VISOKA ŠKOLA „CEPS - CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK

Zaštita na radu i zaštita od požara

Zaštita na radu

IRNES TURBO

ZAVRŠNI RAD:

VENTILACIJA U FUNKCIJI ZAŠTITE NA RADU

U Kiseljaku, 2017.godine
VISOKA ŠKOLA „CEPS - CENTAR ZA POSLOVNE STUDIJE“ KISELJAK

Zaštita na radu i zaštita od požara

Zaštita na radu

ZAVRŠNI RAD:

VENTILACIJA U FUNKCIJI ZAŠTITE NA RADU

Mentor: Student:

Pred.VŠ.Rodoljub Blaženović Irnes Turbo

SADRŽAJ

Sažetak...............................................................................................................................5

1.Uvod...............................................................................................................................6

2.Zaštita na radu................................................................................................................7

2.1.Značaj zaštite na radu..................................................................................................8

3.Ventilacija.....................................................................................................................14

3.1.Ventilacija u rudniku.................................................................................................15

3.2.Ventilacija površinskih kopova.................................................................................16

3.3.Provjetravanje pomoću ventilatora............................................................................16

3.3.1.Podjela i karakteristike ventilatora.........................................................................16

3.3.2.Zajednički rad glavnih ventilatora..........................................................................16

3.3.3.Serijski rad ventilatora............................................................................................20

3.3.4.Paralelni rad ventilatora..........................................................................................20

3.3.5.Kombinovani rad ventilatora..................................................................................21

3.4.Separatno provjetravanje...........................................................................................21

3.4.1.Provjetravanje pomoću pregrada............................................................................22

3.4.2.Provjetravanje paralelnim prostorijama..................................................................22

3.4.3 Provjetravanje pomoću bušotina............................................................................22

3.4.4.Provjetravanje pomoću uređaja za separatno provjetravanje.................................24

3.5.Kretanje vazduha kroz jamske prostorije................................................................25

3.6.Kompresioni i depresioni načini provjetravanja......................................................27

3.7.Problematika ventilacije rudnika uglja......................................................................28

3.8.Ventilacija u uslovima požara...........................................................................28

3.9.Projektovanje ventilacije podzemnih rudnika....................................................28

4.Projektovanje ventilacije rudnika.................................................................................33

4.1.Aerodinamički otpori vazdušnih provodnika............................................................34

4.2.Regulisanje raspodjele vazduha...............................................................................35

4.3.Sigurnosne mjere kod provjetravanje jamskih prostorija..........................................36

5.Ventilacija u uslovima požara..............................................................................37

5.1.Lokalna požarna depresija........................................................................................389

5.2.Temperatura požarnih gasova.................................................................................41

5.3.Uticaj požarne depresije na stabilnost ogranaka u ventilacionoj mreži.....................43

5.4.Uticaj požara na rad glavnog ventilatora..................................................................445

4.5.Ventilacione metode za suzbijanje nastalog požara..................................................48

6.Zaključak....................................................................................................................47

7.Popis tabela,grafikona i slika...........................................................................50

8.Konsultovana literatura.......................................................................................51
SAŽETAK

Ventilacija rudnika ima dvojaku svrhu: da stalnom izmjenom zraka u svim podzemnim
prostorijama rudnika (jame) putem neprekidnog strujanja održava jamsku klimu pogodnu
za rad i da razrjeđuje koncentracije zagušljivih, otrovnih i eksplozivnih plinova i prašine uz
njihovo odvođenje na površinu. Provjetravanje ima za cilj plansko dovođenje svježeg
vazduha u jamske prostorije koje služe za eksploataciju korisne mineralne sirovine. Prema
tome svrha provjetravanja je zaposlenim radnicima obezbijediti svjež i dobar vazduh,
razrijediti i odvesti škodljive gasove iz jame, ohladiti jamske prostorije i poboljšati
klimatske uslove u jami. Ovi se uslovi postižu ako se u jamu dovodi dovoljna količina
svježeg vazduha koja kroz jedna otvor ulazi, a kroz drugi izlazi. Zato svaka jama im a dva
otvora, jedan za ulaz, drugi za izlaz jamskog zraka. Pravilno projektovanje ventilacija
rudnika jedan je od osnovnih faktora buduće sigurne i uspješne ekspoatacije mineralne
sirovine. Zbog toga se ona ne smije svoditi na jednostavno izračunavanje ventilacionih
parametara već isprojektovanog podzemnog proizvodnog sistema.

Zaštita na radu je kompleksan pojam, koji obuhvata mjere i sredstva usmjerena na

stvaranju bezbjednih uslova rada. Ti uslovi se mogu smatrati primjenom savremenih
tehničkih, ergonomskih, zdravstvenih, socijalnih, ekonomskih, pravnih, vaspitnih i drugih
mjera koje obezbjeđuju fizički i moralni integritet, zdravlje i ličnu sigurnost na radu
zaposlenih.

5
1.UVOD

Tema mog završnog rada je ventilacija u funkciji zaštite na radu. Ventilacija rudnika ima
dvojaku svrhu: da stalnom izmjenom zraka u svim podzemnim prostorijama rudnika
(jame) putem neprekidnog strujanja održava jamsku klimu pogodnu za rad i da razrjeđuje
koncentracije zagušljivih, otrovnih i eksplozivnih plinova i prašine uz njihovo odvođenje
na površinu. Provjetravanje ima za cilj plansko dovođenje svježeg vazduha u jamske
prostorije koje služe za eksploataciju korisne mineralne sirovine.

Prema tome svrha provjetravanja je zaposlenim radnicima obezbijediti svjež i dobar

vazduh, razrijediti i odvesti škodljive gasove iz jame, ohladiti jamske prostorije i poboljšati
klimatske uslove u jami. Ovi se uslovi postižu ako se u jamu dovodi dovoljna količina
svježeg vazduha koja kroz jedna otvor ulazi, a kroz drugi izlazi. Zato svaka jama ima dva
otvora, jedan za ulaz, drugi za izlaz jamskog zraka. Pravilno projektovanje ventilacija
rudnika jedan je od osnovnih faktora buduće sigurne i uspješne ekspoatacije mineralne
sirovine. Zbog toga se ona ne smije svoditi na jednostavno izračunavanje ventilacionih
parametara već isprojektovanog podzemnog proizvodnog sistema.

Projektovanje ventilacije rudnika mora da se izvodi sistematski i logočkim redoslijedom

koji obuhvata: izbor načina projektovanja, izbor šeme provjetravanja, analizu uticajnih
parametara za projektovanje ventilacije, proračun potrebnih količina vazduha za radna
mjesta i ostale potrošače u rudniku, određivanje ukupnog zapreminskog protoka za rudnik i
proračun potrebne raspodjele vazduha, provjera dozvoljenih brzina i potrebnih profila
prostorija, analizu depresionih odnosa u ventilacionom sistemu, izbor glavnog ventilatora,
organizaciju i proračune seperatnog provjetravanja, način i organzicaiju kontrole
provjetravanja, proračun troškova provjetravanja i ekonomskih pokazatelja. Pri
projektovanju naročitu pažnju treba obratiti na rudnike sa pojavama gasova, eksplozivne
prašine, kod eksploatacije uglja i ruda sklonih samozapaljenju, kao i pri rudarskim
radovima u većim dubinama.

6
2.ZAŠTITA NA RADU

Zaštita na radu sastavni je dio radnog procesa i osnovni uslov produktivnosti rada. To je
skup aktivnosti i mjera (tehničkih, pravnih, organizacijskih, ekonomskih, zdravstvenih i
drugih), kojima se osiguravaju uslovi rada bez opasnosti za život i zdravlje.1 Zaštita na
radu sprovodi se najviše radi očuvanja nesmetanog duševnog i tjelesnog razvoja mladih,
zaštite žena od rizika koji bi mogli ugroziti osmaterijevanje materinstva, zaštite invalida i
profesionalno oboljelih osoba od daljnjeg oštećenja zdravlja i umanjenja njihove radne
sposobnosti te radi očuvanja radne sposobnosti starijih radnika u granicama njihove
životne dobi. Uslovi za siguran rad ostvareni su u slučaju kada sredstva rada, čovjek i
radna okolina ispunjavaju zahtjeve koji su u skladu s pravilima zaštite na radu te oni kao
takvi trajno osiguravaju pravilno funkcionisanje procesa rada.

U poremećenim odnosima čovjek – stroj - radna okolina, javlja se rizik da čovjek postupi
neispravno te da svojim postupkom prouzroči nezgodu, koja može, ali ne mora rezultirati
ozljedom, štetom ili nekim drugim gubitkom.

Nezgodama nazivamo neželjeni i nepredvidljivi događaj koji za posljedicu može imati

ozljedu, profesionalnu bolest, bolest u vezi s radom, materijalnu štetu ili neki drugi
gubitak.2 Kao posljedica djelovanja štetnih faktora na radnika, može se javiti profesionalna
bolest. Ona se može javiti naglo, nakon kratkotrajnog djelovanja neke štetnosti ili kao
posljedica uzastopnog i dugotrajnog djelovanja nefizioloških uslova rada, šte bitnih
fizikalnih faktora (buke, vibracija, zračenja i sl.) kao i nepovoljnih higijenskih uslova na
radu. Iako se ne ubrajaju u profesionalne bolesti, bolesti ovisnosti (pušenje, alkoholizam,
droga) štetno djeluju na živčani sistem, smanjuju radnu sposobnost i stalna su opasnost za
svakog radnika i njegovu okolinu. Bolesti koje se javljaju kod radnika koji obavljaju
posao, ali nisu specifične samo za određenu profesiju nazivaju se bolesti u vezi s radom
(svi oblici prehlada do kojih dolazi zbog rada na otvorenom, oboljenja kičmenog stuba i
lokomotornog sistema).

Nesreće na radu pojavljuju se od samih početaka organiziranog ljudskog rada, ali tek
razvojem industrije one postaju veliko društveno zlo, pa ih mnogi s pravom nazivaju
"rakom industrije".

1
Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro, Zagreb, 2010.str.51
2
Tokom rada na radnika u njegovoj radnoj okolini djeluju mnogi faktori.

7
Pod pojmom nesreće na poslu podrazumijeva se neželjen i nepredvidljivi događaj koji ima
za posljedicu:

1. ozljedu radnika,
2. materijalnu štetu na imovini ili
3. zagađenje okoliša.

Ozljedom na radu smatra se svaka ozljeda radnika izazvana neposrednim i kratkotrajnim

mehaničkim, fizikalnim ili hemijskim djelovanjem, te ozljeda uzrokovana naglim
promjenama položaja tijela, iznenadnim opterećenjem tijela ili drugim promjenama
fiziološkog stanja organizma, ako je takva ozljeda uzročno vezana za obavljanje poslova
na kojima radnik radi. Ozljedom na radu smatra se i ozljeda radnika nastala prilikom
redovnog puta od stana do mjesta rada ili obrnuto te na službenom putu.

2.1.Značaj zaštite na radu

Zaštita na radu je skup tehničkih, zdravstvenih, pravnih, psiholoških, pedagoških i drugih

djelatnosti pomoću kojih se otkrivaju i otklanjaju opasnosti koje ugrožavaju život i zdravlje
osoba na radu i utvrđuju mjere, postupci i pravila da bi se otklonile ili smanjile te
opasnosti.

Svrha zaštite na radu je spriječavanje ozljeda i zdravstvenih oštećenja na radu i u vezi s

radom, ili bar otklanjanje odnosno umanjivanje njihovih štetnih posljedica. Pri tome se ne
ograničava samo na profesionalne bolesti, nego se nastoji spriječiti bilo koja bolest, a
profesionalnim se bolestima poklanja veća pažnja. Osnovno polazište za stabilnost
organizacije, uređivanje i provođenje zaštite na radu u preduzeću je procjena opasnosti.
Cilj je izrade procjene opasnosti po određenim metodama utvrditi postojanje opasnosti,
vrste opasnosti te obim opasnosti, a nakon analize opasnosti utvrditi mjere za otklanjanje
opasnosti i kontrolu provođenja tih utvrđenih mjera. Opasnosti utvrđene procjenom
opasnosti otklanjaju se propisanim pravilima zaštite na radu (osnovnim i posebnim), te
priznatim pravilima zaštite na radu i u skladu s njima utvrđenim pravilima ponašanja
(norme), te primjenom određenih mjera zaštite. Pri obavljanju poslova prije svega se
moraju primijenjivati osnovna pravila zaštite na radu kojima se uklanja ili smanjuje
opasnost na sredstvima rada.

Osnovna pravila zaštite na radu sadrže sljedeće zahtjeve:

8
 1. Opskrbljenost sredstava rada zaštitnim napravama,
2. sva sredstva rada moraju biti opskrbljena potrebnim zaštitnim napravama što se
utvrđuje propisanim ispitivanjima,
3. izrada i vođenje dokumentacija i evidencija.

Osiguranje od udara električne struje

U svim objektima te na svim strojevima i uređajima mora se sprovesti propisano

ispitivanje zaštite od udara električne struje. O provedenim ispitivanjima mora se izrađivati
propisana dokumentacija.3

Osiguranje od udara groma

Na objektima za rad mora biti provedena zaštita od udara od groma čija se ispravnost
utvrđuje propisanim ispitivanjima.

Spriječavanje nastanka požara i eksplozije

Dužnost je poslodavca da poduzima sve mjere zaštite od požara koje su potrebne s obzirom
na poslove koji se obavljaju u preduzeću, a ako ipak do njega dođe neophodno je da se
opasnost za sigurnost i zdravlje zaposlenika smanji na najmanju moguću mjeru.

Osiguranje potrebne radne površine i radnog prostora

U svim radnim prostorijama mora biti osigurana dovoljna radna površina i radni prostor za
zaposlenike s obzirom na poslove koje obavljaju. Ako u radnim prostorijama vladaju
normalni mikroklimatski uslovi, veličina radne prostorije mora biti takva da na svaku
zaposlenu osobu dolazi najmanje 10 m³ zračnog prostora i 2 m² slobodne površine poda.

U svim radnim i pomoćnim prostorijama i prostorima moraju biti osigurani potrebni putovi
za prolaz, prijevoz i za evakuaciju zaposlenika. U svim radnim i pomoćnim prostorijama i
prostorima mora biti osigurana odgovarajuća čistoća, odgovarajuća mikroklima čija se
ispravnost mora ispitivati u propisanim vremenskim razdobljima, rasvjeta čija se
ispravnost mora ispitivati u propisanim vremenskim razdobljima.

Ograničenje od buke i vibracije u radnom okolišu

3
Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro, Zagreb, 2010.str.52

9
U svim radnim prostorijama za koje je utvrđeno da je to potrebno, mora se provoditi
propisano ispitivanje odnosno mjerenje buke čime se utvrđuje da li nivo buke udovoljava
pravilima zaštite na radu.

Osiguranje od štetnih atmosferskih i klimatskih uslova

Osiguranje od djelovanja materije i zračenja štetnih za zdravlje

Osiguranje prostorija i uređaja za osobnu higijenu a oprema tih prostorija ovisi o vrsti
poslova koje zaposlenici obavljaju. Ako se opasnost za sigurnost i zdravlje zaposlenika ne
mogu ukloniti primjenom osnovnih pravila zaštite na radu, primjenjuju se posebna pravila
zaštite koja se odnose na zaposlenike i na način obavljanja radnog postupka.

Posebna pravila zaštite na radu sadrže sljedeće zahtjeve:

Poslovi s posebnim uslovima rada

Na osnovi provedene procjene opasnosti, kod poslodavca se utvrđuju poslovi s posebnim

uslovima rada što ih mogu obavljati samo zaposlenici koji ispunjavaju posebne uslove u
pogledu dobi, spola, stručne sposobnosti, zdravstvenog stanja i psihičke sposobnosti.
Poslodavac ne smije rasporediti zaposlenika na poslove s posebnim uslovima rada ako
prethodno nije utvrđeno da zaposlenik ispunjava posebne uslove. Za zaposlenike koji
obavljaju poslove s posebnim uslovima rada, moraju se u propisanim rokovima provoditi
liječnički pregledi u ovlaštenoj ustanovi.

Lična zaštitna sredstva 4

Kada nije moguće zaštitu od štetnosti i opasnosti otkloniti mjerama zaštite na sredstvima
rada, poslodavac mora zaposlenicima osigurati odgovarajuća lična zaštitna sredstva i
pobrinuti se da ih oni koriste pri obavljanju poslova.

Posebni postupci pri upotrebi opasnih materija

Poslodavac koji koristi odnosno prerađuje opasne materije dužan je stalno unapređivati
stanje zaštite na radu primjenom pravila zaštite na radu pri korištenju odnosno preradi tih
materije, redovno nastojati da je koncentracija opasnih materije što niža i stalno ispod

4
Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro, Zagreb, 2010.str.52

10
MDK te osigurati pakovanje i označavanje opasnih materije tako da ne postoji opasnost za
sigurnost i zdravlje zaposlenika.

Znakovi sigurnosti i upozorenja

Na mjestima rada, na sredstvima rada i pripadajućim instalacijama moraju se trajno

postaviti znakovi sigurnosti i znakovi općih obavijesti. Znakovi sigurnosti mogu biti:

1. Znakovi zabrane; to su kružni znakovi čiji su rub i poprečna pruga crvene boje,
grafički simboli obojeni su u crno, a tekst, ako postoji, pisan je bijelom bojom.
Znakovi zabrane postavljaju se na mjesta gdje postoji opasnost za koju je propisima
ili na drugi način izrečena izričita naredba obavljanja neke radnje, kao npr.,
"zabranjeno pušenje", "zabranjena upotreba otvorenog plamena" itd.
2. Znakovi obaveza; to su kružni znakovi u kojima dominira plava boja, a grafički
simboli ili eventualni dopunski tekst koji se postavlja uz taj znak obojeni su bijelom
bojom. Znakovi obaveza postavljaju se na mjesta gdje se opasnosti ili šteta može
spriječiti obaveznim postupkom radnika, kao npr. "obavezna zaštita očiju" itd.
3. Znakovi opasnosti su znakovi u obliku istostraničnog trokuta u kojem dominira
žuta boja, dok je rub trokuta te grafički simboli i eventualni dopunski tekst obojen
crnom bojom. Znakovi opasnosti postavljaju se na mjesta gdje postoji stalna ili
potencijalna opasnost od ozljeda, trovanja, požara, eksplozije, ili sl., kao što je
"opasnost od požara" itd.
4. Znakovi obavijesti su znakovi koji po obliku mogu biti kvadratnog ili oblika
pravougaonika, a boja koja dominira u znaku je zelena. Kontrastna boja znaka je
bijela što znači da su grafički simboli ili tekst izvedeni bijelom bojom, a pozadina
znaka je zelena. Znakovi obavijesti postavljaju se na mjesta koja se, zbog razloga
sigurnosti ili obavještavanja, moraju posebno označavati, kao na primjer "prva
pomoć", "izlaz" itd.5

Način obavljanja poslova

Ako znakovi sigurnosti nisu dovoljni za djelotvorno obavještavanje, moraju se postavljati

pisane upute o uslovima i načinu korištenja prostora, prostorija sredstava rada, opasnih
radnih materije i opreme. Upute se postavljaju neposredno na mjesto uz izvor opasnosti da

5
Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro, Zagreb, 2010.str.53

11
bi se opasnost ili šteta koja bi na tom mjestu rada mogla nastati, smanjila ili u potpunosti
spriječila. Upute za siguran rad ili postupak izrađuju se najčešće u obliku ploča
pravokutnog oblika na kojima je tekst koji može biti dopunjen crtežima, simbolima ili
shemama.

Rješavanje problema odnosno čovjeka i radne okoline jedan je od osnovnih zadataka u

prevenciji ozljeda i profesionalnih bolesti. Poznato je da radna okolina ima znatan utjecaj
na efikasnost rada, pa o ispravnom rasporedu i održavanju elemenata radne okoline ovise i
postupci radnika. Nepropisno postavljeni strojevi, loše izvedene prometnice, nepravilno
odložen ili uskladišten građevinski materijal i sl., uz pogrešne radne postupke, neizbježno
dovode do nezgoda. Raznovrsnost poslova i, s tim u vezi, širok spektar izvora opasnosti
ima za posljedicu i visok stepen ozljeđivanja. Nesporna je činjenica da je vrlo teško,
gotovo nemoguće, postići tako sigurne uslove rada u kojima ne bi bilo nezgoda, to više ako
se radovi ne odvijaju uvijek na istom mjestu i istim sredstvima rada. Upravo se na takve
teškoće nailazi u građevinarstvu kao specifičnoj industrijskoj grani.6

Problem zaštite radnika u građevinarstvu vrlo je obiman, od sastava radne snage, pa do

uslova rada. Kao što je poznato građevinski se radovi još uvijek većim dijelom obavljaju
sezonski, pa dolazi do velike fluktuacije radne snage. To nepovoljno djeluje na
proizvodnju, a pogotovo na provođenje mjera zaštite na radu. Nažalost, još se ne može
računati sa stalnim poslovima u zimskom razdoblju, pa da se na taj način zadrži stalni
sastav. Savremenom tehnologijom rada taj se problem polako rješava.

Građevinski radnici uglavnom su radna snaga kod koje je velik udio subjektivnih faktora u
uzrocima ozljeđivanja. Građevinski radnici dolaze ponekad na gotovo nepristupačna
mjesta, kako bi stvorili uslove za podizanje objekata. Istovremeno, oni se kreću i u svim
pogonima i tvornicama raznih grana industrije, gdje se obavljaju adaptacije, proširenja i sl.
Oni nemaju svoje stalno radno mjesto, već obavljaju niz različitih poslova. Građevinske
radnike očekuju opasnosti kojih su i sami jedva svjesni.7

Od takvih se radnika ne može očekivati da će rad obavljati na siguran način, ako ih se ne

uputi na režim rada, u kojem su dopuštene samo određene, pravilne metode rada te ako im
se ne osiguraju odgovarajući radni uslovi. Za postizanje zadovoljavajućeg nivoa zaštite na

6
Ibidem, str.54
7
Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro, Zagreb, 2010.str.53

12
radu u građevinarstvu, prije svega, treba djelovati na čovjeka, odnosno stvoriti
pretpostavke da on zna, hoće i može sigurno raditi. To se postiže motivisanjem,
stimulisanjem, odgojem i obrazovanjem, selekcijom i sl. Drugi je cilj, riješiti problem
uređenja radnog prostora, radne okoline u užem i širem smislu te sigurnost oruđa za rad i
opreme.

13
3.VENTILACIJA

Od svog nastanka čovjek je težio da svoje životno okruženje prilagodi sebi. S obzirom da
je čovjekova tolerancija relativno mala po pitanju uslova životnog okruženja, jasno je da je
to bio osnovni uslov opstanka. Civilizacijski razvoj i unaprijeđenje tehnika prilogađavanja
sredine omogućili su nastanjenost ljudske vrste u gotovo svim predjelima na Zemlji. Ono
što se od nastanka čovjeka javilo kao potreba to je održavanje životnog prostora u
potrebnim temperaturnim amplitudama i prisustvo vazduha u potrebnoj koncentraciji.
Tehnikom zagrijavanja prostora čovjek je ovladao vrlo rano, a vazdušna koncentracija je
prirodno bila uravnotežena. U modernim uslovima života, sa životnom prostorom koji je
sve samo nije prirodan, kao uslov opstanka javila se potreba za održavanjem pomenutih
parametara u domenu prihvatljivom za čovjeka. Tako su formirani sistemi za grijanje,
hlađenje i ventilaciju a sve sa ciljem obezbjeđenja potrebnih uslova za život ljudi.

Grijanje je proces zagrijavanja, odnosno dodavanja toplote određenom prostoru (sistemu),

kako bi njegova temperatura bila prihvatljiva za čovjeka. Hlađenje je obrnuti proces,
odnosno odvođenje toplote kada je temperatura prostora veća od željene. Ventilacija
obezbjeđuje željeni kvalitet vazduha u određenom prostoru. Postoje dva osnovna tipa
ventilacije:

1. prirodna i
2. mehanička (prinudna) ventilacija.

Prirodna ventilacija predstavlja obnavljanje i pročišćavanje vazduha prirodno, odnosno

uslijed strujanja vazduha kroz otvore koji se na objektima ostavljaju za tu svrhu. Od
veličine i rasporeda otvora zavisiće i intezitet strujanja i obnavljanja vazduha. Intezitet
strujanja se može povećati visinskom razlikom otvora.

14
3.1.Ventilacija u rudniku

Pod pojmom ventilacije ili provjetravanja rudnika podrazumijeva se plansko dovođenje

svježeg vazduha u sve rudničke prostorije koje služe za eksploataciju korisnih mineralnih
sirovina i to u dovoljnim količinama za normalan rad, kao i odvođenje rudničkog vazduha
iz podzemnog proizvodnog sistema.

Savremenu podzemnu eksploataciju mineralnih sirovina karakterišu s jedne strane

kompleksna mehanizacija i automatizacija procesa dobijanja i kontrole, a sa druge strane
sve teži prirodni uslovi u kojima se vrši tehnološki proces eksploatacije. Naime stalnim
povećanjem dubine izvođenja rudarskih radova, povećavaju se dužine ventilacionih
puteva, povećava temperatura masiva i nastupa pojačano izdvajanje gasova. Ovi uslovi
uslovljavaju sve složenije probleme ventilacije rudnika, što ponekad može postati
ograničavajući faktor razvoja radova eksploatacije mineralnih sirovina. Cilj ventilacije
podzemnih rudnika je obezbeđenje povoljne atmosfere cjelokupnog podzemnog
proizvodnog sistema8. Takvu atmosferu moguće je ostvariti:

1. odstranjivanjem gasova koji se oslobađaju u ležištu ili su produkti samog

tehnološkog procesa eksploatacije,
2. odnošenjem mehaničkih primjesa u vazduhu nastalih tehnološkim postupcima
eksploatacije,
3. obezbjeđenjem vazduha propisanog kvaliteta, neophodnog za disanje ljudi i rad
mašina,
4. stvaranjem normalnih klimatskih uslova radi otklanjanja nepovoljnih fizioloških
uticaja na zaposleno ljudstvo u podzemnom proizvodnom sistemu.

8
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.90

15
3.2.Ventilacija površinskih kopova

Navedeno se ostvaruje dovođenjem dovoljne količine svježeg (atmosferskog) vazduha koji

se neprekidno uvodi u podzemni proizvodni sistem putevima (putem) ulazne vazdušne
struje. Pod pojmom svježi vazduh podrazumijeva se vazduh koji ima približno ista fizička i
hemijska svojstva kao spoljni-atmosferski vazduh. Pod pojmom rudnički vazduh
podrazumijeva se smjesa vazduha sa gasovima, koje on prima u podzemnom proizvodnom
sistemu.9 Rudnički vazduh redovno sadrži manje kiseonika, a veću količinu zagušljivih,
otrovnih i eksplozivnih gasova.

Rudnički vazduh preuzima gasove koji se oslobađaju iz ležišta, gasove miniranja, gasove
oksidacionih i požarnih procesa, gasove rudničkih eksplozija, gasove motora sa
unutrašnjim sagorijevanjem, kompresorske i akumulatorske gasove. Na taj način se
rudnička atmosfera pogoršava, jer se u njoj pojavljuju pridodati gasovi i rudnička prašina.
Stanje rudničke atmosfere određuju njeni hemijski i fizički parametri.

3.3.Provjetravanje pomoću ventilatora

3.3.1.Podjela i karakteristike ventilatora

Rudnički ventilatori su uređaji za mehaničko provjetravanje, koje je danas u savremenom

rudarstvu obavezan vid uspostavljanja vazdušne struje. Oni se koriste za:

- glavno provjetravanje (glavni ventilatori),

- za separatno provjetravanje (cijevni ventilatori) i
- za aktivnu regulaciju raspodjele vazduha u ventilacionoj mreži, kao pomoćni
ventilatori.

Osim toga oni se izrađuju u običnoj izvedbi i protivmetanskoj zaštiti (S-izvedbi).

Ventilatori se mogu svrstati u razne grupe i kategorije obzirom na karakteristike kojima se
daje odlučujući značaj:

9
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.91

16
 1. prema principu konstrukcije dijele se na centrifugalne sa jednostranim ili
dvostranim usisavanjem, sa ili bez sprovodnog kola i aksijalne reverzibilne ili
nereverzibilne, jednostepene ili višestepene, sa fiksnim lopaticama ili
promjenljivim uglom lopatica. Ova promjena ugla može da se vrši pojedinačnom
regulacijom svake lopatice ili istovremenim podešavanjem cijelog rotora,
mehanički ili automatski.
2. prema mjestu instaliranja i razlici u pritiscima koju ostvaruju, mogu biti nadzemni
depresioni ili kompresioni i podzemni depresiono-kompresioni.
3. prema stepenu korisnog dejstva (η) mogu biti malo ekonomični, sa stepenom
iskorišćenja do 40%, srednje ekonomični sa iskorištenjem od 40-70% i visoko
ekonomični sa iskorištenjem preko 70%. Postoje i tako usavršene konstrukcije kod
kojih stepen iskorištenja dostiže i preko 90% (na primjer ventilatori tipa Joy).
4. prema kapacitetu mogu biti malog kapaciteta do 50m3/s, srednjeg od 50 do
150m3/s i visokog kapaciteta sa preko 150m3/s. Za perspektivni razvoj rudarstva u
veće dubine predviđaju se ventilatori i do 1000m3/s.10
5. prema depresiji koju ostvaruju dijele se na ventilatore male depresije do 1000Pa,
srednje depresije 1000-3000 Pa i visoke depresije preko 3000 Pa, a najveći
ventilatori izrađuju se sa depresijom od 10000 Pa.
6. prema snazi pogonskog motora na ventilatore male snage - do 200 kW, srednje
snage 200 do 500 kW i velike snage - preko 500 kW, najveći imaju čak 2000-5000
kW.
7. prema jačini šuma mogu biti bešumni i oni koji stvaraju buku.

10
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.92

17
 Slika 1. Shema centrifugalnog ventilatora
(Izvor: Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke,
Tehnički institut Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.)

Slika 2.Shema jednostepenog i višestepenog aksijalnog ventilatora

(Izvor: Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke,
Tehnički institut Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007)

3.3.2 Zajednički rad glavnih ventilatora

18
Kada na rudničku mrežu dejstvuje jedan glavni ventilator vazduh se kreće od njegovog
usisnog otvora ka difuzoru, a pritisak u usisnom otvoru manji je od onog u difuzoru.11 Ako
dva ventilatora rade zajednički tako da je difuzor prvog priključen za usisni otvor drugog,
bilo direktno ili posredno, takav rad naziva se serijskim. Tada, pod uticajem pritiska koji
stvara drugi ventilator, pritisak p1 na otvoru prvog ventilatora može biti veći od pritiska p2
u difuzoru drugog ventilatora.

Uslijed toga pri pozitivnom zapreminskom protoku, razlika p2 - p1, postaje negativna, pa
se ostvaruje neki režim a1 ili a2 čiji je položaj u IV kvadrantu, ispod apscise. Kada se dva
ventilatora priključe na ventilacionu mrežu na istom mestu pa dio vazduha izlazi kroz
jedan, a drugi dio ukupne zapremine na drugi ventilator - takav njihov rad naziva se
paralelnim.

Paralelni rad ventilatora postojaće i ako su ventilatori priključeni na dva različita okna, a
vazduh ulazi na treće okno. Ako pri paralelnom radu na istom oknu postoji velika razlika u
depresijama ova dva ventilatora, može se desiti da ventilator koji stvara veću depresiju
priguši onog sa manjom i kroz njega zahvata vazduh iz atmosfere. Kod paralelnog rada
ventilatora izrazito različitih karakteristika na različitim oknima i njihovog neusklađenog
rada, mogu nastati stanja kada ventilatori ometaju rad jedan drugom.

3.3.3.Serijski rad ventilatora

Serijski rad ventilatora može postojati u ovim slučajevima:

11
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.93

19
 - Ako dva ventilatora istovremeno rade na jednom oknu tako da prvi ventilator
isisava vazduh iz rudnika, neposredno ga dodaje drugom, a ovaj ga izbacuje u
atmosferu
- Ako dva ventilatora istovremeno rade pri čemu je difuzor prvog povezan sa
usisnim otvorom drugog ventilatora jednom ili više prostorija (najčešće preko
ventilacionog okna)12
- Ako dva ventilatora rade na dva okna, pa jedan ubacuje vazduh, a drugi ga
isisava (kompresiono-depresiono provjetravanje.
- Ako dva ili više cijevnih ventilatora rade na istom cjevovodu separatnog
provjetravanja.

Kod serijskog rada dva ventilatora isti zapreminski protok prolazi kroz oba ventilatora
(V1=V2) a ukupna depresija ravna je zbiru depresije svakog pojedinog ventilatora (huk=
h1+h2). Zbog toga se dijagram rezultujućih karakteristika dva ventilatora u serijskom radu
grafički konstruiše na taj način što se depresije pri istim protocima sabiraju.

3.3.4.Paralelni rad ventilatora

Rezultujući rad dva ventilatora priključena na isto okno predstavlja kriva, koja se grafički
konstruiše u h - V dijagramu sabiranjem protoka pojedinih ventilatora pri istoj depresiji.
Analizom zajedničkog paralelnog rada ventilatora može se zaključiti sljedeće:
Najpovoljniji rad će se ostvariti ako su oba ventilatora ista i radna kola se obrću istom
brzinom. Ukoliko je ekvivalentni otvor veći u toliko će efekti njihovog rada biti bolji. Kod
takvog režima rada protok se podjednako raspodjeljuje na oba ventilatora. Ako su dva
ventilatora različitog tipa ili su isti, ali različito regulisani (broj obrtaja, ugao zaokretanja
lopatica) njihov rad može biti povoljan, neekonomičan ili štetan. U pogledu rezultujućeg
protoka mogu se dobiti povećani protoci (što je cilj paralelne veze), isti protoci (što znači
da jedan ventilator radi nepotrebno), ili smanjeni protoci, kada veći ventilator usisava dio
vazduha iz atmosfere kroz manji, i ako ovaj radi normalno. U ova dva posljednja slučaja
manji ventilator djeluje kao dodatni otpor većem, a troši energiju. Ukoliko je paralelan rad
dva ventilatora na istom oknu dobro regulisan ovakvom vezom može se postići povećanje
protoka čak i do 80%. Paralelan rad glavnih ventilatora pogodan je za rudnike sa velikim
ekvivalentnim otvorom, a neracionalan i nepouzdan za male ekvivalentne otvore.

12
Priručnik za kopača uglja (interni),RMU „BREZA“ Breza, 2010.str.6

20
3.3.5.Kombinovani rad ventilatora

Ovakav način primjene ventilatora koristi se u slučaju kada se želi efikasno provjetravanje
sa većim protocima vazduha uz smanjenu depresiju. Najjednostavniji primjer
kombinovanog rada predstavlja šema sa kompresionim ventilatorom na oknu sviježe
vazdušne struje i dva depresiona ventilatora u paralelnom radu postavljene na dva
ventilaciona okna.13

3.4.Separatno provjetravanje

U rudarskoj praksi čest je slučaj posebnog provjetravanja pri izradi prostorija i objekata
koje imaju samo jedan pristupni ulaz, te je onemogućeno normalno protočno
provjetravanje. U takvim slučajevima primjenjuju se različite kombinacije posebnog-
separatnog provjetravanja:

1. uz primjenu pregrada,
2. provjetravanje paralelnim prostorijama,
3. provjetravanje pomoću bušotina, i najčešće
4. primjenom uređaja za separatno provjetravanje.

3.4.1 Provjetravanje pomoću pregrada

13
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.32

21
 Slika 3.Provjetravanje pomoću pregrada
(Izvor: Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke,
Tehnički institut Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.)

Kod ovog načina provjetravanja vazdušna struja se usmjerava na čelo radilišta djelom
prostorije pregrađene pregradom (duž prostorije). Ovaj način provjetravanja se primjenjuje
za kraća rastojanja i kada se ne raspolaže opremom i uređajima za separatno
provjetravanje. U praksi su najčešća dva slučaja. Također, povremeno se primjenjuje i
provjetravanje kroz cjevovod ali je dosta nesigurno i izbjegava se.

3.4.2.Provjetravanje paralelnim prostorijama

Primjenjuje se naročito kod centralnog načina otvaranja rudnika, kod istovremene izrade
dva okna, kao i kod izrade pripremnih prostorija za odstupni sistem provjetravanja.
Prednost ovog načina provjetravanja u odnosu na prethodni je što se srazmjerno manjom
depresijom mogu dostavljati veće količine vazduha.14

3.4.3.Provjetravanje pomoću bušotina

Ovaj način provjetravanja se primjenjuje pri izradi slijepih prostorija u jami, ako nisu
duboko pod površinom, ili ako iznad njih postoji ventilacioni horizont. Osnovni zadatak
ovog načina provjetravanja je uspostavljanje protočne vazdušne struje u što većem dijelu
slijepe prostorije. Jedna od varijanti ovakvog načina provjetravanja prikazan je na sljedećoj
slici.

14
Jovičić V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.22

22
 Slika 4.Provjetravanje pomoću paralelnih prostorija strana
(Izvor: Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 1989.)

Slika 5.Provjetravanje pomoću bušotina

(Izvor: Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 1989.)

23
3.4.4 Provjetravanje pomoću uređaja za separatno provjetravanje

Ovaj način provjetravanja zasniva se na primjeni separatnih (cijevnih) ventilatora i

vjetrenih cjevovoda, a po sistemu provjetravanja klasifikovan je na:15

- kompresiono provjetravanje,
- depresiono provjetravanje,
- kombinovano provjetravanje.

Kompresiono provjetravanje

Ovo provjetravanje ostvaruje se ubacivanjem vazduha na čelo radilišta pomoću ventilatora

i vjetrenog cjevovoda i ovaj način je po propisima obavezan za metanske rudnike. Prednost
kompresionog načina je efikasno provjetravanje čela radilišta. Istrošeni vazduh struji
prostorijom i veže se sa izlaznom vazdušnom strujom. Ventilator se postavlja u svježu
vazdušnu struju da se ne bi istrošeni vazduh sa radilišta ponovo usisavao i vraćao na čelo
radilišta. Vjetrene cijevi mogu biti limene, plastične, od impregiranog platna i dr.

Prečnik cijevi zavisi od kapaciteta ventilatora, dužine prostorije i potrebne količine

vazduha. Obično se izrađuju vjetrene cijevi prečnika 200-800 mm, a spajanje zavisi od
vrste cijevi i mora biti dobro izvedeno kako bi se smanjili gubici vazduha. Nedostatak
kompresionog načina provjetravanja je u tome što se gasovi posle miniranja povlače
prostorijom, te je ulazak radnika dozvoljen tek nakon određenog vremena, što je posebno
izraženo kod velikih dužina prostorija.

Depresiono provjetravanje

15
Jovičić V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.26

24
Kod ovog načina provjetravanja ventilator stvara u vjetrenim cijevima podpritisak i vrši
usisavanje zagađenog vazduha, dok svjež vazduh struji prostorijom u pravcu čela radilišta.
Efikasnost depresionog načina provjetravanja zavisi od udaljenosti kraja cjevovoda od čela
radilišta (obično 2-3 m). Ovaj način je pogodan za provjetravanje prostorija, veće dužine i
kada je u njima potrebno obezbjediti svežu vazdušnu struju celom dužinom. Nedostatak
mu je često oštećenje kraja cjevovoda miniranjem.

Slika 6.Depresivno provjetravanje

(Izvor: Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 1989.)

Kombinovani način separatnog provjetravanja

Ovaj način obuhvata primjenu i kompresionog i depresionog načina naizmjenično ili

istovremeno sa jednim ili više ventilatora i sa jedinstvenim sistemom cjevovoda ili
zasebnim cjevovodima. Kod separatnog načina provjetravanja veoma bitno je obezbjediti
uslove da se izbjegne recirkulacija16 vazduha jer može biti veoma opasna posebno u
metanskim uslovima. 17

3.5.Kretanje vazduha kroz jamske prostorije

Za provjetravanje rudnika - jame ili dijela jame potrebno je uspostaviti neprekidno

strujanje vazduha kroz te prostorije. To se postiže poremećajem ravnoteže vazduha,

Inače, recirkulacija predstavlja višestruko kruženje jednog dijela vazdušne struje u zatvorenom krugu.
16
17
Propisi iz vjetrenja rudnika,
www.rgn.hr/~mklanfar/nids_mklanfar/VJETRENJE/VJETR_RUD_Propisi.pdf (Pristupljeno: 15.09.2017.)

25
odnosno stvaranjem razlike u vazdušnim pritiscima na ulaznom i izlaznom otvoru jame ili
neke prostorije. Razlika u vazdušnim pritiscima između dijve tačke može biti uspostavljena
ili prirodnim uslovima (prirodno provjetravanje jame), ili mehaničkim načinom pomoću
ventilatora (vještačko provjetravanje). Vještačko provjetravanje može biti kompresiono
(stvaranjem nadpritiska) ili depresiono (stvaranjem podpritiska). Pri kompresionom načinu
provjetravanja jame ventilator duva vazduh u jamu, a pri depresionom načinu
provjetravanja jame ventilator siše vazduh iz jame. Kompresija kao i depresija koju stvara
ventilator najveća je pod samim ventilatorom, dok je na kraju vazdušnih cijevi jednaka
nuli, jer se utroši na savlađivanje otpora koji se suprostavljaju vazdušnoj struji i na
pokretanju vazduha određenom brzinom. S obzirom na položaj otvora za ulaznu i izlaznu
vazdušnu struju postoje u osnovi tri načina provjetravanja jama: centralni, dijagonalni i
kombinovani. Kod centralnog načina provjetravanja otvori za ulaznu i izlaznu vazdušnu
struju nalaze se blizu jedan drugom. Kod dijagonalnog načina otvori za ulaznu i izlaznu
vazdušnu struju nalaze se sa dve suprotne strane jame. Dijagonalni način može biti: prost i
krilni, a krilni način prost i sekcioni. Krilni dijagonalni sistem je onaj kod kojeg se ulazni
otvor nalazi u centru, a svako krilo ima svoje otvore za ulaznu vazdušnu struju.

Ukoliko u jednom krilu ima više ventilacionih otvora, takav sistem je dijagonalni sekcioni.
Prednosti centralnog sistema sadržani su u:18 bržem uspostavljanju vazdušne struje i
manjem obimu investicionih radova, dok su manji nedostaci sljedeći:

- velika dužina ventilacionih puteva,

- velike razlike u depresijama po fazama rada,
- veće mogućnosti za nastanak gubitaka,
- veće depresije potrebne za provjetravanje,
- veći troškovi ventilaciji pri eksploataciji.

Prednosti dijagonalnog sistema su:

- srazmjerno konstantne depresije za jedan duži vremenski period eksploatacije ili

samo manje osilacije,
- manje apsolutne prednosti potrebne depresije,
- znatno manji gubici vazduha,

18
Propisi iz vjetrenja rudnika,
www.rgn.hr/~mklanfar/nids_mklanfar/VJETRENJE/VJETR_RUD_Propisi.pdf (Pristupljeno: 15.09.2017.)

26
 - niži troškovi ventilacije,
- manji potrebni profili jamskih prostorija,
- lakša izolacija eventualno ugroženih dijelova jame.

Nedostaci ovog načina provjetravanja su:

- međusobno dejstvo glavnih ventilatora koje može biti nepovoljno i koje se ponekad
teško reguliše,
- znatno složeniji proračuni ventilacionih sistema.

Za rudnike uglja čiji su slojevi skloni samo zapaljenju nepovoljni su sistemi kod kojih su
veliki gubici vazdušne struje neizbežni, a za rudnike sa pojavama gasova oni kod kojih je
otežana kontrola režima provjetravanja, kao i stvorena mogućnost nepoželjnog
međusobnog uticaja više glavnih ventilatora.

3.6.Kompresioni i depresioni načini provjetravanja

Provjetravanje jamskih prostorija vrši se po pravilu depresiono pomoću ventilatora koji se

postavljaju iznad ventilacionog otvora. Kompresioni način je znatno rjeđi u rudnicima.
Rudnici uglja sa pojavama metana i opasne ugljene prašine obavezno se provjetravaju
depresiono.19 Energija koja se utroši za pokretanje vazduha kroz jamske prostorije, kao i
savlađivanje svih otpora koji se suprostavljaju vazdušnoj struji sadržana je u razlici
pritisaka vazduha na ulaznom i izlaznom otvoru jame, odnosno podpritisku (depresiji) ako
se jama provjetrava depresivno, ili nadpritisku (kompresiji) ako se jama provjetrava
kompresiono. Veći dio depresije (kompresije) utroši se na savladavanje otpora koji se
suprostavljaju vazdušnoj struji na njenom putu kroz jamu, stoga je ona od ulaza vazdušne
struje u jamu pa do izlaza iz jame u stalnom opadanju. Manji dio depresije (kompresije)
utroši se na pokretanje vazduha kroz jamu izvjesnom brzinom. Utrošeni dio depresije
(kompresije) za savlađivanje otpora naziva se statički podpritisak (nadpritisak) dok se ovaj
dio depresije (kompresije) koji se utroši za pokretanje vazduha nekom određenom brzinom
zove dinamički pritisak.

3.7.Problematika ventilacije rudnika uglja

19
Osiguranje kvaliteta ventilacionih sistema podzemnih rudnika uglja,
www.quality.unze.ba/zbornici/QUALITY%202007/052-Q07-026.pdf (Pristupljeno: 25.09.2017.)

27
Problematika ventilacije rudnika uglja ogleda se posebno u postojanju posebnih uticajnih
faktora:

1. pojave gasova i gasonosnost ležišta

2. sklonosti ugljeva ka samozapaljenju
3. eksplozivnim svojstvima ugljene prašine

Izbor glavnog ventilatora

Kod izbora ventilatora mora se voditi računa da isti može bez teškoće i uz zadovoljavajuće
sigurnosno i ekonomske efekte, usklađivati sa svim razvojnim potrebama rudnika. To
znači da može da mijenja zapreminski protok i depresiju lako i brzo, a da pri tome stepen
iskorištenja ostane u približno istim, povoljnim granicama. S obzirom da jedan glavni
ventilator obezbjeđuje period eksploatacije od 10-20 godina, mora se sagledati max. i min.
potreban kapacitet za takav period i na osnovu toga izvršiti definitivan izbor ventilatora.

3.8.Ventilacija u uslovima požara

Mogućnost izbijanja jamskih požara u rudnicima uglja vrlo je velika, a znatno veća kod
onih, čiji ugljevi imaju veću sklonost samozapaljenju.20 Pod uticajem požara u jamskoj
ventilacionoj mreži, a naročito u njenim dijagonalama može doći do obrtanja pravca
vazdušne struje i time do opasnih poremećaja u ventilaciji rudnika. To dolazi uslijed
nastanka požarne depresije tj.takve depresije koja je rezultat velikih temperaturnih razlika.

20
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.95

28
Obično se misli da je dejstvo požarne depresije najveće na mestu požara, pa se većina
analiza svodi na takva razmatranja. Međutim, vreli požarni gasovi na svom putu ka izlazu
mogu da stvore uslove za nastanak lokalne požarne depresije, što takođe predstavlja
mogućnost poremećaja vazdušne struje.

3.9.Projektovanje ventilacije podzemnih rudnika

Projektovanje ventilacije nekog rudnika uopšte pristupa iz dva razloga: ili se radi o novoj
jami (ili rudniku) pa se uporedo sa projektovanjem i razradom tehnologije dobijanja, radi
projekat ventilacije, ili postojeći ventilacioni režim ne zadovoljava, pa je potrebno
pristupiti rekonstrukcije. Kod rudnika uglja rekonstrukcija se preduzima uglavnom:

1. kada dođe do pojave većih količina gasova koje se pri postojećem ventilacionom
režimu ne mogu savladati,
2. kada otpori jame postanu suviše veliki,
3. kada gubici u jami postanu i suviše velike,
4. kada ventilacioni uređaji postanu neadekvantni, odnosno nedovoljnog kapaciteta,
5. kada drugi eksploataciono-transportni uslovi zahtijevaju promjenu ventilacionog
režima.

Osnova za izradu projekta ventilacije, kada se radi o novo projektovanom rudniku su

studije i projekti izrađeni za dato ležište. Ako se radi o rekonstrukciji postojeće jame, onda
se osim navedene dokumentacije, mora raspolagati sa detaljnim snimanjima pojava gasova,
raspodjele depresije, anemometriskim i klimatskim mjerenjima. Jedan projekat ventilacije
treba da obuhvati:

1. određivanje mjesta ulaza svježeg vazduha u jamu i izvođenja istrošenog,

određivanje sistema i načina ventilacije kao i izrada ventilacione šeme,
2. određivanje ukupne količine vazduha za jamu kao i potrebnih količina za pojedina
ventilaciona odjeljenja,
3. određivanje prirodne depresije i njenih osilacija u toku godine,
4. rješenje razvođenja vazduha na osnovu definisanih potreba sa svim potrebnim
proračunima i objektima,21

21
Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke, Tehnički institut
Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.str.96

29
 5. određivanje depresije ventilatora po fazama eksploatacije da bi se došlo do
potrebnog minimuma i maksimuma za projektovani period,
6. izbor glavnog ventilatora i analiza njegovog rada po fazama, kao i razmatranje
uticaja prirodne depresije na rad ventilatora.22
7. rješenje provjetravanja pripremnih i otkopnih radilišta,
8. kontrolu ventilacije i sigurnosne mjere,
9. ekonomiku ventilacije.23

Sistemi ventilacije jame predstavlja cjelokupnu ventilacionu mrežu jame zajedno sa svim
izvorima depresije koji čine aerodinamičku cjelinu. Jama može da predstavlja jedinstven
ventilacioni sistem ili da bude podijeljena u više samostalnih (sekcionih) ventilacionih
odjeljenja. Način provjetravanja nazivamo primjenjenu metodu pomoću koje se ostvaruju
razlike u pritiscima i vrši pokretanje vazduha. Ti načini mogu biti:

1. Kompresioni mehanički način - kompresiono provjetravanje

2. Depresioni mehanički način - depresiono provjetravanje
3. Kombinovani način - kompresiono-depresiono provjetravanje
4. Prirodno provjetravanje - provjetravanje pod uticajem prirodne depresije.

Pod šemom ventilacije podrazumijeva se određeni redosljed raspodjele i kretanja vazduha

koji zavisi od položaja prostorija i radnih mesta. Međusobni položaj prostorija glavne
ulazne i glavne izlazne vazdušne struje određuje opštu podjelu šema na centralnu,
dijagonalnu i kombinovanu. U pogledu provjetravanja otkopa odnosno širokih čela
moguća su sljedeća riješenja:

- serijsko provjetravanje širokih čela,

- serijsko provjetravanje sa djelomičnim osvježavanjem vazdušne struje,
provjetravanje svakog širokog čela zasebnom svježom vazdušnom strujom.

Najveća sigurnost i najpovoljnija radna atmosfera ostvaruje se kod trećeg načina, a

najnepovoljniji je prvi način. Međutim u izvjesnim slučajevima primjenjuje se kombinacija
silaznog i uzlaznog razvođenja vazduha. Sigurnost i ekonomičnost projekta ventilacije
zavisna je u velikoj mjeri od pravilnog određivanja potrebnih količina vazduha. Ukoliko su

22
Inače, recirkulacija predstavlja višestruko kruženje jednog dijela vazdušne struje u zatvorenom krugu.
23
Zakon o sigurnosti i zdravlju na radu Federacije BiH ("Službene novine FBiH" broj 77/13)

30
one nedovoljne, znači da je zapostavljena sigurnost, a ukoliko su prevelike cio sistem je
predimenzioniran. Da bi se došlo do optimalnih parametara provjerava se da li usvojene
količine zadovoljavaju naročito potrebe razrjeđivanja opasnih gasova, smanjenja
zaprašenosti, odvođenja gasova miniranja, obezbjeđenja povoljnih klimatskih prilika.

Zavisno od uslova u jami, potrebno je uzeti u obzir i gubitke, pa definitivno usvojiti

količine vazduha sa izvjesnom rezervom, čime će se otkloniti mogućnost da neki dijelovi
jame dobiju smanjenje količine vazduha i pored toga što su one pravilno proračunate24.
Prema Skočinskom za rudnike sa pojavom gasova predlaže se određivanje potrebne
količine vazduha po obrascu:

V = 0,135 VCH4・ P (m3/min)

VCH4 – metanoobilnost jame (m3/min)

P – dvnevna proizcodnja (t)

Da bi se odredila depresija, potrebno je predhodno izračunati otpore jamskih prostorija i

cijele ventilacione mreže. Ovdje je moguće postupiti na dva načina: odrediti samo
pojedinačne otpore, odnosno otpore prostorija pa ih poslije samo povećati za izvjestan
procent i time obuhvatiti uticaj lokalnih otpora.25

24
Ivković M.,Ventilacija rudnika-odabrana poglavlja za predavanja, Časopis Rudarski radovi, 2007.str.94
25
Ivković M.,Ventilacija rudnika-odabrana poglavlja za predavanja, Časopis Rudarski radovi, 2007.str.95

31
4.PROJEKTOVANJE VENTILACIJE RUDNIKA

Pravilno projektovanje ventilacija rudnika jedan je od osnovnih faktora buduće sigurne i

uspješne ekspoatacije mineralne sirovine. Zbog toga se ona ne smije svoditi na jednostavno
izračunavanje ventilacionih parametara već isprojektovanog podzemnog proizvodnog
sistema.26 Projektovanje ventilacije rudnika mora da se izvodi sistematski i logičkim
redoslijedom koji obuhvata: izbor načina projektovanja, izbor šeme provjetravanja,
analizu uticajnih parametara za projektovanje ventilacije, proračun potrebnih količina
vazduha za radna mjesta i ostale potrošače u rudniku, određivanje ukupnog zapreminskog
protoka za rudnik i proračun potrebne raspodjele vazduha, provjera dozvoljenih brzina i
potrebnih profila prostorija, analizu depresionih odnosa u ventilacionom sistemu, izbor
glavnog ventilatora, organizaciju i proračune seperatnog provjetravanja, način i
organzicaiju kontrole provjetravanja, proračun troškova provjetravanja i ekonomskih
pokazatelja. Pri projektovanju naročitu pažnju treba obratiti na rudnike sa pojavama
gasova, eksplozivne prašine, kod eksploatacije uglja i ruda sklonih samozapaljenju, kao i
pri rudarskim radovima u većim dubinama.

Analiza uticajnih parametara za projektovanje ventilacije

26
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.32

32
Da bi se došlo do što boljeg i sigurnijeg rješenja ventilacije, potrebno je da projektant
raspolaže podacima o svim opasnim uticajima koji mogu biti od značaja. To se odnosi
naročito na poznavanje gasoobilnosti rudnika, podatke o prirodnoj sklonosti uglja
samozapaljenju i o eksplozivnim karakteristikama ugljene prašine. Ispitivanjima je
dokazano da je metanoobilnost otkopnog polja manja kod odstupnog nego kod nastupnog
otkopavanja. To dolazi odatle što se već u fazi prireme otkopnog polja izvrši djelimična
degazacija.

Proračun potrebnih zapreminskih protoka vazduha za rudnik

Kod projektovanja ventilacija veoma je važno pravilno odrediti potrebne protoke vazduha
da bi se objezbijedilo efikasno provjetravanje radnih mjesta. Usvaja se najveća vrijednost
dobijena proračunima i provjerama na minimalnu brzinu strujanja.

Određivanje potrebne raspodjele vazduha

Međusobni položaj prostorija glavne ulazne i izlazne vazdušne struje određuje opštu
podjelu ventilacionih sistema, slijedi grafički prikaz:27

Ventilacionu mrežu rudnika sačinjava sistem prostorija kroz koje cirkuliše vazduh pod
uticajem jednog glavnog ventilatora (ili više njih).28 Osnova za proračun je kanonska šema,
za koju treba odrediti prvo prirodnu raspodjelu pa zatim izvršiti regulaciju. Poželjno je da
se potrebna raspodjela izvrši sa što manjim brojem regulatora-prigušivača.

Provjera dozvoljenih brzina i potrebnih profila prostorija

27
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.33
28
Enciklopedija zaštite na radu, IV izdanje, I tom, Međunarodna organizacija rada, Inspektorat Republike
Srbije, 2009.str.121

33
Do prekoračenja brzina obično dolazi kada se želi postići neka ušteda na izradi prostorije.
Međutim, neadekvatni profili se višestruko negativno odraze pri eksploataciji: brzine
vazduha su na granici dozvoljenih, smanjeni profili povećavaju otpore, depresiju, a time i
troškove provjetravanja. U pogledu maksimalnih brzina naši propisi dozvoljavaju do 4 m/s
na radnim mjestima (otkopima, pripremi), do 8 m/s u ostalim prostorijama za opremu ili
prolaz radnika i do 10 m/s u prostorijama koje služe isključivo za
provjetravanje.Minimalne brzine predviđaju se za otkopne hodnike od 0,5 m/s, komore 0,1
m/s i 0,2 m/s za ostale prostorije itd.

Izrada potencijalnih šema

Pošto se za novoprojektovane rudnike ne raspolaže stvarnim pokazateljima i parametrima,

potencijalna šema se radi na bazi proračunskih vrijednosti, a na bazi projketovane, odnosno
potrebne raspodjele vazduha. Redoslijed proračuna je slijedeći:

- izgrađuju se kanonske šeme razvođenja vazduha

- na osnovu kanonske šeme i otpora ogranaka izračunava se prirodna raspodjela
vazduha
- upoređenjem prirodne i potrebne raspodjele vazduha vrši se proračun regulatora
protoka i organizacije planske raspodjele vazduha
- na bazi tako regulisane raspodjele proračunava se plan depresije za sve ogranke u
kanonskoj šemi.
- Ovi podaci unose se u tabelu.
- Podaci iz tabele služe za konstruisanje kanonske-potencijalne i visinsko-
potencijalne šeme i na osnovu ovih se rade dalje analize pogodnosti projektovango
ventilacionog sistema.

4.1.Aerodinamički otpori vazdušnih provodnika

Pri kretanju vazduha kroz ventilacionu mrežu, javljaju se aerodinamički otpori izazvani
trenjem vazduha (podgrada, oprema, ljudi, promjena oblika prostorije, nagiba itd.). Ukupni
aerodinamički otpori kretanja vazduha kroz rudničke prostorije sastoji se iz tri vida:

- otpor trenja o zidove

34
 - čeonih otpora
- lokalni otpora

4.2.Regulisanje raspodjele vazduha

Prirodna raspodjela vazduha u većini slučajeva u praksi ne zadovoljava, pa je potrebno

izvršiti regulaciju. Ta regulacija se može izvesti na tri načina:

- pomoću prigušivača
- pomoćnim ventilatorima u jami
- kombinovano.

Prigušivači su ustvari ventilaciona vrata koja imaju otvor određenih dimenzija kroz koji se
propušta potreban protok vazduha.29 Prema tome, kod rješavanja planske raspodjele
vazduha određuju se otpori prigušivača i veličina poprečnog presjeka njihovih otvora. Pri
tome treba imati u vidu da se na taj način povećavaju ukupni otpori i depresija rudnika, pa
je neophodno ponovo proračunati nove vrijednosti ovih parametara. Otpori prigušivača
računaju se iz jednačine depresije ako se ona postavi za zadatu raspodjelu.

4.3.Sigurnosne mjere kod provjetravanje jamskih prostorija

Cilj provjetravanja jamskih prostorija jeste stvaranje takvih klimatskih uslova rada, koji
osiguravaju najveći mogući efekat rada kao i očuvanje zdravlja i života radnika. Sve
pristupačne jamske prostorije moraju se provjetravati. Jamske prostorije koje se ne
provjetravaju moraju biti zatvorene, a ako postoji mogućnost sakupljanja opasnih plinova u
njima, moraju se propisno zatvoriti – pregraditi. U jami, na mjestima gdje se zadržavaju ili
prolaze ljudi, mora biti obezbijeđeno takvo provjetravanje da sadržina kiseonika u vazduhu
ne padne ispod 19 volumenih procenata. Sastav jamskog vazduha mora odgovarati JUS-u.

29
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.42

35
Maksimalne koncentracije plinova koji se mogu pojaviti u jami, a pri kojima se može raditi
bez primjene posebnih zaštitnih mjera:

- ugljen monoksid [CO] = 0,005 %

- sumpor dioksid [SO2] = 0,0004 %
- sumpor vodonik [H2S] = 0,0007 %
- nitrozni gasovi [NO2] = 0,0005 %
- za ugljen dioksid [CO2] dozvoljava se 0,5 % a u izuzetnim slučajevima i do 1 %.

Sadržina metana u jamskom vazduhu smije iznositi najviše:

- u ulaznoj vazdušnoj struji vjetrenog odjeljenja pojedinog radilišta 0,50

%
- u glavnoj izlaznoj vazdušnoj struji jame 0,75
%
- u izlaznoj struji sa radilišta i iz vjetrenog odjeljenja 1,00
- na radilištu 1,50
%

Ako sadržina metana u vazdušnoj struji mjerena u slobodnom profilu prostorije, prekorači,
granice mora se obustaviti normalan rad u radilištu u djeljenju odnosno jami. U jamama sa
opasnim plinovima, količina vazduha mora se povećati u odgovarajućoj mjeri da bi se
spriječilo sakupljanje plinova. Brzina vazdušne strije u jami ne smije biti veća od:

- 4 m/s na radilištima koja rade na otvaranju, pripremanju ili otkopavanju

- 10 m/s u prostorijama koje služe samo za provjetravanje, bez obzira na povremeni
prolazak nadzornoh osoblja ili radnika kroz te prostorije

Prosječna brzina vazdušne struje, naročito u slobodnom profilu ne smije u metanskoj jami
biti manja, i to:

- u hodnicima sa električnom vučom pomoću vozne žice od 1,0 m/s

- u donjem i gornjem otkopnom hodniku od 0,5 m/s
- u posebnim prostorijama i komorama od 0,1 m/s
- u ostalim pristupačnim jasmkim prostorijama od 0,2 m/s

36
Provjetravanje jame treba urediti tako da temperatura vazduha koja se dovodi na radna
mjesta ne prelazi na vlažnom termometru 23oC, a na suhom termometru 28oC. Svaka jama
mora imati barem jednu ulaznu i izlaznu vazdušnu struju. Glavno jamsko provjetravanje
vrši se protočnom vazdušnom strujom kroz jamske prostorije od uaza do izlaza vazdušnih
struja.30 Kada se provjetravanje jame ili dijela jame poremeti, radnici se moraju povući iz
ugroženih prostorija, ako se poremećaj u provjetravanju ne može otklonit u roku
predviđenom pravilnikom mora se voditi računa o sastavu jamskog vazduha.
Provjetravanje metanskih jama i jama sa opasnom ugljenom prašinom mora se vršiti
neprekidno, i to vještački, tj. ventilatorom depresiono. U krugu ventilatora od najmanje 30
m na površini ne smije se nalaziti nikakav zapaljivi materijal osim gorivo za rezervni
pogon ventilatora. Ventilatore smiju posluživati samo stručno osposobljeni radnici.31

5.VENTILACIJA U USLOVIMA POŽARA

30
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.43
31
Vedenik, L., Sigurnost i zaštita zdravlja na radu kao sastavni dio nacionalne i državne sigurnosti, Časopis
Sigurnost broj 53, Zagreb, http://hrcak.srce.hr/file/107122 (Pristupljeno: 25.09.2017.)

37
Mogućnost izbijanja jamskih požara u rudnicima uglja vrlo je velika, a znatno veća kod
onih, čiji ugljevi imaju veću sklonost samozapaljenju. Pod uticajem požara u jamskoj
ventilacionoj mreži, a naročito u njenim dijagonalama može doći do obrtanja pravca
vazdušne struje i time do opasnih poremećaja u ventilaciji rudnika. To dolazi uslijed
nastanka požarne depresije tj. takve depresije koja je rezultat velikih temperaturnih razlika.
Obično se misli da je dejstvo požarne depresije najveće na mjestu požara, pa se većina
analiza svodi na takva razmatranja. Međutim, vreli požarni gasovi na svom putu ka izlazu
mogu da stvore uslove za nastanak lokalne požarne depresije, što takođe predstavlja
mogućnost poremećaja vazdušne struje.32

5.1.Lokalna požarna depresija

Vrijednost lokalne požarne depresije, odnosno vrijednost toplotne depresije nastale pod
uticajem požara u rudniku može se odrediti polazeći od obrasca:

1 1
hpož = (p1 − p2) · ( − )𝑔
𝑝 𝑝

gdje su p1 i p2 - pritisci u početnoj i krajnjoj tački posmatranog ogranka

ρ i ρ’ - gustina vazduha prije i za vrijeme požara

Gustina vazduha za vrijeme požara može se izračunati iz jednačine gasnog stanja za slučaj
požara:

psr∙ v’ = R’ ·T’ (2.)

gdje je psr - srednja vrijednost pritiska

v = specifična zapremina vazduha za vrijeme požara,

T’ - temperatura vazduha za vrijeme požara

T’ = 273,15 + tpož (K)

R’ - gasna konstanta smeše vazduha i požarnih gasova

32
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.44

38
Srednja vrijednost pritiska iznosi:

psr = R · Tp (3.)

gdje je: R - gasna konstanta vazduha prije požara

T - apsolutna temperatura vazduha prije požara

Pošto je:

1 R’ · T’ 1 R·T
= i =
ρ’ psr ρ psr

može se izvesti dalje:

1 1 R’ · T’−R · T
- ρ’ =
ρ’ psr

odnosno, ako se uzme vrijednost za psr iz jednačine (3.)

1 1 R’ · T’−R · T
- ρ’ =
ρ’ R·T·ρ

Pošto je:

p1 - p2 = ρ · g · (z2 - z1) (6.)

zamjenom jednačina (5.) i (6.) u jednačinu (1.) dobija se:

R’ · T’−R · T
hpož = ρ · g · (z2 - z1) · R·T·ρ

R’ · T’−R · T
hpož = ρ · g · (z2 - z1) · (7.)
R·T·ρ

Konstanta R, za smjesu vazduha i požarnih gasova manja je od konstante R za vazduh.

Međutim ako usvojimo da je R’ = R dobiće se približni obrazac za određivanje vrijednosti
požarne depresije:

∆t
hpož = ∆ z · g
𝑇

39
gdje je:

∆ z - visinska razlika početne i krajnje tačke posmatranog ogranka m

∆ t - porast temperature usljed požara

∆ t = T’- T (9.)

Obrazac daje nešto veće vrijednosti od realnih zbog toga što su usvojene iste vrijednosti
gasnih konstanti za vazduh i za smjesu vazduha sa požarnim gasovima. Na primjer, ako je
temperatura vazduha pre požara iznosila 20oC, a usljed požara porasla u nekom ogranku
vertikalne visine od 100m na 68oC, lokalna požarna depresija će biti:

48
hpož = 100 · 9,81 = 160,6  161 Pa
293,15

5.2. Temperatura požarnih gasova

Kao što je prikazano, temperatura požarnih gasova ima veliki uticaj na vrijednost požarne
depresije. Ta temperatura zavisi od više faktora od kojih ćemo razmotriti one najvažnije33.
Prvi uticajni faktor jeste temperatura gasno-vazdušne smjese na mjesto požara. Ta
temperatura zavisi od procesa sagorijevanja.

Temperatura sagorijevanja ugljenika u ugljendioksid iznosi 2420oC. Stvarne temperature

požara mogu imati razne vrijednosti, ali se one uglavnom kreću preko 1000oC.
Temperatura požarnih gasova zavisi od udaljenosti posmatrane lokacije od žarišta požara i
zapremine gasno-vazdušne smjese, zato što se gasovi na putu od žarišta ka izlazu
neprestano hlade. Porast temperature rudničkog vazduha usljed požarnih gasova na
proizvoljnom rastojanju od žarišta požara može se odrediti iz obrasca.

C
 x
m
∆tx = ∆tpož · e (10.)

gdje je:

∆ tx - porast temperature na posmatranoj udaljenosti x (m) od mjesta požara

33
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.45

40
∆ tpož - porast temperature na mjestu požara

m - masa gasno vazdušne smješe (kg)

Koeficijent C iznosi:

αU
3
cp
C = 1,163 · 10 (11.)

α - koeficijent provođenja toplote

α =2+k· w (12.)

k = 5 ÷ 10 za rudničke uslove

cp = 1,00 kJ/kg

Na osnovu obrasca (10.) može se zaključiti da je porast temperature u ogranku (ili

prostoriji) kroz koji prolaze požarni gasovi zavisan od mase tih gasova (u stvari
zapreminskog protoka) i od udaljenosti posmatrane tačke od mjesta požara. Ispitivanja su
pokazala da kod male brzine požarnih gasova (na primjer 0,1 m/s) već na oko 80m
udaljenosti od žarišta, požarni gasovi se ohlade. Male brzine vazdušne struje nastaju kod
izolacije žarišta. Ako je brzina vazdušne struje 6 m/s gasovi će se ohladiti na rastojanju od
oko 1100m.

Na osnovu ovog zaključujemo da je smanjenje dotoka vazduha najvažniji uticajni faktor za

hlađenje požarnih gasova i smanjenje požarne depresije.

Dovođenje svježeg vazduha radi hlađenja požarnih gasova može biti povoljno samo ako je
temperatura tih gasova niža od temperature njihovog paljenja, što je veoma rijetko. To je
naročito važno za sporedne ogranke koji se kasnije spajaju sa prostorijama kojima se
odvode požarni gasovi. Ukoliko taj uslov nije ispunjen dolazi do sekundarnih požara.
Prema tome najpravilnija mjera za sprječavanje požarne depresije jeste potpun prekid
dotoka svježeg vazduha.

5.3.Uticaj požarne depresije na stabilnost ogranaka u ventilacionoj mreži

41
Poznato je da kod dejstva jednog glavnog ventilatora na ventilacionu mrežu koja
predstavlja paralelan sistem (prost ili složen) smjer strujanja vazduha u ograncima je
konstantan i ne zavisi od veličine otpora u tim ograncima. Otpori utiču samo na veličinu
protoka vazduha u njima. Ukoliko se pak radi o dijagonalnim sistemima sa jednim glavnim
ventilatorom, smjer vazdušne struje u dijagonalama može biti promjenljiv, zavisno od
veličine otpora ogranaka, a nezavisno od veličine otpora dijagonala.

Kada dejstvuju dva ili više ventilatora bilo da se radi o paralelnim ili dijagonalnim
sistemima nestabilnosti su moguće i u paralelnim ograncima i u dijagonalama. Dejstvo
požarne depresije istovjetno je sa dejstvom ventilatora koji bi bio postavljen na mjestu
izbijanja požara, ili više njih, koji dejstvuju na putu kojim se kreću vreli požarni gasovi.

Obrtanje smjera vazdušne struje pod dejstvom požarne depresije može nastati kako u
prostorijama sa silaznim vođenjem vazdušne struje, tako i kod uzlazne ventilacije. Razlika,
međutim, postoji, pošto u ovom posljednjem slučaju obrtanja vazdušne struje ne nastaje u
ogranku u kojem se pojavio požar, nego u paralelnom ogranku34. Sa najvećom
vjerovatnoćom može se utvrditi da do obrtanja smjera vazdušne struje neće doći, ako taj
ogranak čine horizontalne prostorije, pošto je predhodnim izvođenjima pokazano da je
najuticajniji faktor koji određuje požarnu depresiju visinska razlika krajnjih tačaka
ogranaka. Naime, sasvim je logična pretpostavka da čim postoji požar, postoji i znatna
temperaturna razlika. Ovo se može pokazati sljedećim primjerom:

Na slici koja slijedi dat je porast paralelan sistem koji u rudniku čine dvije vertikalne
prostorije (na primjer dva slepa okna povezana horizontskim hodnicima). Njihova visinska
razlika iznosi H. Srednja gustina vazduha u jednom ogranku iznosi ρ1, a drugom ρ 2.

34
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.46

42
 Slika 7. Paralelan sistem
(Izvor: www.quality.unze.ba/zbornici/QUALITY%202007/052-Q07-026.pdf)35

Ako je ρ 1> ρ 2 toplotna depresija će biti:

ht = H · (ρ1 - ρ 2) · g (13.)

Toplotna depresija će dejstvovati u ogranku sa većom gustinom (ABC) u smjeru naniže, tj.
suprotno dejstvu depresije glavnog ventilatora. Pošto je depresija ventilatora u oba ogranka
ista, ukupna depresija u njima će biti:

- u ogranku ABC : hABC = hv - ht

- u ogranku ADC : hADC = hv

Ukoliko je veća toplotna depresija u ogranku ABC, u toliko će biti manja ukupna depresija,
što znači da će se smanjivati protok kroz taj ogranak. Kada se toplotna depresija u ogranku
ABC izjednači sa depresijom ventilatora u tom ogranku (ht = hv), protok će prestati
(VABC = 0). Daljim povećanjem toplotne depresije doći će do obrtanja smjera vazdušne
struje u ogranku ABC.

Ako nastane požar u ogranku ADC, nastaće u tom ogranku požarna depresija, pa kada ona
postane veća od depresije ventilatora, dolazi do obrtanja smjera strujanja u ogranku ABC i
požarni gasovi iz ogranka ADC u kojem je požar, vraćaju se u ogranak CBA umjesto
prema izlazu.

35
Osiguranje kvaliteta ventilacionih sistema podzemnih rudnika uglja,
www.quality.unze.ba/zbornici/QUALITY%202007/052-Q07-026.pdf (Pristupljeno: 25.09.2017.)

43
5.4.Uticaj požara na rad glavnog ventilatora

Veličina požarne depresije zavisi uglavnom samo od dva uticajna faktora (ostali se mogu
zanemariti)36. To su temperatura požarnih gasova i dubina jame. Za jedno određeno stanje
eksploatacionih radova dubina rudnika je sasvim određena i konstantna vrijednost, pa se
može zaključiti da je najuticajniji parametar temperatura požarnih gasova. Ventilaciona
mreža jame može biti više ili manje razgranata i složena, ali nikada nije jednostavna. Duž
različitih ogranaka između okna ulazne i izlazne vazdušne struje depresija ima različitu
vrijednost, ali manju u odnosu na ogranak koji vodi do požara. Zbog toga rezultujeuće
dejstvo požarne depresije cijele jame zavisi od raspodjele vazduha u ventilacionom
sistemu. Ako požar izbije u ulaznoj vazdušnoj struji požarna depresija će biti veća ako se
zatvaraju bočni ogranci, a manja ako se zatvara glavni ogranak vazdušne struje. To nastaje
otuda što se zatvaranjem bočnih ogranaka smanjuje ukupna količina vazduha koji ulazi u
jamu, ali se povećava količina vazduha koja odlazi glavnim ogrankom ka požaru. Zbog
toga rezultujuća depresija požara raste. Ako se na kordinatu nanese rezultujuća požarna
depresija jame, a na apscisu količina vazduha koja prolazi kroz jamu dobiće se kriva koja
odražava zavisnost ova dva parametra pod datim uslovima.

Slika 8. Kriva koja odražava zavisnost

Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu,
Beograd, 1989.)

Kod zatvaranja glavnog ogranka, nasuprot predhodnom, smanjivaće se količina vazduha

koja se dovodi do požara, pa će zbog toga doći i do smanjenja požarne depresije. Ovakav
slučaj prikazan je na dijagramu. Na osnovu toga se izvodi zaključak da je za smanjenje
depresije potrebno zatvarati glavni ogranak, a ne bočne.

36
Pravilnik o tehničkim normativima za podzemnu eksploataciju metaličnih i nemetaličnih mineralnih
sirovina ("Službeni list SFRJ", broj 24/91)

44
 Slika 9. Kriva smanjenja požarne depresije
(Izvor: http://www.ekologija.gov.rs/wp-
content/uploads/procena_uticaja/S15002_REV1.pdf )37

Ako se prilikom požara zatvori glavni ogranak, a ostave otvoreni bočni ogranci,
rezultujuća požarna depresija (hpož) i depresija glavnog ventilatora (hv) dejstvovaće
zajednički kao dva ventilatora u serijskom radu. Njihove pojedinačne karakteristike i krive
zajedničkog dejstva prikazane su na slici koja slijedi. Za jamu sa ekvivalentnim otvorom
A1 radna tačka ventilatora pre požara biće B, što znači da u jamu ulazi količina vazduha
VB pri depresiji hB. Nakon izbijanja požara na ventilacioni sistem jame dejstvuje ukupna
depresija hM, a kroz jamu prolazi količina vazduha VM (radna tačka M).

Slika 10. Odsječak ordinate D-VM

(Izvor: http://www.ekologija.gov.rs/wp-
content/uploads/procena_uticaja/S15002_REV1.pdf)38

Postrojenje za odsumporavanje dimnih gasova, Ažurirana studija o procjeni uticaja na životnu sredinu,
37

www.ekologija.gov.rs/wp-content/uploads/procena_uticaja/S15002_REV1.pdf (Pristupljeno: 25.09.2017.)

45
Na slici odsječak ordinate D-VM predstavlja veličinu mehaničke depresije (depresija
ventilatora) a odsječak D-M vrijednost požarne depresije. Utrošena snaga u ovom slučaju
porasla je sa NB na NM. Ako ekvivalentni otvor jame poraste na veličinu A2 (radna tačka
F) ukupna depresija će biti hF, količina vazduha VF, dok će snaga porasti na vrijednost
NF. U ovom slučaju, kao što se vidi, ventilator troši vrlo veliku snagu, a dejstvuje suprotno
vazdušnoj struji,što često dovodi do pregorijevanja motora. Da se ovo ne bi desilo
potrebno je izolovati glavni ogranak koji vodi požaru, a isto tako i bočne ogranke u kojima
se javljaju veće lokalne požarne depresije.

5.5.Ventilacione metode za suzbijanje nastalog požara

Ventilacione metode u borbi protiv nastalog jamskog požara mogu biti vrlo efikasne.
Njihova suština sastoji se u sprječavanju cirkulacije kiseonika kroz požarom ugroženi
ogranak (ili zonu). Ovo se može postići na više načina. Naravno, nisu u svim slučajevima
upotrebljive sve metode, a čak i kad su moguće više njih, primjeniće se ona koja je
jednostavnija i čija je realizacija brža.39 Kod primjene ventilacionih metoda potrebna je
veća stručnost, dobro poznavanje jamskih prilika i raspolaganje odgovarajućom tehničkom
dokumentacijom i opremom (ventilatori, merni pribor i dr.). Brzopleta i nestudiozna
rješenja mogu donijeti više štete nego koristi i pogoršati požarno stanje u jami.

Ventilacione metode za suzbijanje nastalog požara su sljedeće:

- smanjenje dotoka vazduha

- izravnavanje pritisaka tzv.gasećim ogrankom i prigušivačem
- izravnavanje pritisaka prigušivačem
- izravnavanje pritisaka cijevima, ventilatorom i prigušivačem
- izravnavanje pritisaka pomoćnim ventilatorom i prigušivačem
- izravnavanje pritisaka pomoću glavnih ventilatora i prigušivača.

38
Postrojenje za odsumporavanje dimnih gasova, Ažurirana studija o procjeni uticaja na životnu sredinu,
www.ekologija.gov.rs/wp-content/uploads/procena_uticaja/S15002_REV1.pdf (Pristupljeno: 25.09.2017.)
39
Jovičić, V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1989.str.47

46
6.ZAKLJUČAK

Iz svega navedenog možemo zaključiti da pod pojmom ventilacije ili provjetravanja

rudnika podrazumjeva se plansko dovođenje svježeg vazduha u sve rudničke prostorije
koje služe za eksploataciju korisnih mineralnih sirovina i to u dovoljnim količinama za
normalan rad, kao i odvođenje rudničkog vazduha iz podzemnog proizvodnog sistema.
Provjetravanje rudnika ima dvojaku zadaću: održavanje jamskih klimatskih prilika
pogodnih za rad i razrijeđenje i odvođenje zagušljivih, otrovnih i eksplozivnih plinova i
prašine.

Ventilacioni sistem rudnika jeste aerodinamička cjelina koja se sastoji iz mreže prostorija –
provodnika vazdušne struje i svih izvora depresije, pod čijim se uticajem ostvaruje
strujanje vazduha. Imamo tri vrste ventilacionih šema: Centralni ventilacioni sistem je onaj
sistem kod kojeg se otvori za odvođenje vazduha iz rudnika nalaze u samom središtu
ležišta, dijagonalni ventilacioni sistem je onaj sistem kod kojeg se otvori za ulaznu i
izlaznu vazdušnu struju nalaze na dvije suprotne strane ležišta, kombinovani ventilacioni
sistemi sadrže elemente i centralnog i djagonalnog sistema.

Pravilno projektovanje ventilacija rudnika jedan je od osnovnih faktora buduće sigurne i

uspješne ekspoatacije mineralne sirovine. Zbog toga se ona ne smije svoditi na jednostavno
izračunavanje ventilacionih parametara već isprojektovanog podzemnog proizvodnog
sistema.

Projektovanje ventilacije rudnika mora da se izvodi sistematski i logočkim redoslijedom

koji obuhvata: izbor načina projektovanja, izbor šeme provjetravanja, analizu uticajnih
parametara za projektovanje ventilacije, proračun potrebnih količina vazduha za radna
mjesta i ostale potrošače u rudniku, određivanje ukupnog zapreminskog protoka za rudnik i
47
proračun potrebne raspodjele vazduha, provjera dozvoljenih brzina i potrebnih profila
prostorija, analizu depresionih odnosa u ventilacionom sistemu, izbor glavnog ventilatora,
organizaciju i proračune seperatnog provjetravanja, način i organzicaiju kontrole
provjetravanja, proračun troškova provjetravanja i ekonomskih pokazatelja. Pri
projektovanju naročitu pažnju treba obratiti na rudnike sa pojavama gasova, eksplozivne
prašine, kod eksploatacije uglja i ruda sklonih samozapaljenju, kao i pri rudarskim
radovima u većim dubinama.

7.POPIS TABELA, GRAFIKONA I SLIKA

Slika 1. Shema centrifugalnog ventilatora

Slika 2.Shema jednostepenog i višestepenog aksijalnog ventilatora

Slika 3. Provjetravanje pomoću pregrada

Slika 4. Provjetravanje pomoću paralelnih prostorija

Slika 5. Provjetravanje pomoću bušotina

Slika 6. Depresiono provjetravanje

Slika 7. Paralelni sistem razvođenja vazduha: a)linearna šema, b)kanonska šema

Slika 8. Kriva koja odražava zavisnost

Slika 9. Kriva smanjenja požarne depresije

Slika 10. Odsječak ordinate D-VM

48
8.KONSULTOVANA LITERATURA

1. Enciklopedija zaštite na radu, IV izdanje, I tom, Međunarodna organizacija rada,

Inspektorat Republike Srbije, 2009.
2. Ivković, M., Ventilacija rudnika, odabrana poglavlja, Arhiv za tehničke nauke,
Tehnički institut Univerziteta u Bijeljini, Bijeljina, 2007.
3. Jovičić V., Ventilacija rudnika, Rudarsko-geološki fakultet, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 1989.
4. Vukorepa K., Burger A., Sigurnost i osnove zaštite na radu-priručnik, Kontrol biro,
Zagreb, 2010.
5. Osiguranje kvaliteta ventilacionih sistema podzemnih rudnika uglja,
www.quality.unze.ba/zbornici/QUALITY%202007/052-Q07-026.pdf (Pristupljeno:
25.09.2017.)
6. Postrojenje za odsumporavanje dimnih gasova, Ažurirana studija o procjeni uticaja
na životnu sredinu, www.ekologija.gov.rs/wp-
content/uploads/procena_uticaja/S15002_REV1.pdf (Pristupljeno: 25.09.2017.)
7. Pravilnik o tehničkim normativima za podzemnu eksploataciju metaličnih i
nemetaličnih mineralnih sirovina ("Službeni list SFRJ", broj 24/91)
8. Priručnik za kopača uglja (interni),RMU „BREZA“ Breza, 2010.
9. Propisi iz vjetrenja rudnika,
www.rgn.hr/~mklanfar/nids_mklanfar/VJETRENJE/VJETR_RUD_Propisi.pdf
(Pristupljeno: 15.09.2017.)
10. Vedenik, L., Sigurnost i zaštita zdravlja na radu kao sastavni dio nacionalne i
državne sigurnosti, Časopis Sigurnost broj 53, Zagreb,
http://hrcak.srce.hr/file/107122 (Pristupljeno: 25.09.2017.)
11. Zakon o sigurnosti i zdravlju na radu Federacije BiH ("Službene novine FBiH" broj
77/13)

49
50