You are on page 1of 66

मिि लनाथीयम ् Page 1

मि लनाथीयम्...
(कु मारस भव य आ दमसग य य के चन िवशेषा:)

सं कृ तभारती
बे गलू

मि लनाथीयम ् Page 2
काशनम् -
सं कृ तभारती
‘अ रम्’, 8 उपमाग:, 2 घ :

िग रनगरम्, बे गलू - 560 085


© काशक य
थमं मु णम् - 2019

मु णम् - वागथ, एन्.आर्.कालोनी, बे गलू – 19

ISBN - 978-93-85969-31-7

MALLINAATHEEYAM (मि लनाथीयम्....)- A collection of Twelve articles based on


Mallinatha vyakhya of Kumrsambhava kavyam, written by various writers. Publisher -
Samskrita Bharati, ‘Aksharam’, 8th Cross, 2nd Phase, Girinagar, Bangalore - 560 085 Ph :
26721052 / 26722576 Email : samskritam@gmail.com
Pages - vi + 72 First print - Sept - 19
Printed at - VAGARTHA, N.R. Colony, Bengaluru - 19

मि लनाथीयम ् Page 3
ा तािवकं कि त्
कु मारस भव य आ दमानां याणां सगाणां या मि लनाथ ा या अि त त यानां िवशेषाणां स ह:
एव एतत् ‘मि लनाथीयं’ नाम । सं कृ तभार या: बे गलूरीये कायालये ितस ाहं बुध -गु वासरयो:
कु मारस भव य मि लनाथ ा याया: अ ययनं चलित । उपदशा: कायालयबा धवा: त भागं वहि त ।
तदवसरे ये िवशेषांशा: अवधानपथम् आगता: ते स किलता: । िवषयश: िवभ य स ब ान् अ यान् अंशान्
अिप समाकल य ीमत: महाबले रभ वय य आ य ये ते अंशा: प पेण उप थािपता: । तेषामेव
स कलनं कृ वा पु तकमेतत् स ीकृ तम् अि त ।
व तुत: िवषयस कलना दकं तु वा यायदृ ा एव वृ म् । प ोप थापनान तरं िच तनं वृ ं यत्
पु तक पेण अिप य द एतत् स ी येत त ह अ ये अिप के चन लाभाि वता: भवेयु: इित । तत: अयम्
आकार: प रकि पत: अभवत् ।
िवषयश: िवभ य ा या था: अंशा: िववृता: इ यत: एक: एव ोक: थल ये, ितच् थल ये वा दृ येत
अ । ोकश: िववरणे तु त स ब ा: सव अंशा: एक अभिव यन् । क तु तादृशं िववरणम् अ मदिभ ेतं न
आसीत् इ यत: ोकानां पुनरावृि : िचत् अप रहाया अभूत् ।
एकादशिभ: जनै: िवषयोप थापनं कृ तम् । उप थािपत य िवषयसमूह य क न िशरोनाम देयम् एव
ननु ? अत: एकादश लेखनामािन अ सि त । ाय: तािन िशरोनामािन न िवशेषािभ ायगभािण । तथािप
तेषाम् अ गतया ये िवषया: िववेिचता: तेषु एकै कोऽिप अिनतरसाधारणं वैिश ं वहित एव ।
लेखोप थापन दने आ य यं वहता ीमता महाबले रभ महोदयेन यत् उ ोधनं कृ तं तदिप लेख पेण
स गृ यथोिचतं सि य च अ िनवेिशतम् ।
पु तकिमदं शा ीयिवषयेषु आस ानां मोदाय भवेत् इित भावयाम: वयम् । अ य स ीकरणे सहकृ तव त:
सव कृ त ताभाज: सि त ।

िवका र सं ॥ ावणपू णमा - काशकः

1.08.2019

मि लनाथीयम ् Page 4
अनु मिणका

अथ मि लनाथीयम्.....

1. िविश यया: समासा सूयहे बार:


(i) वित यय: मृ य:

(ii) ‘ तराि ि दव य’ इ य ...

(iii) ‘ वचापसौ दयमदम्’ इ य तृतीयात पु ष: कथम् ?

(iv) ा यिस इ य य पर मैप दतासमथनाय यास:

(v) अिधकश दयोगे स मीत पु ष:

(vi) ‘पय:शेषम्’ इ य ...

(vii) ‘श ु य: सकाशात्’ इित योग:

(viii) ‘न मया न च िव णुना’ इ य अ वय लेश:


2. अ यशा स ब ा: के चन िवचारा: शुभा
(i) अ ातृकक या न प रणेत ा

(ii) ‘तान दािय वं’ नाम...

(iii) िवदूरा िवषये....

(iv) देवानां पादा दके शा तवणनम्

(v) ओषधय: रा ौ काश ते ....


3. कितचन िविश ा: श दा: सुरेखाकामत्
(i) ‘ व प’श द य सौ दय ानं च अथ:

(ii) ‘िवशेष‘श द य ‘अवयव:’ इ यिप अथ:

(iii) ‘आ मा’ इ य य ‘देह:’ इ यिप अथ:

(iv) अ तश द य िवषये कि त्

(v) ‘ याय’श द य ‘ वर:’ इ यिप अथ:

(vi) इ ाथ ह रश द:

मि लनाथीयम ् Page 5
(vii) ह र श द: सूया ाथक: अिप...

(viii) ‘िवभाग’पद य िवशेषाथ:

(ix) ‘ भव’पद य ‘कारणम्’ अथ:

(x) लेखा: प ाथका:


4. कमा दिवषये िच तनम् ह रकृ णन् िव.िप.
(i) ‘दुद ु :’ इ य य दोहन ेरक वम् अिप अथ: ।

(ii) ‘का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतम्’ इ य यो यकमण: थमा

(iii) ाहयते: ि कमकता क न


े साधनीया
5. के चन िवशेषांशा: यामला
(i) य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते कम् ?

(ii) ‘ि मतम् अनुकुयात्’ इ य न कािप अनुपपि :

(iii) ‘ वागत’योगे चतुथ । ष ी ि तीया चािप ।

(iv) ‘िमषताम् आि छनि ’ इ य अनादरे ष ी


6. के षुिचत् उदाहरणेषु वामनमतािन सिचनकठाळे
(i) ‘आस’ इित पम् अस - गितदी यादानेषु इ य य धातो:

(ii) चतुर शोभीित िणनौ

(iii) ‘अनुमेयशोिभ’ इ य ...

(iv) ‘शा त’श द य साधुता

(v) ‘आ थ’ इित लड त: एव, न िलड त:

(vi) कमण: अिभधानं िनपातेनािप...


7. धा वथिच तनम् ीमती
(i) िन वशित इ य िवशधातो: ‘भु े ’ इित अथ:

(ii) सृजधातो: यागाथकता

(iii) ‘भु े ’ इ य य ‘अनुभवित’ इ यथ:

(iv) िमषधातो: दशनाथक वम्

(v) नोदयामास इित य त योग: अ थाने इित भाित

(vi) ि ल ाते: सकमकता अिप...

(vii) वीजधातु: धातुपाठे अप ठत: अिप अि त एव लोके

मि लनाथीयम ् Page 6
8. िवशेषाथिवचारा: स यनारायण:
(i) ‘उपयेमे’ इ य आ मनेप दता

(ii) ‘बालि य वम्’ इ य ि यश द य परिनपात: कथम् ?

(iii) ‘देहब :’ इ य ब श द य परिनपात:

(iv) दवौकस: इ य पृषोदरा दता


9. िवशेषश दा: समासा: च म जुनाथभ :
(i) ‘अवेदना :’ इ य समास:

(ii) चूत: कु सुमाथपर:, िवकारवाचक य अ यय य लु वात्

(iii) ‘शरीराधहराम्’ इ य कथं समास: ?

(iv) ‘कु सुम तेयसा वसात्’ इ य प मीसमास: कथम् ?

(v) पृषोदरा द वेन सम थतयो: पदयो: िवषये िवचार:


10. समासिवशेष: साय तमाहातो
(i) न चाितदीघ इ य समास: कु तो न कृ त: ?

(ii) ीपुंसौ इ य समासिवचार:

(iii) चतुमुखसमी रता - उ रपदि गु:

(iv) कला तरािण - समासिवचार:

(v) अ तिमत: इ य समासिवचार:

(vi) ा ी: इ य नदीसं ा कथं न ?

(vii) अ यो यम् इ य कथं वृि : ?


11. तृतीयसग था: िवशेषा: के चन जनादनहेगडे
(i) ि दशश द य ु पि :

(ii) िवसृ भूिम: इ य चतु यथब ीिह:

(iii) ‘ि य बक’पद य साधुता

(iv) ‘आशंसता’ इ य नाथमत य अयु ता

(v) शेषा आकािलक इ यनयो: िविश ाथकता

(vi) ि रे फ: मरश द: उपचारात् अथऽिप

(vii) त लतानामिप चोतना वम्

(viii) ‘पु पो य:’ इ य यत् व लभमतं तत् मि लनाथ यािप ?

मि लनाथीयम ् Page 7
(ix) ‘िग रश’श द य ु पि :

(x) ‘ि दव’श द य ु पि :

(xi) ‘अन तरश दयोगे’...

(xii) भूतपूवाध पूवश द योग: ...


12. मि लनाथ य वैिश ािन कािनचन महामहोपा याय: महाबले रभ :
(i) गमक वात् समास:..

(ii) ‘अय का तेन लोहवत्’ इ य वित यय: अथा तरे व ुं श य:

(iii) औिच यिच तने िनपुण: वामन:

(iv) मि लनाथ: सरसकिव: अिप...

(v) ‘देवपूव िग र ते’ इ या दषु सू मं ा यानं मि लनाथ य

मि लनाथीयम ् Page 8
अथ मि लनाथीयम्....
वयं जानीम: एव यत् मि लनाथ: (कोलाचलमि लनाथसू र: इित िव तृतं नाम) प ानाम् अिप

महाका ानाम् ा यानां िवरिचतवान् इित । त रघुवंश-कु मारस भवयो: ा याया: नाम ‘स ीिवनी’

इित । कराताजुन य ा या ‘सवा कशा’ या । िशशुपालवध य ा याया: नाम ‘घ टापथ:’ इित ।

नैषधीयच रत य ा याया: नाम ‘जीवातु:’ इित ।

स ीवयतीित स ीिवनी । ‘नि द िहपचा द यो युिण यच:’ इित िणिन- यय: । (के षुिचत् पु तके षु

‘स ीवनी’ इ यिप दृ यते । तथा सित यु यय: ।) ‘िविवधै: ा याकारै : दु ा यानं कु वि : कािलदास य

आशय: िवपरीताथतां गिमत: इ यत: मया एषा स ीिवनी ा या िल यते’ इित वदित मि लनाथ: । तथा िह

- भारती कािलदास य दु ा यािवषमू छता ।


एषा स ीिवनी ा या ताम ो ीविय यित ॥ इित ।
मि लनाथ य ा याया: वैिश ं नाम - स ेपेण कवे: आशय य िववरणम् । अनपेि तं िववरणं स: न

क पयित ािप । क तु य आव यकता यात् त पया तया िववरणं ददाित अिप स: । ‘ ामा यरिहतं

कमिप मया न उ यते’ इित तदीया ित ा अिप सव: ायते एव । तथा िह -


इहाव वयमुखेनव
ै सव ा यायते मया ।
नामूलं िल यते कि त् नानपेि तमु यते ॥ इित ।
कािलदास य ोकानां वा तिवकम् अथम् अवग तुं ाय: मि लनाथ ा यानं िवना न श यमेव । अ े यािन

उदाहरणािन उप थापिय य ते तत: ( याय:, िमषित, ससज इ यादीनां अथ: मि लनाथेन य: कि पत: त य

दशनात्) अयं िवषय: प : भवेत् । तावदेव न, िचत् किव दयम् अवग य मि लनाथ: सू मतया िविच य

यां ुप दशयित सािप अ मान् आ याि वतान् िवदधाित । ‘दोहयामास’ इित यो े ‘दुद ु :’ इित

कािलदासेन यत् यु ं [‘यं सवशैला:...’ इित ोके (1.2)] त य आशयं िववृ वन् मि लनाथ: व य

सू मेि कतां सु ु एव प रचाययित । अत: एव उ यते - कािलदासम् अवग तुं मि लनाथ: अन यशरणम्

इित । य िप रघुवंश य आर भे िवनय ोतनाय मि लनाथ: वदित - ‘कािलदासिगरां सारं कािलदास:

सर वती । चतुमुखोऽथवा सा ात् िवदुना ये तु मादृशा:’ इित, तथािप कािलदासिगरां सारं ातुं मि लनाथ:

एक: एव समथ:, ना ये इ य नाि त संशीित: ।

मि लनाथीयम ् Page 9
‘कु मारस भव’का य आ दमसग य था: के चन (न सव) िवशेषा: इह उप था य ते, येन मि लनाथ य

सू मिच तन य थूलप रचय: भवेत् ।

मि लनाथिवरिचता: अ या: टीका:


मेघस देश: - स ीिवनी

भ का म् - सवपथीना

का ादश: - वैम यिवधाियनी

श तपादभा यटीका - िन क टका

त वा तकम् - िस ा नम्

एकावली - तरला

ता ककर ा - िन क टका

यास: - यासो ोत:

वरम री - प रमल:

मि लनाथीयम ् Page 10
1. िविश यया: समासा
* सूयहे बार:

(i) वित यय: मृ य:

उमा पेण ते यूयं संयमि तिमतं मन: ।

श भोयत वमा ु मय का तेन लोहवत् ॥ (2-44)

[ते यूयं देवा:, संयमि तिमतं समािधिन लं, श भो: िशव य, मन: िच म्, उमा पेण पाव या: सौ दयण,

अय का तेन मिणिवशेषेण, लोहवत् अयोधातुम् इव आ ु म् आकषणं कतु, यत वम् यासं कु वम् ।]

िशव य मन: लोहसदृशम्, उमाया: पम् अय का तसदृशम् । यथा अय का तेन लोह य आकषणं यते तथा

उमा पेण िशवमनस: आकषणं कु व तु इित ा देवान् वदित । अ य अथ य ितपादनाय ‘लोहवत्’ इित

‘वित’ यय य योग: किवना कृ त: । पर तु अयं वित यय: इ म् अथ न बोधयित । वित यय य िवधाने

सू यं वतते - ‘तेन तु यं या चे ित:’, ‘त त येव’ इित । ‘ ा णेन तु यं ा णवत् (अधीते)’ इित ‘तेन

तु यं या चे ित:’ इित सू य उदाहरणं कौमु ां द शतम् । तु यिमित या इ य य िवशेषणम् इित

बालमनोरमायाम् उ म् । अत: य यासा यं त ैव वित यय: इित अ य सू य आशय: ।

‘अय का तेन लोहवत् उमा पेण श भुमन: आ ु ं यत वम्’ इित वा ये लोह: उपमानम्, श भुमन: उपमेयम्

। यथा अय का तेन लोह: आकृ यते तथा उमा पेण िशवमन: आकृ ु ं यास: िवधीयताम् इित अ य अथ: ।

अ उपमानवा ये आकषण यायाम् अय का त: कता । तथा च ा णवद् अधीते इ य अ ययन यायां

ा ण: कता । एवम् अ कौमु ुदाहरणे कतु: वित यय: िविहत: । पर तु कृ त ोके कमण: लोह य

वित यय: िविहत: । यासा ये सित कतु: वित यय: िवधात : । अ कमण: वित: िविहत: इित

कारणत: मि लनाथ: दोष थानं दशयित - ‘तेन तु यं या चे ित: इित वित ययो मृ य:’ इित ।

त ह सू ा तरे ण वित यय य िवधानं भवित कम् इित प रशीलनीयम् । ‘त त यैव’ इित

वित ययिवधायकं सू ा तरम् । स मीसाम यात् ष ीसाम यात् च वित: भवित इित तदथ: । अ ािप

उपमाने एव वित यय: भवित । ‘मथुरायािमव ु े ाकारा:’ ‘चै वत् मै य गाव: च’ इित उदाहरणम् ।

ोकं प याम: चेत् लोहे इव िशवमनस: आकषणम् इ यथ: भिवतुं सवथा नाहित । लोह य इव िशवमनस:

मि लनाथीयम ् Page 11
आकषणम् इ यथ: कथि त् व ुं श य: । पर तु अ ािप बाध: वतते । यतो िह त वबोिध यां ‘ या चेत् इित

नानुवतते इित ा दतु ये अ वित ययो भवित’ इ यु म् । अ तु आकषण पं यासा यम् आदाय

वित यय: करणीय: भवित । आकषण प यासा यं तु सम े वा ये वतते एव । पर तु कतृपदात् िवधात :

वित यय: कमपदात् िविहत: इित अ लेश: । अत एव मि लनाथोऽिप ‘तेन तु यं या चे ित: इित

वित यय: मृ य:’ इित वदित ।

(ii) ‘ तराि ि दव य’ इ य ...


वकालप रमाणेन तराि ि दव य ते ।
यौ तु व ावबोधौ तौ भूतानां लयोदयौ ॥ (2.8)

[ वकालप रमाणेन िनजकाल माणेन, तराि ि दव य िवभ रा यह य, ते तव, यौ तु व ावबोधौ

यादृ यौ तु िन ाजागरणे, तौ एव भूतानाम् तादृ यौ एव जीिवनां, लयोदयौ संहारसृ ी (वतते) ।]

अ ‘राि ि दवम्’ इ य य पद य िवषये िवचार: यते । ोके राि : च दवा च राि ि दवम् इित :

अपे यते । ‘अचतुर-िवचतुर-सुचतुर- ीपुंस-धे वनडु ह-ऋ साम-वा नस-अि ुव-दारगव-ऊव ीव-पद ीव-

न ि दव-राि ि दव-अह दव-सरजस-िन: ेयस-पु षायुष- ायुष- यायुष-ऋ यजुष-जातो -महो -वृ ो -

उपशुन-गो ा:’ इित सू ेण राि ि दवम् इित अकारा तं पं समासे िनपा यते । पर तु त िव ह: -

’रा ौ च दवा च राि ि दवम्’ इित द शत: । राि श दात् परं मकार: अिप िनपा यते । अत: श दिस ौ न

कािप सम या । पर तु ‘ तराि ि दव य’ इित पदे रा ौ च दवा च इित स य त: िव ह: न स ग छते ।

शाकु तले -

भानु: सकृ ु तुर ग एव राि ि दवं ग धवह: याित ।

शेष: सदैवािहतभूिमभार: ष ांशवृ ेरिप धम एष: ॥

इित ोके तु वायु: रा ौ दवा च याित इ यथ: स ग छते । क तु ‘ तराि ि दव य’ इ य तु रा ौ च

दवा च इित स य तिव ह वात् न स गित । अत: मि लनाथ: समादधाित - ‘दोषाम यमह: ाम या

राि : इ यादौ कमवद ािप ाित दकाथवृि वं कथि त् योगबलाद् आ यणीयम्’ इित । अ य अयम्

आशय: - ‘अ यादा सुप:’ इित सू य त वबोिधनी- ा याने ‘दोषाम यमह:’ इित उदुदाहरणं दृ यते । त

अ यात् िविहत य सुप: आप लोप: भवित इित सू ाथिववरणं कृ तम् । त अित ा त: उ ैसौ अ यु ैसौ

इित पं साधयित । अ अ याद् िविहत य सुप: एव लोप: भवित, न तु समासा तात् इ यु म् । पर तु

‘अ यादय: ा या थ ि तीयया’ इित सू ेण समास: िविहत: । ि तीयया सह एव समास: ‘अ यादय:...’ इित

सू ेण भवित । उ ै: इित तु अिधकरण धानम् अ यम् । पर तु आ मानं दोषां मनुते इित दोषाम यम्

मि लनाथीयम ् Page 12
(अह:) । ‘आ ममाने ख ’ इित ख यय: । अ ािप अिधकरणवृि धानम् अ यम् कमवृि तां ाय

सम यते । त त् राि ि दवम् इ य ािप करणीयम् इित मि लनाथ य आशय: ।

(iii) ‘ वचापसौ दयमदम्’ इ य तृतीयात पु ष: कथम् ?

त या: शलाका निन मतेव काि त ुवोरायतलेखयोवा ।

तां वी यलीलाचतुरामन ग: वचापसौ दयमदं मुमोच ॥ (1.47)

[आयतलेखयो: दीघरे खयो:, त या: पाव या:, ुवो: क


ु ु ो:, शलाका निन मता इव शलाका नेन

िवरिचता इव, या काि त: यादृशी शोभा, लीलाचतुरां लीलया िनपुणां, तां तादृश का त, वी य दृ वा,

अन ग: काम:, वचाप-सौ दयमदं िनजधनु ा तागव, मुमोच त याज ।]

अ ‘ वचापसौ दयमदम्’ इित श द य िवचार: यते । ा यायां ‘ वचापसौ दयण यो मद: तं मुमोच’

इ यु म् । अ व य चाप: वचाप:, वचाप य सौ दय वचापसौ दयम् इित ष ीत पु ष: । तत:

वचापसौ दयण यो मद: इित िव ह: द शत: । आपातत: दशनेन अ कािप अनुपपि : न भासते । पर तु अ
तृतीयासमासिवधायकं सू ं कम् इित े उ दते समुिचतं समाधानं न ा यते ।
‘मद:’ इित श द य िववेचनम् आदौ यते । मदी हष लेपनयो: इित धातो: घ यये ‘माद:’ इित पं

भवित । पर तु ‘मदोऽनुपसग’ इित सू ेण घञ: अपवाद पेण अ यय: िविहत: । ‘अनुपसग सु युपपदे िन यम्

अप् यात् भावादौ’ इित त वबोिध याम् अ य अथ: द शत: । िस ा तकौमु ां धनमद: इ युदाहरणं च

द शतम् । पर तु सम तपद य िव ह: न द शत: । भावादौ इित त वबोिध याम् उ वाद् आ दपदात्

करणमिप ा म् । कािशकायां मदीधातो: अनुपसगात् अ ययो भवित इित सू ाथ: उ : । िव ामद:,

धनमद:, कु लमद: इ युदीिन उदाहरणािन द शतािन । यासे िव या मद: िव ामद: इित िव हं द य

‘कतृकरणे कृ ता ब लम्’ इ यनेन समास: उ : । एवमेव ‘ वचापसौ दयमद:’ इ य ‘कतृकरणे कृ ता ब लम्’

इ यनेन समास: व : यात् ।

पर तु महाभा ये ‘कतृकरणे कृ ता ब लम्’ इित सू य भा ये ‘कतृकरणे कृ ता े नेित व म्’ इ यु म् ।

बालमनोरमायामिप - ‘इह कृ हणेन यय: एव गृ ते, ब ल हणाद्’ इित उ म् । अत: ा तमेव

उदाि यते त - ‘ह रणा ात:’ इ येवम् । ह र ात: नखिन भ : इ या दषु तु बाध: नाि त । पर तु

वचापसौ दयमद: इ य बाध: भवित । तथािप यासे उ मि त इित कृ वा कथि त् समाधेयम् ।

स गवशात् मद: इित पिवषये कि त् अिधकं िवचायते । मद: इित पं तु उपपदेन िवना भावे अिप

भवित । एवं य िप घ यय य अपवाद पेण अयम् अ यय: िव ते, तथािप अनुपसगात् भावे घिञ

‘माद:’ इित पम् अिप दृ यते एव । ‘सधमाद थयो छ दिस’ इित सू े माद: इित पद य योग: कृ त: अि त ।

मि लनाथीयम ् Page 13
यासेऽिप ‘ धजपोरनुपसग’ इ य ैव म द हणे कत े मदोनुपसग इित सू णयनिवधे: अिन य व ापनाथ
तेन माद इित िस ं भवित इित सम थतम् ।
(iv) ा यिस इ य य पर मैप दतासमथनाय यास:

एवं यदा थ भगवन् आमृ ं न: परै : पदम् ।

येकं िविनयु ा मा कथं न ा यिस भो ॥ - (2.31)

[भगवन् देव, यदा थ यादृशं वचो वीिष, तद् स यं तद् स यमेव, न: अ माकं , पदम् अिधकार:, परै : श ुिभ:,

आमृ म् आि म्, भो देव, येकं ितपु षम्, िविनयु ा मा वेिशत व प:, कथं के न कारे ण, न

ा यिस न वेि स ।]

अ ा यिस इित िवषये िवचार: यते । ा अवबोधने इित धातो: लृ लकारे थमपु षैकवचने ा यिस

इित पं िस यित । ा अवबोधने इित धातु: पर मैपदी । ‘अनुपसगा :’ इित सू ेण ाधातो: अनुपसगात्

आ मनेप द वम् उ म् । अत: अनुपसग: ाधातु: उभयपदी इित सामा य- वहार: । पर तु ा यिस इ य

मि लनाथेन ‘अप नवे :’, ‘अकमका ’ इ या मनेपदिवक प: इित ा यातम् । ‘अप नवे :’ इ य

अप नवाथ ाधातो: आ मनेप द वम् उ म् । अ ािप ‘अनुपसगा :’ इ येव आ मनेप द वम् अिप िस यित

। पर तु अप नवाथ ाधातु: सोपसग: एव भवतीित उ म् । अत: अप नवे अथ सोपसग यािप ाधातो:

आ मनेप द वम् भवतीित अप नवे : इित सू य आशय: । उदाहरणं तु ‘शतम् अपजानीते’ अज म्

अपजानीते’ इित । अपलपतीित अथ: । ‘अकमका ’ इ यपरं सू म् उ धृतं मि लनाथेन । अकमक य ाधातो:

आ मनेप द वं भवित इित सू ाथ: । ‘स पषो जानीते’ इ युदाहरणम् । स पषो उपायेन वतते इित त याथ: ।

अ वभावत: एव ाधातु: पर मैपदी । पुन: ‘अनुपसगा :’ इ यनेन उभयप द वम् उ म् । ोके ऽिप

ा यिस इित अनुपसग: एव धातु: यु : । तथािप ‘अप नवे :’, ‘अकमका ’ इित सू यम्

आ मनेप दिवक पिववरणाथम् मि लनाथेन कमथम् उ धृतम् इित न ायते । अ थाने अयं यास: इित तु

प म् । तथािप ा यिस इ य उभयप द वम् ‘अप नवे :’ इित सू ेण ‘अकमका ’ इित सू ेण वा वा रतं
न भवित इित कथनाथ तेन इदमु ं या दित ऊ ते ।
(v) अिधकश दयोगे स मीत पु ष:

िशरीषपु पािधकसौकु माय बा तदीयािवित मे िवतक: ।

परािजतेनािप कृ तौ हर य यौ क ठपाशौ मकर वजेन ॥ (1.42)

[तदीयौ त या: पाव या: इमौ, बा करौ, िशरीषपु पािधकसौकु माय मि लकाकु सुमात् अिप अितशयेन

कोमलौ, इित एवं, मे मम, िवतक: ऊहा, परािजतेनािप िन जतेनािप, मकर वजेन कामेन, हर य िशव य,

क ठपाशौ गलब धनर वौ, कृ तौ िविहतौ ।]


मि लनाथीयम ् Page 14
ावृ गित ाने कु सुम तेयसा वसात् ।
न वाित वायु त पा तालवृ तािनलािधकम् ॥ (2.35)

[वायु: ग धवह:, कु सुम तेयसा वसात् पु पचौयद डपातनभी या, उ ाने वा टकायां, ावृ गित:

िनवृ ो ानस ार:, त पा तारक य समीपे, तालवृ तािनलािधकम् तालवृ तक पनाय अपेि तां ग त

िवहाय, न वाित न वहित ।]

अ ‘िशरीषपु पािधकसौकु माय ’, ’तालवृ तानलािधकम्’ इित पदयो: िवषये िवचार: यते । िशरीषपु पाद्

अिधकं िशरीषपु पािधकम् इित, तालवृ तािनलाद् अिधकम् इित च िव ह: मि लनाथेन द शत: ।

‘य मादिधकं य य चे रवचनं त स मी’ , ‘तदि म िधकिमित दशा ता :’ इित सू यो ारणात्

अिधकश द य योगे प मी स मी च भवित इित ायते । (अिधकश दयेगे का िवभि : यात् इित के निचत्

अिप सू ेण िवधाने अकृ ते अिप सू कार योग ापनात् प मी स मी च भवत: इित ायते इित ता पयम् ।)

एवं ते योगे न कािप ित: । पर तु समासे कत े िवधायकं सू ं कमिप न दृ यते । प मीसमास: तु

व ु म् अश य: । स मीसमास: कथि त् व ुं श यते । िशरीषपु पे अिधकम् इित िव हम् उ वा

अिधकपदम् शौ डा दगणे अ तभा (शौ डा: आकृ ितगण:) ‘स मी शौ डै:’ इित समास: व : ।

शौ डा दगणे अिधकश द: नाि त । पर तु ‘अिध’श द: िव ते । अिधश द य वाथ क यये अिधकश द:

िस यित । त लात् अिधकश दयोगे स मीसमास: व ुं श य: इित कथि त् समाधेयम् ।

(vi) ‘पय:शेषम्’ इ य ...

म दा क या: पय:शेषं द वारणमदािवलम् ।

हेमा भो हस यानां त ा यो धाम सा तम् ॥ - (2.45)

[सा तम् इदान , म दा क या: भागीर या:, द वारणमदािवलम् द गजमदेन पि कलम्, पय: जलम्, शेषम्

िश म्, हेमा भो हस यानां सुवणकमलगु मानां, त ा य: तारकासुर य दी घका:, धाम थानम् ।]

अ ‘पय:शेषम्’ इित श द य िवषये िवचार: यते । पर तु अ य वैिश म् अवग त ं चे सम यप य

भाव: अवग त : । तारकासुर: देवान् पीडयित म । अमू यािन व तूिन वि मन् थापयित म च । अत:
म दा क यां देवग गायां द गजानां मदेन कलुिषतं जलमेव वतते । त िव मानािन वणकमलस यािन
तारक य वापीषु िव ते इित ोकाथ: । अ ‘शेष:’ इ य ‘कमाथ अ यय:’ इित अनेकेषु पु तके षु मु तं

वतते । पर तु एम्.आर्.कालेमहोदयेन स पा दते पु तके ‘कमिण घञ्’ इित उ म् । अ घ यय: एव यु यते

इित भाित । यतो िह ‘कम यण्’ इित सू ेण कमिण उपपदे एव अ यय: िवधीयते । अ तु उपपदं कमिप

ना तीित अण: ा े: स भव: एव नाि त । अत: घ यय: एव व : । ‘अकत र च कारके सं ायाम्’ इित

मि लनाथीयम ् Page 15
सू ेण घ यय: िवधीयते । घिञ तु पु वं ा येत - ‘घञब ता: पुंिस’ इित वचनात् । अ तु नपुंसकता

दृ यते । ‘ि व य ोपयु यते इित नपुंसकम्’ इित समाधानं वदित मि लनाथ: ।

(vii) ‘श ु य: सकाशात्’ इित योग:


गो ारं सुरसै यानां यं पुर कृ य गो िभत् ।
याने यित श ु यो ब दीिमव जयि यम् ॥ (2.52)

[सुरसै यानां देवसेनानां, गो ारं रि तारम्, यं सेना यं यं सेनाप त, पुर कृ य पुरोधाय, गो िभत् इ :,

जयि यम् िवजयल म , ब दीिमव ब दीकृ तां ि यिमव, श ु य: वै र य: सकाशात्, याने यित
याह र यित ।
अ ‘श ु य:’ इ य य ‘श ु य: सकाशात्’ इित ा यातं मि लनाथेन । सकाशात् इित श द य योगे

प ीिवभि स ब ध: िनयत: । यथा रघुवंशे - ‘रघो: सकाशादनवा य कामम्’ इित । पर तु अ ा याने

‘श ु य: सकाशात्’ इित प मी यु ा । ाय: िवभ यथ प ीकतु सकाशा दित पदं यु ं यात् इित
कथि त् समाधेयं यात् ।
(viii) ‘न मया न च िव णुना’ इ य अ वय लेश:’ इित योग:

स िह देव: परं योित: तम: पारे वि थतम् ।

प रि छ भाव ध: न मया न च िव णुना ॥ - (2.58)

[स देव: स: नीललोिहत:, तम:पारे अ धकार य तीरा तरे , वि थतम् ि थतम्, परं योित: परमा मा, मया

णा, प रिछ भाव ध: अवगाढमिहमाितशय:, न नैव, िव णुना ह रणा, च न अिप न ।]

‘प रि छ भाव ध: न मया न च िव णुना’ इित यत् वा यं दृ यते त अ वय लेश: िव ते । िशव:

प रि छ भाव ध: त ाम अवगाढमिहमाितशय: अि त । स: मया णा, िव णुना वा न भवित इित

व म् । प रि छ : भाव ध: येन स प रि छ भाव ध: । स: मया िव णुना च न प रि छ : इित व ुं

श यते । मया िव णुना च प रि छ भाव ध: न इ य तु अ वये लेश: । अ ािप सापे वेऽिप गमक वात्

समास: इित व म् । तदान स: न मया िव णुना वा प रि छ :, भाव ध: (मिहमाितशय:) य य स वतते

इ यथ: फलित । पर तु एत य अ वय लेशिवषये चचा स ीिव यां कृ ता न दृ यते । अ कथम् अ वय:

करणीय: इ य िव ांस: एव माणम् ।

मि लनाथीयम ् Page 16
2. अ यशा स ब ा: के चन िवचारा:
* शुभा

(i) अ ातृकक या न प रणेत ा


असूत सा नागवधूपभो यं मैनाकम भोिनिधब स यम् ।
ु ऽे िप प ि छ द वृ श ाववेदना ं कु िलश तानाम् ॥ - (1. 20)

[सा मेना, नागवधूपभो यम् नागक यािभ: उपभो यम्, अ भोिनिधब स यं समु ण
े सह कृ त ेहम्, प ि छ द

प छेदके , वृ श ौ इ ,े ु े कोपवित अिप कु िलश तानां व ायुध य घातेन तानाम्, अवेदना ं न

वेदना म्, मैनाकं मैनाकनामकम्, असूत सूतवती ।]

पाव या: ज म, त या: यौवन ाि :, िशव य प रणयाय यास:, िशव य प रणय: इ यादीन् वणियतुम् उ त:

किव: तत: पूव ोके न एके न मैनाकं वणयित । त कारणं तु ‘अ ातृकक या न प रणेत ा’ इ येष:

धमशा िविध: । तथा िह मनु मृतौ (3.11) तृतीया याये -


य या तु न भवेद ् ाता न िव ायेत वा िपता ।
नोपय छेत तां ा : पुि काधमश कया ॥

पुि का नाम का इ येष: िवषय: विस मृतौ (15 अ याये) उि लिखत: िव ते -


अ ातृकां दा यािम तु यं क यामल कृ ताम् ।
अ यां यो जायते पु : स मे पु ो भवे दित ॥
इित वरे ण सह संिवदं कृ वा या िप ा द ा सा पुि का ।
ऋ वेदे (1.124.7) अयं िवचार: उप थािपत: अि त - ‘अ ातेव पुंस एित तीची ग ा िगव सनये

धनानाम् ।’ ‘अ ातेव ातृरिह ा इव पुंस: िप ादीन् तीची वक य थानात् ितिनवृ मुखी’ इित त ा ये

सायण: । अ य अथ: - अ ातेव पुंस: यथा अ ातृका क या द ािप सती िप ा, ऊढािप भ ा पुन: पुंस: तीची

िपतॄनेव िपतृवंशमेव अिभमुखी एित स तानकमिण िप डदानाथ, न पितवंशिमित । सा िह िपतृवंशं पु ै:

पौ ै वधयित, न भतृवंशिमित । मृितरिप विस य - ‘अ ातृका पुंस: िपतॄन येित तीचीनं ग छित

पु वम्’ इित । अत: एव पुि काधमश कया अ ातृकक या न प रणेत ा इ यु म् । ‘ कृ त ोके पावती

ातृमती एव इित सूचनाथ कािलदासेन कृ तं मैनाकवणनं साथकम्’ इित मि लनाथ य आशय: ।

(ii) ‘तान दािय वं’ नाम...

य: पूरयन् क चकर भागान् दरीमुखो थेन समीरणेन ।

मि लनाथीयम ् Page 17
उ ा यतािम छित कनराणां तान दािय विमवोपग तुम् ॥ - (1.8)

[य: िहमा :, दरीमुखो थेन गुहाया: मुखो थेन, समीरणेन वायुना, क चकर भागान् वेणुिवशेषाणां

िछ देशान्, पूरयन् पूरणं कु वन्, उ ा यतां गानं क र यताम्, क राणां देवगायकानाम्, तान दािय वम्

गायन य वंशेन अनुसरणम्, उपग तुम् इ छित इव सामी यं ा ुम् इ छित इव ।]

अि मन् ोके किवना ‘तान दािय वम्’ इित स गीतशा स ब : श द: यु : अि त । तान: - त यते गीतम्

अनेन इित । तानो नाम उ ात य वरादे: इय ाप र छेद: । ‘तान वंश वरो मत:’ इित अिभनवगु : ।

त दानशील वं तान दािय वं वांिशक वम् । ‘गाता यं यं वरं ग छेत् तं तं वंशेन तानयेत्’ इित भरत: । तानो

नाम वरा तर वतको रागि थित वृ या दहेतु: अंशापरनामा वंशवा सा य: धानभूत: वरिवशेष: ।

अंश वरल णं भरत: िववृणोित - ‘रागो यि मि वसित य मा ािप वतते’ इित । अत: तान दािय वं नाम

गायक: यं रागं गायित त य राग य मु य वरान् आि य िविवधै: कारै : वंशवा ेन राग य िव तारकरणम्

। एत सव वणयन् मि लनाथ: व य स गीतशा ावी यं माणयित ।

मात गमुिनरिचतायां ‘बृह े याम्’ उि लिखतमि त यत् ताना: नवच वा रशत्-स याका: सि त इित ।

ते य: एव पृथक् पृथक् कू टताना: भवि त । ते प सह ािधकािन भवि त इित ूयते ।

(iii) िवदूरा िवषये....


तया दुिह ा सुतरां सिव ी फु र भाम डलया चकासे ।
िवदूरभूिमनवमेघश दादुि या र शलाकयैव ॥ - (1.24)

[ फु र भाम डलया काश काि तयु वलयेन, तया दुिह ा तया पु या, सिव ी जनिय ी, िवदूरभूिम:

िवदूर या :े ा तभूिम:, नवमेघश दात् नूतनमेघश द य कारणत:, उि या उ प या, र शलाकया इव

र लेखया इव, सुतरां चकासे अितशयेन रराज ।]

ोके ऽि मन् ‘नवमेघश दाद् उि या र शलाकया’ इित वदित कािलदास: । र पदेन अ वैदय
ू (वैडूयम्)

िवव यते । िवदूरात् भवित इ यत: ‘वैदय


ू म्’ इित त य नाम । (िवदूर + य:) । तदेव लोके वैडूयम् इ यिप

िन द यते । तत् नवसु र ेषु अ यतमम् । तत् नवमेघश दाद् जायते इित ूयते । एत स ब : उ लेख:

रसर समु यटीकायाम् उपल यते - ‘वैदय


ू तद् यदाकाशे सजलमेघश दाद् अ कु रिविश ं भवित’ इित ।

अयमेव अंश: भोजेन एवम् उ यते - ‘अि त शैलो िवदूरा य: पय ते त काचन । महीर ाकरीभूता वैदय
ू त

जायते । मेघश देन जाय ते त र नवा कु रा: । मात् प रणता ते युमणयो राजपूिजता:’ इित । ‘िवदूरात्

भवित वैदय
ू मिण: । वैदय
ू वालवायजम्’ इित हलायुध: । ‘न च िवदूराद् असौ भवित । बालवायाद्

उ प ो िवदूरे के वलं संि यते’ इित त य कथनम् ।

मि लनाथीयम ् Page 18
अ य एव ोक य ा याने मि लनाथ: वदित - ‘अिवदूरे िवदूर य िगरे ु गरोधस: । काकतालीयसीमा ते

मणीनामाकरो भवेत् इित बु :’ इित । अयमेव अंश: कि ि तया ग डपुराण य आचारका डे

ि स िततमे अ याये उपल यते -

अिवदूरे िवदूर य िगरे ु गरोधस: ।

कामभूितकसीमानमनु त याकरो भवेत् ॥ 3 ॥

‘िवदूर’िवषये क प म
ु : वदित - ‘िवदूरा : (पुं) (िवदूरनामकोऽ : ।) िवदूरपवत: इित जटाधर:’ इित ।

वाच प ये दृ यते - ‘िवदूरा : (पु) िवदूरे देशेऽ : पवत:, पवतभेदे । य वैद ू यमिण: उ प ते’ इित ।

अयं पवत: ीला कादेशे (य पूव ‘िसलोन्’ इित क यते म) िव ते । अयं island of gems इ येव िस : ।

ील काया: म यभागे दि णभागे च भूिम: ब िवधै: र ै: यु ा िव ते । ‘र पुरम्’ इित िस े भूभागे तु

अ यिधक माणेन भूखननं यते । सं कृ तसािह ये उि लिखता: यम तक-मिणनवर ादय: अ उपल य ते ।

(iv) देवानां पादा दके शा तवणनम्


अ यु ता गु नख भािभ न ेपणा ागिमवोि र तौ ।
आज तु त रणौ पृिथ ां थलारिव दि यम व थाम् ॥ - (1. 33)

[अ यु ता गु नख भािभ: अ यु तयो: अ गु नखयो: भािभ:, िन ेपणात् िनभर यासा त


े ो:, रागम्

अ तगतं लौिह यम्, उि र तौ इव वम तौ इव, त रणौ त या: पादौ, पृिथ ाम् भूमौ, अ व थाम्

व थारिहतताम्, थलारिव दि यम् थलकमलानां शोभाम्, आज तु: धृतव तौ ।]

कािलदास: कु मारस भवे थमसग य त श म ोकात् (अ यु ता गु नख भािभ....) अ च वा रश म-

श्लोकपय तं (तं के शपाशं समी य कु यु: ......) पाव या: सौ दयवणनं करोित । देवानां वणनं पादा दके शा तं

या दित धा मका: अिभ यि त । अत: (पाव या: देवता वात्) कु मारस भवे पाव या: वणनम् अ गु त:

के शपय तं कृ तमि त । मनु याणां वणनं के शा दपादा तिमित िनयम: । अ य उदाहरणं नैषधीयच रते

उपल यते । त य ि तीयसग य 20 त: 39 तम ोकपय तं दमय या: वणनं के शा दपादा तं कृ तं दृ यते ।

अ गा गवणन य आ दमो लेख: पु षसू े (ऋ 10.90) उपल यते । तत: पालीसािह ये ‘दीघिनकाय’ थे

(3 .पू.) बु य शरीरवणनं पादा दके शा तं कृ तं दृ यते । पालीभाषया रिचते ‘तेरीगाथा’नामके थे (5 श)

ि यतमाया: वणनं के शा दपादा तं कृ तं िव ते । सं कृ तसािह ये स म-शतक थेन बाणेन रिचते च डीशतके


पादा दके शा तवणनं दृ यते ।
िह दुबौ जैनीयेषु धा मक थेषु भ य दृ ा परमा मन: वणनं पादा दके शा तं कृ तं दृ यते । एत य

मूलिच तनम् एवमि त - अ तर गे सोपान मेण देव य मू तिनमाण य यास: । अ तर गे देव य तनो:

दशन य ारा परमभ े : देवसमागम य भावा मकानुभव य ाि : एव ल यम् । एषा या आगम-


मि लनाथीयम ् Page 19
त थेषु ‘योग यानम्’ इित िन द म् । ीवै णवस दाये एतादृशं वणनम् ‘अनुभव:’ इ यनेन श देन

िन द यते । पा रा ागम थेषु अिहबु यसंिहतायाम् (27 तमे अ याये) सुदशन य वणनम् एवं कृ तमि त ।

मानुषाणां के शा दपादा तं वणनं ाचीनिश पकला थेषु दृ यते । ‘िच ल ण’ थ: अ य उदाहरणम् ।

क तु सवषु धा मक थेषु भगवत: वणनं पादा दके श व थामेव अनुसरित इित नाि त । ीमि :

वेदा तदेिशकै : रिचतायां ‘भगव यानसोपानम्’ इ येत यां तुतौ परमा मन: ीर ग य पादा दके शा तं

वणनं दृ यते । क तु तै: एव रिचतायां ‘देवनायकप ाशत्’ इ येत यां तुतौ के शा दपादा तं वणनं दृ यते ।

ीम छ कराचायण िशव य िवषये तो यं रिचतमि त - िशवपादा दके शा त-वणन तो म् इित,


िशवके शा दपादा तवणन तो म् इित च ।
एवं देवानामिप वणने पादा दके शा तवणन य के शा दपादा तवणन य च ािम णं दृ यते एव । तथािप
देवा: पादा दके शा तम् एव व य ते ायेण । कािलदासेन सा एव पर परा अनुसृता ।

(v) ओषधय: रा ौ काश ते ....

वनेचराणां विनतासखानां दरीगृहो स गिनष भास: ।

भवि त य ौषधयो रज यामतैलपूरा: सुरत दीपा: ॥ - (1. 10)

[य िहमा ौ, रज याम् रा ौ, दरीगृहो स गिनष भास: क दरा: एव गृहा: तेषाम् अ य तरे षु स ा ता:

भासा:, ओषधय: ओषिधस यािन, विनतासखानाम् रममाणानाम्, वनेचराणाम् अर येषु अटताम्, अतैलपूरा:

अनपेि ततैलसेका:, सुरत दीपा: भवि त सुरतकमिण दीपा: भवि त ।]

तां हंसमाला: शरदीव ग गां महौष ध न िमवा मभास: ।

ि थरोपदेशामुपदेशकाले पे दरे ा नज मिव ा: ॥ - (1. 30)

[ि थरोपदेशां ताम् मेधािवन पावतीम्, उपदेशकाले बोधनावसरे , ा नज मिव ा: पूवज मिन

अ य तिव ा:, शर द शरदृतौ, ग गां हंसमाला इव हंसप य: वयमेव ग गायां यथा आग छि त तथा,

न ं रा ौ, महौषिधम् वनौषिधम्, आ मभास इव वदी य: इव, पे दरे ा व य: ।]

अि मन् ोक ये अिप ओषधय: न ं काश ते इ येतम् अंशं किव: िन दशित - ‘सुरत दीपा:’ ‘ वदी य:’ इित

कथयन् । सायण: ‘ओषिध’श द य िनवचनम् एवं ददाित ‘ओष + िध’ इित - ओषो धीयतेऽ दाह: / काश:

धा यतेऽ इ यथ । अथववेदे ओषिध: ‘स पा’ इित िन द म् । त सू म् एवमि त - ‘स पकृ वमोषधे सा

स पिमदं कृ िध’ (1.24.3) इित । त य ट प यां िलिखतम् अि त - ‘ओषिधश द: ओष काशश दात्

िन प :’ इित । ओषधय: वयं काशमाना: भवि त । तेषां दशनाय बिह: काश य आव यकता न भिव यित
। ते वीयेन काशेन अ येषां पदानं कु वि त ।

मि लनाथीयम ् Page 20
ा याने मि लनाथ: अ यमेकम् अंशम् उि लखित - ‘अ ावोषधीषु च तेजो िनधाय रिवर तं याित इ यागम:’

इित । अ य अिप उ लेख: उपल यते जैिमनीय ा णे थमका डे स मसू म् अि हो िवषयकम् - ‘स वा

एषोऽ तं यं ा णम् एव या िवशित पयसा पशूंस तेजसाि म् ऊज षधी रसेनापस् वधया वन पतीन्’
इित ।
एतेन ायते यत् किवना यदु ं , मि लनाथेन च यत् ा यातं, त य सव य अिप शा ीयो लेख: उपल यते
इित ।

मि लनाथीयम ् Page 21
3. कितचन िविश ा: श दा:
* सुरेखाकामत्
(i) ‘ व प’श द य सौ दय ानं च अथ:

काल मेणाथ तयो: वृ े व पयो ये सुरत स गे ।

मनोरमं यौवनमु ह या गभ ऽभव भूधरराजप या: ॥ - (1.19)

[अथ काल मेण अथ ग छता कालेन, तयो: मेनकािहमवतो:, व पयो ये सौ दयानुगुणे, सुरत स गे

सुरतकमिण वृ े सित, मनोरमं सु दरं , यौवनम् उ ह या युवाव थान् ा व या:, भूधरराजप या:

मेनकाया:, गभ ऽभवत् गभ: अभवत् ।]

‘मेनकािहमवतो: स गम: व पयो य:’ इित ोको : अथ: । व पश द य वभाव: िनसग: इ यादय:

अथा: तावत् िस ा: । तथा िह - ‘ व प वभाव िनसगा ाथ...’ इित अमरकोश: । अ व पं नाम

सौ दयम् इित अथम् आदौ िववृणोित मि लनाथ: । मेनकािहमवतो: स गम: सौ दयानु प: आसीत् इ यथ:

िस यित तत: । क तु एतेन अथन मि लनाथ: तृ : इित न भासते । अत: स: पुन: व पश द य ‘ ानम्’

इित अथ वीकरोित । अत: स: वदित - ‘य ा यते िन ीयते अनेनेित पं ानम्’ इित । ‘शा ानुसारी’

इ यथ: । इदान मेनकािहमवतो: स गम: शा ानुसारी इ यथ: िस यित । त मात् तयो: कु टु बजीवनं

शा ानुसा रतया उ म् आसीत् इ य य अथ य भानं भवित । एवं ि तीयेन अथन मि लनाथ: िहमवत:
जीवन य औ यं ितपादयित ।
(ii) ‘िवशेष‘श द य ‘अवयव:’ इ यिप अथ:
दने दने सा प रवधमाना ल धोदया चा मसीव लेखा ।
पुपोष लाव यमयान् िवशेषान् यो ा तराणीव कला तरािण ॥ - (1.25)

[ल धोदया उ प ा, दने दने ित दनम्, प रवधमाना वृ ा ुवती, सा बाला (पावती), चा मसी

च मस इयं, लेखेव लेखा इव, लाव यमयान् िवशेषान् काि तिवशेष चुरान्, यो ा तरािण

यो या त हतािन त मयािन, कला तराणीव अ या: कला: इव, पुपोष उपिचतवती ।]

यथा च कारणत: तदीयानां कलानां काश: वधते त त् पाव या: अवयवा: वृ ा: । त या: लाव यं वृ म्

इित ोको : अथ: । अ ‘िवशेष:’ इित श द: कािलदासेन यु : । िवशेषश द य भेद: कार: इ यादय:

अथा: िस ा: । क प म
ु े अिप ‘िवशेष:’ इ य य श द य ु पि : िव + िशष (असव पयोगे) + घञ् इित

द शता अि त । ‘पुपोष लाव यमयान् िवशेषान्’ इ य कारा द: अथ: न स ग छते । अत: ‘िवशेषान्’

इ य य ‘अवयवान्’ इ यथ वीकरोित मि लनाथ: । त य माण वेन ‘िवशेषाऽवयवे ौ इित

मि लनाथीयम ् Page 22
उ पलमालायाम्’ इित वदन् उ पलमालाकोषम् उ रित स: । अयम् अथ: लोके न िस : । कािलदास य

योगात्, मि लनाथ य ा यानात् च अयम् अथ: अवबु यते वाचकै : ।

(iii) ‘आ मा’ इ य य ‘देह:’ इ यिप अथ: ।

ीपुंसावा मभागौ ते िभ मूत: िससृ या ।

सूितभाज: सग य तावेव िपतरौ मृतौ ॥ - (2.7)

[ ीपुंसौ ी च पुमां , िससृ या ु िम छया, िभ मूत: ि धाकृ तिव ह य, ते तव, आ मभागौ त: देह य

भागौ त: । तावेव तौ एव भागौ, सूितभाज: उ पि भाज:, सग य िनजसृ :े , िपतरौ माता च िपता च,

मृतौ किथतौ ।]

ीपुंसौ ण: आ मभागौ इित ोको : अथ: । आ मा इ य य परमा मा इित अथ: िस : । धृित: बुि :

वभाव: इ यादय अथा: अिप सि त त य । तथा िह - ‘आ मा य ो धृितबुि : वभावो व म च’

इ यमर: । क तु ोके ऽि मन् ते अथा: न स ग छ ते । अत: अ आ मा नाम देह: इ यथ: उ : - ‘देह य

भागौ आ मभागौ’ इित । त माण वेन - ‘आ मा जीवे धृतौ देहे वभावे परमा मिन’ इित िव कोषम्

उ धृतवान् अि त मि लनाथ: । अ ण: शरीरे ी अिप अि त, पुमान् अिप अि त । अत: सग य कारणं

ा भवित । तथा िह मनु: - ‘ि धा कृ वा मनो देहमधन पु षोऽभवत् । अधन नारी त यां स िवराजमसृजत्

भु:’ इित । अ आ मा इ य य देह: इित अथ हणं यते चेदव


े ोक य अथ: स ग छते ।

(iv) अ तश द य िवषये कि त्

जग ोिनरयोिन वं जगद तो िनर तक: ।

जगदा दरना द वं जगदीशो िनरी र: ॥ - (2.9)

[हे भगवन् हे न् ! वं जग ोिन: वं जग कारणम्, वयम् अयोिन: वयम् अना द वादकारणक वम्,

जगद त: अ तजग संहता, वयं िनर तक: िन य वात् अ तरिहत:, वं जगदा द: जगताम् आ द:, अत एव

अना द: आ दरिहत:, वं जगदीश: िनय ता, वयं िनरी र: अिनय य: अिस ।]

ा जगत: अ तं करोित, पर तु त य अ त: नाि त इित ोक य अथ: । ोके अ तश द य संहता इित अथ:

मि लनाथेन उ : । पर तु िस ष
े ु कोषेषु अ तश द य अथा: एवमु ा: । ‘अ तो नाशो योमृ युमरणं

िनधनो ि याम्’ इित अमर: । ‘अ ययोऽित मे द डे िवनाशे दोषकृ यो:’ इित मे दनी । ‘अ त: व पे

िनकटे ा ते िन यनाशयो: । अवयवेऽिप’ इित हैम: ।

अ ािप नाशक: इ यथ: अ तश द य न उ : । अत: मि लनाथ: एवं ुप दशयित - अ तयित इित

अ त: । ‘नि द िहपचा द यो युिण यच:’ इित सू ेण अ तधातो: क थ अ यय:’ इित । य िप पचा दगणे

मि लनाथीयम ् Page 23
अ तधातु: नाि त, तथािप पचादे: आकृ ितगण वात् अ यय: भवित । एवं सित ा जग ाशक:

नाशरिहत इ यथ: स ग छते ।

(v) ‘ याय’श द य ‘ वर:’ इ यिप अथ:

उ ात: णवो यासां यायैि िभ दीरणम् ।

कम य : फलं वग तासां वं भवो िगराम् ॥ - (2.12)

[हे भगवन् हे न् !, यासां िगरां यासां वाचाम्, उ ात: उप म:, णव: ओ कारा मक:, यासां ि िभ:

यायै: यासां उदा ानुदा व रतै: वरै :, उदीरणम् उ ारणम्, यासां कम ितपा म्, य : योित ोमा द:,

फलं वग: कम ारा वग: फलम्, वं तासां िगराम् वेदानाम्, भव: अिस कारणम् अिस ।]

‘हे भगवन् ! यासां िगरां ि िभ: यायै: उदीरणं, वं तासां िगरां भव: अिस’ इित ोको : अथ: । याय:

नाम नीित:, युि :, प ा गम्, अिधकरणं, लौ कक याय: इ यादय: िस ा: अथा: । क तु एतेषु कोऽिप

अथ: अि मन् ोके न स ग छते । यायश द य संिहतापद म पै: ऋ यजु:सामिभ: तारम -म य पै: इित

अथा: आ टेश दकोषे । याय: नाम वरा: उदा ानुदा - व रता मका: इित िववृणोित मि लनाथ: । नीय ते

एिभ: अथिवशेषा: इित याया: वरा: इित ुप दशयित स: । ‘यासां िगरां ि िभ: यायै:

उदा ानुदा व रतै: वरै : उदीरणम् उ ारणम्’ इित अथस गित: । उ ं च - ‘ वरिवशेषाद् अथ ितपि :’

इित । अ पािणनीयिश ाम् उ रित मि लनाथ: - ‘म ो हीन: वरतो वणतो वा िम या यु ो न

तमथमाह । स वा व ो यजमानं िहनि त यथे श ु: वरतोऽपराधात्’ इित । अ आ ोदा -अ योदा यो:

दोषयु योगेण वृ य हननं यत् जातं तत् उ धृ य अ यायश द: वराथ यु : इित ितपादयित

मि लनाथ: ।

(vi) इ ाथ ह रश द:

स ि ने ं हरे ु: सह नयनाऽिधकम् ।

वाच पित वाचेदं ा िलजलजासनम् ॥ - (2.30)

[हरे : इ य, सह नयनािधकं सह ा यने योऽिधकम्, ि ने म् े ने े य य, च ु: च ुभूत:, स: वाच पित:

स: बृह पित:, ा िल: सन् ब ा िल: सन्, जलजासनं ाणम्, इदम् उवाच इदम् उ वान् ।]

‘हरे : सह नयनािधकं ि ने ं च ु: स: बृह पित: ब ा िल: सन् जलजासनम् इदम् उवाच’ इित ोको :

अथ: । ह र: इ य य िव णु: सह: किप: इ यादय: अथा: ढा: । अि मन् ोके ह रश द य इ : इ यथ:

मि लनाथेन वीकृ त: । ‘इ ो दु यवनो ह र:’ इित हलायुधकोष य पि : च तेन उि लिखता । अमरकोषे

ह रश द य चतुदश अथा: उ ा: । तथा िह - ‘यमािनले च ाकिव णु सहांशु-वािजषु । शुकािहकिपभेकेषु

मि लनाथीयम ् Page 24
ह रना किपले ि षु’ इित । एवं यम-वायु-इ -च -सूय-िव णु- सह- करण-अ -शुक-सप-किप-म डू क-

किपलवण पेषु अथषु इ पाथ ऽिप अ यतम: । अ तारकासुरेण पीिडता: देवा: इ देवम् अ े कृ वा

लोकं ग छि त । त सह ने ेण इ : गु ं वाच प त नोदयामास इित स दभ: । अत: अ ह रश द य

इ : इित अथ: एव यु यते, ना य: ।

(vii) ह र श द: सूया ाथक: अिप...

उ पा मे शृ गािण ु णािन ह रतां खुरै: ।

आ डपवता तेन कि पता वेषु वे मसु ॥ - (2.43)

[तेन तारके ण, ह रतां सूया ानाम्, खुरै: शफै :, ु णािन चू णतािन, मे शृ गािण मे पवत य िशखरािण,

उ पा उ मू य, वेषु वे मसु िनजसदनेषु, आ डपवता: डाशैला:, कि पता: रिचता: ।]

‘तारकासुरेण ह रतां खुरै: ु णािन मे शृ गािण उ मू य िनजसदनेषु डाशैला: रिचता:’ इित ोको :

अथ: । ायेण ‘ह रत्’श द: ह रतवण पाथ द ूपे अथ च िस : अि त । क तु अ ह रत् नाम सूया :

इित अथ िववृणोित मि लनाथ: । ‘ह र सूय च सूया े वण च ह रते दिश’ इित िव कोषम् उ रित स: ।

मे शृ गािण उ तािन । ित दनं सूय य गमनागमन ापारे ण सूया ानां शफै : मे शृ गािण चू णतािन इित

भावाथ: । अत: अ ‘ह रत्’श द य सूया : इ येव अथ: स ग छते ।

(viii) ‘िवभाग’पद य िवशेषाथ:

नमि मूतये तु यं ा सृ :े के वला मने ।

गुण यिवभागाय प ाद् भेदमुपेयुषे ॥ - (2.4)

[हे भगवन् हे न् !, सृ :े ाक् सृि कायात् पूवम्, के वला मने एक पाय, प ात् सृि वृि काले,

गुण यिवभागाय गुण यमेव िवभाग: य य त मै, भेदम् उपािधम्, उपेयुषे ा वते, अत एव ि मूतये

िव णु िपणे, तु यं नम: ।]

ा आदौ गुण यं िवभजित, तदन तरं भेदं करोित इित ोक य अथ: । ‘िवभाग’पद य भाग: अंश: इ यादय:

अथा: ढा: । िवभ यते इित िवभाग:, िवभजनं िवभाग: इ यिप अथ: िववृत: िचत् । िवभजन या इित

त य अथ: । क तु ‘गुण यिवभागाय’ इ य एते अथा: न स ग छ ते । गुण यिवभागाय इ येतत् ण:


िवशेषणम् । त वमेव स वरज तमो पेण िवभ ं सत् ि मू त वं ा ोित । एतम् अंशं मनिस िनधाय
मि लनाथ: ‘िवभाग’पद य िव हवा यं दशयित - ‘गुण यं िवभाग: य य स:’ इित । अ िवभागश द य

‘िवभ यते अनेन’ इित करण ु पि : तेन द शता । ‘िवभागसाधनम्’ इित त य अथ: । ‘भावे’ इित सू ण

कतृिभ े कारके घञ् िवधीयते । त मात् करणाथ घञ: उपपि : । िवभागपद य करणाथक वात् ‘गुण यमेव

मि लनाथीयम ् Page 25
िवभागसाधनं य य’ इित िव हवा यं स ग छते । त मात् ‘ वय भू: ा एव ीन् गुणान् साधन वेन

अवल य ि मू त वं भजते’ इित अथ: िस यित ।

(ix) ‘ भव’पद य ‘कारणम्’ अथ:

यदमोघमपाम त ं बीजमज ! वया ।

अत राचरं िव ं भव त य गीयसे ॥ - (2.5)

[हे अज ! न जायते इित अज:, अपाम् अ त: जलानाम् अ त:, यत् अमोघं यत् अव यम्, बीजम् वीयम्, उ म्

िनि म्, अत: चराचरं थावरज गमा मकम्, िव म् जगत् उ प म्, त य िव य, भव: कारणं गीयसे

क यसे ।]

हे न् ! जलानाम् अ त: यदमोघं वीय िनि म् अत: जगदु प म् । त य िव य भव वेन वं गीयसे इित

ोक य अथ: । अ ‘ भव:’ इ य य श द य अथ: ‘कारणम्’ इित वीकरोित मि लनाथ: । ‘ भव य मा दित

भव: कारणम्’ इित ुप दशयित स: । ‘अ मनु: - अप एव ससजादौ तासु बीजमवासृजत् ।

तद डमभव म
ै ं सह ांशुसम भम् ॥ इित माणं दशयित मि लनाथ: । ‘इदं चराचरं िव ं त य बीज य

सवो गीयते लोके ’ इित ता पयम् । सृ :े आदौ ा जलं सृ वा ति मन् वीय िनि वान् । तत: एतत् जगत्

उ प िमित भाव: । अत: भव: इ य य श द य अथ: कारणम् इ येव स ग छते ।

(x) लेखा: प ाथका:

य ता रा धातुरसेन य भूज वच: कु रिब दुशोणा: ।

जि त िव ाधरसु दरीणामन गलेख ययोपयोगम् ॥ - (1.7)

[य िहमा ौ, धातुरसेन िस दूरा द वेण, य ता रा: िलिखतवणा:, कु रिब दुशोणा: कु र य ये िब दव: ते

इव र वणा:, भूज वच: भूजप व कलािन, िव ाधरसु दरीणाम् द ा गनानाम्, अन गलेख यया

काम कलेखकरणेन, उपयोगं जि त उपकारताम् आ ुवि त ।]

‘भूज वच: अन गलेख यया िव ाधरसु दरीणाम् उपयोगं जि त’ इित वा यम् । अ ‘अन गलेख यया’

इय ‘लेख’पद य अथिवषये कि द िवचायते । लेखनं लेख: इित तु िस : अथ: । ‘लेख पा या

लेख या’ । ‘अन ग य (अन गस ब ा) लेख या अन गलेख या’ इित िव हवा यम् अ व ुं श यं

ाय: । क तु मि लनाथ: तत् िव हवा यम् अ न वीकरोित । ‘िल यते येषु ते लेखा:, पि का:’ इित तदीया

ु पि : । अ लेखपद य ‘पि का’ इित अथ: तेन प रकि पत: । ‘अन ग य लेखा: अन गलेखा:, तेषां या

’ इित तदीय: िव हवा य कार: ।

मि लनाथीयम ् Page 26
एवं ब नां श दानां िवशेषाथ ापयन् मि लनाथ: कािलदास योगाणाम् अथावगमने िवशेषत: उपकरोित

अ मान् । य द मि लनाथीयम् अथिववरणं न यात् त ह अ ो े षु ोके षु सामा यया ु प या गृहीत: अथ:

अनथाय एव अभिव यत् इ य नाि त संशीित: ।

मि लनाथीयम ् Page 27
4. कमा दिवषये िच तनम्
* ह रकृ णन् िव. िप.
(i) ‘दुद ु :’ इ य य दोहन रे क वम् अिप अथ:

यं सवशैला: प रक य व सं मेरौ ि थते दो ध र दोहद े ।

भा वि त र ािन महौषधी पृथूप द ां दुद ु ध र ीम् ॥ -

(1.2) [सवशैला: सव पवता:, यं िहमालयं, व सं प रक य पु वत् प रगण य, दोहद े दोहनसमथ, मेरौ

मे पवते, दो ध र दोहनकत र, ि थते (सित) भा वि त दी यि त, र ािन महौषधी: औषधगुणयु ा:

ओषधय:, च पृथूप द ां पृथुना वै येन उप द ां, ध र भू म, दुद ु : दोहयामासु: ।]

अि मन् ोके ‘दुद ु :’ इित यापदम् । ‘सवशैला: र ािन महौषधी धर दुद ु :’ इित ि कमकवा यम् ।

दुहधातो: ‘दु ा प द ड् ..’ इित वा तक ोके प रगिणत वात् ि कमकता । ‘अकिथतं च’ इित सू ेण वसुधाया:
अिप कमसं ा । सवशैलानां कतृ वं तु सु प म् ।
व तुत तु स गेऽि मन् सवशैला: योजककतार:, कता ( यो यकता) तु मे : । तथा सित वा य पम् इ थं

यात् - ‘सवशैला: मे णा र ािन औषधी वसुधां दोहयामासु:’ इित । (बाल: पाठं पठित इित

अ य तवा यम् । अ यापक: बालं पाठं पाठयित इित य तवा यम् । य तवा ये अ यापक: योजककता ।

बाल (अ य ताव थायां य: कता स:) यो यकता । त देव इहािप इित आशय: ।) सवशैलानां

योजककतृ वे ‘दोहयामास’ इित य त पं यो ं यात् । अ य त यापदे यु े सवशैलानां

योजककतृ वं न िस येत् । क तु किवना दुद ु : इित अ य त योग: अ कृ त: । कथम् अ स गित: इित

े उि थते, समाधानं तु -

धातूनाम् अनेकाथ वात् दुद ु : इ य यैव दोहन ेरणम् अिप अथ: । (दोहयामास इ यिप अथ: इित ता पयम् ।)

महाभा ये ‘प िभ: हलै: कषित ामणी:’ इित वा यम् उदा य अयम् अंश: पि त: ।

महाभा ये चचा इ थम् - (‘हेतुमित च’ इित सू े, 3.1.26) ‘एका ते तू णीम् आसीन: उ यते - प िभहलै:

कृ षतीित । त भिवत ं प िभहलै: कषयतीित’ इित पूवप वा यम् । ‘..नाना या: कृ षेरथा: । नाव यं

कृ िष वलेखने एव वतते । क त ह ? ितिवधानेऽिप वतते । यदसौ भ बीजबलीवद: ितिवधानं करोित

स: कृ यथ:’ इित िस ा तपि : । त वा तककारपि : इ थम् - ‘प िभ: हलै: कृ षित देवद : इ य

िणच: ाि : एव न । ... कृ षधातो: िवलेखनं, िवलेखन ेरणं, िवलेखनोपकारकरणं, िवलेखनिवषये याव ित-

िवधानकरणं च अथ: । तथा च, य वयं कृ षित त देवद : कृ षित, य देवद य भृ या: कृ षि त त ािप

मि लनाथीयम ् Page 28
स: एव कृ षित, य च देवद य अंशभािगन: कृ षि त त ािप देवद य ितिवधानकतृ वात् देवद : कृ षित

इित भव येव’ इित ।

एवं च यथा कृ षते: िवलेखन-िवलेखन ेरण-िवलेखन ितिवधानादय: अथा:, तथैव दुह:े अिप दोहन-

दोहन ेरण-दोहन ितिवधानादय: अिप अथा: । त मात् ‘सवशौला: दुद ु :’ इ य स गित: भवित । अत: एव

मि लनाथ: िलखित - ‘अ योज वेऽिप शौलानां ‘प िभ: हलै: कषित ामं ामणी:’ इितवत् समथाचरणात्

कतृ वेन पदेश:’ इित ।

एवं िविश ाथ मनिस िनधाय कािलदासेन कृ तं वा य योगं मि लनाथ: सू मेि कया अवग य िववृणोित
अ ।
(ii) ‘का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतम्’ इ य यो यकमण: थमा

एतावता न वनुमेयशोिभ का ीगुण थानमिनि दताया: ।

आरोिपतं यि रशेन प ादन यनारीकमनीयम कम् ॥ - (1.37)

[यत् प ात् अन तरं , िग रशेन िशवेन, अन यनारीकमनीयम् अ कम् अ यासां नारीणां कमनीय: कामियतुं

श यो न भवित तत् अ कम्, आरोिपतम् अिधरोिपतम्, अिनि दताया: अनव ाया:, का ीगुण थानं

िनत बिब बम्, एतावता अनुमेयशोिभ अनुिमतया शोभया यु ं , ननु ।]

‘िग रशेन का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतम्’ इित य ताव थाकं ि कमकं वा यम् । य द एतत् वा यं

कत र प रवतयेम त ह - ‘िग रश: का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतवान्’ इित वा य व पं भवेत् । अ

‘िग रश:’ कता । ‘का ी-गुण थानम्’ ‘अ कम्’ इित कम यम् । ‘का ीगुण थानम् अ कम् आ ढवत्’ इित

िणजभावे वा यम् । अ का ीगुण थानम् इ य य ‘गितबुि यवसानाथश दकमाकमकाणामिण कता स णौ

’ इ यनेन सू ेण िणिच कमसं ा । का ीगुण- थानम् इ येतत् अ य ताव थायां कता । िणिच तु त य कमसं ा

ि तीयािवभि भवित । एवम् ‘अ कम्’ इित धानं कम, ‘कतुरीि सततमं कम’ इित सू ेण कमसं ाया:

िविहत वात् । ‘का ीगुण थानम्’ इ येतत् यो यं कम, ‘गितबुि ....’ इित सू ण
े िणिच त य कमसं ाया:

िवधानात् । एवं च ‘िग रश: का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतवान्’ इित कम योपेतं वा यं िस म् । अ य

कमिण योगे वा य व पं क यात् ? त ाम कमिण योगे क य कमण: थमा यात् ? मु यकमण: उत

यो यकमण: ? त ाम ितङ् - ा दना क य कमण: अिभधानम् ? िवषयेऽि मन् व था इ थम् -

बुि भ याथयो: श दकमणां च िनजे छया ।

यो यकम य येषां य तानां लादयो मता: ॥ इित ।

मि लनाथीयम ् Page 29
‘िग रश: का ीगुण थानम् अ कम् आरोिपतवान्’ इ य तु ग यथक वात् अ य ताव थायां य: कता त य

कमसं ा । बुि भ याथयो: श दकमणां च मु यकमण:, यो यकमण: वा थमा भिवतुम् अहत् । ग या थ-

क वे तु यो यकमण: एव थमा । ‘िग रश:....’ इित वा ये ग या थक वात् यो यकमण: थमा । त ाम

ा तेन यो यकमण: अिभधानम् इ यथ: । ‘का ीगुण थानम्’ इ य थमािवभि :, ययेन

अिभिहत वात् । अ कम् इ य ि तीया, के नािप कमश े : अनिभधानात् । अत: ‘िग रशेन का ीगुण थानम्

अ कम् आरोिपतम्’ इित वा य य िसि : ।

(iii) ाहयते: ि कमकता क न


े साधनीया

अयािचतारं न िह देवदेवम : सुतां ाहियतुं शशाक ।

अ यथनाभ गभयेन साधुमा य यिम ऽे यवल बतेऽथ ॥ - (1.52)

[अ : िहमालय:, अयािचतारम् अयाचमानं, देवदेवं देवानां देवं, सुतां पावत , ाहियतुं प र ाहियतुं, न

शशाक न उ सेहे । िह साधु: स न:, अ यथनाभ गभयेन या ञावैक यभी या, इ ऽे यथ इ े अथ अिप,

मा य यम् औदासी यम्, अवल बते आ यते ।]

‘अ : देवदेवं सुतां ाहियतुं न शशाक’ इित य ताव थाकं ि कमकं वा यम् । ाहयित इित य तं पम् ।

अ : कता । ‘देवदेवम्’ ‘सुताम्’ इित कम यम् । ‘देवदेव: सुतां गृ ाित’ इत अ य तं वा यम् । त

अ य ताव थायां देवदेव: कता । य ते त य कमता तु ‘गितबुि ...’ इित सू ेण भवेत् । क तु

ग या थाभावात् हधातुयोगे अ य ताव थाककतु: कम वं व तुत: नाि त । पर तु अि मन् ोके त य

(अ य ताव थाककतु: देवदेवपद य) कम वं यु म् अि त । तत् कथं साधुतां भजेत् इित : उ वित ।

ाहयते: ग यथक वम् उ वा ि कमक वं सा यते कै ि त् । पर तु ाहयते: ग यथकता ब नाम् अस मतमेव

इित वदित त वबोिधनीकार: । िवषयेऽि मन् माधवीयधातुवृ ौ पि : यथा -

तारे ाहे तथा मोचे याजेदापे स ह: । का रकायां चश देन सुधाकरमुखै: कृ त: ॥


ाहे रह हो नैव हरद य स मतम् । इित ।
ाहयते: ि कमक वं यै: यु ं तेषां िवषये हरद : कािशका ा यायां पदम या िलखित - ‘ वत ा: कवय:’

इित । माधवीयधातुवृ ौ अिप तदेव वा यं दृ यते । क तु िश कोटौ अ तभवत: कािलदास य अि मन् योगे

असाधुताकथनम् अयु ं भावयि त बहव: । अत: तै: ाहयते: बु यथक वम् अ गीकृ य गित: द शता दृ यते
। त मात् पूव े उदाहरणे ाहियतुम् इ य उ ा वेन बोधियतुम् इित अथिववरणं कृ वा कथि त्
समाधानं व ं यात् ।
आ य नाम मि लनाथ: िवषयेऽि मन् सवथा मूकतां भजित ! ि कमकताया: समथनिवषये अयु तािवषये वा

स: कमिप न वदित एव !!

मि लनाथीयम ् Page 30
5. के चन िवशेषांशा:
* यामला
(i) य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते कम् ?

अन यम यण तम नाथ: वग कसाम चतमचिय वा ।

आराधनाया य सखीसमेतां समा ददेश यतां तनूजाम् ॥ - (1.58)

[अ नाथ: पवतराज: िहमवान्, अन यम् अमू यम्, वग कसां देवानाम्, अ चतं पूिजतम्, अचिय वा

पूजिय वा, अ य एत य िशव य, आराधनाय सेवनाय, सखीसमेतां यतां सखी यां समेतां िनयतां

जयिवजया यां समेतां िनयताम्, तनूजाम् पु ीम्, समा ददेश आ ापयत् आ ापयामास ।]

अि मन् ोके च यमाण: िवषय: अि त - ‘ वग कसाम चतम्’ इित । वग: ओक: थानं येषां ते वग कस: ।

वग कस: = देवा: इ यथ: । ‘देवानाम् अ चतम्’ इित अ ष ी यु ा अि त । व तुत तु देवै: प्◌ा◌ू यमान:

इित अ तृतीया यात् । क तु तृतीयाया: थाने ष ी उ ा । ‘मितबुि पूजाथ य ’ (3.2.108) इित सू ं

वदित - म या थ य: वतमाने : भवित इित । ‘रा ां पूिजत:’ इित उदाहरणम् । ‘ य च वतमाने’

(2.3.67) इित ष ी । म या द य: िविहत य य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते कम् इित :

उ वित । वतमानकाल: भूतकालतां बाधते इित के षाि त् मतम् । अत: एव माधवीयधातुवृ ौ उ यते -

‘पूिजतो य: सुरासुरै: इित आष: योग: इ या :’ इित । य वतमानकाल: भूतकालतां बाधते इित कारणेन

आष योग: इित उ : अि त त । (पूज पूजायाम् इ य , चुरादौ) एवं ित ह वतमानकाल य भूतकाल-

अबाधकता कथं ितपा ते ? ि ेषु थलेषु िवषयेऽि मन् चचा दृ यते । तथा िह -

* त वबोिधनी ा या - ‘रा ां मत: इ :’ रा ािमित ‘ य च वतमाने’ इित ष ी । वतमानाथक य यच

योगे ष ी यात् । ‘न लोका यिन ा….’ इित िनषेध य अपवाद: । ‘पूिजतो य: सुरासुरै: इ यादौ तु भूते :,
न तु वतमाने । तेन तृतीया त उपप ते ।
* माधवीयधातुवृ े: भूिमकायां ( ा रका सादशाि वयण) िल यते - ‘‘िन यं कौ ट ये गतौ इ य

िन य हणेन त कौि ड य यायािन यता ापनात् ‘पूिजतो य: सुरासुरै:’ इ य भूतेऽिप य सौल येन कत र

तृतीयाया: न कािचद् अनुपपि : इित मनोरमाकारा:’’ इित ।

* दुघटवृ ौ िल यते - ‘उप ाते इित तृतीयासमथात् ‘तेन ो म्’ इ या द-कारकात् ययं कु वता आचायण

ािपतं - म या द यो िविहत य य योगे तृतीयासमासो भव येवेित तेन ई र ािपतम् इित िनदशादेव

अि त म या द यो भूतेऽिप इित’’ इित ।

मि लनाथीयम ् Page 31
सव या य ता पय यत् म या द यो िविहत: : वतमाने, भूते च भिवतुम् अहित इित । अत: िस ं यत्

‘ वग कसाम् अ चतम्’ इ य या ष ी यु ा:, तां तृतीया न बाधते इित ।

(ii) ‘ि मत य अनुकुयात्’ इ य न कािप अनुपपि :


पु पं वालोपिहतं य द यात् मु ाफलं वा फु टिव म
ु थम् ।
ततोऽनुकुयाि शद य त या ता ौ पय त च: ि मत य ॥ - (1.44)

[पु पं सुमम्, वालोपिहतं बालप लवे िनिहतम्, यात् य द मु ाफलं मिण:, फु टिव म
ु थं िनमले िव म
ु े

ित तीित, तत: अ यम्, त या: पाव या:, ता ौ पय त च: अ णे ओ े सृता ाि त: य य, ि मत य

अनुकुयात् ि मतम् अनुकुयात् म दहासम् अनुकुयात् ।]

त या: पाव या: ि मत य अनुकुयात् इित कािलदास योग: । ‘ि मतम् अनुकुयात्’ इित थाने ‘ि मत य

अनुकुयात्’ इित योग: कृ त: अि त । ‘कतुरीि सततमं कम’ इित सू ेण ि मत य कमता फु टा एव । अत:

ि मतम् अनुकुयात् इित योग: भवेत् । क तु अ ष ी (ि मत य इित) यु ा दृ यते । अत: कथं त य

साधुता इित अि त एव य अवसर: । समाधानं तु इ थम् -

कमसं ा तु कतु: ईि सततम वे एव । य द ईि सततम वं न यात् त ह कमसं ा अिप न यात् कृ तवा ये ।

स ब धमा िवव ा यते, न तु ईि सततम व यािप । तथा सित ईि सततम वाभवात् न कमसं ा ।

‘माषाणाम् अ ीयात्’ इित ाचीनानाम् उदाहरणम् । त त् एव ‘ि मतम् अनुकुयात्’ इ य स ब धमा -

िवव ायाम् (ईि सततम व य अिवव ायाम्) कृ तायां ष ी भवित एव । त वबोिधिनकार: उदाहरित -

‘स पषो जानीते’ ‘मातु: मरित’ इ या दकम् । अ सव अिप करण य स ब धमा िवव ायां ष ी ।

स प:स बि ध वतनम् इ यथ: । एवं ‘ि मतम् अनुकुयात्’ इ य न कािप अनुपपि : ।

(iii) ‘ वागत’योगे चतुथ । ष ी ि तीया चािप ।

वागतं वानधीकारान् भावैरवल य व: ।

युगप ुगबा य: ा े य: ा यिव मा: ॥ - (2.18)

[ ा यिव मा: भूतपरा मा:, देवा:, वान् वक यान्, अधीकारान् िनयोगान्, भावै: साम यै:, अवल य

आ थाय (यथािधकारं ि थ वा अिप), युगपत् समकालम्, ा े य: आगते य:, युगबा य: दीघबा य:, व:

यु म यम्, वागतं शोभनम् आगतम् ।]

अि मन् ोके व: वागतम् इ य य अंश य िवषये चचा यते । कु मारस भवे मि लनाथ ा यानं वदित वो
यु म यम् । ‘ब वचन य व सौ’ (8.1.21) इित चतुथा ब वचने वसादेश: । ‘कमणा यमिभ ैित स
स दानम्’ (1.4.32) इ य कमपदेन या हणात् स दान वम् इित । (कमणा = यया इ यथ:) त मात्
चतुथ । ाचीना: योगा: तु चतु य ता: एव बहव: । त था –

मि लनाथीयम ् Page 32
 त मै ..... वागतं ाजहार । - पूवमेघे - 4
 वागतं दे ै । - मालिवकाि िम म्
मि लनाथ: िलखित - ‘ या हणमिप कत म् इित स दानात् चतुथ ’ इित । अत: ‘भव : सव य: वागतं

ाहरािम’ इ यादय: योगा: एव युि सहा: भवि त ।

अ एव ष ी योग: अिप असाधु: इित न भासते । यत: मृ छक टके योग: दृ यते - ‘ वागतमाय य’ इित ।

ि तीया योग: अिप साधु योग: इित िचत् दृ यते । वदित: (व ातु:) तदथका ि कमका: इ यत:

वागतश द य ि तीया अिप उपप ते इित व म् । भ का े (7.63) योगो यथा - ‘प रघो भुजानाह

हस ती वागतं कपीन्’ इित ।

(iv) ‘िमषताम् आि छनि ’ इ य अनादरे ष ी

य विभ: स भृतं ह ं िवतते व वरे षु स: ।

जातवेदोमुखा मायी िमषतामाि छनि न: ॥ - (2.46)

[य विभ: िविधवद् इ वि :, िवततेषु अ वरे षु, स भृतं द म्, ह म् आ ितम्, मायी मायावी, स: तारक:,

न: अ माकम्, िमषतां प यताम्, जातवेदोमुखात् वि न: एव मुखं त मात्, आि छनि आि य गृ ाित ।]

अि मन् ोके ‘िमषताम् आि छनि ’ इित अयं िवचार: िवशेषतया वीकृ त: । मि लनाथ: ा याित यत् स:

तारक: मायावी अ माकं िमषतां (प यताम्) य ेषु स भृतं द ं ह म् आि य गृ ाित इित । िमषतां

(प यताम्) इित योग: कृ त: कािलदासेन । प य सु स सु इ यथ: । व तुत: अ ‘य य च भावेन भावल णम्’

इित स मी उिचता । क तु ष ी यु ा दृ यते । कथम् अ ष ी इित : । समाधानं तु - भावल णायां

स यां यो ायाम् अिप आनादरे ो ये ष ी अिप भवित । ‘ष ी चानादरे ’ (2.3.38) इित सू ेण ष ी ।

अनादरािध ये भावल णे ष ीस यौ त: इित सू ाथ: । दित दतो वा ा ाजीत् इित उदाहरणम् ।

द तं पु ा दकम् अनादृ य सं य तवान् इित त वबोिध यां ... िववरणम् । ‘य य च भावेन…..’ इ यनेन

स मी । अनादरे सित य: भावं ल यित त य ष ी अिप । भावल णमा े तु स येव । अनादरािध ये तु

ष ी-स यौ इित िन कष: । अ तारक: देवान् उपे या प यन् ते य: यत् ह ं द ं तत् बलात् आि छनि

इित कारणेन देवानां िवषये अनादर: सु प : । अत: िमषतां (प यताम्) इित ष ी । अ ैव स मी अिप यो ुं

श या । अत: िमष सु (प य सु) इ यिप योग: स भवित एव । तथािप अनादरािध य- ोतनाय ष ी एव

यु यते ाय: लोके । स यां यु ायां तु भाव-ल णामा े स मी उत अनादरािध य ोतनाथ इ य य


प ता न भवित । ष ां यु ायां तु तादृशी अ प ता न ।

मि लनाथीयम ् Page 33
6. के षुिचत् उदाहरणेषु वामनमतािन
* सिचन कठाळे
किवकु लगु : महाकिव: इ या दिभ: उपािधिभ: यात य कािलदास य का ेषु अ मादादीनां वाचकानाम्

अ येतॄणां च महान् आदर: वरीव त । यतो िह ता: अिनतरसाधारण वयुता: सवा: अिप रचना: का य,

ाकरण य, अल कार-शा य, धमशा य वा के वलं न, अिप तु जीवन वहार य अिप ब न् अंशान्

आदधित । तेन रिचतानां का ानां सकृ त् पठनेन सवऽिप इमे अंशा: अ मािभ: न बु य ते । य द

मि लनाथीया स ीिवनी न अभिव यत् त ह िवल णा: अथा: अ मािभ: न अवागिम य त । सोऽयं

मि लनाथ: कािलदासेन यु ानां श दानां साधु वं ितिपपादियषु:, ‘नामूलं िल यते कि त्’ इित िनजो

साथक िचक षु वामनमतािन िचत् उ रित । वामन तावत् तदीये ‘का ाल कारसू वृ ौ’

कािलदास यु श देषु यत् साधु वं दशयित तत् िव मयं जनयित । ‘एवमिप भिवतुम् अहित’ इित दृ च

ददाित वाचके य: । तादृशान् कां न अंशान् अ िव ु म् उ सहे ।

(i) ‘आस’ इित पम् अस - गितदी यादानेषु इ य य धातो:


वृ ानुपूव च न चाितदीघ ज घे शुभे सृ वत तदीये ।
शेषा गिनमाणिवधौ िवधातुलाव य उ पा इवास य : ॥ - (1.35)

[वृ ानुपूव वतुले पूवमनुगते अनुपूव, न च अितदीघ, शुभे म गले, तदीये त य, ज घे जानुन: अधोभागौ,

सृ वत: िन मतवत:, िवधातु: ु :, शेषा गिनमाणिवधौ ज घा ित र ावयविनमाणाथम्, उ पा े पुन:

स पा े, लाव ये काि तिवशेषिवषये य : य : आस बभूव ।]

अ ‘आस’ इित पदम् अिधकृ य च यते । क दृशोऽयं योग: ? क य धातो: पिमदम् इ या दषु वत ते

अिभ ायभेदा: । त शाकटायन: कथयित - ‘बभूवाथ ितङ त ित पकम् अ यम्’ इित । तत् िनराकु वन्

व लभ: ितपादयित - ‘न तत् ितङ त ित पकम् अ यम् । अ तेभू: इित वादेशिनयमात् तादृशं ितङ तं न

श यम् । अत: कवीनां ामा दक: अयं योग:’ इित ।

मत यमिप अपेि तं समाधानं तु न ददाित । ति षये सयुि कं मतं ितपादयन् वामन तु ‘असे यसते:’ (27)

इित वीये सू े अमुं िवषयं प ीकरोित । नायम् अदा दगणे प ठत: अस - भुिव इित धातु:, अिप तु

वा दगणे प ठत: असगितदी यादानेषु इित उभयपदी धातु: अयम् । अस(भुिव)धातो: िल ट ‘अ तेभू:’

(2.4.52) इित सू ेण ‘बभूव’ इित पं भवित । अ तु ‘आस’ इ येव पं ददीपे वृ : इ यथ यु म्’ इित ।

पदसाधु वम् अथस गित: इित यमिप वामनेन अ सािधतम् । सवमेतत् वीये ा याने उि ल य अ मान्

उपकरोित मि लनाथ: ।

मि लनाथीयम ् Page 34
(ii) चतुर शोभीित िणनौ
उ मीिलतं तूिलकयैव िच ं सूयाशुिभ भ िमवारिव दम् ।
बभूव त या तुर शोिभ वपु वभ ं नवयौवनेन ॥ - (1.32)

[नवयौवनेन थमयौवनेन, िवभ म् अिभ ि तम्, त या: पाव या:, वपु: शरीरम्, तूिलकया कू चकया,

उ मीिलतं र न ेणो ािसतम्, िच म् इव आले यम् इव, सूयाशुिभ: िभ म् अरिव दम् इव िवकिसतम्

अरिव दम् इव चतुर शोिभ चतुर म यूनाित र म्, बभूव आसीत् ।]

इह ोके ‘चतुर शोिभ’श द: क न वैिश म् आवहित । स श द: थमदशने म वथ य-इिन यया त:

इित भासते । क तु स तु भास: एव इित कथियतुं वामन:, वीय य ‘चतुर शोभीित िणनौ’ (5.2.58) इित
सू य वृ ौ युि यं दशयित ।
1. आदौ शोभा इित श दात् ‘ ी ा द य ’ (5.2.116) इ यनेन म वथ य: इिन: यय: यात् इित श का ।

त उ यते - शोभाश द: ी ा दगणे प ठत ेदिप अ त मात् तादृश: इिन ययो न स भवित । यत:

‘ हणवता ाितप दके न तद त हणं ने यते’ इित िनयम: । चतुर शोिभ इित पदे शोभाश द: अ ते वतते

इ यत: तद त वात् इिन: न भवित ।

[ ी ा दगणे शोभाश द: मया न दृ :]

2. एवं चेत् चतुर ा चासौ शोभा च चतुर शोभा इित कमधारयसमासं िवधाय, सा तादृशी शोभा अ य

अ तीित चतुर शोिभ इित यताम् । क तु ‘न कमधारया म वथ य:’ इित िनषेधात् तदिप न स भवित ।

एवं युि यमिप िनराकृ य वामन: अ े साधु वं दशयित - चत : अ य: कोणा: य य तत् चतुर म् । चतुर ं

शोिभतुं शीलम् अ य इित िव हे ‘सु यजातौ िणिन ता छी ये’ (3.2.78) इित सू ेण ता छीिलके िणनौ अयं

योग: साधु: । अ यूनाित र ं यथा तथा शोभते इ यथ: ।

जू मास य (2019) स देशे कािशत: का क ठपरी ाया: क न अंश: मृितपथम् आयात: । गणपितशा ी

तदीयपरी क य ‘कु ि भकु भािमषाहारी’ इित दु ं योगं द शतवान् आसीत् । ‘न कमधारया म वथ य:’ इित

िनषेधात् अ कु ि भकु भािमषाहार: इ यनेन भा म् आसीत् इित अलं िवषया तरे ण ।

(iii) ‘अनुमेयशोिभ’ इ य ...

एतावता न वनुमेयशोिभ का ीगुण थानमिनि दताया: ।

आरोिपतं यि रशेन प यादन यनारीकमनीयम कम् ॥ - (1.37)

[यत् प ात् अन तरं , िग रशेन िशवेन, अन यनारीकमनीयम् अ कम् अ यासां नारीणां कमनीय: कामियतुं

श यो न भवित तत् अ कम्, आरोिपतम् अिधरोिपतम्, अिनि दताया: अनव ाया:, का ीगुण थानं

िनत बिब बम्, एतावता अनुमेयशोिभ अनुिमतया शोभया यु ं , ननु ।]


मि लनाथीयम ् Page 35
ोके ि मन् ‘अनुमेयशोिभ’ इित यु म् । ननु चतुर शोिभवत् इहािप स: एव िणिन यय: यात् इित

आश कायाम् आह वामन: - ‘उ याय य अ वृ े:’ इित । (अयमिप अंश: पूवतने ‘चतुर शोभीित िणनौ’

इ य एव च चत:) त ाम अनुमेयं शोिभतुं शीलम् अ य इित िव हो ना स ग छते । कु त: इित चेत् शुभ -

दी ौ इित धातो: अकमक वात् कमिवव ाया: अस भवात् । अिववि ते कमिण उपपदे कृ यय: कतु न

श य: । अत: ‘सु यजातौ िणिन ता छी ये’ इ यनेन िणिन: न भवेत् । क तु ‘साधुका रिण च’ इित वा तके न,

‘आव यकाधम ययो: िणिन:’ (3.3.170) इित सू ेण वा िणिन: यो : इित समादधाित वामन: ।

ा या तु एवं यात् - शोिभन: भाव: शोिभ वं, भावाथ व यय: । अनुमेयं शोिभ वं य य इित ब ीिह:

करणीय: । तत: ‘उ ाथानाम् अ योग:’ इित व यय य िनवृि : । तेन अनुमेयशोिभ इित पं िस यित ।

(iv) ‘शा त’श द य साधुता

वमेव ह ं होता च भो यं भो ा च शा त: ।

वे ं च वे दता चािस याता येयं च य परम् ॥ - (2.15)

[शा त: िन य:, वम् भवान्, एव ह ं हिव: आ यम्, होता यजमान:, च अिस । भो यं भ यं, भो ा च

अिस, वे ं सा काय व तु, वे दता सा ा कता च अिस । याता मता य परं येयं यानं त अिस ।]

ोके िव मानं ‘शा त’श दम् अिधकृ य कि द च यते । श ि स : शा त: इ यथ अ अ यय: इित

मि लनाथ: । पािणिनमतानुसारं तु ‘काला ञ्’ (4.3.11) इ यनेन ठिञ ‘शा ितक:’ इ येव साधु: यात्, न तु

शा त: इित । वयं पािणिन: अिप ‘येषां च िवरोध: शा ितक:’ (2.4.9) इित समासस ब े सू े

शा ितक: इ येव ायु । कथं त ह शा त: इ य य साधु वम् इ यु ौ वामन: वदित - ‘शा तिमित

यु े :’ (5.2.51) इित । सू वृ ौ तैन िल यते - ‘शा ते ितषेध: इ यि मन् वा तके वा तककारे ण कृ त:

स य त: योग: िश योग पेण हणीय:, स एव माणम्’ इित । त ाम वा तककार य योगम्

अवल य ‘शा त’श द य साधुता ितपादनीया इित त य आशय: । त मात् कािलदास य योगोऽिप साधु:
एव ।
(v) ‘आ थ’ इित लड त: एव, न िलड त:

एवं यदा थ भगव ामृ ं न: परै : पदम् ।

येकं िविनयु ा मा कथं न ा यिस भो ॥ - (2.31)

[भगवन् ! हे देव, यत् आ थ तत् एवं यत् वीिष, न: पदं परै : आमृ म् अ माकम् अिधकार: श ुिभ: आि म्,

भो येकं ितपु षं, िविनयु ा मा वेिशत व प: सवा तयामी, वं कथं न ा यिस न वेि स ?]

मि लनाथीयम ् Page 36
अ य: आ थ इित योग: ा त: ( मजनक:) इित कथयन् वामन: - ‘आहेित भूतेऽ यणल त मात् ुवो ल ट’

(5.2.44) इित तदीयसू े िन पयित यत् अ िल लकार: इित के षाि त् म: इित । व तुत तु ‘ ुव:

प ानामा दत आहो ुव:’ (3.4.84) इ यनेन ू धातो: ल ट आह, आहतु:, आ :, आ थ, आहथु:, इ यादीिन

प पािण िभ ािन भवि त । इत: अ े तु ूथ, वीिम, ूव:, ूम: इ यादीिन इित शेष: । अत: ‘आ थ’ इित

न िल लकार: । म: मा म भूत् इित िनपुण योगं दशयित - ‘आह म ि मतमधुमधुरां िगरम्’ इित । ‘लट्

मे’ (3.2.118) इ यनेन लट: मो र: योग: भूतकालं दशयित । के चन तु ‘आ थ इित अ यम्’ इित

वदि त । क तु ततोऽ यिधकतया िनपुण योगात् साधु वस पादनं खलु गरीय: ।

(vi) कमण: अिभधानं िनपातेनािप...

इत: स दै य: ा ीनत एवाहित यम् ।

िवषवृ ोऽिप संव य वयं छे ुमसा तम् ॥ - (2.55 )

[इत: म :, ा प ी: ा ा ी: यं स:, स दै य: स: तारकासुर:, इत म :, एव यं नाशं न अहित; िवषवृ :

िवष य वृ :, अिप संव य अिप वधिय वा, वयं छे ुं वयं कतियतुम्, असा तम् अनह: ।]

ोके ऽि मन् ‘िवषवृ :’ इित थमा त योग: दृ यते, न तु ि तीया त: । कु त: अ ि तीया तो न यु : इित

आश का समुदिे त । िवषयेऽि मन् वामन: वदित - ‘िनपातेना यिभिहते कमिण न कमिवभि :, प रगणन य

ाियक वात्’ इित । (5.2.22) ‘अनिभिहते’ (2.3.1) इित अिधकारसू म् । ‘कमिण ि तीया’ (2.3.2) इ य य

सू ं वदित - ‘कमिण अनिभिहते ि तीया यात्, (अिभिहते तु थमा एव, न ि तीया) इित । त सू वृ ौ

‘अिभधानं तु ायेण ित कृ ि तसमासै:’ इित प रगणनं कृ तम् । ित कृ ि तसमासा: एव अिभधानं कतुम्

अहि त इित त य आशय: । क तु वामन: अिभ ैित - ित कृ ि तसमासै: एव अिभधानम् इित न िनयम:,

प रगणन य ाियक वात् इित । त ाम ित कृ त् ति तसमासिभ ा: अिप अिभधानं कतुम् अहि त । अत: एव

िनपातेनािप अिभधानं भिवतुम् अहित । ‘असा तम्’ इित अ यम् । ( िनपात:) । तेन कमण: अिभिहत वात्

‘कमिण ि तीया’ इित सू ेण ि तीया न, अिप तु थमा एव । उदाहरणा तरं तावत् - ‘पि डतं मूख: इित

म यते’ इित । वा येऽि मन् ‘इित’श देन अिभिहत वात् मूखपदात् न ि तीया, अिप तु थमा एव ।

ननु असा तम् इित ति ता त वात् तेनैव अिभधानं यात्, तत: न कमिण ि तीया इित क न श का तरम्

। ‘यु े काले च सा तम्’ इ यनेन अति ता त: अयं िनपात: इ यत: तेन (ति ता तेन) अिभधानं न श यम्

इ याह वामन: ।

इ येवं किविभ: यु ानां पदानां साधु वं ितपादियतुं मा: नानाशा ा: वामनमि लनाथादय: अ येतॄन्
अ मान् अ ययने िन चं वतयि त इित शम् ।

मि लनाथीयम ् Page 37
7. धा वथिच तनम्
* ीमती

धातव: भवि त अनेकाथा: । िस ा: अथा: तावत् सव: अिप ाय ते एव । क तु अ िस ा: अथा:

िश योगवशात् ात ा: भवि त । कु मारस भवे कािलदास: कु िचत् िस म् अथ प र य य िविश े अथ

धातून् यु े । वयं धातो: िस म् अथम् अवल य ोक य भावम् अवग तुं न श ु म: । िस ाथ य

अवल बनात् ोकाथ य स गित: न भवित । कािलदासादीनां िश ानां योगे असाधु वारोपणम् अयु ं

भवेत् । तादृशे स गे ा यातार: अ माकम् उपकारका: भवि त ।

कािलदास योगाणां यु ाथ हणे मि लनाथ: अ मान् ब धा उपकरोित । स: कािलदास य भावम् अवग य

ा यानं िलिखतवान् इित कारणत: समीचीनतया अथ: स ग छते । मि लनाथ य ा यानं िवना के षुिचत्

थलेषु कािलदास य भावम् अवग तुं वयं सवथा न श ु याम एव । कािनचन उदाहरणािन (कु मारस भव य

आ दमसग ये ा ािन) अ स गृ ते ।

(i) िन वशित इ य िव धातो: ‘भु े ’ इित अथ:

म दा कनीसैकतवे दकािभ: सा क दुकै: कृ ि मपु कै ।

रे मे मु म यगता सखीनां डारसं िन वशतीव बा ये ॥ - (1.29)

[सा पावती, बा ये बा यदशायाम्, डारसं डानां वादं, िन वशतीव भु ानेव । सखीनां म यगता (सती)

म द कनीसैकतवे दकािभ: म दा क या: सैकतेषु पुिलनेषु क दुकै: कृ ि मपु कै मु : रे मे ।]

‘िवशित’ इ य य िस ाथ: ‘ िवशित’ इित । िवश वेशने इित धातु: । क तु थमसग 29 तमे ोके ‘पावती

बा ये सखीिभ: सह डारसं िन वशतीव रे मे’ इित वा ये िवशित इित अथ: न स ग छते । अ तु

िन वशित इ य य ‘भु े ’ इित अथ: िववृत: मि लनाथेन । त ाम भुजधातो: अथ: तेन वीकृ त: इित

ता पयम् । ‘िनवशो भृितभोगयो:’ इित िव कोषं माण वेन उदाहरित स: ।

(ii) सृजधातो: यागाथकता


यदैव पूव जनने शरीरं सा द रोषात् सुदती ससज ।
तदा भृ येव िवमु स ग: पित: पशूनामप र होऽभूत् ॥ - (1.53)

मि लनाथीयम ् Page 38
[सुदती शोभना द ता: य या: सा, सा पावती, पूव जनने पूवि मन् ज मिन, यदा यि मन् काले, द रोषात्

शरीरं ससज द रोषात् देहं त याज, तदा भृित एव तदा वे एव, पशूनां पित: िशव:, िवमु स ग: सन्

य िवषयास ग:, अप र ह: अप ीक:, अभूत् ।]

थमे सग 53तमे ोके उ यते - ‘पावती पूवि मन् ज मिन दा ायणी यदा आसीत्, तदा द रोषात् शरीरं

ससज’ इित । ‘सृजित’ (सृज िवसग) इ य य अथ: - ‘सृि :’ इित । दा ायणी द रोषात् शरीरं न सृ वती,

अिप तु िवसृ वती । त ाम शरीरं य वती । अत: एव मि लनाथेन िलिखतम् - ‘त याज’ इित । व तुत तु

‘िव’ इित उपसगण यु : एव सृजधातु: यागाथ गमयित, न तु ति रिहत: धातु: । तथािप, मि लनाथेन

उ वात् उपसगाणां ोतक वमा वात्, धातो: एव अनेकाथ वात् च, ससज इ य य अनुपसृ यािप

सृजधातो: यागाथकता अ युपग त ा ।

(iii) ‘भु े ’ इ य य ‘अनुभवित’ इ यथ:


च ं गता प गुणा भु े प ाि ता चा मसीमिभ याम् ।
उमामुखं तु ितप लोला ि सं यां ीितमवाप ल मी: ॥ - (1.43)

[लोला चपला, ल मी: का यिभमािननी देवता, च ं गता ा ा सती प गुणान् सौग यादीन् न भु े
नानुभवित । प ाि ता चा मसीमिभ यां शोभां न भु े उमामुखं ितप तु ि सं यां े च प े कारणं
य या: तां ीितम् आन दम् अवाप ।]

‘रा ौ च ं ा वती शोभा (काि त:) कमले ि थतं सौग या दकं न भु े ’ इित िह अ वय: । भुजधातो:

अ यवहार: (भोजनम्) अथ: । स: च अ न स ग छते । अ तु ‘भु े ’ इ य य ‘अनुभवित’ इ यथ: । च ं

ा वती काि त: न िह कमलगतान् गुणान् खादित । ‘अनुभवित’ इ य य अथ य क पनात् एव सुस गित: ।

ल णावृि म् आि य, धातो: ब वथक वं अवल य वा अ स गित: प रक पनीया ।

(iv) िमषधातो: दशनाथक वम्

य विभ: स भृतं ह ं िवतते व वरे षु स: ।

जातवेदोमुखा मायी िमषतामाि छनि न: ॥ - (2.46)

[य विभ: िविधव द वि :, िवततेषु अ वरे षु, स भृतं द म्, ह म् आ ितम्, मायी मायावी, स: तारक:, न:

अ माकम्, िमषतां प यताम्, जातवेदोमुखात् वि न: एव मुखं त मात्, आि छनि आि य गृ ाित ।]

‘य ेषु द ं ह ं मायावी तारक: िमषताम् अ माकं (िमष सु स सु) वि नमुखात् आि छनि ’ इित वा याथ: ।

अ ‘आि छनि ’ इ य य आि य गृ ाित इ यथ: । िमषित इ य य मु याथ: पधते इित । न िह अ देवा:

पध ते । अत: पध ते इित मु याथ: अ न स ग छते । अत: एव मि लनाथ: िमषधातो: दशनाथक वं

मि लनाथीयम ् Page 39
वदित । तदा तु ‘देवेषु प य सु स सु एव तारक: ह ं बलात् आकृ य नीतवान्’ इित अथ य िस :े , न कािप

अनुपपि : ।

(v) नोदयामास इित य त योग: अ थाने इित भाित


ततो म दािनलो धूतकमलाकरशोिभना ।
गु ं ने सह ेण नोदयामास वासव: ॥ - (2.29)

[तत: भगव ा◌ान तरं , वासव: इ :, गु ं बृह पितम् म दािनलो भूतकमलाकर-शोिभना म दािनलो भूत:

य: कमलाकर: स: इव शोभते, ने सह ेण ने ाणां सह ेण, नोदयामास ेरयामास ।]

‘इ : बृह प त ने सह ेण नोदयामास’ इित िह वा यम् । अ इ : ने ै: बृह प त नुदित । ‘भवान् वदतु

इित ने ै: सूचयित’ इित अथ: । अ अ य त पेण एव इ ाथिसि : । तथािप किव: ‘नोदयामास’ इित

य त पं यु े । अ य तेन एव इ े िस े क य त पेण ? तथािप कािलदास: अ य त पमेव


यु े । मि लनाथेन तु एति षये कमिप न उ यते ।
‘ने सह ं (कतृ) बृह प त नुदित, ने सह ेण इ : बृह प त नोदयित’ इित उ वा ने सह य

यो यकतृ वम्, इ य योजककतृ वं च उ वा कथि त् य त योग: (नोदयामास इित योग:) साधियतुं

तु श य: । क तु स: अ थाने यास: इित भाित ।

(vi) ि ल ाते: सकमकता अिप...


इ थमारा यमानोऽिप ि ल ाित भुवन यम् ।
शा ये यपकारे ण नोपकारे ण दुजन: ॥ - (2.40)

[इ थम् उ कारे ण, रिवशिशपवनोदिधभुज गसुरे ै: आरा यमानोऽिप स: भुवन यं ि ल ाित पीडयित ।

तथा िह दुजन: यपकारे ण तीकारे ण एव शा येत् शा तो भवेत्, उपकारे ण न शा येत् न शा तो भवेत् ।]

ि लशधातु: व तुत: अकमक: । सवषु धातुपाठे षु त य अकमक वम् एव ितपा दतम् । लोके योगा: अिप

तादृशा: एव दृ य ते । क तु कािलदास: अि मन् ोके ’तारक: भुवन यं ि ल ाित’ इित वदन् अमुं धातुं

सकमक वेन यु े । एतं योगम् एव आि य ‘अ य सकमक वम् अिप दृ यते’ इित वदित

कृ द त पमालाकार: । अत: धातो: अ य सकमकतािवषये कािलदास योग: एव माण वेन ित ित ।

(vii) वीजधातु: धातुपाठे अप ठत: अिप अि त एव लोके

वी यते स िह संसु : ाससाधारणािनलै: ।

चामरै : सुरब दीनां बा पसीकरवा रिभ: ॥ - (2.42)

मि लनाथीयम ् Page 40
[िह यत: य मात् कारणात्, स: तारक:, संसु : सन् ाससाधारणािनलै: िन: ाससाधारणािनल: येषां तै:,

बा पसीकरव षिभ: तासां ीणां रोदन य अयम् अवसर:, सुरब दीनां सुर ह ीणां स बि धिभ: चामरै :

वी यते ।]

‘स: तारक: चामरै : वी यते’ इित िह वा यम् । अ यु : ‘वीज’धातु: धातुपाठे ािप न यु : । धातुपाठे

अप ठत य अिप अ य धातो: योगा: तु दृ य ते एव । ‘वीजे: लौ ककादवीजयत्’ इित ीरतरि ग यां

दृ यते । (इिज इ य ) ‘‘वीजधातु: शा ेषु अप ठतोऽिप लोके ल ध चार: इ यथ: । ‘संवीजते’ इित योग:

जा बवतीिवजये दृ यते । यथा - घमालसा ग मधुरािण कू जन् संवीजते प पुटेन का ताम्’ ’ इित

युिधि रमीमांसक: त ैव ट प यां वदित । ‘वीजि त बाल जनै:..’ इित ह रवंशे (13.12) (म.भारते

7.307) इित च इित कृ द त पमाला । ‘वीजित’ भृितषु ‘िव’ इित उपसगण यु : ‘ईज’धातु: इित समाधानं तु

व ुं श यम् । तथािप ‘वीिज वा’ इ या द योगसमथनाय वीजधातु: तु अ युपग त : एव भवित । अत: एव

वीजधातो: स ा अ युपग यते िश :ै ।

मि लनाथीयम ् Page 41
8. िवशेषाथिवचारा:
* स यनारायण:

(i) ‘उपयेम’े इ य आ मनेप दता

स मानस मे सख: िपतॄणां क यां कु ल य ि थतये ि थित : ।

मेनां मुनीनामिप माननीयामा मानु पां िविधनोपयेमे ॥ - (1. 18)

[मे सख: ब धुस प :, ि थित : मयादािभ :, स: िहमवान् िपतॄणां मानस मन:स क पज यां, मुनीनाम्

अिप माननीयां योिग वा द यां पू याम्, आ मानु पां क यां कु ल य ि थतये कु लशीलसौ दया दिभ:

सदृश मेनां नामवत क यां कु ल य ित ायै िविधना यथाशा ेण उपयेमे प रणीतवान् ।]

अ ‘उपयेमे’ इित पदम् अिधकृ य िवचार: यते । व तुत: यम उपरमे इित धातु: पर मैपदी । य छित इित

ल लकार पम् । िल लकारे ययाम इित पं भवित । पर तु अ ‘उपयेमे’ इित आ मनेप द पं यु म् ।

मि लनाथ: िवषयेऽि मन् िलखित - ‘उपा म: वकरणे’ इित यमधातो: आ मनेप द वम् इित । उपपूवात् यम:

वकरणे वतमानाद् आ मनेपदं भवित इित त य अथ: । ‘ वकरणश देन भाया वीकारो गृ ते इित वृि कृ त्’

इित त वबोिधनीकार: वदित । अत: ‘भायाम् उपय छते’ इित कौमु ाम् उदाहरणं द शतम् । अ उपपूवक:

यमधातु: िल लकारे यु : । अत: उपयेमे इित पं िस यित । स: (िहमालय:) मेनाम् उपयेमे इित

वा य योग: भवित । त वबोिध यां - ‘ वीकरण-श द य भाया वीकरणिभ मिप अथ पुर कृ य भ : योगं

करोित’ इित उ वा - भ तु वीकारमा ेऽिप ायु - ‘उपायं त महा ािण’ इित उदाहरणं द यते ।

कृ त ोके तु भाय वीकरणाथ एव अयं श द: यु : इित कारणत: त वबोिधनीकार य आशय य न िवरोध:


कोऽिप ।
(ii) ‘बालि य वम्’ इ य ि यश द य परिनपात: कथम् ?

ल ा ितर ां य द चेतिस यादसंशयं पवतराजपु या: ।

तं के शपाशं समी य कु युबालि य वं िशिथलं चमय: ॥ - (1.48)

[ितर ां ितय जातीनां चेतिस ल ा यात् य द असंशयं संशयाभावात् संशय: स देह: नाि त इित,

पवतराजपु या: पाव या: तं के शपाशं के शकलापम्, समी य दृ वा चमय: मृगीिवशेषा: बालि य वं

ि यबाल वम्, िशिथलं कु यु: ।]

बाल: ि य: यासां ता: बालि या: तासां भावो बालि य वम् इित समास: मि लनाथेन द शत: । अ

बालि या:, इित श दे एव श का भवित । अ ि य-श द य िवशेषणात्, ‘िवशेषणं िवशे येण ब लम्’ इित

मि लनाथीयम ् Page 42
उ वात् त य पूव योगे ‘ि यबाला:’ इित पं िस येत्, न तु बालि या: इित । पर तु ोके तु बालि या:

इित यु म् अि त । कथम् अ य साधुता इित : उ वित एव सहजतया । मि लनाथ: अ समादधाित -

‘आिहता या दपाठात् वा परिनपात:’ इित । आिहता या द: क न आकृ ितगण: िव ते । ‘वािहता या दषु’

इित सू ं वदित - अि मन् गणे प ठतानां श दानां पौवापय कथि दिप व ुं श यम् इित ।

पर तु सम या कािचत् जाग त अ । ‘वािहता या दषु’ इित सू ं ‘िन ा’ इित सू य अपवाद पेण उ म्

इित कािशकाकार: वदित । िन ा इित सू ेण ‘िन ा त य पद य पूविनपात: भवित’ इित उ म् । ‘ वतु’

ययौ िन ा-सं कौ । िन ा इित सू य अपवाद पेण एतत् ‘वािहता या दषु’ इित सू म् उ म् ।

ि यश द तु िन ाश द: न । स तु ‘क’ यया त: । ीञ् तपणे का तौ च इित धातो: ‘इगुपध ा ी कर: क:’

इित सू ेण क यये कृ ते ि य: इित पं िस यित । अत: वािहता या दषु इित सू य वृि : अ भिवतुं
नाहित ।
य ेवं त ह ‘वा ि या दषु’ इित वा तके न बालि या: इित पं साधनीयम् । ि यश द य ब ीिहसमासे

पौवापय िवक पेन भवित इित त य अथ: । गुडि य:, ि यगुड: इ युदाहरणं कौमु ां द शतम् । एवमेव

बालि या: ि यबाला: इित यो: अिप पयो: साधुता व ा । ‘वािहता या दषु’ इित सू े कािशकाकार: -

‘आकृ ितगण अयम्, तेन गुडक ठ भृतय इह एव ा:’ इित वदित । ‘ग गादे: परा स मी’ इ यनेन

वा तके न गुडक ठ: इ या दषु गुडश द य पूविनपात: सािधत: । एवमेव बालि या: इित ा यानावसरे

मि लनाथेन ‘वािहता या दषु’ इ य य उ लेख: कृ त: इित व ुं श यते ।

(iii) ‘देहब :’ इ य ब श द य परिनपात:

उ ै ै: वा तेन हयर महा र च ।

देहब िमवे य िचरकाला जतं यश: ॥ - (2.47)

[च क इित तेन तारके ण उ ै: उ त:, उ ै: वा: उ ै: वा: नाम हय: हयर म् अ े :, देहब ं मू तमत्,

िचरकाला जतम् इ य यश: इव अहा र अप तम् ।]

‘देहब :’ इित श दम् अिधकृ य कि द िवचार: यते । ब : देह: येन स: ब देह: इित पं भवेत् । यत:

‘िन ा’ इित सू ेण यया त य (िन ासं क य) पूविनपात: िविहत: । अत: ब श द य पूविनपात: भवेत् ।

त मात् ‘देहब :’ इित पं कथम् इित क न : उदेित एव । एतत् पं साधियतुं मि लनाथ: -

‘आिहता या द वाि ाया: परिनपात:’ इित उ वान् । ‘िन ा’ इित सू य अपवाद पेण ‘वािहता या दषु’

इित सू म् उ म् । आिहता या दगणे प ठतेषु ब ीिहसमासेषु िन ा तपद य पौवापय िवक प: िव ते इित

त य अथ: । जातपू :, पु जात:, जातद त:, जात म ु:, तैलपीत:, घृतपीत:, ऊढभाय:, गताथ: इ यादीिन

मि लनाथीयम ् Page 43
त य उदाहरणािन । आिहता या दगणे देहब : इित श द: य िप न िव ते, तथािप न ित: । यत:

आिहताि गण: अि त आकृ ितगण: । त मात् ‘देहब :’ इित पं िस यित एव ।

(iv) दवौकस: इ य पृषोदरा दता

ति मन् िव कृ ता: काले तारके ण दवौकस: ।

तुरासाहं पुरोधाय धाम वाय भुवं ययु: ॥ - (2.1)

[ति मन् काले पावतीशु ूषाकाले तारके ण व नखपु ेण िव कृ ता: उप लुता: दवौकस: देवा: तुरासाहं

देवे म्, पुरोधाय पुर कृ य वाय भुवं ण: इदम्, धाम थानम्, ययु: गतव त: ।]

‘ दवौकस्’श दिवषये कि द िवचार: यते । अ मि लनाथेन ि िवध: िव ह: द शत: - ‘ दवम् ओक:

येषां ते दवौकस:’ इित थम: िव ह: । अ दवश द य वग: इित अथ:, ओक श द य थानम् इ यथ: ।

दवश द: अ : अकारा त: । ‘म दर: सै रभ: श भवनं खं दवं नभ:’ इित ि का डशेष: ।

ि तीयामिप ुप मि लनाथ: एवं दशयित - ौ: ओक: येषां ते इित । अ ािप ोश द य वग: इ येव

अथ: । ओकस् इित सकारा त: श द: । प-िस ये अ पृषोदरा द वं व ं भवित । पृषोदरादीिन

यथोप द ािन साधूिन भवि त । उभयिवध ु पतौ अिप सकारा त: एव अयं ‘ दवौकस्’श द: । कािलदासेन

अिप सकारा त वेन एव अ य योग: कृ त: ।

‘ओकस’ इित अद त: अिप अि त इित के िचत् । तथा सित ‘ दवौकस:’ इित अकारा त य श द य िसि : ।

अ ािप पृषोदरा द वं व म् एव भवित । अकारा त य योग: ह रवंशे (213 अ.) यथा - ‘वसुधािमह

स ा ै: सव रव दवौकसै:’ इित ।

मि लनाथीयम ् Page 44
9. िवशेषश दा: समासा: च
* म जुनाथभ :

(i) ‘अवेदना :’ इ य समास:


असूत सा नागवधूपभो यं मैनाकम भोिनिधब स यम् ।
ु ऽे िप प ि छ द वृ श ाववेदना ं कु िलश तानाम् ॥ - (1.20)

[सा मेना, नागवधूपभो यम् नागक यािभ: उपभो यम्, अ भोिनिधब स यं समु ण
े सह कृ त ेहम्, प ि छ द

प छेदके , वृ श ौ इ ,े ु े कोपयु े , अिप कु िलश तानां व ायुध य घातेन तानाम्, अवेदना ं न

वेदना म्, मैनाकं मैनाकनामकम्, असूत सूतवती ।]

अि मन् ोके यु म् ‘अवेदना म्’ इित पदम् अिधकृ य िवचार: यते । पद या य ि धा ु पि :

मि लनाथेन द शता । यथा - जानातीित :, वेदनानां : वेदना :, न वेदना : अवेदना :, तम् इित एका ।

अ जानातीित : इ य ‘इगुपध ा ी कर: क:’ (3.1.135) इ यनेन क यय: िविहत: । क यये सित ा

इ य य आकार य लोप: भवित ‘आतो लोप इ ट च’ (6.4.64) इ यनेन । (इ जादावाधधातुके ि ङित च

आकारा त य अ ग य लोपो भवित इित सू ाथ: ।)

वेदनां जानाित इित वेदना :, वेदना : न भवतीित अवेदना : तम् इ यपरा । वेदनां जानाित इित : इ य

‘आतोऽनुपसग क:’ (3.2.3) इ यनेन क यय: िविहत: । आकारा ते य: अनुपसग य: कमिण उपपदे क यय:

भवित इित सू ाथ: । अ ा अवबोधने इित आकारा त: धातु: अनुपसग , वेदनाम् इित उपपदं कम यथ

अि त । त मात् धातो: क यये वेदना : इित पं िस यित । न वेदना : अवेदना : इित न समास: ।

अ थमायां ु प ौ कृ वृि : समासवृि : च भवत:, ि तीयायामिप तथैव । उभयो: अिप अथ: समान:

इित भासते । समाने अथ स यिप िव ह: ि धा व ुं श य: इित मि लनाथ: द शतवान् ।

(ii) चूत: कु सुमाथपर:, िवकारवाचक य अ यय य लु वात्

महीभृत: पु वतोऽिप दृि ति म प ये न जगाम तृि म् ।

अन तपु प य मधो ह चूते ि रे फमाला सिवशेषस गा ॥ - (1.27)

[पु वतोऽिप पुमप य य अिप, महीभृत: िहमालय य, दृि : च ु:, ति मन् अप ये ति मन् पु े, तृ स तोषम्,

न जगाम न ा वान् । अन तपु प य नानािवधवु प य, मधो: वस तऋतो:, ि रे फमाला मधुकराणां पि :,

चूते चूतकु सुमे, सिवशेषस गा अ य तास ा (भवित) िह ।]

मि लनाथीयम ् Page 45
अि मन् ोके चूत: इ य य िवचार: यते । कािलदास: अ चूतश दं चूतकु सुमम् इ यि म थ ायु इित

मि लनाथ: । व तुत: चूतश द य आ वृ : इ यथ: । ‘आ ूतो रसालोऽसौ’ (अ.को. वनौषिध. - 33)

इ यमर: । चू यते पीयते इित चूत:, चूष इ य मात् कमिण यय:, ‘पृषोदरादीिन यथोप द म्’ (6.3.109)

इ यनेन षलोप:, तत: चूत: इित िन प : ।

त चूतकु सुमम् इ यथ: कथम् ?

‘अवयवे च ा योषिधवृ े य:’ (4.3.135), ािण-ओषिध-वृ वािच य: श दे य: ष ीसमथ य: अवयवे

यथािविहतं ययो भवित, चकारात् िवकारे च । ािण-ओषिध-वृ वािच य: ष ते य: पदे य: अवयवाथ

िवकाराथ च यथािविहतम् अणादय: यया: भवि त इित ता पयम् । एवं िवकाराथ चूतश दात् अ यय:

िवधीयते । अ यये आ दवृि : भवेत् । यथा - िप पल य अवयव: िवकारो वा पै पलम् । अत: ‘चौतम्’ इित

पं यात् अिण इित चेत् ‘लुप् च’ (4.3.166) इ यि मन् सू े ‘पु पमूलेषु ब लम्’ इित वा तकं वदित

यय य िवक पेन लुक् भवित इित । त मात् अण: लु क, चूत य िवकार: चूत: इ येव िस यित ।

चूतकु सुमम् इ यथ: ।

(iii) ‘शरीराधहराम्’ इ य कथं समास: ?

तं नारद: कामचर: कदािच क यां कल े य िपतु: समीपे ।

समा ददेशैकवधूं भिव े णा शरीराधहरां हर य ॥ - (1.50)

[कामचर: व-इ छया य: चरित तादृश:, नारद: नारदमह ष:, कदािचत् एकदा, िपतु: समीपे मेरो: समीपे,

क यां तां पावतीम्, े य दृ वा, कल े णा ी या एव, हर य िशव य, शरीराधहरां शरीरे समभागहराम्,

एकवधूं एकाम् एव प ीम्, भिव भािवनीम्, समा ददेश आ द वान् ।]

अि मन् ोके ‘शरीराधहराम्’ इ य कथं समास: इित िवचार: यते । अधश द: समांशवािचप े नपुंसके ,

अंशवािचप े पुंिस च व : । तथा िह अमर: - ‘िभ ं शकलख डे वा पुं यध ऽध समशके ’ (अमर. द वग:-

16), इित । ‘अध नपुंसकम्’ (2.2.2.) । समांशवाची अधश द: िन यं लीबे भवित । अधश द: य द

समांशवाची त ह समासे थमात पु ष: करणीय: ‘पूवापराधरो रम् एकदेिशनैकािधकरणे’ (2.2.1.) इ यनेन

सू ेण । यथा - अध िप प या: अधिप पली इित । अधश द: य द अंशमा वाची त ह ष ीत पु ष: करणीय: ।

यथा - ाम य अध: ामाध: इित ।

शरीराधहराम् इ य िशव य अधशरीरं तवत पावतीम् इित इ ाथ: । तदा अधशरीरहराम् इित समास:

करणीय: भवेत् । (िव ह: तु - अध शरीर य अधशरीरम्, अधशरीर य हराम् अधशरीरहराम् इित । अ

समांशवाची अधश द: ।) य द शरीर य अध: शरीराध:, शरीराध हरित इित शरीराधहरा इित समासं वदेम

मि लनाथीयम ् Page 46
त ह िशव य क न असमानभागं हरित इित अथ: िस यित । क तु पावती शरीर य समानम् अध हरित ।

त ह अ कािलदास: शरीराधहरािमित कथं ायु इित चेत् समाधानम् इ थम् । अ मि लनाथ: वदित -

‘हर य िशव य अध हरित इित अधहरा’ इित । अ अधश द: शरीरश देन न सम यते, अिप तु हराश देन ।

शरीर य समांशवा यथ एव समास: । अध हरित इित अधहरा, शरीर य अधहरा शरीराधहरा इित समास: ।

अधहरा इ य ‘हरतेरनु मनेऽच्’ (3.2.9.) इ यनेन अ यय: भवित । अयम् अण: अपवाद: । य िप

शरीरश देन सह अधहराश द: सम यते, क तु अधश द य स ब ध: तु शरीरश देन सह एव अि त । व तुत:

सम तपदे एकदेशा वय: न स ग छते । क तु कु लधुर धर:, िव ािम गु कु लम् इ या दषु यथा अवयव ारा

समुदायिवशेषक वात् समास: भवित त त् अ ािप समास: व :।

(iv) ‘कु सुम तेयसा वसात्’ इ य प मीसमास: कथम् ?


ावृ गित ाने कु सुम तेयसा वसात् ।
न वाित वायु त पा तालवृ तािनलािधकम् ॥ - (2.35)

[वायु: मा त:, कु सुम तेयसा वसात् कु सुमचौयकारणभयात्, उ ाने उपवने, ावृ गित: अपवतगित: (सन्)

त पा त य समीपे, तालवृ तािनलािधकं तालवृ त: यथा अिनलं सारयित तथा अिधकम्, न वाित ।]

अि मन् ोके ‘कु सुम तेयसा वसात्’ इ य कथं समास: इित िवचायते । तेयं नाम चौयम् । कु सुमानां तेयं

कु सुम तेयम्, कु सुम तेयात् सा वसं कु सुम तेयसा वसम् इित प मीसमास: इित मि लनाथ: । प मी-

समास तु ‘प मी भयेन’ (2.1.36) [प य तं भयश देन सुब तेन सम यते] इ यनेन उ : । तथा च

’भयभीतभीितभीिभ रित वा यम्’ इित वा तके न भय-भीत-भीित-भीश दै: चतु भ: एव प मीसमास:

भवित, न तु भयाथ उ यमानै: अ यै: श दै: सह । क तु अ भयाथ िव मानेन सा वसश देन सह ‘ तेयात्

सा वसम्’ इित प मीसमास: कृ त: अि त । तत् कथं स ग छते ?

अ एवं समाधानं व ुं श ु म: - ‘भयेन इित व प हणं, नाथ य, माणाभावात्, भयभीत.. इित

वा तकार भात् च । अत: वृक ास: इ यादौ प मीसमास: न’ इित त वबोिधनीकार: । त ह कथं ामात्

िनगत: ामिनगत:, भोगोपरत: इ यादय: योगा: इित चेत् ‘कतृकरणे कृ ता ब लम्’ (2.1.32) इ य मात्

‘ब लम्’ इित पदम् अनुवतते । त मात् ब ल हणात् ामिनगत: भोगोपरत: इ या दषु समास: व :,

अथवा ‘सु सुपा’ इ यनेन समास: इित त वबोिधनीकार: । त त् अ ािप ब ल हणात् प मीसमास: व ुं

श य: ।

मि लनाथीयम ् Page 47
पुन: अ सा ात् कु सुमानां चौयात् भयं नाि त । क तु कु सुमचौयात् य: द ड: ल यते त मात् भयं सा वसम्

अि त । द डश द य अपे ा अि त चेदिप अथ: तु प : भवित । अत: द डश द य सापे वे अिप

अथावगमनात् गमक वात् समास: इित मि लनाथ: अवोचत् ।

(v) पृषोदरा द वेन सम थतयो: पदयो: िवषये िवचार:

थेऽि मन् पृषोदरा द वम् उ वा यािन पदािन मि लनाथेन सम थतािन तेषु उभयो: िवषये कि द

िवचार: यते ।

‘पृषोदरादीिन यथोप द म्’ (6.3.109) इ य य सू य अथ: - पृषोदर कारािण श द पािण येषु लोप-

आगम-वणिवकारा: शा ेण न िविहता: दृ य ते तािन यथा उप द ािन साधूिन भवि त इित । अ आ दश द:

भृितवाची न भवित, अिप तु कारवाची भवित । यथोप द ािन = िश :ै उ ा रतािन यु ािन इ यथ: ।

(अ) बलाहक: - ‘य ा सरोिव ममि डतानाम्...’ (1.4) इ यि मन् ोके िव मानं पदम् इदम् । वारीणां

वाहक: बलाहक: इित अ य िव हवा यम् । अ पूव िव मान य वा रश द य ब-आदेश:, उ रपद य आदौ

िव मान य व् इ य य ल वं च भवतीित कािशकाकार: । तेन ‘बलाहक:’ इित िस म् । पृषोदरा दगणे

उ वात् अ य साधुता बादेश: ल वा दकं च ।

(आ) पुराण: / पुराणम् - ‘य ा गयोिन वमवे य य य...’ (2.17) इ यि मन् ोके िव मानं पदम् इदम् ।

पुराश द: कालवाची । अत: त मात् ‘सायंिचरं ा े- गेऽ ये य ु ुलौ तुट् च’ (4.3.23) इ यनेन ु: तुट्

च ययौ भवत: । पुराश दात् तु यये पुरा + त् इित भवित । पुन: ु यये ‘युवोरनाकौ’ (7.1.1.)

इ यनेन अनादेशे पुरातन इित भवित । एवं सू ानुसारं ‘पुरातनम्’ इ येव साधु । मि लनाथ: वदित -

‘पुराणिमित पृषोदरा द वात् साधु:’ इित । य िप अयं श द: पृषोदरा दगणे न उ :, तथािप त य

आकृ ितगण वात् त णे अ तभाव: िच तनीय: । श दक प म


ु : वदित - ‘पूवकालैकसवजर पुराण-नवके वला:

समानािधकरणेन’ (2.1.49) इित सू े, ‘पुराण ो े षु ा णक पेषु’ (4.3.105) इित सू े वा िनपातनात्


साधु इित ।

मि लनाथीयम ् Page 48
10. समासिवशेष:
* साय त महातो

(i) न चाितदीघ इ य समास: कु तो न कृ त: ?


वृ ानुपूव च न चाितदीघ ज घे शुभे सृ वत तदीये ।
शेषा गिनमाणिवधौ िवधातुलाव य उ पा इवास य : ॥ - (1.35)

[वृ ाऽनुपूव वतुले पूवम् अनुगते, न च अितदीध न लि बते, शुभे म गले, तदीये ज घे त या: इमे सृते,

सृ वत: ु : िवधातु:, शेषा गिनमाणिवधौ ज घा ित र ावयविनमाणसमये, उ पा े स पा े, लाव ये

काि तसौ दया दिवषये, य : आस य : बभूव इव ।]

‘न चाितदीघ’ इ य समास: कु तो न कृ त: इित िववे य: िवषय: । ‘न चाितदीघ’ इ य न अितदीघ इित

उ रपदेन सह नञ: अ वय: उ : । नञ: अ वय: यापदेन सह, उ रपदेन सह वा भिवतुम् अहित । तदु म्

- पयुदास: स िव ेयो य ो रपदेन नञ् ।


स य ितषेधोऽसौ यया सह य तु ॥ इित ।
अि मन् ोके नञ: अ वय: यया अिप भिवतुम् अहित । यथा - स: उ वा न गतवान् । उदाहरणेऽि मन्

नञ: अ वय: गमन यया सह भवित । एवं सित ‘स: उ वान् पर तु न गतवान्’ इित अथ: िस यित । ‘स:

अनु वा गतवान्’ इ यु े स: सूचनां िवना गतवान् इित अथ: िस यित । थमवा ये स य ितषेध:,

ि तीयवा ये पयुदास: च । एवं य पयुदास: भवित त ाय: उ रपदेन समास: यते । अ ािप अितदीघ

इित उ रपदेन अ वय: इ : । पर तु समास: न कृ त: । अत: श का उदेित । ति वारणं करोित मि लनाथ: -

‘महािवभाषया न समास:’ इित । य नञ: िवशे य वं भवित त ैव समास: इित अपर: िनयम: िव ते । तद

मि लनाथ: ढयित - ‘नञो िवशेषण वं चश द- योगादेव ेयम्’ इित । एवम नञ् िवशेषणम् । अत: अ

समास: न कृ त: ।

(ii) ीपुस
ं ौ इ य समासिवचार:

ीपुंसावा मभागौ ते िभ मूत: िससृ या ।

सूितभाज: सग य तावेव िपतरौ मृतौ ॥ - (2.7)

[ ीपुंसौ ी च पुमां , िससृ या ु म् इ छया, िभ मूत: ि धा िवभ य िव ह य, ते तव, आ मभागौ

त: आ मन: देह य भागौ त: । तावेव तौ एव भागौ, सूितभाज: उ पि भाज:, सग य िनजसृ :े , िपतरौ

माता च िपता च, मृतौ किथतौ ।]

मि लनाथीयम ् Page 49
‘ ीपुंसौ’ इित श द य िवमश: अ वाि छत: । ी च पुमान् च इित िव हे ीपुमांसौ इित पं या दित

आपातदृ ा भासते । ननु सामा यत: समासे उ रपद य िल गम् अनुि यते । यथा - पावतीपरमे रौ ।

अ परमे रपद य ि वचना तं पं परमे रौ इित, समासा त पमिप समानमेव । ‘परवि ल गं -

त पु षयो:’ इित प रभाषया एवं पािण भवि त । ीपुंसौ इ य तु अि त िवशेष: । ‘अचतुर-िवचतुर-

सुचतुर....गो ा:’ (िस.कौ - 945) इित सू ेण ‘ ीपुंस:’ इित अ यया त: िनपा यते । अत: ‘ ीपुमांसौ’
इित पं न भवित ।
आलो यमानेन सू ेण 25 समासा तािन अ यया तपदािन िनपा य ते (िनपातनम् - िनयमबिहभूत वेन

िस म्) । अथात् एतेषां श दानां सू ेण अज त यय: न िविहत: । परम् अज त योगेषु एते श दा: लोके

दृ य ते । अिनयमिन प पदानां समथनाय अ य सू य उ व: ।

(iii) चतुमखसमी
ु रता इ य उ रपदाि गु:
पुराण य कवे त य चतुमुखसमी रता ।
वृि रासी छ दानां च रताथा चतु यी ॥ 2.17 ॥

[चतु यी चतु वधा, श दानां वृि : वैख या दवा वृि :, पुराण य पुरातन य, कवे: कवियतु:, त य ण:,

चतुमुखसमी रता चतु भ: मुखै: उ ा सती, च रताथा सफलाथा आसीत् ।]

‘चतुमुखसमी रता’ इ य चतुमुखश द य ि गुसमास: उ : । समाहारि गु:, ति ताथि गु:, उ रपदाथ-

ि गु ेित ि गु: ि िवध: । समाहारि गु: ायेण ि यां भवित । यथा - याणां लोकानां समाहार: ि लोक ।

अ ािप चतुणा मुखानां समाहार: इित िव ह: यते चेद ् अथबाध: तु नाि त । पर तु चतुमुखी इित पं

भवित । अत: अ उ रपदि गु: व : । चतु भ: मुखै: समी रता इित िव हे ‘ति ताथ रपदसमाहारे च’

इ यनेन सू ेण समास: । अ समी रता इित उ रपद य ष वात् स यावाचकं मुखेन सम यते ।

उ रपदसमास: ि गु: कृ त: इ यत: - अयम् उ रपदि गु: ।

(vi) कला तरािण - समासिवचार:


दने दने सा प रवधमाना ल धोदया चा मसीव लेखा ।
पुपोष लाव यमयाि वशेषा यो ा तराणीव कला तरािण ॥ - (1.25)

[ल धोदया उ प ा, दने दने ित दनम्, प रवधमाना वधनशीला, सा बाला (पावती), चा मसी च मस

इयम्, लेखेव रे खा इव, लाव यमयान् िवशेषान् काि तिवशेष चुरान्, यो ा तरािण यो या त हतािन

त मयािन, कला तराणीव अ या: कला: इव, पुपोष उपिचतवती ।]

‘ दने दने सा प रवधमाना..’ इित ोके (1.25) ‘कला तरािण’ इित योग: दृ यते । ‘अ या: कला:

कला तरािण’ इित िव हवा यं दशयित मि लनाथ: । ‘सु सुपा’ इित समास: इित त य आशय: । अ तर-

मि लनाथीयम ् Page 50
श द य अ याथक व माण वेन ‘शा त’कोषं दशयित स: - ‘ थना मीया यताद यर ा त धषुचा तरम्’

इित । ‘अ िन यसमास वात् अ वपदिव ह: । िन यसमास वं च राजा तरम् इ य य ा यानादेव ेयम् ।

अ अ तरश द य परिनपात:’ इ येते अंशा: बालमनोरमा ा यने िववृता: ‘मयूर ंसकादय ’ (2.1.72)

इ य य सू य ा यानावसरे । त पु षसमासे ये अिनयमिन प ा: लोक िस श दा: च ते मयूर ंसका द-

गणे िनपाितता: । िनपातनं नाम अ यादृशे योगे ा े अ यादृश योगकरणम् ।

(v) अ तिमत: इ य समासिवचार:


यमोऽिप िविलख भू म द डेना तिमति वषा ।
कु तेऽि म मोघेऽिप िनवाणालातलाघवम् ॥ - (2.23)

[अ तिमति वषा न तेजसा, द डेन शलाकया, भू म िविलखन् भूलेखनं कु वन्, यमोऽिप कालोऽिप, अमोघे अिप

सफले अिप, अि मन्, िनवाणाऽलातलाघवं शा तो मुक य य लाघवं लै यम्, तत् कु ते ।]

अ तम् इित मकारा तम् अ यम् । अ तम् इत: अ तिमत: इित पम् । अ त गत: इ यथ: । अ ‘ि तीया

ि तातीतपिततगता य त ा ाप ै:’ (2.1.24) इित सू ेण ि तीयासमास: इित वदित मि लनाथ: । अ तम्

(ि तीया तम्) + इत: इित िव हवा यम् । अ तिमत: इित सम तं पदम् । त योगेऽिप अ तिमत: इ येव

पं भवित । अ तु समास: अव यं करणीय: । यतो िह अ तिमति वषा इित पदं वतते । अ तिमता ि वट्

य य स: अ तिमति वट् , तेन अ तिमति वषा इित िव ह: । अ तम् इत: इित त योगे उ े इत: इ यनेन
सह ि वट् इित पदं न सम यते अभीि सताथ न िस यित ।
व तुत: अ कि त् िच तनीयम् अि त - ‘ि तीया ि तातीतपितत-गता य त ा ाप ै:’ इित सू ेण समास:

अ भवित कम् इित । यत: सू ेऽि मन् ‘इत:’ इित पदं नाि त । क तु मि लनाथ तु वदित - ‘ि तीया

ि तातीत...’ इित सू ेण समास: इित । अतीत: इ य (अित + इत:) ‘इत:’ इ य य अिप अ तभाव: इित
उ वा मि लनाथिवषयकगौरवात् कथि त् समथनं करणीयं यात् इित भाित ।
(vi) ा ी: इ य नदीसं ा कथं न ?

इत: स दै य: ा ीनत एवाहित यम् ।

िवषवृ ोऽिप संव य वयं छे ुमसा तम् ॥ - (2.55)

[इत: म :, ा ी: ा ा ी: यं स:, स दै य: स: तारकासुर:, इत म :, एव यं नाशं न अहित । िवषवृ :

िवष य वृ :, अिप संव य अिप वधिय वा, वयं छे ुं वयं कतियतुम्, असा तम् अनह: ।]

ा ा ी: यं स: ा ी: इित िव ह: । ायेण ईकारा त ीिल गपदानां ‘न ृत ’ इित सू ेण समासा त:

क यय: िन यं भवित । यथा - तीणा नदी येन स: तीणनदीक: इित । पर तु अ ा ी: इ य क यय: न

कृ त: इित अि त स देह य अवसर: । ‘न ृत ’ इित सू ेण नदीसं कानाम् ऋकारा तानां च पदानामेव

मि लनाथीयम ् Page 51
क यय: उ : । ‘ ी:’ इ ययम् ईकारा त: िन य ीिल ग: श द: । अत: ‘यू या यौ नदी’ (143) इ यनेन

अ य नदीसं ा िवधीयते । पर तु अयं श द: धातुज: अि त (ि धातुिन मत: अि त) । तेन ‘अिच ुधातु ुवां

वो रयङु वङौ’ (6477) इ यनेन अजा द यये परे अ य इय ङादेश: भवित । अत: अयम् श द: इय थानी

अि त इ यु यते । अत: ‘यू या यौ नदी’ इित सू ेण अ य श द य नदीसं ा न भवित ।

‘नेयङु व थानाव ी’ इित सू ेण ीश द य नदीसं ा िनिष यते । अत: अ क यय: न भवित । ा ी:


इ येव पं िस ं भवित ।
(vii) अ यो यम् इ य कथं वृि : ?

अ यो यमु पीडयदु पला या: तन यं पा डु तथा वृ म् ।


म यं यथा याममुख य त य मृणालसू ा तरम यल यम् ॥
[अ यो यम् अ य: अ य: पर परम्, उ पीडयत् उप धत्, पा डु गौरम्, उ पला या: कमलने ाया:, तन यं

कु चयु मम्, तथा वृ ं तेन कारे ण वृ म्, याममुख य त य यामा भाग य त य, म ये अ य तरे , यथा

मृणालसू ा तरं यथा िबसत तु:, अिप अल यम् अिप ल धुम् अश यम् ।]

‘कम ितहारे सवना : े वा ये समासव ब लम्’ इित वा तके न कम ितहारे (कम ितहार: =

यािविनमय:) अ यश द य ि वे अ य: अ य: इित ि थते, ‘कमधारयवदु रे षु’ इित सू ेण पूवपद य सुप:

लोपे उपि थते, व तके ब ल हणात् अ समासव ाव य अ ा या ‘असमासव ावे पूवपद य सुप: सुर्

व :’ इित वा तकात् सुप: सुभावे ‘अ यो यम्’ इित पं िस यित । अ सुर: ा े: अभावे तु ’अ या यम्’

इित पं यात् । त अिन म् । अत: सुभाव: उ : इित ेयम् ।

मि लनाथीयम ् Page 52
11. तृतीयसग था: िवशेषा: के चन
* जनादनहेगडे

मि लनाथीये ा याने पौन:पु येन िवशेषा: ब धा दृ य ते । तृतीयसग था: के चन िवशेषांशा: इह स गृ ते



(i) ि दशश द य ु पि :

‘ति मन् मघोनि दशान् िवहाय.....’ इ यि मन् थमे ोके (3.1) ‘ि दश’श द: यु : । ि दशा: देवा: ।
‘अमरा िनजरा देवाि दशा:...’ इ यमर: । ि दशश द य ु पि म् अिधकृ य कि द िच यते । अ य
अनेकिवधा: ु प य: द य ते । ता: यथा -
* तृतीया यौवना या दशा सदा येषाम् । ि श द य तृतीयाथता ि भागवत् । वृि िवषये सं या पूरणाथकतां
ोतयित इ यत: ि श द य तृतीयाथकता िस ा ।
* ित : ज मस वािवनाशा या:, न तु म यानािमव वृि प रणाम या या: दशा: येषाम् ।
* ित : जा दा व था: येषां ते ।
* ीन् तापान् दशि त नाशयि त । मूलिवभुजा द वात् (3.2.5 वा.) क: । (दंश - दशने ( वा द:) ।
पृषोदरा द वात् नलोप: ।
क तु मि लनाथ: एतासु कामिप ुप न अ युपग छित । स: अ यिवधामेव ुप दशयित । तथा िह -

‘‘ि रावृ ा दश प रमाणमेषाम् इित ि दशा: । ‘स या यास ादूरािधकस या: स येये’ इित ब ीिह:

। ‘ब ीहौ स येये डजब गुणात्’ इित उ यय: । उ ाथ वात् सुचो िनवृि :’’ इित । मि लनाथ य

आशयम् अवग तुं ि धा िव म् - ु पि दृशा, अथस गितदृशा च इित ।

अ ि श द: ि रावृि पर: । ‘ि ि चतु य: सुच्’ [ि ि चतुर् इ येते य: स यादेशे य: या यावृि गणने

वतमाने य: सुच् भवित ।] इित सू ेण ब ीिह: । ‘ब ीहौ...’ इित सू ेण समासा त: ड यय: । अत:

अकारा तता । य िप सुच् िविहत:, तथािप ब ीिहणा उ ाथ वात् त य िनवृि : । एवं ‘ि दश’श द य

िसि : ।

‘ि रावृ ा: दश’ इित य: िव ह:, त य आशय: क: इित मि लनाथ: न िववृणोित । ‘दश’ इित श द य ि :

आवृि : इित ायते श ददशनात् एव । क तु देवेषु कथं दश इ य य ि : आवृि : इित तु न प ा ।

िवषयेऽि मन् सुधा ा यानोपेत य अमरकोष य ट पणी अ मान् उपकरोित । त िह िल यते - ‘ि यं


िव दित सौिम े प वशितवषवत् इित रामायणवा येन सदा देवानां प वशितवषा मके न तृतीये दशे येव
वतमान वम् इित भाव:’ इित । प वश यां दश व य ि रावृि : प ा एव ननु ? अत: अथस गित: ।

मि लनाथीयम ् Page 53
श दक प म
ु े िवषयेऽि मन् अ य: अंश: अिप द यते । तथा िह - ‘अथ वा यिधका: ितरावृ ा: च दश

प रमाणमेषां डच् समासा त: । शाकपा थव वात् म यमपदलोप: । अिधकावृ श दलोप: एक यैव ि श द य

त तया उ ारणात् उभयाथपर वम् । य श मु यगणव सु देवेषु अयमेव प : ु यनुगुण: । ी च दश

चेित छा दो ये अिभिहत वात् यिधकावृ -परता ोतनाथ ी चेित ि वचना ततया िनदश:’’ इित ।

‘ि रावृ ा: दश’ इ य य िव ह य आशय: िववृत: एव । ‘ यिधका: दश’ इ य य य श ेवा: इ यथ: । ते च

- अका: ादश, ा: एकादश, वसव: अ ौ, अि नौ ौ । ( िचत् अि यो: थाने इ : जापित

प रगृ ते ।) छा दो योपिनषत् उभयिवधामिप ुप ितपादयित इित एत मात् ायते । मि लनाथेन या

ु पि : द शता त या: मूलम् एतदेव यात् इित ितभाित ।

एवं मि लनाथ ा या, अमरकोष ट पणी, श दक प म


ु थं िववरणम् इ येतेषां समुदाय: कािलदासेन

यु य ‘ि दश’श द य आशयं िवशदयित । एति मन् ि तये कमिप एकम् अ गं प र य ं चेदिप आशय य
अवगमने अपूणता एव यात् ।
(ii) िवसृ भूिम: इ य चतु यथब ीिह:

‘स वासवेनासनसंिनकृ िमतो िनषीदेित िवसृ भूिम:..’ (3.2) इित ोके ‘िवसृ भूिम:’ इ य य िव हवा यं

क दृशं यात् इित कि द िवचायते । ‘स: िवसृ भूिम: काम: एवं व ुं ा मत’ इित ोकवा यम् । अ

िवसृ पदं ा तम् । त शनात् ‘िवसृ ा भूिम: येन स:’ इित िव हवा यम् उ येत । अिवचा रतकृ यम् एतत् ।

‘िवसृ भूिम:’ इित पदं काम य िवशेषणम् । क तु अ िवसजनं न कामेन कृ तम्, अिप तु इ ण
े । इ कतृकं

िवसजनम् अ इ ,ं न तु कामकतृकम् । ‘िवसृ ा भूिम: येन’ इित िव हवा ये उ े तु कामकतृक वं स येत ।

तत् न इ ं ननु । अत: ‘िवसृ ा भूिम: य मै स:’ इित िव हवा यं व म् । तदा इ य िवसजनकतृकता,

काम य स दानता च िस यित । ‘अथवत् समास:’ इित िनयमात् अथम् अनुसृ य िव हवा यं व म्,

समास िन ेत : । य द अथ: मनिस न धायत त ह अननुिचतं िव हवा यम् उ येत, येन अनभीि सत:

आशय: तीयेत, न तु अिभ ेत: अथ: ।

(iii) ‘ि य बक’पद य साधुता

‘आसीनमास शरीरपाति य बकं संयिमनं ददश’ इित ोके (3.44) ‘ि य बकम्’ इित योग: दृ यते । ीिण

अ बकािन (अ बकम् = ने म्) य य स: इित िव हे ‘ य बक:’ (ि + अ बक) इित पं यात् । क तु

कािलदास योग तु ‘ि य बक:’ इित दृ यते । कथम् अ य साध्◌ा◌ुता इित क न : वशीषम् उ यित ।

अ य पद य साधु वकथने लेशं प य त: के चन ‘ि लोचनम्’ इित पाठा तरम् अ गीकृ तव त: । मि लनाथ य

एतत् स मतं न । पाठा तरकथन य न आव यकता इित अिभ ायेण स: वदित - ‘के िचत् साहिसका:

मि लनाथीयम ् Page 54
‘ि लोचनम्’ इित पेठु: । य बकिम यु े पादपूरण यासात् ि य बकिमित पादपूरणाथ ऽयम् इयङादेश:

छा दस: महाकिव योगात् अिभयु ै : अ गीकृ त:’ इित ।

ु पि ल यं पदं तु य बकम् इ येव । क तु त य योगे कृ ते ‘आसीनम् आस शरीरपात:...’ इित ोके

एक य अ र य यूनता भवेत्, येन च छ दोभ ग: यात् । अत: मि लनाथ: ‘ि य बकम्’ इित पाठम्

अ युपग छित । तथा सित छ दस: भ ग: तु िनवा रत: भवेत् । क तु प य साधुता कथम् इित :

उ वेत् । तदथ मि लनाथ: वदित - ‘ि य बकम् इ य इयङादेश: कत : । स च छा दस: । तथािप

महाकिव योगात् अिभयु ै : लोके अिप अ गीकृ त: ।’

‘छ द युभयथा’ (6.4.84) इित वै दक करण थं सू म् । तद गतया ‘त वादीनां छ दिस ब लम्’ इित

वा तकम् अि त । त इयङ: उदाहरण वेन ‘ य बकम्’ ‘ि य बकम्’ इित प यं द शतम् । (उवङ: उदाहरणं

तु तनुवं - त वम् इित) कािशकावृ ौ ‘अिच ध


ु ातु ुवां ो रयङु वङौ’ (6.4.77) इित सू य ा यानावसरे

‘इयङु व करणे त वादीनां छ दिस ब लम् उप-स यानं कत म्’ इित उ वा ‘ य बकं यजामहे’ ‘ि य बकं

यजामहे’ इित उदाहरणं द यते । भा ये तु एतावदेव िववरणं दृ यते । एत मात् िस यित यत् छ दिस यत्

इयङादेशघ टतं ‘ि य बकम्’ इित पं दृ यते तत् अवल य महाकिव योगेऽिप साधुता अ गी यते

अिभयु ै : इित । अ मदा दिभ तु एतदनुकुवि : ‘ि य बकम्’ इित पं लौ कके वहारे न यो म् इित

न पुनव म्, ि थत य गते: िच तनाय अ य माग य आि त वात् ।

ऋ वेदभा ये तु ‘ य बकं यजामहे..’ इित एक: एव पाठ: आदृत: दृ यते । ‘ि य बकं यजामहे..’ इित पाठ तु

शाखा तरे अ युपग येत इित भाित । क यां शाखायां स: पाठ: यात् इित िववरणं तु मया न ा म् ।

(iv) ‘आशंसता’ इ य नाथमत य अयु ता

‘आशंसता बाणग त वृषाङे .....’ इ यि मन् ोके (3.14) कािलदासेन ‘आशंसता’ इित यु म् । ‘आङ् ’ उपसग:

अ । शंसु तुतौ इित धातु: । स: वा द: पर मैपदी । ‘आशंसित’ इित ल ट पम् । ‘कथयित’ इित अथ: ।

क तु नाथ ा याने अ य ‘ ाथयमानेन’ इ यथ: उ : । त य अयु तां ितपादयन् मि लनाथ: वदित - ‘अ

आशंसता ाथयमानेन इित नाथ ा यानम् अनाथ ा यानम् । आ पूवयो: शाि तशंस यो: इ छाथ वे

आ मनेपदिनयमात् । य ञाथ व य अ ामािणक वात् । ‘कु या हर यािप...’ (3.10) इ य अनयो: अभावात्

अयोगा ’’ इित ।

अ य अयम् आशय: - अशंसता इ य य अथ: ाथयमानेन इित नाथ ा याने दृ यते । तथा सित आ पूवक:

इ छाथक: शिसधातु: ( वा द:) आ पूवक: इ छाथक: शािसधातु: (अदा द:) वा अ इित व ं यात् ।

क तु तौ उभौ अिप धातू आ मनेप दनौ । तयो: या ञाथ: तु न ामािणक:, य अ अिभ ेत: । ‘या ञाथ:

मि लनाथीयम ् Page 55
एव कमथम् अ उ येत, इ छाथ वमेव ितपादयाम’ इित कथनमिप युि स गतं न । य द तथा उ येत त ह

‘कु या हर यािप ...’ इ या द ोकानाम् आशय य िवरोध: यात् । पौवापयस गित: न भवेत् । अत: ‘आशंसता’

इय तु यथक: शंसुधातु: इित व म् । त य कथनाथक वात् सवथा स गित: उपप ते ।

अि मन् ोके ‘िनबोध’ इित पं यत् दृ यते तत् बुध-बोधने इित धातो: इित वदित मि लनाथ: । व तुत:

पािणनीयधातुपाठे अयं धातु: इ र वेन प ते बुिधर् बोधने ( वा द:) इित । ीर वामी चा ा अमुम्

अिन रतं पठि त । मि लनाथ: ीर वािमधातुपाठं चा पाठं वा अवल य अ य अिन र वम् उ वान् यात्
इित त यते ।
(v) शेषा, आकािलक इ यनयो: िविश ाथकता

‘तथेित शेषािमव भतुरा ामादाय मू ा मदन: त थे’ इित ोके (3.22) ‘शेषा’ इित पदं यु म् । अ य

अवशेषादय: नाथा: । शेषा इ य य अथ: - ‘ सादद ा माला’ इित । ‘ सादाि जिनमा यदाने शेषेित

क तता’ इित िव : । ‘मा या ता ददाने ी शेषा’ इित वैजय तीके शवौ । मि लनाथ ा यानादेव अयम्

अथ: फु ट: भवित ।

‘तपि वन: थाणुवनौकस तामाकािलक वी य मधु वृि म्’ इित ोके (3.34) य: ‘आकािलक ’ इित श द:

दृ यते त य िविश : क न अथ: । समानकालौ आ तौ य य स: आकािलक: ‘आकािलकडा तवचने’

(5.1.114) इित सू ेण समानकालात् इक यय:, कृ ते: अकालादेश: च िनपा यते । ‘ ट ाणञ्..’ इित सू ेण

ङीप् । ज मसमन तरमेव या िवनाशं ा ोित सा (िव ुदा द:) अ िववि ता । (‘आकाला ं ’ इित सू ेण ठन्

अिप िवधीयते । ठिन टाप् । तदा तु ‘आकािलका’ इित पम्) के िचत् अकाले भवम् इ यथ अ या मा द वात्

ठग् इित आ : । त यािप ि यां पं तु ‘आकािलक ’ इ येव ।

ितिथत वे अ य िव ता रत: अथ: अिप उ यते । तथा िह - ‘िनिम कालादार य परे ुयाव काल: स: एव

काल तावदकाल: । त भव: आकािलक:’ इित । ‘आकािलकमन यायं िव ात् सवा भुतेषु च’ इित मनु मृित-

वचने अयमेव अथ: आकािलकपद य ।

(vi) ि रे फ: मरश द:, उपचारात् अथ ऽिप

‘मधु ि रे फ: कु सुमैकपा े पपौ..’ इित ोके (3.36) ि रे फश द: य: यु : त य मरपदवा य: क टिवशेष:

अथ: इित िववृणोित मि लनाथ: । ि रे फ: नाम मर: एव इित पामर: अिप जानाित ाय: । अत: िववरण य

का आव यकता इित : उ वेत् कदािचत् । व तुत तु स देह य अि त एव अ अवसर: । ि रे फपद य

ु पि : तु ौ रे फौ य य स: इित । मर: इित पदे ौ रे फौ त: । तदथभूते क टिवशेषे तु रे फ य य न

सि : । एवं ि रे फ: इ येतत् ‘ मर’श दमेव अिभध े, न तु क टिवशेष पम् अथम् । अत: एव मि लनाथ:

मि लनाथीयम ् Page 56
वदित - ‘उपचारात् अथ ऽिप ि रे फ:’ इित । त ाम मु याथबाधात् ल णावृ या ि रे फश द: क टिवशेष पम्

अथमिप बोधयित इित ता पयम् । कै यट: वदित - ‘श दधमणा यथ य पदेशो दृ यते । यथा मरश द य

ि रे फ वात् ि रे फो मर:’ इित । ‘देवपूव िग र ते’ (मेघ-42) इ या दषु अिप अयमेव म: इित अवग त म् ।

(vii) त लतादीनामिप चेतना वम्

‘पया पु प तबक तना य:.... लतावधू य तरवोऽ यवापु वन शाखाभुजब धनािन’ इ यि मन् ोके (3.39)

पकं िवलसित । लता दषु मानव वहार: आरो यते अ । अ ‘ थावराणाम् अिप मदनिवकार: अभूत्’ इित

वदन् मि लनाथ: ‘एत त लतानामिप चेतन वादु म्’ इित कथयित । आधुिनकिव ानमिप वृ लतादीनां
सचेतन वं ितपादयित । महाभारता दषु त लतादीनां प ेि य वं िववृतम् एव । उपो लक पेण
मि लनाथ: मनुवचनम् उदाहरित - ‘अ त:सं ा भव येते सुखदु:खसमि वता:’ इित ।

(viii) ‘पु पो य:’ इ य यत् व लभमतं तत् मि लनाथ यािप ?

‘त या: सखी यां... क यत य बकपादमूले पु पो य: प लवभ गिभ :’ इ यि मन् ोके (3.61)

‘पु पो य:’ इित श द: यु : दृ यते । एति षये मि लनाथ: वदित - ‘ह तादाने चेर तेये’ इित

घि वषय वात् कवीनाम् अयं ामा दक: योग: इित व लभ:’ इित ।

‘ह तादाने चेर तेये’ (3.3.40) इ य य सू य अथ: तु - ह तादाने ग यमाने िचनोतेधातो: घ ययो भवित,

न तेये इित । ह तादान हणेन आदेय य यासि : ल यते । आदेय य पु पा दक य भूिम थपु षीय-

ह हणयो याव थायामेव घञ् भवित इित फिलत: अथ: । पु प चाय:, फल चाय: इित उदाहरणम् । य द

आदेयं वृ िशखरे भवित, य द वा चौयण आदीयते तदा तु घञ् न भवित । फल चय: पु प चय: इित

उदाहरणम् । त ‘एरच्’ इित सू ेण अच् ।

कािलदासेन ‘पु पो य:’ इित यु म् । ‘उ य:’ इ य अच: दशनात् ायते यत् पु पाणां ह तादानता न

ग यते, युत वृ िशखर थता चौयादानता वा ग यते इित । तादृश: अथ: तु अ न िववि त: । पाव या:

स य: पु पा द ाचुयवित वने तादृशं कृ यं कतु न अहि त एव ननु ? अत: किवना ‘पु पो ाय:’ इित य द

यु ं यात् त ह न कािप िव ितपि : अभिव यत् । क तु कवय: िचत् उ छृ खलतया यु ते । घिञ

यो ेअ यय: यु : यत्, तत् तु मादाय एव इित व लभ य आशय: ।

मि लनाथ तु व लभमतम् उ धृ य अ े सरन् वािभ ायािव कारिवषये तू णी भावं भजित । ‘मौनं

स मितल णम्’ इित यायेन मि लनाथोऽिप व लभमतम् एव अ गीकरोित इित िस यित इित ितभाित ।

मि लनाथीयम ् Page 57
(ix) ‘भवने ज मा’ इ य िधकरणब ीिह: वामनेन सम यते

‘ ोधं भो संहर संहरे ित... ताव स वि नभवने ज मा भ मावशेषं मदनं चकार’ इित ोके (3.72)

‘भवने ज मा’ इित सम तपदं यु म् । भवने ात् ज म य य स: इित िव हवा यम् । िव हवा यदशनात्

एव ायते - अ ब ीिहसमास: इित । ‘ब ीिह: समानािधकरणानािमित व म्’ इित िस ाि ततम्

अि त ‘अनेकम यपदाथ’ (2.2.24) इित सू े । ‘भवने ात् ज म’ इ य प य त योगात् ायते यत् अ

सामानािधकर यं नाि त, अिप तु िधकरणता दृ यते इित । एतादृशे थले िधकरणब ीिह: कतु श य:

इित आशयेन वामन: वदित - ‘अव य न िधकरणो ज मा ु रपद:’ (वामन: - 5.2.19) ‘ज मा ु रपद:

िधकरणब ीिह: िश स मत: एव’ इित त य आशय: । अत: एव ‘स छा ज मा िह िववेकलाभ:’

(स छा ात् ज म य य स:) ‘का तवृ य: ाणा:’ (का ते वृि : येषां ते) इ यादय: योगा: स ग छ ते ।

व तुत: िधकरणब ीिह: सू कार योग ापनात् िस यित । ‘स मीिवशेषणे ब ीहौ’ (2.2.37) इित

सू े स य त य िवशेषण य पूव योगिवधान ापनात् िधकरणब ीहे: अ युपगम: । एतं सू कार योगम्

आि य एव वामन: ‘अव य िधकरण:...’ इित सू ं रचयित ।

तृतीये सग अ िव ान् कां न योगान् अिधकृ य अिप अ कि त् उ यते -

(x) ‘िग रश’श द य ु पि :

‘एतावता न वनुमेयशोिभ...’ इित ोके (1.37) ‘िग रश:’ इित श द: यु : । अ य ािप ब धा अयं श द:

यु : कािलदासेन । िग रश: िशव: । तथा िह अमरकोश: - ‘िगरीशो िग रशो मृड:’ इित । िगरे : कै लास य

ईश: िगरीश: । अ रे फा रम् ईकार: (दीघ:) ूयते । िग रश: इ य तु रे फो रम् इकार: ( व:) । अ य

ुप मि लनाथ: इ थं दशयित - ‘िगरौ शेते (िवराजते) इित िग रश: । ‘िगरौ ड छ दिस’ इत ड यय: ।

भाषायामिप िच द यते । अथवा िग र: कै लास: अ य अि त (आ य वात्) इित िग रश: । लोमा द वात्

छ यय:’ इित । श दक प म
ु े अ यिवधा ु पि : अिप द शता - ‘िग र ि गुणवृ ा मकं मन: यित

तनूकरोित िवशु ं करोित शरणागतभ साधकानाम्’ इित ।

(xi) ‘ि दव’श द य ु पि :

‘ भामह या िशखयेव दीपि मागयेव ि दव य माग:’ इित ोके (1.28) य: ‘ि दव’श द: यु : त य

ु पि िवषये मि लनाथ: िलखित - ‘तृतीया ौ: लोक: इित ि दव: वग: । वृि िवषये ि श द य

ि भागवत् पूरणाथक वम् । पृषोदरा द वात् द श दात् अकारागम: । पुं वं लोकात् । दी तेघञथ

किवधानम् । दी य जना: इित ीर वामी’ इित । अ य आशय: एवं स हीतुं श य: -

मि लनाथीयम ् Page 58
1. तृतीया ौ: इित िव ह: । ि श द: अ तृतीयाथक: । वृि िवषये स याया: पूरणाथकता ‘ि भाग’वत् ।

2. द श द य अकारा तता तु पृषोदरा द वात् ।

3. ‘ ो’श य ी वेऽिप अ पुं वं लोकात् ।

4. य: ( िव णु ा:) दी ि त अ इित िव हे घञथ क यय: ।

अ उ य चतुथाश य िवषये िवमित: द शता अि त अमरकोष य सुधा ा याने । त करणमिप िववृ य

अ ते िल यते - ‘त मात् ‘हल ’ (3.3.129) इित घञ् । सं ापूवक वात् न गुण: इित ा येयम्’ इित ‘य ा’

इित उ वा अ या ु पि : द यते - ‘ ा वै णवरौ भेदन


े साि वकराजसतामसभेदन
े वा ि िवध: दी ित

वहरित काशते वा - दवु - डा दषु + क: । ‘इगुपध वात्...’ (3.11.135) इित क: ।

(xii) ‘अन तर’श दयोगे....

‘वाच यविसते ति मन् ...’ इ यि मन् ोके (2.53) ‘ग जतान तरम्’ इित योग: दृ यते । एत य िवषये

मि लनाथ: िलखित - ‘ग जतात् ग जत य वा अन तरम्’ इित । अ य: अंशा: अवधेया: भवि त ।

1. अन तरश दयोगे प मी भवित । उदाहरणा तरं यथा - पुरणप ाप-गमादन तरम् । - (रघु - 3.7)

2. अन तरश दयोगे ष ी अिप - त था - ‘सगशेष णयनात् िव -योनेरन तरम्’ (कु मार - 6.9) अ

मि लनाथ: िलखित - ‘स ब धमा े ष ी । त यान तरिमित भा ये दशनात् । अपादान विवव ायां तु प मी’
इित ।
3. अन तरश दयोगे समास: अिप । ‘ग जतान तरम्’ इ येव उदाहरणम् । प य तयोग वेन ष तयोग वेन

वा िव हवा यम् । प य तयोगे तु ‘सु सुपा’ इित सू ेण समास: व : यात् । ष ीयोगे तु ‘ष ी’ इित

सू ेण समास: । उभयथा अिप िव हवा यं स भवित इ य मि लनाथवचनमेव माणम् ।

(xiii) भूतपूवाथ पूवश द योग:

‘पूव ाचाय:’ ‘पूवकु लपित:’ इ यादय: के चन योगा: ूय ते लोके । य: पूव ाचाय: आसीत्, य पूव

कु लपित: आसीत् तौ िन द येते अ । एतादृशे स गे ‘भूतपूव: ाचाय:’ इ येव यो म् इित वदि त

के चन । पूव भूत: भूतपूव: । ‘सु सुपा’ इित समास: । पूवश द: भूतपूवतां ोतयित कम् इित स देह: उ वित

िचत् । व तुत तु पूवश द: भूतपूवतां ोतयित इ य कािलदास योग: एव याणम् । तथा िह -

‘अथावमानेन िपतु: यु ा द य क या भवपूवप ी’ इ यि मन् ोके (1.21) ‘भवपूवप ी’ इित यु े

कािलदास: । ‘भव य पूवप ी = महादेव य पूवभाया’ इित मि लनाथीयं िववरणम् । ‘भूतपूवा भव य प ी’

इ येव अ य ता पयम् । त मात् िस ं यत् पूवश द: भूतपूवाथकताम् अिप बोधयित इित । अत: ‘पूवकु लपित:’

‘पूव ाचाय:’ इ यादय: योगा: िश स मता: एव इ य नाि त संशीित: ।

मि लनाथीयम ् Page 59
12. मि लनाथ य वैिश ािन कािनचन
* महामहोपा याय: महाबले रभ :

ल णानाम् उदाहरणा वेषणं महते लेषाय । क तु ल ण य नूतनोदाहरणसजनं सुकरम् । ‘उपमा य

सादृ यल मी लसित यो:’ इित ल णम् । य द त उदाहरणं दशनीयं त ह अनु ु भा वृ ेन कि त्

उदाहरणं ु ं श येत । क तु अ य कु उ िमदं उपमाया: उदाहरणम् इित य द अ वे ं त ह महान्

प र म: वोढ : । तदा ायते अ प यदीि तानां म: कयान् याद् इित । िच मीमांसायाम् उपमाल कारे

एव शतं भेदा: द शता: तै: । ‘इ थं शतमल कारा:’ इित कु वलयान दे अल कार भेदा: द शता: । तावदेव न,

उपमाल कारे एव शतं भेदा: द शता: तै: िच मीमांसायाम् !! के वलं भेददशनं न, उदाहरणा यिप सवािण

द शतािन । अहो, कयान् म: याद् !!

मि लनाथेय य आशय य िववरणाय भवि : अिप तादृश: एव अ वेषण यास: कृ त: । तदथ भव त: सव

सि त ध यवादभाज: । मि लनाथीय ा यो ान् कां न अंशान् िववरीतुं मया य यते ।

(i) गमक वात् समास:..

‘गमक वात् समास:’ इित ब दृ यते । समास य इयं रीित: - यो: पदयो: थमम् अ वय: भवेत् । इदमेव

साम यम् इ यु यते । पर परम् अ वय: य द न भवित त ह त समास: न भवित इित तु सामा य: िनयम: ।

अत: असमथ: न सम यते इित वयं कथयाम: । िचत् एतादृशी ि थित: आयाित । िस िमदम् उदाहरणम्

अि त - ‘देवद य गु कु लम्’ इित । य द िवगृ अ मािभ: उ यते तदािप अथ: ायते - देवद य गुरो:

कु लम् इ य । एत वणेन यथा अथबोध: भवित तथैव ‘देवद य गु कु लम्’ इित कथनेनािप अथबोध:

जायते । अ देवद य अ वय: तु गुरौ एव । देवद य गु : कि दि त । त य कु लम् । अत: गु णा सह

कु ल य स ब ध: अि त । देवद ेन सह सा ात् कु ल य स ब ध: नाि त । गु श द: कमिप अ यम् अथ सदा

अपे ते । गु कु लम् इ यु े सा ाद् अ माकम् आका ा उदेित - ‘क य’ इित । ‘सा मातृगृहं गतवती’

इ य ािप ‘क या:’ इित आका ा उदेित । येषां श दानां वणसमन तरमेव काचन आका ा उदेित

तादृशानां श दानां योग: य द यते तदा साम याभावे अिप समास: भवित । यथा - देवद य गु कु लम् ।

अ कािप अनुपपि : न ायते । ‘ऋ य राजमात ग:’ इित इदमिप ाचीनम् उदाहरणम् । क तु इदं शु ं

मि लनाथीयम ् Page 60
वा यं न । ऋ य राजमात ग: इितवत् इित िविल य अ े ग छि त । क तु साधुवा असाधुवा इित न

ायते । अयम् असाधु योग: । ऋ य नाम समृ य इ यथ: । ऋ य राजमात ग: इ य य ऋ य रा :

मात ग: इित िवभाजनम् । एवं िवगृ कथने अथावबोध: भवित । ऋ य राजमात ग: इ य अथबोध: न

भवित । रा : मात ग: राजमात ग: इित कथयाम: । ऋ य इ य य अ वय: कु इित चेत् रा : इ य ैव ।

यथा देवद य गु कु लम् इ य देवद य अ वय: गुरावेव, तथैव ऋ य राजमात ग: इ य ऋ य

इ य य अ वय: राजिन एव, न तु मात गे । एवं च त य अ य च भेद: नाि त । त ािप गुरो: कु ले अ वय:

देवद य गुरौ एव । अ ािप रा : मात गे अ वय:, ऋ य राि अ वय: । देवद य गु कु लम् इ य

समास: भवित, ऋ य रा : मात ग: इ य तु समासो न भवतीित ि थित: ।

‘अ क कारणम् ?’ इित कारणम् अ वेषणीयम् अि त । तादृशा: के चन श दा: सि त, ये श दा: वणमा ेण

का न आका ाम् उ ावयि त । गु -िपतृ-मातृश दा: तादृशा: । राजश द: न तादृश: । के षां राजा
इ या ाका ा सामा यतया न भवित । कथि द् आका ा उ ावनीया चेद ् उ ावियतुं श या । क तु
रा : मात ग: राजमात ग: इ य राजश द वणमा ेण कािचद् आका ा न उदेित । अत: एतादृश: श द:

य द भवित त ह त समास: न भवित । अत एव देवद य गु कु लम् इ य गु श द: िन यं क न अथम्

आका ित इित कृ वा त समासे कृ ते अिप, अ राजश द: न क न अथम् आका ित इित कृ वा समास:

न भवित । य द त िवशेषणम् देयं त ह िवभ य एव व म् - ‘ऋ य रा : मात ग:’ इित । पृ ताडने

द तभ ग: इित क न याय: वतते । ऋ य राजमात ग: इ य समास: कयो: न इित चेत् राजमात गयो:

न इित, न तु ऋ य रा : इ य । ऋ य रा : ऋ रा : इित तु भव येव । अनयो: असाम य त समासो

न भवतीित िवशेष: ।

(ii) ‘अय का तेन लोहवत्’ इ य वित यय: अथा तरे व ुं श य:

‘अय का तेन लोहवत्’ इ य वित ययिवषये के निचत् ा यातम् । ‘िपतृवद् अधीते’ इित िस म्

उदाहरणम् । िपतृवद् अधीते पु : इ यथ: । िप ा तु यं पु : अधीते इित ता पयाथ: । िप ययनसदृशं

पु ा ययनम् इित फिलतोऽथ: । अ उपमानोपमेयभाव: अि त । िप ययनम् उपमानं, पु ा ययनम्

उपमेयम् । अत: उपमानवाचक: वित ययो भवित इित वयं वीकु म: । अय का तेन लोहवत् इ य कि त्

लेष: अि त । उमा पेण त मन: आ ु म् यत वम् इित वा यम् । कथम् आ म् इित चेत् अय का तेन

लोहवत् इित उ म् । अ कथम् अय का तेन लोहवत् आकषणम् ? अय का त: कम् आकषित ? लोहम्

आकषित । पर तु अ िवपरीतता दृ यते । अय का त: लोहं यथा कषित तथा त मन: उमा पेण कषत् इित

अपेि त: अथ: । अत: अ वित यय: मृ य: इित मि लनाथेन िलिखतम् । अि त अ यद् सू म् - ‘तदहम्’

मि लनाथीयम ् Page 61
इित । त य उदाहरणं भवित - ‘ ि यवद् प रपालनम्’ इित । ि य: यथा प रपालयित तथा प रपालनम्

इित तदथ: । भा यकार य एकम् उदाहरणम् अि त - ‘अयं राजवत् पृथ:ु ’ इित । पृथु: िस : राजा । अयं पृथ:ु

राजवत् भवेत् इ यथ: । व तुत: पृथु: राजा एव । पुन: राजवत् इ य य क: आशय: ?


ि यवत् प रपालनं नाम अ ि यम् अहित इित ि यवत् । ि तीया तं पदं ि यवद् इ य । ि यम्
उ य एव कथयित । ि यं यथा अहित तथा अि त प रपालनम् । अयं पृथु: राजानम् अहित इित

ि तीया तं पदम् । पृथन


ु ा यमाणं य सवमि त तद् रा : यो यमेव इित । त देव लोहवत् नाम लोहम् अहित

इित लोहवत् इित ि तीया तं पदम् । अय का तमिण: लोहम् आकषत् । लोह य एव कषणसाम यम् अि त ।

अय का तमिण: न िह का ं गृ ाित । यथा लोहम् अहित इित लोहवत् । ई र य मनस: अिप तादृशी

यो यता अि त इित विन: । तादृशं मन: आ ु म् इित अथ: य द येत त ह तादृश: अथ: ितपादियतुं

श य: यात् । एति षये मया इतोऽिप िच तनीयम् ।

(iii) औिच यिच तने िनपुण: वामन:

आह इित वणाद् िलट: मरणं ब धा भवित इित वामन: । वामनमतािन मि लनाथेन ब धा उि लिखतािन

। कािशका इित थ: वामनेन जया द येन च उभा यां रिचत: । स एव वामन: का ाल कारसू वृि मिप

िललेख इित के चन । बहव: कािलदासा: यथा सि त तथैव एवमिप वाद: इित अिप ूयते । यत: िवशेषेण

ाकरणिवचार: वामनेन कृ त: । वामनेन यत् का िवषये िच यते तद् अ य तं रमणीयम् । यथा ‘ने े’ इित

उदाहरणं द म् । ‘उभयेषां जग गु णां चरणारिव देषु णामान् समपयाम:’ इित वा यं शृणुम: । जग गुरव:

उभये सि त, च वार: पादा: भवि त । अत: अयं योग: । नायं योग: वैयाकरणेन सता मया आ ेपणीय: ।

क तु अ वामन: क कथयित ? य युग वेन िस ं त थैव यो ं, तदा एव रमणीयता इित तदाशय: ।

जना: पादा यां ग छि त इित व म् । पादै: तु ग छि त पशव: । ‘ने ा यां प यित’ ‘पादा यां ग छित’

इितवत् ‘उभेयेषां जग गु णां चरणकमलयो: सा ा गं णामं समपयाम:’ इित चेत् स च योग: औिच यं

भजते । एवम् औिच यिच तने महान् िनपुण: वामन: ।

(v) मि लनाथ: सरसकिव: अिप...

मि लनाथ: के वलं िव ान् न, स च किव: अिप । त य शैली कथमि त इित कि त् प याम । रघुवंशे

ितसगम् एकै कं म गलप ं रचयित स: । त या: ोका: रमणीया: । यथा -

जा नव मू पादे वा काल: क ठे वपु यथ ।


कामा र कामतातं वा कि ेवं भजामहे ॥
[जा नवी मू ि यते िशवेन । पादे ि यते िव णुना । काल: (कृ णवणता) क ठे िशव य । िव णो: तु वपुिष ।

कामा र: िशव:, कामतात: िव णु: । िशवं िव णुं वा भजे इित वदित किव: चम का रतया ।]
मि लनाथीयम ् Page 62
हेर बमवल बेऽहं यि मन् पातालके िलषु ।
द तेनोद यित ोण िव ा यि त फणी रा: ॥

[पातालं गत: गणेश: डावसरे द तेन सम ां पृिथव लीलया उ ीतवान् । तदा भारापगमात् फणी र:

कि कालं िनि ततया िव ामसुखम् अ वभवत् । तादृशं हेर बम् अहम् अवल बे । ोके ‘फणी रा:’ इ य

ब वचनम् आदराथ ।]

आर यकं गृहं य य शुरौ य ज:कणा: ।

वयमौ ािहकं गेहं त मै रामाय ते नम: ॥

[दीघकालं यावत् वने वासम् अकरोत् राम: । अत: आर यकम् एव त य गृहं जातम् । िशलामय वं गताम्

अह याम् उ ीिवतवान् स: । त मात् अह यागौतमौ पुनरिप दा प यजीवनं यािपतव तौ । अत: ीराम य

पादरज:कणा: अह या-गौतमयो: शुरौ जातौ । राम: एव तयो: औ ािहकगेह वम् आप : । (उ ाह: =

िववाह:) तादृशाय रामाय नम: ।]

‘आशासु राशीभवद गव लीम् ...’ ‘शारदा शारदा भोजवदना...’ ‘अ तरायितिमरोपशा तये..’ ‘शरणं

करवािण शमदं ते..’ इ यादय: मि लनाथीया: एव श्लोका: लोके ब धा ूय ते । अित िस वात् ते ना


िवि य ते मया ।
(vi) ‘देवपूव िग र ते’ इ या दषु सू मं ा यानं मि लनाथ य

‘िहर यपूव किशपुं च ते’, ‘देवपूव िग र ते’ इ यादीन् योगान् कु वि त कवय: सवदा । अथ तु ायते ।

‘िहर यकिशपु:’ ‘देविग र:’ इ येतौ अथ िववि तौ अ । पर तु अनुपपि : अि त कािचत् अ । लोके

वहार: कथमि त ? पु तकम् आनय इ यु े अथ: गृ ते । पु तकम् इ य य पु तकश दािभधेय: य:

पदाथिवशेष: अि त स: गृ ते ो ा । किशपु: नाम रा स: । रा सात् ाक् िहर यश द: तु न भवित । क तु

माघ: वदित - ‘िहर यपूव किशपुं च ते’ इित ।

‘देवपूव िग र ते’ इ य ािप तथैव । ‘िग र प य’ इित क यते चेत् अथ (िग रम्) प याम:, न तु श दम् ।

‘देवपूवम्...’ इ य िग र: इ यथात् पूव देवश द: नाि त । मि लनाथेन त िलिखतम् - ‘देवश द: य य

िग रश द य पूव वेन दृ : तादृ या अनुपू ा य: अथ: ायते, तादृश: अथबोधक: य: श द: अि त देविग र:

इित तम्’ इित । ‘धनु पदपूव वेदम्’ इ या दषु अिप सू मं ा यानं मि लनाथेन कृ तम् ।

[* मि लनाथीया ये काय मे आ य यभिणित: या आसीत् तां ु वा सि य स ीकृ त: लेख: अयम् ।]

मि लनाथीयम ् Page 63
प तोतृप रचय:
1.सूयह 
े ार: ए. –

राि यसं कृ तसं थान य शृ गेरीप रसरे िश ाशाि पदव सािह याचायपदव च ा वान् । िव ावा रिध-
क यायां पठित । सं कृ तभार यां िव कपीिडयािवभागे अ ादशीप रयोजनायां सहायक: । अ ावधानी अिप ।
एतावता एतेन ादश अवधानािन िनव ततािन ।
2. शभु ा िड. –

कणाटकमु िव िव ालयत: सं कृ त ातको रपदव , िश ाशाि पदव च ा वती । 1992 त:


सं कृ तभार या: अ रकायालये कायरता । अधुना िव कपीिडयािवभाग य संयोिजका अि त ।
3. सरेु खा कामत –्

कणाटकसं कृ तिव िव ालयत: सं कृ त ातको रपदव ा वती । िविश ाचायक यायां पठित । सं कृ त-
भार यां िव कपीिडयािवभागे अ ादशीप रयोजनायां सहाियका ।

4. मनाथभ: -

राि यसं कृ तसं थानत: आचायपदव , कणाटकसं कृ तिव िव ालयत: िविश ाचायपदव च ा वान् ।

अ ादशीप रयोजनायां प रयोजनासहायक वेन, सं कृ तसंवधन ित ाने व र ानुस धातृ वेन च काय कृ वा
स ित सा कणीपाठशालायां सहायकाचाय: अि त ।
5. डा. साय माहातो –

ित पित थराि यसं कृ तिव ापीठत: सािह याचायपदव , पा डु िलिपशा े िविश ाचायपदव , िव ा-

वा रिधपदव च ा -वान् । सं कृ तिव कपीिडयािवभागे, आयु म ालये सं कृ तपरामशक वेन च काय कृ वा


स ित सं कृ तसंवधन ित ान य इ-भारतीस पत्- प रयोजनायां व र ानुस धाता वतते ।

6. डा. हिरकृ न िव.िप. –
अयं ातक तरे ाकरणशा ा ययनं कृ वा ातको र तरे शा दबोधम् अधीतवान् । तदन तरं िश ाशा े
िव ावा र ध कृ वा सं कृ तसंवधन ित ान य ई-भारतीस पत् इ यि मन् क पे व र ानुस धातृ पेण
कायरत: अि त ।
7. यामला –

कणाटकिव िव ालयत: राजनीितशा े पदव , कणाटकमु िव िव ालयत: सं कृ त ातको रपदव , ी

चामराजे सं कृ तमहािव ालयत: अल कारशा े िव पदव च ा वती । स ित स भाषणस देश-


मासपि काया: कायालये स गणकिवभागे काय करोित ।

मि लनाथीयम ् Page 64
8. सनारायण: -

कणाटकमु िव िव ालयत: सं कृ त ातको रपदव ा वान् । अधुना सं कृ तभार या: अिखलभारत-


काशन मुख वेन काय िनवहित ।
9. डा.सिचनकठाळे –

नागपुरिव िव ालयत: वन पितशा े ातको रपदव , किवकु लगु कािलदाससं कृ तिव िव ालयत:

ाकरणशा े ातको रपदव , म य देश थात् अवधेश ताप सहिव िव ालयत: वन पितशा े शोधप ं
सं कृ तेन िलिख वा िव ावा रिधपदव च ा वान् । स ित स भाषणस देशपि काया: सहस पादक पेण
काय िनवहित ।
10. ीमती –
चामराजे सं कृ तमहािव ालयत: अ त
ै वेदा ते ा िव पदवीका अि त । इदान सं कृ तभार या:
अ रकायालये कायालय मुख वेन काय िनवहित ।
11. जनादनहेगडे –
स भाषणस देशपि काया: स पादक पेण काय िनवहित । ब नां पु तकानां णेता । गुजरात थे न
सोमनाथसं कृ त-िव िव ालयेन (मानद) िव ावाच पित(िड.िलट्)पुर कारे ण, अ यै: ब िभ: पुर कारै : च
पुर कृ त: ।
12. िज. महाबलेरभ: -
ी चामराजे सं कृ तमहािव ालये ाकरण ा यापक वेन काय कृ वा िनवृ : । ब नां ाकरणपु तकानां
रचियता । शृ गेरीसं थान य आ थानिव ान् । रा पितपुर कारे ण स मािनत: ।

मि लनाथीयम ् Page 65
मिि लनाथीयम ् Page 66

You might also like