurar o monopolio do poder
dominantes que pretendían
egoismo social dos grupos
social.
súa hexemonía económica e
 ACRISE DA RESTAURACIÓN
se caracteriza
A Restauración é a etapa da historia de España que vai dende 1875 ata 1923 eque
non democrático. O obxectivo
pola volta ámonarquía borbónica e aun sistema liberal conservador,
burgueses, de xeito que ningún grupo
era crear un sistema político compartido por todos os sectores poder.
ámobilización popular para acceder ó
se vise obrigado arecorrer ópronunciamento militar ou
Intentando tamén excluír da participación navida política ás clases baixas.
borbónica foi
de síntese podemos dicir que o réxime político dominante na Restauración
A modo sociais, políticos e económicos da
unha monarquía constitucional doutrinaria favorable ós intereses réxime oligárquico,
XOgo políitico ámaioría do país. Un
burguesia e aristocracia, que mantivo fóra do políticoadministrativa
caciquismo constituía a verdadeira estrutura
Clerical, sen democracia, no que o un profundo egoísmo social por parte
dos grupos
gue manifestaba
do goberno dos pobos. Un réxime hexemoníaeconómicae social.
dominantes que pretendían asequrar o monopolio do poder e a súa
Desastre do
Restauración comenzOu a presentar problemas a partir de 1800, o
O SIstema político da de Rivera.
crise deste sistema que remataráen 1923 coa Ditadura de Primo modernizar O
98, marca ocomenzo da para
puxo de manifesto a incapacidade da oligarguía dominante intelectuais e nas
ODesastre do 98 partidos politicos, nos
impacto na opinión pública, nos experimentaron unha
pais, provocando un forte responsabilizaron do fracaso ós políticos,
clases medias. Os militares, gue numerosos:
conservadora.Máis os factores da crise foron
deriva autoritaria e
loitas
vida politica ordinariae nas
lugar as intromisións do novo monarca Alfonso XIll na representantes dos partidos
En primeiro provocando unha crise de liderado
dos
totisiouS internas dos partidos dinásticos, establecer unha relación directa
condición de xefe do Exército para
aproveitou a súa a
dinásticOs. O rei termo ópoder civil, e conseguiu
peia e nas Coroa e os mandos militares que deixou en segundo
entre a militares.
@orias itesncS ascensos
prerrogativa dos nomeamentose
paWÓOs diickes. desastre do 98, en
foi o crecente papel do Exército na vida política, tras o
Outro factor da crise Un exemplo foio
intereses corporativos, con posturas conservadoras e autoitarias.
defensa dos seus criticar ó
ás redaccións da revista satírica Cu-cut e do xornal La Veu de Catalunya por
asalto en 1905 conseguiron, co apoio do rei,
catalanismo. Pero en vez de ser sancionados,
eercito ra udq Exército e defender o de delitos de
que se sometía a código militaro xuízo
aprobar aLei de Xurisdicións de 1906 pola adoptar unha postura
contra o Exército. Pasaron a
opinión e obra contra a unidade da patria e nacional. Crearon as Xuntas de
patria e da unidade
conservadora e a considerarse os salvadores da Goberno acabou por
intereses económicos, o
Defensa Militar en 1917, para defender OS seus
ó militar. A partir de entón os militares
recoñecelas, amosando asía debilidade do poder civil fronte
convertéronse nos máximos garantes da orde
interviron no nomeamento dos ministros de Guerrae
o establecemento da ditadura acaban por
pública.O golpe de Estado en 1923 de Primo de Rivera e
imposición respecto ópoder civil.
confirmar aderiva conservadora do Exército e asúa
derrotas militares na ocupación do
Outro factor desestabilizador durante a Restauración foron as do
Rrroas norte de Marrocos que súa vez provocaron un incremento das críticas contra o Exército e
nieitares a rexeitamento do servizo militar e do recrutamento para aguerra entre as clases populares. A de 1909
reservistas Coa oposición das
no barranco do Lobo deu lugar a que o Goberno mobilizara ós coa
organizacións obreiras, o que desembocará na chamada Semana Tráxica de Barcelona,
convocatoria dunha folga xeral por socialistas e anarquistas contra a guerra e o Goberno. A folga foi
un éxito e a protesta obreira radicalizouse: queimáronse conventOs, igrexas e escolas relixiosas
como protesta ao apoio da lgrexa ós grupos poderosos. Foi duramente reprimida e acusouse ó
anarquista Francisco Ferrer Guardia de ser o instigador da mesma. A Semana Tráxica provocoua
caída do goberno conservador de Maura, a formación da conxunción electoral republican0-socialista
ea creacion da CNT (Confederación Nacional de Traballadores) en 1910 (sindicato-anarquista)
 un forte impacto na opinión pública e
Outra derrota foi o desastre de Annual de 1921. Esta provocou
de depurar responsabilidades,
Destute dg acentuou a impopularidade da guerra e do exército. Ante a exixencia
sospeita de que, detrás da acción
abriuse unha investigación, o Expediente Picasso, e difundiuse a
á Monarquia.
do xeneral Silvestre, interviuAlfonso XIll, o que incrementou a oposición
caciquismo, que provocaron unha crecente
Outro factor é o mantemento da fraude electoral e do
trasde contestación política ósistema por parte das clases medias urbanas, que apoiaron a republicanos e
eoettas monopolio
poder municipal nos concellos, rompendo o
e cociguisng nacionalistas e lograron un maior controldo
dos partidos dinásticos, especialmente nas cidades.
o Partido Radical de Lerroux,
Produciuse unha maior organización dos partidos republicano_:
Álvarez, defensor das reformas
populistae anticlericalista; e oPartido Reformista de Melquíades
republicanos aliáronse cos
sociais e políticas nunha dirección de rexeneración democrática. Os
de contar con representantes
Socialistas para acudir conxuntamente ás eleccións e ter máis opcións
Conxunción Republicano-socialistä que
das súas formacións no Parlamento. Crearon en 1909 a
parlamentario.
permitiría que nas eleccións de 1910 Pablo lglesias obtivese acta de
nacionalismos periféricos, sobre todo
Porén aproposta rexeneracionista máis profunda procedeu dos implicación na vida política da
do catalán, que desenvolveu unha estratexia permanente de en varios gobernos
Restauración, cunha presenza activa navida parlamentaria e incluso coa entrada
Cambó que reivindicaba a autonomia para
da monarquía. Destaca a Lliga Regionalista de Francesc
Cataluñae areforma conservadora e elitista da administración.
desprestixio do rei e a división dos
Aproveitando a debilidade pola actuación das Xuntas militares, o
democraciaea autonomía para
partidos dinásticoOs, Cambó presionou ó Goberno para conseguir a deputados e senadores na que
Ascasa kia Cataluña. En 1917 a Lliga convocou en Barcelona unha reunión de
sobrea autonomía rexional e municipal. Se
atrsorrara se pediu areunión en Cortes constituíntes para deliberar Asemblea
parlamentarios españois a unha
o Goberno non accedía invitábase a todos os
dita Asemblea celebrouse
extraordinaria para tratar eses temas. A pesar da prohibición do Goberno,
catalanistas, republicanos e
en xullo en Barcelona, con un número reducido de parlamentarios
dos seus integrantes.
socialistas. Porén, esta fracasou pola falta de apoio e polas divisións internas
óaumento da conflitividade social debjdo ás
csELllchuieO sistema da Restauración terase que enfrontar tamén
dificiles condicións de vida e de traballo das masas populareseárepresión da patronal eo Goberno
ante as súas demandas. Ademas do sucedido na Semana Tráxica, outro momento álxido desa
conflitividade vivirase durante a crise de 1917.

(Unha consecuencia económica positiva da Primeira Guerra Mundial para España éo crecemento da
Aqesea Mune económica
orodución, negativa
agricola efoiindustrial, para atender ádemanda interior e ás exportacións. AconsecUencia
a inflación e, dado que os salarios non subiron, empeorou a condición de vida
Rusa das clases medias epopulares, aumentando o malestar social e politico. Outro acontecemento foi o
estourido da Revolución Rusa que vai servir de exemplo para as organizacións obreiras, que ven que
é posible facerse co poder erematar co sistema capitalista. Destacan o PSOE coa UXT, e a CNT.
En 1916 a UXTe oPSOE-convocan unha folga xeral en toda España cuxos obxectivos tiñan un
caråcter revolucionario: o derrocamento do réxime ea convocatoria de cortes constituíntes. Afolga
contou co apoio dos republicanos e da CNT e foi duramente reprimida polo Goberno. Esta
conflitividade social aumentará máis aínda na etapa 1917-1923, cunha maior radicalización das
organizacións obreiras. Dando lugar a fenómenos como o pistoleirismo", a contratación de matóns a
soldo por parte da patronal para facer fronte ós sindicalistas, óque as organizacións obreiras
responderon cos seus propios pistoleiros. Ademais disto, a patronal respondeu ás folgas co peche
das empresas e a creación de sindicatos amarelos como os sindicatos libres.
 lamên será un elemento de crise da
do ExerCito e da lgrexa, así como oRestauación terrorismo anarquista en oposición de Canovas,
o
enfrontamente entre catolicos eanticlericais (S.Tráxica). Este
anticlericalismo é defendido polos republicanos e as organizacións de esquerdas porque
as altas xerarquías eclesiásticas como
integrantes e defensoras da oligarquía gobernante. consideran
acoato Por uitmo estaria o fraccionamento e descomposición dos
partidos dinásticos, o Conservador e o
LIberal. OS novos líderes non foron capaces de manter unidas as respectivas forzas politicas e de
Tormar gobernos estables gue poideran afrontar os problemas que estaban afectando o
funcionamento da Restauración.

OConservador Maura,) influído polo Rexeneracionismo, tentou reformas para mellorar 0 Sistema
Poldco e evitar a revolución social, pero sen modificar a estrutura económica e social. En canto a
participación electoral: promulgou unha lei electoral que establecia sufraxio obrigatorio e a revision
no Tribunal Supremo das actas electorais fraudulentas. Introduciu o artigo 29 que establecia a
itkos) posibilidade de non celebrar eleccións nos distritos con un único candidato, privando acidadáns do
que
dereito avotar. Para amodernización do poder local. aprobouse a Lei de Administración LOcal
e coa posibilidade de crear
pretendia incrementar as competencias e autonomía dos concellos
problemas Comuns
mancomunidades, é dicir, agrupacións de municipios ou provincias para resolver
oposición da oligarquía local, temerosa de
e xestionar recursos. Non se chegou a aprobar pola
perder o control do poder municipal.
reformas para ampliar a base social do sistema da
O iberal Canalejas propuxo unha serie de _o
a Lei de Asociacións Relixiosas, limitaba
Restauración atraendo ás clases populares. Destacan
limitar a influencia da lgrexa, pero a
establecemento de novas ordes relixiosas, co obxectivo de retirala.
coa do Vaticano, obrigaron ó Goberno a
(Sociais) oposición dos católicos e conservadores, xunto pretendía complementar as competencias
Outra das lei foi a Lei de Mancomunidades Provinciais, coa formación de mancomunidades e a
rexionalistas
dos concellos e canalizar as reivindicacións
rexional (Mancomunidade catalá en 1914). Aprobou tamén a
concesión dunha reducida autonomía redención de
o servizo militar obrigatorio e abolía a
Lei de Recrutamento de 1912 que establecía hora de facer o servizo militar
entre ricos e pobres á
quintas. Con todo seguiu habendo diferenzas considerablemento o tempo do
pago, reducían
pois establecía os soldados de cota que, mediante imposición da arbitraxe
condicións de traballo coa
mesmo. Intentou tamén introducir melloras nas
traballo feminino e infantil nas fábricas, porén, a oposición
estatal nos convenios salariais, e regulou o trascendencia.
dos conservadores fixo que as súas propostas tivesen pouca
Canalejas proVOcou o deterioro progresivo do
O fracaso das reformas deseñadas por Maura e
cada vez máis graves.
funcionamento do sistema e a existencia de crises políticas e sociais
debilidade dos gobernos foi en aumento,
Aínda gue o Goberno conseguiu superar a crise de 1917, a
partidos dinásticos
acompañada do desprestixio da clase politica gobernante. O fraccionamento dos quenda deixou de
duración dos gobernos. A
e as tensións entre os lideres dificultaban a formacióne
funcionar e o rei recorreu áformación de gabinetes de concentración compostos por representantes
de facer fronte ós problemas.
de varios grupos políticos que non foron capaces
para sobrevivir:
Ante o cúmulo de difiCultades o réxime tiña unicamente dúas posibilidades
democratizarse ou tmpoñer unha ditadura. A incapacidade de transformarse, debido á oposición das
clases dirixentes a cambios que supuxesen para elas a perda de poder político, económico e social,
favoreceu a imposición dunha ditadura militar en 1923 que contou tamén coa aprobación do rei.
contrario a un sistema liberal democrático que lle recortase poder e agobiado pola investigación, o
Expediente Picasso, aberta para esclarecer as responsabilidades polo acontecido en Annual en
1921.
 ACRISE DE 1917. OS GOBERNOS DE CONCENTRACIÓNEA GUERRA DE
MARROCOS
Co termo "Restauración" referímonos a unha etapa da historia de España que vai
1875 ata 1923 e que se caracterizou pola volta ámonarquía borbónicae a un dende
sistema
Iiberal conservador non democrático. O obxectivo dos seus artifices era crear un sistema
político compartido por todos os sectores burgueses, de tal forma que ningún grupo se vise
obrigado a recorrer ó pronunciamento militar ou ámobilización popular para acceder ó
poder, buscando do mesmo modo excluír ás clases baixas da participación na vida política.

A modo de sintese, o réxime politico dominante na Restauración borbónica foi unba

monarquía constitucional doutrinaria favorable ós intereses sociais, políticos e económicos
da burguesía e aristocracia, que mantivo fóra do xogo políticoá maioría do país. Un réxime
oligårquico, clerical, sen democracia, pseudoparlamentario, no que o caciquismo constituia
a verdadeira estrutura políticoadministrativa do goberno dos pobos e que manifestaba un
profundo egoismo social dos grupos dominantes que pretendian asegurar o monopolio do
poder e a súa hexemoníaeconómica e social.

1890, cando
O sistema da Restauración funcionou máis ou menos ben ata a década de
incremento da conflictividade
Comezaron a aumentar as dificultades como consecuenciado
rexionalistas e
sOcial, do terrorismo anarquista e da maior forza dos movementos
nacionalistas en Cataluña, Galicia e País Vasco.
declive de dito sistema foi o
Sen dúbida, o acontecemento que marcou o comezo do
español e pUxo
denominado Desastre do 98, que supuxo a desaparición do Imperio colonial economía e o
desenvolvemento da
de manifesto a ineptitude dos gobernos para loitar polo
unha profunda frustración eresentimento,
progreso do pais. Ademais, os militares sentiron
exército español.
o que darálugará deriva autoriataria e conservadora do
rexeneracionismo, unha corrente
Todas estas circunstancias favoreceron a aparición do
dos males do país, a crítica
intelectual, politica e literaria que se caracterizou pola análise
na búsqueda de solucións para
cara o sistema da Restauracióne cuxo obxectivo consistía
renovar arealidade española da época.
(1902-1923), coincidente co período de
A esta situación sucederaa unha etapa de crise
1923 co establecemento da
monarquía constitucional de Alfonso XIl, que rematará en
Ditadura de Primo de Rivera.
1917,que conseguiron debilitar e
En dita etapa, xogaron un papel fundamental as crises de
triple dimensión: unha
desprestixiar á clase política gobernante. Estas contaron cunha
militar, outra política e unha social.
Exército na vida política en
A militar tomou como punto de partida o crecente papel do
na clase militar era claro, pois
defensa dos seus intereses. O cambio de mentalidade
liberal ó longo do s.XIXa
pasaron de apoiar coas súas accións aunha ou outra facción
créanse as Xuntas de
adoptar unha postura conservadora e autoritaria. Así, en 1917
Defensa Militar, asociacións de carácter corporativo formadas por oficiais de media e baixa
económica, ós que
graduación para defender os seus intereses profesionais en materia
dos ascensos
máis tarde se Iles engadirán outras reivindicacións, como o regulamento
de
(enfrontamentos entre xuntistas, que defendian que debían ser Concedidos por criterios
 antigüidade,e africanistas, que sostiñan que debían ser outorgados por méritos de guerra),
defensa do honor dos militares e rexeitamento do socialismo, anarquismo e nacionalismo.
Inicialmente, o Goberno disolveu as Xuntas, pero as reaccións de solidariade entre os
oficiais e a súa rebelión obrigaron ó Goberno a recoñecelas. O conflito puxo e manifesto a
debilidade do poder civil fronte ó militar e, a partir de entón, os militares interviron no
nomeamento dos ministros de Guerra e convertéronse nos máximos garantes da orde
pública. Finalmente, o golpe de Estado de Miguel Primo de Rivera en 1923 e o
establecemento dunha ditadura acabarán por confirmara deriva conservadora do Exército e
a súa imposición respecto ó poder civil.
Dende a dimensión política. debemos ter en conta o mantemento da fraude electorale do
caciquismo, peculiaridades indiscutibles da Restauración, como outros dos factores que
acabaron por desestabilizar o sistema. Ambos os douS provocaron unha forte reacción entre
as clases medias urbanas, que pasaron a mostrar o seu apoio ós republicanos e
nacionalistas.
Serán estes últimos, concretamente os nacionalistas cataláns, os que conten cun papel
máis importante, cunha presenza activa na vida parlamentaria e a súa integración en varios
gobernos da monarquía. A Lliga Regionalista de Francesc Cambó, que reivindicaba a
autonomía para Catalufñae a reforma conservadorae elitistada administración do Estado,
foi opartidopolítico máis destacado durante a crise de 1917.
Aproveitando a debilidade do Goberno provocada pola actuación das Xuntas militares, o
desprestixio do rei polas súas intromisións políticase a división dos partidos dinásticos en
camarillas, Cambópresionou óGoberno para conseguir a democracia e a autonomía para
Cataluña. Nese ano a Lliga convocou en Barcelona unha reunión de deputados e senadores
cataláns na que se pediu a reunión en Cortes constituíntes para deliberar sobre a
organización do Estado e aautonomía rexional e municipal. Se o Goberno non accedía
invitábase a todos os parlamentarios españois a unha Asemblea extraordinaria para que
a pesar da
tratase sobre eses temas. Esa Asemblea celebrouse en xullo en Barcelona
prohibición do Goberno, formada por un número reducido de parlamentarios catalanistas,
dos
republicanos e socialistas. Porén, fracasou pola falta de apoio e polas divisións internas
seus integrantes.
aumento da
Por último, dende a perspectiva sociat,7 tomando como referencia o
conflictividade social debido ás difíciles condicións de vida e de trabalo das masas
demandas, debemos
populares e á represión da patronal e o Goberno antes as soas
contexto
mencionar a folga xeral revolucionaria de 1917 Hai que ter en conta que o
internacional dese ano non era favorable ósistema da Restauración, pois a Primeira Guerra
dos
Mundial provocou unha enorme inflación e supuxO a redución do poder adquisitivo
cidadáns e a Revolución Rusa serviude exemplo para as organizacións obreiras españolas,
que ven que éposible rematar co sistema capitalista vixente. Asi, o PSOE eo seu sindicato,
a UXT, e aCNT, sindicato anarquista, verán na acción revolucionaria con actuacións como a
folga xeral revolucionaria unha saída cara a independencia do proletariado respecto da
burguesía e das súas institucións.

Desta forma, en 1917 ten lugar en Valencia un conflito no sector ferroviario e ante a
intransixencia da patronal e do Goberno, a UXT e o PSOE convocan unha folga xeral en
toda España cuxos obxectivos tiñan un carácter revolucionario: oderrocamento do réximee
 a
convocatoria
Porén, foi
de
cortes constituíntes, Afolga
duramente contou co apoio
reprimida polo Goberno. dos
republicanos e da CNT.
Atodos
estes factores de crise de
etapa da 1917 debemos
e nas loitasRestauración,
internas dos
como as
intromisións do novoengadirlles
monarca
outros determinantes nesta
Alfonso Xll na vida politica
provocaron un incrementopartidos dinásticos; as
das críticas contra o derrotas militares no norte de MarrocOs que
para aguerra entre as clases Exército, o servizo militar e o
católicos e populares; o terrorismo
anticlericais; e o fraccionamento e recrutamento
anarquista; os enfrontamentos
Ainda que o goberno conseguiu
descomposición dos partidos dinásticos. entre
debilidade destes foi en aumento,superar todas estas dificultades, apartir de entón a
acompañada do
gobernante. O fraccionamento dos partidos dinásticosdesprestixio cara a clase politica
e as tensións entre os lideres
dificultaban aformación e duración dos gobernos. O turnismo
recorreu formación de gobernos de
á deixou de funcionar e orei
concentración compostos
varios grupos políticos, que tampouco foron capaces de facer frontepor representantes de
fracaso haberáque engadirlle as derrotas ós problemas. Aeste
militares derivadas das loitas pola ocupación do
norte de MarroCos, entre as que destacan a derrota no barranco do Lobo, de
denominado "desastre de Annual", de t921SA primeira deu lugar a que o1909,
eo
Goberno
mobilizara ós reservistas coa oposición das organizacións obreiras, o que trouxXO Consigo
importantes consecuencas En primeiro lugar, o embarque das tropas en Barcelona
desembocou na chamada Semana Tráxica de Barcelona de 1909, logo da convocatoria
dunha folga xeral por socialistase anarquistas contra a guerra e o Goberno. Afolga foi un
éxito e a protesta obreira radicalizouse coa queima de institucións relixiosas. Porén, tamén
foi duramente reprimida (fusilamentos de Montjuic). Á
Semana Tráxica seguiuna a caída do
goberno conservador de Maura, a formación da conxunción electoral republicano-socialista
ea creación da CNT en 910:
Por outra banda, no "desastre de Annual" faleceron un gran número de soldados españois
reclutados de entre as clases populares, o que provocou un forte impacto na opinión pública
española e acentuou a impopularidade da guerra e do exército. Ante a exixencia de depurar
responsabilidades, abriuse unha investigación sobre o comportamento dos militares
(Expediente Picasso) e difundiuse a sospeita de que detrás desta acción estaba a
intervenciónde Alfonso Xll, o que incrementou aoposición á Monarquía.
Ante o cúmulo de dificultades o réxime tiña unicamente dúas posibilidades para sobrevivir:
democratizarse ou encamiñarse cara unha ditadura. A oposición das clases dirixentes a
cambios que supuxesen para elas aperda de poder político, económicoe social, favoreceu
a imposición dunha ditadura militar en 1923 que contou tamén coa aprobación do rei.
agobiado pola investigación aberta para esclarecer as responsabilidades polo acontecido en
Annual.
 t.0-: DiTADURA PRIMO OE VERA

O
GOLPE DE ESTADO EAS ETAPAS POLÍTICAS
En 1923, Miguel Primo de Rivera, deu un golpe de Estado en Barcelona que poñía fin ao sistema
politico da Restauración (1874-1923)) e áetapa da monarquía constitucional do reinado de Alfonso
XII(1902-1923))
Eses útimos anos da Restauracióncaracterizáronse por unha inestabilidade política con gobernos de
Concentración incapaces de facer fronte ós partidos opostos ósistema, cada vez máis organizados:
republicanos e nacionalistas. Existía tamén unha enorme conflictividade social manifestada no
fenómeno do "pistoleirismo" e co terrorismo anarquista. Ademais, o desastre de Annual en 1921
recrudeceu ás críticas contra o Exército e deu lugar ao inicio dunha investigación (Expediente
Picasso) no Parlamento para depurar responsabilidades que afectaba tamén ó rei Alfonso Xll.
Este, chamou a Primo de Rivera para que asumise o poder, recoñecendo desta maneira a acción dos
golpistas. Hai que ter presente que isto supoñía para o rei verse libre da investigación aberta co
Expediente Picasso, factor que foi tamén determinante entre os militares para poñer fin ámonarquía
constitucional.

A ditadurade Primo de Rivera contou inicialmente cunha ampla aceptación popular, explicable polo
elevado malestar político e social existente en España, e porque se presentaba como unha medida
apoios excepcional e transitoria para solucionar os graves problemas vixentes. Os políticos conservadores,
os terratenentes, a burguesía comercial, financeira e industrial así como os pequenos e medianos
propietarios apoiaron a nova situación política. Inicialmente contou asimesmo co apoio dos
socialistas. Opuxéronse á nova situación os intelectuais e estudantes, os republicanos, Os
nacionalistas periféricos,algúns dos vellos políticos monárquicos e o PCE e a CNT.
De base ideolóxica católica e conservadora, estivo influenciado polo rexeneracionismo e polo
fascismo italiano.

A Ditadura tivo sete anos de vida nos que se sucederon dúas formas de goberno: o Directorio Militar
(1923-25) e o Directorio Civjl (1925-1930) denominados así pola procedencia dos seus membros.
Diretoio i t o
Oprimeiro goberno da Ditadura estivo formado só por militares e gobernou mediante decretos
centrándose en resolver aquelas cuestións que para eles foran a causa da crise da monarquía
constitucional: para a rexeneración da vida politica e a eliminación do caciquismo adoptáronse
medidas como a suspensión da Constitución de 1876, a disolución das cámaras lexislativas, ocese
das autoridades civís e a súa substitución por outras aditas ónovo réxime; a elaboración dunha
reforma da normativa electoral (nunca se convocaron eleccións). Disolvéronse tamén os Concellos
que foron substituídos por xuntas de vogais asociados, integradas polos maiores contribuíntes de
cada localidade e nomeadas a través dos gobernadores civís. Na práctica o Goberno controloua vida
municipal designando e nomeando tanto os concelleiros como os deputados provinciais. Os partidos
políticos non foron suprimidos pero perderon asúa capacidade de influencia nos asuntos públicos.
Creouse a Unión Patriótica, opartido gobernamental cuxa función era proporcionarlle apoio social á
Ditadura. Arexeneración prometida quedou nunha gran farsa, xa que se suspenderon todos os
mecanismos electorais e a renovación política limitouse asubstituír uns caciques por outros.
Outro obxectivol da Ditadura era o restablecemento da orde pública, quedaron restrinxidas as
liberdades públicas (prohibiuse a celebración de reunións) e perseguiuse á CNT e óPCE, que
radicalizarán as súas accións. Estendeuse tamén a toda España o Somatén, unha organización
orixinaria de Cataluña, formada por paisanos armados baixo a autoridade dos mandos militares, cuxa
misión era colaborar coa Garda Civil no mantemento da orde e da paz pública e na defensa da
propiedade privada. O Réxime logrou diminuír as folgas e a confitividade social pero produciuse
unha maior radicalización dos anarquistase comunistas debido árepresión.
 como un perigo para aunidade de
Ae dos nacionalismos periféricos era visto polos militares
a prohibición de bandelras e
e en consecuencia a Ditadura aplicou medidas represivas como: disolución da
nacionalistas,
torio símbolos que non foSen os españois, clausura de diarios
Mancomunidade de Cataluña, prohibición do emprego público da lingua propia nas escoiase
institucións públicas. A vez desenvolvéronse campañas de afirmación dos símbolos nacionais de
España. Esta medidas provocaron a radicalización das súas posturas politicas.
Outra fonte de problemas durante a Restauración fora a cuestión do Protectorado de Marrocos. A
Diadura decidiuse a controlar definitivamente oterritorio, Odesembarco en 1925 en Alhucemas
P i u a conquista do Rif. As sucesivas derrotas obrigaron a Abd el-Krim a asinar a rendicion. LOgo
de domnar os derradeiros focos de resistencia, a guerra rematou en xullo de 1927 contribuindo o
prestixio do exército e åpopularidade do ditador.
En 1925,/Primo de Rivera decidiu afianzarse no poder. pór fin áditadura militar e constitulr un
Directorio Civil (1925-1930) formado maioritariamente por civís vinculados á Unión Patriótica. De
novo ontou cCo apoio do rei. Oobxectivo era crear un sistema político similar ao da etapa de
toro Mussolini en Italia.
Convocaron unha Asemblea Nacional Consultiva encargada de elaborar unha nova constitucion,
Composta por representantes do Estado e dos distintos niveis da administración, de representantes
da Unión Patriótica e das diversas actividades e clases sociais. A maior marte
desigandos polo
goberno. As sças funcións eran meramente consultivas. O proxecto quedou paralizado debido a
oposición dos vellos politicos dinásticos, a negativa dos socialistas a seguir colaborando e pola
actitude reticente do rei.
En Tmateria social, a escasaconflitividade deste período explícase en parte pola represión, en
particular dos anarquistas, pero tamén por outros dous factores. En primeiro lugar, o
desenvolvemento dunha ampla política social consistente na construción de vivendas baratas,
creación de escolas, servizos sanitarios, protección á emigración, regulamentación do traballo
nocturno feminino, aasignación de fondos para a formación profesional dos obreiros; e outras de
claro carácter populista como a distribución de comida e roupa ás familias necesitadas ou os
subsidios para as familias numerosas. En segundo lugar, influíuo novo modelo de relacións laborais.
osistema corporativo, baseado na intervención do Estado e tamén na integración das organizacións
obreiras moderadas e reformistas, como os sindicalistas ou a UXT.
A base da Organización: Corporativa Nacionat eran os "comités paritarios" de cada un dos oficios,
formados por igual número de vogais obreiros e patróns. Oseu pbxectivo era resolver pacificamente
os conflitos mediante a negociación, e tiñan atribucións sobre cuestións laborais como a
regulamentación do traballo, os contratos aasistencia social. A súa posta en práctica contou coa
decisiva colaboración dos socialistas, que o consideraron vantaxoso para manter e consolidar tanto o
partido coma o sindicato.

Anivel económicoja Ditadura beneficiouse da boa conxuntura económica internacional dos anos
vinte. A súa política económica caracterizouse polo intervencionismo estatal e o nacionalismo
económico,cos obxectivos de regulare impulsar aindustria nacional mediante uns elevados aranceis
proteccionistas, a concesión de axudas ás grandes empresas e o aumento do gasto público.
Para a regulamentación da produción e da competencia creáronse organismos supervisores como o
Consello de Economía Nacionale o Comité Regulador da Produción Industrial.
Parafomentar a produción nacional eleváronse os aranceis e concedéronse subvencións a aqueles
sectores que se querían potenciar, como por exemplo o ferroviario, navieiro e mineiro. Para garantir o
subministro de determinados servizos creáronse grandes monopolios estatais, como a Compañía
Arrendataria de Petróleos S. A. (CAMPSA), e a Compañía Telefónica Nacional de España. Outro dos
aspectos destacados foi o fomento das obras públicas (construción de encoros, estradas, ferrocarris,
portos). Creáronse as confederacións hidrográficas para o aproveitamento dos ríos, tanto para o
 mundo rural,
regadío coma para a produción de enerxía eléctrica. Estendeuse a electricidade ao
electrificouse
A parte da rede de ferrocarrís e construíronse estradas.
hora de valorar o resultado da política económica practicada nesta etapa haique destacar
que se
conxuntura económica internacIonal
favorakecemento económico notable explicable pola represión da
favorable e tamén pola paz social mediante o
lograda control da orde pública e a
de
fooreira. Como aspectos negativOs. está aburocratización da economía e episodioS
empresas e as obras públicas provocaron
Por outro lado, a concesión de subvencións a
dnenorme déficit que obrigou a unha emisión constante de débeda publica.
agricultura, factor que supuxo un lastre
yuedaron sen resolver os problenmas estruturais da
parao desenvolvemento do sector secundario.
foron a nobreza e burguesla
OS grandes beneficiarios deste desenvolvemento económico
burguesía industrial que via
elratenente que dispoñía de man de obra abundante e barata: a
dos aranceise aausencia de
gtandda a venda dos seus produtos a prezo alto debido áprotección
folgas, e a burguesía financeira.
sASXa transitorio ata a resolución dos
que Primo de Rivera presentara 0 seu goberno como algo
provocou un incremento da
Repubicaud:
ua fap.
Pncipals problemas do
Derecu Chorco Creouse
país, o intento de perpetuarse no poder
oposición ao réxime, Os republicanos reorganízanse e aumentan a súa oposicion
a Alianza Republicana, liderada por Azaña; Alcalá Zamora fundaba
ao Kexime.
Derecha Liberal
Rop. Republicana de Catalunya e en Galicia a Organización
Equesra y RGA Kepubiicana. En Cataluña Xurdía Esquerra
Republicana Galega Autónoma (ORGA).
Lberal2s Aconspiración
Sua vez, os políticos liberais demandaban a volta ósistema
constitucional e optaron pola via da
civil e do pronunciamento militar., así en 1926 produciuse a "Sanjuanada", un primeiro
intento de poñer fin á Ditadura por pronunciamentos militares. Outra fronte opositora toi a dos
FUE enfrontaron ao ditador. Moitos
Intelectuais e xornalistas como Unamuno, Ortega yGasset... que se
rcquusas:
FAT
estudantes apoi£ronos e fundaron aprorrepublicana Federación Universitaria Escolar (UE).
lbérica (FAI). Os
Anarquista
Os anarquistas organizaron atentados e crearon a Federación
acoistu: nacionalismos periféricos radicalizáronse e crearon organizacións que defenden a independencia
&aiat atalci (Estat Catalá de Maciá)
cando Primo de Rivera,
Maetcsts; Xurdiu tamén a oposición dun sector dos militares. O conflito produciuse
ascensos
partidario dos ascensos por méritos de querra, aprobou unha norma xeral que suprimía os
da ditadura e do
por estrita antigüidade. Dende ese momento, unha parte do exército distanciouse
o aumento da oposición, especialmente
propio rei, inclinándose tamén pola opción da república. Ante
presentou asça dimisión a Alfonso
ónon contar xa co apoio unánime do exército, Primo de Rivera
XIll en 1930.
Logo da dimisión de Primo de Rivera, Alfonso XIll encargoulle a formación do goberno óxeneral
Dámaso Berenguer co fin de retornar ánormalidade constitucional. En 1930, un importante número
de personalidades políticas (republicanos, antigos monárquicos, nacionalistas, socialistas) reuníronse
en San Sebastián e estableceron un acordo verbal, coñecido como Pacto de San Sebastián, Os alí
reunidos acordaron derrocar a monarquía e establecer a república parlamentaria; garantir a liberdade
Soreuer políticae relixiosa; convOcar eleccións aCortes constituíntes; abrir aposibilidade do recoñecemento
da autonomía política das rexións; e, por último formar un comité revolucionario que actuaría como
goberno provisional no inicio da nova república.
O comité revolucionario quedou encargado de preparar o cambio de réxime mediante un
levantamento militar con apoio civil. O primeiro intento produciuse er 1930 en Jaca, pero fracasou. O
segundo intento tivo lugar no aeródromo madrileño de Cuatro Vientos e protagonizárono o xeneral
Queipo de Llano eo comandante Ramón Franco, pero tamén fracasou.
Ante a crecente axitación politica e social, en febreiro de 1931 Berenguer foi substituído polo
almirante Juan Bautista Aznar. O novo goberno decidiu convocar primeiro eleccións municipais e
despois as xerais. As eleccións municipais foron fixadas para o 12 de abril de 1931. Dadas as
IGunstancias, adquiriron un carácter de nlehiscito a favor ou en contra da monarquia. OGO0erno e
o Exército declararon que aceptarían o resultado. Ainda que no medio rural predominaron os
vOncelleiros de candidaturas monárguicas otriunfo das candidaturas republicanas nas Iuades
etado como un apoio ao establecemento da república. O14 de abril de t931foi proclamada a
Segunda República.