Professional Documents
Culture Documents
Mallinatheeyam PDF
Mallinatheeyam PDF
मि लनाथीयम्...
(कु मारस भव य आ दमसग य य के चन िवशेषा:)
सं कृ तभारती
बे गलू
मि लनाथीयम ् Page 2
काशनम् -
सं कृ तभारती
‘अ रम्’, 8 उपमाग:, 2 घ :
ISBN - 978-93-85969-31-7
मि लनाथीयम ् Page 3
ा तािवकं कि त्
कु मारस भव य आ दमानां याणां सगाणां या मि लनाथ ा या अि त त यानां िवशेषाणां स ह:
एव एतत् ‘मि लनाथीयं’ नाम । सं कृ तभार या: बे गलूरीये कायालये ितस ाहं बुध -गु वासरयो:
कु मारस भव य मि लनाथ ा याया: अ ययनं चलित । उपदशा: कायालयबा धवा: त भागं वहि त ।
तदवसरे ये िवशेषांशा: अवधानपथम् आगता: ते स किलता: । िवषयश: िवभ य स ब ान् अ यान् अंशान्
अिप समाकल य ीमत: महाबले रभ वय य आ य ये ते अंशा: प पेण उप थािपता: । तेषामेव
स कलनं कृ वा पु तकमेतत् स ीकृ तम् अि त ।
व तुत: िवषयस कलना दकं तु वा यायदृ ा एव वृ म् । प ोप थापनान तरं िच तनं वृ ं यत्
पु तक पेण अिप य द एतत् स ी येत त ह अ ये अिप के चन लाभाि वता: भवेयु: इित । तत: अयम्
आकार: प रकि पत: अभवत् ।
िवषयश: िवभ य ा या था: अंशा: िववृता: इ यत: एक: एव ोक: थल ये, ितच् थल ये वा दृ येत
अ । ोकश: िववरणे तु त स ब ा: सव अंशा: एक अभिव यन् । क तु तादृशं िववरणम् अ मदिभ ेतं न
आसीत् इ यत: ोकानां पुनरावृि : िचत् अप रहाया अभूत् ।
एकादशिभ: जनै: िवषयोप थापनं कृ तम् । उप थािपत य िवषयसमूह य क न िशरोनाम देयम् एव
ननु ? अत: एकादश लेखनामािन अ सि त । ाय: तािन िशरोनामािन न िवशेषािभ ायगभािण । तथािप
तेषाम् अ गतया ये िवषया: िववेिचता: तेषु एकै कोऽिप अिनतरसाधारणं वैिश ं वहित एव ।
लेखोप थापन दने आ य यं वहता ीमता महाबले रभ महोदयेन यत् उ ोधनं कृ तं तदिप लेख पेण
स गृ यथोिचतं सि य च अ िनवेिशतम् ।
पु तकिमदं शा ीयिवषयेषु आस ानां मोदाय भवेत् इित भावयाम: वयम् । अ य स ीकरणे सहकृ तव त:
सव कृ त ताभाज: सि त ।
1.08.2019
मि लनाथीयम ् Page 4
अनु मिणका
अथ मि लनाथीयम्.....
(iv) अ तश द य िवषये कि त्
(vi) इ ाथ ह रश द:
मि लनाथीयम ् Page 5
(vii) ह र श द: सूया ाथक: अिप...
मि लनाथीयम ् Page 6
8. िवशेषाथिवचारा: स यनारायण:
(i) ‘उपयेमे’ इ य आ मनेप दता
मि लनाथीयम ् Page 7
(ix) ‘िग रश’श द य ु पि :
(x) ‘ि दव’श द य ु पि :
मि लनाथीयम ् Page 8
अथ मि लनाथीयम्....
वयं जानीम: एव यत् मि लनाथ: (कोलाचलमि लनाथसू र: इित िव तृतं नाम) प ानाम् अिप
महाका ानाम् ा यानां िवरिचतवान् इित । त रघुवंश-कु मारस भवयो: ा याया: नाम ‘स ीिवनी’
स ीवयतीित स ीिवनी । ‘नि द िहपचा द यो युिण यच:’ इित िणिन- यय: । (के षुिचत् पु तके षु
‘स ीवनी’ इ यिप दृ यते । तथा सित यु यय: ।) ‘िविवधै: ा याकारै : दु ा यानं कु वि : कािलदास य
आशय: िवपरीताथतां गिमत: इ यत: मया एषा स ीिवनी ा या िल यते’ इित वदित मि लनाथ: । तथा िह
क पयित ािप । क तु य आव यकता यात् त पया तया िववरणं ददाित अिप स: । ‘ ामा यरिहतं
उदाहरणािन उप थापिय य ते तत: ( याय:, िमषित, ससज इ यादीनां अथ: मि लनाथेन य: कि पत: त य
दशनात्) अयं िवषय: प : भवेत् । तावदेव न, िचत् किव दयम् अवग य मि लनाथ: सू मतया िविच य
यां ुप दशयित सािप अ मान् आ याि वतान् िवदधाित । ‘दोहयामास’ इित यो े ‘दुद ु :’ इित
कािलदासेन यत् यु ं [‘यं सवशैला:...’ इित ोके (1.2)] त य आशयं िववृ वन् मि लनाथ: व य
सू मेि कतां सु ु एव प रचाययित । अत: एव उ यते - कािलदासम् अवग तुं मि लनाथ: अन यशरणम्
सर वती । चतुमुखोऽथवा सा ात् िवदुना ये तु मादृशा:’ इित, तथािप कािलदासिगरां सारं ातुं मि लनाथ:
मि लनाथीयम ् Page 9
‘कु मारस भव’का य आ दमसग य था: के चन (न सव) िवशेषा: इह उप था य ते, येन मि लनाथ य
भ का म् - सवपथीना
त वा तकम् - िस ा नम्
एकावली - तरला
ता ककर ा - िन क टका
वरम री - प रमल:
मि लनाथीयम ् Page 10
1. िविश यया: समासा
* सूयहे बार:
[ते यूयं देवा:, संयमि तिमतं समािधिन लं, श भो: िशव य, मन: िच म्, उमा पेण पाव या: सौ दयण,
िशव य मन: लोहसदृशम्, उमाया: पम् अय का तसदृशम् । यथा अय का तेन लोह य आकषणं यते तथा
उमा पेण िशवमनस: आकषणं कु व तु इित ा देवान् वदित । अ य अथ य ितपादनाय ‘लोहवत्’ इित
सू यं वतते - ‘तेन तु यं या चे ित:’, ‘त त येव’ इित । ‘ ा णेन तु यं ा णवत् (अधीते)’ इित ‘तेन
‘अय का तेन लोहवत् उमा पेण श भुमन: आ ु ं यत वम्’ इित वा ये लोह: उपमानम्, श भुमन: उपमेयम्
। यथा अय का तेन लोह: आकृ यते तथा उमा पेण िशवमन: आकृ ु ं यास: िवधीयताम् इित अ य अथ: ।
ा ण: कता । एवम् अ कौमु ुदाहरणे कतु: वित यय: िविहत: । पर तु कृ त ोके कमण: लोह य
वित यय: िविहत: । यासा ये सित कतु: वित यय: िवधात : । अ कमण: वित: िविहत: इित
कारणत: मि लनाथ: दोष थानं दशयित - ‘तेन तु यं या चे ित: इित वित ययो मृ य:’ इित ।
वित ययिवधायकं सू ा तरम् । स मीसाम यात् ष ीसाम यात् च वित: भवित इित तदथ: । अ ािप
उपमाने एव वित यय: भवित । ‘मथुरायािमव ु े ाकारा:’ ‘चै वत् मै य गाव: च’ इित उदाहरणम् ।
ोकं प याम: चेत् लोहे इव िशवमनस: आकषणम् इ यथ: भिवतुं सवथा नाहित । लोह य इव िशवमनस:
मि लनाथीयम ् Page 11
आकषणम् इ यथ: कथि त् व ुं श य: । पर तु अ ािप बाध: वतते । यतो िह त वबोिध यां ‘ या चेत् इित
नानुवतते इित ा दतु ये अ वित ययो भवित’ इ यु म् । अ तु आकषण पं यासा यम् आदाय
वित यय: कमपदात् िविहत: इित अ लेश: । अत एव मि लनाथोऽिप ‘तेन तु यं या चे ित: इित
अ ‘राि ि दवम्’ इ य य पद य िवषये िवचार: यते । ोके राि : च दवा च राि ि दवम् इित :
अपे यते । ‘अचतुर-िवचतुर-सुचतुर- ीपुंस-धे वनडु ह-ऋ साम-वा नस-अि ुव-दारगव-ऊव ीव-पद ीव-
न ि दव-राि ि दव-अह दव-सरजस-िन: ेयस-पु षायुष- ायुष- यायुष-ऋ यजुष-जातो -महो -वृ ो -
उपशुन-गो ा:’ इित सू ेण राि ि दवम् इित अकारा तं पं समासे िनपा यते । पर तु त िव ह: -
’रा ौ च दवा च राि ि दवम्’ इित द शत: । राि श दात् परं मकार: अिप िनपा यते । अत: श दिस ौ न
शाकु तले -
दवा च इित स य तिव ह वात् न स गित । अत: मि लनाथ: समादधाित - ‘दोषाम यमह: ाम या
राि : इ यादौ कमवद ािप ाित दकाथवृि वं कथि त् योगबलाद् आ यणीयम्’ इित । अ य अयम्
आशय: - ‘अ यादा सुप:’ इित सू य त वबोिधनी- ा याने ‘दोषाम यमह:’ इित उदुदाहरणं दृ यते । त
अ यात् िविहत य सुप: आप लोप: भवित इित सू ाथिववरणं कृ तम् । त अित ा त: उ ैसौ अ यु ैसौ
सू ेण भवित । उ ै: इित तु अिधकरण धानम् अ यम् । पर तु आ मानं दोषां मनुते इित दोषाम यम्
मि लनाथीयम ् Page 12
(अह:) । ‘आ ममाने ख ’ इित ख यय: । अ ािप अिधकरणवृि धानम् अ यम् कमवृि तां ाय
िवरिचता इव, या काि त: यादृशी शोभा, लीलाचतुरां लीलया िनपुणां, तां तादृश का त, वी य दृ वा,
अ ‘ वचापसौ दयमदम्’ इित श द य िवचार: यते । ा यायां ‘ वचापसौ दयण यो मद: तं मुमोच’
वचापसौ दयण यो मद: इित िव ह: द शत: । आपातत: दशनेन अ कािप अनुपपि : न भासते । पर तु अ
तृतीयासमासिवधायकं सू ं कम् इित े उ दते समुिचतं समाधानं न ा यते ।
‘मद:’ इित श द य िववेचनम् आदौ यते । मदी हष लेपनयो: इित धातो: घ यये ‘माद:’ इित पं
भवित । पर तु ‘मदोऽनुपसग’ इित सू ेण घञ: अपवाद पेण अ यय: िविहत: । ‘अनुपसग सु युपपदे िन यम्
अप् यात् भावादौ’ इित त वबोिध याम् अ य अथ: द शत: । िस ा तकौमु ां धनमद: इ युदाहरणं च
उदाि यते त - ‘ह रणा ात:’ इ येवम् । ह र ात: नखिन भ : इ या दषु तु बाध: नाि त । पर तु
स गवशात् मद: इित पिवषये कि त् अिधकं िवचायते । मद: इित पं तु उपपदेन िवना भावे अिप
भवित । एवं य िप घ यय य अपवाद पेण अयम् अ यय: िव ते, तथािप अनुपसगात् भावे घिञ
‘माद:’ इित पम् अिप दृ यते एव । ‘सधमाद थयो छ दिस’ इित सू े माद: इित पद य योग: कृ त: अि त ।
मि लनाथीयम ् Page 13
यासेऽिप ‘ धजपोरनुपसग’ इ य ैव म द हणे कत े मदोनुपसग इित सू णयनिवधे: अिन य व ापनाथ
तेन माद इित िस ं भवित इित सम थतम् ।
(iv) ा यिस इ य य पर मैप दतासमथनाय यास:
[भगवन् देव, यदा थ यादृशं वचो वीिष, तद् स यं तद् स यमेव, न: अ माकं , पदम् अिधकार:, परै : श ुिभ:,
आमृ म् आि म्, भो देव, येकं ितपु षम्, िविनयु ा मा वेिशत व प:, कथं के न कारे ण, न
ा यिस न वेि स ।]
अ ा यिस इित िवषये िवचार: यते । ा अवबोधने इित धातो: लृ लकारे थमपु षैकवचने ा यिस
इित पं िस यित । ा अवबोधने इित धातु: पर मैपदी । ‘अनुपसगा :’ इित सू ेण ाधातो: अनुपसगात्
आ मनेप द वम् उ म् । अत: अनुपसग: ाधातु: उभयपदी इित सामा य- वहार: । पर तु ा यिस इ य
मि लनाथेन ‘अप नवे :’, ‘अकमका ’ इ या मनेपदिवक प: इित ा यातम् । ‘अप नवे :’ इ य
अप नवाथ ाधातो: आ मनेप द वम् उ म् । अ ािप ‘अनुपसगा :’ इ येव आ मनेप द वम् अिप िस यित
अपजानीते’ इित । अपलपतीित अथ: । ‘अकमका ’ इ यपरं सू म् उ धृतं मि लनाथेन । अकमक य ाधातो:
आ मनेप द वं भवित इित सू ाथ: । ‘स पषो जानीते’ इ युदाहरणम् । स पषो उपायेन वतते इित त याथ: ।
अ वभावत: एव ाधातु: पर मैपदी । पुन: ‘अनुपसगा :’ इ यनेन उभयप द वम् उ म् । ोके ऽिप
ा यिस इित अनुपसग: एव धातु: यु : । तथािप ‘अप नवे :’, ‘अकमका ’ इित सू यम्
आ मनेप दिवक पिववरणाथम् मि लनाथेन कमथम् उ धृतम् इित न ायते । अ थाने अयं यास: इित तु
प म् । तथािप ा यिस इ य उभयप द वम् ‘अप नवे :’ इित सू ेण ‘अकमका ’ इित सू ेण वा वा रतं
न भवित इित कथनाथ तेन इदमु ं या दित ऊ ते ।
(v) अिधकश दयोगे स मीत पु ष:
[तदीयौ त या: पाव या: इमौ, बा करौ, िशरीषपु पािधकसौकु माय मि लकाकु सुमात् अिप अितशयेन
कोमलौ, इित एवं, मे मम, िवतक: ऊहा, परािजतेनािप िन जतेनािप, मकर वजेन कामेन, हर य िशव य,
[वायु: ग धवह:, कु सुम तेयसा वसात् पु पचौयद डपातनभी या, उ ाने वा टकायां, ावृ गित:
िनवृ ो ानस ार:, त पा तारक य समीपे, तालवृ तािनलािधकम् तालवृ तक पनाय अपेि तां ग त
अ ‘िशरीषपु पािधकसौकु माय ’, ’तालवृ तानलािधकम्’ इित पदयो: िवषये िवचार: यते । िशरीषपु पाद्
अिधकं िशरीषपु पािधकम् इित, तालवृ तािनलाद् अिधकम् इित च िव ह: मि लनाथेन द शत: ।
अिधकश द य योगे प मी स मी च भवित इित ायते । (अिधकश दयेगे का िवभि : यात् इित के निचत्
अिप सू ेण िवधाने अकृ ते अिप सू कार योग ापनात् प मी स मी च भवत: इित ायते इित ता पयम् ।)
अिधकपदम् शौ डा दगणे अ तभा (शौ डा: आकृ ितगण:) ‘स मी शौ डै:’ इित समास: व : ।
[सा तम् इदान , म दा क या: भागीर या:, द वारणमदािवलम् द गजमदेन पि कलम्, पय: जलम्, शेषम्
भाव: अवग त : । तारकासुर: देवान् पीडयित म । अमू यािन व तूिन वि मन् थापयित म च । अत:
म दा क यां देवग गायां द गजानां मदेन कलुिषतं जलमेव वतते । त िव मानािन वणकमलस यािन
तारक य वापीषु िव ते इित ोकाथ: । अ ‘शेष:’ इ य ‘कमाथ अ यय:’ इित अनेकेषु पु तके षु मु तं
इित भाित । यतो िह ‘कम यण्’ इित सू ेण कमिण उपपदे एव अ यय: िवधीयते । अ तु उपपदं कमिप
ना तीित अण: ा े: स भव: एव नाि त । अत: घ यय: एव व : । ‘अकत र च कारके सं ायाम्’ इित
मि लनाथीयम ् Page 15
सू ेण घ यय: िवधीयते । घिञ तु पु वं ा येत - ‘घञब ता: पुंिस’ इित वचनात् । अ तु नपुंसकता
[सुरसै यानां देवसेनानां, गो ारं रि तारम्, यं सेना यं यं सेनाप त, पुर कृ य पुरोधाय, गो िभत् इ :,
जयि यम् िवजयल म , ब दीिमव ब दीकृ तां ि यिमव, श ु य: वै र य: सकाशात्, याने यित
याह र यित ।
अ ‘श ु य:’ इ य य ‘श ु य: सकाशात्’ इित ा यातं मि लनाथेन । सकाशात् इित श द य योगे
‘श ु य: सकाशात्’ इित प मी यु ा । ाय: िवभ यथ प ीकतु सकाशा दित पदं यु ं यात् इित
कथि त् समाधेयं यात् ।
(viii) ‘न मया न च िव णुना’ इ य अ वय लेश:’ इित योग:
[स देव: स: नीललोिहत:, तम:पारे अ धकार य तीरा तरे , वि थतम् ि थतम्, परं योित: परमा मा, मया
श यते । मया िव णुना च प रि छ भाव ध: न इ य तु अ वये लेश: । अ ािप सापे वेऽिप गमक वात्
मि लनाथीयम ् Page 16
2. अ यशा स ब ा: के चन िवचारा:
* शुभा
[सा मेना, नागवधूपभो यम् नागक यािभ: उपभो यम्, अ भोिनिधब स यं समु ण
े सह कृ त ेहम्, प ि छ द
पाव या: ज म, त या: यौवन ाि :, िशव य प रणयाय यास:, िशव य प रणय: इ यादीन् वणियतुम् उ त:
किव: तत: पूव ोके न एके न मैनाकं वणयित । त कारणं तु ‘अ ातृकक या न प रणेत ा’ इ येष:
धनानाम् ।’ ‘अ ातेव ातृरिह ा इव पुंस: िप ादीन् तीची वक य थानात् ितिनवृ मुखी’ इित त ा ये
सायण: । अ य अथ: - अ ातेव पुंस: यथा अ ातृका क या द ािप सती िप ा, ऊढािप भ ा पुन: पुंस: तीची
पौ ै वधयित, न भतृवंशिमित । मृितरिप विस य - ‘अ ातृका पुंस: िपतॄन येित तीचीनं ग छित
पु वम्’ इित । अत: एव पुि काधमश कया अ ातृकक या न प रणेत ा इ यु म् । ‘ कृ त ोके पावती
मि लनाथीयम ् Page 17
उ ा यतािम छित कनराणां तान दािय विमवोपग तुम् ॥ - (1.8)
[य: िहमा :, दरीमुखो थेन गुहाया: मुखो थेन, समीरणेन वायुना, क चकर भागान् वेणुिवशेषाणां
िछ देशान्, पूरयन् पूरणं कु वन्, उ ा यतां गानं क र यताम्, क राणां देवगायकानाम्, तान दािय वम्
अि मन् ोके किवना ‘तान दािय वम्’ इित स गीतशा स ब : श द: यु : अि त । तान: - त यते गीतम्
अनेन इित । तानो नाम उ ात य वरादे: इय ाप र छेद: । ‘तान वंश वरो मत:’ इित अिभनवगु : ।
त दानशील वं तान दािय वं वांिशक वम् । ‘गाता यं यं वरं ग छेत् तं तं वंशेन तानयेत्’ इित भरत: । तानो
नाम वरा तर वतको रागि थित वृ या दहेतु: अंशापरनामा वंशवा सा य: धानभूत: वरिवशेष: ।
अंश वरल णं भरत: िववृणोित - ‘रागो यि मि वसित य मा ािप वतते’ इित । अत: तान दािय वं नाम
गायक: यं रागं गायित त य राग य मु य वरान् आि य िविवधै: कारै : वंशवा ेन राग य िव तारकरणम्
मात गमुिनरिचतायां ‘बृह े याम्’ उि लिखतमि त यत् ताना: नवच वा रशत्-स याका: सि त इित ।
[ फु र भाम डलया काश काि तयु वलयेन, तया दुिह ा तया पु या, सिव ी जनिय ी, िवदूरभूिम:
ोके ऽि मन् ‘नवमेघश दाद् उि या र शलाकया’ इित वदित कािलदास: । र पदेन अ वैदय
ू (वैडूयम्)
िन द यते । तत् नवसु र ेषु अ यतमम् । तत् नवमेघश दाद् जायते इित ूयते । एत स ब : उ लेख:
अयमेव अंश: भोजेन एवम् उ यते - ‘अि त शैलो िवदूरा य: पय ते त काचन । महीर ाकरीभूता वैदय
ू त
जायते । मेघश देन जाय ते त र नवा कु रा: । मात् प रणता ते युमणयो राजपूिजता:’ इित । ‘िवदूरात्
भवित वैदय
ू मिण: । वैदय
ू वालवायजम्’ इित हलायुध: । ‘न च िवदूराद् असौ भवित । बालवायाद्
मि लनाथीयम ् Page 18
अ य एव ोक य ा याने मि लनाथ: वदित - ‘अिवदूरे िवदूर य िगरे ु गरोधस: । काकतालीयसीमा ते
‘िवदूर’िवषये क प म
ु : वदित - ‘िवदूरा : (पुं) (िवदूरनामकोऽ : ।) िवदूरपवत: इित जटाधर:’ इित ।
वाच प ये दृ यते - ‘िवदूरा : (पु) िवदूरे देशेऽ : पवत:, पवतभेदे । य वैद ू यमिण: उ प ते’ इित ।
अयं पवत: ीला कादेशे (य पूव ‘िसलोन्’ इित क यते म) िव ते । अयं island of gems इ येव िस : ।
अ तगतं लौिह यम्, उि र तौ इव वम तौ इव, त रणौ त या: पादौ, पृिथ ाम् भूमौ, अ व थाम्
श्लोकपय तं (तं के शपाशं समी य कु यु: ......) पाव या: सौ दयवणनं करोित । देवानां वणनं पादा दके शा तं
या दित धा मका: अिभ यि त । अत: (पाव या: देवता वात्) कु मारस भवे पाव या: वणनम् अ गु त:
के शपय तं कृ तमि त । मनु याणां वणनं के शा दपादा तिमित िनयम: । अ य उदाहरणं नैषधीयच रते
अ गा गवणन य आ दमो लेख: पु षसू े (ऋ 10.90) उपल यते । तत: पालीसािह ये ‘दीघिनकाय’ थे
मूलिच तनम् एवमि त - अ तर गे सोपान मेण देव य मू तिनमाण य यास: । अ तर गे देव य तनो:
िन द यते । पा रा ागम थेषु अिहबु यसंिहतायाम् (27 तमे अ याये) सुदशन य वणनम् एवं कृ तमि त ।
क तु सवषु धा मक थेषु भगवत: वणनं पादा दके श व थामेव अनुसरित इित नाि त । ीमि :
वेदा तदेिशकै : रिचतायां ‘भगव यानसोपानम्’ इ येत यां तुतौ परमा मन: ीर ग य पादा दके शा तं
वणनं दृ यते । क तु तै: एव रिचतायां ‘देवनायकप ाशत्’ इ येत यां तुतौ के शा दपादा तं वणनं दृ यते ।
[य िहमा ौ, रज याम् रा ौ, दरीगृहो स गिनष भास: क दरा: एव गृहा: तेषाम् अ य तरे षु स ा ता:
भासा:, ओषधय: ओषिधस यािन, विनतासखानाम् रममाणानाम्, वनेचराणाम् अर येषु अटताम्, अतैलपूरा:
अ य तिव ा:, शर द शरदृतौ, ग गां हंसमाला इव हंसप य: वयमेव ग गायां यथा आग छि त तथा,
अि मन् ोक ये अिप ओषधय: न ं काश ते इ येतम् अंशं किव: िन दशित - ‘सुरत दीपा:’ ‘ वदी य:’ इित
कथयन् । सायण: ‘ओषिध’श द य िनवचनम् एवं ददाित ‘ओष + िध’ इित - ओषो धीयतेऽ दाह: / काश:
िन प :’ इित । ओषधय: वयं काशमाना: भवि त । तेषां दशनाय बिह: काश य आव यकता न भिव यित
। ते वीयेन काशेन अ येषां पदानं कु वि त ।
मि लनाथीयम ् Page 20
ा याने मि लनाथ: अ यमेकम् अंशम् उि लखित - ‘अ ावोषधीषु च तेजो िनधाय रिवर तं याित इ यागम:’
एषोऽ तं यं ा णम् एव या िवशित पयसा पशूंस तेजसाि म् ऊज षधी रसेनापस् वधया वन पतीन्’
इित ।
एतेन ायते यत् किवना यदु ं , मि लनाथेन च यत् ा यातं, त य सव य अिप शा ीयो लेख: उपल यते
इित ।
मि लनाथीयम ् Page 21
3. कितचन िविश ा: श दा:
* सुरेखाकामत्
(i) ‘ व प’श द य सौ दय ानं च अथ:
[अथ काल मेण अथ ग छता कालेन, तयो: मेनकािहमवतो:, व पयो ये सौ दयानुगुणे, सुरत स गे
सुरतकमिण वृ े सित, मनोरमं सु दरं , यौवनम् उ ह या युवाव थान् ा व या:, भूधरराजप या:
‘मेनकािहमवतो: स गम: व पयो य:’ इित ोको : अथ: । व पश द य वभाव: िनसग: इ यादय:
सौ दयम् इित अथम् आदौ िववृणोित मि लनाथ: । मेनकािहमवतो: स गम: सौ दयानु प: आसीत् इ यथ:
िस यित तत: । क तु एतेन अथन मि लनाथ: तृ : इित न भासते । अत: स: पुन: व पश द य ‘ ानम्’
इित अथ वीकरोित । अत: स: वदित - ‘य ा यते िन ीयते अनेनेित पं ानम्’ इित । ‘शा ानुसारी’
इ यथ: । इदान मेनकािहमवतो: स गम: शा ानुसारी इ यथ: िस यित । त मात् तयो: कु टु बजीवनं
शा ानुसा रतया उ म् आसीत् इ य य अथ य भानं भवित । एवं ि तीयेन अथन मि लनाथ: िहमवत:
जीवन य औ यं ितपादयित ।
(ii) ‘िवशेष‘श द य ‘अवयव:’ इ यिप अथ:
दने दने सा प रवधमाना ल धोदया चा मसीव लेखा ।
पुपोष लाव यमयान् िवशेषान् यो ा तराणीव कला तरािण ॥ - (1.25)
च मस इयं, लेखेव लेखा इव, लाव यमयान् िवशेषान् काि तिवशेष चुरान्, यो ा तरािण
यथा च कारणत: तदीयानां कलानां काश: वधते त त् पाव या: अवयवा: वृ ा: । त या: लाव यं वृ म्
इित ोको : अथ: । अ ‘िवशेष:’ इित श द: कािलदासेन यु : । िवशेषश द य भेद: कार: इ यादय:
अथा: िस ा: । क प म
ु े अिप ‘िवशेष:’ इ य य श द य ु पि : िव + िशष (असव पयोगे) + घञ् इित
द शता अि त । ‘पुपोष लाव यमयान् िवशेषान्’ इ य कारा द: अथ: न स ग छते । अत: ‘िवशेषान्’
मि लनाथीयम ् Page 22
उ पलमालायाम्’ इित वदन् उ पलमालाकोषम् उ रित स: । अयम् अथ: लोके न िस : । कािलदास य
[ ीपुंसौ ी च पुमां , िससृ या ु िम छया, िभ मूत: ि धाकृ तिव ह य, ते तव, आ मभागौ त: देह य
मृतौ किथतौ ।]
ीपुंसौ ण: आ मभागौ इित ोको : अथ: । आ मा इ य य परमा मा इित अथ: िस : । धृित: बुि :
भागौ आ मभागौ’ इित । त माण वेन - ‘आ मा जीवे धृतौ देहे वभावे परमा मिन’ इित िव कोषम्
ा भवित । तथा िह मनु: - ‘ि धा कृ वा मनो देहमधन पु षोऽभवत् । अधन नारी त यां स िवराजमसृजत्
(iv) अ तश द य िवषये कि त्
[हे भगवन् हे न् ! वं जग ोिन: वं जग कारणम्, वयम् अयोिन: वयम् अना द वादकारणक वम्,
जगद त: अ तजग संहता, वयं िनर तक: िन य वात् अ तरिहत:, वं जगदा द: जगताम् आ द:, अत एव
मि लनाथेन उ : । पर तु िस ष
े ु कोषेषु अ तश द य अथा: एवमु ा: । ‘अ तो नाशो योमृ युमरणं
िनधनो ि याम्’ इित अमर: । ‘अ ययोऽित मे द डे िवनाशे दोषकृ यो:’ इित मे दनी । ‘अ त: व पे
अ त: । ‘नि द िहपचा द यो युिण यच:’ इित सू ेण अ तधातो: क थ अ यय:’ इित । य िप पचा दगणे
मि लनाथीयम ् Page 23
अ तधातु: नाि त, तथािप पचादे: आकृ ितगण वात् अ यय: भवित । एवं सित ा जग ाशक:
[हे भगवन् हे न् !, यासां िगरां यासां वाचाम्, उ ात: उप म:, णव: ओ कारा मक:, यासां ि िभ:
यायै: यासां उदा ानुदा व रतै: वरै :, उदीरणम् उ ारणम्, यासां कम ितपा म्, य : योित ोमा द:,
फलं वग: कम ारा वग: फलम्, वं तासां िगराम् वेदानाम्, भव: अिस कारणम् अिस ।]
‘हे भगवन् ! यासां िगरां ि िभ: यायै: उदीरणं, वं तासां िगरां भव: अिस’ इित ोको : अथ: । याय:
नाम नीित:, युि :, प ा गम्, अिधकरणं, लौ कक याय: इ यादय: िस ा: अथा: । क तु एतेषु कोऽिप
अथ: अि मन् ोके न स ग छते । यायश द य संिहतापद म पै: ऋ यजु:सामिभ: तारम -म य पै: इित
अथा: आ टेश दकोषे । याय: नाम वरा: उदा ानुदा - व रता मका: इित िववृणोित मि लनाथ: । नीय ते
एिभ: अथिवशेषा: इित याया: वरा: इित ुप दशयित स: । ‘यासां िगरां ि िभ: यायै:
उदा ानुदा व रतै: वरै : उदीरणम् उ ारणम्’ इित अथस गित: । उ ं च - ‘ वरिवशेषाद् अथ ितपि :’
दोषयु योगेण वृ य हननं यत् जातं तत् उ धृ य अ यायश द: वराथ यु : इित ितपादयित
मि लनाथ: ।
(vi) इ ाथ ह रश द:
स ि ने ं हरे ु: सह नयनाऽिधकम् ।
स: बृह पित:, ा िल: सन् ब ा िल: सन्, जलजासनं ाणम्, इदम् उवाच इदम् उ वान् ।]
‘हरे : सह नयनािधकं ि ने ं च ु: स: बृह पित: ब ा िल: सन् जलजासनम् इदम् उवाच’ इित ोको :
अथ: । ह र: इ य य िव णु: सह: किप: इ यादय: अथा: ढा: । अि मन् ोके ह रश द य इ : इ यथ:
मि लनाथीयम ् Page 24
ह रना किपले ि षु’ इित । एवं यम-वायु-इ -च -सूय-िव णु- सह- करण-अ -शुक-सप-किप-म डू क-
किपलवण पेषु अथषु इ पाथ ऽिप अ यतम: । अ तारकासुरेण पीिडता: देवा: इ देवम् अ े कृ वा
[तेन तारके ण, ह रतां सूया ानाम्, खुरै: शफै :, ु णािन चू णतािन, मे शृ गािण मे पवत य िशखरािण,
‘तारकासुरेण ह रतां खुरै: ु णािन मे शृ गािण उ मू य िनजसदनेषु डाशैला: रिचता:’ इित ोको :
इित अथ िववृणोित मि लनाथ: । ‘ह र सूय च सूया े वण च ह रते दिश’ इित िव कोषम् उ रित स: ।
मे शृ गािण उ तािन । ित दनं सूय य गमनागमन ापारे ण सूया ानां शफै : मे शृ गािण चू णतािन इित
[हे भगवन् हे न् !, सृ :े ाक् सृि कायात् पूवम्, के वला मने एक पाय, प ात् सृि वृि काले,
गुण यिवभागाय गुण यमेव िवभाग: य य त मै, भेदम् उपािधम्, उपेयुषे ा वते, अत एव ि मूतये
िव णु िपणे, तु यं नम: ।]
ा आदौ गुण यं िवभजित, तदन तरं भेदं करोित इित ोक य अथ: । ‘िवभाग’पद य भाग: अंश: इ यादय:
अथा: ढा: । िवभ यते इित िवभाग:, िवभजनं िवभाग: इ यिप अथ: िववृत: िचत् । िवभजन या इित
‘िवभ यते अनेन’ इित करण ु पि : तेन द शता । ‘िवभागसाधनम्’ इित त य अथ: । ‘भावे’ इित सू ण
े
कतृिभ े कारके घञ् िवधीयते । त मात् करणाथ घञ: उपपि : । िवभागपद य करणाथक वात् ‘गुण यमेव
मि लनाथीयम ् Page 25
िवभागसाधनं य य’ इित िव हवा यं स ग छते । त मात् ‘ वय भू: ा एव ीन् गुणान् साधन वेन
[हे अज ! न जायते इित अज:, अपाम् अ त: जलानाम् अ त:, यत् अमोघं यत् अव यम्, बीजम् वीयम्, उ म्
िनि म्, अत: चराचरं थावरज गमा मकम्, िव म् जगत् उ प म्, त य िव य, भव: कारणं गीयसे
क यसे ।]
तद डमभव म
ै ं सह ांशुसम भम् ॥ इित माणं दशयित मि लनाथ: । ‘इदं चराचरं िव ं त य बीज य
सवो गीयते लोके ’ इित ता पयम् । सृ :े आदौ ा जलं सृ वा ति मन् वीय िनि वान् । तत: एतत् जगत्
इव र वणा:, भूज वच: भूजप व कलािन, िव ाधरसु दरीणाम् द ा गनानाम्, अन गलेख यया
‘भूज वच: अन गलेख यया िव ाधरसु दरीणाम् उपयोगं जि त’ इित वा यम् । अ ‘अन गलेख यया’
लेख या’ । ‘अन ग य (अन गस ब ा) लेख या अन गलेख या’ इित िव हवा यम् अ व ुं श यं
ाय: । क तु मि लनाथ: तत् िव हवा यम् अ न वीकरोित । ‘िल यते येषु ते लेखा:, पि का:’ इित तदीया
ु पि : । अ लेखपद य ‘पि का’ इित अथ: तेन प रकि पत: । ‘अन ग य लेखा: अन गलेखा:, तेषां या
मि लनाथीयम ् Page 26
एवं ब नां श दानां िवशेषाथ ापयन् मि लनाथ: कािलदास योगाणाम् अथावगमने िवशेषत: उपकरोित
मि लनाथीयम ् Page 27
4. कमा दिवषये िच तनम्
* ह रकृ णन् िव. िप.
(i) ‘दुद ु :’ इ य य दोहन रे क वम् अिप अथ:
अि मन् ोके ‘दुद ु :’ इित यापदम् । ‘सवशैला: र ािन महौषधी धर दुद ु :’ इित ि कमकवा यम् ।
दुहधातो: ‘दु ा प द ड् ..’ इित वा तक ोके प रगिणत वात् ि कमकता । ‘अकिथतं च’ इित सू ेण वसुधाया:
अिप कमसं ा । सवशैलानां कतृ वं तु सु प म् ।
व तुत तु स गेऽि मन् सवशैला: योजककतार:, कता ( यो यकता) तु मे : । तथा सित वा य पम् इ थं
यात् - ‘सवशैला: मे णा र ािन औषधी वसुधां दोहयामासु:’ इित । (बाल: पाठं पठित इित
अ य तवा यम् । अ यापक: बालं पाठं पाठयित इित य तवा यम् । य तवा ये अ यापक: योजककता ।
बाल (अ य ताव थायां य: कता स:) यो यकता । त देव इहािप इित आशय: ।) सवशैलानां
े उि थते, समाधानं तु -
धातूनाम् अनेकाथ वात् दुद ु : इ य यैव दोहन ेरणम् अिप अथ: । (दोहयामास इ यिप अथ: इित ता पयम् ।)
महाभा ये ‘प िभ: हलै: कषित ामणी:’ इित वा यम् उदा य अयम् अंश: पि त: ।
महाभा ये चचा इ थम् - (‘हेतुमित च’ इित सू े, 3.1.26) ‘एका ते तू णीम् आसीन: उ यते - प िभहलै:
कृ षतीित । त भिवत ं प िभहलै: कषयतीित’ इित पूवप वा यम् । ‘..नाना या: कृ षेरथा: । नाव यं
िणच: ाि : एव न । ... कृ षधातो: िवलेखनं, िवलेखन ेरणं, िवलेखनोपकारकरणं, िवलेखनिवषये याव ित-
िवधानकरणं च अथ: । तथा च, य वयं कृ षित त देवद : कृ षित, य देवद य भृ या: कृ षि त त ािप
मि लनाथीयम ् Page 28
स: एव कृ षित, य च देवद य अंशभािगन: कृ षि त त ािप देवद य ितिवधानकतृ वात् देवद : कृ षित
एवं च यथा कृ षते: िवलेखन-िवलेखन ेरण-िवलेखन ितिवधानादय: अथा:, तथैव दुह:े अिप दोहन-
दोहन ेरण-दोहन ितिवधानादय: अिप अथा: । त मात् ‘सवशौला: दुद ु :’ इ य स गित: भवित । अत: एव
मि लनाथ: िलखित - ‘अ योज वेऽिप शौलानां ‘प िभ: हलै: कषित ामं ामणी:’ इितवत् समथाचरणात्
एवं िविश ाथ मनिस िनधाय कािलदासेन कृ तं वा य योगं मि लनाथ: सू मेि कया अवग य िववृणोित
अ ।
(ii) ‘का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतम्’ इ य यो यकमण: थमा
[यत् प ात् अन तरं , िग रशेन िशवेन, अन यनारीकमनीयम् अ कम् अ यासां नारीणां कमनीय: कामियतुं
श यो न भवित तत् अ कम्, आरोिपतम् अिधरोिपतम्, अिनि दताया: अनव ाया:, का ीगुण थानं
‘िग रशेन का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतम्’ इित य ताव थाकं ि कमकं वा यम् । य द एतत् वा यं
‘िग रश:’ कता । ‘का ी-गुण थानम्’ ‘अ कम्’ इित कम यम् । ‘का ीगुण थानम् अ कम् आ ढवत्’ इित
’ इ यनेन सू ेण िणिच कमसं ा । का ीगुण- थानम् इ येतत् अ य ताव थायां कता । िणिच तु त य कमसं ा
ि तीयािवभि भवित । एवम् ‘अ कम्’ इित धानं कम, ‘कतुरीि सततमं कम’ इित सू ेण कमसं ाया:
िविहत वात् । ‘का ीगुण थानम्’ इ येतत् यो यं कम, ‘गितबुि ....’ इित सू ण
े िणिच त य कमसं ाया:
िवधानात् । एवं च ‘िग रश: का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतवान्’ इित कम योपेतं वा यं िस म् । अ य
मि लनाथीयम ् Page 29
‘िग रश: का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतवान्’ इ य तु ग यथक वात् अ य ताव थायां य: कता त य
अिभिहत वात् । अ कम् इ य ि तीया, के नािप कमश े : अनिभधानात् । अत: ‘िग रशेन का ीगुण थानम्
[अ : िहमालय:, अयािचतारम् अयाचमानं, देवदेवं देवानां देवं, सुतां पावत , ाहियतुं प र ाहियतुं, न
शशाक न उ सेहे । िह साधु: स न:, अ यथनाभ गभयेन या ञावैक यभी या, इ ऽे यथ इ े अथ अिप,
‘अ : देवदेवं सुतां ाहियतुं न शशाक’ इित य ताव थाकं ि कमकं वा यम् । ाहयित इित य तं पम् ।
इित । माधवीयधातुवृ ौ अिप तदेव वा यं दृ यते । क तु िश कोटौ अ तभवत: कािलदास य अि मन् योगे
असाधुताकथनम् अयु ं भावयि त बहव: । अत: तै: ाहयते: बु यथक वम् अ गीकृ य गित: द शता दृ यते
। त मात् पूव े उदाहरणे ाहियतुम् इ य उ ा वेन बोधियतुम् इित अथिववरणं कृ वा कथि त्
समाधानं व ं यात् ।
आ य नाम मि लनाथ: िवषयेऽि मन् सवथा मूकतां भजित ! ि कमकताया: समथनिवषये अयु तािवषये वा
स: कमिप न वदित एव !!
मि लनाथीयम ् Page 30
5. के चन िवशेषांशा:
* यामला
(i) य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते कम् ?
[अ नाथ: पवतराज: िहमवान्, अन यम् अमू यम्, वग कसां देवानाम्, अ चतं पूिजतम्, अचिय वा
पूजिय वा, अ य एत य िशव य, आराधनाय सेवनाय, सखीसमेतां यतां सखी यां समेतां िनयतां
जयिवजया यां समेतां िनयताम्, तनूजाम् पु ीम्, समा ददेश आ ापयत् आ ापयामास ।]
अि मन् ोके च यमाण: िवषय: अि त - ‘ वग कसाम चतम्’ इित । वग: ओक: थानं येषां ते वग कस: ।
वग कस: = देवा: इ यथ: । ‘देवानाम् अ चतम्’ इित अ ष ी यु ा अि त । व तुत तु देवै: प्◌ा◌ू यमान:
उ वित । वतमानकाल: भूतकालतां बाधते इित के षाि त् मतम् । अत: एव माधवीयधातुवृ ौ उ यते -
‘पूिजतो य: सुरासुरै: इित आष: योग: इ या :’ इित । य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते इित कारणेन
अबाधकता कथं ितपा ते ? ि ेषु थलेषु िवषयेऽि मन् चचा दृ यते । तथा िह -
योगे ष ी यात् । ‘न लोका यिन ा….’ इित िनषेध य अपवाद: । ‘पूिजतो य: सुरासुरै: इ यादौ तु भूते :,
न तु वतमाने । तेन तृतीया त उपप ते ।
* माधवीयधातुवृ े: भूिमकायां ( ा रका सादशाि वयण) िल यते - ‘‘िन यं कौ ट ये गतौ इ य
िन य हणेन त कौि ड य यायािन यता ापनात् ‘पूिजतो य: सुरासुरै:’ इ य भूतेऽिप य सौल येन कत र
* दुघटवृ ौ िल यते - ‘उप ाते इित तृतीयासमथात् ‘तेन ो म्’ इ या द-कारकात् ययं कु वता आचायण
मि लनाथीयम ् Page 31
सव या य ता पय यत् म या द यो िविहत: : वतमाने, भूते च भिवतुम् अहित इित । अत: िस ं यत्
[पु पं सुमम्, वालोपिहतं बालप लवे िनिहतम्, यात् य द मु ाफलं मिण:, फु टिव म
ु थं िनमले िव म
ु े
त या: पाव या: ि मत य अनुकुयात् इित कािलदास योग: । ‘ि मतम् अनुकुयात्’ इित थाने ‘ि मत य
स ब धमा िवव ा यते, न तु ईि सततम व यािप । तथा सित ईि सततम वाभवात् न कमसं ा ।
िवव ायाम् (ईि सततम व य अिवव ायाम्) कृ तायां ष ी भवित एव । त वबोिधिनकार: उदाहरित -
‘स पषो जानीते’ ‘मातु: मरित’ इ या दकम् । अ सव अिप करण य स ब धमा िवव ायां ष ी ।
[ ा यिव मा: भूतपरा मा:, देवा:, वान् वक यान्, अधीकारान् िनयोगान्, भावै: साम यै:, अवल य
आ थाय (यथािधकारं ि थ वा अिप), युगपत् समकालम्, ा े य: आगते य:, युगबा य: दीघबा य:, व:
अि मन् ोके व: वागतम् इ य य अंश य िवषये चचा यते । कु मारस भवे मि लनाथ ा यानं वदित वो
यु म यम् । ‘ब वचन य व सौ’ (8.1.21) इित चतुथा ब वचने वसादेश: । ‘कमणा यमिभ ैित स
स दानम्’ (1.4.32) इ य कमपदेन या हणात् स दान वम् इित । (कमणा = यया इ यथ:) त मात्
चतुथ । ाचीना: योगा: तु चतु य ता: एव बहव: । त था –
मि लनाथीयम ् Page 32
त मै ..... वागतं ाजहार । - पूवमेघे - 4
वागतं दे ै । - मालिवकाि िम म्
मि लनाथ: िलखित - ‘ या हणमिप कत म् इित स दानात् चतुथ ’ इित । अत: ‘भव : सव य: वागतं
अ एव ष ी योग: अिप असाधु: इित न भासते । यत: मृ छक टके योग: दृ यते - ‘ वागतमाय य’ इित ।
ि तीया योग: अिप साधु योग: इित िचत् दृ यते । वदित: (व ातु:) तदथका ि कमका: इ यत:
वागतश द य ि तीया अिप उपप ते इित व म् । भ का े (7.63) योगो यथा - ‘प रघो भुजानाह
[य विभ: िविधवद् इ वि :, िवततेषु अ वरे षु, स भृतं द म्, ह म् आ ितम्, मायी मायावी, स: तारक:,
अि मन् ोके ‘िमषताम् आि छनि ’ इित अयं िवचार: िवशेषतया वीकृ त: । मि लनाथ: ा याित यत् स:
तारक: मायावी अ माकं िमषतां (प यताम्) य ेषु स भृतं द ं ह म् आि य गृ ाित इित । िमषतां
द तं पु ा दकम् अनादृ य सं य तवान् इित त वबोिध यां ... िववरणम् । ‘य य च भावेन…..’ इ यनेन
ष ी-स यौ इित िन कष: । अ तारक: देवान् उपे या प यन् ते य: यत् ह ं द ं तत् बलात् आि छनि
इित कारणेन देवानां िवषये अनादर: सु प : । अत: िमषतां (प यताम्) इित ष ी । अ ैव स मी अिप यो ुं
मि लनाथीयम ् Page 33
6. के षुिचत् उदाहरणेषु वामनमतािन
* सिचन कठाळे
किवकु लगु : महाकिव: इ या दिभ: उपािधिभ: यात य कािलदास य का ेषु अ मादादीनां वाचकानाम्
अ येतॄणां च महान् आदर: वरीव त । यतो िह ता: अिनतरसाधारण वयुता: सवा: अिप रचना: का य,
आदधित । तेन रिचतानां का ानां सकृ त् पठनेन सवऽिप इमे अंशा: अ मािभ: न बु य ते । य द
मि लनाथीया स ीिवनी न अभिव यत् त ह िवल णा: अथा: अ मािभ: न अवागिम य त । सोऽयं
मि लनाथ: कािलदासेन यु ानां श दानां साधु वं ितिपपादियषु:, ‘नामूलं िल यते कि त्’ इित िनजो
साथक िचक षु वामनमतािन िचत् उ रित । वामन तावत् तदीये ‘का ाल कारसू वृ ौ’
कािलदास यु श देषु यत् साधु वं दशयित तत् िव मयं जनयित । ‘एवमिप भिवतुम् अहित’ इित दृ च
[वृ ानुपूव वतुले पूवमनुगते अनुपूव, न च अितदीघ, शुभे म गले, तदीये त य, ज घे जानुन: अधोभागौ,
अ ‘आस’ इित पदम् अिधकृ य च यते । क दृशोऽयं योग: ? क य धातो: पिमदम् इ या दषु वत ते
अिभ ायभेदा: । त शाकटायन: कथयित - ‘बभूवाथ ितङ त ित पकम् अ यम्’ इित । तत् िनराकु वन्
व लभ: ितपादयित - ‘न तत् ितङ त ित पकम् अ यम् । अ तेभू: इित वादेशिनयमात् तादृशं ितङ तं न
मत यमिप अपेि तं समाधानं तु न ददाित । ति षये सयुि कं मतं ितपादयन् वामन तु ‘असे यसते:’ (27)
इित वीये सू े अमुं िवषयं प ीकरोित । नायम् अदा दगणे प ठत: अस - भुिव इित धातु:, अिप तु
वा दगणे प ठत: असगितदी यादानेषु इित उभयपदी धातु: अयम् । अस(भुिव)धातो: िल ट ‘अ तेभू:’
(2.4.52) इित सू ेण ‘बभूव’ इित पं भवित । अ तु ‘आस’ इ येव पं ददीपे वृ : इ यथ यु म्’ इित ।
पदसाधु वम् अथस गित: इित यमिप वामनेन अ सािधतम् । सवमेतत् वीये ा याने उि ल य अ मान्
उपकरोित मि लनाथ: ।
मि लनाथीयम ् Page 34
(ii) चतुर शोभीित िणनौ
उ मीिलतं तूिलकयैव िच ं सूयाशुिभ भ िमवारिव दम् ।
बभूव त या तुर शोिभ वपु वभ ं नवयौवनेन ॥ - (1.32)
[नवयौवनेन थमयौवनेन, िवभ म् अिभ ि तम्, त या: पाव या:, वपु: शरीरम्, तूिलकया कू चकया,
उ मीिलतं र न ेणो ािसतम्, िच म् इव आले यम् इव, सूयाशुिभ: िभ म् अरिव दम् इव िवकिसतम्
इित भासते । क तु स तु भास: एव इित कथियतुं वामन:, वीय य ‘चतुर शोभीित िणनौ’ (5.2.58) इित
सू य वृ ौ युि यं दशयित ।
1. आदौ शोभा इित श दात् ‘ ी ा द य ’ (5.2.116) इ यनेन म वथ य: इिन: यय: यात् इित श का ।
त उ यते - शोभाश द: ी ा दगणे प ठत ेदिप अ त मात् तादृश: इिन ययो न स भवित । यत:
‘ हणवता ाितप दके न तद त हणं ने यते’ इित िनयम: । चतुर शोिभ इित पदे शोभाश द: अ ते वतते
2. एवं चेत् चतुर ा चासौ शोभा च चतुर शोभा इित कमधारयसमासं िवधाय, सा तादृशी शोभा अ य
अ तीित चतुर शोिभ इित यताम् । क तु ‘न कमधारया म वथ य:’ इित िनषेधात् तदिप न स भवित ।
एवं युि यमिप िनराकृ य वामन: अ े साधु वं दशयित - चत : अ य: कोणा: य य तत् चतुर म् । चतुर ं
शोिभतुं शीलम् अ य इित िव हे ‘सु यजातौ िणिन ता छी ये’ (3.2.78) इित सू ेण ता छीिलके िणनौ अयं
जू मास य (2019) स देशे कािशत: का क ठपरी ाया: क न अंश: मृितपथम् आयात: । गणपितशा ी
तदीयपरी क य ‘कु ि भकु भािमषाहारी’ इित दु ं योगं द शतवान् आसीत् । ‘न कमधारया म वथ य:’ इित
[यत् प ात् अन तरं , िग रशेन िशवेन, अन यनारीकमनीयम् अ कम् अ यासां नारीणां कमनीय: कामियतुं
श यो न भवित तत् अ कम्, आरोिपतम् अिधरोिपतम्, अिनि दताया: अनव ाया:, का ीगुण थानं
आश कायाम् आह वामन: - ‘उ याय य अ वृ े:’ इित । (अयमिप अंश: पूवतने ‘चतुर शोभीित िणनौ’
दी ौ इित धातो: अकमक वात् कमिवव ाया: अस भवात् । अिववि ते कमिण उपपदे कृ यय: कतु न
श य: । अत: ‘सु यजातौ िणिन ता छी ये’ इ यनेन िणिन: न भवेत् । क तु ‘साधुका रिण च’ इित वा तके न,
‘आव यकाधम ययो: िणिन:’ (3.3.170) इित सू ेण वा िणिन: यो : इित समादधाित वामन: ।
ा या तु एवं यात् - शोिभन: भाव: शोिभ वं, भावाथ व यय: । अनुमेयं शोिभ वं य य इित ब ीिह:
करणीय: । तत: ‘उ ाथानाम् अ योग:’ इित व यय य िनवृि : । तेन अनुमेयशोिभ इित पं िस यित ।
वमेव ह ं होता च भो यं भो ा च शा त: ।
[शा त: िन य:, वम् भवान्, एव ह ं हिव: आ यम्, होता यजमान:, च अिस । भो यं भ यं, भो ा च
अिस, वे ं सा काय व तु, वे दता सा ा कता च अिस । याता मता य परं येयं यानं त अिस ।]
मि लनाथ: । पािणिनमतानुसारं तु ‘काला ञ्’ (4.3.11) इ यनेन ठिञ ‘शा ितक:’ इ येव साधु: यात्, न तु
शा त: इित । वयं पािणिन: अिप ‘येषां च िवरोध: शा ितक:’ (2.4.9) इित समासस ब े सू े
शा ितक: इ येव ायु । कथं त ह शा त: इ य य साधु वम् इ यु ौ वामन: वदित - ‘शा तिमित
अवल य ‘शा त’श द य साधुता ितपादनीया इित त य आशय: । त मात् कािलदास य योगोऽिप साधु:
एव ।
(v) ‘आ थ’ इित लड त: एव, न िलड त:
[भगवन् ! हे देव, यत् आ थ तत् एवं यत् वीिष, न: पदं परै : आमृ म् अ माकम् अिधकार: श ुिभ: आि म्,
भो येकं ितपु षं, िविनयु ा मा वेिशत व प: सवा तयामी, वं कथं न ा यिस न वेि स ?]
मि लनाथीयम ् Page 36
अ य: आ थ इित योग: ा त: ( मजनक:) इित कथयन् वामन: - ‘आहेित भूतेऽ यणल त मात् ुवो ल ट’
(5.2.44) इित तदीयसू े िन पयित यत् अ िल लकार: इित के षाि त् म: इित । व तुत तु ‘ ुव:
प ानामा दत आहो ुव:’ (3.4.84) इ यनेन ू धातो: ल ट आह, आहतु:, आ :, आ थ, आहथु:, इ यादीिन
प पािण िभ ािन भवि त । इत: अ े तु ूथ, वीिम, ूव:, ूम: इ यादीिन इित शेष: । अत: ‘आ थ’ इित
न िल लकार: । म: मा म भूत् इित िनपुण योगं दशयित - ‘आह म ि मतमधुमधुरां िगरम्’ इित । ‘लट्
मे’ (3.2.118) इ यनेन लट: मो र: योग: भूतकालं दशयित । के चन तु ‘आ थ इित अ यम्’ इित
िवष य वृ :, अिप संव य अिप वधिय वा, वयं छे ुं वयं कतियतुम्, असा तम् अनह: ।]
ोके ऽि मन् ‘िवषवृ :’ इित थमा त योग: दृ यते, न तु ि तीया त: । कु त: अ ि तीया तो न यु : इित
आश का समुदिे त । िवषयेऽि मन् वामन: वदित - ‘िनपातेना यिभिहते कमिण न कमिवभि :, प रगणन य
ाियक वात्’ इित । (5.2.22) ‘अनिभिहते’ (2.3.1) इित अिधकारसू म् । ‘कमिण ि तीया’ (2.3.2) इ य य
सू ं वदित - ‘कमिण अनिभिहते ि तीया यात्, (अिभिहते तु थमा एव, न ि तीया) इित । त सू वृ ौ
अहि त इित त य आशय: । क तु वामन: अिभ ैित - ित कृ ि तसमासै: एव अिभधानम् इित न िनयम:,
प रगणन य ाियक वात् इित । त ाम ित कृ त् ति तसमासिभ ा: अिप अिभधानं कतुम् अहि त । अत: एव
िनपातेनािप अिभधानं भिवतुम् अहित । ‘असा तम्’ इित अ यम् । ( िनपात:) । तेन कमण: अिभिहत वात्
‘कमिण ि तीया’ इित सू ेण ि तीया न, अिप तु थमा एव । उदाहरणा तरं तावत् - ‘पि डतं मूख: इित
म यते’ इित । वा येऽि मन् ‘इित’श देन अिभिहत वात् मूखपदात् न ि तीया, अिप तु थमा एव ।
ननु असा तम् इित ति ता त वात् तेनैव अिभधानं यात्, तत: न कमिण ि तीया इित क न श का तरम्
। ‘यु े काले च सा तम्’ इ यनेन अति ता त: अयं िनपात: इ यत: तेन (ति ता तेन) अिभधानं न श यम्
इ याह वामन: ।
इ येवं किविभ: यु ानां पदानां साधु वं ितपादियतुं मा: नानाशा ा: वामनमि लनाथादय: अ येतॄन्
अ मान् अ ययने िन चं वतयि त इित शम् ।
मि लनाथीयम ् Page 37
7. धा वथिच तनम्
* ीमती
अवल बनात् ोकाथ य स गित: न भवित । कािलदासादीनां िश ानां योगे असाधु वारोपणम् अयु ं
ा यानं िलिखतवान् इित कारणत: समीचीनतया अथ: स ग छते । मि लनाथ य ा यानं िवना के षुिचत्
थलेषु कािलदास य भावम् अवग तुं वयं सवथा न श ु याम एव । कािनचन उदाहरणािन (कु मारस भव य
आ दमसग ये ा ािन) अ स गृ ते ।
[सा पावती, बा ये बा यदशायाम्, डारसं डानां वादं, िन वशतीव भु ानेव । सखीनां म यगता (सती)
‘िवशित’ इ य य िस ाथ: ‘ िवशित’ इित । िवश वेशने इित धातु: । क तु थमसग 29 तमे ोके ‘पावती
िन वशित इ य य ‘भु े ’ इित अथ: िववृत: मि लनाथेन । त ाम भुजधातो: अथ: तेन वीकृ त: इित
मि लनाथीयम ् Page 38
[सुदती शोभना द ता: य या: सा, सा पावती, पूव जनने पूवि मन् ज मिन, यदा यि मन् काले, द रोषात्
शरीरं ससज द रोषात् देहं त याज, तदा भृित एव तदा वे एव, पशूनां पित: िशव:, िवमु स ग: सन्
थमे सग 53तमे ोके उ यते - ‘पावती पूवि मन् ज मिन दा ायणी यदा आसीत्, तदा द रोषात् शरीरं
ससज’ इित । ‘सृजित’ (सृज िवसग) इ य य अथ: - ‘सृि :’ इित । दा ायणी द रोषात् शरीरं न सृ वती,
अिप तु िवसृ वती । त ाम शरीरं य वती । अत: एव मि लनाथेन िलिखतम् - ‘त याज’ इित । व तुत तु
‘िव’ इित उपसगण यु : एव सृजधातु: यागाथ गमयित, न तु ति रिहत: धातु: । तथािप, मि लनाथेन
उ वात् उपसगाणां ोतक वमा वात्, धातो: एव अनेकाथ वात् च, ससज इ य य अनुपसृ यािप
[लोला चपला, ल मी: का यिभमािननी देवता, च ं गता ा ा सती प गुणान् सौग यादीन् न भु े
नानुभवित । प ाि ता चा मसीमिभ यां शोभां न भु े उमामुखं ितप तु ि सं यां े च प े कारणं
य या: तां ीितम् आन दम् अवाप ।]
‘रा ौ च ं ा वती शोभा (काि त:) कमले ि थतं सौग या दकं न भु े ’ इित िह अ वय: । भुजधातो:
[य विभ: िविधव द वि :, िवततेषु अ वरे षु, स भृतं द म्, ह म् आ ितम्, मायी मायावी, स: तारक:, न:
‘य ेषु द ं ह ं मायावी तारक: िमषताम् अ माकं (िमष सु स सु) वि नमुखात् आि छनि ’ इित वा याथ: ।
मि लनाथीयम ् Page 39
वदित । तदा तु ‘देवेषु प य सु स सु एव तारक: ह ं बलात् आकृ य नीतवान्’ इित अथ य िस :े , न कािप
अनुपपि : ।
[तत: भगव ा◌ान तरं , वासव: इ :, गु ं बृह पितम् म दािनलो भूतकमलाकर-शोिभना म दािनलो भूत:
इित ने ै: सूचयित’ इित अथ: । अ अ य त पेण एव इ ाथिसि : । तथािप किव: ‘नोदयामास’ इित
ि लशधातु: व तुत: अकमक: । सवषु धातुपाठे षु त य अकमक वम् एव ितपा दतम् । लोके योगा: अिप
तादृशा: एव दृ य ते । क तु कािलदास: अि मन् ोके ’तारक: भुवन यं ि ल ाित’ इित वदन् अमुं धातुं
सकमक वेन यु े । एतं योगम् एव आि य ‘अ य सकमक वम् अिप दृ यते’ इित वदित
मि लनाथीयम ् Page 40
[िह यत: य मात् कारणात्, स: तारक:, संसु : सन् ाससाधारणािनलै: िन: ाससाधारणािनल: येषां तै:,
बा पसीकरव षिभ: तासां ीणां रोदन य अयम् अवसर:, सुरब दीनां सुर ह ीणां स बि धिभ: चामरै :
वी यते ।]
‘स: तारक: चामरै : वी यते’ इित िह वा यम् । अ यु : ‘वीज’धातु: धातुपाठे ािप न यु : । धातुपाठे
दृ यते । (इिज इ य ) ‘‘वीजधातु: शा ेषु अप ठतोऽिप लोके ल ध चार: इ यथ: । ‘संवीजते’ इित योग:
जा बवतीिवजये दृ यते । यथा - घमालसा ग मधुरािण कू जन् संवीजते प पुटेन का ताम्’ ’ इित
युिधि रमीमांसक: त ैव ट प यां वदित । ‘वीजि त बाल जनै:..’ इित ह रवंशे (13.12) (म.भारते
7.307) इित च इित कृ द त पमाला । ‘वीजित’ भृितषु ‘िव’ इित उपसगण यु : ‘ईज’धातु: इित समाधानं तु
मि लनाथीयम ् Page 41
8. िवशेषाथिवचारा:
* स यनारायण:
[मे सख: ब धुस प :, ि थित : मयादािभ :, स: िहमवान् िपतॄणां मानस मन:स क पज यां, मुनीनाम्
अिप माननीयां योिग वा द यां पू याम्, आ मानु पां क यां कु ल य ि थतये कु लशीलसौ दया दिभ:
अ ‘उपयेमे’ इित पदम् अिधकृ य िवचार: यते । व तुत: यम उपरमे इित धातु: पर मैपदी । य छित इित
मि लनाथ: िवषयेऽि मन् िलखित - ‘उपा म: वकरणे’ इित यमधातो: आ मनेप द वम् इित । उपपूवात् यम:
वकरणे वतमानाद् आ मनेपदं भवित इित त य अथ: । ‘ वकरणश देन भाया वीकारो गृ ते इित वृि कृ त्’
इित त वबोिधनीकार: वदित । अत: ‘भायाम् उपय छते’ इित कौमु ाम् उदाहरणं द शतम् । अ उपपूवक:
यमधातु: िल लकारे यु : । अत: उपयेमे इित पं िस यित । स: (िहमालय:) मेनाम् उपयेमे इित
वा य योग: भवित । त वबोिध यां - ‘ वीकरण-श द य भाया वीकरणिभ मिप अथ पुर कृ य भ : योगं
करोित’ इित उ वा - भ तु वीकारमा ेऽिप ायु - ‘उपायं त महा ािण’ इित उदाहरणं द यते ।
[ितर ां ितय जातीनां चेतिस ल ा यात् य द असंशयं संशयाभावात् संशय: स देह: नाि त इित,
पवतराजपु या: पाव या: तं के शपाशं के शकलापम्, समी य दृ वा चमय: मृगीिवशेषा: बालि य वं
बाल: ि य: यासां ता: बालि या: तासां भावो बालि य वम् इित समास: मि लनाथेन द शत: । अ
बालि या:, इित श दे एव श का भवित । अ ि य-श द य िवशेषणात्, ‘िवशेषणं िवशे येण ब लम्’ इित
मि लनाथीयम ् Page 42
उ वात् त य पूव योगे ‘ि यबाला:’ इित पं िस येत्, न तु बालि या: इित । पर तु ोके तु बालि या:
इित सू ं वदित - अि मन् गणे प ठतानां श दानां पौवापय कथि दिप व ुं श यम् इित ।
इित सू ेण क यये कृ ते ि य: इित पं िस यित । अत: वािहता या दषु इित सू य वृि : अ भिवतुं
नाहित ।
य ेवं त ह ‘वा ि या दषु’ इित वा तके न बालि या: इित पं साधनीयम् । ि यश द य ब ीिहसमासे
पौवापय िवक पेन भवित इित त य अथ: । गुडि य:, ि यगुड: इ युदाहरणं कौमु ां द शतम् । एवमेव
बालि या: ि यबाला: इित यो: अिप पयो: साधुता व ा । ‘वािहता या दषु’ इित सू े कािशकाकार: -
‘आकृ ितगण अयम्, तेन गुडक ठ भृतय इह एव ा:’ इित वदित । ‘ग गादे: परा स मी’ इ यनेन
वा तके न गुडक ठ: इ या दषु गुडश द य पूविनपात: सािधत: । एवमेव बालि या: इित ा यानावसरे
[च क इित तेन तारके ण उ ै: उ त:, उ ै: वा: उ ै: वा: नाम हय: हयर म् अ े :, देहब ं मू तमत्,
‘देहब :’ इित श दम् अिधकृ य कि द िवचार: यते । ब : देह: येन स: ब देह: इित पं भवेत् । यत:
‘िन ा’ इित सू ेण यया त य (िन ासं क य) पूविनपात: िविहत: । अत: ब श द य पूविनपात: भवेत् ।
‘आिहता या द वाि ाया: परिनपात:’ इित उ वान् । ‘िन ा’ इित सू य अपवाद पेण ‘वािहता या दषु’
त य अथ: । जातपू :, पु जात:, जातद त:, जात म ु:, तैलपीत:, घृतपीत:, ऊढभाय:, गताथ: इ यादीिन
मि लनाथीयम ् Page 43
त य उदाहरणािन । आिहता या दगणे देहब : इित श द: य िप न िव ते, तथािप न ित: । यत:
[ति मन् काले पावतीशु ूषाकाले तारके ण व नखपु ेण िव कृ ता: उप लुता: दवौकस: देवा: तुरासाहं
देवे म्, पुरोधाय पुर कृ य वाय भुवं ण: इदम्, धाम थानम्, ययु: गतव त: ।]
येषां ते दवौकस:’ इित थम: िव ह: । अ दवश द य वग: इित अथ:, ओक श द य थानम् इ यथ: ।
ि तीयामिप ुप मि लनाथ: एवं दशयित - ौ: ओक: येषां ते इित । अ ािप ोश द य वग: इ येव
यथोप द ािन साधूिन भवि त । उभयिवध ु पतौ अिप सकारा त: एव अयं ‘ दवौकस्’श द: । कािलदासेन
‘ओकस’ इित अद त: अिप अि त इित के िचत् । तथा सित ‘ दवौकस:’ इित अकारा त य श द य िसि : ।
अ ािप पृषोदरा द वं व म् एव भवित । अकारा त य योग: ह रवंशे (213 अ.) यथा - ‘वसुधािमह
स ा ै: सव रव दवौकसै:’ इित ।
मि लनाथीयम ् Page 44
9. िवशेषश दा: समासा: च
* म जुनाथभ :
[सा मेना, नागवधूपभो यम् नागक यािभ: उपभो यम्, अ भोिनिधब स यं समु ण
े सह कृ त ेहम्, प ि छ द
मि लनाथेन द शता । यथा - जानातीित :, वेदनानां : वेदना :, न वेदना : अवेदना :, तम् इित एका ।
अ जानातीित : इ य ‘इगुपध ा ी कर: क:’ (3.1.135) इ यनेन क यय: िविहत: । क यये सित ा
वेदनां जानाित इित वेदना :, वेदना : न भवतीित अवेदना : तम् इ यपरा । वेदनां जानाित इित : इ य
‘आतोऽनुपसग क:’ (3.2.3) इ यनेन क यय: िविहत: । आकारा ते य: अनुपसग य: कमिण उपपदे क यय:
भवित इित सू ाथ: । अ ा अवबोधने इित आकारा त: धातु: अनुपसग , वेदनाम् इित उपपदं कम यथ
अि त । त मात् धातो: क यये वेदना : इित पं िस यित । न वेदना : अवेदना : इित न समास: ।
अ थमायां ु प ौ कृ वृि : समासवृि : च भवत:, ि तीयायामिप तथैव । उभयो: अिप अथ: समान:
[पु वतोऽिप पुमप य य अिप, महीभृत: िहमालय य, दृि : च ु:, ति मन् अप ये ति मन् पु े, तृ स तोषम्,
मि लनाथीयम ् Page 45
अि मन् ोके चूत: इ य य िवचार: यते । कािलदास: अ चूतश दं चूतकु सुमम् इ यि म थ ायु इित
इ यमर: । चू यते पीयते इित चूत:, चूष इ य मात् कमिण यय:, ‘पृषोदरादीिन यथोप द म्’ (6.3.109)
िवकाराथ च यथािविहतम् अणादय: यया: भवि त इित ता पयम् । एवं िवकाराथ चूतश दात् अ यय:
िवधीयते । अ यये आ दवृि : भवेत् । यथा - िप पल य अवयव: िवकारो वा पै पलम् । अत: ‘चौतम्’ इित
पं यात् अिण इित चेत् ‘लुप् च’ (4.3.166) इ यि मन् सू े ‘पु पमूलेषु ब लम्’ इित वा तकं वदित
यय य िवक पेन लुक् भवित इित । त मात् अण: लु क, चूत य िवकार: चूत: इ येव िस यित ।
[कामचर: व-इ छया य: चरित तादृश:, नारद: नारदमह ष:, कदािचत् एकदा, िपतु: समीपे मेरो: समीपे,
अि मन् ोके ‘शरीराधहराम्’ इ य कथं समास: इित िवचार: यते । अधश द: समांशवािचप े नपुंसके ,
अंशवािचप े पुंिस च व : । तथा िह अमर: - ‘िभ ं शकलख डे वा पुं यध ऽध समशके ’ (अमर. द वग:-
16), इित । ‘अध नपुंसकम्’ (2.2.2.) । समांशवाची अधश द: िन यं लीबे भवित । अधश द: य द
शरीराधहराम् इ य िशव य अधशरीरं तवत पावतीम् इित इ ाथ: । तदा अधशरीरहराम् इित समास:
समांशवाची अधश द: ।) य द शरीर य अध: शरीराध:, शरीराध हरित इित शरीराधहरा इित समासं वदेम
मि लनाथीयम ् Page 46
त ह िशव य क न असमानभागं हरित इित अथ: िस यित । क तु पावती शरीर य समानम् अध हरित ।
त ह अ कािलदास: शरीराधहरािमित कथं ायु इित चेत् समाधानम् इ थम् । अ मि लनाथ: वदित -
‘हर य िशव य अध हरित इित अधहरा’ इित । अ अधश द: शरीरश देन न सम यते, अिप तु हराश देन ।
शरीर य समांशवा यथ एव समास: । अध हरित इित अधहरा, शरीर य अधहरा शरीराधहरा इित समास: ।
अधहरा इ य ‘हरतेरनु मनेऽच्’ (3.2.9.) इ यनेन अ यय: भवित । अयम् अण: अपवाद: । य िप
सम तपदे एकदेशा वय: न स ग छते । क तु कु लधुर धर:, िव ािम गु कु लम् इ या दषु यथा अवयव ारा
[वायु: मा त:, कु सुम तेयसा वसात् कु सुमचौयकारणभयात्, उ ाने उपवने, ावृ गित: अपवतगित: (सन्)
त पा त य समीपे, तालवृ तािनलािधकं तालवृ त: यथा अिनलं सारयित तथा अिधकम्, न वाित ।]
अि मन् ोके ‘कु सुम तेयसा वसात्’ इ य कथं समास: इित िवचायते । तेयं नाम चौयम् । कु सुमानां तेयं
कु सुम तेयम्, कु सुम तेयात् सा वसं कु सुम तेयसा वसम् इित प मीसमास: इित मि लनाथ: । प मी-
समास तु ‘प मी भयेन’ (2.1.36) [प य तं भयश देन सुब तेन सम यते] इ यनेन उ : । तथा च
भवित, न तु भयाथ उ यमानै: अ यै: श दै: सह । क तु अ भयाथ िव मानेन सा वसश देन सह ‘ तेयात्
वा तकार भात् च । अत: वृक ास: इ यादौ प मीसमास: न’ इित त वबोिधनीकार: । त ह कथं ामात्
िनगत: ामिनगत:, भोगोपरत: इ यादय: योगा: इित चेत् ‘कतृकरणे कृ ता ब लम्’ (2.1.32) इ य मात्
‘ब लम्’ इित पदम् अनुवतते । त मात् ब ल हणात् ामिनगत: भोगोपरत: इ या दषु समास: व :,
अथवा ‘सु सुपा’ इ यनेन समास: इित त वबोिधनीकार: । त त् अ ािप ब ल हणात् प मीसमास: व ुं
श य: ।
मि लनाथीयम ् Page 47
पुन: अ सा ात् कु सुमानां चौयात् भयं नाि त । क तु कु सुमचौयात् य: द ड: ल यते त मात् भयं सा वसम्
थेऽि मन् पृषोदरा द वम् उ वा यािन पदािन मि लनाथेन सम थतािन तेषु उभयो: िवषये कि द
िवचार: यते ।
‘पृषोदरादीिन यथोप द म्’ (6.3.109) इ य य सू य अथ: - पृषोदर कारािण श द पािण येषु लोप-
भृितवाची न भवित, अिप तु कारवाची भवित । यथोप द ािन = िश :ै उ ा रतािन यु ािन इ यथ: ।
(अ) बलाहक: - ‘य ा सरोिव ममि डतानाम्...’ (1.4) इ यि मन् ोके िव मानं पदम् इदम् । वारीणां
वाहक: बलाहक: इित अ य िव हवा यम् । अ पूव िव मान य वा रश द य ब-आदेश:, उ रपद य आदौ
(आ) पुराण: / पुराणम् - ‘य ा गयोिन वमवे य य य...’ (2.17) इ यि मन् ोके िव मानं पदम् इदम् ।
पुराश द: कालवाची । अत: त मात् ‘सायंिचरं ा े- गेऽ ये य ु ुलौ तुट् च’ (4.3.23) इ यनेन ु: तुट्
च ययौ भवत: । पुराश दात् तु यये पुरा + त् इित भवित । पुन: ु यये ‘युवोरनाकौ’ (7.1.1.)
इ यनेन अनादेशे पुरातन इित भवित । एवं सू ानुसारं ‘पुरातनम्’ इ येव साधु । मि लनाथ: वदित -
मि लनाथीयम ् Page 48
10. समासिवशेष:
* साय त महातो
[वृ ाऽनुपूव वतुले पूवम् अनुगते, न च अितदीध न लि बते, शुभे म गले, तदीये ज घे त या: इमे सृते,
उ रपदेन सह नञ: अ वय: उ : । नञ: अ वय: यापदेन सह, उ रपदेन सह वा भिवतुम् अहित । तदु म्
नञ: अ वय: गमन यया सह भवित । एवं सित ‘स: उ वान् पर तु न गतवान्’ इित अथ: िस यित । ‘स:
अनु वा गतवान्’ इ यु े स: सूचनां िवना गतवान् इित अथ: िस यित । थमवा ये स य ितषेध:,
ि तीयवा ये पयुदास: च । एवं य पयुदास: भवित त ाय: उ रपदेन समास: यते । अ ािप अितदीघ
‘महािवभाषया न समास:’ इित । य नञ: िवशे य वं भवित त ैव समास: इित अपर: िनयम: िव ते । तद
मि लनाथ: ढयित - ‘नञो िवशेषण वं चश द- योगादेव ेयम्’ इित । एवम नञ् िवशेषणम् । अत: अ
समास: न कृ त: ।
(ii) ीपुस
ं ौ इ य समासिवचार:
मि लनाथीयम ् Page 49
‘ ीपुंसौ’ इित श द य िवमश: अ वाि छत: । ी च पुमान् च इित िव हे ीपुमांसौ इित पं या दित
आपातदृ ा भासते । ननु सामा यत: समासे उ रपद य िल गम् अनुि यते । यथा - पावतीपरमे रौ ।
सुचतुर....गो ा:’ (िस.कौ - 945) इित सू ेण ‘ ीपुंस:’ इित अ यया त: िनपा यते । अत: ‘ ीपुमांसौ’
इित पं न भवित ।
आलो यमानेन सू ेण 25 समासा तािन अ यया तपदािन िनपा य ते (िनपातनम् - िनयमबिहभूत वेन
िस म्) । अथात् एतेषां श दानां सू ेण अज त यय: न िविहत: । परम् अज त योगेषु एते श दा: लोके
(iii) चतुमखसमी
ु रता इ य उ रपदाि गु:
पुराण य कवे त य चतुमुखसमी रता ।
वृि रासी छ दानां च रताथा चतु यी ॥ 2.17 ॥
[चतु यी चतु वधा, श दानां वृि : वैख या दवा वृि :, पुराण य पुरातन य, कवे: कवियतु:, त य ण:,
ि गु ेित ि गु: ि िवध: । समाहारि गु: ायेण ि यां भवित । यथा - याणां लोकानां समाहार: ि लोक ।
अ ािप चतुणा मुखानां समाहार: इित िव ह: यते चेद ् अथबाध: तु नाि त । पर तु चतुमुखी इित पं
भवित । अत: अ उ रपदि गु: व : । चतु भ: मुखै: समी रता इित िव हे ‘ति ताथ रपदसमाहारे च’
इ यनेन सू ेण समास: । अ समी रता इित उ रपद य ष वात् स यावाचकं मुखेन सम यते ।
इयम्, लेखेव रे खा इव, लाव यमयान् िवशेषान् काि तिवशेष चुरान्, यो ा तरािण यो या त हतािन
‘ दने दने सा प रवधमाना..’ इित ोके (1.25) ‘कला तरािण’ इित योग: दृ यते । ‘अ या: कला:
कला तरािण’ इित िव हवा यं दशयित मि लनाथ: । ‘सु सुपा’ इित समास: इित त य आशय: । अ तर-
मि लनाथीयम ् Page 50
श द य अ याथक व माण वेन ‘शा त’कोषं दशयित स: - ‘ थना मीया यताद यर ा त धषुचा तरम्’
अ अ तरश द य परिनपात:’ इ येते अंशा: बालमनोरमा ा यने िववृता: ‘मयूर ंसकादय ’ (2.1.72)
[अ तिमति वषा न तेजसा, द डेन शलाकया, भू म िविलखन् भूलेखनं कु वन्, यमोऽिप कालोऽिप, अमोघे अिप
अ तम् इित मकारा तम् अ यम् । अ तम् इत: अ तिमत: इित पम् । अ त गत: इ यथ: । अ ‘ि तीया
(ि तीया तम्) + इत: इित िव हवा यम् । अ तिमत: इित सम तं पदम् । त योगेऽिप अ तिमत: इ येव
पं भवित । अ तु समास: अव यं करणीय: । यतो िह अ तिमति वषा इित पदं वतते । अ तिमता ि वट्
य य स: अ तिमति वट् , तेन अ तिमति वषा इित िव ह: । अ तम् इत: इित त योगे उ े इत: इ यनेन
सह ि वट् इित पदं न सम यते अभीि सताथ न िस यित ।
व तुत: अ कि त् िच तनीयम् अि त - ‘ि तीया ि तातीतपितत-गता य त ा ाप ै:’ इित सू ेण समास:
अ भवित कम् इित । यत: सू ेऽि मन् ‘इत:’ इित पदं नाि त । क तु मि लनाथ तु वदित - ‘ि तीया
ि तातीत...’ इित सू ेण समास: इित । अतीत: इ य (अित + इत:) ‘इत:’ इ य य अिप अ तभाव: इित
उ वा मि लनाथिवषयकगौरवात् कथि त् समथनं करणीयं यात् इित भाित ।
(vi) ा ी: इ य नदीसं ा कथं न ?
िवष य वृ :, अिप संव य अिप वधिय वा, वयं छे ुं वयं कतियतुम्, असा तम् अनह: ।]
मि लनाथीयम ् Page 51
क यय: उ : । ‘ ी:’ इ ययम् ईकारा त: िन य ीिल ग: श द: । अत: ‘यू या यौ नदी’ (143) इ यनेन
अ य नदीसं ा िवधीयते । पर तु अयं श द: धातुज: अि त (ि धातुिन मत: अि त) । तेन ‘अिच ुधातु ुवां
वो रयङु वङौ’ (6477) इ यनेन अजा द यये परे अ य इय ङादेश: भवित । अत: अयम् श द: इय थानी
कु चयु मम्, तथा वृ ं तेन कारे ण वृ म्, याममुख य त य यामा भाग य त य, म ये अ य तरे , यथा
मृणालसू ा तरं यथा िबसत तु:, अिप अल यम् अिप ल धुम् अश यम् ।]
‘कम ितहारे सवना : े वा ये समासव ब लम्’ इित वा तके न कम ितहारे (कम ितहार: =
लोपे उपि थते, व तके ब ल हणात् अ समासव ाव य अ ा या ‘असमासव ावे पूवपद य सुप: सुर्
व :’ इित वा तकात् सुप: सुभावे ‘अ यो यम्’ इित पं िस यित । अ सुर: ा े: अभावे तु ’अ या यम्’
मि लनाथीयम ् Page 52
11. तृतीयसग था: िवशेषा: के चन
* जनादनहेगडे
‘ति मन् मघोनि दशान् िवहाय.....’ इ यि मन् थमे ोके (3.1) ‘ि दश’श द: यु : । ि दशा: देवा: ।
‘अमरा िनजरा देवाि दशा:...’ इ यमर: । ि दशश द य ु पि म् अिधकृ य कि द िच यते । अ य
अनेकिवधा: ु प य: द य ते । ता: यथा -
* तृतीया यौवना या दशा सदा येषाम् । ि श द य तृतीयाथता ि भागवत् । वृि िवषये सं या पूरणाथकतां
ोतयित इ यत: ि श द य तृतीयाथकता िस ा ।
* ित : ज मस वािवनाशा या:, न तु म यानािमव वृि प रणाम या या: दशा: येषाम् ।
* ित : जा दा व था: येषां ते ।
* ीन् तापान् दशि त नाशयि त । मूलिवभुजा द वात् (3.2.5 वा.) क: । (दंश - दशने ( वा द:) ।
पृषोदरा द वात् नलोप: ।
क तु मि लनाथ: एतासु कामिप ुप न अ युपग छित । स: अ यिवधामेव ुप दशयित । तथा िह -
‘‘ि रावृ ा दश प रमाणमेषाम् इित ि दशा: । ‘स या यास ादूरािधकस या: स येये’ इित ब ीिह:
। ‘ब ीहौ स येये डजब गुणात्’ इित उ यय: । उ ाथ वात् सुचो िनवृि :’’ इित । मि लनाथ य
वतमाने य: सुच् भवित ।] इित सू ेण ब ीिह: । ‘ब ीहौ...’ इित सू ेण समासा त: ड यय: । अत:
अकारा तता । य िप सुच् िविहत:, तथािप ब ीिहणा उ ाथ वात् त य िनवृि : । एवं ‘ि दश’श द य
िसि : ।
‘ि रावृ ा: दश’ इित य: िव ह:, त य आशय: क: इित मि लनाथ: न िववृणोित । ‘दश’ इित श द य ि :
मि लनाथीयम ् Page 53
श दक प म
ु े िवषयेऽि मन् अ य: अंश: अिप द यते । तथा िह - ‘अथ वा यिधका: ितरावृ ा: च दश
चेित छा दो ये अिभिहत वात् यिधकावृ -परता ोतनाथ ी चेित ि वचना ततया िनदश:’’ इित ।
यु य ‘ि दश’श द य आशयं िवशदयित । एति मन् ि तये कमिप एकम् अ गं प र य ं चेदिप आशय य
अवगमने अपूणता एव यात् ।
(ii) िवसृ भूिम: इ य चतु यथब ीिह:
‘स वासवेनासनसंिनकृ िमतो िनषीदेित िवसृ भूिम:..’ (3.2) इित ोके ‘िवसृ भूिम:’ इ य य िव हवा यं
क दृशं यात् इित कि द िवचायते । ‘स: िवसृ भूिम: काम: एवं व ुं ा मत’ इित ोकवा यम् । अ
िवसृ पदं ा तम् । त शनात् ‘िवसृ ा भूिम: येन स:’ इित िव हवा यम् उ येत । अिवचा रतकृ यम् एतत् ।
‘िवसृ भूिम:’ इित पदं काम य िवशेषणम् । क तु अ िवसजनं न कामेन कृ तम्, अिप तु इ ण
े । इ कतृकं
तत् न इ ं ननु । अत: ‘िवसृ ा भूिम: य मै स:’ इित िव हवा यं व म् । तदा इ य िवसजनकतृकता,
काम य स दानता च िस यित । ‘अथवत् समास:’ इित िनयमात् अथम् अनुसृ य िव हवा यं व म्,
समास िन ेत : । य द अथ: मनिस न धायत त ह अननुिचतं िव हवा यम् उ येत, येन अनभीि सत:
‘आसीनमास शरीरपाति य बकं संयिमनं ददश’ इित ोके (3.44) ‘ि य बकम्’ इित योग: दृ यते । ीिण
कािलदास योग तु ‘ि य बक:’ इित दृ यते । कथम् अ य साध्◌ा◌ुता इित क न : वशीषम् उ यित ।
एतत् स मतं न । पाठा तरकथन य न आव यकता इित अिभ ायेण स: वदित - ‘के िचत् साहिसका:
मि लनाथीयम ् Page 54
‘ि लोचनम्’ इित पेठु: । य बकिम यु े पादपूरण यासात् ि य बकिमित पादपूरणाथ ऽयम् इयङादेश:
एक य अ र य यूनता भवेत्, येन च छ दोभ ग: यात् । अत: मि लनाथ: ‘ि य बकम्’ इित पाठम्
अ युपग छित । तथा सित छ दस: भ ग: तु िनवा रत: भवेत् । क तु प य साधुता कथम् इित :
वा तकम् अि त । त इयङ: उदाहरण वेन ‘ य बकम्’ ‘ि य बकम्’ इित प यं द शतम् । (उवङ: उदाहरणं
‘इयङु व करणे त वादीनां छ दिस ब लम् उप-स यानं कत म्’ इित उ वा ‘ य बकं यजामहे’ ‘ि य बकं
यजामहे’ इित उदाहरणं द यते । भा ये तु एतावदेव िववरणं दृ यते । एत मात् िस यित यत् छ दिस यत्
इयङादेशघ टतं ‘ि य बकम्’ इित पं दृ यते तत् अवल य महाकिव योगेऽिप साधुता अ गी यते
अिभयु ै : इित । अ मदा दिभ तु एतदनुकुवि : ‘ि य बकम्’ इित पं लौ कके वहारे न यो म् इित
ऋ वेदभा ये तु ‘ य बकं यजामहे..’ इित एक: एव पाठ: आदृत: दृ यते । ‘ि य बकं यजामहे..’ इित पाठ तु
शाखा तरे अ युपग येत इित भाित । क यां शाखायां स: पाठ: यात् इित िववरणं तु मया न ा म् ।
‘आशंसता बाणग त वृषाङे .....’ इ यि मन् ोके (3.14) कािलदासेन ‘आशंसता’ इित यु म् । ‘आङ् ’ उपसग:
अ । शंसु तुतौ इित धातु: । स: वा द: पर मैपदी । ‘आशंसित’ इित ल ट पम् । ‘कथयित’ इित अथ: ।
आशंसता ाथयमानेन इित नाथ ा यानम् अनाथ ा यानम् । आ पूवयो: शाि तशंस यो: इ छाथ वे
अयोगा ’’ इित ।
अ य अयम् आशय: - अशंसता इ य य अथ: ाथयमानेन इित नाथ ा याने दृ यते । तथा सित आ पूवक:
इ छाथक: शिसधातु: ( वा द:) आ पूवक: इ छाथक: शािसधातु: (अदा द:) वा अ इित व ं यात् ।
क तु तौ उभौ अिप धातू आ मनेप दनौ । तयो: या ञाथ: तु न ामािणक:, य अ अिभ ेत: । ‘या ञाथ:
मि लनाथीयम ् Page 55
एव कमथम् अ उ येत, इ छाथ वमेव ितपादयाम’ इित कथनमिप युि स गतं न । य द तथा उ येत त ह
‘कु या हर यािप ...’ इ या द ोकानाम् आशय य िवरोध: यात् । पौवापयस गित: न भवेत् । अत: ‘आशंसता’
अि मन् ोके ‘िनबोध’ इित पं यत् दृ यते तत् बुध-बोधने इित धातो: इित वदित मि लनाथ: । व तुत:
पािणनीयधातुपाठे अयं धातु: इ र वेन प ते बुिधर् बोधने ( वा द:) इित । ीर वामी चा ा अमुम्
अिन रतं पठि त । मि लनाथ: ीर वािमधातुपाठं चा पाठं वा अवल य अ य अिन र वम् उ वान् यात्
इित त यते ।
(v) शेषा, आकािलक इ यनयो: िविश ाथकता
‘तथेित शेषािमव भतुरा ामादाय मू ा मदन: त थे’ इित ोके (3.22) ‘शेषा’ इित पदं यु म् । अ य
अवशेषादय: नाथा: । शेषा इ य य अथ: - ‘ सादद ा माला’ इित । ‘ सादाि जिनमा यदाने शेषेित
क तता’ इित िव : । ‘मा या ता ददाने ी शेषा’ इित वैजय तीके शवौ । मि लनाथ ा यानादेव अयम्
अथ: फु ट: भवित ।
‘तपि वन: थाणुवनौकस तामाकािलक वी य मधु वृि म्’ इित ोके (3.34) य: ‘आकािलक ’ इित श द:
(5.1.114) इित सू ेण समानकालात् इक यय:, कृ ते: अकालादेश: च िनपा यते । ‘ ट ाणञ्..’ इित सू ेण
ङीप् । ज मसमन तरमेव या िवनाशं ा ोित सा (िव ुदा द:) अ िववि ता । (‘आकाला ं ’ इित सू ेण ठन्
अिप िवधीयते । ठिन टाप् । तदा तु ‘आकािलका’ इित पम्) के िचत् अकाले भवम् इ यथ अ या मा द वात्
ितिथत वे अ य िव ता रत: अथ: अिप उ यते । तथा िह - ‘िनिम कालादार य परे ुयाव काल: स: एव
काल तावदकाल: । त भव: आकािलक:’ इित । ‘आकािलकमन यायं िव ात् सवा भुतेषु च’ इित मनु मृित-
अथ: इित िववृणोित मि लनाथ: । ि रे फ: नाम मर: एव इित पामर: अिप जानाित ाय: । अत: िववरण य
सि : । एवं ि रे फ: इ येतत् ‘ मर’श दमेव अिभध े, न तु क टिवशेष पम् अथम् । अत: एव मि लनाथ:
मि लनाथीयम ् Page 56
वदित - ‘उपचारात् अथ ऽिप ि रे फ:’ इित । त ाम मु याथबाधात् ल णावृ या ि रे फश द: क टिवशेष पम्
अथमिप बोधयित इित ता पयम् । कै यट: वदित - ‘श दधमणा यथ य पदेशो दृ यते । यथा मरश द य
ि रे फ वात् ि रे फो मर:’ इित । ‘देवपूव िग र ते’ (मेघ-42) इ या दषु अिप अयमेव म: इित अवग त म् ।
‘पया पु प तबक तना य:.... लतावधू य तरवोऽ यवापु वन शाखाभुजब धनािन’ इ यि मन् ोके (3.39)
पकं िवलसित । लता दषु मानव वहार: आरो यते अ । अ ‘ थावराणाम् अिप मदनिवकार: अभूत्’ इित
वदन् मि लनाथ: ‘एत त लतानामिप चेतन वादु म्’ इित कथयित । आधुिनकिव ानमिप वृ लतादीनां
सचेतन वं ितपादयित । महाभारता दषु त लतादीनां प ेि य वं िववृतम् एव । उपो लक पेण
मि लनाथ: मनुवचनम् उदाहरित - ‘अ त:सं ा भव येते सुखदु:खसमि वता:’ इित ।
‘पु पो य:’ इित श द: यु : दृ यते । एति षये मि लनाथ: वदित - ‘ह तादाने चेर तेये’ इित
घि वषय वात् कवीनाम् अयं ामा दक: योग: इित व लभ:’ इित ।
‘ह तादाने चेर तेये’ (3.3.40) इ य य सू य अथ: तु - ह तादाने ग यमाने िचनोतेधातो: घ ययो भवित,
न तेये इित । ह तादान हणेन आदेय य यासि : ल यते । आदेय य पु पा दक य भूिम थपु षीय-
ह हणयो याव थायामेव घञ् भवित इित फिलत: अथ: । पु प चाय:, फल चाय: इित उदाहरणम् । य द
आदेयं वृ िशखरे भवित, य द वा चौयण आदीयते तदा तु घञ् न भवित । फल चय: पु प चय: इित
कािलदासेन ‘पु पो य:’ इित यु म् । ‘उ य:’ इ य अच: दशनात् ायते यत् पु पाणां ह तादानता न
ग यते, युत वृ िशखर थता चौयादानता वा ग यते इित । तादृश: अथ: तु अ न िववि त: । पाव या:
स य: पु पा द ाचुयवित वने तादृशं कृ यं कतु न अहि त एव ननु ? अत: किवना ‘पु पो ाय:’ इित य द
स मितल णम्’ इित यायेन मि लनाथोऽिप व लभमतम् एव अ गीकरोित इित िस यित इित ितभाित ।
मि लनाथीयम ् Page 57
(ix) ‘भवने ज मा’ इ य िधकरणब ीिह: वामनेन सम यते
‘ ोधं भो संहर संहरे ित... ताव स वि नभवने ज मा भ मावशेषं मदनं चकार’ इित ोके (3.72)
‘भवने ज मा’ इित सम तपदं यु म् । भवने ात् ज म य य स: इित िव हवा यम् । िव हवा यदशनात्
सामानािधकर यं नाि त, अिप तु िधकरणता दृ यते इित । एतादृशे थले िधकरणब ीिह: कतु श य:
इित आशयेन वामन: वदित - ‘अव य न िधकरणो ज मा ु रपद:’ (वामन: - 5.2.19) ‘ज मा ु रपद:
(स छा ात् ज म य य स:) ‘का तवृ य: ाणा:’ (का ते वृि : येषां ते) इ यादय: योगा: स ग छ ते ।
व तुत: िधकरणब ीिह: सू कार योग ापनात् िस यित । ‘स मीिवशेषणे ब ीहौ’ (2.2.37) इित
सू े स य त य िवशेषण य पूव योगिवधान ापनात् िधकरणब ीहे: अ युपगम: । एतं सू कार योगम्
‘एतावता न वनुमेयशोिभ...’ इित ोके (1.37) ‘िग रश:’ इित श द: यु : । अ य ािप ब धा अयं श द:
यु : कािलदासेन । िग रश: िशव: । तथा िह अमरकोश: - ‘िगरीशो िग रशो मृड:’ इित । िगरे : कै लास य
ईश: िगरीश: । अ रे फा रम् ईकार: (दीघ:) ूयते । िग रश: इ य तु रे फो रम् इकार: ( व:) । अ य
ुप मि लनाथ: इ थं दशयित - ‘िगरौ शेते (िवराजते) इित िग रश: । ‘िगरौ ड छ दिस’ इत ड यय: ।
छ यय:’ इित । श दक प म
ु े अ यिवधा ु पि : अिप द शता - ‘िग र ि गुणवृ ा मकं मन: यित
(xi) ‘ि दव’श द य ु पि :
ु पि िवषये मि लनाथ: िलखित - ‘तृतीया ौ: लोक: इित ि दव: वग: । वृि िवषये ि श द य
ि भागवत् पूरणाथक वम् । पृषोदरा द वात् द श दात् अकारागम: । पुं वं लोकात् । दी तेघञथ
मि लनाथीयम ् Page 58
1. तृतीया ौ: इित िव ह: । ि श द: अ तृतीयाथक: । वृि िवषये स याया: पूरणाथकता ‘ि भाग’वत् ।
अ ते िल यते - ‘त मात् ‘हल ’ (3.3.129) इित घञ् । सं ापूवक वात् न गुण: इित ा येयम्’ इित ‘य ा’
‘वाच यविसते ति मन् ...’ इ यि मन् ोके (2.53) ‘ग जतान तरम्’ इित योग: दृ यते । एत य िवषये
1. अन तरश दयोगे प मी भवित । उदाहरणा तरं यथा - पुरणप ाप-गमादन तरम् । - (रघु - 3.7)
2. अन तरश दयोगे ष ी अिप - त था - ‘सगशेष णयनात् िव -योनेरन तरम्’ (कु मार - 6.9) अ
मि लनाथ: िलखित - ‘स ब धमा े ष ी । त यान तरिमित भा ये दशनात् । अपादान विवव ायां तु प मी’
इित ।
3. अन तरश दयोगे समास: अिप । ‘ग जतान तरम्’ इ येव उदाहरणम् । प य तयोग वेन ष तयोग वेन
वा िव हवा यम् । प य तयोगे तु ‘सु सुपा’ इित सू ेण समास: व : यात् । ष ीयोगे तु ‘ष ी’ इित
‘पूव ाचाय:’ ‘पूवकु लपित:’ इ यादय: के चन योगा: ूय ते लोके । य: पूव ाचाय: आसीत्, य पूव
के चन । पूव भूत: भूतपूव: । ‘सु सुपा’ इित समास: । पूवश द: भूतपूवतां ोतयित कम् इित स देह: उ वित
इ येव अ य ता पयम् । त मात् िस ं यत् पूवश द: भूतपूवाथकताम् अिप बोधयित इित । अत: ‘पूवकु लपित:’
मि लनाथीयम ् Page 59
12. मि लनाथ य वैिश ािन कािनचन
* महामहोपा याय: महाबले रभ :
प र म: वोढ : । तदा ायते अ प यदीि तानां म: कयान् याद् इित । िच मीमांसायाम् उपमाल कारे
एव शतं भेदा: द शता: तै: । ‘इ थं शतमल कारा:’ इित कु वलयान दे अल कार भेदा: द शता: । तावदेव न,
उपमाल कारे एव शतं भेदा: द शता: तै: िच मीमांसायाम् !! के वलं भेददशनं न, उदाहरणा यिप सवािण
‘गमक वात् समास:’ इित ब दृ यते । समास य इयं रीित: - यो: पदयो: थमम् अ वय: भवेत् । इदमेव
साम यम् इ यु यते । पर परम् अ वय: य द न भवित त ह त समास: न भवित इित तु सामा य: िनयम: ।
अत: असमथ: न सम यते इित वयं कथयाम: । िचत् एतादृशी ि थित: आयाित । िस िमदम् उदाहरणम्
अि त - ‘देवद य गु कु लम्’ इित । य द िवगृ अ मािभ: उ यते तदािप अथ: ायते - देवद य गुरो:
कु लम् इ य । एत वणेन यथा अथबोध: भवित तथैव ‘देवद य गु कु लम्’ इित कथनेनािप अथबोध:
अपे ते । गु कु लम् इ यु े सा ाद् अ माकम् आका ा उदेित - ‘क य’ इित । ‘सा मातृगृहं गतवती’
इ य ािप ‘क या:’ इित आका ा उदेित । येषां श दानां वणसमन तरमेव काचन आका ा उदेित
तादृशानां श दानां योग: य द यते तदा साम याभावे अिप समास: भवित । यथा - देवद य गु कु लम् ।
अ कािप अनुपपि : न ायते । ‘ऋ य राजमात ग:’ इित इदमिप ाचीनम् उदाहरणम् । क तु इदं शु ं
मि लनाथीयम ् Page 60
वा यं न । ऋ य राजमात ग: इितवत् इित िविल य अ े ग छि त । क तु साधुवा असाधुवा इित न
मात ग: इित िवभाजनम् । एवं िवगृ कथने अथावबोध: भवित । ऋ य राजमात ग: इ य अथबोध: न
इ य य अ वय: राजिन एव, न तु मात गे । एवं च त य अ य च भेद: नाि त । त ािप गुरो: कु ले अ वय:
का न आका ाम् उ ावयि त । गु -िपतृ-मातृश दा: तादृशा: । राजश द: न तादृश: । के षां राजा
इ या ाका ा सामा यतया न भवित । कथि द् आका ा उ ावनीया चेद ् उ ावियतुं श या । क तु
रा : मात ग: राजमात ग: इ य राजश द वणमा ेण कािचद् आका ा न उदेित । अत: एतादृश: श द:
द तभ ग: इित क न याय: वतते । ऋ य राजमात ग: इ य समास: कयो: न इित चेत् राजमात गयो:
न भवतीित िवशेष: ।
‘अय का तेन लोहवत्’ इ य वित ययिवषये के निचत् ा यातम् । ‘िपतृवद् अधीते’ इित िस म्
उपमेयम् । अत: उपमानवाचक: वित ययो भवित इित वयं वीकु म: । अय का तेन लोहवत् इ य कि त्
लेष: अि त । उमा पेण त मन: आ ु म् यत वम् इित वा यम् । कथम् आ म् इित चेत् अय का तेन
आकषित । पर तु अ िवपरीतता दृ यते । अय का त: लोहं यथा कषित तथा त मन: उमा पेण कषत् इित
अपेि त: अथ: । अत: अ वित यय: मृ य: इित मि लनाथेन िलिखतम् । अि त अ यद् सू म् - ‘तदहम्’
मि लनाथीयम ् Page 61
इित । त य उदाहरणं भवित - ‘ ि यवद् प रपालनम्’ इित । ि य: यथा प रपालयित तथा प रपालनम्
इित तदथ: । भा यकार य एकम् उदाहरणम् अि त - ‘अयं राजवत् पृथ:ु ’ इित । पृथु: िस : राजा । अयं पृथ:ु
इित लोहवत् इित ि तीया तं पदम् । अय का तमिण: लोहम् आकषत् । लोह य एव कषणसाम यम् अि त ।
अय का तमिण: न िह का ं गृ ाित । यथा लोहम् अहित इित लोहवत् । ई र य मनस: अिप तादृशी
यो यता अि त इित विन: । तादृशं मन: आ ु म् इित अथ: य द येत त ह तादृश: अथ: ितपादियतुं
आह इित वणाद् िलट: मरणं ब धा भवित इित वामन: । वामनमतािन मि लनाथेन ब धा उि लिखतािन
। कािशका इित थ: वामनेन जया द येन च उभा यां रिचत: । स एव वामन: का ाल कारसू वृि मिप
िललेख इित के चन । बहव: कािलदासा: यथा सि त तथैव एवमिप वाद: इित अिप ूयते । यत: िवशेषेण
ाकरणिवचार: वामनेन कृ त: । वामनेन यत् का िवषये िच यते तद् अ य तं रमणीयम् । यथा ‘ने े’ इित
उदाहरणं द म् । ‘उभयेषां जग गु णां चरणारिव देषु णामान् समपयाम:’ इित वा यं शृणुम: । जग गुरव:
उभये सि त, च वार: पादा: भवि त । अत: अयं योग: । नायं योग: वैयाकरणेन सता मया आ ेपणीय: ।
जना: पादा यां ग छि त इित व म् । पादै: तु ग छि त पशव: । ‘ने ा यां प यित’ ‘पादा यां ग छित’
इितवत् ‘उभेयेषां जग गु णां चरणकमलयो: सा ा गं णामं समपयाम:’ इित चेत् स च योग: औिच यं
मि लनाथ: के वलं िव ान् न, स च किव: अिप । त य शैली कथमि त इित कि त् प याम । रघुवंशे
कामा र: िशव:, कामतात: िव णु: । िशवं िव णुं वा भजे इित वदित किव: चम का रतया ।]
मि लनाथीयम ् Page 62
हेर बमवल बेऽहं यि मन् पातालके िलषु ।
द तेनोद यित ोण िव ा यि त फणी रा: ॥
[पातालं गत: गणेश: डावसरे द तेन सम ां पृिथव लीलया उ ीतवान् । तदा भारापगमात् फणी र:
कि कालं िनि ततया िव ामसुखम् अ वभवत् । तादृशं हेर बम् अहम् अवल बे । ोके ‘फणी रा:’ इ य
ब वचनम् आदराथ ।]
[दीघकालं यावत् वने वासम् अकरोत् राम: । अत: आर यकम् एव त य गृहं जातम् । िशलामय वं गताम्
‘आशासु राशीभवद गव लीम् ...’ ‘शारदा शारदा भोजवदना...’ ‘अ तरायितिमरोपशा तये..’ ‘शरणं
‘िहर यपूव किशपुं च ते’, ‘देवपूव िग र ते’ इ यादीन् योगान् कु वि त कवय: सवदा । अथ तु ायते ।
‘देवपूव िग र ते’ इ य ािप तथैव । ‘िग र प य’ इित क यते चेत् अथ (िग रम्) प याम:, न तु श दम् ।
इित तम्’ इित । ‘धनु पदपूव वेदम्’ इ या दषु अिप सू मं ा यानं मि लनाथेन कृ तम् ।
मि लनाथीयम ् Page 63
प तोतृप रचय:
1.सूयह
े ार: ए. –
राि यसं कृ तसं थान य शृ गेरीप रसरे िश ाशाि पदव सािह याचायपदव च ा वान् । िव ावा रिध-
क यायां पठित । सं कृ तभार यां िव कपीिडयािवभागे अ ादशीप रयोजनायां सहायक: । अ ावधानी अिप ।
एतावता एतेन ादश अवधानािन िनव ततािन ।
2. शभु ा िड. –
कणाटकसं कृ तिव िव ालयत: सं कृ त ातको रपदव ा वती । िविश ाचायक यायां पठित । सं कृ त-
भार यां िव कपीिडयािवभागे अ ादशीप रयोजनायां सहाियका ।
ु
4. मनाथभ: -
राि यसं कृ तसं थानत: आचायपदव , कणाटकसं कृ तिव िव ालयत: िविश ाचायपदव च ा वान् ।
अ ादशीप रयोजनायां प रयोजनासहायक वेन, सं कृ तसंवधन ित ाने व र ानुस धातृ वेन च काय कृ वा
स ित सा कणीपाठशालायां सहायकाचाय: अि त ।
5. डा. साय माहातो –
ित पित थराि यसं कृ तिव ापीठत: सािह याचायपदव , पा डु िलिपशा े िविश ाचायपदव , िव ा-
मि लनाथीयम ् Page 64
8. सनारायण: -
नागपुरिव िव ालयत: वन पितशा े ातको रपदव , किवकु लगु कािलदाससं कृ तिव िव ालयत:
ाकरणशा े ातको रपदव , म य देश थात् अवधेश ताप सहिव िव ालयत: वन पितशा े शोधप ं
सं कृ तेन िलिख वा िव ावा रिधपदव च ा वान् । स ित स भाषणस देशपि काया: सहस पादक पेण
काय िनवहित ।
10. ीमती –
चामराजे सं कृ तमहािव ालयत: अ त
ै वेदा ते ा िव पदवीका अि त । इदान सं कृ तभार या:
अ रकायालये कायालय मुख वेन काय िनवहित ।
11. जनादनहेगडे –
स भाषणस देशपि काया: स पादक पेण काय िनवहित । ब नां पु तकानां णेता । गुजरात थे न
सोमनाथसं कृ त-िव िव ालयेन (मानद) िव ावाच पित(िड.िलट्)पुर कारे ण, अ यै: ब िभ: पुर कारै : च
पुर कृ त: ।
12. िज. महाबलेरभ: -
ी चामराजे सं कृ तमहािव ालये ाकरण ा यापक वेन काय कृ वा िनवृ : । ब नां ाकरणपु तकानां
रचियता । शृ गेरीसं थान य आ थानिव ान् । रा पितपुर कारे ण स मािनत: ।
मि लनाथीयम ् Page 65
मिि लनाथीयम ् Page 66