UNIVERZITET U SARAJEVU

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSJEK ZA HISTORIJU

AZRA MASLO

HISTORIJAT ISTRAŽIVANJA ILIRA NA TLU BiH

Seminarski rad

Mentor: prof. dr.Salmedin Mesihović

Viši ass. Amra Šačić

SARAJEVO, 2013
SADRŽAJ

I. Uvod...............................................................................................................3

II.Istraživanja Ilira..............................................................................................4

III.Istraživanja od 1878. do 1918.god............................................................6

IV.Istraživanja od 1918. do 1945.god...............................................................10

V. Istraživanja od 1945. do 1992.god................................................................12

VI.Savremena istraživanja Ilira u BiH................................................................17

VII.Zaključak......................................................................................................19

Literatura.............................................................................................................20

2
 I.UVOD

U prethistorijsko i antičko doba prostor današnje Bosne i Hercegovine činio je sastavni dio
jedne geografske cjeline koja se u historijskim izvorima najčešće spominjala pod nazivom
Ilirija(Ilirik), a njeno stanovništvo Iliri.To stanovništvo bilo je nosilac nekih vrlo naprednih
kultura željeznog doba, a njihov jezik pripadao je porodici indoevropskih jezika. Iako se dugo
smatralo da su Iliri nakon dugotrajne rimske vladavine na ovim prostorima i nakon
doseljavanja Slavena u ranom srednjem vijeku, u potpunosti nestali , moderna nauka dokazala
je suprotno. Brojna arheološka iskopavanja, lingvistička, antropološka istraživanja pokazala
su da prošlost Ilira, njihova materijalna i duhovna kultura predstavljaju vrlo važan segment
historije Bosne i Hercegovine.

I pored poznavanja te činjenice, prethistorijska i antička historija naše zemlje dugo vremena
bila je zapostavljena. To je zbog toga što je bosanskohercegovačka historiografija, od svojih
početaka u XIX stoljeću pa do danas, nastajala pod utjecajem određenih ideoloških, religijski i
nacionalnih okvira koji su je usmjeravali ka drugim historijskim periodima.

Ipak, nauka je danas znatno unaprijedila znanje o Ilirima. Brojne generacije naučnih
radnika, kako stranih tako i domaćih dali su veliki doprinos utemeljenju i razvoju ilirologije
na našem području. Upravo je zadatak ovog rada da pruži kraći historiografski pregled tog
važnog procesa.

Budući da još uvijek nije napisana cjelovita i sintetizirana historija ilirologije u Bosni i
Hercegovini, prilikom izrade ovog rada korišteni su prikazi historijata istraživanja koje su u
svojim djelima napravili pojedini autori. Tu najprije treba spomenuti historijate istraživanja
koje su u svojim monografijama ostavili A. Stipčević, I. Bojanovski, J.J. Wilkes, te prikaze
istraživanja pojedinih aspekata antičke nauke u djelima S. Mesihovića, E. Pašalića, E.
Imamovića, kao i prvi tom Arheološkog leksikona Bosne i Hercegovine.

Imajući u vidu da je cilj rada prikazati historijat istraživanja Ilira na tlu Bosne i
Hercegovine, problematici je trebalo pristupiti sa hronološkog aspekta. Tretirajući pojednine
aspekte antičke nauke bilo je važno istaći napredak ostvaren u odnosu na neka ranija

3
razdoblja te je u radu korištena i komparativna historijska metoda. Još je E. Imamović u svom
djelu Antički kultni i votivni spomenici na prostoru Bosne i Herceovine, naučno – istraživački
rad iz ove problematike smjestio u tri vremenska perioda. Slijedeći taj okvir, ovaj rad je
podijeljen na poglavlja koja ustvari predstavlja u faze istraživanja.

Nakon uvodnog dijela, u drugom dijelu pružen je kratki osvrt na izvore i metodologiju
istraživanja Ilira, kao i na značaj ove nauke u Bosni i Hercegovini.

Budući da organizaciono i sistematsko istraživanje Ilira u Bosni i Hercegovini započinje u

drugoj polovini XIX stoljeća, odnosno u periodu Austro- Ugarske uprave na ovim prostorima,
prvi vremenski period koji se tretira u radu jeste period od 1878. do 1918.godine.

Istraživanje Ilira u razdoblju od 1918. do 1945. godine u metodološkom ali i u tematskom

smislu ima drugačije karakteristike. Zbog toga se mora posmtrati kao izdvojen period.

Naredno poglavlje tretira vrijeme druge polovine XX stoljeća. Tada je, u skladu sa općim
razvojem antičke nauke na južnoslavenskom prostoru, došlo i do velikog napretka u Bosni i
Hercegovini. Razvojem moderne arheologije znatno je prošren krug područja koja su postala
predmetom istraživanja, a osnivanjem Centra za balkanološka ispitivanja proširena je i naučna
i publicistička djelatnost.

U posljednjem poglavlju istaknut je značaj savremene bosanskohercegovačke antičke nauke

te prikazana djelatnost nekih njenih najvažnijih predstavnika.

U zaključku je rezimirana analiza rada, a na kraju dat prikaz korištene literature.

4
 II. Istraživanje Ilira

Na tlu Bosne i Hercegovine ilirskom etničkom stablu najvjerovatnije su pripadale zajednice

koje su bile nosioci glasinačke kulture1 željeznog doba, kao i narodi koji se u protohistorijsko
i rano historijsko doba pojavljuju na prostoru oko donje Neretve i u istočnoj Hercegovini2,
zatim nosioci srednjobosanske3, japodske4 i srednjodalmatinske5 grupe.Ovi narodi su u
kontinuitetu živjeli na prostoru današnje Bosne i Hercegovine i u vrijeme rimskih osvajanja.6

Poznavanje Ilira, njihovog jezika i prošlosti, osniva se na dvije vrste izvora; na pisanim
tekstovima grčkih i rimskih pisaca7 i na rezultatima moderne nauke. Arheološka, filološka,
antropološka i druga proučavanja prethistorijskog i antičkog perioda omogućila su da se
steknu određena znanja o materijalnoj i duhovnoj kulturi Ilira i o njihovoj historiji.

Kao materijalni izvori i raznovrsna dokumentacija, arheološki nalazi otvaraju široka polja
složenog ispitivanja društvenog i kulturnog života onih zajednica iza kojih su preostali. Ovi
nalazi – i pokretni i nepokretni donose historijski pouzdanu i objektivnu građu. Bosna i
Hercegovina ima znatan fond ove izvorne građe. To su najprije građevinski ostaci i tragovi
naselja, umjetnički predmeti, epigrafski natpisi i predmeti za svakodnevnu upotrebu.
Epigrafska građa čini vrlo važan historijski izvor. Svaki novi nalaz ima svoju vrijednost, ali
ona dolazi do izraza tek kada se natpis posmatra u grupi srodnih spomenika.8 Otud se i
pojavljuje potreba da se ta građa sakupi i revidira te tako učini dostupnom za historijska
istraživanja.

Važan doprinos proučavanju Ilira dali su i filolozi. Najvažniji doprinos filologa u saradnji sa
historičarima i arheolozima jeste da odredi granice jezičnih područja i da utvrdi njihove
međusobne odnose. Istraživanje ilirskog jezika započelo je još u XIX, ali treba napomenuti da

1
Nosioci glasinačke kulture bili su narodi koji se mogu ubrojati u Ilire. Jedan od tih narodanaseljen u Podrinju
najvjerovatnije je pripadao savezu Autarijata.(O ovome vidjeti:S. Mesihović, 2011.)
2
Daorsi, Plereji, Deremisti, Glindicioni, Melkumani.
3
Po svom geografskom položaju i kontinuiranom trajanju srednjobosanska grupa bi se mogla dovesti u vezu sa
zajednicom Desitijata, koja je pouzdano živjela oko gornjeg toka rijeke Bosne.
4
Ova grupa je obuhvatala područje sjeverozapadne Bosne i njeni nosiocu bili su Japodi.
5
Pretežan dio kontinentalnog područja ove grupe pripadao je zajednici Delmata u vrijeme njenog najvećeg
uspona.
6
Arheološki leksikon BiH,Tom I, 1988, 93;
7
Grčki i rimski pisci koji u svojim djelima daju podatke o Ilirima sa prostora BiH su: Plinije Stariji(Gaius
Plinius Secundus Maior), Ptolomej (Ptolemaios), Polibije(Polibyos),Livije (Livius), Strabon(Strabo)Apijan
Aleksandrijski(Appianus Alexandrinus), Kasije Dion i drugi.
8
Papazoglu 1978, 156.

5
i danas imamo jako malo podataka o tom jeziku.Sami Iliri nisu ostavili nikakvog zapisa na
svom jeziku.9 Iz mnogih imena ilirskih naroda i mjesta izvedeno je da je njihov jezik pripadao
porodici indoevropskih jezika.10Savremena lingvistička istraživanja poklanjaju veliku pažnju
određivanju imenskih područja u ilirskim provincijama jer je to zbog pririode izvora jedini
način da se pouzdanije dozna o jezičnim područjima.11

U Bosni i Hercegovini razvoj ilirologije započeo je u drugoj polovini XIX stoljeća i u

kontinuiranom razvoju traje do danas. Budući da je prostor BiH u prethistorijski i antičko
doba predstavljao samo dio jedne jedinstvene cjeline, istraživanje Ilira u Bosni i Hercegovini
u direktnoj je vezi sa opštim tokovima te nauke, a svaki rad nastao proučavanjem Ilira u našoj
zemlji predstavlja važan doprinos cjelokupnoj antičkoj nauci.

Na kraju, treba istaći da su u našoj historijskoj nauci uvijek bile prisutne određene
tendencije koje su nosile obilježje vremenskog okvira u kojoj je ta nauka nastajala.Tako su i
u istraživanju Ilira bili prisutni nenaučni pristupi, kao na primjer zagovaranje panilirizma ili u
novije vrijeme nastojanja na dokazivanju ilirskog porijekla Bošnjaka.

9
Cabanes 2002.,8.
10
Wilkes 2001.,17.
11
Katičić 1964.,9;

6
III. Istraživanja od 1878. do 1914.god.

Historijat istraživanja ilirskih ostataka na teritoriji Bosne i Hercegovine započeo je u drugoj

polovini XIX st., tj. nakon okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske
monarhije. Do 1878. godine nauka je o njima veoma malo znala jer u doba osmanske
vladavine stvarnog naučnog rada nije ni bilo, nisu postojale institucije niti organizacije za
historijsko-arheološka izučavanja.

Zbog toga osnivanje Zemaljskog muzeja u Sarajevu 1888. godine predstavlja vrlo važnu
prekretnicu u razvoju ilirologije na našem području. S tim u vezi je svakako i pokretanje
časopisa Glasnik Zemaljskog muzeja koji je počeo izlaziti 1889. godine. Po broju priloga iz
ilirologije i prema značenju koji je imao za razvoj te discipline, ne samo tada, nego i u
kasnijem periodu, s tim se časopisom ne može uporediti nijedan drugi. Najznačajniji članci iz
tog časopisa bili su prevođeni na njemački jezik i izlazili u časopisu Wissenschaftliche
Mitteilungen aus Bosnien und der Hercegovina, koji je izlazio u Beču od 1893. do 1916.
godine, tako da se sa rezultatima arheoloških iskopavanja u Bosni i Hercegovini mogao
upoznati cijeli tadašnji znanstveni svijet.12

U Muzeju su odmah nakon njegovog osnivanja počeli djelovati arheolozi i drugi naučnici
koji su udarili temelje razvoju ilirologije u Bosni i Hercegovini.

Ovi naučni radnici pokrenuli su velike arheološke zahvate i time pružili vrlo značajan
doprinos izučavanju prethistorijskog i antičkog perioda u našoj zemlji.

Godine 1888. započeli su Ć. Truhelka13 i Đ. Stratimirović14 sistematska istraživanja na

Glasincu, a njima se uskoro pridružio i neumorni F. Fiala15 koji je od 1892. do 1897. godine
preuzeo na sebe najveći dio posla. Uz Fialu je radio, tada kao preparator,kasnije kustos Vejsil
Ćurčić16. U tih deset godina izvršena su iskopavanja velikog obima. Rezultati su ispunili

12
Stipčević 1989., 12;
13
Truhelka Ćiro, (Osijek, 1865- Zagreb, 1942), jedan od osnivača i prvi direktor Zemaljskog muzeja u Sarajevu.
Saznanja stečena tokom dvadeset petogodišnjeg naučnog rada u BiH objavio je u sintetskim radovima: Kulturne
prilike u BiH u doba historičko, i Osvrt na sredovječne spomenike Bosne, (GZM, XXVI, 1914), Arheološki
leksikon BiH, I, 1988, 173.
14
Stratimirović Đorđe, konzervator, u 1891. god. vodio arheološka iskopavanja tumula na Glasincu, Isto, 167
15
Fiala Franjo, botaničar i arheolog, (Brno, 1861 – Sarajevo ,1898),obavio obimna istraživanja na nekim od
najvažnijim prethistorijskim nalazištima u BiH: glasinačko područje, Štrpci, Debelo brdo, itd., Isto, 75
16
Ćurčić Vejsil, (Sarajevo 1868 – 1959), arheolog, sudjelovao u istraživanju velikih arheoloških lokaliteta kao
što su: glasinački tumuli, butmirsko neolitsko naselje, sojenička naselja u Donjoj Dolini. Isto, 68

7
očekivanja. Tokom intenzivnog rada iskopano je oko 1220 humki u kojima je kasnije
otkriveno preko 2000 grobova i ogroman broj grobnih priloga.17 Rezultati istraživanja su
pokazali da su nosioci ove važne glasinačke kulture bili Iliri, te da se čitav kulturni kompleks
može vezati za Autarijate.18

Zaslugom Ć. Truhelke u ovom periodu iskopano je jedno od najznačajnijih ilirskih naselja,

ono u Donjoj Dolini kod Bosanske Gradiške. Bila je to vrlo napredna željeznodobna kultura
koja se u etničkom smislu veže za panonske Oserijate.19

Vrlo važan događaj u razvoju antičke nauke je i otkriće najznačajnijeg nalazišta

helenističkog doba u Bosni i Hercegovini. Riječ je o Gradini u Ošanićima kod Stoca koja je
predstavljala središte ilirskih Daorsa. Nalazište je evidentirano 1892. godine, a prve podatke,
iako fragmentarne, o tome objavio je V. Radimsky.20

Jedno od značajnijih nalazišta iz tog doba su i japodske nekropole kod Bihaća, od kojih je
najveća na Jezerinama u Pritoci sa 551 grobom(223 su skeletna i 298 spaljenih u urnama),
koje je također iskopao V. Radimsky. Bogatstvo grobnih priloga i dobra dokumentacija
omogućili su izradu sinteze o kulturi protohistorijskih Japoda i o njihovom posmrtnom kultu
od početka latena do kraja 1.st.n.e.21

Jedno od prvih istraženih nalazišta iz rimskog doba bio je rudarski grad Domavia u Gradini
kraj Sasa, nedaleko od Srebrenice. U toku nekoliko godina otkopani su značajni ostaci urbane
aglomeracije. Veliku vrijednost imali su i bogati pokretni nalazi s većim brojem natpisa.
Istraživanja je također obajavio V. Radimsky. Uspješno započeta istraživanja nastavljena su
nekad s manje, nekad s više intenziteta do današnjih dana. Istražene su brojne zgrade i vile,
utvrde i hramovi;crkve i putevi. Prikupljen je i bogat fond pokretnog arheološkog materijala,
vrlo značajan za upoznavanje materijalne i duhovne kulture tog doba.22

Prvih desetak godina istražen je veći broj relevantnih nalazišta, što je mnogo doprinjelo
upoznavanju antičkog doba u BiH, naročito rimske arhitekture. Najviše se radilo u

17
Čović 1976, 269
18
Ilirski narod u unutrašnjosti, od Romanije do zapaden Morave, iz predrimskog doba.Autarijati se mogu dovesti
u vezu sa glasinačkom kulturom željenog doba, najvjerovatnije s onim narodima koji su bila nosioci sjevernog
ogranka te kulture: u jugoistočnoj Bosni, sjevernoj Crnoj Gori i zapadnoj Srbiji.( Više Arheološki leksikon BiH,
I 1988)
19
Arheološki lesikon BiH, I, 1988, 24
20
Pašalić 1960.,4;
21
Bojanovski 1988., 16
22
Isto, 16

8
Hercegovini, gdje je istraženo prostrano nalazište rimskog grada u Stocu (Diluntum), jedne od
najstarijih urbanih aglomeracija u provinciji Dalmaciji. Istraživanje je obavio Ć. Truhelka, a
dovršio F. Fiala, koji je djelomično istražio i značajno utvrđenje u Posuškom Gradcu 23. U
Potocima kod Mostara djelimično je istražen mitrej sa tragovima naselja.24

Među najznačajnije poduhvate, koje je dalo dobre rezultate, spada istraživanje banjskog
lječilišta na Iildži kod Sarajeva (Aqua S...) U toj ranoj fazi temeljitije su i rekognscirana i tri
u rimsko doba napredna šira područja: Bišće polje kod Mostara, visoravan Rakitno i dolina
Sane sa brojnim antičkim naseljima. Sve tri studije su do danas ostale temeljne za poznavanje
tih regiona u rimsko doba. (V. Radimsky, GZM 1891.). Time je Radimsky postao utemeljitelj
arheološke topografije u BiH. Od njegovih brojnih topografskih radova spomenut ćemo i
njegov rad o prethistorijskoj i rimskoj topografiji Duvanjskog polja ( GZM 1894), kao i
njegov Arheološki leksikon BiH koji je ostao u rukopisu. Zahvaljujući njemu, Ć. Truhelki i
nekolicini drugih, već su tada inventarizirani brojni arheološki spomenici svih epoha i tako
spašeni od zaborava.25

Naredni period antičkih istraživanja karakterističan je i po nastojanjima da se saznanja iz

prve faze što više prošire i prodube. K. Patch, dugogodišnji saradnik Zemaljskog muzeja,
usmjerio je svu pažnju na dublju interpretaciju dotadašnjih otkrića i epigrafske podatke što ih
je proširio na cijelu pokrajinu. Njegove su nas interpretacije uvele u dublje poznavanje
etničkih, političkih, društvenih i kulturnih(vjeskih) prilika u antičkoj Bosni i Hercegovini. U
njegovo su vrijeme istražena i neka veća nalazišta: mitrej u Konjicu( GZM 1897), rimska
urbana aglomeracija u Duvnu(GZM 1904), i objekti na Mogorjelu kod Čapljine (istraženi
1899 – 1903). Na žalost, Patch nije nikada objavio izveštaj o iskopavanjima na Mogorjelu.
Iskopavanja mitreja u Konjicu dala su značajne naučne i muzeološke rezultate, jer su
otkopana svetište sa reljefnim slikama tauroktonije i zajedničke ritualne gozbe mista, što je
dalo i novih elemenata za dublja proučavanja mitričke teogonije i eshatologije26. Patch je
objavio i brojne izvještaje o nalazima grčkih i rimskih novaca u BiH. 27

23
Bojanovski 1988, 17.
24
Isto, 17.
25
Isto, 17.
26
Kult nepobjedivog boga Sunca- Mitre na našem su području širili vojnici i trgovci sa Istoka.Ovaj kult
prepoznajemo po njegovim votivnim žrtvenicima i reljefima. Od pronađenih reljefa najznačajniji je upravo onaj
iz Konjica. Naime, to je Mitrina kultna slika sa jedinstvenm prikazom na jednoj, a na drugoj strani je slika
tauroktonije.( Arheološki leksikon, Tom I, 1988,109)
27
Bojanovski 1988, 17.

9
 Do 1918. godine izvršena je i velika istraživačka i publicistička djelatnost koja se odnosi na
kultnu problematiku. Prvi istraživač koji je sistematski obradio kultne spomenike sa našeg
područja bio je R. Šnajder sa svojom studijom: Bericht uber eine Reise in Dalmatien, Wien
1885. Ta studija i danas predstavlja osnovu za proučavanje ilirskih kultova i interpretaciju
ikonografskih predstava, kako na području Bosne i Hercegovine,tako i na području susjednih
zemalja.28

Rimska topografija i rimski putevi stalno su bili predmet ispitivanja koje je organizovao
Muzej. Na taj način je vršeno dopunjavanje ranijih radova novim podacima o naseljima,
komunikacijama, logorima i sl. Vrlo važan doprinos poznavanju ove problematike dao je dr.
Balif svojom monografijom o rimskim cestama. To djelo je napisano metodom koja u svemu
zadovoljava zahtjeve hodoloških istraživanja, tako da do danas, osim malih izuzetaka, nije
bilo potrebno vršiti korekture na linijama i pravcima rimskih cesta u BiH.29

U vremenu od 1878. – 1914. godine izvršen je obiman i raznovrstan rad. Izvršena su

istraživanja nekih najvećih lokaliteta iz prethistorijskog i antičkog perioda u BiH. Međutim,
podaci o životu i prilikama na ovom području u to doba ostali su nepotpuni i skromni.
Istraživanjima je u prvom planu bio cilj – otkriti spomenike antičke kulture i opisati ih. Raniji
istraživači nisu obraćali dovoljno pažnje ispitivanju uslova i faktora koji su djelovali na
društvene odnose i proces historijskog razvoja. Smatralo se da je arheologija više dio historije
umjetnosti, a manje historijska nauka koja mora da istražuje i proučava život i odnose u
društvu.30 Spomenici i objekti u većini slučajeva su posmatrani samo kao dragocjena otkrića i
nalazi.

Druga bitna činjenica koja proizilazi iz ovakvog shvatanja sastoji se u tome da u ovom
periodu nije bilo većeg broja sistematskih studija. Neki radovi koje smo naveli imali su
karakter monografija, ali i u njima je izostala određenija slika o ekonomici i općem razvoju
pojednih krajeva.

28
Imamović 1977., 15;
29
Pašalić 1960, 5;
30
Isto, 6;

10
 IV. Istraživanja od 1918. do 1945. godine

Istraživanja iz područja prethistorijske i antičke prošlosti Bosne i Hercegovine u periodu

Kraljevine Jugoslavije obavljana su malim sredstvima i snagama. Samim tim, ta istraživanja i
nisu mogla polučiti neka epohalna otkrića niti podići bosanskohercegovačku ilirologiju na
jedan veći stepen. Ipak, i u tom periodu djelovali su neki zapaženi naučni radnici koji su dali
svoj doprinos na tom području.

Period između dva svjetska rata okarakteriziran je naglašenim nanučnoistraživačkim radom

Dimitrija Sergejevskog. On je bitno proširio broj antičkih nalazišta. Njegova istraživanja
imala su veliki značaj za topografiji i epigrafiku. Naročito su važni njegovi prilozi o
topografiji Glamočkog polja kao i radovi u kojima su saopšteni rezultati ispitivanja
kasnoantčkih spomenika u raznim djelovima BiH i nadgrobnih spomenika na Drini.31

D. Sergejevski bio je uključen i u aktivnosti „ Društva prijatelja starina“ u Jajcu. Rezultati te

saradnje dali su otkrića (i iskopavanja) nekoliko objekata u dolini Plive i Vrbasa: mitreja u
Jajcu (GZM 1937), kasnoantičkih bazilika u Čifluku kod Šipova i u Mujdžićima (GZM
1938).

Glavna je preokupacija D. Sergejevskog ipak bila otkrivanje i obrada rimskih natpisa, pa je

na tu temu objavio više od 25 radova s velikog broja nalazišta (Glamočko i Livanjsko polje,
Podrinje, Stolac, Ilidža kod Srajeva...). Posebno valja istaknuti njegov interes za rimsko
rudarstvo i metalurgiju (Ljubija), što je rezultiralo i publiciranjem brojnih natpisa, na kojima
se još zasniva naše poznavanje antičkog rudarstva.32

U međuratno doba kao istraživači antike djelovali su još G. Čremošnik33 koji je istražio vilu
rustiku na Ilidži (GZM 1930), V. Skarić34, koji je ispitivao rimska naselja oko Banja Luke
(Sloboda 1924) i Sarajeva (GZM 1926), Male Rujiške kod Bosanskog Novog (GZM 1928) i

31
Pašalić 1960.,5;
32
Bojanovski 1988., 18;
33
Gregor Čremošnik (Celj, 1890 – Ljubljana 1958), historičar,obavio iskopanja rimske stambene zgrade u
Sarajevu 1929. god. I bazilike u Brezi 1930. god., Arheološki leksikon 1988, 67
34
Skarić Vladislav, historičar, (Sarajevo 1869 – 1943), naučni radnik i dugogodišnji direktor Zemaljskog
muzeja.Bavio se izučavanjem različitih problema iz prošlosti BiH, od prethistorije do XIX st., Arheološki
leksikon BiH, I,1988, 162;

11
kasnoantičku baziliku u Lepenici (GZM 1932). Topografiju rimskih nalazišta na Petrovačkom
polju skicirao je P. Rađenović (1925), a onu na Travničkom i Bugojanskom polju J. Petrović
(1931). Natpise iz Lepenice (Višnjica) objavio je K. Misilo (GZM 1936), a neke sa
Glamočkog polja M. Mandić (GZM 1930), inače istraživač prethistorijskih objekata.35

Iz ovog pregleda o istraživanjima na terenu i objavljenim radovima može se uočiti da je

istraživanje ilirskog perioda u BiH u vremenu između dva svjetska rata, u velikoj mjeri
stagniralo. Zbog toga je i dalje bio prisutan veliki broj neobrađenih pitanja iz antičkog i
prethistorijskog doba BiH.

35
Bojanovski 1988, 18.

12
 V. Istraživanja od 1945. do 1992. god.

U novim uslovima naučne djelatnosti i arheološka istraživanja na teritoriji BiH krenula su

novim putevima.Pri tome, naravno, ne može biti ni govora o potpunom prekidu sa ranijim
iskustvima i prokušanim metodama rada kojima su ostvareni značajni rezultati i otkrića.

Pred historičarima i arheolozima koji su djelovali na prostoru BiH i dalje su stajala neka
krupna pitanja iz prethistorijskog i antičkog perioda naše zemlje. Porijeklo Ilira, pitanje
pripadnosti nekog naroda ilirskom etnosu, odnos pojedinih ilirskih naroda na teritoriji
današnje Bosne i Hercegovine, proces romanizacije, teritorijalna rasprostranjenost pojedinih
naroda, sve su to bila pitanja na koja su pokušali odgovoriti naučni radnici ovog period.

Istraživanja u oblasti antičke arheologije i dalje su bila vezana za djelatnost Zemaljskog

muzeja i njegovog Glasnika. To je i opravdano kada se imaju u vidu ne samo bogate tradicije
i uspjesi Muzeja, već i potreba da se ovaj rad, specifičan po svojim oblicima i mogućnostima,
koncentriše u onoj ustanovi koja istražuje, skuplja i obrađuje i muzeološki objavljuje svoja
otkrića i nalaze. Glasnik Zemaljskog muzeja ostao je i dalje časopis u kojem se objavljuju
rezultati naučno-istraživačkog rada u Muzeju. Pored Glasnika, prilozi iz oblasti antičkih
izučavanja pojavljuju se i u časopisu Naše starine, organu Zavoda za zaštitu spomenika
kulture i prirodnih rijetkosti NR BiH i u Godišnjaku Istorijskog društva BiH.36

Pored Zemaljskog muzeja u godinama nakon Drugog svjetskog rata u Sarajevu je formirana
još jedna kvalitetna istraživačka institucija. Riječ je o Centru za balkanološka ispitivanja.
Temelji nastanka ove institucije nalaze se u nekim ranijim institucijama37. Međutim, tek je A.
Benac preuzimajući u ime Naučnog društva BiH brigu o formiranju balkanološke institucije,
udario temelj ovoj danas respektabilnoj instituciji.

Od svog formiranja Centar djeluje pri Akademiji nauka i umjetnosti BiH(ranije Naučno
društvo). Osnovni zadatak Centra jeste izučavanje života, jezika i kulture starobalkanskih

36
Pašalić 1960.,5;
37
1904. godine u Sarajevu je K. Patch osnovao Institut za balkanologiju. Bila je to prva ustanova te vrste u
jugoistočnoj Evropi. Ovaj Institu je za deset godina svoga postojanja razvio zapaženu aktivnost, naročito u
oblasti arheologija. (Više H. Kapidžić Prilozi poznavanju Instituta za istraživanje Balkana u Sarajevu (1904 –
1918) Godišnjak VI, CBI 4,135-155)

13
naroda, prvenstveno Ilira i Tračana, i njihovog udjela u etnogenezi kasnijih balkanskih
naroda.38 Istraživački rad Centra usmjerio se na sistematsko prikupljanje i objavljivanje
dokumentacijske građe, a vrlo značajan doprinos Centra bio je i pokretanje Godišnjaka kao
periodične publikacije u kojem su svoje radove objavljivali najistaknutiji naučni radnici.39

Slijedeći unaprijed zadate planove rada Centar je u ovom razdoblju održao određeni broj
međunarodnih simpozijuma o ilirsko problematici čiji je cilj bio da pruže sintetičan pogled na
rezultate istrživanja u prethodnim periodima i da ukažu na neke nove puteve u ilirskim
studijama.Tako je 1964.godine održan simpozijum O teritorijalnom i hronološkom
razgraničenju Ilira u prahistorijsko doba , zatim Iliri u antičko doba (1966), Predslavenski
etnički elementi na Balkanu u etnogenezi Južnih Slavena (1968), međunarodni kolokvij
Utvrđena ilirska naselja (1974).Rezultati ovih simpozijuma predstavljaju vrlo koristan prilog
ilirologiji.

Poslije rata nastavljena su arheološka iskopavanja koja su postala brojnija i obimnija nego
što je to bilo u ranijem periodu. Ova iskopavanja predstavljaju sastavni dio sistematskog
istraživanja pojedinih značajnih lokaliteta koji ranije nisu dovoljno istraženi. Tako je u Donjoj
dolini obavljeno više dopunskih i zaštitnih iskopavanja, vršena su reviziona iskopavanja
tumula40 na Glasincu i sojeničkog naselja u Ripču, a najdugotrajnija su bila sistematska
iskopavanja gradine Pod kod Bugojna. Ova istraživanja su pružila dosta dobar uvid u to kako
je izgledalo jedno ekonomski napredno naselje, te kakve su bile kuće u jednom gradinskom
naselju željeznog tipa.41

Iako je nalazište na daorskoj Gradini u Ošanićima kod Stoca evidentirano još 1892. godine,
početkom istraživanja se može smatrati tek 1955. godina kada je Đ. Basler načinio djelimičan
geodetski snimak i prikupio nešto vrijednijeg arheološkog materijala. Istraživanje je ponovo
potpuno stagniralo sve do 1963. godine, kada pod rukovodstvom Z. Marića počinje
dugogodišnji sistematski rad. Najprije je 1963. godine izvršeno iskopavanje nekoliko grobnih
humki, od kojih je jedna, pored ostataka skeleta, dala i bogat pokretni materijal željeznog
doba. Također su istraženi i ostaci građevine koja je protumačena kao hram. Sljedeće
istrživačke kampanje izvedene su 1967.- 1968., 1970. – 1972., te 1976.- 1984.g.. U
navedenim periodima izvršeno je kompletno istraživanje akropole, svih dijelova

38
Barišić 1976., 23;
39
Isto, 24;
40
Tumuli u BiH su poznati pod različitim nazivima (gromila, gomila, glavica, humka,).Najveći dio tumula su
sepulkralni objekti sa jednom ili više sahrana.(Arheološki leksikon BiH, I, 1988.173)
41
Arheološki leksikon BiH, I,1988.,24;

14
fortifikacionog sistema, objekata unutar akropole, stambenog dijela na grebenu i manji dio
zanatsko – trgovinskog i stambenog dijela na prostoru ispred akropole42. Izvršena istraživanja
i prikupljeni podaci sasvim sigurno su oprijedjelili Ošaniće (Gradinu) kao najznačajnije
nalazište helenističkog doba u Bosni i Hercegovini.

Pored nesumnjivog doprinosa koji je Z. Marić dao proučavanju ovog arheološkog

kompleksa, od samog početka svog naučnog rada posvetio se i istraživanjima ilirskih i
panonskih zajednica. Kao inicijator obnavljanja davne ideje dr. Ćire Truhelke o razdvajanju
Panona43 od Ilira, svojim naučnim radom o ovoj problematici postao je autor teze koja je
bitno pridonijela uspostavljanju novih pogleda na etničku pripadnost ilirskih naroda.

Obiman naučno- istraživački rad obavio je A. Benac.Iako su neolit i eneolit bili osnovne
oblasti njegovog naučnog interesovanja, njegovi istraživački napori obuhvatili su i bronzano i
željezno doba, te nastanak i razvoj kulture ilirskih naroda. On je bitno doprinio postavljanju
osnova za hronologiju bronzanog i željeznog doba u BiH – posebno glasinačke kulturne grupe
– kao i cjelokupnom razvoju istraživanja o etnogenezi Ilira.44

Proučavanje ilirskog jezika datira još od XIX stoljeća. Savremena lingvistička istraživanja
poklanjaju veliku pažnju određivanju imenskih područja u ilirskim provincijama jer je to zbog
pririode izvora jedini način da se pouzdanije dozna o jezičnim područjima. U tom smilsi je
važan doprinos R. Katičića koji je koristeći antroponimiju, tj, jezični materijal pokazao da se
starosjedilačko stanovništvo ne može smatrati u svemu jedinstveno, nego da se raspada na
skupine, od kojih svaka na svom području pokazuje sebi svojstvene osobine.45 On je na
ilrskom etničkom prostoru ralikovao četiri imenska područja, svako sa svojim tipom
onomastike.

Osnovna orijentacija arheoloških istraživanja rimskog perioda u ovom razdoblju sastojala se

u pikupljanju građe za osvjetljavanje onih pitanja iz života i razvoja u antičko doba koja do
tada nisu dovoljno ili nisu uopće proučavana. To su pitanja iz okvira društvenih odnosa,
ekonomike, političkih institucija, uopšte iz kompleksa onih historijskih činjenica o kojima
nema podataka u pisanim izvorima.

42
Arheološki leksikon BiH, I,1988.,27;
43
Stanovnici antičke Panonije. Z.Marić je smatrao da su Panoni u osnovi bili jedinstven narod,potomci nosilaca
kulture polja sa urnama istočnoalpskog i zapadnopanonskog prostora.
44
Vrlo iscrpnu, ali ne i konačnu bibliografiju radova A. Benca dala je Ljeposava Vekić-Čović u Godišnjak,
knjiga XIII,11, 15-22;
45
Katičić 1964.,10;

15
Glavni pečat ovom razdoblju dalo je istraživanje rimskih poljoprivrednih zaselak, odnosno
njihovi vila, kojih je inače, sistematskim rekognisciranjem otkriven veći broj. Vile rustice je
istraživala I. Čremošnik, najprije one oko Lisičića u Neretvi (GZM 1954, 1955, 1957), u
Mušićima na Drini (GZM 1970), u Višićima kod Čapljine ( GZM1965). I. Čremošnik je
svojim istraživanja dala značajan prilog poznavanju provincijalne stambene arhitekture, kao i
rimske keramike.46

Poslijeratno razdoblje obilježeno je djelovanjem brojnih istaknutih stručnjaka. Među njima

se posebno ističe E. Pašalić47 koji je izvršio dopunsko istraživanje termalnog naselja na Ilidži i
otkopao nove ugostiteljske objekte ukrašene mozaicima i fresko – slikarijama (GZM 1959).
To iskopavanje je bitnije dopunilo naše poznavanje banjskog grada na Ilidži. Pašalić se
intenzivno bavio i topografijom antičke Bosne, a posebno je značajan njegov prilog na
istraživanju antičkih naselja i komunikacijama, kao i njegovi radovi iz područja ekonomike
antičke Bosne.48

Brojna nova arheološka nalazišta uveo je u literaturu V. Paškvalin. On je otkopao

desitijatsku nekropolu u Brezi, indikativnu za praćenje romanizacije,a vrlo značajan je i
njegov doprinos izučavanju vjerskih kultova prisutnih kod Ilira. Za izučavanje ekonomije u
rimskom periodu vrlo je važan rad o rimskom metalurgijskom pogonu u Blagaju na Japri, koji
su istražili Đ. Basler i E. Pašalić.

Istraživački rad I. Bojanovskog izuzetno je značajan za upoznavanje antičkog perioda u

Bosni i Hercegovini. Monografija BiH u antičko doba (1988) jedna je od prvih sinteza tog
perioda nastala na području Bosne i Hercegovine. Prije toga, Bojanovski je istražio ostatke
rimskog vojnog logora na Gračinama kod Ljubuškog, pa poljoprivredni imanje sa pretorijem
kod Bosanske Dubice, kao i veliko troskovište metalurgijeskog pogona u Starom Majdanu na
Sani. U radovima Dolabelin sistem cesta u rimskoj provinciji Dalmaciji ANUBIH, 1974, i
Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji
Dalmaciji I-V, (Godišnjak CBI ANUBiH, 1973, 1977, 1978, 1981, 1984, 1987)dao je novi
pogled na postanak i razvoj rimske putne mreže.49

Znanje o Ilirima na tlu Bosne i Hercegovine stečeno u ovom periodu rezulatat je djelovanja
i nekih naučnika izvan naše zemlje. Tako je D. Rendić – Miočević u svojoj ikonografiji

46
Bojanovski 1988.,20;
47
Isto,
48
Isto, 21
49
Bojanovski 1988,22.

16
Silvana i Dijane (GZM 1955) obradio i Silvanove kultne specifikacije iz Bosne i
Hercegovine. Doticao se usvojim radovima i drugih pitanja – arheoloških, epigrafskih,
onomastičkih zajedničkih antičkoj Dalmaciji. F. Papazoglu je proučavala protohistorijska
plemena, kao što su Autarijati, Ardijejci(1969, 1967, 1963), te municipium Malvesatium. M.
Zaninović je, obrađujući Delmate i Dalmaciju, dao i materijal iz Bosne i Hercegovine.

Iz ovog pregleda o istraživanjima na terenu i objavljenim radovima proizilazi nekoliko

činjenica. Prvo, u ovom periodu arheološka istraživanja bila su brojna i obimna. Drugo,
arheološka ispitivanja su obuhvatila područja koja ranije nisu bila arheološki ispitana i na taj
način se proširila osnova za opšta i posebna proučavanja prethistorijskog i antičkog perioda u
BiH.

Međutim, pored konstatacije o dosadašnjim istraživanjim izneseni pregled ukazuje i na neke

druge činjenice.Prvo, to je činjenica da istraživanja u oblasti rimske arheologije nisu uspjela
da osvjetle neka važna pitanja.U Bosni i Hercegovini i dalje su ostala brojna antička nalazišta
koja su nepoznata ili nedovoljno poznata.Poseban zadatak arheologije jeste ispitivanje
gradina.Tu iskrsava niz pitanja kao što su: funkcija gradina u prethistorijsko i rimsko
doba;kontinuitet i promjene u ispitivanju gradina i sl.50

50
Pašalić 1960.,8;

17
VI. Savremena istraživanja Ilira na tlu BiH

U godinama nakon agresije na Bosnu i Hercegovinu bosanskohercegovačke naučne

institucije su, iako u iznimno teškim uslovima, nastavile naučno – istraživački rad na
proučavanju prethistorijskog i antičkog perioda. Neki od važnih istraživača koji su djelovali u
prijeratnom periodu nastavili su svoj rad.

Tu najprije treba spomenuti dr. E.Imamovića. Još ranije je objavio rezultate

rekognosciranja područja Fojnice, Kiseljaka, Kreševa (Naše starine XIII, 1972), izdao novi
natpis sa Ilidže(GZM 1978), a dao je veliki prilog upoznavanju antičke kulturne i religijske
historije u monografiji Antički kultni i votivni spomenici na prostoru BiH.51Imamović se u
svojim studijama najviše bavio epigrafijom te ekonomskom historijom.

Ekonomski život i oblici privređivanja u antičko doba su od temeljnog značaja za

upoznavanje društvenih odnosa. Znanje o tom području je u velikoj mjeri osvjetljeno
monografijom A. Škegre Gospodarstvo rimske provincije Dalmacije. U tom djelu koje se
zasniva na epigrafskoj građi, analizirane su osnovne grane privređivanja u BiH u vrijeme
rimske uprave.52

U poslijeratnom periodu svoju djelatnost nastavio je i V.Paškvalin. Pored niza važnih

članaka koje je autor objavio u Godišnjaku CBI, napisao je djelo Antički sepulkralni
spomenici sa područja BiH, koje je posthumno objavljeno u izdanju Centra za balkanološka
ispitivanja 2012.godine.

Za savremenu bosanskohercegovačku nauku od velikog je značaja činjenica da se stvara

jedna nova generacija naučnika koja ima potencijal da sarajevsku školu antičke historiografije
podigne na jedan veći nivo.

Među njima treba spomenuti naučno – istraživački rad S. Mesihovića. Najvažniji doprinos
prof. Mesihović dao je u proučavanju Desitijata, te u sistematskoj obradi i prezentiranju
Velikog ilirskog ustanka( 6.-9.god.).53 Koristeći izvornu građu sa velikim brojem antičkih
pisaca, različitih natpisa i materijalne izvorne građe, autor je obradio najznačajnije historijske

51
Bojanovski 1988.,23;
52
Škegro 1999.,
53
Mesihović 2011.,

18
događaje iz ovog perioda. Na ovom mjestu treba spomenuti i knjigu Antiqvu homines Bosnae,
koja ima za cilj trasiranje novih smjerova u istraživanju indiviudualiteta i individualnih
historija iz ovog perioda,54 i time predstavlja jedan originalan i nov pristup u
historiografiji.Važno je istaći i to da je Salmedin Mesihović jedini bosanskohercegovački
antički naučnik koji objavljuje radove iz opće rimske povijesti.

Novi pristup u antičkoj nauci označio je rad D. Džine. Zagovornik novog postmodernog
pravca u arheološkoj i historijskoj nauci, dr. Džino se u svojim radovima bavio identitetima
prahistorijske populacije na ovim prostorima. Treba spomenuti njegov rad iz 2009.god. u
kojem je dao novi pogled na prethistorijski identitet ilirske skupine koju nauka poznaje kao
Desitijati55. U tom radu autor je nastojao osporiti dominirajuću naučnu percepciju Desitijata i
pokazati kako se zapravo radi o konstruktu koji proizilazi iz tri kontekstualno različita
narativa.

Ni novija bosanskohercegovačka nauka nije bila pošteđena nenaučnih pristupa.Tako se

2006. godine pojavila knjiga Predslavenski korijeni Bošnjaka I. Pašića u kojoj se nastojalo
dokazati ilirsko porijeklo Bošnjaka. Važno je skrenuti pažnju da se na takve teze u historiji ne
gleda sa naročitom ozbiljnošću,ali se ovakve pojave ističu kao primjeri korištenja nauke u
političke svrhe.

Mesihović 2011.,
54

Džino 2009.,56-75.
55

19
VII.Zaključak

Iz ovog kraćeg pregleda historijata istraživanja Ilira na teritoriji BiH može se zaključiti da je
u razdoblju dužem od jednog stoljeća izvršena velika istraživačka i publicistička djelatnost.
Evidentirani su i sistematski istraženi brojni arheološki lokaliteti i nalazi materijalne kulture a
izvršena je i svestrana analiza nekih literarnih izvora. Taj dugotrajni rad dao je nauci dovoljno
materijala za donošenje određenih zaključaka o Ilirima.

Zahvaljujući sistematskom angažovanju nekoliko generacija naučnika u Bosni i

Hercegovini, ako i djelovanju nekoliko značajnih naučno – istraživačkih ustanova danas je
moguće govoriti o političkoj historiji Ilira, teritorijalnoj rasprostranjenosti pojedinih ilirskih
naroda u Bosni i Hercegovini, njihovoj etnogenezi ,procesu romanizacije, kao i materijalnoj i
duhovnoj kulturi Iira.

Ipak, moramo imati u vidu da je ispitivanje prošlosti jednog naroda stalan proces. Na osnovu
određenih činjenica stvaraju se zaključci o ekonomskom, društveno – političkom ili
kulturnom stanju u pojedinim periodima. Nove činjenice do koji se dolazi u procesu
istraživanja bacaju novo svjetlo na ranije postavke, dopunjuju ih, ili potpuno mjenju ranije
dobivenu sliku.

Takva je situacija i sa istraživanjem Ilira na tlu BiH. Intenzivna istraživačka djelatnost od

druge polovine XIX stoljeća izbacila je na svjetlo masu činjenica iz bosansko-hercegovačke
prethistorijske i antičke prošlosti. Njihova kvalitetna interpretacija postepeno omogućava
nauci da osvjetli manje poznate stranice historije Bosne i Hercegovine.

20
Literatura

Arheološki leksikon BiH, Tom I, Zemaljski muzej, Sarajevo 1988.

Bojanovski, I. 1988. Bosna i Hercegovina u antičko doba, ANUBiH, Djela LXVI, CBI 6, Sarajevo 1988.

Barišić, F. 1976, Centar za balkanološka ispitivanja Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine,
Godišnjak XIII, CBI 11, Sarajevo 1976, 23-27.

Cabanes, P. 2002. Iliri od Bardileja do Gencija, Zagreb 2002.

Čović, B. 1976. Od Butmira do Ilira, Sarajevo 1976.

Džino, D. 2009. Dezidijati: Identitetski konstrukt između antičkih i savremenih percepcija, ANU BiH, Godišnjak
XXXVIII, CBI,36, 56-75.

Imamović, E. 1977, Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1977.

Katičić, R. 1964, Suvremena istraživanja o jeziku starosjedilaca ilirskih provincija, ANUBiH, Godišnjak II, CBI
1, Sarajevo 1964, 9-58.

Mesihović, S. 2011. Rimski vuk i ilirska zmija – posljednja borba, ISBN 978-9958-625-21-3, Sarajevo 2011.

Mesihović, S. 2011, Antiqvi homines Bosnae, ISBN 978-9958-625-18-3, Sarajevo 2011.

Papazoglu, F.1978, Stanje i perspektive proučavanja antičkog doba u istočnim delovima naše zemlje, Godišnjak
XVII, CBI 14, Sarajevo 1978, 155-16.

Pašalić, E. 1960, Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini, Zemaljski muzej, Sarajevo 1960.

Stipičević, A.1989, Iliri, povijest, život, kultura,II dopunjeno izdanje, Zagreb 1989.

Wilkes, J.J.2001, Iliri, Split, 2001.

21
22