3.4.- DO DESEMBARCO DO INTERNACIONALISMO NO SEXENIO DEMOCRÁTICO, AO
1870, xa se fundaría a Federación Rexional Española da AIT (FRE),
DESPEGUE DO MOVEMENTO OBREIRO A INICIOS DO XX: ANARQUISMO VS SOCIALISMO
En España o despegue do movemento obreiro non tivo lugar ata prácticamente o
cambio de século. Con todo, iso non significa que entre medias non se houberan dado
pasos no ámbito do asociacionismo e da loita polos dereitos obreiros respecto dos
prolegómenos da etapa isabelina. Nada máis triunfar a Revolución Setembrina (1868),
deu comezo o desembarco das correntes do Internacionalismo obreiro que o
acabarían hexemonizando, aproveitando para iso, entre outras cuestións, o novo
réxime de liberdades que acompañou ó Sexenio Democrático (1868-1874). De feito, un
dos factores que explican o desfase español respecto da avanzadilla europea neste
ámbito é a falta de liberdades que volveria a acusar o réxime da Restauración (1875).
A outra clave foi a lentitude coa que avanzou a modernización das estructuras
económicas e sociais en boa parte do territorio. Precisamente, e xa á inversa, sería a
dinamización dese proceso xusto nos anos de Entreséculos e máis a crise de
lexitimidade aberta na q foi entrando o canovismo entre o 98 e a I Guerra Mundial o
que fixo posible que dende inicios do século XX as organizacións e o activismo obreiros
empezaran a acadar por fin unha implantación propia da sociedade de masas.
Aínda que o despegue propiamente dito do obreirismo demorouse ata entón, a
chegada do Sexenio Democrático marcou sen lugar a dúbidas un punto de inflexión
na medida en que as novas correntes do Internacionalismo supoñían dar o salto dende
o vello reformismo radical de ascendencia burguesa -vencellado ás clases medias-, con
frecuencia máis populista -demorrepublicanismo- que libertador –federalistas; utópicos-,
a idearios e propostas organizativas de signo revolucionario en tanto que propios e
particulares da clase traballadora, ou o que é o mesmo, pensados para facer valer os
seus intereses sen ninguna consideración respecto do orden burgués liberal, co que
precisamente querían acabar en calquera das súas versións. E iso incluía as propostas do
vello socialismo utópico -denominación con connotación negativa acuñada por Engels-,
en tanto este renunciara a abolir a propiedade privada como forma de evitar o novo
estadio de explotación deshumanizada no que caíra a economía de libre mercado,
apostando no seu lugar por promover diversas modalidades de xestión colectiva.
Por último, o Sexenio marcou igualmente unha inflexión pola tendencia dos obreiros,
dende a caída da I República, a alonxarse do radicalismo demo-republicano ante o
pobre balance en materia de reforma social co que se saldara ese período.
A Asociación Internacional de Traballadores (AIT), fundada en Londres en 1864, non
iniciou o seu desembarco en España ata 1869. O punto de partida está na viaxe que
en outubro de 1868 fixo o bakuninista -seguidor do Comité de Xinebra- G. Fanelli.
Froito das súas iniciativas e máis dos contactos epistolares mantidos, creáronse nun
breve espacio de tempo os primeiros focos e órganos da AIT.
O primeiro paso foi a creación en xan. 1869 en Madrid dun núcleo provisional da AIT,
animado neste caso polo sector tipográfico -en pleno proceso de mecanización-,
e destacando como figuras Anselmo Lorenzo e os irmáns Mora.
O fito seguinte acontecería en maio coa fundación en Barcelona da I Sección en firme
da AIT, na q a maioría catalana fixo que quedara vencellada á tendencia bakuninista da
Alianza da Democracia Socialista –do Comité Ginebrino- ao proceder boa parte das
adhesións do federalismo de Pi y Margall e do socialismo de ascendencia proudhoniana
–libertaria-, destacando esta vez as figuras de R. Farga Pellicer e J. García Viñas.
Finalmente, en set.
na que pese á pluralidade de correntes que a conformaban -sindicalistas republicanos,
cooperativistas, marxistas, etc.- se voltarían a impor os postulados bakuninistas a raíz
da alianza á que accederon os sindicalistas máis apolíticos, aterrados como estaban a
esas alturas polas derivas revolucionarias dos federalistas -cantonalismo- e máis polos
efectos que estas tiveran. De feito, a situación tan delicada que se vivía en Cataluña
fixo que se apostara por establecer a sede da mesma en Madrid, pese a ser cataláns a
maioría dos delegados. Polo demais, a súa traxectoria ía ser moi accidentada debido á
aposta polo bakuninismo.
 A polémica entre Marx e Bakunin no seno da AIT, ou o que é o mesmo,
entre a concepción marxista da AIT como unha organización centralizada dedicada
a promover de forma coordinada a acción a nivel xeral con vistas a ir mellorando a
condición obreira e a avanzar cara á dictadura do proletariado –“autoritarios”-, e a
proposta bakuninista a prol dun mero foro de debate por entender que había que
rexeitar calquera forma de dominación, incluido o Estado e a loita política
–“antiautoritarios”-, non só acaba de saltar na Conferencia de Londres (set. 1871),
senon que ademais, na Conferencia da Haia (set. 1872), o triunfo dos marxistas foi
seguido da expulsión dos bakuninistas, que procederon á súa vez a por en marcha
no Congreso de Saint-Imier, ese mesmo mes, a Internacional Anarquista.
 En España, entre tanto, a escisión tamén se fora xestando, so que á inversa.
A chegada de Paul Lafargue a Madrid en dec. de 1871, trala caída da Comuna,
axudou a consagrar a aposta polo marxismo do núcleo que se organizara en torno
ó xornal La Emancipación - José Mesa; Pablo Iglesias; os irmáns Mora- no seno dunha
Sección madrileña de maioría tamén aliancista e liderada por un T. González Morago
que non dubidou en promover a súa expulsión en marzo 1872. En resposta,
os marxistas fundaron no mes de xullo a Nova Federación Madrileña, que gracias
a Lafargue logrou en agosto dese ano o recoñecemento do Consello Xeral da AIT
preciso para asistir ó Congreso da Haia en paralelo á Delegación bakuninista da FRE.
Outra cousa distinta é a sorte que correu dentro de España á vista do sucedido:
non logrou as adhesións que necesitaba para promover un novo Consello Federal
-só federacións de Toledo, Lérida, Valencia e Vitoria-, e a represión que seguiu ao
Golpe do Xeral Pavía en xaneiro de 1874 levou á súa disolución.
En todo caso, non é menos certo que os seus membros puideron cobixarse na
Asociación da Arte de Imprimir de Madrid, que tras ser creada en nov. de 1871,
se foi configurando como un sindicato de oficio e auténtico viveiro de socialistas,
sobre todo dende 1874 baixo a presidencia de Pablo Iglesias. Foi de feito dende
esa plataforma, que en 1879 os socialistas xa se lanzaron á fundación do órgano
político que había de representalos, o PSOE, e non en van nunha reunión o
día 2 de maio en casa Labra (Madrid) con presencia maioritaria de tipógrafos
-16 sobre algo máis dunha veintena de asistentes-.
Así pois, a represión que se puxo en marcha en 1871 a raíz da Comuna de París
–chegada de refuxiados-, e que se viu reforzada ata o límite pouco tempo despois
pola explosión cantonalista da I República e a instauración do réxime da Restauración,
tivo moito que ver co feito de que o número de adheridos ao internacionalismo
seguira sendo ínfimo ata mediados dos 90, en que xa se rexistra algún avance
gracias ás concesións nos anos 80 do P. Liberal en materia de liberdades -1881/1887-.
Polo demais, tampouco se poden ignorar as diferencias sustanciais que existiron no
nivel de implantación de ambas correntes, tendo en conta concretamente que
nos breves períodos de aperturismo político o anarquismo logrou niveis elevados
de crecemento en amplos territorios, en radical diferencia co socialismo. A propia
UGT se mantivo nun nivel cuasi-testimonial ata a II mitade dos 90, en que a súa
afiliación xa si empezou a crecer de forma ostensible. Con todo, tería que esperar ao
cambio de século para que ese crecemento pasara a ser exponencial, unha vez que
se materializou a outra clave que o acabaría facendo xa si posible: o proceso de
radicalización no que entrou a nivel de estratexias de loita, sobre todo dende 1903.
Pola súa banda, o cambio de tendencia no caso do PSOE non se desataría ata 1909,
e unha vez máis da man do cambio de estratexia a efectos de loita que os levou ese
mesmo ano a sellar a alianza electoral cos republicanos que lles axudaría a gañar a
súa primeira acta parlamentaria.
Aínda con todos eses límites, durante ese tempo foi tomando forma o que poderíamos
referir como a xeografía do anarquismo e marxismo.
A anarquismo concentrouse no arco mediterráneo que vai do Pirineo ata ó Guadalquivir,
acadando unha forte impronta en Barcelona, Zaragoza e Baixa Andalucía. Pola súa
banda, o socialismo quedou vencellado a Extremadura, o Centro -Madrid; Castela Nova-,
e máis ós núcleos mineiros, industriais e portuarios do cantábrico e Valencia.
O ANARQUISMO
Falar do proxecto anarquista en contraposición ao burgués liberal e ao marxista esixe
adentrarse (1º) no seu ideario para dar conta das ideas preconcebidas das que partía,
dos principios doutrinais que defendía, e das estratexias que propoñía para acadar os
obxectivos marcados. Pero tamén implica (2º) adentrarse na maraña do debate interno
que rodeou a todas esas propostas, e a cuia complexidade contribuiron, por suposto, as
diversas procedencias dos seus teóricos e dirixentes, os termos nos que discurriu a
política española (3º), e os derroteiros que tomou o movemento no marco europeo
xunto coa discusión que o acompañou (4º). Finalmente, todo o referido implica
organizar, á súa vez, o discurso dando conta das diferentes etapas (5º) polas que
pasou o movemento.
1
fronte á proposta subseguinte do anarcocomunismo, contrario a toda organización e defensor do
impulso revolucionario clandestino sobre a base do recurso sistemático ao insurreccionalismo e o
terror.
=> O Ideario.
1) A nivel de fundamentos antropolóxicos, estamos ante un ideario que parte da
idea da liberdade indiv. como un dereito fundamental que non admite límites,
igual que da creenza na bondade natural do home, ou o que é o mesmo, da
existencia dunha moral “natural“ atenta á solidariedade -xustiza innata-, e por
último da fe na ciencia e a razón como claves do progreso da humanidade.
2) Condena do modelo burgués liberal en vigor, en tanto que organizado sobre a
base dunha explotación de novo inhumana do traballador, xustificada sobre a
base tamén da ética en negativo do propietario ou rico.
3) O igualitarismo social e económico, que pivotaría sobre o acceso igualitario á
educación e ós medios de producción, con todo o que iso conlevaba para
empezar: abolición da propiedade privada e superación do cooperativismo.
A maiores =>
4) A autoxestión libertaria no marco dunha sociedade organizada á súa vez sobre
un réxime de propiedade colectiva, cuia concreción nembargantes foi motivo de
debate interno, sobre todo dende o Congreso de Verviers (1877), cando o
anarcocolectivismo, inspirado no colectivismo belga, empezou a ser rexeitado
polo anarcocomunismo, -E. Malatesta; P. Kropotkin; E. Reclus-. A clave radicaba en
que mentres os colectivistas defendían a xestión da propiedade social seguindo
a máxima, a cada un segundo as súas capacidades e traballo, a consigna dos
anarcocomunistas era, a cada un segundo as súas necesidades, apostando así
pola propiedade social da “comuna”, mesmo para os bens de consumo. Os
introductores do anarcocomunismo en España foron, dende o ámbito catalán,
Martí Borras e Emili Hugas dende Cataluña, e dende Andalucía F. Salvoechea.
5) A ausencia de xerarquías e de autoridades de todo tipo, o que implicaba un
marcado antiestatismo, entre outras cuestións, ao fixarse o obxectivo da
liberación das atadudras do poder non só para o proletariado, senón tamén
para o conxunto da sociedade.
6) E un apoliticismo radical, que sería motivo tamén de divisións internas. E é
que se a decantación polo colectivismo fronte ó cooperativismo conlevara a
aposta pola articulación societaria da resistencia en sindicatos de reivindicación,
plasmada na corrente do que se definiu como anarcosindicalismo1, co paso do
tempo a experiencia da represión e da clandestinidade fixo que fora avanzando
o rexeitamento tanto da loita basada na alianza e negociación, como tamén
de calquera aparato organizativo situado por riba do mero grupo anarquista
de acción. De feito, coa axuda dos novos referentes teóricos consagrados en
Europa entre o Congreso de Verviers de 1877 e o de Londres de 1881, o que
sucedeu é que foi gañando apoios a estratexia da propaganda polo feito,
centrada en accións terroristas e mesmo no emprego revolucionario de
explosivos, como vía mellor e máis efectiva para acceder á revolución.
Partidario do sindicalismo apolítico, da folga xeral reglamentada e certo grado de centalización,
As divisións no caso do anarquismo español, ademais de verse alimentadas co paso
do tempo por esas dúas variables -política española e debate internacional- , tiveron
tamén unha acusada proxección a nivel xeográfico tendo en conta que os que
foron dos dous grandes polos do anarquismo español quedaron históricamente
vencellados a apostas distintas.
En Andalucía, onde o seu arraigo se pode explicar pola miseria extrema á que
foran lanzadas as masas do rural coa liquidación dos comunais e demais dereitos na
base da economía moral, cobraron forza as modalidades máis radicais e violentas,
partidarias da acción directa dende o clandestinismo.
O mundo fabril catalán, o outro polo por excelencia, se distingue en cambio polo
arraigo do anarquismo máis temperado de anarcosindicalistas e anarcocolectivistas.
A tradición societaria catalana e o antipoliticismo do vello mundo dos oficios puido
favorecer esa aposta pola organización sindical combinada coa propaganda das ideas.
Polo demais, aínda que a realidade catalana foi algo máis complexa en tanto algúns
dirixentes apostaban pola insurrección –García Viñas-, podería afirmarse que
o máis que acusado peso de Cataluña nos momentos iniciais do anarquismo axuda
a entender o gran desenvolvemento societario que este acadou en España ata a
I República, con aproximacións locais mesmo aos republicanos.
O golpe de Pavía en xan. de 1874 marcaría a primeira gran cesura no anarquismo
en España, que entra entón nunha etapa de enormes dificultades.
A durísima represión que acababa de desatar o órdago cantonalista supuxo a
ilegalización dos órganos da Internacional ata o ano 1881, o conseguinte peche
dos centros da FRE con saqueos militares, e unha persecución de seguidores que
se saldou nada menos que coa deportación a Filipinas de uns 2.000 obreiros. Detrás
de tan dura reacción estarían os terrores que provocaba nas élites a perspectiva da
difusión a gran escala do internacionalismo obreiro, a xulgar polos propios títulos
dos novos órganos de prensa que se foran creando, como o da revista La Defensa
de la Sociedad.
A partir de aí, os anarquistas víronse obrigados a adaptar as súas estratexias
organizativas e de loita ás novas condicións de clandestinidade forzada. Foi así que
no IV Congreso, celebrado en 1874, acordaron clandestinizarse dando carácter
secreto á formación, que se organizaría a efectos operativos dende entón en
pequenos núcleos, nos que os afiliados xóvenes conformarían grupos de acción e
os maiores se farían cargo da propaganda revolucionaria. De igual modo,
os congresos rexionais serían sustituidos por conferencias comarcais.
Aínda que nada diso impediu iniciativas como a do ano 1877, cando se creou unha
Comisión Federal en Barcelona para coordinar os distintos núcleos e promover a
axitación insurreccional con vistas á revolución, o certo é que co paso do tempo
se foron impoñendo as apostas máis duras. Foi así que o modelo inicial de corte
societario basado na loita laboral deixou paso ó modelo anarquista de
organización e acción revolucionaria orientado nuns casos á conspiración e noutros
á estratexia nihilista de atentados terroristas pensados para desfacerse de todo
aquel que supuxera un obstáculo para a revolución. É o que se coñece como a
propaganda pola feito.
Detrás desa deriva final, está por suposto a experiencia da represión política e o
fracaso da vía conspiracionista dos republicanos. Pero tamén pesaron os novos
referentes teóricos que foron adquirindo visibilidade na Europa dos 70 e 80,
animados á súa vez pola dura realidade de países como Rusia, Italia ou mesmo Francia,
que tanto alimentaron a radicalización do movemento. É aí onde entra o
Congreso de Verviers (1877), no que se impuxo unha lectura nihilista da
propag. polo feito, e o de Londres (1881), no que se defendeu o emprego de
explosivos nos atentados e mesmo se debatiu sobre a conveniencia de seguir
organizados ao pretender como máis eficaz a acción pola acción. Non é casual, pois,
q en 1878 dera comezo a I oleada de atentados contra figuras da política europea
–magnicidio do Zar Alejandro II (1881)-. Como tampouco, que no caso de
España fora tamen en 1878 cando tivo lugar o atentado contra Alfonso XII, ou
cando iniciouse na Baixa Andalucía unha oleada de incendios premeditados, que
ademais se mantería no tempo -Jerez, Arcos, Cádiz-.
En 1881 deu comezo en España o que podemos entender como a terceira etapa
do anarquismo nos seus inicios. A clave está na chegada ao poder do P. Liberal en
tanto pasou a recoñecer o dereito de asociación. A partir de aí tomouse a decisión,
concretamente no Congreso Obreiro celebrado en Barcelona no mes de set., de
refundar a vella FRE como Federación de Traballadores da Rexión Española (FTRE),
que organizaría á súa vez o seu I Congreso en 1882 na cidade de Sevilla.
Nesta ocasión, volveron a facerse co control da dirección os anarcosindicalistas,
asentados sobre todo en Cataluña e liderados, entre outros, por Farga Pellicer, con
quen se posicionou á súa vez Juan Serrano Oteiza, notario do núcleo madrileño
que se encargaría da edición do novo voceiro oficial do anarquismo en España,
La Revista Social, na que publicaría o galego Ricardo Mella, un dos grandes teóricos
do anarquismo español.
Na medida en q insurreccionalistas e clandestinistas quedaron apartados da directiva
-Anselmo Lorenzo; García Viñas-, volveuse a apostar por avanzar cara á rev. social
dende a legalidade e a vida pública, e máis concretamente, sobre a base de
articular a clase obreira nunha organización de base sindical aberta. Iso si,
sempre dende a máis absoluta fidelidade ó anarquismo, tal e como pode verse na
explulsión dos grupos xulgados como excesivamente moderados –Sabadell e Lleida-,
ou do proio Pablo Iglesias, que tentara participar en representación do grupo
socialista madrileño.
A novidade é que apostouse por promover tamén o societarismo rural e que,
consonte a iso, incorporouse xa un programa de base agraria con reivindicacións
concretas, como a elaboración de estadísticas sobre a distribución da propiedade,
ou a suspensión da obra desamortizadora e a organización de formas alternativas
de propiedad social e xestión colectiva. Apostouse á súa vez pola organización de
folgas como medio de presión para forzar, por exemplo, contratos colectivos. De aí
o rápido crecemento que experiementou a Unión de Trabajadores del Campo,
que en 1882 acadara xa os 21.000 afiliados.
 A experiencia, nembargantes, acabaría morrendo de éxito nun curto espacio
de tempo. Para entendelo hai que ter en conta polo menos dúas realidades.
A primeira é o crecemento exponencial rexistrado en Andalucía, xa que iso
enflebeceu ó sector catalán q sostiña a opción anarcosindicalista pese á división que
tamén existía nesa rexión2. A segunda, é que a estructura clandestina nunca
chegara a desaparecer, e mesmo mantivera certa capacidade de acción. Téñase
en conta, entre outras cuestións, que os clandestinistas lograron manter o seu
órgano de prensa, El Autonomista; que presentaron delegación propia na
Conferencia de Londres; e que nunha conferencia de grupos secretos reunida en
Barcelona se dotaron dunha Comisión Executiva para a acción revolucionaria.
A iso hai que engadir o gran ascendiente que os grupos clandestinos mantiveron
sobre as masas campesinas, sobre todo da Baixa Andalucía, onde no ano
1882 desataron unha dinámica moi dura de asaltos, roubos e incendios, que
mesmo se saldou con algunha morte –patronos e traballadores delatores-, e que se
explica en parte tamén pola enorme crispación que provocara a acción combinada
da incipiente crise finisecular coas malas colleitas e a hambruna dese ano.
A partir de aí, o goberno dispuxo da excusa que precisaba para por en marcha un
novo episodio de represión, que aplicou con man dura moldeando para iso unha
narrativa falseada do acontecido en torno á organización da Man Negra
-Sociedad de Pobres contra sus Ladrones y Verdugos-, cuio regulamento fora en
realidade atopado cinco anos antes.
A finais de 1883 o anarquismo estaba prácticamente desarticulado en España,
e non só en Andalucía, onde os afiliados se reduciran á décima parte. En parte,
porque a dirección da FTRE non fora capaz de contrarrestar a ofensiva do goberno.
Pero tamén porque a forma en como respondera a directiva no conflicto fixo q o
anarcosindicalismo se convertira no chivo expiatorio do clandestinismo e, en xeral,
do anarquismo andaluz, que pasara a ser maioritario.
A decisión da dirección da FTRE de condenar os sucesos andaluces, e mesmo de
non defender nin solidarizarse cos acusados –non se posicionron contra os procesos-,
fixo que os extremistas clandestinistas dispuxeran da arma que precisaban para
desprestixiar e mesmo anular dende dentro o sindicalismo legalista da FTRE. Máis
concretamente, o conseguiron facendo valer a idea de que o imperativo do
legalismo implicaba abandoar ós traballadores unha vez chegados a certos extremos,
ou o que é o mesmo, que a organización formal acabaría voltándose sempre contra
a liberdade dos seus afiliados -autoritarismo interno-. Foi así que a asistencia ao
Congreso de Barcelona en 1884 quedou reducida a tan só 64 delegados, e que en
maio de 1885 xa non cotizaba ningunha federación territorial.
2
Por un lado estaría a maioría, liderada polo grupo de Arcos, Xerez e a serranía, que se
inclinaba pola liña do clandestinismo e a acción directa. E polo outro, a minoría vencellada
sobre todo á zona bética e gaditana, algo máis urbana, que apostaba pola acción sindical.
Polo demais, cabe engadir que no novo período de clandestinización, as doutrinas
anarcocomunistas avanzaron a costa das colectivistas. Máis aínda, nos escritos que
acompañaron á crise da Man Negra, os clandestinistas se autorreferían xa como
“comunistas libertarios”.
É imporante suliñar ese aspecto porque outro dos efectos derivados da debacle do
anarquismo nos anos 80 foi a dinamización da actividade teórica e publicística.
Tanto e así que pode dicirse que en España o anarquismo entrou nunha auténtica
fiebre intelectual, que ademáis lle ía permitir chegar coa axuda das súas revistas á
xeración de xoves intelectuais e literatos das novas clases medias urbanas, caso do
xoven Unamuno, Pere Corominas, ou Ángeles Pérez de Ayala, cuios escritos figuran
en revistas ácratas ao lado de firmas anarquistas como a de Teresa Claramunt.
Entre tanto, o restablecemento da liberdade de asociación en 1887 e a
implantación do sufraxio universal en 1890 abriu un escenario de novo propicio
para a clase obreira, que puido xa empezar a participar na vida política.
Aproveitando esa nova oportunidade, o anarquismo decidiu reconstituirse no
Congreso Extraordinario de Valencia (out. 1887), fundando nesta ocasión a
Organización Anarquista da Rexión Expañola (OARE), cuia directiva apostaría esta
vez pola vía do chamado sindicalismo revolucionario, basado na estratexia da
folga xeral insurreccional que estaría tamén na base de experiencias posteriores:
Solidaridad Obrera (1907); e a Confederación Nacional do Traballo (CNT, 1910).
Ata entón, na década dos 90 as accións de presión revolucionaria se intensificaron,
coa particularidade de que Barcelona pasou a ser a cidade das bombas, o cal
marca unha clara diferencia respecto de etapas previas. Para comprender a deriva
é preciso, como en ocasións anteriores, ter en consideración dúas variables.
Por suposto o referente internacional, que nos remite a experiencias como a
espiral de atentados con dinamita que afectou a Francia dende 1892 tendo en
conta a súa proximidade a tódolos niveis. Pero máis aínda se cabe ó inicio da
celebración do I de Maio por decisión do Congreso da II AIT celebrado en 1889 co
fin de rendir homenaxe ós Mártires de Chicago (1886), sindicalistas anarquistas que
foran executados por participar en accións de loita pola xornada de oito horas.
Todo parece indicar que o inicio da celebración puido actuar como unha especie de
revulsivo para as accións violentas tamén entre os partidarios desa vía. No caso de
España, o I de Maio celebraríase por vez primeira en 1891, ano no que se anuncia
xa nalgunha medida a nova oleada de violencia na que se ía entrar.
A realidade española e o sustrato no que se acabara de moldear o anarquismo
español do momento é, de feito, a outra variable considerar. Visto así, ten sentido q
o primeiro fito da nova dinámica de presión acontecera na Baixa Andalucía, onde
a represión desatada en agosto de 1891 por unha oleada de folgas en Jerez
-detención de máis dun centenar baixo a acusión de pertencer á Man Negra-
acabaría levando á poboación local en xaneiro de 1892 a unha espectacular
ocupación de terras, que acabou nun dramático clímax cando, á raíz da chegada de
Errico Malatesta en viaxe de propaganda, produciuse un enfrontamento coa
Garda Civil que acabou coa morte de dous terratenentes. A partir de aí, un novo
episodio de durísima represión que se saldou cuns 400 detidos, consellos de guerra
e catro condenas a morte.
O problema é que as propostas de extrema radicalidade que se foran formulando
dende finais dos 70 fixeran posible –con independencia do grao de aceptación- que
cada acción represora do Estado fora respondida con novos episodios de violencia,
e máis se cabe no novo contexto vindicativo do I de Maio:
(1) Atentados contra figuras e instituciones con peso simbólico ou real;
(2) Atentados ligados a conflictos laborais, os máis xeralizados;
(3) E golpes de man revolucionarios, na crenza de que se estaba ás portas do
estoupido social xeralizado que permitiría sacar adiante a revolución.
En España se practicaron as tres modalidades. Pero o máis importante é que
entrouse nunha espiral de acción => reacción a partir de entón q tivo o efecto de
espallar a violencia máis alá do que fora o seu territorio máis natural, Andalucía.
Barcelona pasou dende entón a ser a cidade das bombas. Foi alí, de feito, onde o
anarquismo primeiro respondeu á brutal represión aplicada no campo de Jerez.
En 1892, a partir de maio, estoupan varias bombas, que causan un morto e varios
feridos. E xa en 1893 se produce o atentado contra o Xeral Martínez Campos, que
se saldou con quince feridos e outra víctima mortal. A partir de aí, o axustizamento
do autor tivo como resposta a bomba no Liceo en plena inauguración da ópera.
Esta vez foron ademais vinte duas as víctimas, polo que a represión foi aínda máis
alá: seis condenas á morte; catro á cadea perpetua; redadas masivas nos barrios
periféricos q tiñan como destino o Castelo de Montjuic; a suspensión de garantías;
e a Lei de 1894, pensada para cortar a difusión das ideas libertarias tomando
como referente a nova normativa francesa e italiana.
A espiral de violencia seguiría, nembargantes, aínda un tempo máis. De feito, o
punto de inflexión o marcarían os Sucesos de Montjuic (1896), un atentado bomba
contra a procesión do Corpus que se cobrou a vida de doce persoas, e que o
goberno utilizou para ir contra anarquistas e activistas considerados perigosos polo
seu ascendiente e labor, por máis que non tiveran nada que ver co episodio,
tal e como volvería a facer en 1909 cando condenouse á pena de morte ó
pedagogo libertario Ferrer i Guardia, absolutamente alleo ás violencias acaecidas. O
número de detidos elevouse xa a uns catrocentos. Pero tampouco iso puido
evitar a reacción, que se materializaría co asesinato de A. Cánovas (1897) no
balneario de Santa Águeda.
Chegados a este punto, é preciso facer unha última aclaración, e é que o que
poderíamos referir como victoria do anarquismo violento non chegou a ser total,
nin moito menos, pese á cerrazón do réxime e ás políticas de represión arbitradas.
De feito, os actos de violencia decaeron de forma ostensible dende entón ata 1904,
apostando cada vez máis pola folga xeral subversiva como vía para vencer o
sistema. A compoñente obreira e sindical seguiu sendo importante no anarquismo
español tendo en conta que se mantivo estreitamente conectado co movemento
obreiro. Foi así que a iniciativa societaria de Solidaridad Obrera (1907) puido
derivar na constitución da CNT (1910), e iso pese a nacer como unha unión de
sociedades obreiras de todo tipo de orientación.
O SOCIALISMO
Como xa vimos, as orixes do socialismo español están no núcleo que se conformara
en torno ó xornal La Emancipación -José Mesa, Pablo Iglesias, os irmáns Mora-
no ámbito da sección madrileña da FRE da AIT (1870), da que se escindiu en xullo 1872
para crear a Nova Federación Madrileña tras ser expulsados os seus compoñentes
por unhas querencias marxistas que chocaban co bakuninismo xa oficializado. A
Nova Federación, de feito, non logrou as adhesións precisas para forzar un novo
Consello Federal. Posteriormente, ademais, a campaña represiva desatada tralo golpe
de Pavía forzou a súa disolución. Pero aínda así, os seus membros puideron apoiarse na
Asociación Xeral da Arte de Imprimir de Madrid (1871) para, baixo a presidencia de
Pablo Iglesias (1874-1884), organizarse e divulgar a causa do marxismo en España.
Téñase en conta que nos inicios da Restauración esa asociación foi unha das poucas
autorizadas polo canovismo.
Aí resistiron os marxistas, como un grupo reducido dunha cincuentena de seguidores
que non superaba o centenar nin sumando os simpatizantes doutros puntos -Barcelona,
Zaragoza-, ata que coa creación da Agrupación Socialista Madrileña o 2 de maio 1879
puxeron en marcha o longo o proceso que desembocaría na fundación do PSOE.
O paso seguinte dérono o 20 de xullo dese ano, cando a Agrupación elaborou xa os
estatutos fundacionais do Partido Socialista Obreiro, que acabaría sendo finalmente
refundado como PSOE unha década despois en Barcelona, no marco concretamente do
Congreso Obreiro (1888) no que tamén se haberia de crear a central sindical da UGT.
A implantación do socialismo en España foi, pois, calquera cousa menos impactante
ata entrado o século XX, algo q por outra banda corroboran sobradamente os datos de
afiliación.
O PSOE, cunha militancia en 1907 de 6.000 afiliados que o situaba a anos
luz do millón da socialdemocracia alemana, houbo de esperar ó punto de inflexión
da I G.M. e da revolución bolchevique para situarse nos 50.000 (1920).
En termos de votos, o panorama tampouco era mellor tendo en conta que dos
4.000 que obtivo en 1891, pasouse a uns 18.000 a finais de século, e que mentres a
socialdemocracia alemana lograra chegar ao Parlamento cun centenar de actas no
peche da centuria, en España houbo que esperar ata 1910 para obter a primeira da
man dunha alianza cos republicanos.
En canto á UGT, o seu crecemento foi só algo máis áxil. Nos anos 90, o crecemento
da segunda mitade íalle permitir dar o salto dos máis de 6.000 afiliados a uns 26.0003,
tendo que esperar ó proceso de radicalización no que entrou en 1903 a nivel de
estratexias de loita para poder chegar aos case 57.000 en 1904.
3
As cifras máis optimistas -Carlos Forcadell-, tendo en conta que outros autores rebaixan á mitade
esas cifras por mor dos vaivens sufridos.
Para entender esa traxectoria inicial tan modesta, sobre todo se a confrontamos cos
picos moi superiores que lograron os anarquistas nos momentos de legalización, hai
que ter en conta un factor intrínseco ao socialismo español. E con iso me refiro á
súa decantación por unha especie de "espléndido illamento", q sería o resultado da
dualidade excluínte na que se moveu en termos de estratexias de loita por mor,
á súa vez, das concepcións de partida que asumiu tal cual axiomas.
A primeira delas é a concepción dicotómica da realidade social q os marxistas españois
tomaron do socialismo guesdiano francés, que tanto os influiu, ao asumir a súa
visión da sociedade como unha realidade bipolar, dividida en dúas únicas clases,
a dos propietarios explotadores e a dos obreiros proletarios, en tanto a
desregulación propia do liberalismo económico clásico conducira por doquier a un
proceso voraz de proletarización que acabaría por engullir mesmo á baixa burguesía.
De aí tamen, os outros dous axiomas sobre os que se construiu o marxismo finisecular:
=> Que o capitalismo estaba condenado a sucumbir víctima das súas contradiccións.
=> E o carácter antagonicamente excluínte dos intereses de ambas clases.
A conclusión desa lectura foi un acendrado obreirismo e a revolución como imperativos
orientados a acadar o obxectivo final da total emancipación da clase obreira a partir
dunha radical transformación da sociedade, e por extensión do Estado, que esixía
superar o estadio das revolucións liberais, feitas pola burguesía en nome do pobo,
para entrar no da revolución social do proletariado mediante o seu asalto ao poder.
Esa consigna, con todo, estivo sometida no marxismo español a uns límites que só se
comprenden considerando tamén a concepción evolucionista da historia que tomaran do
positivismo sociolóxico, ou o que é igual, a idea do progreso lineal resultante dunha
sucesión de estadios cada vez máis evolucionados tanto da propia sociedade
nas súas formas de organización, como tamén da humanidade na súa bioloxía.
De feito, os socialistas españois compartiron cos rexeneracionistas o discurso no que
se presentaba ó obreiro da era liberal como un organismo feble e enfermo, coa
particularidade no seu caso de que entendían que para poder saír dese estado e
abrir unha era nova na historia o proletariado había de acometer ademais
a súa propia revolución. Unha revolución que, por outra banda, visto o visto
e tendo en conta a experiencia fallida do insurreccionalismo demo-republicano,
habería que preparar promovendo a organización e a educación necesarias para xerar
un exército de obreiros cada vez máis conscientes e, polo mesmo, dispostos a dar a
batalla polo poder.
Organización e educación consagráronse, de feito, xunto á mellora progresiva das
condicións de vida dos obreiros, como a gran prioridade dos socialistas. E é que a
certidume derivada do evolucionismo que profesaban daba sentido á vía que
referían como da acción paciente na preparación, do mesmo xeito que as experiencias
de violencia tantas veces fallidas entendían que desautorizaban, por errada, a senda
da inmediatez radical. Ademais das elevadas doses de sufrimento causado entre as
víctimas da represión e de non aliviar as condicións dos obrerios no seu conxunto,
as percibían como contraproducentes nos seus efectos para causa da revolución.
Polo tanto, o socialismo español configurouse como unha corrente revolucionaria
á vista do seu obxectivo final no longo prazo, pero tamén como un movemento
reformista que apostou por centrarse no curto prazo priorizando a acción formativa e
de mellora da condición obreira en atención ás súas orixes societarias de oficio así
como á influencia do referente socialdemócrata alemán. Non en van, Kautsky definiuno
como un partido revolucionario que non fai revolucións toda vez que, sendo
reformista na súa práctica diaria -melloras-, revolucionaba ó mesmo tempo a
identidade colectiva e o potencial da clase obreira preparándoa para o
alumbramento da nova sociedade.
A dualidade que antes anunciábamos queda, así, patente para empezar no
doble programa co que se manexou o socialismo español: un de mínimos no
curto prazo, que P. Iglesias refería como “vivir ao día” e que se centraba nas
accións para obter melloras obreiras e robustecer as organizacións; e outro de máximos
no longo prazo, referido neste caso como de “total emancipación”.
A dualidade no programa conlevou dualismo tamén nos modelos e vías de acción.
O rexeitamento do radicalismo violento dos anarquistas foi unha das dúas consignas,
apostando en todo momento pola moderación pese ó seu acendrado obreirismo.
A certidume á que chegaran da man do evolucionismo respecto do final da burguesía
animou ós marxistas españois a rexeitar a vía da insubordinación constante, e máis
aínda na medida en que entenderan que a experiencia do Sexenio se algo demostraba
é que non conducía a nada e que mesmo resultaba contraproducente. Polo tanto,
á inmediatez ácrata opuxeron a senda do esforzo na organización e preparación de
obreiros fortes e conscientes, combinada coa da cautela na posta en marcha das
accións reivindicativas de presión -folgas, etc.-, que por esa razón habían de quedar
limitadas ás ocasións en que resultara factible obter algún beneficio, evitándoas cando
entrañaran esforzos inútiles ou puideran ter efectos non desexados.
“El camino de la violencia no debemos recorrerlo nunca, ni jamás debemos abandonar el
ejercicio de nuestros dereos (…). ¿Quiere esto decir aue renunciamos al uso de la fuerza?
En modo alguno. Aun sintiendo tener que apelar a ella, a ella apelaremos el día que
seamos verdaderamente fuertes y encontremos cerradas por completo las vías legales. En
tanto podamos recorrer esas vías, por ellas debemos caminar. Con el empleo de la violencia
sólo conseguiríamos malquistarnos con la opinión pública y ocasionar retrasos considerables
en nuestra marcha; con el ejercicio de todos los derechos legales marcharemos despacio (…);
pero marcharemos y esos es lo que importa…”: El Socialista, 8 de abril de 1898.
A moderación, con todo, non lle impediu rexeitar tamén o xogo parlamentario,
incluida a vía da colaboración coas forzas do reformismo demócrata situadas fóra do
poder. É máis, como consecuencia dos axiomas dos que partían e de experiencias
previas, como a da I República, identificaron a eses sectores da burguesía como
enimigos a combatir do socialismo. En primeiro lugar, porque ao diverxer os seus
intereses dos do proletariado, o seu reformismo nunca xamais quebrantaría os
privilexios da clase dominante. E en segundo lugar, porque o que realmente facían era
utilizar a seducción de certas demandas populistas -república, anticlericalismo, etc.-
para captar votos e apoios entre un proletariado que, en realidade, non estaban
dispostos a defender no que eran os seus auténticos intereses de clase, co que iso
implicaba tamén de privar de tales apoios ás forzas obreiristas organizadas si con
tal fin.
O resultado foi un marcado apoliticismo, que ven dado tamén polo feito de que
se antepuxo a acción económica á política. E con isto o que quero dicir non é
simplemente que pospuxeran por sistema a política en termos de acción revolucionaria
ao percibila como un horizonte lonxano que todavía non tocaba, senon que
a acción política convencional no ámbito parlamentario ou municipal a deixaban
sempre nun plano subsidiario respecto da acción económica, utilizándoa sobre todo
de forma instrumental para desenmascarar á burguesía como bloque de poder e clase
explotadora. Proba diso é o pouco que se esforzaron na loita polo dereito de voto, ou
á hora de mobilizar o proletariado para o parlamento e as corporacións municipais.
Non en van, en 1901 os socialistas españois só contaban cunha veintena de concellais.
A priorización da organización e educación fronte á violencia revolucionaria, así como da
acción económica fronte á política explicaría á súa vez o seu modus operandi:
 Unha actitude e linguaxe propias de mestres que saen á rúa para difundir o novo
saber científico da revolución social. O propio Pablo Iglesias retaba aos xornalistas
a debatir con el co fin de poder rebatir os fundamentos do orden burgués liberal
na medianía social e de ir avanzando por esa vía na senda da revolución.
 Celebración de mítines anunciados cun horario fixado de antemán, nos que se
sucedían varios oradores e sempre nun marco de orden.
 Realización de manifestacións a continuación, sempre en ordenado e pacífico
desfile, convertíndose ás do Primeiro de Maio na ocasión por excelencia para
afirmar a dignidade e forza do proletariado, ademais de para facer valer as
reclamacións centrais de clase -xornada laboral de oito horas-.
 Recurso á folga como medio de presión na defensa de conquistas económicas e
sociais concretas, ou mesmo políticas -proscripción do militarismo e guerras-, pero
sempre coa moderación que requería o modelo que defendían, referido como de
folga científica. Se trataba, en definitiva, de que as folgas se as promovera
só habendo garantías de éxito, o que esixía entre outras cuestión principais:
non ir á folga por calquera motivo, e menos facelo arrastrados por impulsos;
limitar no posible as reivindicacións plantexadas; e estar en condicións de resistir a
nivel económico. Todo elo con fin de evitar fracasos con efectos contraproducentes
–frustración, desengaño, represión, etc.-, como os vividos no entorno ácrata, sumido
nun vaivén de repuntes e afundimentos. P. Iglesias o tiña moi claro cando recoñecía
que a folga, se ben era a arma mellor templada de que dispón a clase traballadora
para deter ou minorar a escravitude de que é víctima, tamén constituía unha arma
de doble filo, que fire e dana ó que a emprega se non a manexa con acerto.
En consonancia fixáronse como pautas a seguir na súa convocatoria:
 Q contaran coa aprobación das diversas instancias rectoras do sindicato
ata chegar ó máximo nivel, a fin de realizalas nas mellores condicións, garantir o
éxito, e evitar a instrumentalización con fins revolucionarios.
 Q só se chegara tras unha campaña de mítines e manifestacións controladas,
evitando calquera deriva revolucionaria.
 Q estiveran ben organizadas e preparadas, sendo á súa vez os seus obxectivos
razonables de cara a garantir o seu éxito como tamén a súa curta duración.
 Q o seu anuncio e posterior desenvolvemento quedaran centralizados na
Comisión Federal da UGT.
Só o punto de inflexión que marcou a Semana Tráxica de Barcelona no ano 1909
lograría acabar de vencer as resistencias internas ó xogo político, por outra banda
xa moi suavizadas pola deriva que fora tomando a realidade social e política española
dende o Desastre do 98 e con Alfonso XIII no trono. A represión desatada animou entón
á directiva socialista a aliarse cos republicanos nunha conxunción electoral pensada
para presentar candidaturas conxuntas ás eleccións de maio de 1910, utilizando como
argumento en favor do xiro que a aceleración dos tempos da república ía permitir
acelerar tamén os tempos da revolución final, tal e como pode verse na máxima,
cara á república, pola revolución. As afirmacións que fixo o propio Pablo Iglesias nun
mítin celebrado o 13 de febrero así o recollen, á vez que indican igualmente que
a pauta da cautela non fora en absoluto abandonada tendo en conta que unha das
claves do xiro puidera estar na propia inmediatez do horizonte republicano: …nos dará
las condiciones de derecho y libertad precisas para que el proletario pueda
tranquilamente, sin provocar innecesarias perturbaciones, realizar su obra de educación y
organización.
As inevitables tensións internas quedron patentes no Congreso de 1912, en que os
críticos co xiro operado, como F. Largo Caballero, insistiron en ver na alianza cos
republicanos tan só un expediente puramente circunstancial, e en defender no seu lugar
a hexemonía obreira basada no reforzo da organización sindical.
Coa I G.M., as tensións foron a máis ao empezarse a aceptar o recurso á violencia
tanto na defensa das melloras do proletariado como na loita polo cambio de réxime.
No episodio da Semana Tráxica de Barcelona (1909), as incitacións á violencia aberta
que fixeron dexenerar a folga xeral declarada o 2 de agosto nunha auténtica
insurrección popular non procederon dos órganos socialistas, que se opuxeron ó asalto
de bancos e armerías, igual que á queima de conventos. Pero o malestar provocado
polos efectos da guerra e o impulso rupturista activado pola revolución bolchevique
fixo que o socialismo acabara de aproximarse ás iniciativas do cenetismo ácrata.
A partir de aí, de feito, prensa e mítines socialistas empezaron a acusar o xiro cara á
vía da revolución pola violencia, aínda que é igualmente certo que iso sucedería só
por un curto espacio de tempo. A represión e fracaso da folga xeral revolucionaria de
agosto de 1917 fixo que se retornase á loita de clases “humana” dentro da legalidade
que seguía liderando F. Largo Caballero á fronte do bloque evolucionista. Máis aínda,
a máxima de que a auténtica loita de clases era a que había de poder desenvolverse
dende dentro da legalidade e con independencia da forma de Estado acabaría
conducindo á senda do colaboracionismo baixo a dictadura de un Primo de Rivera que
non dubidou en aproveitar a boa disposición da UGT a intervir como axente na xestión
das relacións laborais: revolución sí, pero na evolución. Outra cousa distinta é o que
viría despois, na nova etapa que se abriría coa II República.
Para rematar, queda por ver a dualidade a efectos organizativos na que igualmente se
moveu o socialismo español tendo en conta que apostou polo seu artellamento como
sindicato a efectos de loita económica, ademais de como partido a efectos políticos.
Para entender esa dualidade, hai que ter en conta que os marxistas españois
se apartaron no plano teórico e, máis aínda, no práctico da máxima guesdiana de q a
precarización crecente das condicións de vida dos obreiros facía intútil a loita sindical
orientada á súa mellora pola vía das reformas. Proba diso é que, ademáis de poñer un
gran empeño na difusión do seu ideario a través da prensa con vistas a avanzar na
preparación da futura revolución proletaria, apostaron igualmente por promover
un modelo de sindicalismo reivindicativo -non meramente defensivo-. É máis, foi unha
constante do socialismo a labor organizativa dunha rede de sindicatos de todo tipo
con vistas, igualmente, á súa federación nunha organización máis ampla.
Foi así que tralos primeiros pasos dados coa Asociación Xeral da Arte de Imprimir de
Madrid, promoveron a inicios dos anos 80 a Federación Tipográfica, e xa no marco do
Congreso Obreiro de 1888 a creación dunha "central" sindical propia, a UGT, ademais
de refundarse o partido como PSOE.
Por suposto, detrás desa iniciativa estivo a acción combinada de factores como, a
nova Lei de Asociacións (1887), ou a crise finisecular, que se saldou ese ano cunha
enorme cantidade de peches e o desplome da ocupación e dos salarios. Pero tamén
o empeño dos socialistas en organizar de forma separada a formación política da
clase obreira que aspiraba ao poder e o sindicato orientado a promover os intereses
dos traballadores no ínterin. Máis aínda, o seu apoliticismo fixo que se presentara á
nova central sindical formalmente como independente do partido. Outra cousa distinta
é que iso fora así realmente, posto que na práctica a súa conexión foi moi estreita
tanto a nivel de organización e liderazgo como de programa. De feito, aínda que non
se plasmara por escrito nos estatutos ata 1920, foi preceptiva a afiliación o sindicato, a
UGT, para poder militar no PSOE, o partido.
As orixes últimas da UGT son, con todo, máis complexas do que puidera parecer. Foron
as organizacións obreiras de Barcelona que se definían por defender conxuntamente a
moderación reivindicativa e a neutralidade ideolóxica ou apoliticismo as que tomaron
a primeira iniciativa. Unha iniciativa que obedeceu á oportunidade normativa que lles
abriu a I Lei de Asociacións (1881), pero tamén outras dúas realidades máis.
A primeira delas é que esas asociacións partían da premisa concretamente de que,
no novo contexto de fonda depresión, a mellor maneira de defender os intereses
obreiros era agrupando a través dun congreso as asociacións de traballadores nunha
Federación Nacional de Seccións de Oficio -estadio basado no asociacionismo de oficio
aínda, e organizado á súa vez a nivel local-.
A segunda foi o auxe exponencial da FTRE (1881-1883), e máis concretamente a
sensación de ameaza coa que o viviu o sindicalismo catalán non internacionalista,
representado moi en especial polo sindicato de Las Tres Clases del Vapor, a antiga e
importante federación dos traballadores do textil catalán, que gracias ó novo contexto
de liberdades pasa por iguais datas duns 3.000 afiliados a 20.000. A cuestión é que
o temor a perder a vella hexemonía a mans do anarcosindicalismo fixo que eses
sectores apostaran por unha alianza cos marxistas, por máis que estes seguiran a ser
un grupúsculo reducido, centrado en Madrid, e de influencia sindical máis ben reducida
pese ó millar de afiliados que xa acadara a Asociación del Arte de Imprimir e da súa
influencia noutros sindicatos embrionarios, sobre todo dende a folga triunfante dos
tipógrafos madrileños en 1882.
A alianza plasmouse na constitución da Federación Nacional Tipográfica, que serviría
de viveiro de afiliados e cadros do partido. Pero quizás resulte aínda máis ilustrativo o
feito de que o órgano de prensa dos reformistas non internacionalistas, El Obrero,
chegou a editar por entregas diversas obras marxistas, como O Manifesto Comunista.
A alianza, non obstante, non perduraría moito no tempo por diferencias de estratexia.
O sindicalismo reformista defendía a vía da alianza coas forzas demo-republicanas
para poder avanzar na reforma social, así como na democratización do réxime a través,
por exemplo, do sufraxio universal como vía de acceso pacífico ao poder.
O problema é que os marxistas mantíñanse firmes no rexeitamento dese tipo de
pactos e da política en xeral ao seguir vindicando que a conquista das reformas debía
ser froito da presión dun movemento obreiro forte, que se iría preparando así por esa
vía para o asalto revolucionario final ao poder, o único capaz de garantir a ausencia de
toda forma de explotación.
E como manifestación da reafirmación dos socialistas no marxismo revolucionario, valan
os plantexamentos que defenderon nas consultas sobre a clase obreira promovidas
polo goberno a través da Comisión de Reformas Sociais, e que aparecen recollidas no
documento coñecido como Informe Vera (1884) sobre o estado e as necesidades da
clase traballadora ou as relacións entre o capital e o traballo. Pese ó novo contexto de
aperturismo e de alianza cos sindicalistas reformistas, os socialistas seguiron apostando
nese informe pola liña da revolución orientada a acceder ao poder mediante o uso da
violencia a fin de poder suplantar o sistema burgués-liberal, e non só reformalo.
Ambas iniciativas, o pacto e a colaboración coa Comisión de RR. SS., funcionaron como
sendas plataformas de propaganda e proxección social do marxismo, pero a costa de
ir empuxando ós sindicalistas reformistas cara á ruptura, sobre todo unha vez que os
socialistas empezaron a dispor dun órgano de prensa propio que os liberaba da
dependencia de El Obrero => El Socialista (1886). Foron, de feito, as bases ou estatutos
dese órgano en materia editorial as que acabaron de propiciar a ruptura na medida en
que marcaban toda unha serie de obxectivos que afondaban nas diferencias cos
reformistas ou posibilistas: por exemplo, o fomento do programa do partido, incluida a
base cuarta que fixaba a necesidade de combatir a tódolos sectores burgueses, e moi
en especial aos máis radicais polo xa explicado. De feito, a partir de aí, El Obrero
enzarzouse nunha agresiva campaña co novo órgano socialista.
En todo caso, ese novo contexto de apertura e o feito de dispor de órganos de prensa
propios fixo que o PSOE puidera xa empezar a implantarse a escala nacional, por máis
que fora cun crecemento modestísimo e mesmo precario tendo en conta a
inestabilidade de algunhas agrupacións e dos seus órganos de prensa. Máis aínda,
El Socialista foi o único órgano de prensa estable do PSOE ata 1894 debido en parte
tamén á falta de intelectuais; unha carencia ésta que explicaría, por outra banda,
a indixencia teórica do marxismo español, patente no feito de que os contidos dos
xornais eran sobre todo traduccións de obra tomada da prensa guesdiana francesa
gracias á labor e contactos doutra figura clave desta primeira etapa do socialismo
español, o tipógrafo e xornalista José Mesa 4. É por iso que tampouco se chegaron a
4
Figura a destacar na historia do activismo da clase obreira, e non só do socialismo, tendo en
conta que con 25 anos xa participou na delegación obreira que en 1855 entregou ás Cortes a
famosa Exposición reivindicando o dereito de asociación dende as filas demócratas. De feito, foi
un dos firmantes da Declaración dos Trinta (1864) en apoio da concepción socialista da
plantexar abertamente neles ningunha das grandes cuestións que centraron
as polémicas do socialismo internacional no tramo final do século. Únicamente
na segunda mitade dos anos 90 esa pobreza se empeza a superar nalgunha medida,
concretamente da man do seu administrador, Juan José Morato, volcado no estudio da
formación histórica da clase traballadora en España -gremios, cofradías-, sobre a que
publicou diversas obras, mesmo por entregas no xornal, coa particularidade de que a
súa concepción do marxismo era un tanto flexible: partindo de que o factor económico
non era o único determinante dos movementos de reivindicación, chegou a concederlle
importancia mesmo ós fenómenos puramente espirituais.
Ademais de na labor asociativa, a UGT centrouse igualmente na acción reivindicativa
orientada a mellorar as condicións laborais e de vida da clase traballadora: incremento
salarial; reducción das xornadas; mellora da hixiene; protección da saúde, etc. As
estratexias das que se valeron en ese fin foron sobre todo de dúas. En primeiro lugar,
a folga, aínda que sempre do modo restrinxido que xa foi referido; de feito, foron
poucas as iniciativas de federacions locais que recibiron o apoio preceptivo do Comité
nacional, pese a ser moi numerosas as presentadas. A outra estratexia foi
a presión sobre os poderes públicos de cara á promulgación dunha normativa laboral
protectora, por exemplo con actos e manifestacións como as do Primeiro de Maio,
recollida de firmas, etc.. Polo demais, aínda que nesa liña, convén resaltar aparte a súa
colaboración coa iniciativa oficial da Comisión de Reformas Sociais -enquisas-.

Xa para rematar, dado que a outra gran prioridade era a formación da clase obreira,
foise desenvolvendo co paso do tempo un amplo repertorio de iniciativas educativas,
culturais e de ocio, que se deixaron sentir sobre todo no cambio de século, cando se
empezaron a establecer as chamadas Casas do Pobo, auténticos entros de encontro do
socialismo que actuaban como sedes das sociedades oreiras, pertenceran ou non á UGT
-alquilando o local-, das distintas organizacións socialistas - xuventudes; grupo feminino,
etc.-, e máis dos entes culturais e das asociacións recreativas impulsadas por socialistas
e simpatizantes, como a escola laica, a universidade popular, grupos teatrais e
coros / rondallas que animaban os aniversarios e festas obreiras, etc. A de Madrid, por
poñer un exemplo, deu cobixo o día da súa inauguración en novembro de 1908 a
110 sociedades con 28.000 afiliados. É máis, foron utilizadas para fomentar un
modelo de vida obreira e partidaria, caracterizado por un forte sentido da identidade
socialista, que debía quedar expresado en formas de conducta entendidas como propias
do obrero consciente.

Como última apreciación, cabe resaltar que o socialismo contriubiu coa súa aposta pola
organización e loita sindical a facer realidade o que foi sen lugar a dúbidas o
outro rasgo peculiar do obreirismo español -aparte do peso do anarquismo-: o
peso que acadou a senda do asociacionismo sindical tendo en conta a febleza
comparativa das formacións políticas obreiras, mesmo tralo cambio de século. En
1915 a militancia de PSOE e UGT era de 14.000 e 110.000 militantes respectivamente,
disparándose os da UGT en 1919 a casi 250.000, moi por detrás polo demais dos case
850.000 xa d a outra gran central sindical, a CNT.

democracia que fixo valer Pi y Margall na súa disputa coa individualista que defendera Castelare
obtivera o refrendo do groso do partido. Tras dous anos de exilio -insurreccionalismo de 1866-,
retorna a España en 1868 dende as filas do republicanismo federal, pero en maio de 1872 xa
figura como delegado da AIT por Madrid na Conf. de Valencia, ademais de ser o redactor e
director de La Emancipación. Tralo golpe de Pavía (xaneiro 1874), o novo período de exilio en
París permitiulle entrar en contacto estreito con J. Guesde, chegando a colaborar nas iniciativas
do grupo e no xornal, L'Egalité.