PARUSA

Ni
Genoveva Edroza-Matute

Naunahan ng paggising at pag-iinat ng daungan ang pagsikat ng araw. Makakapal pa ang mga
aninong buong higpit na yumayakap sa mga pintungang nangaroon ay nagsimula na ang mga yabag na
payao’t ditto, ang anasang unti-unting nagkatinig hanggang sa maging ingay, hanggang sa makiisa sa
matinis na sipol ng kadadaong na bapor.
Nag-unahan
Nag-unahan sa andamyo
andamyo ang mga bata ni Salamin. Salamin. Nakatitiyak
Nakatitiyak ang kanilang
kanilang mga hakbang.
hakbang.
Sapagkat ang mga bata ni Salamin
Salamin ay mga bata ng Big Boss. Ang
Boss.  Ang Big Boss ang nakaaalam sa mga bapor 
na lumabas-pumasok sa daungang yaon.
“Oras na nakapit ka kay Salamin… buhay ka na!”
“E ang Big Boss…
Boss… hindi ko na ba kailangang makilala ang…”
Malakas ang halakhak na isinagot ng Big Boss sa ikinuwentong iyon ni salamin sa kanya isang
araw. Samantalang buong inip silang naghihintay na maiahon ng kanilang mga tauhan ang mga kalakal ng
kadadaong na bapor.
“Mabuti naman at nalalaman nila!”
“Mabuti na ang maliwanag antemano, Boss… Boss… Mahirap nang masingitan pa ang katalo. Kung sa
bagay e… ano naman ang magagawa ng maski sino, kung sakali?”
Nagtinginan
Nagtinginan nang matagal
matagal ang dalawa.
dalawa. May mahiwagang
mahiwagang liwanag
liwanag na kumislap
kumislap sa kanilang
kanilang mga
mata. Biglang inalis ng Big Boss ang tabako niya upang hindi maibuga ng madagundong sa halakhak na
yumanig sa namimintog niyang tiyan.
“Sigurado ka bang hindi ka masisingitan ng pakawala?”
“Mahirap na, Boss!
Boss! Sakali mang makasingit, ano naman ang delito niya, aber? Sa  payroll , anim na
piso… may pirma siya!” Tumikhim muna sandali si Salamin. “Kung may reklamo siya, aba, magsumbong
siya sa Unyos!”
Hinintay ni Salamin ang muling pagyanig ng namimintog sa katawan ng Big Boss sa isa pang
madagundong na halakhak. Nagtaka siya nang ito’y ngumiti lamang nang bahagya; alanganin, dinampot
ang malamig na inumin sa baso, lumagok nang nakalawa, ibinaba ang baso, marahang iginuhit-guhit ang
hintuturo sa malamig na “pawis” ng baso.
“Bago ako naging pangulo ng Unyon ng mga trabahador, naging estibador ako, Salamin… bago
iyon, nagtrabaho ako sa daan… at bago iyon…”
Biglang ipinukpok ng Big Boss ang baso ng inumin sa hapag. Lumigwak ang laman nito.
“Sa bawat isa niyon… sinamantala ako!”
Natapos ang hapong iyon nang walang imikan.
Nag-alala si Salamin na baka nagdamdam sa kanya ang Big Boss. Ngunit nang magkita silang
muli kinabukasan ay naroon na naman ang ngiting humalili sa tabakong saglit na inalis niyon sa labi.
“Ikaw na nga pala ang bahala muna sa ilang bata natin sa Unyon, Salamin. Magbabakasyon ako
sandali.”
“Siya nga pala, Boss,
Boss, kilala mo na ba si Ventura, ang bago nating bata rito sa piyer? Kasapi na sa
Unyon e.”
Ngunit ang Big Boss ay di dapat abalahin sa maliliit na bagay gaya ng isang bagong tagapasan o
ng isang bagong kasapi sa Unyon.
 Ang mahalaga’y kabilang na si Ventura sa “palakad”. Nakayangyong na sa kanya ang
dambuhalang “palakad”: anim na piso isang araw sa payroll, limang piso sa bulsa – ang piso pang hindi niya
maiuwi kalian man ay maaaring tuntunin – marahil sa kung lalapit siya sa Unyon. Ang pangulo ng Unyon ay
ang Big Boss.
Boss.
Sasabihin sana niya sa Big Boss:
Boss: “Boss
“ Boss,, ang Venturang iyon… baka makatulong natin sa Unyon,
mukhang matalino e. Tiningnan ko ang record. Nag-aral. Hindi nga lamang nakatapos sapagkat nag-asawa
agad. Empleyado sana ngunit nabawas. Matagal na walang mapasukan kaya’t nag-laborer  nag- laborer  na lamang.
Matagal na hindi kumibo nang ipaliwanag ko ang “palakad”. Ngunit pagkatapos ay pumirma rin sa anim na
piso. Ngayon, ang gusto kong sabihin sa iyo, Boss,
Boss, baka natin magamit si Ventura. Mabi- build-up natin sa
Unyon.
Unyon. E di pakiki
pakikinab
nabang
angan
an natin
natin pagkak
pagkakand
andida
idato
to nito
nito sa puliti
pulitika.
ka. Hindi
Hindi ba kamo
kamo iniisi
iniisip
p mong
mong
magkandidato… total, sigurado ang botante mo, dahil sa Unyon…?”
Matagal nang nakabalik ang Big Boss buhat sa pagbabakasyon nang mabuksan ni Salamin ang
tungkol kay Ventura.
Pinagtiyagaan muna ni Salamin ang pakikinig at paghangasa maraming bihag ng Big Boss sa
huling lakad nito. Naulit na naman ang pagtatanong niya kung talagang hindi na ito lalagay sa tahimik…
kung paano ito magkakaroon ng anak na sinasabing ibig na ibig nito?
Sa unang tanda ng pagkapagod
pagkapagod nito sa pagbabalit
pagbabalita’y
a’y maingat ngunit mabilis na ipinasok
ipinasok sa
salitaan
salitaan ni Salamin ang tungkol
tungkol kay Ventura.
Ventura. Ipinakita
Ipinakita niya sa Big Boss ang record card  ng bago nilang
tauhan. Patuloy ang pagbabalita ng Big Boss habang tinitingnan ang record card  ni Ventura. Biglang
naputol ang pagsasalita nito at napatitig nang walang kurap sa kanyang hawak.
“Akalain mo, Salamin? Akalain mo? Ang misis ng Venturang ito ay isa sa mga naging bata ko!”
 Ayaw n asana ni Salaming ipagpatuloy ang mungkahi niya tungkol kay Ventura. Nag-alala rin siya
sa maaaring mangyari. Ngunit ang Big Boss ngayon ang mapilit: Nais niyang makita si Ventura. Nais niya
itong makausap. Makilala. Nais din niyang makabalita tungkol sa maybahay nito. Hindi sa ano pa man.
Kuryusidad lamang.
Ipinatawag ng Big Boss si Ventura. Ibig niyang makita ang sinasabi ni Salaming bagong tauhan sa
daungan, ang bagong kasapi sa Unyon, sapagkat ito ay matalino, sapagkat ito ay di gaya ng karaniwang
tagapasan nila roon, sapagkat maaari niyang mapakinabangan ito kung sakaling matuloy ang bianabalak
niyang pagkakandidato, ngunit lalo sa lahat, sapagkat ito ang napangasawa ni Neneng.
Nagkunwari si Salaming nakalimot sa ipinagbilin ng Big Boss. Simisidhi ang pag-alala niya sa
maaaring bulakin nito sa maybahay ni Ventura. Ipinagpaliban niya ang pagsasama rito sa Big Boss,
hanggang sa hindi na niya maipagpaliban pang muli.
Nang iwan ni Salamin si Ventura sa harap ng Big Boss, ito’y mapitagang nakatayo sa harap ng
hapag na kinauupan ng Big Boss. Pinagmamasdan ng mga naninikit na mata ng Big Boss ang nakatayo sa
harap ng kanyang hapag.

Walang pagkagulat ang Big Boss sa kanyang nakita: itong talaga ang uri ng lalaking maiibigan ni
Neneng, ang naisip ng Big Boss; hindi makisig hindi nakakatawag-pansin, tahimik, hindi kagugulatan:
kabaligtaran niya.
Matagal nang nakalabas sa kanyang tanggapan si Ventura, matagal na niya itong nakausap
tungkol sa maaari pa nitong gawin bukod sa pagpapasan sa daungand, ang Big Boss ay nakaupo pa rin sa
harap ng malaki niyang hapag. Saglit siyang nagbalik sa lalawigan – doon sa kinatagpuan niya kay Neneng,
noong ito’y maniwala sa kanya ng lubusan, umibig, umasa, naghintay – gaya ng din a niya mabilang ngayon
kung ilan. Saan nagwawakas ang pag-asa at nagsisimula ang kamatayan ng pananalig? Kailan nag-uugat
ang bagong paniniwala? Ang bagong pagmamahal?
“Kuryusidad lamang,” ang patawang sinabi ng Big Boss kay Salamin, nang magpadaan ito sa
kanyang tsuper sa direksiyong nakatala sa record card ni Ventura.
Ngunit ang kuryusidad na iyo’y pinagmulan ng mga disukat akalain: ang mga nasasabik na tanong
ni Salami’y nakatagpo ng di-inaasahan katahimikan; ang Big Boss ay kinapansinan ng pagwawalang-kibo,
pagsusungit, pag-iinit ng ulo; si Ventura ay bigla na lamang nagpapaalam kay Salamin – nagyayaya raw pilit
ang kanyang maybahay na umuwi sa lalawigan, sa di niya malamang kadahilanan.
Napagtulungan nina Salamin at Big Boss ang paghimok kay Venturang magpatuloy sa Gawain sa
daungan – gawaing tuntungan lamang sa pagtaas, paghawak ng mataas ng tungkulin sa Unyon, pag-unlad,
pagtatagumpay.
Si Salamin at nasisiyahan bagaman nagtataka sa mga pangyayari.
“Ano ang sabi ko sa iyo, Boss, matalino si Ventura at pakikinabangan natin sa hinaharap.”
“Sayang at matigas ang kanyang asawa!” Sa tinig ng Big Boss ay may gumagapang na
pagbabanta.
Matagal bago napag-alaman ni Salamin ang mga pangyayari. Unti-unti.
Nabigla nang gayon na lamang ang maybahay ni Venturanang unang dumalaw sa tahanan nila
ang Big Boss. Nagkahalo rito ang pangamba, ang poot, ang lamig at tigas ng bakal. Wala na ni munting
bakas ang lumipas.
 Ang laki ng mga tagumpay ng Big Boss sa maraming bagay ay nakatagpo ng walang-hanggang
kabiguan kay Neneng: lubusan ang pagkapinid ng pinto sa kamalian, sa kabulagan ng kahapon: walang-
kapantay ang pagmamahal, ang paggakang ni Neneng kay Ventura – walang makababago rito, ni ang
pangamba sa mga pagbabanta, ni ang panganib ng sumpa’t pagtalikod ng kabiyak, kung sakali. Lalong di-
nagkabisa ang maririkit na pangako ng tagumpay, kariwasaan, kasaganaan – para kay Neneng at Ventura,
lalung-lalo na sa kaisa-isa nilang anak.
 Ang minsang kabiguan sa isang nahirati sa mga tagumpay ay nagpapaulol dito. Nakikita ni Salamin
sa mga mata ng Big Boss ang unti-unti ngunit tiyak na pagbabaga ng ulol na pagnanasa sa di-mangyayari.
Natiyak ni Salaming andyang masama ang nangyayari sa Big Boss nang ito’y maglagi sa kanila –
upang kalaruin, upang sundan-sundan ng tingin ang kanilang anak. Alam nilang lahat sa daungan ang
matinding pagnanasa nito sa isang anak, ang kawalan nito ng pamilya, ang walang-hanggang paghahanap
nito sa mga ugat ng tunay na kaligayahan.
Napag-alaman din ni Salaming nabubuhos ang loob ni Big Boss sa kaisa-isang anak nina Ventura
at Neneng – habang lalong ipinipinid nitong huli ang ano mang daan ng kanilang pagkikita. Ang totoo, kung
kasama lamang ni Ventura ang Big Boss sa kanilang tahanan napipilitang pakihirapan ito ni Neneng. At
nasasaksihan ng Big Boss ang buhay-mag-anak na kalian ma’y hindi naging bahagi ng malalaki niyang
tagumpay.
Lalong natiyak ni Salaming sadyang palubha nang palubha ang nangyayari sa Big Boss.
 “Isama mo si Ventura sa ating… uhum… ‘paluwagan’.”
Kaya’t nang hapong iyo’y ipinarinig niya kay Ventura ang tungkol sa “paluwagan”. Dali-daling
lumapit si Ventura kay Salamin at sa kausap nito. Bago umuwi si Ventura ay nakahiram ito ng limampung
pisa buhat sa “paluwagang” may patubong beinte porsiyento.
May sakit ang kaisa-isang anak ni Ventura.

Patuloy ang palagda ni Ventura sa anim na piso isang araw sa  payroll , sa pag-uwi ng lima, sa
paghihintay na mataas ng tungkulin sa daungan, sa Unyon, sa pahina nang pahinang pangungunyapit sa
mga gilid ng humihigop na “paluwagan”.
Nanatiling tuwid at maigting ang guhit ng mga labi ng Big Boss.
“Boss,” ang minsa’y napangahasang simulang sabihin ni Salamin, “kung talagang matigas ang
asawa ni Ventura, mabuti pa kaya’y… total, marami ka naman iba riyan at…”
“Ngayon pa,” ang putol ng Big Boss, “ngayon pang naglulubha ang kanilang anak at baon na baon
na sa utang si Ventura? Tingnan ko kung hindi maglulumuhod sa akin ang babaing iyon para siya ay
tulungan!” Kakaiba ang tinig ng Big Boss. Hindi nakilala ni Salamin ang tinig ng Big Boss.
Ngunit nagpatuloy na nag-uulol ang baga ng kabiguan sa mga mata ng Big Boss.
Masungit ang panahon. Wala pa si Ventura. Nang dumating ito’y tuloy-tuloy sa tanggapan ng Big 
Boss. Nakiusap, naglumuhog, upang mukha nang maaga ang suweldo niya kung maaari. Ngunit iyon ay
labag sa palakad. Upang makakuha pang muli sa “paluwagan”. Ngunit ang pagkukulang niya roo’y umabot
na sa hanggahang ipinahihintulot ng palakad. Dali-daling umalis si Ventura. Litung-lito.
 Agaw-buhay sa pagamutan ang kaisa-isang anak nina Ventura.
Matagal na napatingin si Salamin sa Big Boss sa kabila ng hapag. Tangan ng huli ang sobre ng
suweldo ni Ventura na madaling nakuha ni Salamin sa kahero s autos ni Big Boss.
“Akala ko, Boss, ibibigay mo iyan?”
“Sana nga, kaya, ipinakuha ko sa iyo… ngunit nagbago ang loob ko…”
Lalong tumuwid at umigting ang guhit ng mga labi ng Big Boss.
“Darating siya! Darating siya!” ang anas na nanggaling sa tuwid at maigting na guhit.
Nagsimulang humihip ang hangin sa mga durungawan ng tanggapan. Ang mga ingay a daungan
ay unti-unti nang ginagapi ng palakas na salpok ng mga alon. Pahaba na nang pahaba ang mga daliri ng
sarisaring aninong yumuyungyong sa mga pintungan.

Isang katok ang biglang nagpatayo sa Big Boss buhat sa kanyang hapag.
“Siya na!”
“Tuloy! Bukas iyan!” ang malakas niyang sabi.
Pumasok si Salamin.
“Boss, dumating ang kumpare ni Ventura. Patay na raw ang anak niyon. Hindi naman pala anak ni
Ventura iyon e… Anak ng maybahay niya… sa una…”
Sa una… sa una… sa una…
Umikot ang mahahabang daliri ng mga anino sa silid. Umikot din si Salamin. Mula sa pagkakatayo,
bumagsak ang Big Boss sa silya niyang umiikot… ang buong silid, ang buong daigdig ay umikot…
Sa daungan, ang iba’t ibang ingay ay tuluyan nang nagasa ng mga naghuhumindig na alan ng
nagngangalit na dagat…