Carbonell Sandiago ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΤΗΣ ΤΥΡΟΥ

SANTIAGO CARBONELL
∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ. ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ M EΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ EΛΛH N IK ΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2002
SA N TIA G O CA RBO N ELL
ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ∆ΙΑΣΚΕΥΕΣ
ΤΟΥ
“ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ ΤΗΣ ΤΎΡΟΥ„
ΜΕΣΑ ΣΤΑ ΡΟΜΑΝΙΚΑ ΤΟΥΣ ΣΥΜΦΡΑΖΟΜΕΝΑ:
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ,
ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑΣ
∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΙΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ.ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ.
ΤΟΜΕΑΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΕΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2002
A m im adre
ÅΗ γ ρ ο κ, φην γώ,θάλασσα µ ν µέτερος βίος κα τ νθρώπινα (πολ γ ρ κ ν τούτ τ
λµυρ ν κα στατον),πνεύµατα δ ο προσπίπτοντες πειρασµο κα σα τ ν δοκήτων; ÀΟ µοι
δοκε κα θαυµασιώτατος ∆αβίδ κατανοήσας,Σ σόν µε,Κύριε,λέγειν, τι ε σήλθοσαν δατα
ως ψυχ ς µου: κα ¸Ρ σαί µε κ τ ν βαθέων τ ν δάτων: ÅΗλθον δ ε ς τ βάθη τ ς θαλάσσης,
κα καταιγ ς κατεπόντισέ µε.
Γρ.Ναζιανζηνός,Τo ν γίοις πατρ ς µ ν Γρηγορίου το Θεολόγου,Λόγος κ²΄,θ΄.
Κι ντε µανίζη θάλασσα κα τ καράβι τρέχη

κι γριεύγουσι τ κύµατα,στράφτη,βροντ κα βρέχη,
ναύτης νε φοβηθ κα τ τιµόνι φήση,
κα δ ν ποθήση ν’ ντρειευτ κ’ τέχνη ν βουηθήση,
γή σ χαράκια ριζικ ο νέµοι τ σκορπο σι,
γή στ βυθ τσ θάλασσας κύµατα τ ρουφο σι.
Β.Κορνάρος,Ερωτόκριτος,∆ 699-704.
Πρόλογος
Η µη ευνοϊκή περίοδος που περνούν πρόσφατα, στην εκπαίδευση τουλάχιστον, τα

λατινικά και τα αρχαία ελληνικά, αλλά και οι ανθρωπιστικές επιστήµες γενικά, µε οδήγησε
εδώ και µερικά χρόνια να στραφώ προς τα νέα ελληνικά. Ακολουθώντας την όλο και
περισσότερο αυξανόµενη τάση για εκµάθηση της νεοελληνικής γλώσσας εκ µέρους των
ισπανών κλασσικών φιλολόγων,προσπάθησα και εγώ να βρω έναν τρόπο να «ανακυκλωθώ»
ταξιδεύοντας στην Ελλάδα.Έτσι είχα την ευκαιρία να διαπιστώσω αµέσως κάτι που θεωρείται
µεν δεδοµένο για τους Έλληνες, αλλά, δυστυχώς, αγνοείται σε µερικούς ισπανικούς, και
υπόλοιπους ευρωπαϊκούς,πανεπιστηµιακούς κύκλους,ότι δηλαδή τα πράγµατα στο γλωσσικό
τοµέα είναι ακριβώς όπως τα περιγράφει ο Robert Brow ning, o οποίος στον πρόλογο της
µελέτης του για την ιστορία της ελληνικής γλώσσας γράφει τα εξής: «Αν κάποιος θέλει να
µάθει ελληνικά δεν έχει ιδιαίτερη σηµασία αν θα αρχίσει από τον Όµηρο,τον Πλάτωνα,την
Καινή ∆ιαθήκη, το έπος του ∆ιγενή Ακρίτη ή τον Καζαντζάκη. Από τη στιγµή που ο
σπουδαστής έχει γερές βάσεις σε µια φάση της γλώσσας,η προσπάθεια που απαιτείται για να
καταπιαστεί µε παλαιότερους ή µεταγενέστερους γλωσσικούς σταθµούς δεν είναι µεγάλη».Τα
προκαταρτικά σχόλια του βιβλίου του Brow ning ξύπνησαν τότε το ενδιαφέρον µου και για τα
µεσαιωνικά ελληνικά.Προκειµένου να εισαχθώ σ ’αυτό το δύσκολο αλλά συνάµα ελκυστικό
ερευνητικό πεδίο,τόλµησα και ξεκίνησα τη µελέτη που παρουσιάζω παρακάτω.
Ο βασικός στόχος αυτής της διδακτορικής διατριβής είναι να αναφανούν οι
πρωτοβουλίες που εισάγουν ως προς το περιεχόµενο –στο αφηγηµατικό και, κυρίως, στο
σηµασιολογικό επίπεδο– οι ελληνόγλωσσοι συγγραφείς που διασκεύασαν το έργο που είναι
διεθνώς γνωστότερο ως Απολλώνιος της Τύρου. Για την πληρέστερη αξιολόγηση των
ιδιαίτερων και πρωτότυπων στοιχείων που παρουσιάζουν οι δύο γνωστές ελληνικές διασκευές,
κρίναµε σκόπιµο να δώσουµε συγκριτική µορφή στην έρευνά µας.Ο σχετικά µεγάλος αριθµός
των συγκρινόµενων κειµένων,µαζί µε την επιλογή πολλαπλών θεµάτων για εξέταση,είχε ως
αποτέλεσµα να διευρυνθεί σε σηµαντικό βαθµό το ερευνητικό µας πεδίο.Η παρούσα µελέτη
θα µπορούσε έτσι να περιγραφεί γενικά ως µια απόπειρα ανάλυσης της εξέλιξης, της
πρόσληψης και προσαρµογής ενός πολύ παλαιοτέρου αφηγηµατικού υλικού σε υστερότερους
και αρκετά διαφορετικούς χρόνους και σε διαφορετικές λογοτεχνικές παραδόσεις, από την
ύστερη Αρχαιότητα στην υστεροµεσαιωνική εποχή και την πρώιµη Αναγέννηση, από την
ισπανική χερσόνησο έως το νησί της Κρήτης. ∆ίνουµε στη συνέχεια µια συνοπτική
παρουσίαση της δοµής της συγκριτικής εργασίας µας:
Ο πρώτος τόµος αποτελεί το κύριο σώµα της µελέτης και αρθρώνεται ως εξής :
Στην Εισαγωγή εκτίθενται οι άξονες της µελέτης και παρουσιάζονται τα κείµενα που
αντιπαραβάλλονται µεταξύ τους.
Το πρώτο κεφάλαιο πραγµατεύεται ορισµένα γνωρίσµατα της σύνθεσης και της
οργάνωσης του αφηγηµατικού υλικού.Σχολιάζονται ορισµένα δοµικά στοιχεία των κειµένων
και τα βασικά χαρακτηριστικά της πλοκής. Εξετάζονται, ταυτόχρονα, από την άποψη της
αφηγηµατικής και θεµατικής δοµής τα εξωδιηγητικά µέρη,δηλαδή ο τίτλος,ο πρόλογος και ο
επίλογος.
Η απεικόνιση διαφόρων στοιχείων που ανήκουν σε ποικίλους τοµείς της καθηµερινής
ζωής της εποχής κάθε διασκευαστή αποτελεί το αντικείµενο του δεύτερου κεφαλαίου.∆ηλαδή
εξετάζουµε σε ποιο βαθµό το κάθε κείµενο εκσυγχρονίζεται και εκχριστιανίζεται,είτε µε την
εισαγωγή ορισµένων τοπικών θρησκευτικών και πολιτισµικών στοιχείων, είτε µε την
απόρριψη ή το µετασχηµατισµό στοιχείων ξένης προέλευσης ή χαρακτηριστικών παλιότερων
εποχών.
Το τρίτο κεφάλαιο είναι αφιερωµένο στο θέµα του έρωτα.Συγκεκριµένα εξετάζεται η
ερωτική σχέση των κεντρικών ηρώων, που αποτελούν το βασικό παράδειγµα του ιδανικού
έρωτα στο έργο.∆ίνουµε προσοχή στην περιγραφή του «ερωτοχτυπήµατος» των ηρώων και
στο ρόλο που παίζει σ’ αυτό η εξωτερική εµφάνιση, στην ανάπτυξη των συναισθηµατικών
εκδηλώσεων του ζευγαριού, καθώς και στη σηµασία των κοινωνικών συµβάσεων και του
δεσµού του γάµου.
Στο τέταρτο κεφάλαιο διεισδύουµε στη νοοτροπία των συγγραφέων µέσα από την
σκιαγράφηση των χαρακτήρων.Το κεφάλαιο χωρίζεται σε δύο µέρη:
- Στο πρώτο συγκεντρώνουµε την προσοχή στο συµβολικό φορτίο των πρωταγωνιστών.
Πρόκειται για χαρακτήρες που είναι κατά κανόνα προικισµένοι µε διάφορες ηθικές αρετές οι
οποίες φανερώνονται στις διάφορες δοκιµασίες που αυτοί υφίστανται. Πρώτα πρώτα
εξετάζονται οι ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τον ήρωα ως ηγεµόνα και πατέρα. Από το
πρόσωπο της συζύγου του ήρωα µας ενδιαφέρει το πορτρέτο της ως «χήρας» και µοναχής.Η
κόρη του ζευγαριού των ηρώων εξετάζεται στο ρόλο της ως «ορφανής» παρθένας. Το
πρόσωπο που παίζει το ρόλο του «βοηθού» του ήρωα ολοκληρώνει την προς µίµηση εικόνα
των ηρώων που σχηµατίζει από τη διήγηση ο αναγνώστης-ακροατής της εποχής.Η περίπτωσή
του είναι όµως διαφορετική,διότι αφενός δεν πρόκειται για βασανισµένο ήρωα και αφετέρου
παρουσιάζει διαφορετικό ξεκίνηµα στην πορεία του προς τη χριστιανική τελειότητα.
- Στο δεύτερο µέρος εξετάζονται τα δευτερεύοντα πρόσωπα. Οι παρατηρήσεις µας
προκύπτουν από την αντιπαραβολή προσώπων που εκπροσωπούν τη θετική είτε την αρνητική
έννοια µιας συγκεκριµένης ηθικής αξίας, σύµφωνα δηλαδή µε την πολωτική δοµή που
χαρακτηρίζει τη µεσαιωνική αντίληψη του κόσµου και την πολωτική αντίθεση ανάµεσα σε
κορυφαίες αρετές-χάριτες και θανάσιµα αµαρτήµατα.
Το ευρύ περιεχόµενο της έρευνας µας οδήγησε πολλές φορές στο να επικεντρωθούµε σε
πάµπολλες λεπτοµέρειες, κάποτε και δευτερεύουσας, ίσως, σηµασίας. Στην προσπάθειά µας
να δώσουµε µια γενικότερη εικόνα του θέµατος,πέρα από τα ανά κεφάλαιο συµπεράσµατα,το
πέµπτο και τελευταίο κεφάλαιο του πρώτου τόµου προχωρεί σε µια συνεκτίµηση των
επιµέρους πορισµάτων.
Η διατριβή συµπληρώνεται µε ένα Επίµετρο που περιλαµβάνει δύο τµήµατα:
- Στο πρώτο παραθέτουµε δύο ανέκδοτα στο σύνολό τους, σε νεότερη φιλολογική
έκδοση,κείµενα του Απολλωνίου,την ιταλική διασκευή Leggere που παραδίδει το φλωρεντινό
χφ M agliabechianus Cl. V III 1272, φφ. 5r-32v, και τη νεοελληνική οµοιοκατάληκτη
επεξεργασία της Ριµάδας κατά την πρώτη γνωστή βενετική έντυπη έκδοση του 1524. Στο
Προσηµείωµα εκτίθενται συνοπτικά οι αρχές που τηρήθηκαν στις χρηστικές αυτές
µεταγραφές.
- Για να συµβάλουµε στην προώθηση της έρευνας της Ριµάδας, καθώς και στην
επανεκτίµησή της µέσα στη νεοελληνική γραµµατεία της εποχής, κρίθηκε ενδιαφέρον να
κάνουµε και µια σύντοµη παρουσίαση ορισµένων υφολογικών της γνωρισµάτων,κάποτε και
σε συνάρτηση µε τα οµόλογα χαρακτηριστικά της ιταλικής πηγής της.Αποµακρυνόµαστε έτσι
από τη σφαίρα της θεµατικής και τα σηµασιολογικά στοιχεία και στο δεύτερο τµήµα του
Επιµέτρου µπαίνουµε σε θέµατα ύφους,που αφορούν όµως ένα µόνο κείµενο.Πρόκειται για
µια πρώτη, µη εξαντλητική προσέγγιση του θέµατος, που ελπίζουµε να µπορέσουµε να
συνεχίσουµε στο µέλλον µε τη σύγκριση της γλωσσικής µορφής και της στιχουργίας της
ανοµοιοκατάληκτης ελληνικής διασκευής, µια που για το κείµενο αυτό, για την ώρα,
διαθέτουµε µόνο τις ελλιπείς λατινόγλωσσες παρατηρήσεις του Α.Α.Janssen.
Στο δεύτερο τόµο συµπεριλαµβάνονται τα υπόλοιπα υπό εξέταση κείµενα,απαραίτητα

για την ανάγνωση της παρούσας εργασίας,στις εκδόσεις που ακολουθήσαµε.1
Πριν τελειώσω αυτό τον πρόλογο θα ήθελα να εκφράσω τις απαραίτητες ευχαριστίες
µου σε ορισµένα πρόσωπα:
Καταρχήν ευχαριστώ θερµά τις καθηγήτριες και τους καθηγητές Caterina Carpinato,
LuigiM ilone,Βασίλη Κατσαρό,Νίκη Παπατριανταφύλλου-Θεοδωρίδη,Βικτωρία Χασσιώτη,
A ντώνη Καψωµένο,A ntonio M elero,Οlga O m atos και Carm en Puche,που παρακολούθησαν
µε ενδιαφέρον ή µε βοήθησαν στην εκπόνηση της διατριβής µου,στην Ιταλία,την Ελλάδα και
Ισπανία.
Επιθυµώ επίσης να ευχαριστήσω τους δύο συνεπόπτες καθηγητές της συµβουλευτικής
τριµελούς επιτροπής, τους κκ. Μιλτιάδη Πεχλιβάνο και Μιχάλη Χρυσανθόπουλο, που
διάβασαν στη τελική της φάση τη διατριβή και µου έκαναν αρκετές εύστοχες παρατηρήσεις
και χρήσιµες υποδείξεις.
Ιδιαίτερα πρέπει να εκφράσω την ευγνωµοσύνη µου στον κύριο επόπτη της εργασίας,
τον καθηγητή κ.Γιώργο Κεχαγιόγλου,ο οποίος µου προσέφερε πρόθυµα και συστηµατικά την
επιστηµονική του συνεργασία. Οι διεξοδικές επισηµάνσεις και προτάσεις του συνετέλεσαν
1
Οι παραποµπές στα πεζά κείµενα του Απολλώνιου γίνονται µε το εξής τρόπο:στην περίπτωση
της Versione,του Rom anzo,της Ystoire και της Patraña παραπέµπουµε στην αρίθµηση των σελίδων
και των αράδων του κειµένου των αντίστοιχων εκδόσεων που χρησιµοποιήσαµε.Στις παραποµπές της
λατινόγλωσσης Ηistoria Apolloniiregis Tyri[=ΗΑ] χρησιµοποιήθηκαν οι αριθµοί των παραγράφων –
στους οποίους χωρίζεται στις φιλολογικές εκδόσεις το κείµενο– και οι αράδες κάθε παραγράφου της
έκδοσης του K ortekaas.Το ίδιο σύστηµα εφαρµόσαµε για τις παραποµπές του ανέκδοτου κειµένου του
Leggere,παρότι στη µεταγραφή µας δεν απαριθµήσαµε τις αράδες.
σηµαντικά στην διερεύνηση του θέµατος και στη λύση πολλών προβληµάτων που µε είχαν
απασχολήσει.Ο ίδιος µε καθοδήγησε σε θέµατα βιβλιογραφίας,µου δάνεισε αρκετές µελέτες
από την βιβλιοθήκη του και µου έδωσε την δυνατότητα να διαβάσω ορισµένες απρόσιτες
πηγές.Συγκεκριµένα,µου υπέδειξε σε φωτοτυπίες τις βενετικές εκδόσεις του κειµένου του A .
Pucci του 1475 και του 1499, τις βενετικές εκδόσεις της Ριµάδας του 1524 και του 1805,
καθώς και µια δική του µεταγραφή του ίδιου ελληνικού κειµένου που διασώζει το
νεαπολιτανικό χειρόγραφο ΙΙΙ Β 27.Οφείλω επίσης να τον ευχαριστήσω για την ανεκτίµητη
βοήθειά του στο θέµα της γλώσσας,καθώς διόρθωνε πάντοτε µε υποµονή τα λάθη µου και µε
βοηθούσε να διατυπώσω τις ιδέες µου µε σωστά ελληνικά.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους Jacqueline Faure, A lberto Furlanetto και
Βάσω Σδράνη για την ηθική τους συµπαράσταση.Παρότι δεν µπορώ να πω ότι επέρασα του
Απολλωνιού τα βάσανα,όπως λέει η ζακυνθινή παροιµία,είναι αλήθεια πως κατά καιρούς,και
όσο διάστηµα έµεινα µακριά από τα µέρη µου,είχα κάποιες προσωπικές δυσκολίες,τις οποίες
δεν θα είχα αντιµετωπίσει αποτελεσµατικά χωρίς αυτούς.
Θεσσαλονίκη,∆εκέµβριος 2002 Santiago Carbonell

Περιεχόµενα
__________________________________________________________________
ΤΟΜΟΣ Α΄
Πρόλογος
Βραχυγραφίες… … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … … … … … … … .… … … .… … ...1
Βιβλιογραφία… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … … … … .… .… … .… … … .10
Εισαγωγή:Η µυθιστορία του “Απολλώνιου της Τύρου” και η ευρωπαϊκή διάδοσή της.… … … ..22
1. Τα µέρη των διηγήσεων
Α. Τίτλος… … … … … … … … … … … … … … ..… … … … … … … … … … … … .… … … ..43
Β. Πρόλογος και εισαγωγικό µέρος… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 48
Γ. Κεντρικό τµήµα:αφηγηµατική δοµή… … … … … .....… … ...… … … ..… … … … .… ...53
∆. Επίλογος… … … … .… .… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … ..72
Συγκεφαλαίωση… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … ..78
2. Tα θρησκευτικά και πολιτισµικά στοιχεία.… … … … … … … … … … ..… … … … … … .… … … 81
Α. Οι µυθολογικές θεότητες
• Ο Απόλλων… … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … .82
• Ο Ποσειδών ..… … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … .84
• Ο Πρίαπος … … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … .85
• Η Άρτεµις … … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … .86
Β. Η Τύχη,τα άστρα και η Θεία Πρόνοια… … … .… … ...… … … … … … … … … .… … .89
Γ. Ο θάνατος,η µεταθανάτια ζωή και τα νεκρικά έθιµα… … … … ...… … … … .… … ..102
∆. Χριστιανικά δόγµατα και παραδόσεις
• Γάµος … … … ...… … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … … … .114
• Νηπιοβαπτισµός … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … … ...115
• Ανάσταση… … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … ..117
Ε. Ψυχαγωγία:
αθλήµατα,παραστάσεις-αφηγήσεις,µουσική,χορός,κονταροµαχίες… .… … .122
Συγκεφαλαίωση… … … … … … … … … … … … … … ...… … … … … … … … … … … … ..137
3.Το θέµα του έρωτα...… … … … … … … … … .… … … … … … … … … … … … … .… … … … … ..140
Συγκεφαλαίωση… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … … ..160
4.Το ήθος των προσώπων… … … … … ..… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .168
Α.Προς τη χριστιανική τελειότητα
• Ο νέος ήρωας… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … 169
• Ο µοναστικός βίος… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .186
• Το µαρτύριο µιας παρθένας… … … … … … … … … … … … … … … … … … ...191
• Η ηθική µεταβολή… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .197
Β.Η πόλωση του µεσαιωνικού κόσµου:ανταµοιβή και τιµωρία
• Γενναιοδωρία και φιλαργυρία:ο ψαράς και ο προαγωγός… … … … … … … … … … … 205
• Ο δίκαιος και ο ακόλαστος βασιλιάς:πατρική στοργή και αιµοµιξία… … … … … … ...210
• Αφοσιωµένη φιλία και προδοσία:o υπήκοος της Τύρου και οι θετοί γονείς… … … … 221
• Το απαράβατο καθήκον των δούλων/υπηρετών… … … … … … … … … … … … … … … 235
5.Συµπεράσµατα...… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...245
Επίµετρο
I. Χρηστικές µεταγραφές φιλολογικά ανέκδοτων κειµένων
Προσηµείωµα… … ..… … … … … .… … … … … … … … … … … … … … .… … … … … … .… 258
• Leggere d’Apollonio diTiro (φλωρεντινό χφ Μagliabechianus Cl.V III1272… … … ..263
• ∆ιήγησις ραιοτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ ,Ριµάδα (βενετική έκδοση του 1524).… 291
II.Έκφραση της Ριµάδας
• Σηµειώσεις στο κείµενο… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .… … 336
• Λεξιλόγιο… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...… … … 348
• Ύφος και στιχουργία:«λογότυποι»… … … … … … … … … … … … … … … … … … … ...401
• Μέτρο και οµοιοκαταληξία… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … ..411
• Ριµάριο… … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … .… .425
ΤΟΜΟΣ Β΄
Τα εκδοµένα κείµενα
-H istoria Apolloniiregis Tyri (λατινικό)
-Libro de Apolonio (ισπανικό)

-ElPatrañuelo:«Patraña oncena» (ισπανικό)
-Ystoire du roy Apollonius de Tire (γαλλικό)
-H ystoria de m iser Apollonio de Tyri (ιταλικό)

-Storia diApollonio diTiro (ιταλικό)
-CantaridiApollonio diTiro (ιταλικό)
- ∆ιήγησις πολυπαθο ς Απολλωνίου το Τύρου (ελληνικό)

Βραχυγραφίες
___________________________________________________________________________
1. Εκδόσεις και χειρόγραφοι µάρτυρες κειµένων
α. Απολλώνιος
HA H istoria ApolloniiregisTyri.Κοrtekaas 1984

Rom anzo Storia d’Apollonio di Tiro. Rom anzo greco dal latino ridotto in
volgare italiano nelsecolo XIV.D elPrete 1861
Versione H ystoria de m iser Apollonio de Tyri. Versione tosco-veneziana
della m età delsec.XIV.Salvioni1889
Leggere Leggere d’Apollonio diTiro.χφ M agliabechianusCl.V III.1272
Cantari Apollonio diTiro (A .Pucci).Rabboni1996
∆ιήγησις Μεταγλώττισµα π λατινικ ν ε ς ρωµα κον. ∆ιήγησις
πολυπαθο ς Απολλωνίου το Τύρου.Cupane 1995:569-633
Ριµάδα ∆ιήγησις ω¸ραιoτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ ,Ριµάδα. Βενετική
έκδοση του 1524
Libro Llibre d’Appollonio.Corbella 1992
Patraña El Patrañuelo: «Patraña oncena».(J.Tim oneda).Rom era Castillo
²1986:193-230
Υstoire Υstoire du roy Apollonius de Tire.Lew is 1915:46-147
β.∆ευτερεύουσες ελληνικές πηγές
Aγν.ποιήµ. ∆ηµώδη ποιήµατα γνώστου συγγραφέως, Γ.Θ. Zώρας (επιµ.),

Αθήνα 1955
AK ’Εκ τ ν ρωτικ ν θ΄ λόγων το σοφο Μανασσ τ ν κατ’
Αρίστανδρον κα Καλλιθέαν (Ε.Τσολάκης,Συµβολή στη µελέτη του
ποιητικού έργου του Κωνσταντίνου Μανασσή και κριτική έκδοση του
µυθιστορήµατός του «T κατ’ Αρίστανδρον κα Καλλιθέαν»,
Θεσσαλονίκη 1967)
Aλφ.καταν. ’Aλφάβητoς κατανυκτικ ς κα ψυχωφελ ς περ το µαταίου κόσµου
τούτου (W agner,Carm ina (1874),σσ.242-247)
1
Αλφ.ξεν.(Αθ.),
Αλφ.ξεν.(A m br) Αλφάβητοι τ ς ξενιτείας (Γ. Κ. Μαυροµάτης, Τα «Περ τ ς
ξενιτείας» ποιήµατα,Ηράκλειο 1995)
Άλωσ.Κων/π. Εµµανουήλ Γεωργιλλάς, Αλωσις Κωνσταντινουπόλεως (Legrand,
BG V,τ.1,Paris 1880,σσ.169-202)
Άνθ.χαρ. Β, Ι (χφφ Βιένης και Ιεροσολύµων) Φιόρ δέ Βερτού, τουτέστιν
’Αθθός τ ς ’Αρετ ς, (Ε. Κακουλίδη-Πάνου και Κ.∆. Πηδώνια,
Άνθος των Χαρίτων-Φιόρ δέ Βερτού. Η κυπριακή παραλλαγή,
Λευκωσία 1994)
Απόκοπ. ’Απόκοπος (Στ. Αλεξίου, Μπεργαδ ’Απόκοπος. ‘Η Βοσκοπούλα,
Αθήνα 1971)
Ασσίζες Ασσίζες το Βασιλείου τ ν Ιεροσολύµων κα τ ς Κύπρου.(Γ.Σάθας,
Ασίζαι το Βασιλείου τ ν Ιεροσολύµων κα τ ς Κύπρου.Κυπριακοί
Νόµοι. Βυζαντινά σύµβολα. Κρητικά διαθήκαι, Μεσαιωνική
Βιβλιοθήκη,τ.5,Paris 1877,ανατ.Αθήνα 1972)
Άσµα Θεοφ. Ασµα Θεοφύλακτου (Νικολαïδη 1957,σσ.5-6)
Άσµα Μεγ.Παρασκ. Ασµα τ ς Μεγάλης Παρασκευ ς (Νικολαïδη 1957,σσ.28-31)
Αχιλλ. ∆ιήγησις το ’Αχιλλέως
Ν, χφ Νάπολης (J.A .M oreno Jurado,Aquileida.Poem a bizantino
anónim o,M adrid 1994)
L, χφ Λονδίνου (D .C. H esseling, L’Achilléide byzantine,
A m sterdam 1919,σσ.91-125)
Ο,χφ Οξφόρδης (O .L.Sm ith,The O xford version ofthe Achilleid,
Copenhagen 1990)
Βέλθ. ∆ιήγησις ξαίρετος Βελθάνδρου το Ρωµαίου (J.M . Egea, H istoria
Extraordinaria de Beltandro y Crisanza,G ranada 1998)
Βοσκοπ. Βοσκοπούλα (Στ. Αλεξίου, ¸Η Βοσκοπούλα, κρητικό ε δύλλιο το
1600,Ηράκλειο 1963)
Γλυκάς,Στ. Στίχοι γραµµατικο Μιχα λ το Γλυκ (Ε. Θ. Τσολάκης, Μιχα λ
Γλυκ στίχοι ο ς γραψε καθ’ ν κατεσχέθη καιρόν, Θεσσαλονίκη
1959)
∆εφ.Σωσ.(Βεν.) Μ. ∆εφαράνας, ‘Ιστορία κ τ ν το ∆ανι λ περ τ ς Σωσάννης
(Κεχαγιόγλου 1982,σσ.177-92)
∆ιγ.Ακρ. Α (χφ Άνδρου-Αθηνών)∆έκα Λόγοι περ το ∆ιγενο ς Ακρίτου κα
τ ν γονέων (Π.Καλονάρος,Βασίλειος ∆ιγενής Ακρίτας.Τ µµετρα
κείµενα ’Αθην ν, Κρυπτοφέρρης κα ’Εσκοριάλ, Αθήνα 1941,
ανατύπ.1970,τ.1)
G , Ε (χφφ Κρυπτοφέρρης και Εσκοριάλ) <∆ιγενής Ακρίτης> (E.
Jeffreys,D igenis Akritis.The G rottaferrata and Escorialversions,
Cam bridge 1998)
Ο (χφ Οξφόρδης) ∆ιήγησις ραιοτάτη το νδρειωµένου ∆ιγεν ,
π ς καµεν πολλ ς νδραγαθίες ε ς τ µέρη τ ς Ρωµανίας κα
2
πολλ ς πάλες (Σ.Λάµπρος,Collection de Rom ans G recs en langue

vulgaire eten vers,Paris1880,σσ.111-237)
∆ιήγ.Αλεξ. Γέννησις, κατορθώµατα κα θάνατος ’Αλεξάνδρου το Μακεδόνος
δι στίχου (D . H olton, ∆ιήγησις το ’Αλεξάνδρου. The Tale of
Alexandre.The rhym ed version,Θεσσαλονίκη 1974)
∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ. Μ (χφ Μονής Μεταµορφώσεως των Μετεώρων) ∆ιήγησις
Αλεξάνδρου µετ Σεµίραµης βασίλισσας Συρίας περ τ ν νδεκα
ρωτηµάτων
Σ (χφ της Μονής του Σινά) ∆ιήγησις περ το Αλεξάνδρου δι τ ν
Σεµίραµην περ γάπης κα π ς βαλεν τ κεφάλι του διά κείνην ν
τ ν πάρη κα πήρεν την κα γινε κα βασιλέας
(Χ. ∆ηµητρουλόπουλος, ∆ιήγησις Αλεξάνδρου µετά Σεµίραµης
βασίλισσας Συρίας.Ένα ανέκδοτο πρωτονεοελληνικό ποίηµα για τον
Μέγα Αλέξανδρο. Έκδοση κριτική µε εισαγωγή, σχόλια και
λεξιλόγιο,Αθήνα 1999)
∆ιήγ.Βελισ. ∆ιήγησις ραιοτάτη το θαυµαστο κείνου νδρ ς το λεγοµένου
Βελισαρίου (W .F. Bakker–A .F. van G em ert, Ιστορία του
Βελισσαρίου. Κριτική έκδοση των τεσσάρων διασκευών µε
εισαγωγή,σχόλια και γλωσσάριο,Αθήνα 1988)
∆ιήγ.Τρ. ∆ιήγησις γεναµένη ν Τροί , πας φανισµ ς νθε γίνη (R.
Lavagnini,I fattidiTroia:L’Iliade bizantina delcod.Paris Suppl.
G r.926.Introduzione,traduzione e note,Palerm o 1988)
∆Χ Τ κατ ∆ρόσιλλαν κα Χαρικλέα (F. Conca–A . G iunti, Niketas
Eugenianus.D rosilla and Charicles,A m sterdam 1990)
Ερωτ. ’Ερωτόκριτος (Στ. Αλεξίου, Βιτσέντζου Κορνάρου ’Ερωτόκριτος,
Αθήνα ³1994)
Eρωφ. ’Ερωφίλη (Στ. Αλεξίου–Μ. Αποσκίτη, ’Ερωφίλη, τραγωδία
Γεωργίου Χορτάση,Αθήνα ²1996)
Θησ. Θησηίς (E. Follieri, Il Teseida neogreco. Libro I. Saggio di
edizione, Rom a 1959. H . O lsen, «The G reek Translation of
Boccacio’s Theseid. Book 6», Classica et M edievalia 41 (1990)
275-301)
Θησ.(Βεν.) Θησέος και γάµοι της Αιµίλιας (Ε.Παξιµαδάκη,Θησέος και γάµοι
της Αιµίλιας. Βιβλίο Β΄, Γ΄, µεταπτ. εργασία, Παν/µιο
Θεσσαλονίκης 1997)
Θρ.Κύπρ. ∆ιήγησις ε ς τ ν θρ νον το α χµάλωτισµο τ ς ε λογηµένης Κύπρου
(«Νικόδηµος, µητροπ. Κιτίου, ∆ιήγησις ε ς τ ν θρ νον το
α χµάλωτισµο τ ς ε λογηµένης Κύπρου», Κυπριακά Χρονικά 3
(1925)56-82)
Θυσία ‘Η Θυσία το ’Αβραάµ,(W .F.Bakker-A .F.van G em ert,‘Η Θυσία
το ’Αβραάµ,Ηράκλειο 1996)
Ιµπ. ∆ιήγησις ξαίρετος, ρωτικ κα ξένη το ’Ιµπερίου θαυµαστο κα
κόρης Μαργαρώνης,(Κριαρ.,Βυζ.µυθ.,σσ.213-232)
3
Ιµπ.(Βεν.) ∆ιήγησις ραιοτάτη το ’Ιµπερίου (Legrand,BG V,τ.1,Paris 1880,

σσ.283-320)
Καλλ. Τ κατ Καλλίµαχον και Χρυσορρόην ρωτικ ν διήγηµα, (Κριαρ.
Βυζ.µυθ.,σσ.17-83)
Λίβ. Στίχοι πολ ρωτικο φήγησις Λιβίστρου,π ς ο¸ φίλος ο¸ Κλειτοβ ς
διηγε ται τ ς Μυρτάνης (J.A . Lam bert, Le rom an di Libistros et
Rhodam né, A m sterdam 1935 [παραλλαγές E,Ν,L] T. Λεντάρη,
Livistros and Rodam ne:a criticalediton ofVat.gr.2391,αδηµοσ.
διδ.διατρ.,Πανεπιστήµιο του Cam bridge.(Y πό δηµοσίευση είναι
η έκδοση των παραλλαγών Ν,P,S από τον Π.Αγαπητού,καθώς
και του Βατικανού από την Τ.Λεντάρη)
Λόγ.∆υστ. Λόγος παρηγορητικ ς περ ∆υστυχίας κα Ε τυχίας, (C. Cupane,
Rom anzicavallereschibizantini,Torino 1995,σσ.635-691)
Μαχ. Λεόντιος Μαχαιρ ς, Εξήγησις τ ς γλυκείας χώρας Κύπρου, ποία
λέγεται Κρόνακα, τουτέστιν Χρονικόν (Α. Παυλίδης, Λεόντιου
Μαχιαρά Χρονικόν Κύπρου. Το αρχαίο κείµενο, µετάφραση και
σχόλια,Λευκωσία 1983)
Ντελλαπ. ’Eρωτήµατα κα ποκρίσεις Ξένου κα ’Αληθείας (Μ.Ι.
Μανούσακας, Λεονάρδου Ντελλαπόρτα ποιήµατα, (1403-/1411).
Έκδοση κριτική.Εισαγωγή,Σχόλια και Ευρετήρια,A θήνα 1995)
Παιδιόφρ. Παιδιόφραστος διήγησις τ ν ζ ων τ ν τετραπόδων (Β. Τσιούνη,
Παιδιόφραστος διήγησις τ ν ζ ων τ ν τετραπόδων. Critical
edition,M ünchen 1972)
Παν. Πανώρια (Ε.Κριαράς,Γεωργίου Χορτάτση Πανώρια,Θεσσαλονίκη
1975)
Περ ξεν. ’Aλφάβητος κατανυκτικ ς κα ψυχωφελ ς περ το µαταίου κόσµου
τούτου (Γ. Κ. Μαυροµάτης, Τα «Περ τ ς ξενιτείας» ποιήµατα,
Ηράκλειο 1995)
Πικατ.Ρίµα Ιωάννης Πικατόρος, Ρίµα θρηνητική ε ς τ ν πικρ ν κα κόρεστον
Αδην (Ε.Κριαράς,«‘Η Ρίµα θρηνητική το ’Ιωάννου Πικατόρου»,
’Επετηρίς το Μεσαιωνικο ’Αρχείου 2 (1940) 20-69
(αναδηµοσιεύτηκε στη συλλογή Μεσαιωνικά µελετήµατα.
Γραµµατεία και γλώσσα,τ.1,σσ.280-329)
Πόλ.Τρωάδ. ‘Ο πόλεµος τ ς Τρωάδος (Μ.Παπαθωµόπουλος- Ε.M .Jeffreys,Ο
πόλεµος της Τρωάδος.The W ar ofTroy,A θήνα 1996)
Πτωχολ. ‘Ιστορία Πτωχολέοντος (Γ. Κεχαγιόγλου, Κριτική έκδοση της
Ιστορίας Πτωχολέοντος. Θέµατα Υστεροβυζαντινής και
Μεταβυζαντινής Λογοτεχνίας,Θεσσαλονίκη 1978)
Ριµ.κόρ. Ριµάδα κόρης κα νιο (Η. Pernot, Chansons populaires grecques
des XVe etXVIe siècles,Paris 1931,σσ.72-87)
Ρ∆ Τ κατ Ροδάνθην κα ∆οσικλέα (M . M arcovich, Theodori
Prodrom ide RhodanthesetD osiclis am oribus IX,Stuttgart1992)
4
Σαχλ.α-β Γραφα κα στίχοι κα ρµηνε αι κυρο Στεφάνου το Σαχλίκη,

(W agner1874, σσ.62-105)
Σαχλ.γ ’Αφήγησις παράξενος του ταπεινο Σαχλίκη,(Σ.Ε.Παπαδηµητρίου,
Οδησσός 1896)
Σκλέντζας ’Ανδρέας Σκλέντζας, Ποιήµατα (Ε. Κακουλίδη, «Ποιήµατα το
’Ανδρέα Σκλέντζα»,Ελληνικά 20 (1967),107-45
Σπανέας ’Αλεξίου Κοµνηνο ποίηµα παραινετικ ν (W agner1874, σσ.1-27)
Συµφορά ‘Η συµφορ τ ς Κρήτης (Φ.Κ. Μπουµπουλίδης, Η Συµφoρά της
Κρήτης του Μανόλη Σκλάβου. Κρητικόν στιχούργηµα του ΙΣΤ΄
αιώνος,Αθήνα 1955)
ΥΥ Τ καθ’ ‘Υσµίνην κα Υσµινίαν δρ µα (F. Conca, Eustazio
M acrem bolita, Ism ine e Ism inia, στον τόµο Il rom anzo bizantino
delXIIsecolo,Torino 1994)
Φαλ.Ενύπν. ’Ερωτικ ν ’Ενύπνιον (Α.van G em ert,M αρίνου Φαλιέρου ’Ερωτικά
νειρα,Θεσσαλονίκη 1980)
Φαλ.Iστ. Ιστορία κα Ονειρο (Α.van G em ert,ό.π.1980)
Φαλ.Λόγ.διδακτ. Λόγοι διδακτικο το πατρός πρ ς τ ν υ όν (W .F. Bakker-Α.F. van
G em ert, Λόγοι διδακτικοί of M arinos Falieros. A critical edition
with introduction,notesand index verborum ,Leiden 1977)
Φαλ.Ρίµα Ρίµα παρηγορητική (Γ.Θ. Ζώρας, Μαρίνου Φαλιέρου Ρίµα
παρηγορητική,Αθήνα 1956)
Φλώρ. ∆ιήγησις ξαίρετος, ρωτικ κα ξένη Φλωρίου το πανευτυχο ς κα
κόρης Πλάτζια Φλώρης,(F.J.O rtolá Salas,Florio y Platzia Flora.
U na novela bizantina de época paleologa,M adrid 1998)
Φορτ. Φορτουνάτος (Α. V incent, Μάρκου Αντώνιου Φόσκολου
Φορτουνάτος,Ηράκλειο 1980)
Φυλλ.γαδ. Γαδάρου, λύκου και λουπο ς διήγησις ραία (Λ. Αλεξίου, «Η
Φυλλάδα του Γαδάρου»,Κρητικά Χρονικά 9 (1965),σσ.81-118)
X ούµ.Κοσµογ. Η Κοσµογέννησις (Γ. Α. Μέγα, Γεωργίου Χούµνου Η
Κοσµογέννησις,Αθήνα 1975)
Χρον.Βουστρ. ∆ιήγησις Κρονίκας Κύπρου (Γ. Κεχαγιόγλου, Τζώρτης
(Μ)πουστρούς (Γεώργιος Βο(σ)τρ(υ)ηνός ή Βουστρώνιος) ∆ιήγησις
Κρονίκας Κύπρου. Κριτική έκδοση, σχόλια, γλωσσάρι, πίνακες και
επίµετρο,Λευκωσία 1997)
Χρον.Μορ. Τ Χρονικ ν το Μορέως (J. M . Egea, La Crónica de M orea.
Estudio prelim inar,texto y traducción,M adrid 1996)
5
2. Μελέτες,συλλογές κειµένων και πρακτικά συνεδρίων

Αγαπητός Π. Αγαπητός, Narrative structure in the Byzantine vernacular
rom ances:a textualand literary study ofKallim achos,Belthandros
and Libistros,M ünchen 1991
Αγαπητός–Πιερής Τ’ δόνιν κε νον πο γλυκ θλιβ ται. Εκδοτικά και ερµηνευτικά
ζητήµατα της δηµώδους ελληνικής λογοτεχνίας στο πέρασµα από το
Μεσαίωνα στην Αναγέννηση (1400-1600). Πρακτικά του 4ου
∆ιεθνούς Συνεδρίου «Neograeca M edii Aevi» (Λευκωσία,
Nοέµβριος 1997), επιµ., Π. Αγαπητός και Μ. Πιερής, Ηράκλειο
2002
Αgapitos–Sm ith P.Αgapitos–O .L.Sm ith,The Study ofM edievalG reek Rom ances.
A Reassessm entofRecentW ork,Copenhagen 1992
Αγγελίδη Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο.Τοµές και συνέχειες στην ελληνική
και ρωµαϊκή παράδοση (15-17 Σεπτεµβρίου 1988), επιµ. Χ.Γ.
Αγγελίδη,Αθήνα 1989
Babiκ.ά. M edioevo rom anzo e orientale: testi e prospettive storiografiche.
Colloquio Internazionale (Verona, 4-6 Αprile 1990), επιµ. Α.Μ.
Βabi, A . Pioletti, F. Rizzo N ervo και C. Stevanoni, V erona-
Μessina 1992
Βeck κ.ά. Ιlrom anzo tra cultura latina e cultura bizantina,επιµ.Η.-G .Beck,
F.Conca και C.Cupane,Palerm o 1986
Curtius E.R.Curtius,Literatura Εuropea y Edad M edia Latina,ισπ.µτφρ.
Μ.F.A latorre-A .A latorre,M adrid 1989
∆ετοράκης κ.ά. Πεπραγµένα του Η΄ ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου. Βυζαντινή
και µεταβυζαντινή περίοδος (Ηράκλειο 9-10 Σεπτεµβρίου 1996),τ.
Β1,Ηράκλειο 2000
D odds E. R. D odds, Eθνικοί και Χριστιανοί σε µια εποχή αγωνίας, ελλ.
µτφρ.Κ.Αντύπας,Αθήνα 1995.
Egea-A lonso Prosa y verso en griego m edieval. Rapports of the International
Congress «Neograeca M edii Aevi III» (Vitoria 1994), επιµ. J.M .
Egea– J.A lonso,A m sterdam 1996
Eideneier Neograeca M edii Aevi. Text und Ausgabe. Akten zum Sym posion
(Köln 1986),επιµ.Η.Εideneier,K öln 1987
H ofm ann The G roningen Colloquia on the Novel, επιµ. H . H ofm ann, 1988
κ.ε.(Πρακτικά των συνεδρίων που γίνονται,αρχικά δύο φορές το
χρόνο από το 1986 στο G roningen)
H olton Λογοτεχνία και Κοινωνία στην Κρήτη της Αναγεννησης,ελλ.µτφρ.
Ν.∆εληγιαννάκη,επιµ.D .H olton,Ηράκλειο ²1999
H unger H .H unger,Βυζαντινή λογοτεχνία.Η λόγια κοσµική γραµµατεία των
Βυζαντινών,ΜΙΕΤ,3 τ.,Αθήνα 1991-4
Κazhdan,ΟD Β A .P.K azhdan κ.ά.,The O xford D ictionary ofByzantium ,3 τ.,Νew
Υork-London 1991
6
Κουκουλές,ΒΒΠ Φ.Κουκουλές,Βυζαντιν ν βίος κα πολιτισµός,6 τ.,Αθήνα 1948-

1957
Κεχαγιόγλου,Χαλ. Γ. Κεχαγιόγλου (επιµ.), Τα παραµύθια της Χαλιµάς, τόµος Α΄
(Αραβικόν Μυθολογικόν, τ. Α΄, Β΄), Αθήνα 1988, τόµος Β΄
(Αραβικόν Μυθολογικόν, τ. Γ΄, Νέα Χαλιµά, τ. Α΄), Αθήνα 1990,
τόµος Γ΄ (Νέα Χαλιµά, τ. Β΄, Γ΄), Αθήνα 1991, τόµος ∆΄ (Νέα
Χαλιµά,τ.∆΄),Αθήνα 1994.
K rum bacher K .K rum bacher, Ιστορία τ ς Βυζαντιν ς Λογοτεχνίας,ελλ.µτφρ.Γ.
Σωτηριάδη,τ.1-3,Αθήνα 1897-1900 (ανατ.,τ.1-6,Αθήνα 1964-5,
και 1974)
Κριαρ.,Βυζ.µυθ. Ε.Κριαράς,Βυζαντινά πποτικά µυθιστορήµατα,Αθήνα 1955
Legrand,BG V E.Legrand,Bibliothèque grecque vulgaire,τ.1-9,Paris 1880-1902
M έγιεντορφ Ι.Μέγιεντορφ,Η Βυζαντινή κληρονοµιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία,
ελλ.µτφρ.∆.Μόσχος,Αθήνα 1990
M ango C. M ango, Bυζάντιο, η Αυτοκρατορία της Ρώµης, ελλ. µτφρ. ∆.
Τσουγκαράκης,Αθήνα ²1990
Νικολαïδη Μ.Νικολαïδη,Κυπριακή Λογοτεχνία,Αθήνα 1957.
Πάγκαλος Γ. Ε. Παγκάλου, Περ το γλωσσικο διώµατος τ ς Κρήτης, 7 τ.,
Αθήνα 1955-1983
Παναγιωτάκης Κρήτη: Ιστορία και πολιτισµός, 2 τ., επιµ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης,
Ηράκλειο 1988
Παναγιωτάκης Αρχ ς τ ς Νεοελληνικ ς Λογοτεχνίας, Πρακτικ το ∆εύτερου
∆ιευνο ς Συνεδρίου «Νeograeca M edii Aevi» (Bενετία, 7-10
Νοεµβρίου 1991),τ.1-2,επιµ.Ν.Παναγιωτάκης,Βενετία 1993
PG Patrologiae cursus com pletus,Ser.G raeca,εκδ.J.P.M igne,161 τ.,
Paris 1857-1866
Tatum The Search for the AncientNovel,επιµ.J.Tatum ,Baltim ore 1994
Tonnet H .Tonnet,H Ιστορία του Ελληνικού µυθιστορήµατος,ελλ.µτφρ.Μ.
Καραµάνου,Αθήνα 2001
Τρυπάνης Κ.Α. Τρυπάνης, La poesia bizantina. D alla fondazione di
Constantinopolialla fine della Turcocrazia,M ilano 1990 [Βλ.και
τη βραχύτερη ελληνική µορφή της αγγλικής πρώτης έκδοσης
(1981) Ελληνική ποίηση. Από τον Όµηρο ως τον Σεφέρη, Αθήνα
1988]
W agner W .W agner,Carm ina graeca m ediiaevi,Leipzig 1874
Zink–Stanesco Μ.Ζink και M .Stanesco,H istoire européenne du rom an m édiéval
européen:esquisse etperspectives,Paris 1992
7
3. Λεξικά και εγκυκλοπαίδειες

A νδρ.Λεξ. Ν.Π. Ανδριώτης, Ετυµολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής,
Θεσσαλονίκη ³1983
Battaglia S.Battaglia,G rande D izzionario della lingua italiana,Torino 1961
κ.ε.(συνεχίζεται)
Boerio G .Boerio,D izionario deldialetto veneziano,V enezia ²1856 (φωτ.
ανατ.:Firenze 1998)
Neue Pauly H .Cancik-H .Schneider(επιµ.),D er Neue Pauly.Enzyklopädie der
Antike,Stuttgart1996
∆ηµητράκ. ∆.∆ηµητράκου,Μέγα Λεξικόν λης τ ς λληνικ ς γλώσσης,τ.1-9,
Αθήνα 1933-50 (ανατ.Αθήνα 2000)
D u Cange Ch. du Fresne du Cange, G lossarium ad scriptores m ediae et
infim ae graecitatis,Lyon 1688 (φωτ.ανατ.G raz 1958)
ΕΙ The Encyclopaedia ofIslam ,τ.1-10,Leiden 1986-2002
ΘH Ε Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,Αθήνα 1962-8
Κριαρ.Λεξ. Ε. Κριαράς, Λεξικ τ ς µεσαιωνικ ς ε¸λληνικ ς δηµώδους
γραµµατείας, 1100-1669, τ. Α΄-Ι∆΄, Θεσσαλονίκη 1969-1997
(συνεχίζεται)
Lam pe G .W .H .Lam pe,A Patristic G reek Lexicon, O xford 1961 (ανατ.
1987)
Sophocles E.A . Sophocles, G reek Lexicon of the Rom an and Byzantine
Periods from B.C. 146 to A.D . 1100, Νew Y ork-Leipzig 1890
(φωτ.ανατ.Zürich-N .Y ork 1995)
4. Περιοδικά
AAPel Atto della Accadem ia Peloritana deiPericolanti

AAT Attidella Accadem ia delle scienze diTorino
AU D er Altsprachliche U nterricht
BF Byzantinische Forschungen
BH Bulletin H ispanique
BM G S Byzantine and M odern G reek Studies
CB The ClassicalBulletin
CFC Cuadernos de Filología Clásica
CLit Cuadernos de Literatura
CPh ClassicalPhilology
CQ ClassicalQ uaterly
8
DA D issertations Abstracts
EClas Estudios Clásicos
EEΒΣ Επετηρίς Εταιρίας Βυζαντινών Σπουδών
ΕΕΚΣ Επετηρίς Εταιρίας Κρητικών Σπουδών
ΕΚΕΕ Επετηρίς του Κέντρου Επιστηµονικών Ερευνών (Λευκωσίας)
ΕLH English Literary H istory
Fil.Rom . Filologia Rom anza
G IF G iornale italiano difilologia
GW U G eschichte in W issenschaftund U nterrich
JÖ B Jahrbuch der Ö sterreichischen Byzantinistik
HR H ispanic Review
H SPh H arvard Studies in ClassicalPhilology
ΚΧ Κρητικά Χρονικά
LF Listy Filologické
MD M aterialie discusioniper l’analisideitesticlassici
ΜG S M odern G reek Studies
M LR M odern Language Review
ΝΕ Νέος Ελληνοµνήµων
REB Revue de Études Byzantines
RF Rom anische Forschungen
RFE Revista de Filología Española
RhM Rheinisches M useum
RPh Revue de philologie
RSBN Rivista diStudiBizantinie Neoellenici
SCO Studiclassicie orientali
SFI StudidiFilologia Italiana
W JA W ürzburger Jahrbücher für die Altertum swissenschaft
ZRPh Zeitschriftfür rom anische Philologie
ZPE Zeitschriftfür Papyrologie und Epigraphik
9
Βιβλιογραφία
___________________________________________________________________________
ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
1. ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ
Riese,A .1871.H istoria Apolloniiregis Tyri.Lipsiae.
Ring,M .1888.H istoria Apolloniiregis Tyri.Posonii-Lipsiae.
Riese,A .1893.H istoria Apolloniiregis Tyri.Lipsiae (ανατ.Stuttgart1973).
G arcía de D iego, E. 1934. El libro de Apolonio según el códice latino de la biblioteca
nacionalde M adrid.Totana (M urcia).
O roz,R.1954.H istoria de Apollonio de Tiro.La novela favorita de la Edad M edia.Santiago
de Chile.
Raith, J. 1956. H istoria Apollonii regis Tyri. Text der englischen H andschriftengruppe.
M ünchen.
W aiblinger,F.O .1978.H istoria Apolloniiregis Tyri.D ie G eschichte vom König Apollonius.
M ünchen.
Tσιτσικλή,∆.1981.H istoria Apolloniiregis Tyri.K önigstein.
K ortekaas,G .A .A .1984.H istoria Apolloniiregis Tyri.G roningen.
K onstan,D .– Roberts,M .1985.H istoria Apolloniiregis Tyri.Pennsylvania.
Schm eling,G .1988.H istoria Apolloniiregis Tyri.Leipzig.
2. ΜΕΛΕΤΕΣ
A rchibald, E. 1984. Apollonius of Tyre in the M iddle Ages and Renaissance. D iss., Y ale
U niv.,N ew H aven (m icrofilm )[περίληψη σε D A 46 (1985)697A ].
____ 1988-1989. «‘D eep clerks she dum bs’: The Learned H eroine in Apollonius of Tyre
and Pericles».Com parative D ram a 22,σσ.289-303.
____ 1989. «Fathers and K ings in Apollonius of Tyre», στων M .M . M ackenzie και Ch.
Roueché (επιµ.), Im ages of Authority: Papers presented to J.Reynolds on the
occasion ofher 70th birthday,σσ.24-40.Cam bridge.
____ 1990.«Apollonius ofTyre in V ernacularLiterature:Rom ance or Exem plum ?»,στου
H .H ofm ann (επιµ.),G CN 3,σσ.123-37.
____ 1991. Apollonius of Tyre. M edieval and Renaissance Τhem es and Variations.
Cam bridge.
Badian,E.1985.«A pollonius atTarsus»,στον τόµο Studia in honorem Iiro Kajanto,σσ.15-
21.Ηelsinki.
Brakm an,C.1921.«A d H istoriam Apolloniiregis Tyri».M nem osyne 49,σσ.110-2.
10
Βοterm ann,H .1999.«König Apollonius von Tyrus und seine V orbilder:G etreideversorgung
und W ohltätertum in den antiken Stäten».G W U 50 (11),σσ.678-88.
Callu, J.P. 1980. «Les prix dans deux rom ans m ineurs d’époque im périale: H istoire
d’Apollonius roide Tyr-Vie d’Esope»,στον τόµο Les D évaluations à Rom e:Époque
Républicaine etIm périale 2,σσ.187-212.Rom a.
Chiarini,G .1983. «Esogam ia e incesto nell’H istoria Apollonii regis Tyri». M D 10-11, σσ.
267-292.
___ 1995. «Il viaggio nella letteratura greco-latina: da U lise ad Apollonio re di Tiro»,
στων F.Rosa–F.Zam bon (επιµ.),Pothos:ilviaggio,la nostalgia,σσ.61-76.Trento.
Conca,F.1977.«Fram m ento di rom anzo»,στων C.G allaziκαι M .V andoni (επιµ.),Papiri
della U niversità degliStudidiM ilano VI,σσ.3-6.Rom a.
D eneke,L.1977.«Apollonius von Tyrus»,στην Enzyklopädie des M ärchens,τ.1,σσ.667-74.
Berlin-N ew Y ork.
Enk,P.J.1948.«The rom ance ofApollonius ofTyre».M nem osyne 1,σσ.222-37.
Fernández Savater, M .V . 1994. «El cronotopo de la H istoria Apollonii regis Tyri», VIII
Congreso español de Estudios Clásicos (M adrid 23-28 Sept.1991),τ. ΙΙ,σσ. 619-
623.M adrid.
____ 1995. «La tradición m edieval de una novela latina».Actas del I Congreso de latín
m edieval(León 1-4 D ic.1993),σσ.265-71.León.
____ 1997. «Técnica narrativa en la H istoria Apollonii regis Tyri: las retrospecciones».
Epos 12,σσ.31-53.
____ 1998. «A polonio de Tiro: citharoedus, pantom im us y euergetes», στων L.G il, M .
M artínez και R.A guilar(επιµ.),Corolla Com plutensis.Ηom enaje a J.S.Lasso de la
Vega,σσ.531-7.M adrid.
G arin,F.1914.«D e H istoria Apolloniiregis Tyri».M nem osyne 42,σσ.198-212.
G oepp,Ph.H .1938.«The N arrative M aterialofApollonius ofTyre».ELH 5,σσ.150-72.
G rillm eister,H .1981.«The origin of the european ballgam es.A re-evaluation and linguistic
analysis»,Stadion 7,σσ.19-51
H ägg, T. 1983. The Novel in Antiquity. O xford, ελλ. µτφρ. Τ. Μαστοράκη, Το Αρχαίο
Μυθιστόρηµα,Αθήνα 1992.
H aupt, M . 1876. «Ü ber die Erzählung von Apollonius von Tyrus», O puscula III, σσ. 4-29.
Lipsiae.
H olcroft, A . 1991. «Riddles and prudentia in the H istoria Apollonii regis Tyri». Prudentia
23(1),σσ.45-54.
H olzberg, N . 1989. «D ie H istoria Apollonii regis Tyri und die O dysee. H inw eis auf einen
m öglichen Schulautor». Anregung 35, σσ. 363-75 [αγγλ. µτφρ. στου Η. H ofm ann
(επιµ.),G CN 3 (1990)91-101].
Ηunt,J.1980.«A pollonius Resartus:a Study in ConjeturalCriticism ».CPh 75,σσ.23-37.
____ 1981.«Eiand the editors ofApollonius ofTyre».H SPh 85,σσ.217-9.
____ 1982.«A Crux in Apollonius ofTyre».M nem osyne 35,σσ.348-9.
11
____ 1983.«O n Editing Apollonius ofTyre».CPh 78,σσ.331-43.

____ 1984.«M ore on the TextofApollonius ofTyre».RhM 127,σσ.351-61.
____ 1987.«A pollonius citharoedus».H SPh 91,σσ.283-87.
____ 1989.«A polloniana».H SPh 92,σσ.405-12.
____ 1999.«Readings in Apollonius ofTyre».H SPh 99,σσ.341-55.
Janka,M .1997.«D ie Fassungen RA und RB derH istoria Apolloniiregis Tyriim V ergleich».
RhM 140(2),σσ.168-87.
K lebs,E.1899.D ie Erzählung von Apollonius aus Tyrus.Eine geschichtliche U ntersuchung
über ihre lateinische U rform und ihre späteren Bearbeitungen.Berlin.
K onstan,D .1994. «Apollonius King of Tyre and the G reek N ovel»,στου J.Tatum (επιµ.),
The Search for the Ancient Novel, σσ. 173-182. Baltim ore [ανακοίνωση που
παρουσιάστηκε το 1989 στο ∆ιεθνές Συνέδριο του N .H am pshire].
____ 1994. «Apollonius King of Tyre: M arriage and Incest», στο βιβλίο του Sexual
Sym m etry.Love and Related G enres,σσ.100-13.Princeton [εκτενέστερη παραλλαγή
της ανακοίνωσης του 1989].
K ortekaas, G .A .A . 1991. «The H istoria Apollonii regis Tyri and the ancient astrology: a
possible link betw een A pollonius and κατοχή».ΖPE 85,σσ.71-85.
____ 1990. «The Latin A daptations of the H istoria Apollonii regis Tyri in the M iddle
A ges and the Renaissance»,στου H .H ofm ann (επιµ.),G CN 3,σσ.103-122.
____ 1998 α.«Enigm as in and around the H istoria Apolloniiregis Tyri».M nem osyne 51
(2),σσ.176-191.
____ 1998 β.«H istoria Apolloniiregis Tyri:eine K urznotiz».ZPE 122,σ.60.
Κrappe,A .H .1924.«Euripides’Alcm aeon and the A pollonius Rom ance».CQ 18,σσ.57-8.
K ussl, R. 1991. Papyrusfragm ente griechischer Rom ane: ausgewälte U ntersuchungen, σσ.
143-59.Tübingen.
Κytzler, B. 1985. H istoria Apollonii regis Tyri. G lück und U nglück , die abenteuerliche
G eschichte von Apollonius dem König von Tyros.Zürich.
Lagorio,V .M .1977.«The Text of the H istoria Apollonii regis Tyri in the Codex V at.Lat.
2947».CB 54,σσ.26-7.
Lana,I.1975 α.Studisu ilrom anzo diApollonio re diTiro.Torino.
____ 1975 β.«Il posto della cultura nella Storia di Apollonio re di Tiro».AAT 109,σσ.
393-415.
Lanza,C.1885.«A pollonius de Tyr».Le M uséon 4,σσ.64-72.
Lipinski, E. 1993. «La Tharsis de l’H istoire d’Apollonius, roi de Tyr». Latom us 52(4), σσ.
605-7.
López M artínez,Μ.P.1998.Fragm entos papiraceos de novela griega,σσ.329-36.A licante
1998.
12
M azza,M .1985.«Le avventure delrom anzo nell’occidente latino:la H istoria Apolloniiregis

Tyri»,στων C.G iuffrida και M .M azza (επιµ.),Le transform azionidella cultura nella
tarda antichità,τ.II,σσ.597-665.Rom a.
M erkelbach,R.Rom an und M ysterium in der Antike,M ünchen und Berlin 1962,σσ.161-71.
____ 1995.«D er Ü berlieferungstyp Epitom e aucta und die H istoria Apollonii».ZPE 108,
σσ.7-14.
M üller, C.W . 1991. «D er Rom anheld als Rätsellöser in der H istoria Apollonii regis Tyri».
W JA 17,σσ.267-79.
M uñoz Jim énez,M .J.1987.«A lgunos aspectos de los A enigm ata Sym phosii:título,autor y
relación con la H istoria Apolloniiregis Tyri».Em érita 54(1),σσ.307-12.
M urru,F.1980.«A enigm ata Sym phosiiou A enigm ata sym posii?».Eos 68,σσ.155-8.
N iem ann,K .H .1991.«Ein antikerRom an als frühe Lektüre».AU 34,σσ.18-35.
N ocera lo G uidice,M .R.1979.«Per la datazione dell’H istoria Apolloniiregis Tyri».AAPel
55,σσ.273-84.
Παναγιωτάκης, Στ. 1996. Η Ιστορία του Απολλώνιου βασιλιά της Τύρου, Αθήνα [µτφρ. µε
εισαγωγή].
Perry,B.E.1967.The AncientRom ances.Berkeley-Los A ngeles.
Pickford, T.E. 1975. «Apollonius of Tyre as G reek M yth and Christian M ystery».
Neophilologus 49,σσ.599-609.
Pioletti, A . 1995. «Il m odelo narrativo dell’Apollonio di Tiro e alcune versioni rom anze»,
στων A .Pioletti-F.Rizzo (επιµ.),O ralità,scrittura,m odellinarrativi.AttidalIIColl.
Internaz.diNapoli,(17-9 febb.1994),σσ.11-27.Νapoli.
Puche López,M .C.1997.H istoria de Apolonio rey de Tiro.M adrid [µτφρ.µε εισαγωγή].
____ 1999.«Las ediciones de la H istoria Apolloniiregis Tyri»,στου J.G onzález (επιµ.),
Elm undo m editerráneo (siglos III-VII),σσ.197-213.Μadrid.
Renehan,R.1987.«A pollonius Tyrius 46 and the Editors».CPh 82,σσ.345-6.
Robins,W .R.1995.Ancientrom ance and m edievalliterary genres:Apollonius ofTyre.U niv.
ofPrinceton [περίληψη στο D A 1994-5,56 (5)1768A ].
____ 1995.«Latin literature’s G reek rom ance».M D 35,σσ.207-215.
Rohde,E.³1914.D er griechische Rom an und seine Vorläufer,σσ.435-453.Leipzig.[ανατύ.
1974]
Ruiz M ontero,C.1983-84.«La estructura de la H istoria Apolloniiregis Tyri».CFC 18,σσ.
291-334.
Schm eling,G .1989.«M anners and M orality in the H istoria Apollonii regis Tyri»,στων L.
Furiani-A .M .Scarcella (επιµ.),Picolo m ondo antico: le donne,gliam ori,icostum i,
ilm ondo reale nelrom anzo antico,σσ.199-215.Perugia.
____ 1994.«N otes to the Textofthe H istoria Apolloniiregis Tyri».PartI,Latom us 53 (1),
σσ.132-54.PartII,Latom us 53 (2),σσ.386-403.
13
____ 1996. «Ηistoria Apollonii Regis Tyri», στη µονογραφία The Novel in the Ancient
W orld,Leiden-N .Y ork,K öln,σσ.517-51.
____ 1998. «Αpollonius of Tyre: last of the troublesom e Latin novels», στου H . H aase
(επιµ.),Αufstieg und Niedergang der röm ischen W elt,II Principat,34 Sprache und
Literatur, 4 Einzelne Autoren seit der H adrianischen Zeit und Allgem eines zur
Literatur des 2.und 3.Jahrhunderts,σσ.3270-91.Berlin-N ew Y ork.
Singer, S. 1895. Apollonius von Tyrus. U ntersuchungen über das Fortleben des antiken
Rom ans in späteren Zeiten.H alle (ανατ.H ildesheim -N ew Y ork 1974 ).
Svoboda,K .1962.«Ü berdie G eschichte des Apollonius von Tyrus»,στους F.Stiebitz και R.
H osĕk (επιµ.),Charisteria F.Novotny octogenario oblata,σσ.213-224.Praga.
Szepessy, T. 1985-88. «The ancient fam ily novel. A typological proposal». Acta Antiqua
Academ iae Scientiarum H ungaricae 31,σσ.357-65.
Teuffel,W .1872.«D ie H istoria ApolloniiregisTyri».RhM 27,σσ.103-13.
Thielm ann,Ph.1881.Ü ber Sprache und Kritik des lateinischen Apolloniusrom anes.Speier.
Tondo,L.1977.«Sulsenso delvocabolo pecunia in età im periale».SCO 26,σσ.283-5.
V idm anová,A .1984.«Zur altschechischen Erzählung über Apollonios von Tyros».LF 107,
σσ.232-239.
____ 1986. «D ie O lm ützer H andschrift der H istoria Apollonii regis Tyri.A m Raude der
neuen Edition von G .A .A .K ortekaas».Eirene 23,σσ.99-105.
W olff,É.1998.«Réflexions sur l’ H istoria Apolloniiregis Tyri»,στων B.Colom bat και P.
M attei(επιµ.),Curiosité historique etintérets philologiques.H om m age à S.Lancel,
σσ.181-8.G renoble.
____ 1999.«Le rôle de l’ énigm e dans l’ H istoria Apolloniiregis Tyri».RPh 73 (2),σσ.
279-88.
____ 2000. «M édecine et m édecins dans l’ H istoria Apollonii regis Tyri», στων A .
Pigeaud και J.Pigeaud (επιµ.),Les textes m édicaux latins com m e littérature: Actes
du VΙe colloque international sur les textes m édicaux latins (Nantes,1-3 Septem bre
1998),σσ.369-76.N antes.
Ziegler,R.1984.«D ie H istoria Apolloniiregis Tyriund der K aiserkultur in Tarsos».Chiron
14,σσ.219-34.
__________________________________________________________________________________
ITΑΛΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
1. ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ

D elPrete,L.1861.Storia d’Apollonio diTiro.Rom anzo greco dallatino ridotto in volgare
italiano nelsecolo XIV.Lucca.
Rabboni,R.1996.CantaridiApollonio diTiro.Bologna.
Salvioni,C.1889. La storia di Apollonio di Tiro.Versione tosco-veneziana della m ettà del
secolo XIV.Bellinzona.
14
2. ΜΕΛΕΤΕΣ
Bettarini-Bunti,A .1978.«N otizie diun autografo diA ntonio Pucci».SFI36,σσ.187-95.
M azzanti,T.1953-1954.Ricerche intorno aicantaridi Apollonio diTiro diAntonio Pucci.
Tesidilaurea.U niversità diBologna [αδηµοσ.διπλωµατική εργασία]
____ 1958.«La fonte deiCantaridiA pollonio diTiro diA ntonio Pucci».Convivium 26,4,
σσ.315-26.
Previale,L.1937.«La fonte inedita diun Cantare diA ntonio Pucci».M ondo Classico 7,σσ.
1-30.
Rabboni, R. 1980. «Sulla fonte dei Cantari di Apollonio di Tiro di A ntonio Pucci».
Italianistica 9,σσ.278-89.
Sapegno,N .³1966.Storia letteraria d’Italia.IlTrecento,σσ.380-97.M ilano.
3. EK ∆ΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΑΛΛΑ ΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ Α.PU CCI
Αbardo,R.1984.«IlD ante diA ntonio Pucci»,στον τόµο Studioffertia G ianfranco Contini

dagliallievipisani,σσ.3-31.Firenze.
BettariniBruni,A .1978.«Νοtizia diun autografo diA ntonio Pucci»,SFI36,σσ.187-95.
_____ 1980.«U n quesito d’am ore tra Puccie Boccacio»,SFI38,σσ.33-54.
_____ 1984.«Intorno aiCantaridiA ntonio Pucci»,στων M .Picone-M .Bendinelli(επιµ.),I
cantari: struttura e tradizione.AttidelConvegno Internazionale diM ontréal(19-20
M arzo 1981),σσ.143-160.Firenze.
Bonucci,A .1867.H istoria della bella Reina d’O riente.Bologna (ανατ.1978).
D e Robertis,D .1970.«Cantariantichi».SFI28,σσ.67-175.
Franz,H . 1935.Antonio Pucci,ein W egbereiter der Renaissance und die «ottava rim a» in
der italienischen Literatur,Berlin.
Levi, E. 1914. Cantari leggendari. Fiore di leggende. Bari [δηµοσιεύονται τα cantari
G ism irante,Brutto diBrettagna,M adonna Lionesa,Reina d’O riente].
Q uaglio,A .E.1976. «A ntonio Pucciprim o lettore-copista-interprete digiovanniBoccacio»,
Filologia e critica 1,σσ.15-79.
Sapegno,N .1952.PoetiM inoridelTrecento,σσ.349 κ.ε.M ilano-N apoli[περιλάµβάνει τα
Brutto,M adonna Lionesa,και διάφορα ποιήµατα].
V arvaro,A .1957.Libro divarie storie.Palerm o.
____ 1957.«IlLibro divarie storie diA ntonio Pucci».Fil.Rom .1,13,σσ.49-87.
____ 1957.«A ntonio Puccie le fontidelLibro divarie storie».Fil.Rom .2,14,σσ.148-75.
4,16,σσ.362-88.
ΓΑΛΛΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
15
Choeheyras,J.1988.«D eux em prunts à Apollonius de Tyr autour de 1180:les Enfances de

Tristan chez Eilhart et le serm on anonym e de la M agdelaine», Perspectives
m édiévales 14,σσ.13-7.
D elbouille,M .1969.«Apollonius de Tyr etles débuts du rom an français».M élanges offerts à
R.Lejeune,τ.2,σσ.1171-1204.G em bloux.
Frappier, J. και Rayneud de Lage, G . 1978. «Le rom an en vers en France au X IIe siècle»,
στων J.Frappier,–R.G rim m (επιµ.),Le rom an jusqu’à la fin du XIIIe siècle,τ.1,σσ.
H eidelberg.
Lew is,Ch.B.1915. «D ie altfranzösischen Prosaversionen des A pollonius-Rom ans»,RF 34,
σσ.1-277 (ανατ.N ew Y ork 1967).
M cCulloch,F.1965. «French Printed V ersions of the Tale of Apollonius of Tyre»,στων J.
Μαhoney–J.K eeler,(επιµ.),ΜedievalStudies in H onor ofU .H om es.U niv.ofNorth
Carolina in the Rom ance Languages and Literatures 56,σσ.111-28.ChapelH ill.
Scheidegger,J.R.1989.«Pères etfilles dans Apollonius de Tyr»,Senefiance 26,σσ.257-71.
Schulze, A . 1909. «Ein Bruchstüch des altfranzösischen A polloniusrom ans», ZRPh 33, σσ.
226-9.
Zink,M .1982.Le rom an d’Apollonius de Tyr.Paris.
ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
1. ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ
A lvar, M . 1976. Libro de Apolonio. Τόµ. I Estudios, II Ediciones, III Concordancias.
V alencia [µαζί µε τις µελέτες εκδίδονται εδώ το ποίηµα του 13ου αιώνα,η έντυπη
έκδοση της Zaragoza του 1488,η ΗΑ και το κείµενο των G esta Rom anorum ].
____ 1984. Libro de Apolonio. Barcelona [συντοµευµένη ανατύπωση της προηγούµενης
έκδοσης του Libro].
Cesare,G .B.1974.Libro de Apolonio.M ilan.
Corbella,C.1992.Libro de Apolonio.M adrid.
Cuartero Sancho,M .P.1990.ElPatrañuelo.M adrid.
D eyerm ond, A .D . 1973. Apollonius of Tire: two Fifteeth-century Spanish prose Rom ances,
U niv.of Exeter [έκδοση της µετάφρασης τoυ Απολλώνιου που περιέχουν τα G esta
Rom anorum και εκείνης της Confesio Am antis από τον J.de Cuenca].
Ferreres,R.1971.ElPatrañuelo.M adrid.
M arden, C.C. 1917-1922. Libro de Apolonio. An O ld Spanish Poem . Part I: Text and
Introduction.Baltim ore-Paris.PartII:Notes and Vocabulary.Princeton-Paris.(ανατ.
N ew Y ork 1965).
M onedero,C.1987.Libro de Apolonio.M adrid.
Rom era Castillo,J.²1986.ElPatrañuelo.M adrid.
16
2. ΜΕΛΕΤΕΣ
A lvar,C.– A lvar,M .1983.«A pollonius-A pollonie-A polonio:la originalidad en la literatura
m edieval»,στο Elcom entario de textos 4,La poesía m edieval,σσ.125-47.Μadrid.
A lvar, E. 1990. Confesión del am ante. Traducción de J. de Cuenca. M adrid [περιέχει και
παλαιογραφική έκδοση του κειµένου.Για τον Απολλώνιο βλ.σσ.623-55].
A lvar,M .1973.«N otas para fijar eltexto delLibro de Apolonio.La apócope»,Rom ania 24,
σσ.479-86.
____ 1981. «La originalidad española del Libro de Apolonio», Boletín del M useo e
Instituto C.Aznar 4,σσ. 77-91.
____ 1986.«A polonio,clérigo entendido»,Sym posium in honorem prof.M .de Riquer,σσ.
51-73.
A nzuola,M .T.1978.Libro de Apolonio:com posición y significado.U niversity ofCalifornia.
A riza V iguera,M .,G arrido M edina,J.και Torres N ebrera,G .1981.«Libro de Apolonio»,στο
Com entario lingüístico y literario de textosespañoles,σσ.157-76.M adrid.
A rnold,H .H .1938.«A reconsideration of the m etricalform of ElLibro de Apolonio»,H R 6,
σσ.46-56.
A rtiles,J.1976.ElLibro de Apolonio,poem a españoldelsiglo XIII.M adrid.
Βrow lees, M .C. 1983. «W riting and Scripture in the Libro de Apolonio: The Conflation of
H agiography and Rom ance»,H R 51,σσ.159-74.
CalvertPhipss,C.1984.«Elincesto,las adivinanzas y la m úsica:diseños de la gem inación en
elLibro de Apolonio»,ElCrotalón 1,σσ.807-18.
Casanova,W .1970.ElLibro de Apolonio.Cristianización de un tem a clásico.U niv.ofY ale.
[αδηµοσ.διδ.διατρ.]
Cesare,G .B.1973.«Per una edizione critica delLibro de Apolonio»,Cultura Neolatina 28,
σσ.331-56.
Corbella,D .1986.Estudio delléxico delLibro de Apolonio.U niv.La Laguna.
Cuesta,M .L.1999.«Fiesta,juego y espectáculo en elLibro de Apolonio»,Fiestas,juegos y
espectáculos en la España M edieval, Actas del, VII Curso de Cultura M edieval
(Aguilar delCam poo,18-21 Sept.1995),M adrid,σσ.175-85.
Clark, D . 1976. «Tarsiana’s Riddles in the Libro de A pollonio», στου A .D . D eyerm ond
(επιµ.),M edievalH ispanic Studies Presented to Rita H am ilton,σσ.31-43.London.
D evoto,D .1972.«D os notas sobre elLibro de Apollonio»,BH 74,σσ.291-330.
D eyerm ond,A .D .1965.«Μesteres sen peccado»,RF 77,σσ.11-16.
____ 1967-8. «M otivos folklóricos y técnica estructural en el Libro de Apolonio»,
Filología 13,σσ.121-49.
Eoff,Sh.1931.«O n the source of Juan de Tim oneda’s Apollonius ofTyre Story»,Rom anic
Review 22,σσ.304-11.
G arcía Blanco, M . 1945. «La originalidad del Libro de Apolonio», Revista de la Ideas
Estéticas 9 (3),σσ.351-78.
17
G arcía de la Fuente, O . 1983. «Sobre el léxico bíblico y cristiano del Libro de Apolonio»,
Cuadernos para la Investigación de la literatura hispánica 5,σσ.83-131.
H anssen,F.1985.«Sobre la conjugación delLibro de Apolonio»,Anales de la U niv.de Chile
91,σσ.637-65.
Lacarra D ucay,M .J.1988.«A m or,m úsica y m elancolía en elLibro de Apolonio»,στου V .
Beltran (επιµ.), Αctas del I Congreso de la Asociación H ispánica de Literatura
M edieval,Barcelona,σσ.369-79.
M aier,J.R.1987. «The Libro de Apolonio and the Im position of Culture»,στου G .Paolini
(επιµ.), La Chispa 87: Select Proceedings or the Eighth Louisiana conference on
H ispanic Languages and Literatures,σσ.169-76.N ew O rleans.
M arden,C.C.1903.«N otes on the textofLibre d’Apolonio»,M odern Language Notes 18,σσ.
18-20.
____ 1916.«U nos trozos oscuros delLibro de Apolonio»,RFE 3,σσ.290-7.
M arm o, V . 1990. «Il Libro de Apolonio: note di sintassi e di sem antica testuale», Annali
dell’Istituto U niversitario O rientale-Sezione rom anza 32,σσ.53-97.
M atthew s M anly, J. 1929-30. «O n the question of the portuguese translation of G ow er’s
Confessio Am antis»,M odern Philology 27,σσ.467-72.
M usgrave, J.C. 1976. «Tarsiana and Juglaría in the Libro de Apolonio», στου A .D .
D eyerm ond (επιµ.),M edieval H ispanic Studies presented to R.H am ilton,σσ. 129-
38.London.
Pérez V idal,J.1953.«D os notas alLibro de Apolonio»,Revista de dialectología y tradiciones
populares 9,σσ.89-94.
Rapin, R.R. 1984. «Som e Perspective on Fam ily Relationships in the Libro de Apolonio»,
U lula 1,σσ.27-33.
Russel, P. E. 1961. «Robert Payn and Juan de Cuenca, translators of G ow er’s Confessio
Am antis»,M edium Aevum 30,σσ.26-32.
Santano M oreno,B.1989. «La traducción de Confessio Am antis de John G ow er»,Anuario de
Estudios Filológicos 12,σσ.253-65.
Scordilis Brow nlees,M .1983.«W riting and scripture in the Libro de Apolonio:the conflation
ofhagiografy and rom ance»,H R 51,σσ.159-74.
Seris,H .1962.«La novela de A polonio.Texto en prosa delsiglo ΧV descubierto»,BH 64,
σσ.5-29.
_____ 1964.«H istoria de A polonio»,στον τόµο Νuevo ensayo de una Biblioteca Española
de libros rarosy curiosos IA-B,N ew Y ork,σσ.80-110.
Surtz, R. 1980. «The spanish Libro de Apolonio and m edieval hagiography», M edievo
Rom anzo 7,σσ.328-41.
____ 1987.«Elhéroe intelectualen elm esterde clerecía»,La Torre 1,σσ.328-41.
V iña Liste,J.M .,1993.Textos m edievales de caballerías.M adrid,σσ.542 κ.ε.
W estphal,M .1977.«O bservations surla traduction etla création dans le Libro de Apolonio»,
Tilas 16,σσ.87-106.
18
___________________________________________________________________________
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
1. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
1.1. ΚΕΙΜΕΝΑ
1.1.α. Εκδόσεις και άλλα δηµοσιεύµατα

Cupane,C.1995.Rom anzicavallereschibizantini,σσ.569-633.Torino.
Janssen, A .A . 1954. Narratio Neogreca Apollonii Tyri. Τextus graecus prolegom enis
com m entariisque et translatione latina instructus. Noviom agenses Indagationes ad
res antiquas spectantes II.A m sterdam .
Κεχαγιόγλου,Γ.1982.Απόκοπος – Απολλώνιος – Ιστορία της Σωσσάνης.Λαϊκά Λογοτεχνικά
Έντυπα, αρ.1. Αθήνα, σσ. 67-150 [φωτογραφική ανατ. της έντυπης έκδοσης της
Ριµάδας του 1553 µε εισαγωγή και γλωσσάρι].
W agner,W .1870.M edievalG reek Texts,σσ.57-104.London.
____ 1874.Carm ina graeca M ediiAevi,σσ.248-76.Leipzig.
1.1.β. Αποσπασµατικές δηµοσιεύσεις σε ανθολογίες
Αλεξίου, Στ. ²1969. Κρητική ανθολογία (ιε΄-ιζ΄ αιώνας). Ηράκλειο, σσ. 57-8 [40 στ. που
αντιστοιχούν στους στ.473-508 της έντυπης έκδοσης του 1553, όπου έχουν
προστεθεί άλλοι 4 στ.,οι στ.495αβ και 497αβ].
M αστροδηµήτρης, Π.∆. 1984. Η ποίηση του Νέου Ελληνισµού. Τόµ. 1, σσ. 201-6. Αθήνα
(ανατ. 1991) [ανθολογούνται οι στ.346-472 της ∆ιηγήσεως από την έκδοση του
W agner1874].
Μητσάκης,Κ.1973.Εισαγωγή στη Νέα Ελληνική Λογοτεχνία.Πρωτοελληνικοί χρόνοι.Μέρος
α΄, σσ. 109-10. Αθήνα [ανθολογούνται οι στ. 369-443 της ∆ιηγήσεως από την
έκδοση του W agner1874].
Πολίτης,Λ.²1975.Ποιητική Ανθολογία.τ.1,σσ.118-124,190.Αθήνα [ανθολογούνται οι στ.
153-260 της ∆ιηγήσεως από την έκδοση του W agner1874].
1.2. ΜΕΛΕΤΕΣ
Beaton, R. 1989. The M edieval G reek Rom ance. Cam bridge [ελλ. µτφρ. Ν. Τσιρώνη, Η
Ερωτική Μυθιστορία του Ελληνικού Μεσαίωνα,Αθήνα 1996].
Βeck, H -G . 1971. G eschichte der byzantinischen Volkskiteratur. M ünchen [ελλ. µτφρ. Ν.
Eideneier,Ιστορία της ∆ηµώδους Βυζαντινής Λογοτεχνίας,A θήνα ²1993].
19
D i Benedetto Zim bone, A . 1994. «Il Cantare di Apollonio di A ntonio Pucci e la Ριµάδα
Απολλωνίου τοÀ Τύρου», στου Μ. V itti (επιµ.), Testi letterari italiani tradotti in
greco: dal ’500 ad oggi. Αtti del IV Convegno di studi neogreci, (Viterbo 20-22
m aggio 1993),σσ.13-23.M essina.
G idel, C. 1870. «Étude sur A pollonius de Tyr. Rom an écrit en grec et en vers politiques,
d’après une version latine»,στου W agner1870,σσ.91-101.
Ηλιού,Φ.1975.«Σηµειώσεις για τα τραβήγµατα των ελληνικών βιβλίων του 16ου αιώνα».
Ελληνικά 28,σσ.102-41.
Κεχαγιόγλου,Γ.1986.«Πρώτες εκδόσεις του Απολλωνίου:νέα στοιχεία».Ελληνικά 37,σσ.
145-59.
____ 1987.«Για µια νέα έκδοση του Απολλωνίου :παρατηρήσεις και προτάσεις»,στου H .
Eideneier (επιµ.),Neograeca M ediiAevι: Textund Ausgabe.Akten zum Sym posion,
σσ.179-203.K öln.
____ 1988.«Τρεις αβιβλιογράφητες εκδόσεις του 16ου αιώνα».Τετράδια Εργασίας 10,σσ.
459-61.
____ 1993. «Ειδολογικές και εκδοτικές προτάσεις για τα Νεοελληνικά Λογοτεχνικά
Λαϊκά Βιβλία», στου Ν.Μ. Παναγιωτάκη (επιµ.). Αρχές της Νεοελληνικής
Λογοτεχνίας.Πρακτικά του 2ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Νεοgraeca M ediiAevi(Βενετία,
7-10 Νοεµβρίου 1991),τ.1,σσ.74-99.V enezia.
Κουκουλές,Φ.1911.«Παρατηρήσεις εdς τ Carm ina G raeca M edii».Λαογραφία 3,σσ.376-8,
620-1.
Λάµπρος, Σπ. 1905. «Αc κατ τÎν τυπογράφων τ¡ς Βενετίας αdτιάσεις τοÀ Καισαρίου
∆απόντε καh τοÀ Παχωµίου Ρουσάνου».ΝΕ 2,σσ.337-51.
____ 1921.« T ναγνώσµατα τÎν πάππων µας».ΝΕ 15,σσ.249-54.
Legrand,E.1885.Bibliographie H ellénique:XVe-XVIe siècles,τ.1,σσ.289-91.Paris.
M organ,G .1960.«Cretan Poetry:Sources and Inspiration».ΚΧ 14,σσ.379-434.
Παπαθωµόπουλος,Μ.Α.1973.«M ediaevalia:I.N arratio N eograeca A polloniTyri».∆ωδώνη
2,σσ.283-290.
Πολίτης, Λ. 1953. «Παρατηρήσεις στον Απόκοπο του Μπεργαδή». Προσφορά εdς Στ.
Κυριακίδη,σ.550.Θεσσαλονίκη.
____ 1966.«Φιλολογικά σε παλαιότερα κείµενα».Ελληνικά 19,σσ.354-5.
Πολίτης,Ν.Γ.1909. «Παρατηρήσεις τινές εdς τµ νωτέρω παραµύθιον».Λαογραφία 1,σσ.
77-81.
Rizzo N ervo, F. 1992. «Form e e finzione dell’ A pollonio greco m edievale». Le form e e la
storia 4,σσ.111-46.
Spadaro,G .1989 α.«G raeca M edievalia V .Sulprim o A pollonio diTiro»,στο Contributidi
filologia greca m edievale e m oderna,Q uaderni del Siculorum G ym nasium 18, σσ.
81-96. Catania (ανατ. στο σύµµικτο τόµο Letteratura cretese e Rinascim ento
italiano,M essina 1994,σσ.179-94).
____ 1989 β. «G raeca M edievalia V I. A ncora sul prim o Apollonio di Tiro». Siculorum
G ym nasium 42,σσ.265-74 (ανατύπ.στο Letteratura cretese,ό.π.,σσ.195-206).
20
____ 1991 α. «Εlem enti innovatori nella Rim ada di A pollonio di Tiro», στο Italia e
G recia: due culture a confronto.AttidelIII Convegno Nazionale diStudiNeogreci
(Palerm o-Catania,19-21 ottobre 1989),σσ.269-79,Palerm o (ανατ.στο Letteratura
cretese,ό.π.,σσ.231-42).
____ 1991 β.«La fortuna delrom anzo diApollonio diTiro in G recia».Θησαυρίσµατα 21,
σσ.23-33 (ανατ.στο Letteratura cretese,ό.π.,σσ.243-54).
____ 1992.«O riginalità e im itazione neirom anzim edievaligrecidiorigine occidentale»,
στων A .M . Babbi, A . Pioletti, F. Rizzo N ervo και C. Stevanoni (επιµ.), M edioevo
rom anzo e orientale: testi e prospettive storiografiche. Atti del Colloquio
Internazionale (Verona,4-6 aprile 1990),σσ.1-18.M essina.
Φουριώτης,Α.1959.Το µυθιστόρηµα,σσ.209-10.Αθήνα.
2. ΠΡΟΦΟΡΙΚΗ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ
Βλαστός, Π.Γ. 1909. «Νέαι ποκαλύψεις ποιήσεως λειψάνων κρητικοÀ θεάτρου:

Απολλώνιος καh Αρχιστράτη».Κρητικµς Λαµς 1,38-44.
____ 1909 .«Απολλώνιος και Αρχιστράτη».Κρητικµς Λαµς 4,101-3.
D aw kins.R.M .1942.«M odern greek oralversions ofApollonios ofTyre».M LR 37,σσ.169-
184.
____ «Ο Γιαννάκης.The Story of Jack;w ith is thatof Apollonios,Prince ofTyre»,στον
τόµο Forty-five stories from the D odekanese,Cam bridge 1950,σσ.486-535.
∆ιαµάντη,Μ.2000.Οι επιβιώσεις της «Ριµάδας του Απολλωνίου» στην ελληνική προφορική
παράδοση ή η πορεία από το κείµενο στον λόγο: Ένα παράδειγµα. Πανεπιστήµιο
Κρήτης,Ρέθυµνο.[αδηµοσ.µεταπτ.εργασία]
Επιφανίου-Πετράκη, Στ. 1967. «Ο κακός βασιλές Στρέφιγκας», στον τόµο Λαογραφικά
παραµύθια της Σµύρνης,σσ.46-68.Αθήνα.
H ahn, J.G . v., 1864. «V on dem w eiberscheuen Prinzen», G riechische und albanesiche
M archen, τ. 1, αρ. 50, σσ. 273-84. [Βλ. και ελλ. µτφρ. του ∆. Κούρτοβικ «O
πρίγκιπας που φοβόταν τις γυναίκες»,στον τόµο Ελληνικά παραµύθια,σσ.184-195.
Αθήνα 1991].
M anusakas,M .I.–Puchner,W .1984.D ie Vergessene Braut.Bruchstücke einer unbekannten
kretischen Kom ödie des 17. Jahrhunderts in den griechischen M ärchenvarianten
vom Typ AaTh 313c.W ien.
M organ,G .1960.«Cretan Poetry:Sourcesand Inspiration».ΚΧ 14,σσ.415-20.
Οικονοµίδης, ∆.Β., 1956. «Η Απεραθίτικη παραλλαγή της ρίµας του Απολλωνίου και της
Αρχιστράτας»,Κυκλαδικά Α΄,τεύχ.2,σσ.113-6.
Στάθης,Σ.Ε.1909α.«Τµ παραµύθι τοÀ Απολλωνίου».Λαογραφία 1,σσ.71-7.
____ 1909β.«Συµβολ εdς τµ ποίηµα τοÀ Απολλωνίου καh τ¡ς Αρχιστράτης».Λαογραφία
1,σσ.683-5.
21
Εισαγωγή
H µυθιστορία του “Απολλώνιου της Τύρου„

και η ευρωπαϊκή διάδοσή της
Συχνά έχουµε ακούσει ότι,παρά τις αναµφισβήτητες διαφορές τους,υπάρχει

µια γενικότερη υποβλητική οµοιότητα που χαρακτηρίζει όλες τις ευρωπαϊκές
µεσαιωνικές και αναγεννησιακές παραδόσεις,η οποία βέβαια δεν έχει να κάνει µε
τους γεωγραφικούς και µόνο παράγοντες. Σαφώς υπήρξαν κοινά πολιτισµικά
φαινόµενα,τα οποία σηµάδεψαν βαθιά τη νοοτροπία και την πνευµατική ζωή των
λαών της Ευρώπης και συνετέλεσαν στον ενιαίο χαρακτήρα της ευρωπαϊκής
λογοτεχνίας.Παρά ταύτα,όποιος πλησιάζει σήµερα την περιοχή της µεσαιωνικής
και αναγεννησιακής ελληνικής γραµµατείας διαπιστώνει ότι, πέρα από τις
συγκριτικές «δυαδικές» εξετάσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς ανάµεσα σε
συγκεκριµένα ελληνικά και γαλλικά ή ιταλικά,κυρίως,έργα,δεν έχει γίνει ακόµη
από τους φιλολόγους µια συστηµατικότερη διερεύνηση των παραλληλιών που
υπάρχουν µεταξύ της ελληνικής και της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης.
Ένα ενδεικτικό παράδειγµα που αντικατοπτρίζει πολύ καλά την ενότητα αυτή
φαίνεται να αποτελεί η δηµώδης µυθιστορία της υστεροµεσαιωνικής περιόδου,1 η
οποία µας δίνει πολλές και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον πολιτισµό της
εποχής.2 Οι πολιτισµικές σχέσεις Ανατολής και ∆ύσης στο ζήτηµα των
λογοτεχνικών επαφών, και συγκεκριµένα το θέµα της προέλευσης και των
επιδράσεων των ερωτικών-ιπποτικών και περιπετειωδών µυθιστοριών είναι ένα
1
Υιοθετούµε τον όρο «µυθιστορία» που είχε προτείνει ο Κοραής γι’ αυτό το είδος της
λογοτεχνίας, αντί του «µυθιστορήµατος», ο οποίος έχει επικρατήσει για τα εκτενή, πεζά έργα
µυθοπλασίας.Για το πρόβληµα της ελληνικής ορολογίας του συγκεκριµένου είδους βλ.το παράρτηµα
Ι της έκδοσης του Αχ. Τατ. του Γ. Γιατροµανολάκη, Αχιλλέως Αλεξανδρέως Τατίου Λευκίππη και
Κλειτωφών,Αθήνα 1990,σσ.719-34.
2
Όπως υπογραµµίζεται στην εισαγωγή της µονογραφίας των Zink και Stanesco (1992), η
µυθιστορία όχι µόνο απεικονίζει «l’unité de sens de la littérature européenne», αλλά «pendant des
siècles,participa intim em entà la configuration essentielle de l’Europe m édiévale».Ως εισαγωγή στη
δυτική µεσαιωνική µυθιστορία παραπέµπουµε και στον τόµο R.L. K rueger (επιµ.), The Cam bridge
Com panion to M edievalRom ance,Cam bridge 2000.Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η γενικότερη µελέτη
του H .Tonnet(2001)για την εξέλιξη του ελληνικού µυθιστορικού είδους.
22
H µυθιστορία του Απολλώνιου της Τύρου και η ευρωπαϊκή διάδοσή της
από τα πιο συναρπαστικά θέµατα που έχουν απασχολήσει κατά καιρούς τη

µεσαιωνική ελληνική και τη συγκριτική φιλολογία.
Οι παλιές συζητήσεις,στις οποίες κάθε πλευρά παρουσίαζε µε άφθονο εθνικό
αίσθηµα τη δική της εκδοχή για το θέµα αυτό,έχουν ήδη ξεπεραστεί.3 Σήµερα η
έρευνα συµφωνεί στην αλληλεξάρτηση των δύο πολιτισµών στα δύο ηµίση της
Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας.4 Σε πολλά µεσαιωνικά ελληνικά έργα οι µελετητές
έχουν ανιχνεύσει αρκετά στοιχεία από τα ήθη του δυτικού µεσαίωνα που είχαν
διεισδύσει στο Βυζάντιο από την εποχή των Σταυροφοριών, και για ορισµένα
έχουν βρεθεί µάλιστα τα δυτικά τους άµεσα πρότυπα.Ταυτόχρονα,όµως,έχει γίνει
προσπάθεια να τονιστούν στα κείµενα αυτά και τα καθαρά ανατολικά και ελληνικά
τους στοιχεία, ενώ στις δυτικές µυθιστορίες έχουν εντοπιστεί µοτίβα
χαρακτηριστικά τόσο της ελληνικής όσο και της ανατολικότερης παράδοσης.5
3
Αντιπροσωπευτικές της παλιάς αυτής συζήτησης είναι,λ.χ.,οι ξεπερασµένες σήµερα θεωρίες
των C.G idel,Etudes sur la littérature grecque m oderne.Im itations de nos rom ans de chevalerie dans
le XII siècle grec,Paris 1866,και H .Βουτιερίδη, Ιστορία τ ς νεοελληνικ ς λογοτεχνίας,τ.1,Αθήνα
1924,βλ.σσ.90-4 και 108-6.
4
Όπως δηλώνει ο O rtolá Salas στην έκδοσή του του Φλώρ. (1998), σ. 25, «este intento de
preponderancia cultural de una parte geográfica sobre otras, ha im pedido a todas luces el
esclarecim iento del problem a que, sin exagerar lo m ás m ínim o, se revela com plicado y de casi
im posible solución».Σχετικά µε τις επαφές ανάµεσα στο Βυζάντιο και τη ∆ύση ο Beaton (1996),σ.
42, επισήµανε ορθά ότι η πολιτιστική τους αλληλεπίδραση «είναι πιθανό να έχει διαδραµατίσει
κάποιο ρόλο στο σχηµατισµό της µυθιστορηµατικής παράδοσης των δύο ηµίσεων του χριστιανικού
κόσµου», παρότι αναγνωρίζει ότι «η ακριβής φύση και ο βαθµός αυτής της αλληλεπίδρασης δεν
µπορεί να καθοριστεί αυτή τη στιγµή». Παλαιότερα, ο C. M iralles, La novela en la Antigüedad,
Barcelona 1968,σ.114,δήλωνε,µε παρόµοια εκλεκτικιστική θέση,ότι «en conjunto,puede afirm arse
que elproblem a de los posibles orígenes clásicos y las probables influencias bizantinas –que son dos
aspectos distintos– de todo cuanto podem os llam ar narrativa m edievales,hoy por hoy,y a pesar de
algunos esfuerzos m eritorios,casisiem pre debidosa los rom anistas,deltodo insoluble».
5
Ορισµένοι µελετητές εξακολουθούν,πάντως,να τονίζουν στις υστεροµεσαιωνικές ελληνικές
µυθιστορίες τα πολιτιστικά και λογοτεχνικά δάνεια από τη ∆ύση. Βλ., λ.χ., C. Cupane, «Τοpica
rom anzesca in oriente e in occidente: «aventure» e «am our», στου Beck κ.ά. (1986) σσ. 47-72, G .
Spadaro,«Οriginalità e im itazione neirom anzim edievaligrecidiorigine occidentale»,στου Babiκ.ά.
(1992),σσ. 1-18.Για µια πιο επιφυλακτική στάση πάνω στο θέµα αυτό βλ. E.Jeffreys, «The later
G reek verse rom ances: a survey», στων Ε. και M . Jeffreys–A . M offatt (επιµ.), Byzantine Papers,
Canberra 1981,σσ.116-27,F.Conca,«Ilrom anzo nell’età deiPaleologi:tem ie strutture»,στoυ Beck,
ό.π.,σσ.33-45,O .L.Sm ith,«Tow ards a new approach to the byzantine vernacular rom ances»,στων
Egea–A lonso (1996), σσ. 329-39. Για την επίδραση της αραβικής και περσικής αφηγηµατικής
λογοτεχνίας στην ελληνική κατά τον όψιµο Μεσαίωνα, βλ. V . Pecoraro, «La nascita del rom anzo
m oderno nell’Europa del X IIo secolo: le sue origini orientali e la m ediazione di Bisanzio
all’O ccidente», JÖ B 32-3 (1982), 307-19 και Γ. Κεχαγιόγλου, «Translations of eastern novels and
their influence on late Byzantine and m odern G reek fiction (11th-18th centuries)», στου R. Beaton
(επιµ.),The G reek novelA.D .1-1985,London-Sydney 1988,σσ.156-66.
23
Αφορµή για τις σκέψεις µας,σχετικά µε τα θέµατα αυτά,υπήρξε µια διήγηση

που έχει τις ρίζες στην ύστερη Αρχαιότητα, η ιστορία του ηγεµόνα της Τύρου
Απολλώνιου. Όπως είναι γνωστό, πρόκειται για µια από τις διηγήσεις που είχαν
µεγάλη διάδοση στα µεσαιωνικά χρόνια και αργότερα σε ολόκληρη την Ευρώπη.6
Μαζί µε τον Αλέξανδρο,ο Απολλώνιος αποτελεί,χωρίς αµφιβολία,µια από τις πιο
σηµαντικές διηγήσεις της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Τη δηµοτικότητά του
µαρτυρούν πρώτα το πλήθος χειρογράφων στα οποία παραδίδεται η παλαιότερη
µορφή τoυ έργου που µας σώθηκε,η λατινόγλωσση H istoria Apolloniiregis Tyri,
και ύστερα οι πολυάριθµες πεζές και έµµετρες λατινικές της διασκευές, καθώς
επίσης και οι επεξεργασίες σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες,επεξεργασίες
οι οποίες άρχισαν να πολλαπλασιάζονται ήδη από τον 11ο αιώνα. Εκτός από τα
πολυάριθµα χειρόγραφα αντίγραφα,η ιστορία του Απολλώνιου σώζεται επίσης σε
αναρίθµητες έντυπες εκδόσεις. Η έντυπη παράδοση του Απολλώνιου αρχίζει στο
δεύτερο µισό του 15ου αιώνα,µόλις εµφανίζεται δηλαδή η τυπογραφική τέχνη,και
επεκτείνεται ώς τον προχωρηµένο 19ο αιώνα.7 Από τους ανώνυµους µεταφραστές
και διασκευαστές του Μεσαίωνα µέχρι τους πιο πρωτότυπους και ονοµαστούς
συγγραφείς της Αναγέννησης, όπως ο Shakespeare, πολλοί ήταν εκείνοι που
ενδιαφέρθηκαν για την ιδιόµορφη αυτή µυθιστορία.
Σε κάθε γραµµατεία ο Απολλώνιος διαµορφώθηκε, βέβαια, ανάλογα µε τα
γούστα, τις αυτόχθονες λογοτεχνικές παραδόσεις, τους κοινωνικο-οικονοµικούς
δεσµούς και τις θρησκευτικές δοξασίες του περιβάλλοντος.Όπως σηµειώνει σε µια
από τις πιο πρόσφατες µελέτες για τον Απολλώνιο η Εlizabeth A rchibald,η ευρεία
διάδοση της µυθιστορίας του Απολλώνιου δίνει µια εξαιρετική ευκαιρία για να
µελετηθούν η λογοτεχνική παράδοση,η πρόσληψη,καθώς και οι προτιµήσεις του
6
Για το θέµα της επιβίωσης και επιρροής της αρχαίας µυθιστορίας στο Μεσαίωνα και ύστερα
βλ. M . Γιαννή-Χατζοπούλου, «The Elizabethan view of the G reek rom ances», Ελληνικά 34 (1982-
1983) 43-55, P. Βien, «The Reem ergence of G reek Prose Fiction in the N ineteenth and Tw entieth
Centuries», στου Tatum (1994), σσ. 370-390, M . Picone–B. Zim m erm ann, D er antike Rom an und
seine m ittelalterliche Rezeptiοn,Basel-Boston-Berlin 1997.
7
Η editio princeps της λατινικής ΗΑ χρονολογείται στο 1470.Για περισσότερες πληροφορίες
παραπέµπουµε στις µελέτες των Rabboni(1996),σσ.X X IX -X X X IX ,για τις εκδόσεις του φλωρεντινού
A ntonio Pucci(πρώτη γνωστή έκδ.V enezia 1475),ΜcCulloch (1966),για τη γαλλική παράδοση (το
πρώτο γαλλ.γνωστό κείµενο που εκδίδεται είναι Le rom ant de Apollin roy de Thir,G enève 1482),
Κεχαγιόγλου (1982), σ. 74-5, (1986) και (1988), για τις εκδόσεις της ελληνικής Ριµάδας (πρώτη
γνωστή έκδ.V enezia 1524) και Rom era Castillo (1989),σ.88-9,για το κείµενο του Ioan Tim oneda
(πρώτη έκδ.V alencia 1567).Βλ.επίσης C.G esner,Shakespeare and the G reek Rom ances,Lexington
1970,σσ.145-62,για τις εκδόσεις του Απολλωνίου σε άλλες γλώσσες,καθώς και για τις εκδόσεις των
ελληνιστικών µυθιστοριών,από το 1470 έως το 1642.
24
κοινού σε µια κρίσιµη περίοδο για τη διαµόρφωση του λογοτεχνικού πολιτισµού

της Ευρώπης.8
Ο βασικός σκοπός της παρούσας εργασίας είναι ακριβώς να διερευνήσουµε
αυτά τα ζητήµατα στην ελληνική κυρίως παράδοση.Οι βασικοί άξονες της έρευνάς
µας ήταν οι εξής:
- Πρώτα απ’ όλα να ερευνήσουµε τις ενδεχόµενες διασυνδέσεις των δύο
νεοελληνικών επεξεργασιών του Απολλώνιου που έφθασαν σε µας πριν από τις
νεότερες, λαογραφικές απηχήσεις της ιστορίας. Το θέµα αυτό έχει απασχολήσει
µερικούς µελετητές, παρότι τα συµπεράσµατά τους είναι διαφορετικά.9 Αφού
δεχτήκαµε, σύµφωνα µε τη γνώµη του Γιώργου Κεχαγιόγλου, την ενδεχόµενη
κυπριακή προέλευση της ∆ιηγήσεως10 και µε βάση τις πολιτιστικές επαφές που
8
Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα οι φιλόλογοι άρχισαν να ενδιαφέρονται για τις διεθνείς τύχες
του Απολλώνιου κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Οι µονογραφίες των Singer (1895) και
K lebs (1899)παρουσιάζουν βασικά µια αντιπαραβολή ποικίλων διασκευών του Απολλώνιου µε στόχο
να καθοριστούν οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις τους. Η πολύ νεότερη, ειδικότερη µελέτη της
A rchibald (1991), εκτός από το µέρος που αφιερώνεται στα θέµατα που αφορούν τη λατινική
µυθιστορία,συγκεντρώνει την προσοχή και στην εξήγηση των διαφοροποιήσεων που παρουσιάζουν
οι µεταγενέστερες ευρωπαϊκές διασκευές µε βάση την ιδιαίτερη λογοτεχνική παράδοση και τη
νοοτροπία κάθε εποχής. Βλ. επίσης τις εύστοχες επισηµάνσεις της ίδιας στο άρθρο του 1990. Μια
σύντοµη µελέτη των κατευθυντήριων γραµµών που ακολουθούν ορισµένες ροµανικές επεξεργασίες
πραγµατοποιεί και ο Pioletti (1995). Για τις µεσαιωνικές διασκευές στα λατινικά βλ. K ortekaas
(1990).
9
Έτσι, λ.χ., ο Κεχαγιόγλου (1987), σσ. 186-7, δεν συµφωνεί στον συσχετισµό των δύο
κειµένων και µιλά για απλή εκφραστική αναλογία και αφηγηµατικές συµπτώσεις. Αντιθέτως, ο
Spadaro (1991), ακολουθώντας την άποψη του M organ (1960), πιστεύει ότι ο Ακοντιάνος, ο
υποτιθέµενος ποιητής της δεύτερης γνωστής διασκευής, είχε διαβάσει την προγενέστερη µορφή,
πράγµα που εξηγεί,κατά τη γνώµη του,µερικές από τις οµοιότητες που εντοπίζονται στα δύο κείµενα.
O ι διαφορές τους,που είναι βέβαια περισσότερες,οφείλονται,κατά τον ιταλό µελετητή,στο γεγονός
ότι ο κρητικός ποιητής «possedeva qualità poetiche e inventive superioria quelle delsuo predecesore
e non aveva bisogno di attingere a piene m ani dall’opera precedente, che probabilm ente circolava
anche a Creta».Αργότερα ο Beaton (1996),σ.187,χωρίς να δώσει άλλα επιχειρήµατα,διατυπώνει
την άποψη ότι ο ποιητής της Ριµάδας «δεν φαίνεται να λαµβάνει υπόψη ή έστω να γνωρίζει την
ύπαρξη της προγενέστερης ανοµοιοκατάληκτης διασκευής». Τέλος, για τον van G em ert το θέµα
παραµένει ανοικτό.Αναφερόµενος στο έργο του Ακοντιάνου (βλ.H olton 1997,σ.87),ο ολλανδός
µελετητής γράφει τα εξής: «δεν είναι σαφές αν πρόκειται για οµοιοκατάληκτη επεξεργασία της
παλαιότερης έµµετρης ελληνικής διασκευής ή για ανεξάρτητη µετάφραση της Istoria d’Apollonio di
Tiro του A ntonio Pucci».
10
Οι γλωσσικές ενδείξεις του κειµένου καθώς και η οικειότητα που δείχνει ο διασκευαστής για
το χώρο όπου διαδραµατίζεται η µυθιστορία ενισχύουν τη θεωρία της κυπριακής προέλευσης της
∆ιηγήσεως, βλ. Κεχαγιόγλου 1987, σηµ. 31, 32. Όπως θα δούµε παρακάτω, το χφ που περιέχει τo
συγκεκριµένο κείµενο χρονολογείται στον 16ο αιώνα, αλλά µάλλον αντιγράφει παλαιότερο χφ,
πιθανόν του 14ου αιώνα.Σύµφωνα µε αυτά η συγγραφή της ∆ιηγήσεως πρέπει να έλαβε χώρα στο
φεουδαρχικό βασίλειο των Λουζινιανών (1192-1489),ένα από τα πιο σπουδαία ιστορικά κέντρα του
όψιµου ελληνικού Μεσαίωνα που γνώρισε µεγάλη ανάπτυξη των τεχνών και των γραµµάτων. Βλ.,
25
υπήρξαν µεταξύ Κύπρου και Κρήτης από τα τέλη του 15ου αιώνα µέχρι τα τέλη
του 16ου,κατά την εποχή δηλαδή της ενετοκρατίας στην Κύπρο,11 εµείς τείνουµε
να θεωρήσουµε την πρώτη,ανώνυµη και ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή ως
πιθανή δευτερεύουσα πηγή έµπνευσης του κρητικού στιχουργού της
οµοιοκατάληκτης διασκευής. Για να ενισχύσουµε την άποψη αυτή θα
επισηµάνουµε όσες παραλληλίες εντοπίσαµε στα δύο κείµενα.
- Συγκεντρώσαµε την προσοχή στο θέµα των σχέσεων ανάµεσα στις
νεοελληνικές διασκευές και τα γνωστά ιταλικά τους πρότυπα. Εδώ έχει
προχωρήσει κάπως περισσότερο η έρευνα, κυρίως όσον αφορά την
οµοιοκατάληκτη διασκευή, για να αποδείξει µε επιµέρους συγκρίσεις ότι ο
κρητικός διασκευαστής αντλεί αρκετά ελεύθερα από την κύρια πηγή του.12 Με την
παρούσα εργασία σκοπεύουµε να ολοκληρώσουµε τη συγκριτική αυτή ανάλυση,
εντοπίζοντας και αξιοποιώντας πολλές άλλες πρωτοβουλίες των δύο ελλήνων
διασκευαστών του Απολλώνιου που δεν έχουν ακόµη επισηµανθεί και που
καθρεφτίζουν διαφορετική µόρφωση και νοοτροπία.
-Η σχέση των δύο ελληνικών επεξεργασιών της µυθιστορίας του Απολλώνιου
µε την προηγούµενη παράδοση,καθώς και µε τα σύγχρονα και λίγο µεταγενέστερά
τους κείµενα,είναι ένα θέµα που επίσης δεν έχει µελετηθεί επαρκώς.Γι’ αυτό,θα
γίνει εδώ προσπάθεια σύνδεσης του Απολλώνιου µε άλλα υστεροµεσαιωνικά
κείµενα, καθώς και µε έργα της κρητικής αναγεννησιακής γραµµατείας, για να
ανιχνεύσουµε ενδεχόµενες επιµέρους επιδράσεις,δάνεια και θεµατικά αντίστοιχα
µοτίβα. Μόνο έτσι µπορεί να ολοκληρωθεί η ανάλυση της προσαρµογής της
µυθιστορίας του Απολλώνιου στις απαιτήσεις του ελληνικού κοινού του όψιµου
Μεσαίωνα και της πρώιµης Αναγέννησης.
λ.χ., A . W eyl Carr, «A rt in the Court of the Lusignan K ings», στων Ν. Κουρέας–J. Riley Sm ith
(επιµ.),Η Κύπρος και οι Σταυροφορίες.Οι Ανακοινώσεις του ∆ιεθνούς Συµποσίου «Η Κύπρος και οι
Σταυροφορίες», Λευκωσία 1995, σσ. 239-74, Ι.Α. Συκουτρής, « Η ποίησις ν Κύπρ π
Φραγκοκρατίας»,Σηµείο 4 (1996)105-11.Για το σηµαντικό αντιγραφικό έργο των,κυρίως µοναχών,
ελληνοκυπρίων βλ., λ.χ., P. Canart, «Les écritures livresques chypriotes du X Ιe au X V I siécle»,
Πρώτο ∆ιεθνές Συµπόσιο Μεσαιωνικής Κυπριακής Παλαιογραφίας, Λευκωσία 1989, σσ. 27-53, K .
Κωνσταντινίδης–R. Brow ning, D ated greek m anuscripts from Cyprus to the year 1570, Λευκωσία
1995.
11
Οι σχέσεις των δύο νησιών κατά την υστεροµεσαιωνική εποχή είναι ακόµη σε πολλά σηµεία
αδιερεύνητες. Βλ. επ’ αυτού Ν. Β. Τοµαδάκης, «Κρήτη και Κύπρος κατά την βυζαντινήν και
µεταβυζαντινήν περίοδον: Iστορικαί σχέσεις, λόγιοι και καλλιτέχναι», Πρακτικά του Α΄ ∆ιεθνούς
Κυπρολογικού Συνεδρίου, τ. 2, Λευκωσία 1972, σσ. 259-75, D . H olton, «Cyprus and the Cretan
Renaissance:A Prelim inary Study ofSom e CulturalConnections»,EKEE 19 (1992)515-30.
12
Βλ.τις συνεισφορές των M organ (1960),Κεχαγιόγλου (1982),σσ.85 κ.ε.,(1993) σσ.93-6,
Spadaro (1989),(1991),Rizzo N ervo (1992)και D iBenedetto (1994).
26
Όπως σηµείωσε ο M atthew A rnold, ένας από τους πρωτοπόρους της

συγκριτικής γραµµατολογίας του 19ου αιώνα,«καµία λογοτεχνία δεν κατανοείται
επαρκώς αυτόνοµη, παρά µονάχα σε σχέση µε άλλα γεγονότα, µε άλλες
λογοτεχνίες».13 Ακολουθώντας αυτή την αρχή, και για να συµβάλουµε στην
πληρέστερη κατανόηση και αξιολόγηση του ελληνικού Απολλώνιου, θεωρήσαµε
σκόπιµο να συµπεριλάβουµε στη συγκριτική µας εργασία και άλλες διασκευές του
ίδιου έργου που συντέθηκαν σε άλλα µέρη και άλλες γλώσσες κατά τις ίδιες
περίπου εποχές στις οποίες τοποθετούνται οι ελληνόγλωσσες επεξεργασίες.
Οι συγκριτικές έρευνες που εξετάζουν έργα που επεξεργάζονται ή
διασκευάζουν το ίδιο λογοτεχνικό θέµα,τον ίδιο µύθο ή την ίδια ιστορία,πρέπει,
για να είναι πιο εποικοδοµητικές,να συµπεριλάβουν όσο γίνεται περισσότερα έργα
που πραγµατεύονται το ίδιο παραδοσιακό υλικό.14 Εµείς τοποθετήσαµε τις
νεοελληνικές µορφές µέσα σε ευρύτερα συµφραζόµενα, αλλά περιορίσαµε την
συγκριτική έρευνα σε τρεις µεσογειακές ροµανικές παραδόσεις.Έτσι,µαζί µε τις
ελληνικές επεξεργασίες του Απολλώνιου και τις δύο αντίστοιχες ιταλικές πηγές
τους, θα ασχοληθούµε και µε τις υπόλοιπες γνωστές ιταλικές διασκευές και θα
συµπεριλάβουµε επίσης µερικές από τις πιο πρωτότυπες διασκευές της µυθιστορίας
που ανήκουν στην ισπανική και τη γαλλική παράδοση.Η µελέτη της πρόσληψης
του παραδοσιακού αφηγηµατικού υλικού ή της ίδιας θεµατικής σε διαφορετικές
ευρωπαϊκές παραδόσεις πρέπει άλλωστε να ξεκινήσει και από την πρώτη λατινική
σωζόµενη µορφή, από την οποία προέρχονται, άµεσα ή έµµεσα, όλες οι
µεσαιωνικές και αναγεννησιακές επεξεργασίες,ακριβώς για να είµαστε σε θέση να
αξιολογήσουµε σωστά τις τροποποιήσεις που εισάγουν στη συγκεκριµένη ιστορία
οι ποικίλοι επιµέρους ευρωπαίοι διασκευαστές.
Βέβαια,δεν σκοπεύουµε εδώ να εξαντλήσουµε όλα τα θέµατα,τα µοτίβα και
τα ιδιόµορφα στοιχεία που αφορούν είτε το λατινικό κείµενο είτε τις δυτικές
13
Απόσπασµα από την εναρκτήρια οµιλία που έδωσε στο Πανεπιστήµιο της Οξφόρδης ο
άγγλος λογοτέχνης στην οποία παραπέµπει η S. Bassnett, Συγκριτική Γραµµατολογία. Κριτική
εισαγωγή,µεταφραστική επιµ.∆.Τζιόβας,Αθήνα 2000,σ.13.
14
Βλ.Ε.Πολίτου-Μαρµαρινού,Η συγκριτική φιλολογία.Χώρος,σκοπός και µέθοδοι έρευνας,
Αθήνα 1981,σ.33.Στη φιλολογική αυτή µέθοδο εντάσσεται η µονογραφία της P.E.G rieve,«Floire
and Blancheflor» and the European Rom ance, Cam bridge 1997. Ο τίτλος αυτής της συγκριτικής
µελέτης είναι,πάντως,ευρύτερος από το περιεχόµενο,και τα κοινά λογοτεχνικά µοτίβα µε τα οποία
καταπιάνεται η µελετήτρια αφορούν κατά κύριο λόγο τη διασκευή του Boccaccio και την ισπανική
παραλλαγή του 14ου αιώνα,την οποία θεωρεί ως τη σηµαντικότερη από όλες τις διασκευές ως προς
την προέλευση της ιστορίας.Καθόλου πειστικές δεν είναι οι απόψεις που διατυπώνονται πάνω στο
θέµα των σχέσεων των διασκευών που υπάρχουν στις διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Για την
ελληνική διασκευή, λ.χ., απλώς σηµειώνει ότι πρόκειται για απλή µετάφραση της δεύτερης
σωζόµενης ισπανικής διασκευής.Πιο διαφωτιστικές είναι οι σχετικές εισαγωγικές επισηµάνσεις του
Οrtolá Salas,ό.π.,σσ.21-44.
27
επεξεργασίες. Αυτά έχουν απασχολήσει, σε περισσότερο ή λιγότερο βαθµό, τους

αντίστοιχους µελετητές κάθε παράδοσης. Στην προκείµενη εργασία θα
περιοριστούµε κυρίως σε όσα γνωρίσµατα είναι κοινά και στον νεοελληνικό
Απολλώνιο, ή σε όσα χρησιµεύουν στο να δούµε πού ακριβώς έγκειται η
πρωτοτυπία των ελλήνων συγγραφέων και ποια είναι η ιδιοµορφία και η
λογοτεχνική αξία των κειµένων τους.15
Στη συνέχεια ακολουθεί µια σφαιρική επισκόπηση των έργων που θα µας
απασχολήσουν στην παρούσα µελέτη, καθώς και µια αποτίµηση της ως τώρα
φιλολογικής δραστηριότητας γύρω από τα κείµενα αυτά:
Η ανώνυµη Ηistoria Apolloniiregis Tyriαποτελεί ένα ενδεικτικό παράδειγµα

του ενδιαφέροντος που έχει προκαλέσει το αρχαίο µυθιστορικό είδος στους
φιλολόγους τα τελευταία χρόνια.Το όλο και περισσότερο αυξανόµενο ενδιαφέρον
για το σύντοµο και ξεχωριστό αυτό έργο της ύστερης Αρχαιότητας µαρτυρείται
από τις σύγχρονες µεταφράσεις του έργου,τις άφθονες πρόσφατες µελέτες για τη
δοµή και το περιεχόµενό του, καθώς και από τις τέσσερις κριτικές εκδόσεις που
βγήκαν διαδοχικά στη δεκαετία των ’80,οι οποίες ήρθαν να αντικαταστήσουν την
απαρχαιωµένη έκδοση του Riese του 1893,τη µόνη διαθέσιµη έως τότε.
Παρά τις πρόσφατες προσπάθειες της έρευνας,ωστόσο,το έργο εξακολουθεί
να παρουσιάζει διάφορα «αινίγµατα» στα οποία δεν µπορούν να συµφωνήσουν οι
µελετητές.16 Το πρώτο πρόβληµα σχετίζεται µε την παράδοση του κειµένου. Το
πλήθος των χειρογράφων στα οποία παραδίδεται το έργο,καθώς και οι διαφορές
που παρουσιάζουν τα κείµενα στα χειρόγραφα αυτά δηµιουργούν στους εκδότες
όχι λίγες δυσκολίες. Οι βασικές οικογένειες χειρογράφων περιορίζονται σε δύο
παραλλαγές, τις λεγόµενες recensiones A και B.17 Η σύνθεση αυτών των
15
Εν γένει οι εκτιµήσεις των ξένων και ελλήνων φιλολόγων για τον ελληνικό Απολλώνιο είναι
αρνητικές.Ανάµεσα στους παλαιότερους φιλολόγους βλ.,λ.χ.,τις κρίσεις του K lebs (1899),σσ.451-
7.Ανάµεσα στους νεότερους βλ.Τρυπάνης (1990),σ.182: «È incerto se ad esse (ο Απολλώνιος,ο
Πρέσβης ιππότης,ο Πόλεµος της Τροάδος)spettiun posto nella storia della poesia greca,poichè non si
tratta di adattam enti di opere occidentali nei quali si perviene a una fusione di elem enti franchi ed
elem entigrechi,bensìdisem plicitraduzioniche non hanno esercitato alcuna influenza disorta sull’
evoluzione della poesia greca».
16
Για µια αναλυτικότερη εξέταση των προβληµάτων της λατινικής διήγησης που θίγουµε
συνοπτικά εδώ βλ.,λ.χ.,Lana (1975),σ.103 κ.ε.,M azza (1985),σ.610 κ.ε.,A rchibald (1991),σ.6
κ.ε.,Schm eling (1996),σ.517 κ.ε.
17
Ήδη από τον Riese τα δύο αυτά κείµενα εκδίδονται χωριστά,είτε παράλληλα,σε αντικριστή
δηλαδή θέση,ούτως ώστε ο αναγνώστης µπορεί να εντοπίσει πιο εύκολα τις διαφορές τους (έτσι στις
εκδόσεις της Τσιτσικλή και του K ortekaas),είτε το ένα ύστερα από το άλλο (έτσι στην έκδοση του
Schm eling,o οποίος προσθέτει επιπλέον µια τρίτη µικτή παραλλαγή,υβρίδιο των δύο παλαιότερων,
γνωστή ως recensio C).
28
παραλλαγών χρονολογείται περίπου στον 5ο ή στον 6ο µεταχριστιανικό αιώνα.Ο

term inus postquem καθορίζεται από τα αινίγµατα που αποδίδονται στον Συµπόσιο,
τα οποία ανήκουν στον 5o αιώνα,ενώ ως term inus ante quem χρησιµοποιείται µια
από τις πρώτες αναφορές στο έργο, εκείνη του V enantius Fortunatus (O pera
Poetica V I, 8,5), του 6oυ αιώνα. Υπάρχει όµως πρόβληµα και στο ζήτηµα των
σχέσεων αυτών των παραλλαγών.Εκτός από την παλιά θεωρία του K lebs (1899),
που υποστήριξε ξεχωριστή προέλευση των δύο παραλλαγών του χαµένου
πρωτοτύπου,οι περισσότεροι µελετητές πιστεύουν σήµερα ότι η µια εξαρτάται από
την άλλη.Γενικά αποδεκτή έγινε εξάλλου η άποψη που θεωρεί την παραλλαγή Α
ως πιο κοντινή στο υποτιθέµενο πρωτότυπο.Οι γλωσσικές ενδείξεις,καθώς και οι
προσθήκες ορισµένων λεπτοµερειών που απουσιάζουν στη recensio Α,
αποδεικνύουν, σύµφωνα µε τον K ortekaas, ότι η παραλλαγή Β είναι η
µεταγενέστερη.18
M ία άλλη ιδιαιτερότητα αυτής της λατινικής διήγησης αποτελεί η συνύπαρξη
στοιχείων πλοκής και µοτίβων που προέρχονται ή αντλούν από διαφορετικά
λογοτεχνικά είδη,από το έπος έως την κωµωδία και από τη µυθιστορία έως την
ιστοριογραφία.Η χαρακτηριστική αυτή ετερογένεια ως προς τις πιθανές πηγές του
έργου,καθώς και οι ασυνέπειες που παρουσιάζει στη δοµή,η απουσία κινήτρων
στην πλοκή και η έλλειψη συνοχής στις πράξεις ορισµένων προσώπων,οδήγησαν
στο συµπέρασµα ότι η µυθιστορία που έφθασε σε εµάς αποτελεί επιτοµή ενός
χαµένου πρωτοτύπου.19
Το πρόβληµα γίνεται οξύτερο όταν οι µελετητές προσπαθούν να ορίσουν το
περιεχόµενο και την προέλευση αυτού του αρχικού έργου. Οι επιµέρους δοµικές
αναλογίες µε τις ελληνόγλωσσες µυθιστορίες της ελληνιστικής εποχής, µερικές
γλωσσικές ενδείξεις,η ελληνική προέλευση των κύριων ονοµάτων,καθώς και δύο
παπυρικά αποσπάσµατα που περιέχουν το όνοµα του Απολλώνιου, είναι µερικά
από τα στοιχεία που χρησιµοποιεί µια µεγάλη µερίδα των ερευνητών, για να
υποθέσει ότι η λατινική ΗΑ βασίστηκε σε προηγούµενο,χαµένο σήµερα,ελληνικό
18
Βλ.K ortekass (1984),σ.59-67,και (1998)α.Για την αντίθετη άποψη βλ.την εισαγωγή στην
έκδοση της Tσιτσικλή (1981)και M erkelbach (1995).
19
Ο «άνισος» τρόπος εξιστόρησης των γεγονότων µαζί µε την απλοϊκότητα του ύφους,
οφείλονται ίσως και στο παραµυθιακό χαρακτήρα της διήγησης.Για την A rchibald (1991),σ.84,η
H A πράγµατι µοιράζεται περισσότερα κοινά στοιχεία µε το λαϊκό παραµύθι παρά µε το µυθιστορικό
είδος, γι’ αυτό και τη χαρακτηρίζει ως potential rom ance. Με τη λαϊκή αφηγηµατική παράδοση
συνδέουν επίσης τη λατινική διήγηση άλλοι ερευνητές,βλ.,λ.χ.,Ruiz M ontero (1983-4),σ.332,και
M üller (1991), σ. 267. Για το πρόβληµα του λογοτεχνικού είδους ή γένους στον οποίο µπορεί να
ενταχθεί αυτή η ιδιάζουσα από όλες τις απόψεις λατινική διήγηση και για τις συγγενικές του σχέσεις
µε άλλα διαφορετικά λογοτεχνικά είδη, βλ.A rchibald (1991),σσ. 27-44 και 81-92. Τη θεωρία της
επιτοµής απορρίπτουν,ανάµεσα σε άλλους,οι H ägg (1983),σ.152,και Schm eling (1994),σ.133-4.
29
πρότυπο.20 Καµία όµως από τις θεωρίες αυτές δεν έλυσε οριστικά το θέµα.Και,γι’
αυτό το λόγο,δεν έλειψαν οι υποστηρικτές της αντίθετης άποψης,που θεωρεί ότι η
διήγηση δηµιουργήθηκε εξαρχής σε ρωµαϊκό ή λατινόγλωσσο περιβάλλον. Οι
παραποµπές σε λατινικά έµµετρα έργα,η µνεία ορισµένων εθίµων που είναι τυπικά
της ρωµαϊκής εποχής,καθώς και οι φανερές επιδράσεις της λατινικής κωµωδίας σε
µερικές σκηνές,ενισχύουν,για παράδειγµα,τη θέση αυτή.21
Εµείς κλίνουµε προς την άποψη ότι πράγµατι υπήρξε ένα ελληνικό
πρωτότυπο,παρότι θα πρέπει να περιµένουµε να εµφανιστούν πιο αποκαλυπτικά
παπυρικά κείµενα22 που να ενισχύουν τη συναρπαστική ιδέα ότι ο Απολλώνιος,
ύστερα από πολλούς αιώνες επεξεργασίας στη ∆ύση,γύρισε µε µια παραλλαγµένη
µορφή µέσω Ιταλίας στο Βυζάντιο ή στο κράτος των Λουζινιανών και, κατόπιν,
στην αναγεννησιακή βενετοκρατούµενη Κρήτη.
΄Οπως και να έχει το πράγµα, το θέµα του «επαναπατρισµού» του
Απολλώνιου δεν έχει βαρύνουσα σηµασία για τη δική µας ειδική έρευνα.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει το θέµα της έκδοσης του λατινικού κειµένου που
χρησιµοποιούµε.Η πλειονότητα των µελετητών συµφωνεί σήµερα ότι το χαµένο
πρωτότυπο,είτε ελληνικό,είτε λατινικό,πρέπει να ανάγεται στο πρώτο µισό του
3ου µ.Χ.αιώνα και ότι δύο περίπου αιώνες αργότερα το έργο αυτό µεταµορφώθηκε
σε χριστιανικό. ∆ηλαδή, ένας διασκευαστής του 5ου ή 6ου αιώνα, εποµένως
ύστερα από τη στερέωση της χριστιανικής αυτοκρατορίας, παρεµβάλλει στην
αρχική παγανιστική διήγηση διάφορα µοτίβα της αγιολογικής πρωτοχριστιανικής
λογοτεχνίας και χρησιµοποιεί εκφράσεις από τη βιβλική Vulgata.23 Μερικοί
εκδότες, κυρίως αυτοί που υποστηρίζουν τη λατινική προέλευση της ΗΑ,
αποβάλλουν αυτά τα «νόθα» στοιχεία,στην προσπάθεια να πλησιάσουν την αρχική
µορφή, ενώ εκείνοι που ισχυρίζονται ότι υπήρξε ελληνική διήγηση που
διασκευάστηκε στα λατινικά,προτιµούν να τα συµπεριλάβουν στο κείµενο,εφόσον
τα θεωρούν αναπόσπαστα στοιχεία του λατινικού κειµένου που µας σώζεται στις
δύο βασικές παραλλαγές.Από τις σύγχρονές εκδόσεις προτιµότερη µας φάνηκε η
έκδοση του Κοrtekaas,που ακολουθεί τη δεύτερη,πιο συντηρητική µέθοδο,αφού
20
Ανάµεσα στους µελετητές αυτούς βρίσκονται,λ.χ.,οι Svodoba (1962),Ruíz M ontero (1983-
4),K ortekaas (1984),σ.107 κ.ε.,H olzberg (1991),M üller(1991),σ.275 κ.ε.
21
Βλ.,ανάµεσα σε άλλα,τα επιχειρήµατα των G oepp (1938),σ.170,Perry (1960),σσ.294-324,
Callu (1974),H unt (1983),332-43,Badian (1985),σσ.15-21,Schm eling (1988),σ.6 κ.ε.To θέµα
συζητά πάλι ο Robins(1995).
22
Για τις διαφορετικές απόψεις σχετικά µε τα παπυρικά αποσπάσµατα που διαθέτουµε, βλ.
Conca (1977),K ussl(1991)και López M artínez (1998).
23
Σχετικά µε τις βιβλικές απηχήσεις,βλ.K lebs (1899),σσ.269 κ.ε.,Thielm ann (1881),σσ.3-
27,και K ortekaas (1984),σσ.101 κ.ε.Για τις σχέσεις της ΗΑ µε ορισµένα αγιολογικά µεσαιωνικά
κείµενα βλ.A rchibald (1991),σσ.34-6,Fernández Savater(1995).
30
τα κείµενα που διέθεταν οι µεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί διασκευαστές είναι πιο

κοντά από τις ήδη εκχριστιανισµένες µορφές της ιστορίας.24
Ας σηµειώσουµε τέλος κάτι που πρέπει να έχουµε υπόψη στη µελέτη µας και
έχει άλλωστε τονιστεί επανειληµµένα από τους ειδικούς στη ΗΑ,ότι ένας από τους
παράγοντες που συνέβαλαν στην εξαιρετική της επιβίωση στη λογοτεχνική
παράδοση της Ευρώπης υπήρξε ακριβώς η «ουδετεροποίηση» που υπέστη το
αρχικό παγανιστικό κείµενο στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Η µίξη
χριστιανικών και παγανιστικών στοιχείων, ποικίλων λαϊκών και λογοτεχνικών
µοτίβων, έκανε θολό το νόηµα της αρχικής διήγησης25 και τη µετέτρεψε σε ένα
έργο που µπορούσε να δέχεται διάφορες ερµηνείες. Μερικοί συγγραφείς έκαναν
µια χριστιανική ανάγνωση του Απολλώνιου και τόνισαν στις επεξεργασίες τους την
ηθικοδιδακτική πλευρά του, άλλοι ενδιαφέρθηκαν περισσότερο για την
ψυχαγωγική του όψη και προσέθεσαν διάφορες περιπέτειες και σκηνές ερωτικού
ενδιαφέροντος, ενώ άλλοι συνέχισαν να αναπαράγουν το έργο χωρίς να
προχωρήσουν σε ουσιώδεις αλλαγές.Όλες αυτές οι τάσεις ή τρόποι προσαρµογής
ενός παλιότερου αφηγηµατικού υλικού εκπροσωπούνται από τις διασκευές µε τα
οποία θα καταπιαστούµε εδώ.26
Η πρώτη από τις µορφές του Απολλώνιου σε λατινογενή γλώσσα που

χρησιµοποιήσαµε για τη συγκριτική µας µελέτη είναι το ισπανικό Llibre d’
Appollonio. Το έργο αυτό αριθµεί 567 στροφές τεσσάρων οµοιοκατάληκτων
δεκατρισύλλαβων ή δεκαπεντασύλλαβων στίχων,που περιέχονται σ’ έναν κώδικα
της βιβλιοθήκης του Escorial (αριθ. III K 4, φφ.1r-64v). Ο κώδικας αυτός
χρονολογείται στον 14ο αιώνα,αλλά η συγγραφή του ποιήµατος ανάγεται στο α΄
µισό του 13oυ. Πρόκειται για ένα έργο ανώνυµου διασκευαστή, κατά πάσα
πιθανότητα κληρικού,όπως υποδηλώνουν διάφορα εσωτερικά στοιχεία.Ενδεικτικό
στοιχείο του ηθικολογικού χαρακτήρα που αποδίδεται στο έργο αυτό είναι το
24
Για µια γενική αποτίµηση των διαφορετικών αποτελεσµάτων των πιο πρόσφατων εκδόσεων,
βλ.Puche (1999).
25
Ο Perry (1967)περιγράφει αυτή τη διαδικασία µε τον όρο «contam inatio».
26
O «χαµαιλεοντικός» χαρακτήρας του έργου,έτσι όπως έφτασε σε µας,όχι µόνο επέτρεψε να
διαβάζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες στα µεσαιωνικά χρόνια και αργότερα, αλλά κατάφερε
επίσης να ερεθίσει τη φαντασία των νεότερων φιλολόγων που, στην προσπάθειά τους να βρουν το
νόηµα ή το µήνυµα του υποτιθέµενου αρχικού κειµένου,προχώρησαν σε ενδιαφέρουσες,αλλά ενίοτε
και αβάσιµες,ερµηνείες.Ένα καλό παράδειγµα αποτελούν οι παρατηρήσεις του M erkelbach (1962)ο
οποίος εφαρµόζει στη ΗΑ την θεωρία της «µυστικής» σηµασίας των αρχαίων µυθιστοριών,σύµφωνα
µε την οποία τα κείµενα αυτά προορίζονται για τους µυηµένους στις διάφορες λατρείες της ύστερης
Αρχαιότητας,και κάνει µια αλληγορική θρησκειολογική ανάγνωση της ΗΑ την οποία θεωρεί λατινική
εκχριστιανισµένη διασκευή ενός αρχικά ελληνικού «Ιsis-rom an».Για τη διπλή,όχι πάντα αποδεκτή,
χριστιανική και παγανιστική ερµηνεία ορισµένων µοτίβων της ΗΑ,βλ.επίσης Pickford (1975).
31
γεγονός ότι στο ίδιο χειρόγραφο σώζονται και δύο αγιολογικά κείµενα:η Vida de
Santa M aría Egipciaca και το Llibre dels tres Reys d’O rient. Ο ποιητής αντλεί
πιθανόν από ένα λατινικό κείµενο της παραλλαγής Α της ΗΑ.27
Το έργο αυτό είναι µια από τις µορφές του Απολλώνιου που έχει απασχολήσει
περισσότερο τους φιλολόγους.Ανάµεσα στις άφθονες πολύτιµες µελέτες που του
έχουν αφιερώσει οι ισπανιστές,και οι οποίες έχουν συµβάλει στην αξιοποίηση και
τη διάδοσή του στους ακαδηµαϊκούς κύκλους, υπάρχουν, ωστόσο, µερικές
συµβολές που παρουσιάζουν το ελάττωµα που αναφέραµε και προηγουµένως,ότι
δηλαδή δεν καταγράφουν πρώτα τις ιδιοµορφίες της λατινικής πηγής, µε
αποτέλεσµα να έχουµε ενίοτε µη πειστικά συµπεράσµατα. Σε ορισµένες
περιπτώσεις το µειονέκτηµα βρίσκεται στο γεγονός ότι η αναµφισβήτητη
λογοτεχνική ποιότητα του ισπανικού ποιήµατος υπογραµµίζεται σε βάρος της ΗΑ,
που αποτιµάται έτσι πιο αρνητικά απ’ό,τι αξίζει.
∆ύο αιώνες ύστερα από τη διασκευή αυτή εµφανίζονται άλλες δύο διασκευές
στην ισπανική γλώσσα: η H ystoria de Apolonio, που σώζεται σε µια έντυπη
έκδοση που έγινε στη Zaragoza το 1488,και η αφήγηση που περιλαµβάνεται στο
κεφάλαιο IV της Confisyón del Am ante του Juan de Cuenca. Το πρώτο κείµενο
βασίζεται στην διήγηση για τον Απολλώνιο που περιέχει η λατινόγλωσση συλλογή
των G esta Rom anorum (τέλη του 14ου αιώνα), ενώ το δεύτερο αποτελεί µια πιο
ελεύθερη παράφραση (πολύ πιθανόν µέσω ενός χαµένου σήµερα κειµένου στα
πορτογαλικά που αποδίδεται στον R.Payn) του οµώνυµου έργου του John G ow er,
Confessio Am antis (London 1483), που, µε τη σειρά του, βασίζεται στη διήγηση
του Απολλώνιου που περιέχει το Pantheon του G ottfried de V iterbo (1186-91).
Αυτές οι όψιµες µεσαιωνικές διασκευές δεν θα µας απασχολήσουν.28
Πιο ενδιαφέρουσα µπορεί να αποβεί, πιστεύουµε, η αντιπαραβολή της
ενδέκατης αφήγησης του έργου El Patrañuelo (1566?) του βαλενσιανού
συγγραφέα του β΄ µισού του 16ου αιώνα, Ιοan Tim oneda (1520?-1583), µε τα
υπόλοιπα επιλεγµένα κείµενα, εφόσον η νοβελιστική διασκευή που περιέχει η
27
Για περισσότερα σχετικά µε το χειρόγραφο, τη χρονολόγηση του έργου και τον συντάκτη
του,βλ.,λ.χ.,τις εισαγωγές των M arden (1917),A lvar(1976),M onedero (1987),και Corbella (1992).
Σχετικά µε το θέµα του εκχριστιανισµού,βλ.συγκεκριµένα τη διδακτορική διατριβή του Casanova
(1970).Για τη χριστιανική ορολογία παραπέµπουµε στο άρθρο του G arcía de la Fuente (1983).Για τη
συγγενική σχέση του Libro µε το αγιολογικό είδος βλ.Βrow nlees (1983)και Surtz (1980).
28
Τα κείµενα αυτά δεν ενδιαφέρoυν πολύ τους ισπανιστές, λόγω πιθανόν του φαινοµενικά
µιµητικού τους χαρακτήρα. Για τις διασκευές αυτές παραπέµπουµε στα άρθρα των Russel (1961),
Seris (1962) και (1964), Santano M onedero (1989), στις παρατηρήσεις που περιλαµβάνονται στις
εκδόσεις των Pérez G óm ez (1966),Μ.A lvar (1976),τ.1,σσ.247-78,D eyerm ond (1973),E.A lvar
(1990), σσ. 1-140, καθώς και στην ανθολογία του V iña Liste (1993), όπου δίνεται η σχετική
παλιότερη βιβλιογραφία.
32
συγκεκριµένη συλλογή αφηγηµάτων παρουσιάζει µερικές από τις τροποποιήσεις

αντανακλούν αντιλήψεις που αρχίζουν να υποδηλώνονται σε προγενέστερα έργα.29
Γόνιµο έδαφος βρήκε ο Απολλώνιος και στη γαλλική λογοτεχνία. Παρότι

είναι πιθανόν να κυκλοφόρησαν και άλλες γαλλικές µορφές κατά τον 12ο αιώνα,
όπως συµπεραίνουµε από τις διάφορες αναφορές στη διήγηση που σώζονται σε
κείµενα αυτής της εποχής,η πρώτη µαρτυρία που διαθέτουµε είναι ένα απόσπασµα
52 στίχων που παραδίδει ο κώδικας αριθ.2425 της πολωνικής Biblioteka G dańska.
Οι επόµενες γαλλικές διασκευές που γνωρίζουµε ανήκουν στον 14ο αιώνα. Στον
15ο αιώνα πολλαπλασιάζονται αισθητά τόσο οι διασκευές όσο και οι µεταφράσεις
στα γαλλικά της λατινικής µυθιστορίας του Απολλώνιου. Ανάµεσα στις πιο
γνωστές επεξεργασίες του έργου σε γαλλική γλώσσα βρίσκονται,για παράδειγµα,
οι διηγήσεις Le vioilier des histoires rom aines,Le rom an de Apollin roy de Thir,
καθώς και οι λεγόµενες διασκευές του Λονδίνου και της Βιένης.30
Από τη γαλλική παράδοση επιλέξαµε για τη συγκριτική µας ανάλυση µιαν
από τις πιο πρωτότυπες διασκευές που χρονολογείται στον 14ο αιώνα,η Υstoire du
roy Apollonius de Tire, γνωστή από τον πρώτο εκδότη της ως διασκευή των
Βρυξελλών. Η διήγηση του Απολλώνιου σώζεται σε δύο χειρόγραφα της
Bibliothèque Royale της βελγικής πρωτεύουσας,το χφ αριθ.11192 του δεύτερου
τρίτου του 14ου αιώνα (φφ. 1r-79v), και το χφ αριθ. 11097 του δεύτερου τρίτου
του 15ου αιώνα (φφ.1r-52r).31 Σε µια ενδιαφέρουσα,αρχαϊκή µορφή της γαλλικής
γλώσσας, ο ανώνυµος διασκευαστής παρουσιάζει εδώ έναν Απολλώνιο αρκετά
αντιπροσωπευτικό των προτιµήσεων της µεσαιωνικής εποχής για τις ερωτικές
ιπποτικές µυθιστορίες.Ο πρώτος εκδότης του κειµένου υπέθεσε ότι ο συντάκτης
29
Ας σηµειωθεί ότι, ενώ το έργο του παραγωγικού αυτού συγγραφέα γενικά έχει µελετηθεί
αρκετά,η συγκεκριµένη διασκευή του Απολλώνιου έχει κάπως παραµεληθεί από τους ισπανιστές.∆εν
έχει λυθεί ικανοποιητικά ακόµη,λ.χ.,το θέµα της πηγής της.Για τις διαφορετικές απόψεις βλ.K lebs,
ό.π.,σσ.398-411,Eoff(1933)και Seris (1964),σσ.80-115.Μερικές παρατηρήσεις πάνω στις δοµικές
αλλαγές και τα ανανεωτικά στοιχεία που παρουσιάζει η Patraña γίνονται και από τους A lvar (1976),
τ.1,σσ.261-8,και A rchibald (1991),σσ.210-1.
30
Η πληρέστερη προσέγγιση των διασκευών της γαλλικής παράδοσης είναι η µελέτη του Ζink
(1982).Για τη χειρόγραφη παράδοση,τη γλωσσική µορφή,τις πηγές και τις σχέσεις των διασκευών
της Βιένης, του Λονδίνου και άλλων δευτερευόντων γαλλικών κειµένων, βλ. επίσης Lew is (1915).
Σχετικά µε την επίδραση του Απολλώνιου στις απαρχές του γαλλικού µυθιστορικού είδους, βλ.
D ebouille (1969).
31
Για τα χφφ αυτά ο Lew is, ό.π., στο κριτικό υπόµνηµα χρησιµοποιεί αντιστοίχως τις
συντοµογραφίες Βr²και Br¹.Τα δύο χφφ δεν περιέχουν άλλα κείµενα εκτός από τον Απολλώνιο.Τα
τελευταία φύλλα του δεύτερου χφ (52v-64v) που ακολουθούν τη διήγηση του Απολλώνιου δεν έχουν
χρησιµοποιηθεί.
33
του βασίστηκε σε κάποια, χαµένη σήµερα, λατινική παραλλαγή της µικτής

οικογένειας C της ΗΑ.
To ροµανικό πλαίσιο της εργασίας µας ολοκληρώνεται µε τις τέσσερις

γνωστές σήµερα ιταλικές επεξεργασίες του Απολλώνιου:
Όλες οι διασκευές αυτές είναι γραµµένες στη τοσκανική διάλεκτο,εκτός από
την H ystoria de m iser Apollonio de Tyri, µια ανάµικτη τοσκανο-βενετσιάνικη
µορφή σε πεζό λόγο. Το εικονογραφηµένο χειρόγραφο που περιείχε το κείµενο
αυτό (ΝV 6 της Εθνικής Βιβλιοθήκης του Τουρίνου) κάηκε το 1904,ευτυχώς µετά
τη µεταγραφή του Salvioni(1889).
Η επίσης ανώνυµη πεζή διασκευή που παραδίδει ο φλωρεντινός κώδικας
Palchettus II 68 (φφ. 214v-238v), που δηµοσίευσε ο βιβλιοθηκάριος της
βιβλιοθήκης της Lucca Leone del Prete το 1861 µε τίτλο Storia d’Apollonio di
Tiro, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για µας, διότι αποτελεί την πιθανότατη
πηγή της πρώτης σωζόµενης νεοελληνικής επεξεργασίας, όπως γίνεται σήµερα
αποδεκτό.
Η τρίτη πεζή διασκευή,το Leggere d’Apollonio diTiro,σώζεται σε ένα άλλο
χειρόγραφο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Φλωρεντίας (M agliabechianus Cl.V III
1272).32 Το όνοµα του Puccio Benini,που σηµειώνεται στην αρχή της διήγησης,
δηλώνει µάλλον τον αντιγραφέα του κειµένου.Αυτή είναι η πιο ελεύθερη από τις
γνωστές ιταλικές µορφές του πρώτου µισού του 14ου αιώνα.∆ιαθέτουµε µόνο δύο
αποσπασµατικές δηµοσιεύσεις.Μετά από το κείµενο της Storia ο D elPrete,ό.π.,
προσθέτει τη µεταγραφή του κειµένου που διασώζουν τα φύλλα 5r-7r του
συγκεκριµένου φλωρεντινού χφ.33 Η M azzanti (1958) δίνει µια διπλωµατική
32
Πρόκειται για σύµµεικτο κώδικα.Τα περισσότερα κείµενα που περιέχει έχουν αντιγραφεί από
διαφορετικά χέρια, είναι ανώνυµα και αποσπασµατικά. Υπάρχουν, για παράδειγµα, κείµενα για
επαγγελµατική ή πρακτική χρήση (όπως σηµειώσεις συµβολαιογραφικών πρακτικών και προβλήµατα
αριθµητικής), κείµενα θρησκευτικού περιεχοµένου (δογµατικά, όπως το O rdine della vita cristiana
ενός Sim one da Cascia,και εκκλησιαστικά,είτε στα λατινικά όπως ο ύµνος στην Παναγία,είτε στα
ιταλικά όπως ο ύµνος στον Άγιο Μαρτίνο),ένα απόσπασµα από τον D ante (Par. V I 1-108), ή ένα
ποίηµα για τον έρωτα (Sovente in m e pensando com e am ore).Τα περισσότερα όµως είναι δηµώδη
λογοτεχνικά έργα αφηγηµατικού χαρακτήρα: δύο cantari (ένα ολόκληρο, το Cantare del Bel
G herardino, και ένα απόσπασµα από το Cantare di Lasancis), και κάποια αποσπάσµατα από
διασκευές γνωστών διηγήσεων, όπως ο Tristano («V endetta», «U ltim e im prese», «M orte»), ο
Lanzelotto («V endetta»), και η G uerra di Troia («Lam ento d’Ettore»). Για αναλυτικότερη εξέταση
των κειµένων που περιέχει το συγκεκριµένο φλωρεντινό χφ,βλ.D e Rοbertis(1970),σ.111 κε.
33
Στη µεταγραφή του D el Prete εντοπίσαµε αρκετές αυθαίρετες επεµβάσεις. Πράγµατι, οι
µεθοδολογικές δηλώσεις του ιταλού βιβλιοθηκάριου της Lucca (βλ.,ενδεικτικά,το εξής σχόλιο τoυ,
σ. X LIII: «soltanto rarissim e volte, e da m e sem pre avvertite, m i sono perm eso qualche piccolo
34
µεταγραφή, περισσότερο ικανοποιητική, των εποµένων φύλλων 7v-12r. Στο

Επίµετρο Ι δίνουµε µια νέα µεταγραφή oλόκληρου του κειµένου.
Όπως και στην περίπτωση της γαλλικής Ystoire,τα κείµενα αυτά δεν έχουν
απασχολήσει φιλολογικά πολύ τους ερευνητές. ∆εν έχουµε, καταρχήν, πειστικές
λύσεις για το ζήτηµα της προέλευσης και των πηγών τους.Παρότι οι µυθιστορίες
αυτές έχουν αρκετά κοινά στοιχεία,γενικά έγινε αποδεκτή η άποψη του K lebs ότι
και οι τρεις εξαρτώνται απλώς από ένα κείµενο της επεξεργασίας Β της ΗΑ.
Παρότι δεν πρόκειται, γενικά, για έργα που χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη
πρωτοτυπία,θα ήταν ενδιαφέρον να γινόταν,στις δύο περιπτώσεις που αυτό είναι
βέβαια σήµερα εφικτό,µια νέα κριτική τους έκδοση,που θα προωθούσε και την
ερµηνευτική δραστηριότητα.Είναι αξιοσηµείωτο το γεγονός ότι στα δευτερεύοντα
αυτά έργα δεν αφιερώνεται το παραµικρό σχόλιο στις γραµµατολογίες της
µεσαιωνικής ιταλικής λογοτεχνίας.34
Περισσότερη τύχη είχε η έµµετρη ιταλική διασκευή σε ottava rim a του β΄
µισού του 14oυ αιώνα Apollonio di Tiro (288 οχτάβες από ενδεκασύλλαβους µε
οµοιοκαταληξία A BA BA BCC, κατανεµηµένες σε 6 µέρη ή cantari), έργο του
πολυγράφου και λαοφιλούς φλωρεντινού συγγραφέα και πρόδροµου της
Αναγέννησης A ntonio Pucci (1310-1388).35 Παρότι για τα άλλα έργα του
χρειάζονται ακόµη νεότερες εκδόσεις,για τον Απολλώνιο τουλάχιστον διαθέτουµε
σήµερα µια πρόσφατη κριτική έκδοση που φαίνεται να λύνει ικανοποιητικά τα
προβλήµατα που παρουσίαζε η περίπλοκη παράδοση του κειµένου. Το έργο του
Pucciσώζεται σε 17 χειρόγραφα,που χρονολογούνται από το β΄ µισό του 14ου έως
το β΄ µισό του 16ου αιώνα,καθώς και σε µια σειρά 42 έντυπων εκδόσεων,από το
raddrizzam ento [… ] esendom ireso quasiindispensabile per essere ilcodice assaidifettoso») απέχουν
πολύ από τις αρχές που τήρησε ο ίδιος.
34
Λίγα δηλαδή έχουν αλλάξει από τότε που ο D elPrete,ό.π.,σ.ΧΧΧV ,δήλωνε µε ανησυχία τα
εξής,µιλώντας για την καθυστέρηση της έρευνας σχετικά µε τον ιταλικό Απολλώνιο: «Perciò m i è
sem brato cosa in certo m odo vergognosa che in Italia siasi lasciata affatto in dim enticanza,m entre
presso quasitutte le altre nazionipar che sia sorta,quasidirei,una nobile gara per rim etterla a nuova
luce,e m olto più m iè sem brato che sia disconveniente dirim anere in questo addietro aglistranieri,
m entre possediam o deivolgarizzam entipereleganza e purità didettato pregevolissim i».
35
Η λογοτεχνική παραγωγή του Pucciείναι αρκετά µεγάλη και ποικίλη.Πολλά από τα έργα του
δεν έχουν ακόµη µελετηθεί επαρκώς.Η θέση που έχει ο φλωρεντινός συγγραφέας στην ιστορία της
ιταλικής λογοτεχνίας βασίζεται ιδίως στο ποιητικό του έργο. Ο Pucci έγραψε ποιήµατα
ηθικοδιδακτικά, σατιρικά, αυτοβιογραφικά, ερωτικά και ιστορικά. Είναι όµως πιο γνωστός για τα
cantari του, ποιητικές αφηγηµατικές συνθέσεις λαϊκού χαρακτήρα σε ottava rim a µε ιπποτικό-
ερωτικό, µυθολογικό ή ιστορικό περιεχόµενο. Για µια εισαγωγή στο έργο του Pucci βλ. Sapegno
(³1966),σσ.380-97,Βettarini(1984).
35
1475 έως τις αρχές του 18ου αιώνα, που παρουσιάζουν µεταξύ τους αρκετές
διαφορές.36
Όπως αποδεικνύουν τα χειρόγραφα αντίγραφα, καθώς και οι πολυάριθµες
επανεκδόσεις της πρώτης έντυπης έκδοσης,ο Pucci πέτυχε το βασικό του στόχο,
να συνθέσει µια ωραία και ψυχαγωγική ιστορία.Η µεγάλη δηµοτικότητα αυτού του
λαϊκού βιβλίου δεν οφείλεται τόσο στο περιεχόµενο της ιστορίας, αφού αυτή
παρακολουθεί αρκετά την παραδοσιακή πλοκή,όσο στην πετυχηµένη ποιητική του
µορφή.37
∆υσεπίλυτο είναι το ζήτηµα της πηγής, ή των πηγών, της διασκευής του
Pucci.Το µόνο σίγουρο είναι ότι ο φλωρεντινός ποιητής δεν άντλησε,τουλάχιστον
αποκλειστικά, από την προφορική παράδοση, όπως συµπεραίνουµε από την
ένδειξη του στ.5 της δεύτερης οκτάβας του τρίτου cantare:or seguirò la legenda e
le carte. Από τις αποστροφές της τελευταίας στροφής του έργου µπορούµε να
βγάλουµε πρόσθετα συµπεράσµατα. Οι στίχοι 3-4 (ed io a voi contato l’ho per
rim a/ perché cisacuno diletto ne prenda) δηλώνουν ότι το πρότυπο ήταν πεζό.
Περισσότερες αµφιβολίες δηµιουργούν οι στ. 1-2 (fu recato in questa lingua im
prim a/perché ciascun sìbella storia intenda).∆εν αποκλείεται εδώ ο ποιητής να
αναφέρεται σε ένα ξενόγλωσσο πρότυπο, παρότι αυτό είναι κάπως απίθανο, εάν
πιστέψουµε τις απόψεις ορισµένων µελετητών που υποστηρίζουν ότι ο
φλωρεντινός λαϊκός συγγραφέας δεν γνώρισε άλλη γλώσσα πέρα από τη µητρική
του.Οι πηγές του στα άλλα έργα του φαίνεται να το βεβαιώνουν.38 Είναι πιθανόν
οι στίχοι αυτοί να δηλώνουν ότι ο ποιητής βασίστηκε σε ένα έργο συνθεµένο σε µη
τοσκανικό ιδίωµα.Η τρίτη δυνατότητα είναι να υποθέσουµε απλώς ότι ο ποιητής
36
Πολύ διαφορετικές είναι η κατηγορίες κειµένων που αντιγράφηκαν στα χφφ αυτά. Ο
Απολλώνιος του Pucci αντιγράφτηκε ανάµεσα σε ανώνυµα και επώνυµα έργα, µε θρησκευτικό,
ηθικοδιδακτικό, ή ερωτικό περιεχόµενο, πεζά και έµµετρα. Για την πλήρη καταγραφή των
χειρογράφων και των έντυπων εκδόσεων, καθώς και την εξέταση της συγκριτικής αξίας των
«µαρτύρων» της παράδοσης του Pucci,βλ.την τεκµηριωµένη έκδοση του Rabboni (1996),σσ.X I-
X CV .
37
Ο D el Prete (1861), σ. ΧΧΧΙΙ, αποδίδει επίσης τη δηµοτικότητα της έµµετρης αυτής
διασκευής στην προτίµηση του λαού για την ποίηση,παρότι στην ερµηνεία του υπάρχει µια αρνητική
αποτίµηση της ποιητικής του Pucci: «a m io avviso, vuolsi ricercare nell’ indole poetica del nostro
popolo, il quale assai più volentieri legge quei racconti che gli hanno ferito l’im m aginazione ed
eccitati gli affetti,quando gli trova ridotti in rim a,sia pure rozza ed incolta, che in prosa, sebbene
elegante».Αντιθέτως,ο ιταλός αυτός καθαρολόγος του 19ου αιώνα επαινεί τις προηγούµενες πεζές
διασκευές (άκαµπτες και µονότονες κατά τη γνώµη µας),επειδή αυτές «hanno uno stile vivo e brioso,
un linguaggio pieno di grazia», ό.π., σ. ΧΧΧV I. ∆ιαφορετική είναι βέβαια η εκτίµηση που
απολαµβάνει ο Pucci από νεότερους φιλολόγους.Έτσι,για παράδειγµα,για τον Sapegno (1966),σ.
380,το ύφος του γενικά χαρακτηρίζεται για την «viveza tutta spontanea ed istintiva».
38
Για τις πολύ περιορισµένες γνώσεις που είχε ο φλωρεντινός συγγραφέας σηµαντικών τότε
γλωσσών όπως τα λατινικά ή τα γαλλικά,βλ.V arvaro,ό.π.,71 κ.ε.
36
εννοεί εδώ ότι το έργο συντέθηκε,για την απόλαυση του κοινού,σε στρωτό και
ευχάριστο ύφος. Το πρόβληµα που τίθεται λοιπόν είναι να ορίσουµε τις
ενδεχόµενες σχέσεις τoυ έργου του Pucci µε τις άλλες ιταλικές επεξεργασίες που
διαθέτουµε.Ορισµένοι µελετητές θεωρούν ότι ο Pucciβασίστηκε κυρίως στο έργο
που υπογράφει ο Benini, παρότι αναγνωρίζουν ότι υπάρχουν µερικές έκδηλες
διαφορές µεταξύ τους. Άλλοι, εν όψει των αναλογιών που παρουσιάζει η
συγκεκριµένη σύνθεση και µε την άλλη τοσκανική πεζή διασκευή,συµπεραίνουν
ότι ο φλωρεντινός ποιητής άντλησε από κάποιο τρίτο κείµενο,χαµένο σήµερα.To
ζήτηµα εποµένως παραµένει ανοικτό.39
Στο ελληνικό χώρο ο Απολλώνιος είναι γνωστός σε δύο έµµετρες

επεξεργασίες σε δηµώδη γλώσσα, καθώς και σε διάφορες νεότερες προφορικές
έµµετρες και πεζές συνθέσεις. Η πρώτη γνωστή νεοελληνική γραπτή διασκευή
είναι η ∆ιήγησις πολυπαθο ς Απολλωνίου το Τύρου.Περιέχεται στα φφ.149v-
173v του κώδικα Parisinus gr.390, των αρχών του 16ου αιώνα,και αριθµεί 857
δεκαπεντασύλλαβους ανοµοιοκατάληκτους στίχους. Πρόκειται µάλλον για
συντοµευµένη σε ορισµένα σηµεία αντιγραφή ενός παλαιότερου και πληρέστερου
ελληνικού αρχετύπου. Το έργο είναι ανώνυµο και χρονολογείται, χωρίς µεγάλη
ακρίβεια,στα τέλη του 14ου αιώνα.
Λόγω της κακής κατάστασης της γραφής και του χειρογράφου στο οποίο
παραδίδεται, το κείµενο της ∆ιηγήσεως παρουσιάζει ορισµένα φιλολογικά και
γραµµατολογικά προβλήµατα,τα οποία µόνο εν µέρει έχουν λυθεί ικανοποιητικά
από τους µελετητές.Το κείµενο εκδόθηκε παλαιότερα από τον W agner, το 1870
και το 1874,µε βάση τις αντίστοιχες ανεπαρκείς µεταγραφές των Ch.G idelκαι E.
Legrand. Αργότερα, προς τα µέσα του 20ού αιώνα, εκδόθηκε ξανά από τον
Janssen,αλλά µε χειρότερα αποτελέσµατα,όπως έχουν αποδείξει επανειληµµένα οι
ειδικοί.Νέα κριτική έκδοση δήλωνε,από τη δεκαετία του 1970,πως ετοίµαζε ο Μ.
Παπαθωµόπουλος, η οποία, δυστυχώς, δεν φαίνεται να ολοκληρώθηκε. Την
εκδοτική αυτή έλλειψη προσπάθησε πρόσφατα να την καλύψει µερικά η C.Cupane
(1995),η οποία περιλαµβάνει το κείµενο της ∆ιηγήσεως σε µια δίγλωσση συλλογή
υστεροµεσαιωνικών ελληνικών µυθιστοριών.Η ιταλίδα µελετήτρια βασίζεται στο
κακά εκδοµένο και γεµάτο λάθη κείµενο του Janssen,το οποίο βελτιώνει,ευτυχώς,
µε τις πιο εύστοχες επιµέρους διορθώσεις και προτάσεις προηγούµενων
φιλολόγων40, χωρίς όµως να διατυπώνει λύσεις ή προτάσεις για τα υπόλοιπα
39
Για τις διαφορές απόψεων στο θέµα αυτό, βλ. τις παρατηρήσεις των Previale (1937),
M azzanti(1958)και Rabboni(1980).
40
Βλ.τις κριτικές παρατηρήσεις των Λ.Πολίτη (1966),Παπαθωµόπουλου (1973),Κεχαγιόγλου
(1978)και Spadaro (1989)α,β.
37
προβληµατικά χωρία. Επίσης, επιβαρύνει το κείµενο µε πάµπολλα ορθογραφικά

λάθη.Ο Γ.Κεχαγιόγλου είχε αναγγείλει παλιότερα (1986) την προετοιµασία µιας
νέας κριτικής έκδοσης των δύο ελληνικών διασκευών του Απολλώνιου, η οποία,
καθώς µας πληροφόρησε ο ίδιος, θα εκδοθεί το φθινόπωρο του 2003 από το
Κέντρο Επιστηµονικών Ερευνών της Λευκωσίας.Πιστεύουµε ότι το κείµενο της
∆ιηγήσεως θα αντιµετωπιστεί τελικά από εκδοτική πλευρά µε τρόπο ικανοποιητικό.
Περισσότερο έχει προχωρήσει η έρευνα στο θέµα της άµεσης πηγής της
συγκεκριµένης ελληνικής διασκευής.Η σηµαντικότερη ένδειξη της εξάρτησης της
∆ιηγήσεως από ένα ξένο πρότυπο απαντά ήδη στον τίτλο της.Ο συγγραφέας,ή ο
αντιγραφέας, περιγράφει το έργο ως Μεταγλώττισµα π λατινικ ν ε ς ρωµα κον,
που πρέπει να ερµηνευθεί ως διασκευή στα βυζαντινά ελληνικά ενός δυτικού,
λατινικού ή ροµανικού, προτύπου.41 Ως πολύ πιθανό «φράγκικο» πρότυπο της
∆ιηγήσεως έχει ταυτιστεί από τους φιλολόγους η πεζή τοσκανική ανώνυµη
διασκευή των αρχών του 14ου αιώνα, δηλαδή το Rom anzo. Οι ελάχιστες
συγκρίσεις που έχουν γίνει µεταξύ των δύο κειµένων έχουν ήδη επισηµάνει ότι το
πιο ενδιαφέρον πρωτότυπο στοιχείο που παρουσιάζει η ελληνική διασκευή είναι τα
τονισµένα χριστιανικά στοιχεία, βάσει των οποίων διατυπώθηκε η άποψη ότι o
διασκευαστής ήταν µάλλον κληρικός.42
Όπως και στην περίπτωση της ισπανικής έµµετρης διασκευής, το ίδιο το
χειρόγραφο όπου σώζεται η ελληνική ∆ιήγησις αποτελεί σαφή ένδειξη της
χριστιανικής σηµασίας που δόθηκε στο έργο κατά την εποχή του.Το συγκεκριµένο
παρισινό χειρόγραφο περιέχει, εκτός από τη µυθιστορία του Απολλώνιου, ένα
µικρό αστρολογικό εγχειρίδιο µε απαντήσεις για την τύχη του ανθρώπου σύµφωνα
µε τα ζώδια,κάποια σύντοµα οµιλητικά και αγιολογικά κείµενα (υπάρχει λ.χ.µια
µικρή οµιλία του Ιωάννη Χρυσόστοµου για την Κυριακή, ένας Βίος του αγίου
Αλεξίου ανθρώπου του Θεού,ένα κείµενο για την «αποκάλυψη» της Παρθένου και
ένας έµµετρος διάλογος ανάµεσα στη ψυχή και τη σάρκα), καθώς και άλλα
έµµετρα υστεροβυζαντινά έργα σε δηµώδη που έχουν ως βασικό στόχο,µέσω της
41
Παρόµοια δήλωση απαντά στην επικεφαλίδα της κυπριακής παραλλαγής του ιταλικού Fior
de Virtù: Aρχ σ ν Θε γί το µεταγλωττισµάτου το βιβλίου πο κράζεται Φι ρ δ Βερτο ,
τουτέστιν Αθθ ς τ ς Αρετ ς, π φράγκικον ε ς ρωµα κον.To «µεταγλώττισµα» αυτό χρονολογείται
στο τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα.Βλ.΄Aνθ.χαρ.,Κακουλίδη–Πηδώνια (1994),σ.36 κ.ε.
42
Bλ.,λ.χ.,Τρυπάνης (1990),σ.182:«L’unica libertà che iltraduttore greco siconcede è quello
dirielaborare alcunipassidelpoem a che riguardano la fede o la m orale e che eglipresenta alla luce
della religiosità bizantina ortodossa».Επίσης,βλ.Beaton (1996),σ.186:«To πιο ενδιαφέρον στοιχείο,
που παρουσιάζει η ελληνική µετάφραση και που απουσιάζει τόσο από τη δυτική παράδοση του
αυθεντικού λατινικού κειµένου, όσο και από τις ελληνικές µυθιστορίες εν γένει, είναι το
παρεµβαλλόµενο χριστιανικό περιβάλλον». Η τελευταία δήλωση είναι ανακριβής, όσον αφορά
τουλάχιστον τα χριστιανικά στοιχεία που απαντούν άφθονα και σε δυτικούς Απολλώνιους.
38
περιπετειώδους ή «παραδειγµατικής» τροπής τους, τη διδαχή και τη

διαπαιδαγώγηση των αναγνωστών τους,όπως είναι ο Φυσιολόγος και δύο κείµενα
(το ένα αποσπασµατικό)της Ιστορίας Πτωχολέοντος.43
Με την δεύτερη αυτή ελληνική επεξεργασία τοποθετούµαστε στην πρώιµη
περίοδο της κρητικής αναγεννησιακής λογοτεχνίας. Πρόκειται για τη ∆ιήγησιν
ραιοτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ , Ριµάδα, γνωστή ως Ριµάδα του
Απολλώνιου, διασκευή γραµµένη στα Χανιά πιθανότατα στις αρχές του 16ου
αιώνα. Το κείµενο αυτό ήταν περισσότερο διαδεδοµένο από το προηγούµενο. Η
Ριµάδα έχει τρεις χειρόγραφους «µάρτυρες»,των αρχών-µέσων του 16ου αιώνα:τα
χφφ A m brosianus gr.Y 89,44 N eapolitanus gr.III B 2745 και V indobonensis theol.
gr.244.46 Παραδίδεται εξάλλου και σε µια σειρά έντυπων βενετικών εκδόσεων.Για
43
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε το χφ αυτό,βλ.G idel(1870),σσ.95-6,H .O m ont,
Inventaire som m aire des m anuscripts grecs de la bibliothèque nationale,τ.1,Paris 1886,σ.40,Fr.
H alkin,M anuscrits grecs de Paris.Inventaire hagiographique,Bruxelles 1968,σ.11,Κεχαγιόγλου
(1978),σ.8 κ.ε.
44
Στον αµβροσιανό κώδικα περιέχονται, εκτός από τη Ριµάδα του Απολλώνιου, και άλλα
χειρόγραφα έργα της πρώιµης κρητικής λογοτεχνίας:δύο κείµενα ερωτικού περιεχοµένου,η ανώνυµη
Ριµάδα κόρης και νιου και η Ιστορία και Όνειρο του Μαρίνου Φαλιέρου, και η ηθικοδιδακτικού
περιεχοµένου Ρίµα παρηγορητική του ίδιου κρητικού συγγραφέα.Εκτός από αυτά,στο πρώτο µέρος
του χφ είναι συσταχωµένες και τρεις έντυπες βενετικές εκδόσεις αφηγηµατικών κειµένων
ηθικοδιδακτικού χαρακτήρα: η Γαδάρου, λύκου και αλουπούς διήγησις ωραία (1539), ο Απόκοπος
(1543), και οι Λόγοι διδακτικοί του πατρός προς τον υιόν του Μάρκου ∆εφαράνα (1543). Βλ. τις
συνοπτικές περιγραφές του Legrand,BG V,τ.2,σσ.LX -LX IV και του van G em ert(1980),σ.4,στην
έκδοσή του των ερωτικών ονείρων του Φαλιέρου.
45
Ο γνωστός ελληνικός κώδικας της Νεάπολης περιέχει πολλά έµµετρα και ποικίλα σε
περιεχόµενο δηµώδη κείµενα: υπάρχουν ηθικοδιδακτικά ή παραδειγµατικά αφηγηµατικά κείµενα
(όπως ο Σπανέας, το ποίηµα Περί ξενιτείας, η Ιστορία Πτωχολέοντος και η Ρίµα παρηγορητική του
Φαλιέρου),«ιστορικά» τραγούδια-«θρήνοι» (όπως η Συµφορά του Σκλάβου),«όνειρα» αλληγορικά-
διδακτικά (όπως ο Απόκοπος και η Ρίµα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδη του Ιωάννη
Πικατόρου), ή ερωτικά (όπως η Ιστορία και Όνειρο και το Ερωτικόν Ενύπνιον του Φαλιέρου),
«διηγήσεις ζώων» (όπως ο Πουλολόγος, η Παιδιόφραστος διήγησις), «σατιρικές-αυτοβιογραφικές»
διηγήσεις (όπως η Αφήγησης παράξενος και οι Στοίχοι και λόγοι του Στέφανου Σαχλίκη), καθώς
επίσης και διάφορες παλιότερες και σύγχρονες µε το έργο «ιπποτικές-ερωτικές» και «ιστορικο-
βιογραφικές» µυθιστορίες (όπως ο Φλώριος και Πλτάτζια Φλώρα, ο Λίβιστρος και Ροδάµνη, η
∆ιήγησις Αχιλλέως, ο Ιµπέριος και Μαργαρώνα, η ∆ιήγησις Αλεξάνδρου και η ∆ιήγησις Βελισάριου).
Περισσότερες περιγραφές του χφ σε W agner(1874),Κεχαγιόγλου (1978),σ.10 κ.ε.,van G em ert,ό.π.,
σ.5,I.Tσαβαρή,Ο Πουλολόγος.Κριτική έκδοση µε εισαγωγή,σχόλια και λεξιλόγιο,Αθήνα 1987,σ.47
κ.ε.
46
Η σχέση της Ριµάδας του Απολλώνιου µε το µυθιστορικό είδος έγινε αντιληπτή και από τον
αντιγραφέα ή αντιγραφείς αυτού του κώδικα.Μαζί µε τον Απολλώνιο αντιγράφτηκαν,µεταξύ άλλων,
κάποια «ζωδιολόγια» ή αστρολογικά κείµενα (βλ.Ε.Κακουλίδη-Πάνου,« Ο γεννηθείς νεώτερος ν
καιρ ζωδίου… Ένα ανέκδοτο αστρολογικό κείµενο του 16ου αιώνα»,∆ωδώνη 9 (1980) 75-80),µια
παραλλαγή του ΄Ανθ.χαρ.(το µέρος αυτό του χφ έχει όµως χαθεί,βλ.Κακουλίδη–Πηδώνια (1994),
σηµ. 53), οι «ιπποτικές-ερωτικές» µυθιστορίες Φλώριος και Πλάτζια Φλώρα, Ιµπέριος και
39
πρώτη φορά,απ’ ό,τι ξέρουµε σήµερα,η Ριµάδα εκδόθηκε το 1524.Η τελευταία

ένδειξη βιβλιογραφηµένης έκδοσης που έχουµε είναι του 1805, αλλά
κυκλοφορούσε και αργότερα,µέσα στον 19ο αιώνα,όπως δείχνουν βιβλιοπωλικοί
κατάλογοι.47
Ως πιθανή χρονολογία της σύνθεσης του έργου γίνεται δεκτή η χρονολογία
που αναγράφεται στο επιλογικό τµήµα του κειµένου του µιλανέζικου χειρογράφου
δηλαδή η πρώτη Ιανουαρίου του 1500.48
Τίποτα βέβαιο δεν ξέρουµε για τον ποιητή.Στο τέλος του αµβροσιανού και
του βιενέζικου χειρογράφου (το νεαπολιτικό είναι κολοβό) το έργο αποδίδεται
στον Γαβριήλ Ακο(ν)τιάνο ή Κοντιάνο από τα Χανιά.49 Στις πρώτες σωζόµενες
έντυπες εκδόσεις, ακριβώς στο ίδιο επιλογικό µέρος του κειµένου, απαντά το
όνοµα Κωνσταντίνος Τέµενος. Για τα πρόσωπα αυτά δεν διαθέτουµε όµως
βιογραφικές ή άλλες πληροφορίες σχετικές µε τη λογοτεχνική ή αντιγραφική τους
Μαργαρώνα, και η «µυθολογική» µυθιστορία Πόλεµος της Τρωάδος. Περιγραφή του χφ και
πληρέστερη απαρίθµηση των έργων που περιέχει στους G .M organ,«Three Cretan m anuscripts»,KX
8 (1954) 65-7,H .Ηunger,W .Lackner και C.H annick,Katalog der griechischen H andschriften der
Ö sterreichischen Νationalbibliothek.Teil3.CodicesTheologici201-337,W ien 1992,σσ.145-57.
47
Όπως συνέβη και µε άλλες κρητικές διασκευές παλιότερων µυθιστοριών,η δηµώδης γλώσσα,
η συντοµία του κειµένου,ο ψυχαγωγικός της χαρακτήρας,καθώς και η οµοιοκατάληκτη µορφή της,
που επικρατούσε από την εποχή του Σαχλίκη, υπήρξαν µάλλον τα χαρακτηριστικά εκείνα που
συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιλογή της Ριµάδας του Απολλώνιου από τους εκδότες της Βενετίας
για την αλλεπάλληλη εκτύπωσή της. Τέτοιου είδους λαϊκά κείµενα κυκλοφορούσαν και µέσω των
γυρολόγων,αγοράζονταν ή διαβάζονταν σε ευρύτερους κύκλους,σε δηµόσιες αναγνώσεις.Σχετικά µε
την κυκλοφορία των βενετικών εκδόσεων στο ελληνικό έδαφος και το ελληνικό βιβλίο γενικά,βλ.Λ.
Πολίτης,«V enezia com e centro della stam pa e della difusione della prim a letteratura neoellenica»,στη
µονογραφία Venezia centro dim ediazione tra O riente e O ccidente (sec.XV-XVI).Aspettie Problem i,
τ. ΙΙ, Firenze 1977, σσ. 443-75, Α. Κουµαριανού, Λ. ∆ρούλια και E. Layton, Το ελληνικό βιβλίο
(1476-1830), Αθήνα 1986, Ε. Layton, The sixteenth century G reek book in Italy. Printers and
publishers for the G reek world, V enezia 1994. Για τις έντυπες εκδόσεις έργων της κρητικής
λογοτεχνίας ως τα τέλη του 17ου αιώνα βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, «Βενετικές, Αθηναϊκές και άλλες
«λαϊκές« εκδόσεις έργων της Κρητικής λογοτεχνίας», Cretan Studies 6 (1998) 145-78. Για τις
οµοιοκατάληκτες κρητικές διασκευές που τυπώθηκαν στη Βενετία από τις αρχές του 16ου αιώνα,και
γενικά για την πρώιµη κρητική λογοτεχνία,βλ.επίσης τη µελέτη του van G em ertστο συλλογικό τόµο
του H olton (1997),σσ.59-94,καθώς και την εργασία του Σ.Αλεξίου,«Η Κρητική λογοτεχνία κατά
την Ενετοκρατία»,στου Παναγιωτάκη (1988),τ.2,σσ.197-229.Για το ρόλο γενικά της Κρήτης ως
πολιτιστικής γέφυρας µεταξύ Ανατολής και ∆ύσης κατά την αναγεννησιακή περίοδο βλ. Κ.
Γιαννακόπουλος, «Κρήτη. Ένας ενδιάµεσος σταθµός µεταξύ Ανατολής και ∆ύσης στην
Αναγέννηση», στον τόµο του Βυζάντιο και ∆ύση.Η αλληλεπίδραση των αµφιθαλών πολιτισµών στο
Μεσαίωνα και στην ιταλική Αναγέννηση (330-1600),Αθήνα 1985,σσ.296-314.
48
Το χφ αυτό θεωρείται µέχρι σήµερα το αυθεντικότερο για την αποκατάσταση του κειµένου.
Για αναλυτικότερη εξέταση της χειρόγραφης παράδοσης του κειµένου βλ.Κεχαγιόγλου (1987),σ.189
κ.ε.
49
Ή που βρισκόταν,κατά την εποχή της γραφής,στα Χανιά.
40
δραστηριότητα, ούτε στη δυτική Κρήτη ούτε στη Βενετία. Γενικά οι µελετητές
δέχονται την εγκυρότητα της απόδοσης της χειρόγραφης παράδοσης,ενώ θεωρούν
το όνοµα που παραδίδει η έντυπη παράδοση ως όνοµα κάποιου αντιγραφέα-
επιµελητή του κειµένου για την εκτύπωσή του στη Βενετία.50
Στο προλογικό και επιλογικό µέρος του κειµένου ο συγγραφέας αναφέρεται
µε τρόπο αόριστο στις πηγές του (βλ.στ.27-8 και 1857-8).Από τις πληροφορίες
αυτές,αλλά και από τη µορφολογία των κύριων ονοµάτων,συµπεραίνουµε πάντως
µε κάποια ασφάλεια ότι το πρότυπο ήταν ξενόγλωσσο.Η έρευνα προχώρησε στην
αναζήτηση του ξένου αυτού προτύπου και συµφωνεί σήµερα στην εξάρτηση της
Ριµάδας από το έργο του φλωρεντινού A ntonio Pucci.Αυτό σηµαίνει πάντως ότι
πρέπει να ερµηνεύσουµε τη δήλωση του στίχου 28 όχι ως δήλωση διασκευής σε
οµοιοκαταληξία, αλλά απλώς ως δήλωση µετατροπής σε οµοιοκατάληκτα
δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα ενός διαφορετικού µετρικά, αλλά κι αυτού
οµοιοκατάληκτου, προτύπου. Οι οµοιότητες των δύο έργων είναι πράγµατι
αρκετές. Εποµένως, και ώσπου να εµφανιστεί κάποιο άλλο κείµενο, είτε ιταλικό
είτε ελληνικό πλησιέστερο στη Ριµάδα,θα πρέπει να δεχόµαστε την υπόθεση αυτή.
∆εν είναι πάντως λίγες οι διαφορές των δύο κειµένων.Όπως έδειξαν εξάλλου
οι σποραδικές παρατηρήσεις της έρευνας, αυτό οφείλεται στο ότι η Ριµάδα δεν
αποτελεί πιστή µετάφραση, αλλά ελεύθερη επεξεργασία. Ο κρητικός ποιητής
προσαρµόζει το ιταλικό πρότυπο στις προτιµήσεις του κοινού του και εισάγει
διάφορα πρωτότυπα στοιχεία.Ο κρητικός ποιητής ανανεώνει,δηλαδή,την ιστορία
του Απολλώνιου και συνθέτει ένα δηµοφιλέστατο έργο µε αξιοσηµείωτη επιρροή
σε µεταγενέστερα έργα της ακµής της Κρητικής λογοτεχνίας, όπως στον
Ερωτόκριτο,καθώς και στην προφορική λαϊκή παράδοση.Χάρη στις καταγραφές
λαογράφων του τέλους του 19ου και του α΄ µισού του 20ού αιώνα µάθαµε για τη
ζωντανή ύπαρξη του Απολλώνιου σε διάφορες λαϊκές προφορικές παραλλαγές σε
διάφορα µέρη τoυ κεντρικού και νότιου Αιγαίου. Όπως αποδεικνύουν ορισµένα
50
H άποψη αυτή ξεκινά, απ’ όσο ξέρω, µε τον Κοραή, βλ. Άτακτα, τ. 2, σ. 314. Tην
ακολουθούν,λ.χ.,ο G idel(1870),σ.94,o Λ.Πολίτης (1953),o M organ (1960),και,πιο πρόσφατα,ο
Spadaro (1991), σ. 28. Πιο επιφυλακτική σχετικά µε την πατρότητα του Ακοντιάνου, λόγω της
έλλειψης αρχειακών στοιχείων,είναι η στάση που υιοθετεί ο Κεχαγιόγλου (1987),σ.194-5,ο οποίος,
µάλιστα,υποψιάζεται ότι στην ουσία τα δύο ονόµατα που συνδέονται µε τη Ριµάδα µπορεί και να
κρύβουν άλλα, πραγµατικά, ονόµατα. Σηµειώνουµε επίσης ότι δεν λείπουν και οι µελετητές που
θεώρησαν τόσο τον Ακοντιάνο όσο και τον Τέµενο ως απλώς αντιγραφείς ή επιµελητές του έργου,βλ.
Legrand (1885), σ. 290, K rum bacher (1900), σ. 137, Janssen (1954), σ. 33, σηµ. 91, Φουριώτης
(1959),σ.209.
41
εσωτερικά τεκµήρια, οι λαϊκές αυτές προφορικές παραλλαγές σχετίζονται άµεσα

µε το κείµενο που ανατυπωνόταν συνεχώς στη Βενετία.51
Παρά τη σπουδαιότητα που έχει από πολλές απόψεις το έργο αυτό,δυστυχώς
η έρευνα καθυστερεί και εδώ στο βασικό ζήτηµα της αντιµετώπισης των εκδοτικών
του προβληµάτων. Σήµερα εξακολουθούµε να διαθέτουµε µόνο τη φωτογραφική
ανατύπωση της βενετικής έντυπης έκδοσης του 1553 (Κεχαγιόγλου 1982),καθώς
και µερικές δηµοσιεύσεις µικρών αποσπασµάτων.Όπως και στην περίπτωση της
ανοµοιοκατάληκτης διασκευής, άλλα ενδιαφέροντα ζητήµατα, όπως η γλωσσική
µορφή και η στιχουργία δεν έχουν διερευνηθεί καθόλου.Λόγω αυτής της έλλειψης
νεότερης κριτικής έκδοσης της Ριµάδας,και εν αναµονή της έκδοσης που ετοιµάζει
ο Γ. Κεχαγιόγλου, θεωρήσαµε σκόπιµο να συµπεριλάβουµε στην εργασία µας
χρηστική µεταγραφή του κειµένου της πρώτης σωζόµενης βενετικής έκδοσης του
1524, το οποίο παρουσιάζει, όπως έχει δειχθεί αλλού, µικρές, σχετικά, διαφορές
από τα κείµενα που παραδίδουν τα τρία γνωστά χειρόγραφα.Η έκδοση αυτή ήταν
εκείνη που όρισε,κυρίως,τις αναγνωστικές τύχες του κειµένου σε όλη τη µακρά
περίοδο των επανεκδόσεών της.
51
Τη λαϊκή νεοελληνική προφορική απήχηση της Ριµάδας αντιπροσωπεύουν τέσσερα
παραµύθια,από τις Κυδωνίες (Αïβαλί)και τη Σµύρνη της Μικράς Ασίας,από τα Κύθηρα και από την
Κω,καθώς και τέσσερα τραγούδια («ρίµες»),τρία κρητικά και ένα ναξιώτικο.Για την εξέταση των
µνηµείών αυτών της νεοελληνικής προφορικής παράδοσης βλ.D aw kins (1942),M organ (1960),σσ.
415-20,και ∆ιαµάντη (2000).
42
1
Τα μέρη των διηγήσεων
_________________________________________________________________
Α. TIΤΛΟΣ
Μια βασική διαφορά που διαπιστώνουμε ανάμεσα στη ΗΑ και τις γνωστές
ελληνικές μυθιστορίες της ελληνιστικής περιόδου βρίσκεται στον τίτλο. Εκτός από
τους όρους βιβλίον και λόγος που δηλώνουν τα μέρη του έργου, οι περιπετειώδεις-
ερωτικές αρχαίες μυθιστορίες συστήνουν στον τίτλο είτε τον τόπο όπου
εξελίσσεται η ιστορία 1 είτε τα ονόματα των δύο πρωταγωνιστών. 2 Αντιθέτως, στον
τίτλο της πρώτης σωζόμενης λατινικής μορφής του Απολλώνιου απαντά το όνομα
μόνο του κεντρικού ήρωα, που αποτελεί τον συνεκτικό αρμό των αφηγουμένων, 3
1
Πρβ., λ.χ., τα Aιθιοπικ του Ηλιοδώρου, τα Βαβυλωνιακ του Ιαμβλίχου, και Τ ¸π}ρ Θούλην
πιστα του Αντωνίου Διογένους.
2
Πρβ., λ.χ., Τ κατ Λευκίππην καh ΚλιτοφÎντα του Αχιλλέως Τατίου, Τ περh Χαιρέαν καh
Καλλιρρόην του Χαρίτωνος ’Αφροδισιέως, Τ κατ Δάφνιν καh Χλόην ή Ποιμενικά του Λόγγου της
Λέσβου, και Τ κατ ’Ανθίαν καh AΑβροκόμην ή Εφεσιακ του Ξενοφώντoς Εφεσίου.
3
Ήδη ο τίτλος φανερώνει ότι το ερωτικό στοιχείο, όπως θα δούμε και παρακάτω, δεν αποκτά
ιδιαίτερο βάρος στη μυθιστορία. Διάφορα είναι τα ιστορικά πρόσωπα της ύστερης Αρχαιότητας που
φέρουν το όνομα του πρωταγωνιστή του έργου μας. Από τα πρόσωπα αυτά τα πιο γνωστά είναι, λ.χ.,
ο Απολλώνιος ο Ρόδιος (295-215 π.Χ.), μαθητής του Καλλίμαχου, κηδεμόνας του Πτολεμαίου του
Ευεργέτη και συγγραφέας, ανάμεσα σε άλλα, του επικού ποιήματος Αργοναυτικά, ο μουσικός
Απολλώνιος ο Απολλοδώρου (2ος-1ος αι. π.Χ.), ο Απολλώνιος από τα Αλάβανδα της Καρίας (2oς αι.
π.Χ.), οικονόμος του Αντίοχου Β΄, ο Απολλώνιος από τα Τύανα της Καππαδοκίας, περιπλανώμενος
νεοπυθαγόρειος φιλόσοφος, θαυματοποιός και μυστικιστής του 1ου αιώνα μ.Χ., ο γραμματικός
Απολλώνιος από την Αλεξάνδρεια (2ος αι. μ.Χ.), ο επονομαζόμενος ο «Δύσκολος». Υπάρχει μάλιστα
και ένας Απολλώνιος από την Τύρο, στωικός φιλόσοφος του 1ου αιώνα π.Χ., γνωστός για το έργο
sΟσαι γυναkκες yφιλοσόφησαν, καθώς και από έναν κατάλογο στωικών φιλοσόφων, συγγράμματα για
τα οποία δεν διαθέτουμε παρά μόνο έμμεσες πληροφορίες. Το όνομα αυτό δεν ήταν μόνο
παγανιστικό. Το συναντούμε και σε μάρτυρες, απολογητές και επισκόπους της υστερορωμαϊκής
περιόδου. Από τα ιστορικά πρόσωπα των πρωτοχριστιανικών χρόνων το πιο ενδιαφέρον για μας είναι
ο ρωμαίος μάρτυρας Apollonius (2oς αι. μ.Χ.), του οποίου τις Πράξεις συμπεριέλαβε ο Ευσέβιος
Καισαρείας (265-340), στο έργο Αρχαίων μαρτύρων συναγωγή, από το οποίο σώθηκαν ελάχιστα μόνο
αποσπάσματα (PG 20.1519-34). Πληροφορίες για το συγκεκριμένο πρόσωπο μάς δίνει ο Ευσέβιος και
στο κεφάλαιο V21 της Εκκλησιαστικής Ιστορίας (PG 20.485-9). Εκεί ο Απολλώνιος παρουσιάζεται ως
ένας ευγενούς καταγωγής χριστιανός o οποίος, για την παιδεία και τη σοφία του, απέκτησε μεγάλη
φήμη ανάμεσα στους πιστούς της εποχής. Από τον Ευσέβιο αντλεί μια ελληνική μεσαιωνική διασκευή
43
2
Τα θρησκευτικά και πολιτισµικά στοιχεία
_____________________________________________________________________
Βασικό µορφικό γνώρισµα πολλών έργων µυθοπλασίας είναι η απουσία

ακριβών παραµέτρων που να συµβάλλουν στον καθορισµό των χρονικών ορίων
µέσα στα οποία εκτυλίσσεται η υπόθεση του έργου. Παρότι δεν αποκλείεται να
αντικατοπτρίζεται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, η σύγχρονη
πραγµατικότητα της εποχής του µυθιστοριογράφου, συνήθως οι ιστορίες που
αφηγούνται τόσο οι αρχαίες,όσο και οι µεσαιωνικές µυθιστορίες λαµβάνουν χώρα
σε ένα αόριστο παρελθόν. Αυτό ισχύει και για τον Απολλώνιο, που προϋποθέτει
απλώς ένα γενικό ιστορικό πλαίσιο, και προσπαθεί να το αποδώσει. Όπως
παρατηρείται δηλαδή και σε άλλες «µυθολογικές» ή «ιστορικο-βιογραφικές»
µυθιστορίες, στον Απολλώνιο η αναπαράσταση του ηρωικού παρελθόντος
παρουσιάζεται από την οπτική γωνία της σύγχρονης πραγµατικότητας κάθε
διασκευαστή.1
Στη ΗΑ ο ορισµός του χρονικού πλαισίου παρουσιάζει δυσκολίες,λόγω της
συνύπαρξης ειδωλολατρικών και χριστιανικών στοιχείων. Ο χριστιανός
διασκευαστής της ύστερης A ρχαιότητας που παρενέβαλε στο λατινικό κείµενο του
Απολλώνιου στοιχεία χαρακτηριστικά της νέας θρησκείας,δεν απέβαλε όλα εκείνα
που ανήκαν στον ειδωλολατρικό κόσµο µέσα στον οποίο γράφτηκε αρχικά η
µυθιστορία,µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται περίεργες αντιφάσεις στη διήγηση.2
Οι ασυνέπειες αυτές εξαφανίζονται,τελείως ή εν µέρει,στις µεταγενέστερες
διασκευές του έργου, σύµφωνα µε το διαφορετικό βαθµό εκσυγχρονισµού και
εκχριστιανισµού που αναζητά ο κάθε διασκευαστής.
1
Σε αντίθεση µε το έπος, που παρουσιάζει έναν κόσµο του «απόλυτου παρελθόντος», έναν
κόσµο δηλαδή κλειστό στο παρόν και απρόσιτο στην προσωπική εµπειρία, η αναπαράσταση «εξ
αποστάσεως» του παρελθόντος, χαρακτηριστική του µυθιστορικού είδους, αποτελεί µια ιδιαίτερη
µορφή λογοτεχνικής σύλληψης του ανθρώπου που επιτρέπει την ατοµική,προσωπική προσέγγιση ή
αξιολόγησή του.Βλ.Μ.Βaκhtin,΄Επος και µυθιστόρηµα,ελλ.µτφρ.Γ.Κιουρτσάκης,Αθήνα 1995.
2
Όπως είπαµε στη Εισαγωγή,γενικά οι φιλόλογοι αποδίδουν όλα τα χριστιανικά στοιχεία της
λατινικής διήγησης σε έναν και µόνο αδέξιο χριστιανό διασκευαστή,πράγµα που σηµαίνει όµως ότι
απλουστεύουµε πολύ τα πράγµατα. Τα ειδωλολατρικά και τα χριστιανικά στοιχεία θα µπορούσαν
βέβαια να συνυπάρχουν στο κείµενο κατά την προ-θεοδοσιανή εποχή.
81
2. Τα θρησκευτικά και πολιτισµικά στοιχεία
Α.O IM ΥΘΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΟΤΗΤΕΣ
Η αρχαία θρησκεία υφίσταται ακόµη στη ΗΑ, έστω και περιθωριακά. Το

ελληνορωµαϊκό πάνθεο αντιπροσωπεύεται,λ.χ.,από τον Απόλλωνα,την Αρτέµιδα,
ή τον Ποσειδώνα,αλλά οι θεότητες αυτές δεν παίζουν παρά δευτερεύοντα ρόλο,σε
σύγκριση µε την πιο συχνή παρουσία του Θεού των χριστιανών.Πιθανόν αυτές οι
παγανιστικές µορφές να είχαν περισσότερη βαρύτητα στο πρωτότυπο έργο και να
περιορίστηκαν από τον πρώτο χριστιανό διασκευαστή.
Στην τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή, καθώς και στη γαλλική Ystoire
απαντούν,ακόµη,οι περισσότερες από τις µορφές αυτές.Η αποβολή τους είναι πιο
φανερή στο ισπανικό Libro, καθώς και στα ιταλικά Rom anzo και Leggere. Η
παρουσία των θεών των ειδωλολατρών περιορίζεται πολύ περισσότερο στην
ελληνική ανώνυµη διασκευή.Η ∆ιήγησις είναι από τις διασκευές που εξετάζουµε
εδώ που εισάγει στη θέση τους τα περισσότερα χριστιανικά στοιχεία.3
Ο Pucci,ο στιχουργός της Ριµάδας,καθώς και ο Tim oneda,δεν προχωρoύν
προς αυτή την κατεύθυνση, απλώς ακολουθούν τις τροποποιήσεις που είχαν
εισαχθεί σε προηγούµενες διασκευές.Στις επεξεργασίες τους µάλιστα εισάγονται
ενίοτε ορισµένα παγανιστικά και µυθολογικά στοιχεία, που δεν ενοχλούν και
συνυπάρχουν αρµονικά µε τα χριστιανικά,και τα οποία αντανακλούν ακριβώς τη
χαρακτηριστική της Αναγέννησης αρχαιογνωσία.4
Ο Απόλλων
Όπως συνηθιζόταν στις αρχαίες µυθιστορίες,οι ήρωες της ΗΑ συγκρίνονται
κάποιες φορές µε τους θεούς µε σκοπό να υπογραµµιστούν τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά τους.Η πρώτη από τις συγκρίσεις αυτές απαντά στο κεφ.16.Εδώ
ο ήρωας παροµοιάζεται µε τον περίπου συνονόµατό του θεό Απόλλωνα λόγω της
µουσικής του επιδεξιότητας.
3
Ο ελληνόγλωσσος «µεταγλωττιστής» παίρνει σαφώς το µέρος της Εκκλησίας, η οποία
επανειληµµένα πολέµησε τη λατρεία των εθνικών µε δηλώσεις του εξής τύπου: ∆εύτερον δ , τι κ
παντ ς γένους νθρώπων ο παλαιο σεβόµενοι ∆ιόνυσον [… ] τιν τ ν λλων θε ν,καίπερ θανάτου
πειλουµένου, δι Ιησο Χριστο το τον µ ν κατεφρονήσαµεν, Θε δ τ γεννήτ κα παθε
αυτο ς ναθήκαµεν.(Ιουστίνος ο µάρτυρας, Απολογία Α΄,PG 5.365 Β).
4
Το εκλαϊκευτικό ενδιαφέρον του Pucci τού επιτρέπει,λ.χ.,να αντλήσει για τη σύνταξη του
έργου Libro di varie storie από ποικίλες πηγές, συµπεριλαµβανοµένης και της παράδοσης του
ειδωλολατρικού κόσµου.Ο φλωρεντινός συγγραφέας αφιερώνει και ένα κεφάλαιο αυτού του έργου
στους ολύµπιους θεούς,στα χαρακτηριστικά τους,στη λατρεία τους κτλ.Βλ.το κεφ.xxv,«D e’ dei
gentili»,στον V arvaro (1957),σ.170 κ.ε.
82
Αυτή η αναφορά του παγανιστικού θεού παραµένει σε µερικές από τις

µεταγενέστερες επεξεργασίες, λόγω πιθανόν του λογοπαιγνίου που δηµιουργεί η
χρήση των δύο κυρίων ονοµάτων.5 Αυτό παρατηρείται, λ.χ., στην ιταλική
διασκευή, τη γραµµένη στη τοσκανο-βενετσιάνικη διάλεκτο, καθώς και στην
ισπανική έµµετρη µορφή.Στο τελευταίο κείµενο προστίθεται µάλιστα η σύγκριση
του ήρωα µε ένα άλλο µυθολογικό πρόσωπο, τον Ορφέα, τον κατεξοχήν θνητό
µουσικό του αρχαίου κόσµου.6
Στις υπόλοιπες διασκευές που εξετάζουµε εδώ ο ήρωας εξακολουθεί µεν να
εντυπωσιάζει το αυλικό του ακροατήριο µε τη µουσική ερµηνεία του, αλλά η
συγκεκριµένη σύγκριση µε τον παγανιστικό θεό παραλείπεται. Στη θέση της
εισάγεται σε µερικές περιπτώσεις µια χριστιανική εικόνα, για την περιγραφή της
εντύπωσης που προκαλεί η δεξιοτεχνία του ήρωα στους παρόντες. H µελωδική
φωνή του µοιάζει µε voix d’angle στη γαλλική Ystoire, ενώ η ευχαρίστηση που
προκαλεί το τραγούδι του προσκαλεσµένου παροµοιάζεται στο Rom anzo µε τη
χαρά που υπάρχει στην Εδέµ,στερεότυπη φόρµουλα που χρησιµοποιείται σε άλλα
σηµεία του ιταλικού κειµένου, όπως, για παράδειγµα, στην περιγραφή της
ατµόσφαιρας που δηµιουργούν τα τραγούδια της Tάρσιας στο ακροατήριο της
Μυτιλήνης.7 Οι λεπτοµέρειες αυτές συνδυάζονται στην ελληνική ∆ιήγησιν, όπου
προστίθενται µάλιστα και άλλα χριστιανικά στοιχεία.Ο Απολλώνιος φαίνεται ως
άγγελος που κατέβηκε από τους ουρανούς για να τραγουδήσει στους θνητούς για
τον κήπο όπου εγκατέστησε ο Θεός τους πρωτόπλαστους. H λέξη «παράδεισος»
δεν χρησιµοποιείται τώρα µεταφορικά,αλλά αποκτά την κυριολεκτική έννοια που
έχει στη χριστιανική ορολογία. Η εικόνα υποδηλώνει δηλαδή την πίστη στην
αιώνια µακαριότητα.
5
Το όνοµα του θεού Απόλλωνα ενίοτε απαντά σε κάποια σηµεία ορισµένων έµµετρων
διασκευών,αλλά καθαρά για µετρικούς λόγους.Βλ.∆ιήγησις 88,167,351 και CantariIII4g,29c.
6
Η σύγκριση µε τον Ορφέα παρατηρείται και σε άλλες µεσαιωνικές διασκευές, όπως στο
λατινικό Pantheon του G ottfried de V iterbo.O θεός αναφέρεται και στην αναγεννησιακή Patraña του
Tim oneda, αλλά σε άλλο σηµείο, στην επιγραφή του αγάλµατος που αφιέρωσαν στον ήρωα οι
κάτοικοι της Ταρσού: Éste a Tarcia redim ió,/ y aunque se m ostró ser hom bre/ de Apolo deriva el
nom bre. Η αναφορά αυτή αποδεικνύει, είτε στον βαλεντσιανό συγγραφέα, είτε στο συντάκτη του
απώτερου προτύπου,τη γνώση της αρχαίας λατρείας του θεού ως προστάτη,µαζί µε τη ∆ήµητρα,της
καλλιέργειας του σιταριού.
7
Ας σηµειωθεί ότι η σύγκριση θεσπέσιων ψυχικών καταστάσεων µε τον παράδεισο είναι κοινός
τόπος τόσο στη δυτική όσο και στην ελληνική µυθιστορική λογοτεχνία. Χριστιανική διάσταση
αποκτούν ιδιαίτερα τα ερωτικά συναισθήµατα,αφού συνδέονται µε την κόλαση και τον παράδεισο για
να εκφράσουν την κάθε όψη του έρωτα.Βλ.,λ.χ.Αχιλλ.Ν 822 τ στ θος της παράδεισος ρωτικ ς
πάρχει,Ερωτ.∆ 1498 νοιξε τ ν παράδεισο κα τσ’ο ρανο ς µο δίδει.
83
O Ποσειδών
Τρεις φορές συναντούµε στη ΗΑ κάποια αναφορά στη θεότητα αυτή. Η
πρώτη απαντά στο κεφ. 12. Ο Απολλώνιος καταφέρνει να φτάσει στη στεριά,
ύστερα από ναυάγιο. Γυµνός και µπροστά στη θάλασσα, ο ήρωας αρχίζει τις
κατηγορίες του εναντίον του θεού που προκάλεσε τη θύελλα στην οποία πνίγηκε
ολόκληρο το πλήρωµα,εκτός από αυτόν.Η αναφορά στον Ποσειδώνα απαντά και
λίγο παρακάτω,στο κεφ.39,όπου έχουµε ένα πρώτο παράδειγµα των περίεργων
συνδυασµών για τους οποίους µιλήσαµε προηγουµένως.Για να γλιτώσουν από τη
θύελλα,ο Απολλώνιος και οι σύντροφοί του απευθύνουν τις προσευχές τους στον
K ύριο. Και έτσι καταφέρνουν τελικά και φτάνουν στη Μυτιλήνη, όπου όµως
γίνονται γιορτές προς τιµή του βασιλιά της θάλασσας. Στα N eptunalia αυτά θα
πάρει µέρος και το πλήρωµα, που προηγουµένως προσεύχεται στο Θεό των
χριστιανών. Τέλος, η Tάρσια αναφέρεται µεταφορικά στον παγανιστικό θεό
Ποσειδώνα,όταν αφηγείται στον ακόµη αφανέρωτο πατέρα της τις δυστυχίες της
ζωής της.Ανάµεσα σ’ αυτές αφηγείται και το γεγονός ότι η µητέρα της Neptuno
esttradita.
Οι αναφορές στο θεό αυτό τείνουν να εξαφανιστούν στις µεσαιωνικές και
αναγεννησιακές διασκευές που µας απασχολούν εδώ, παρότι οι διασκευαστές
βρίσκουν διάφορους τρόπους για την αντικατάστασή τους:
Σε µερικά κείµενα, όπως η Versione, το Rom anzo και η Ριµάδα, ο
βασανισµένος ήρωας απευθύνει το παράπονό του στην προσωποποιηµένη
θάλασσα.Ο ήρωας του Pucci εκφράζει τα παράπονά του τόσο στη θάλασσα όσο
και στη θεά Τύχη.Σ’αυτήν παραπονιέται και ο ήρωας της γαλλικής διασκευής των
Βρυξελλών. Το ίδιο παρατηρείται και στην Patraña, παρότι εδώ δεν ακούµε τα
λόγια του προσώπου. Περισσότερο εκχριστιανίζει τη σκηνή ο διασκευαστής του
Libro,που εισάγει ένα χωρίο µε ηθικοδιδακτικό σκοπό. Εδώ ο ήρωας κατηγορεί
τον εαυτό του για την υπερηφάνειά του,που τον έκανε να µην αρκεστεί σε ό,τι του
έδινε ο Θεός και παρασύρθηκε από το διάβολο.Το συγκεκριµένο χωρίο,καθώς και
η επόµενη σκηνή µε τον ψαρά,λείπουν στο Leggere,από λάθος στην αντιγραφή
του κειµένου στο χειρόγραφο.8 Η σκηνή αυτή παραλείπεται στη ∆ιήγησιν µάλλον
συνειδητά. Την παράλειψη αυτή την εξηγεί πολύ πιθανόν η επιρροή της
χριστιανικής διδασκαλίας, σύµφωνα µε την οποία ένας καλός χριστιανός δεν
πρέπει ποτέ να αγανακτεί µπροστά στις αντιξοότητες της ζωής.9
8
Όπως σηµειώνει η M azzanti(1958),σ.324,σηµ.1,το κενό δεν παρατηρήθηκε όταν έγινε η
αρίθµηση των φύλλων του χφ.
9
Bλ.,λ.χ.,τα λόγια του Μεγάλου Βασιλείου:Το τό σοι τ µα κα λαµπρ ς ε ηµερο ντί ποτε,
κα παντ ς το βίου κατ ο ν φεροµένου, χρησίµως παραστήσεται, σπερ τις γαθ ς σύµβουλος
πόµνησιν φέρων τ ν νθρωπίνων.Κα µέντοι κα π περιστάσεων πιεζοµέν , ν καιρ ν γένοιτο
84
Η µόνη υστεροµεσαιωνική αναφορά του παγανιστικού θεού που σηµειώσαµε

παραπάνω απαντά στη γαλλική Ystoire.Εδώ ο ήρωας φτάνει στη Μυτιλήνη τότε
που y celebroit on la feste de Neptunus le dieu des yauwes. Στις υπόλοιπες
µεσαιωνικές διασκευές τα N eptunalia συνήθως αντικαθίστανται από µια
χριστιανική γιορτή.Στο Leggere γιορτάζεται η µέρα του προστάτη της πόλης,του
αγίου Βαρθολοµαίου.10 Στο Rom anzo είναι η γιορτή του Πάσχα.Με το γενικό όρο
pasqua πρέπει να εννοηθεί το pasqua m aggiore ή pasqua di resurrezione. Ας
σηµειωθεί,εξάλλου,ότι το πλήρωµα,για να γιορτάσει την ηµέρα και το γεγονός
ότι γλίτωσε από τη θύελλα,ετοιµάζει ένα τραπέζι από το οποίο δεν λείπει το κρέας,
πράγµα που σηµαίνει ότι τελείωσε η νηστεία της Σαρακοστής. Την αλλαγή
εορτασµού που εισάγει το ιταλικό Rom anzo την ακολούθησε και ο έλληνας
διασκευαστής της ∆ιηγήσεως. Αυτός τοποθετεί την άφιξη του Απολλωνίου στη
Μυτιλήνη τη Μεγάλη Πέµπτη. Στην διασκευή αυτή συνδέεται έτσι η θλιβερή
προσωπική κατάσταση του ήρωα µε την αναβίωση του Πάθους του Κυρίου από τη
χριστιανική κοινότητα της Μυτιλήνης.Μια χριστιανική γιορτή,πιο περιορισµένη
όµως,έχουµε και στις ισπανικές διασκευές.Σ’αυτές γιορτάζονται είτε τα γενέθλια
του Απολλώνιου είτε του µελλοντικού γαµπρού του,Palim edo. Τα χριστιανικά ή
εορταστικά στοιχεία αυτά απουσιάζουν στη Versione, καθώς και στις
οµοιοκατάληκτες διασκευές του φλωρεντινού και του κρητικού ποιητή. Ο Pucci
απλώς αναφέρει ότι ο ήρωας φτάνει τη µέρα κατά την οποία γίνεται κάποια γιορτή,
πράγµα που ούτε καν το αναφέρει ο στιχουργός της Ριµάδας.Ο διασκευαστής της
τοσκανο-βενετσιάνικης µορφής,πάλι,προτίµησε να εισαγάγει µια µη θρησκευτική
γιορτή,συνδεδεµένη µε το ηµερολόγιο,lo prim o dide anno nuovo.
O Πρίαπος
Στη ΗΑ ο προαγωγός της Μυτιλήνης έχει στο σπίτι του ένα χρυσό είδωλο του
θεού της γονιµότητας Πρίαπου και αναγκάζει την Tάρσια να το λατρεύει. Το
λατινικό κείµενο παρουσιάζει σ’ αυτό το σηµείο έναν κάπως κωµικό διάλογο
ανάµεσα στα δύο πρόσωπα.Η αφελής κοπέλα ρωτά εάν ο προαγωγός κατάγεται
από τη Λάµψακο, αφού το συγκεκριµένο num en praesentissim um λατρευόταν
κυρίως στην πόλη αυτή.
τ καρδί κατεπ δόµενον, ς µήτε τύφ πρ ς λαζονείαν πέρογκον παρθ ναι,µήτε πογνώσει πρ ς
γεν δυσθυµίαν καταπεσε ν.( Οµιλία γ΄,Ε ς τ Πρόσεχε σαυτ ,PG 31.209 C).Όπως είναι γνωστό,η
διδασκαλία αυτή ανάγεται στην Π∆,βλ.,συγκεκριµένα,το βιβλίο του Ιώβ.
10
Βαρθολοµαίος είναι το όνοµα πολλών ιταλών και ελλήνων αγίων,κληρικών και µοναχών του
Μεσαίωνα.Απ’ όσο ξέρουµε,κανένα από τα ιστορικά αυτά πρόσωπα δεν συνδέεται µε την πόλη της
Μυτιλήνης.Το ίδιο ισχύει και για τον απόστολο Βαρθολοµαίο,στον οποίο ίσως αναφέρεται εδώ ο
ιταλός διασκευαστής. Η µνήµη του γιορτάζεται από τη Ρωµαιοκαθολική Εκκλησία στις 24
Αυγούστου.
85
H αναφορά στο είδωλο αυτό παραµένει στις ιταλικές Versione και Rom anzo,
στην ελληνική ∆ιήγησιν,καθώς και στη γαλλική Ystoire.Παραλείπεται όµως από
τους διασκευαστές του Libro, του Leggere, των Cantari, της Ριµάδας και της
Patraña.M έσα στα κείµενα της πρώτης οµάδας παρατηρείται και µια σηµαντική
διαφορά στη σκηνή αυτή.Η γαλλική διασκευή των χφφ των Βρυξελλών ακολουθεί
στενά το αντίστοιχο λατινικό κείµενο.Στις ιταλικές διασκευές δεν αναφέρεται το
όνοµα του θεού που λατρεύει ο µαστροπός,παρότι εξακολουθεί να παρουσιάζεται
ως φαλλός σε µορφή ανθρώπου.Ο έλληνας διασκευαστής της ∆ιηγήσεως όχι µόνο
δεν ονοµάζει τον παγανιστικό αυτό θεό, αλλά αποφεύγει και τη συγκεκριµένη
περιγραφή του ειδώλου που τον απεικονίζει. Το ειδωλολατρικό στοιχείο
χρησιµοποιείται πάντως στη ∆ιήγησιν για να υπογραµµιστεί περισσότερο η πίστη
της νεαρής.Και αυτό γίνεται καθώς ο έλληνας διασκευαστής αντικαθιστά τη δειλή
απάντηση της ηρωίδας του ιταλικού προτύπου του µε τη ρητή και θαρραλέα
δήλωση της χριστιανικής της πίστης. Η Τάρσια αντιδρά σ’ αυτή την περίπτωση
σαν να είχε υπόψη της τις εντολές της Αγίας Γραφής σχετικά µε τη λατρεία
ειδώλων.11
Η Άρτεµις
Περισσότερη σηµασία κατέχει στη ΗΑ η θεά Άρτεµις, το ολύµπιο πρότυπο
της γυναικείας αρετής και παρθενίας.Μετά από την ανάρρωσή της,και εν όψει του
νοµιζόµενου χαµού του Απολλώνιου,η γυναίκα του ήρωα ζητά από το γιατρό της
Εφέσου να τη βοηθήσει να βρει κάποιο καταφύγιο όπου δεν θα την πειράξει
κανείς.Παρότι ο µοναχισµός αρχίζει να εξαπλώνεται σε πολλά µέρη του δυτικού
ρωµαϊκού κόσµου από τα µέσα του 4ου αιώνα κ.ε., πριν δηλαδή από την εποχή
στην οποία χρονολογείται το λατινικό κείµενο του πρώτου χριστιανού
διασκευαστή του Απολλώνιου, ο γιατρός αυτού του κειµένου διαλέγει ένα µέρος
συνδεδεµένο µε το παγανισµό, και την εγκαθιστά στο Αρτεµίσιον. Στον ίδιο
ακριβώς ναό θα βρεθεί ο Απολλώνιος,µε την κόρη και το γαµπρό του,ύστερα από
µερικά χρόνια. Η ηρωίδα παρουσιάζεται τότε ενταγµένη ήδη στην παγανιστική
11
Βλ.,λ.χ.,∆ευτερ.5.8-9:O ποιήσεις σεαυτ ε δωλον ο δ παντ ς µοίωµα, σα ν τ ο ραν
νω κα σα ν τ γ κάτω κα σα ν το ς δασιν ποκάτω τ ς γ ς,ο προσκυνήσεις α το ς ο δ µ
λατρεύσ ς α το ς.Το συγκεκριµένο χωρίο της ∆ιηγήσεως,στ.359-42,θυµίζει το Μαρτύριο του αγίου
Απολλωνίου. Στην ερώτηση του ανθύπατου Περέννιου εάν ο κατηγορούµενος είναι χριστιανός,
εκείνος απαντά:Nαί,χριστιανός ε µί.Γι’ αυτό αρνείται να προσκυνήσει το άγαλµα του αυτοκράτορα
Κόµοδου και κάποια είδωλα παγανιστικών θεών: γενόµην δ θεοσεβ ς να µ σέβωµαι ε δωλα
χειροποίητα [… ] Θε δ τ ν ο ρανο ς λατρεύω κα α τ µόν προσκυν . Το κείµενο, που το
διασώζει ο κώδικας Parisinus gr.1219,πρωτοδηµοσίευσαν οι βολλανδιστές στα Analecta Bollandiana
14 (1895)284-94.
86
λατρεία και κατέχει µάλιστα την πρώτη θέση στο ιερατείο.12 Το ξανασµίξιµο της
οικογένειας δεν είναι τυχαίο.Ο λόγος για τον οποίο ο ήρωας αποφασίζει να πάει
στην πόλη της Εφέσου είναι το ότι είδε στο όνειρό του έναν άγγελο που του είχε
παραγγείλει να επισκεφθεί το συγκεκριµένο ναό της παγανιστικής θεάς. Οι
περίεργοι συνδυασµοί δεν τελειώνουν εδώ. Η γυναίκα του ήρωα δέχεται στο
Αρτεµίσιον τον άντρα της και τη συνοδεία του, ντυµένη για την ευκαιρία µε τη
βασιλική της ενδυµασία. Η λαµπρότητα της υποδοχής και η οµορφιά της είναι
τόση, που όλη οι επισκέπτες την ταυτίζουν µε την ίδια τη θεά Αρτέµιδα. Οι
προσκυνητές προσφέρουν στο ιερό τα αναθήµατά τους,και αµέσως µετά ο ήρωας
διηγείται την ιστορία του,διευκρινίζοντας ότι ήταν η Άρτεµις αυτή που ενέπνευσε
το όνειρο που είδε, πράγµα που δεν έχει αναφερθεί καθόλου προηγουµένως στο
κείµενο.Η παγανιστική θεά αναφέρεται και στο τέλος της recensio Β.Σ’ αυτήν ο
αναγνώστης µαθαίνει ότι ο ίδιος ο ήρωας έγραψε τις περιπέτειές του και κατέθεσε
ένα αντίγραφο,ως αφιέρωµα στη θεά Αρτέµιδα,στο ναό της.13
Ο εκχριστιανισµός αυτών των στοιχείων προχωράει µε διαφορετικό βαθµό
στις διάφορες µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές του Απολλώνιου που
συζητούνται εδώ. Όλες συµπίπτουν καταρχήν στη µετατροπή του παγανιστικού
ναού σε µοναστήρι και των ιερειών σε µοναχές,πράγµα φυσικό και αναµενόµενο,
εάν λάβουµε υπόψη ότι ο µοναχισµός είχε ήδη εδραιωθεί από καιρό. Επίσης, σε
όλα τα κείµενα η A ρχιστράτα χρίζεται µε τον καιρό ηγουµένη της µονής στην
οποία αποσύρεται.Οι αλλαγές αυτές δεν συνοδεύονται παντού από την παράλειψη
της αναφοράς στην Αρτέµιδα.Το όνοµα της παγανιστικής θεάς απαντά σε όλα τα
κείµενα,εκτός από τα δύο ελληνικά και την ισπανική Patraña.Από τις ροµανικές
διασκευές µόνο στη γαλλική Ystoire η Άρτεµις αναφέρεται ως θεά.Είναι πάντως
αξιοσηµείωτος εδώ ο πρωτοφανής χαρακτηρισµός της D yane ως dyeuesse de la
m er.Η σύγχυση αυξάνει όταν µαθαίνουµε ότι η λατρεία της γίνεται σε βωµό όπου
βρίσκονται le sarcut et le casse, σαν να επρόκειτο για αγία. ∆εν λείπει στις
υπόλοιπες ροµανικές διηγήσεις η αναφορά σε βωµούς, σκευοφυλάκια και
λειψανοθήκες, στοιχεία δηλαδή χαρακτηριστικά χριστιανικών ναών. Οι
λεπτοµέρειες αυτές µας οδηγούν στο συµπέρασµα ότι το όνοµα της θεάς έχει πάψει
µάλλον να ταυτίζεται µε την αρχαία θεότητα.14 Το ίδιο δεν µπορεί να λεχθεί όµως
12
Η λατρεία της θεάς γινόταν στην αρχαιότητα από ιέρειες παρθένες, και η είσοδος
απαγορευόταν στις εταίρες καθώς και στις έγγαµες γυναίκες.Παραβιάζονται έτσι στο κείµενο αυτό οι
παραδοσιακοί κανόνες που καθόριζαν την πρόσβαση στον συγκεκριµένο ναό και ρύθµιζαν τις
σχετικές λατρευτικές πράξεις,γιατί η ηρωίδα είχε ήδη σύζυγο και κόρη,όταν µπαίνει στο ναό.
13
Για το πιθανό κυρίαρχο ρόλο της θεάς Ίσιδος-Αρτέµιδος στο υποτιθέµενο αρχικό ελληνικό
κείµενο βλ.M erkelbach (1962),ειδικά σσ.169-70.
14
Αυτή ήταν άλλωστε η ιδέα του D elPrete (1861),σ.xv,σηµ.1,που σηµείωσε σχετικά µε το
ιταλικό Rom anzo τα εξής: «il nostro V olgarizzatore presse probabilm ente questa D ea per qualque
87
µε βεβαιότητα στην περίπτωση του Pucci, εφόσον η ειδωλολατρική θεά δεν του
ήταν άγνωστη,όπως ξέρουµε από άλλα κείµενά του.15
Όσον αφορά συγκεκριµένα την πρώτη ανοµοιοκατάληκτη διασκευή αξίζει να
σηµειώσουµε τα εξής:
Το σκηνικό όπου γίνεται η αναγνώριση των κεντρικών ηρώων προσαρµόζεται
στα ελληνικά δεδοµένα, και ο αναγνώστης µεταβιβάζεται έτσι σε ορισµένους
γνωστούς τότε χώρους λατρείας της Ανατολής. Συγκεκριµένα, η ηρωίδα
εγκαθίσταται σε µοναστήρι της Εφέσου αφιερωµένο στη Θέκλα από το Ικόνιο,
µιαν από τις δηµοφιλείς, παλαιότερα, αγίες του βυζαντινού αγιολογίου.16 Η
επιλογή της µορφής αυτής της αγίας δεν αποκλείεται να οφείλεται στο συνδυασµό
των αρετών που απεικονίζει η αγία µε τα χριστιανικά µηνύµατα που προσπαθεί να
περάσει ο θρησκευόµενος διασκευαστής στο κοινό του.Η Θέκλα υπέστη διάφορες
δοκιµασίες, επειδή ακολούθησε µέχρις εσχάτων τις διδασκαλίες του αποστόλου
Παύλου περ γκρατείας κα ναστάσεως,δύο από τα κυρίαρχα θεµατικά µοτίβα της
∆ιηγήσεως.17
venerabile institutrice dim onache».Ας θυµίσουµε,λ.χ.,στο ιταλικό αγιολόγιο την beata D iana degli
A ndalò (1200-1236),η οποία ίδρυσε το µοναστήρι της Αγίας Αγνής στην Bologna.
15
Συγκεκριµένα,βλ.το εξής χωρίο από το κεφ.xxv του Libro divarie storie του Pucci:D iana
fu una fem ina serocchia carnale d’Appolline,e fu consecrata per lo settim o pianeto e chiam ata Luna,
e fu appellata dea delle vie e per lei è nom inato i’ lunedì. Bλ. V arvaro (1957), σ. 176. Για την
ερµηνεία της Αρτέµιδος ως προσωποποίησης της σελήνης κατά την Αρχαιότητα,βλ.Μ.S.Ruipérez,
«Á rtem is, divinidad dorio-iliria. Etim ología y expansión», Em érita 15 (1946) 1-60. Ο Pericles
προχωράει ακριβώς προς την κατεύθυνση αυτή. Ο άγγλος δραµατουργός της θεατρικής αυτής
διασκευής αναπτύσσει το µοτίβο του προφητικού ονείρου παρουσιάζοντας στη σκηνή, ως οπτασία
που µιλά στον πρωταγωνιστή,την ίδια την θεά Αρτέµιδα.Σκορπισµένες στο κείµενο υπάρχουν επίσης
αναφορές τόσο στους θεούς που εµφανίζονται στη λατινική µυθιστορία όσο και σε άλλες αρχαίες
θεότητες,όπως στον Ασκληπιό,το ∆ία και την Ήρα.
16
Η Θέκλα τιµήθηκε πολύ νωρίς ως αγία τόσο στην ανατολική όσο και στη δυτική Εκκλησία.Η
µαθήτρια του αποστόλου Παύλου µάς είναι γνωστή από τις πολυδιαβασµένες Πράξεις Παύλου και
Θέκλης,καθώς και από τους άφθονους βίους,εγκώµια και µαρτύρια που βασίστηκαν σ’ αυτές.Βλ.,
λ.χ.,το Εγκώµιον ε ς τ ν γίαν Πρωτοµάρτυρα του Ιωάννη Χρυσόστοµου (PG 50.745-8). Παρόλο
που πολλοί ναοί ανεγέρθηκαν προς τιµή της Θέκλας σε πολλά µέρη του ανατολικού χριστιανικού
κόσµου, όπως στην Αντιόχεια, στη Σελεύκεια ή στην Κωνσταντινούπολη, δεν διαθέτουµε
πληροφορίες για τη συγκεκριµένη γυναικεία µονή της Εφέσου που αναφέρεται στη µυθιστορία µας.
17
Μερικά ελληνικά χειρόγραφα που περιέχουν τις Πράξεις Παύλου και Θέκλης δίνουν µια
παραλλαγή των τελευταίων βιωµάτων της αγίας «πρωτοµάρτυρος», όπου εντοπίζουµε έναν
ενδιαφέροντα συνδυασµό. Τα κείµενα αυτά αφηγούνται τη σύγχυση που υπήρχε ανάµεσα στους
γιατρούς των περιχώρων της Σελεύκειας σχετικά µε τη χριστιανική πρακτική της διατήρησης της
αγνότητας και την παγανιστική λατρεία της παρθένας Αρτέµιδος. Οι θεραπευτικές ικανότητες της
Θέκλας δηµιουργούν µεγάλο θόρυβο στη περιοχή, και κατ’ επίδραση του πονηρού διαβόλου
αποφασίζεται να σταλθούν κάποιοι άντρες για να τη βιάσουν,επειδή τ Αρτέµιδι δουλεύει παρθένος
ο σα κα κ τούτου σχύει πρ ς τ ς άσεις.Το ελληνικό κείµενο εκδόθηκε από τους R.A .Lipsius και
M .Bonet,Acta Apostolorum Apocrypha,Leipzig 1891,τ.1,σσ.253-72.Για περαιτέρω ανάλυση του
88
H τοποθέτηση των γεγονότων στην Έφεσο είχε µάλλον ένα επιπρόσθετο

ενδιαφέρον για τον, κατά πάσα πιθανότητα, κληρικό διασκευαστή της ανώνυµης
ελληνικής µυθιστορίας. Το µέρος όπου βρίσκει καταφύγιο η ηρωίδα, και όπου
γίνεται η κρίσιµη σκηνή αναγνώρισης των πρωταγωνιστών,αποτελεί ένα από τα
σπουδαιότερα κέντρα της χριστιανοσύνης.Θυµίζουµε ότι,εκτός από το αξιόλογο
έργο που πραγµατοποίησε εκεί ο απόστολος Ιωάννης, η πόλη της Εφέσου
απέκτησε ανεκτίµητη αξία για το χριστιανισµό, επειδή εκεί είχε κτιστεί τον 4ο
αιώνα η πρώτη βασιλική αφιερωµένη στην Παναγία.18 Η συµβολική αυτή σηµασία
δεν είναι και τόσο βέβαιη στην περίπτωση των υπόλοιπων µυθιστοριών που
πραγµατευόµαστε εδώ.∆εν ξέρουµε κατά πόσον οι συντάκτες τους, ή αυτοί που
αντέγραψαν τα κείµενα, αναγνώριζαν καν τη συγκεκριµένη µικρασιατική πόλη,
εφόσον το όνοµά της αποδίδεται στις διάφορες ροµανικές γλώσσες τους µε
ποικίλους τρόπους ακόµη και στο ίδιο κείµενο.19
Β.Η ΤΥΧΗ ΚΑΙ Η ΘΕΙΑ ΠΡΟΝΟΙΑ
Στα κείµενα που µελετούµε εδώ θα εντοπίσουµε βέβαια ορισµένες από τις
δοξασίες και τα έθιµα µε παγανιστική προέλευση, τα οποία είχαν επηρεάσει
αποφασιστικά τους πρώτους χριστιανούς και αφοµοιώθηκαν τελικά, µε µια νέα
ερµηνεία,στο χριστιανικό Μεσαίωνα.Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγµατα της
επιβίωσης στοιχείων του αρχαίου κόσµου στις µεταγενέστερες εποχές είναι η πίστη
στην Τύχη.
Το θέµα του πεπρωµένου, η Τύχη και οι συνδεδεµένες µ’ αυτήν έννοιες
πρέπει να εξεταστούν µαζί µε το θέµα της χριστιανικής αντίληψης για τη Θεία
Πρόνοια,λόγω της στενής σχέσης που είχαν οι έννοιες αυτές κατά το Μεσαίωνα
και την Αναγέννηση.Θεωρήσαµε σκόπιµο να αρχίσουµε αυτό το κεφάλαιο µε µια,
έστω και σύντοµη, θεωρητική εισαγωγή σχετικά µε τις διαφορετικές κατά
απόκρυφου αυτού βιβλίου και τη συγγενική σχέση µε το µυθιστορικό είδος,βλ.H äag (1983),σ.193
κ.ε.και το σχετικό βιβλιογραφικό του παράρτηµα.
18
Οι αρχαιολογικές έρευνες έκαναν γνωστά τα δύο κύρια χριστιανικά κτίσµατα, τα οποία
µνηµονεύουν οι φιλολογικές πηγές και,συγκεκριµένα,το γράµµα της Τρίτης Συνόδου,το ναό δηλαδή
του ευαγγελιστή και το ναό της Θεοτόκου.Και τα δύο βρίσκονται κοντά στα τείχη του λόφου του
σηµερινού χωριού Αya Solūk (από Άγιος θεολόγος), που βρίσκεται βορειοδυτικά της αρχαίας
Εφέσου,εκεί όπου εκτείνονται µάλιστα και τα ερείπια του Αρτεµισίου.Γνωστή ήταν η Έφεσος και
για την Οικουµενική Σύνοδο του 431.Βλ.ΘΗΕ (1964),τ.5,λήµµα «Έφεσος»,ΕΙ,τ.1,λήµµα «A ya
Solūk».
19
Epheso-Ephesyo στη Versione,A desso-’Feso στο Leggere,Éfeso-Efesio-Effessio στο Libro,
Efesse-Efeze στην Ystoire. Παντού στο κείµενο µε τον ίδιο τύπο απαντά το όνοµα της πόλης στο
Rom anzo (Efesso) και στη Patraña (Efeso).Tο µέρος αυτό παραµένει ανώνυµο στα Cantari,καθώς
και στη Ριµάδα.
89
περιόδους ερµηνείες του ρόλου της ειµαρµένης στον κόσµο και στη τύχη κάθε
ανθρώπου χωριστά, για να περάσουµε στη συνέχεια στην ανίχνευση αυτών των
αντιλήψεων στα κείµενα που µας απασχολούν εδώ.20
Στην Αρχαιότητα η αφηρηµένη έννοια της Τύχης συµβολίζει µια µισο-
φιλοσοφική και µισο-θρησκευτική σύλληψη του κόσµου.Αφενός,ερµηνεύεται ως
το πεπρωµένο που αδυνατεί να το αποφύγει ο άνθρωπος.Αφετέρου,ταυτίζεται µε
την οµώνυµη θεότητα που µοιράζει,τυχαία και χωρίς διάκριση,χαρά και οδύνη.
Παρά τον ορθολογισµό τους,ο αρχαίος ελληνικός και ο ρωµαϊκός λαός πίστευαν
επίσης ότι τα ανθρώπινα εξαρτώνται από τα άστρα και ότι η µοίρα κάθε ανθρώπου
ορίζεται από τη σύµπτωση της ώρας της δικής του γέννησης µε τη θέση του
ζωδιακού κύκλου.
Η εβραϊκής προελεύσεως χριστιανική θρησκεία τάσσεται αµέσως εναντίον
όλων αυτών των δοξασιών και προλήψεων των αρχαίων,που γι’αυτήν συνδέονταν
και µε την ασιατική,ασσυριοβαβυλωνιακή αστρολογία.Πρόκειται για εκείνες τις
βεβήλους κενοφωνίας κα ντιθέσεις τ ς ψευδωνύµου γνώσεως για τις οποίες µιλά ο
απόστολος Παύλος, και εξαιτίας των οποίων τινές παγγελόµενοι περ τ ν πίστιν
στόχησαν.21 Αργότερα, µε τους Πατέρες της Εκκλησίας ξεκινά ο πόλεµος
εναντίον της παγανιστικής θεότητας,της πίστης στη µοίρα και στην αστρολογία.
Οι εκκλησιαστικές αρχές απέκρουαν αυτές τις ειδωλολατρικές έννοιες, επειδή
αντιτίθενται σε θεµελιώδη δόγµατα της χριστιανικής ζωής, όπως είναι η Θεία
20
Για την κοινότοπη αντίληψη της αστάθειας του χρόνου και του «κυλίσµατος της τύχης» κατά
το M εσαίωνα και την Αναγέννηση στη δυτική λογοτεχνία βλ.,ανάµεσα στις πολυάριθµες συµβολές,
τις εξής µελέτες: H .Patch,The G oddess Fortuna in M edieval Literature,London 1927 (ανατ.N ew
Y ork 1967),V .Cioffari,«Fortuna,Fate and Chance»,στο D ictionary of the H istory of Ideas,τ.II,
N ew Y ork 1973, σσ. 225-36, G . Stabile, «La ruota della Fortuna: tem po ciclico e ricorso», στο
Scienze,credenze occulte,livellidicultura.Convegno internazionale distudi,Firenze 1982,σσ.477-
503, L. Zilli, Il tem a della Fortuna nella letteratura francese e italiana del Rinascim ento, Firenze
1990,G .Fernández Escalona,Fortuna y sociedad en la literatura castellana dels.XV,M adrid 1992.
Για τo θέµα αυτό στη βυζαντινή και µεταβυζαντινή γραµµατεία βλ. Γ. Τσουκνίδα, «Χρόνος στ
καιρ ν κύκλος»,Λακωνικα Σπουδα 11 (1992) 379-85,C.Luciani,«I prim iversi dell’Erotocritos»,
Θησαυρίσµατα 22 (1992) 239-50,C.Cupane,«ΙlΛόγος παρηγορητικός περ ∆υστυχίας κα Ε τυχίας e
la figura diFortuna nella Letteratura G reca M edievale»,στου Παναγιωτάκη (επιµ.),Neogr.M ed.Aevi
II,σσ.413-37,και D ietherR.Reinsch,«Ein bisherunbekanntes G edichtΠερ τ ς πλάνης το κόσµου»,
στου Παναγιωτάκη, ό.π., σσ. 156-176. Για τις ποικίλες δοξασίες, παραδόσεις και τα παραµύθια
σχετικά µε την Τύχη στη λαϊκή ελληνική παράδοση κατά τους νεότερους χρόνους,ως κληρονοµιά του
Βυζαντίου και της Αρχαιότητας,βλ.Γ.Μέγας,« Ο Λόγος παρηγορητικός περ δυστυχίας κα ε τυχίας
κα τ παραµύθια τ ς πρ ς τ ν Τύχην δοιπορίας»,Λαογραφία 15 (1953) 3-43,∆.Β.Οικονοµίδης,
« Η Τύχη ε ς τ ν προφορικ ν παράδοσιν το λληνικο λαο »,Λαογραφία 28 (1972)1-26.
21
A΄ Προς Τιµ.Επιστ.6.20-1.
90
Πρόνοια, η ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης, η αποτελεσµατικότητα της

προσευχής στο Θεό και της διόρθωσης της συνείδησης.22
Παρά τη σφοδρότητα µε την οποία η Εκκλησία πολέµησε την πίστη στην
ειµαρµένη,ο χριστιανικοί λαοί συνέχισαν από τον πρώιµο Μεσαίωνα και εξής να
πιστεύουν βαθιά σ’ αυτήν. Εκείνο που αποδοκίµαζε το πιο αυστηρό χριστιανικό
πνεύµα έδινε στη λαϊκή αντίληψη αφορµή για ποιητική δηµιουργικότητα.Η Τύχη
εντωµεταξύ άρχισε να αποκτά κατά το Μεσαίωνα διάφορες σηµασίες που
αποσυνδέονται από την αρχαία της έννοια. Με τον όρο τύχη εννοούνται τώρα
διάφορα πράγµατα, όπως συγκυρία, περίσταση, περιπέτεια, κίνδυνος, συµφορά,
επιτυχία,περιουσία,κτλ.Επιπλέον,και λόγω της επίδρασης του χριστιανισµού,η
Τύχη θα γίνει συνώνυµο της Θείας Πρόνοιας.
Η χριστιανική έννοια της Θείας Πρόνοιας προϋποθέτει ότι η ζωή του
ανθρώπου εντάσσεται σε µια καθορισµένη τάξη, ο στόχος της οποίας είναι
αµετάβλητος και άγνωστος για τον ίδιο τον άνθρωπο. Πρόκειται λοιπόν για µια
τραγική αντίληψη του κόσµου,σύµφωνα µε την οποία αυτός καθοδηγείται από µια
αµείλικτη και ακατάληπτη δύναµη.Από αυτή την άποψη η χριστιανική αντίληψη
της Θείας Πρόνοιας συµπίπτει µε την αρχαία έννοια της Τύχης.Η βασική διαφορά,
όµως, βρίσκεται στο στόχο της ζωής. Αυτός δεν είναι πια η απόκτηση επίγειων
αγαθών,αλλά η αιώνια σωτηρία της ψυχής.
Η θεοκεντρική αυτή ερµηνεία αντικαθίσταται κατά την Αναγέννηση από µια
πιο ανθρώπινη αντίληψη του κόσµου.Οι ανησυχίες για την αιώνια ζωή,που τόσο
επηρέασαν τον άνθρωπο του Μεσαίωνα, µειώνονται τώρα, εξαιτίας των
καινούριων κοινωνικών συνθηκών,και η έννοια της αµετάβλητης Τύχης-Πρόνοιας
µετατρέπεται όλο και περισσότερο στην έννοια του τυχαίου,εναντίον του οποίου
το άτοµο,αφού δεν φοβάται κάποια δήθεν προκαθορισµένη µοίρα ή πεπρωµένο,
µπορεί ενδεχοµένως να πολεµήσει µε τη σοφία του ή µε άλλες ικανότητές του,για
να πετύχει στη ζωή.
Στις διάφορες διασκευές του Απολλώνιου που µας απασχολούν εδώ µπορεί
κανείς να εντοπίσει τις ερµηνείες και αντιλήψεις που µόλις εκθέσαµε συνοπτικά:
22
Βλ., λ.χ., τα λόγια του Ιωάννη Χρυσόστοµου στο Υπόµνηµα ε ς τ ν πρ ς Τιµόθεον
Α΄ (PG 62.507):Πίστευσον τι στι Θε ς δίκαιος,κα ο πιστεύσεις τι σται γένεσις δικος πίστευσον
τι στι Θε ς προνο ν, κα ο πιστεύσεις τι σται γένεσις πάντα συνέχουσα, ή τους Λόγους πρ ς
Ελληνας (PG 6.804)του Τατιανoύ του A σσύριου:‘Ηµε ς δ κα ε µαρµένης σµ ν νώτεροι,κα ντ
πλανητ ν δαιµόνων να τ ν πλαν δεσπότην µεµαθήκαµεν κα ο καθ’ ε µαρµένην γόµενοι, το ς
ταύτης νοµοθέτας παρ τήµεθα.Για περισσότερα βλ.το σύγγραµµα Περ ε µαρµένης τε κα Πρoνοίας
του Χρυσόστοµου (PG 50.749 κ.ε.).
91
Οι αναφορές στην επιρροή που έχουν τα άστρα στη ζωή των ανθρώπων είναι
ελάχιστες στη ΗΑ. Στα άστρα προστρέχει,λ.χ., η ∆ιονυσία για να δικαιολογήσει
στον ήρωα το θάνατο της κόρης του. Λίγο παρακάτω, στην πρώτη σκηνή
αναγνώρισης, η Τάρσια, ταραγµένη από το χτύπηµα του ήρωα, αρχίζει την
αφήγηση της ταλαιπωρηµένης της ζωής αποδίδοντας τις συµφορές της στην ardua
potestas caelorum .23
Η αναφορά στον όρο genesis του πρώτου αναφερόµενου χωρίου,που απαντά
µόνο στη λατινική recensio Α,απουσιάζει σε όλες τις µεταγενέστερες ροµανικές
και ελληνικές διασκευές που µας απασχολούν εδώ.H επίκληση της ηρωίδας στους
ουρανούς απαντά στη Versione,το Leggere,καθώς και στη γαλλική Ystoire.Στην
τελευταία µορφή η συγκεκριµένη λατινική έκφραση παραφράζεται ως haulte
vertus du chiel. H χριστιανική έννοια είναι όµως πιο φανερή στις ιταλικές
διασκευές. Εδώ η Tάρσια απευθύνει τα παράπονά της στον επουράνιο και
παντοδύναµο Πατέρα.
Η µεταβλητότητα του κόσµου απεικονίζεται στη ΗΑ διαµέσου της ίδιας της
δοµής της.Κακοτυχία και ευτυχία διαδέχονται επανειληµµένα η µία την άλλη στη
διήγηση.24 Παρά ταύτα, είναι ελάχιστες οι φορές κατά τις οποίες η λατινική
διήγηση επικαλείται την Τύχη.25 Ο ήρωας πρέπει να φύγει από την πόλη που τον
φιλοξενούσε prem ente fortuna.O ηγεµόνας της Μυτιλήνης παρηγορεί την Tάρσια,
αναφέροντας ότι ο άνθρωπος είναι έρµαιο της Τύχης στον κόσµο (scim us fortunae
casus: hom ines sum us). H παραµάνα της Tάρσιας περιγράφει το θάνατο της
µητέρας της νεαρής,υπογραµµίζοντας το ρόλο που είχε σ’αυτό η µοίρα (m ater tua
ultim um fati signavit diem ). Στην προσπάθειά του να απολογηθεί, ο φίλος του
23
Για την µεγαλύτερη σηµασία που έπαιζε η αστρολογία στο πιθανό ελληνικό πρωτότυπο βλ.
Κortekaas(1991).
24
Μετά από το περιστατικό µε το βασιλιά της Αντιόχειας,ο ήρωας εγκαταλείπει την πατρίδα
του και καταφεύγει στην Ταρσό,όπου γνωρίζει µια σύντοµη περίοδο ευηµερίας.Εξαιτίας όµως της
επικήρυξής του από τον εχθρό του,αναγκάζεται να φύγει πάλι,και στο ταξίδι ναυαγεί.Στην αυλή του
βασιλιά της χώρας όπου καταφέρνει να φτάσει ζει για ένα διάστηµα µια άνετη ζωή.Εκεί παντρεύεται
την πριγκίπισσα και λαµβάνει αργότερα την είδηση του θανάτου του εχθρού του καθώς και της
απόφασης των κατοίκων της Αντιόχειας να του παραδώσουν την εξουσία.Η κατάσταση αλλάζει πάλι
όταν χάνει τη γυναίκα του κατά το ταξίδι στη θάλασσα προς την Αντιόχεια.Η δυστυχία χτυπά ξανά
τον ήρωα όταν,χρόνια αργότερα και µε σκοπό να παντρέψει την µοναχοκόρη του,επιστρέφει στην
πόλη όπου την άφησε τότε µικρή και µαθαίνει για τον δήθεν θάνατό της. Τελικά βρίσκει
απροσδόκητα τόσο την κόρη όσο και τη γυναίκα του.
25
Η περιορισµένη αυτή παρουσία της Τύχης παρουσιάζει και άλλο στοιχείο διαφοροποίησης
της ΗΑ από τις αρχαίες µυθιστορίες,όπου η ζωή του ανθρώπου εξουσιάζεται κυριολεκτικά από τον
θεό του Έρωτα, καθώς και από την αδυσώπητη Τύχη. Για το σηµαντικό ρόλο της Τύχης στις
µυθιστορίες της ελληνιστικής εποχής βλ.,λ.χ.,F.Socas,«La fortuna en la novela antigua»,Actas VI
Congreso Españolde Estudios ClásicosI,M adrid 1983,σσ.63-6.
92
Απολλώνιου στην Ταρσό αποδίδει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο

τελευταίος στο πεπρωµένο του (Per regni tui clem entiam quia fati m unus
im plevit).26
Συχνά αναφέρεται η Τύχη ως καθοριστικός παράγοντας των συµβάντων στις
ροµανικές διασκευές.Στα κείµενα αυτά η έννοια του πεπρωµένου εκφράζεται είτε
µε την εικόνα του τροχού της Τύχης,είτε µε τους όρους fortuna,fado,ventura και
destinée, καθώς και µε τα αντίστοιχα παράγωγά τους, για το χαρακτηρισµό των
προσώπων.27
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα χωρία,που αντανακλούν τη λαϊκή πίστη στην
ειµαρµένη είναι,για παράδειγµα,η σκηνή της γαλλικής διασκευής των Βρυξελλών
όπου η µελλοντική γυναίκα του ήρωα προσπαθεί να παρηγορήσει τον αγαπηµένο
της,θυµίζοντάς του ότι θα είναι κάποτε σε θέση να παραδοθεί στον έρωτα και να
ανταποκριθεί σε µια υποθετική εκδήλωση αγάπης εκ µέρους κάποιας ευγενούς
κόρης,όταν θα τον φέρει επάνω ο περιστρεφόµενος τροχός της Τύχης.
Το θέµα της αναπόφευκτης και συνεχούς µεταβλητότητας που κυριαρχεί στον
κόσµο επανέρχεται συχνά στο ισπανικό Libro.Στις τροπές της ανεξήγητης Τύχης
αποδίδουν,για παράδειγµα,τις διάφορες συµφορές του ήρωα ο ψαράς και ο φίλος
της Ταρσού.28 Ακόµη,µέσα στην ισπανική παράδοση σηµειώνουµε και το σονέτο
που τραγουδά στη διασκευή του Tim oneda η κόρη του βασιλιά της Pentοpolitania,
αφιερώνοντάς το στον φιλοξενούµενό τους, σονέτο το οποίο µιλά για την
ανεξήγητη δύναµη της Τύχης και του Έρωτα,και αποτελεί ενδεικτικό παράδειγµα
της σηµασίας που συνέχισε να έχει η πίστη στην ειµαρµένη κατά την Αναγέννηση
ως αποτέλεσµα της «ανακάλυψης» του αρχαίου κόσµου.
Στα Cantari του Pucci η παρουσία της Τύχης αποκτά ιδιαίτερη σηµασία,
ειδικά σε σύγκριση µε τις άλλες σωζόµενες ιταλικές διασκευές.Καθώς είδαµε στο
προηγούµενο κεφάλαιο,ο φλωρεντινός ποιητής αρχίζει το έργο του κάνοντας µια
προσωπική αναφορά στην αποτυχία των δικών των εµπορικών δραστηριοτήτων.Η
26
Βλ. ΗΑ (RΑ) 11.2, 34.10-11, 29.17, 50.13-4. Ο διασκευαστής της recensio Β τείνει να
παραλείψει όλα τα στοιχεία παγανιστικού χαρακτήρα που συναντά στην προηγούµενη παραλλαγή Α,
όπως επισηµαίνει ο K ortekaas (1984),σ.65 κ.ε.
27
Ο όρος fortuna σηµαίνει βασικά «θύελλα» στην τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή.Με την ίδια
σηµασία απαντά ενίοτε στo Rom anzo, στα Cantari, καθώς και στην Patraña. Για τη συνηθισµένη
αυτή σηµασία στη µεσαιωνική ιταλική γραµµατεία βλ. Battaglia (1961), στο λήµµα «fortuna». Ο
τροχός της Τύχης απαντά πού και πού στον Pucci,βλ.Cantari Ι 4,II 17bd.Σε κάποια χειρόγραφα,
καθώς και σε µερικές έντυπες εκδόσεις,η rota αναφέρεται και στο τέταρτο στίχο της πρώτης στροφής
του τρίτου cantare.
28
Ο ψαράς,εκτός από το Θεό,αναφέρεται και στις fadas,µε τις οποίες δεν εννοούνται οι τρεις
Μοίρες,αλλά µάλλον oι τύχες που µοιράζει ο Θεός. Βλ.τα σχετικά σχόλια των M arden (1922),σ.
115,και G arcía Blanco (1945),σ.357.
93
ατυχία που δοκίµασε στον κόσµο ο ίδιος ο συγγραφέας δίνει έτσι την αφορµή για
να εκθέσει την ιστορία του Απολλώνιου της Τύρου,που ελπίζει πάντως να αποβεί
για τον αναγνώστη-ακροατή του πιο ευχάριστη απ’ ό,τι υπήρξε η προσωπική του
εµπειρία.29 Από εδώ και ύστερα, η µνεία της Τύχης ως κινητήριας δύναµης των
αφηγούµενων γεγονότων επανέρχεται συχνά στο κείµενο.Αναφέρουµε ένα από τα
παραδείγµατα αυτά,που είναι ενδεικτικά για την αντίληψη του Pucciσχετικά µε τη
δύναµη αυτή:η πρώτη στροφή του τρίτου cantare αρχίζει µε µια ευχή,στην οποία
ο ιταλός συγγραφέας παρακαλεί το Θεό να µην αφήσει τους πιστούς του να
βασανίζονται από την Tύχη,καθώς έγινε µε τον Απολλώνιο.Συµβιβάζονται έτσι
από τον Pucci, όπως άλλωστε και από άλλους συγγραφείς του Trecento, οι δύο
αρχικά αντίθετες έννοιες.Η Tύχη είναι αυτή που εκτελεί τη βούληση του Θεού.30
Το θέµα της Τύχης,κοινός τόπος στην ελληνική ποίηση από την Αρχαιότητα,
και ειδικά στο µυθιστορικό είδος,31 διαποτίζει το έργο του στιχουργού της
29
Βλ.,συγκεκριµένα,τη δεύτερη στροφή του πρώτου cantare.
30
Παρόµοια δείγµατα αυτού του συµβιβασµού µάς δίνει ο Pucci σε άλλα έργα, όπως στη
M adonna Lionessa,βλ.,συγκεκριµένα,τις ευχές της ηρωίδας:«O Signor m io,ch’a M aria M agdalena/
tu perdonasti,non m i abbandonare,/ ch’io veggio che la fortuna m ena/ilm io m arito a m ala m orte
fare». Για την εικόνα της Τύχης ως οργάνου της Θείας Πρόνοιας στα ιταλικά γράµµατα από τον
D ante ως τον M acchiavelli, βλ. την κλασσική µελέτη του V . Cioffari, «The function of Fortune in
D ante, Boccacio and M acchiavelli», Italica 1 (1947). Eπίσης, βλ. Α. Iannucci, «Fortuna, tem po e
l’esilio diD ante (Inferno X V ,95-6),στον τόµο Form a ed evento nella D ivina Com m edia,Rom a 1984,
σσ.117-43.
31
Το θέµα της αδράνειας του ήρωα µπροστά στο πεπρωµένο που καθορίζει η Τύχη
παρουσιάζεται ιδιαίτερα έντονο στις λόγιες µυθιστορίες του 12ου αιώνα.Βλ.,λ.χ.,Ρ∆ V Ι 270-80,V III
493-500, ∆Χ III 349 κ.ε.,V 270 κ.ε.,V III 173 κ.ε.,ΥΥ V II 9,6,V III 11,2,ΑΚ αποσπ.49,52,54,137,
159. Τα έργα αυτά διαδραµατίζονται στον παγανιστικό κόσµο, επειδή, ως γνωστό, οι λόγιοι
συγγραφείς της εποχής των Κοµνηνών, στην προσπάθεια να αναγεννήσουν το αρχαίο µυθιστορικό
είδος, µιµήθηκαν και ανέπτυξαν τα βασικά γνωρίσµατά του.Για τη χρήση αυτού του µοτίβου από
τους βυζαντινούς λόγιους µυθιστοριογράφους ο Beaton (1996), σσ. 91-6, δίνει µια ερµηνεία που
συµβιβάζει τη λογοτεχνική παράδοση µε την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής.Κατά τον µελετητή,η
παθητικότητα του αρχαίου και του αντίστοιχου βυζαντινού ήρωα πρέπει να φαινόταν στους
χριστιανούς µυθιστοριογράφους και στους διανοούµενους της εποχής,που είχαν ανατραφεί µε τους
βίους αγίων, ως µια θετική αρετή. Σύµφωνα µε την ερµηνεία αυτή, η χριστιανική καρτερικότητα
προβάλλεται σε έναν κόσµο ειδωλολατρικό. Με την ερµηνεία αυτή διαφωνούν οι A gapitos–Sm ith
(1992),σσ.38-9.Κατά την άποψή τους στις µυθιστορίες του 12ου αιώνα «itis notso easy to deduce a
Christian virtue out of the characters’ inactivity». Οι ίδιοι µάλιστα διευκρινίζουν ότι «the com plex
notion of « πάθεια» w as in existence w ellbefore the rise ofChristianity».Η Τύχη και οι προς αυτήν
συνδεδεµένες έννοιες εξακολουθούν να µνηµονεύονται στις δηµώδεις µυθιστορίες της εποχής των
Παλαιολόγων,κυρίως σ’εκείνες που φαίνεται να δείχνουν λιγότερη δυτική επίδραση, βλ.,λ.χ.,Καλλ.
250-3,703 κ.ε.,1673 κ.ε.,1800 κ.ε.,2362-77,Βέλθ.37-40,735-39,Λίβ.1067,3932.M ε τον όρο Τύχη
οι µεσαιωνικοί µυθιστοριογράφοι δεν παραπέµπουν στην αρχαία θεότητα.Εννοούν µάλλον τη σειρά
των πεπερασµένων αιτίων που είναι προδιατεταγµένη από το Θεό.Για το συµβιβασµό αυτό,βλ.,λ.χ.,
Αχιλλ.στ.1351 γ ρ Θε ς χάρισεν κα τύχη τίµησέ σε,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.Μ 315 ν θέλη Θε ς κα
94
ελληνικής Ριµάδας. Μάλιστα η πίστη στην Τύχη αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα
µοτίβα αυτής της µυθιστορίας. Ο κρητικός ποιητής προαναγγέλλει το θέµα αυτό
στους εισαγωγικούς στίχους του έργου. Ο αναγνώστης-ακροατής πληροφορείται
στην αρχή του κειµένου ότι η Tύχη ευθύνεται άµεσα για όσα συνέβηκαν στον
ήρωα. Η ραιoτάτη ιστορία θα αφηγηθεί την περιπλάνηση, τις απροσδόκητες
αποτυχίες, καθώς και τα βάσανα που γνώρισε ο Απολλώνιος της Τύρου εξαιτίας
της ειµαρµένης.Τα διάφορα επεισόδια που θα συναντήσει το κοινό περιγράφουν
ακριβώς την κυκλική κίνηση του τροχού της Τύχης.Η ίδια ανεξήγητη δύναµη θα
µνηµονευθεί επανειληµµένα στις κρίσιµες για τον κεντρικό ήρωα και για τους
άλλους πρωταγωνιστές στιγµές,τόσο από τον συµπάσχοντα ποιητή,όσο και από τα
ίδια τα πρόσωπα που την αντιµετωπίζουν.Η Τύχη έχει δηλαδή πρωταρχική θέση
τόσο στις επικλήσεις και συζητήσεις των προσώπων όσο και στα σχόλια του
αφηγητή.32
Στη νεοελληνική οµοιοκατάληκτη διασκευή του Απολλώνιου απαντούν
µερικές από τις ποικίλες απεικονίσεις της έννοιας του πεπρωµένου της λαϊκής
βυζαντινής παράδοσης.Οι ήρωες χαρακτηρίζονται συνεχώς ως κακόµοιροι,άτυχοι,
κακορίζικοι, κακοτυχηµένοι, κακότυχοι ή βαριόµοιροι. Η έννοια της Τύχης
παρουσιάζεται είτε ως προσωποποίηση του πεπρωµένου, µορφή δηλαδή
αντίστοιχη µε την αρχαία θεότητα (βλ.,λ.χ.,στ.108,300 κ.ά.),είτε ως προσωπική
τύχη του κάθε ανθρώπου, ρόλος που συµπίπτει µε τη Μοίρα της αρχαίας
µυθολογίας (βλ. στ. 5, 377, 516-7, 646-7, 886, 1390-1). Απαντά επίσης και η
εικόνα της κυκλικής πορείας της ζωής, που ανεβοκατεβάζει τους ανθρώπους,
εικόνα που ισοδυναµεί µε τον τροχό της Τύχης (στ.8-9,112-3,1861).
τύχη µου τ ν λόγον σου ν ε ρω,και Ερωφ.Α 579-60 µ τ Θε παρακαλ ,τ ν τύχη του ν ρίσει/
τ ν κύκλο τση ξανάστροφα ποτ ν µ γυρίσει. Άπειρα είναι στην υστεροµεσαιωνική και
αναγεννησιακή ελληνική ποίηση τα παραδείγµατα όπου αναφέρεται το θέµα της αστάθειας της
ανθρώπινης µοίρας και ο Τροχός της Τύχης,βλ.,λ.χ.,Πτωχολ.[α]52-5,Αλφ.καταν.6-10,Σπαν.580-
1,∆ιήγ.Αλεξ.1243-4,1385-6,∆ιήγ.Βελισ.[ρ]234-37,Ντελλαπ.92-106,622-634,Σαχλ.γ 9 κ.ε.,Περ
ξεν. 431-33, Βοσκοπ. 405 κ.ε., Ερωτ. Α 1 κ.ε., ∆ 600 κ.ε, Παν. 488 κ.ε. Ένα ιδιαίτερα σηµαντικό
λογοτεχνικό παράδειγµα της τόσο ριζωµένης στο Βυζάντιο πίστης στην Τύχη είναι το γνωστό
αλληγορικό και ηθικο-διδακτικό δηµώδες στιχούργηµα του 14ου αιώνα ο Λόγος παρηγορητικός περ
∆υστυχίας κα Ε τυχίας. Για την µεταγενέστερη προσωποποίηση και αποµυθοποίηση της Τύχης βλ.
και τον πρόλογο του Φορτ.ή τα ερωτικά όνειρα του Φαλιέρου.
32
Η συγκεκριµένη εικόνα του προλογικού τµήµατος λειτουργεί, όπως επισήµανε ο
Κεχαγιόγλου (1982),σσ.84-5,ως κατευθυντήρια γραµµή της Ριµάδας και εξηγεί κάθε περιπέτεια του
κεντρικού ήρωα,αλλά και των άλλων προσώπων της "οικογενειακής" αυτής µυθιστορίας.Παλιότερα
ο M organ (1960),σ.386,είχε ήδη δηλώσει ότι «the w heelof fortune is the w hole them e and unity of
the poem ».
95
Για να διαπιστώνουµε την ανάπτυξη του ρόλου της Tύχης που επιχείρησε ο
κρητικός συγγραφέας πάνω στην πηγή του, αρκεί να σχολιάσουµε µόνο µερικά
σηµεία:
- Στη ΗΑ ο ήρωας,όπως τόσοι άλλοι ηγεµόνες πριν από αυτόν,φτάνει στην

Αντιόχεια γοητευµένος από τη φηµισµένη οµορφιά της κόρης του βασιλιά. Στις
περισσότερες µεταγενέστερες διασκευές ο Απολλώνιος αναχωρεί από την Τύρο για
το ίδιο λόγο.33 Τίποτα το σχετικό, όµως, δεν αναφέρεται στο Leggere και στην
έµµετρη διασκευή του Pucci.Σε αυτές ο ήρωας φτάνει τυχαία στην Αντιόχεια,δεν
ξέρει δηλαδή τίποτε για το αίνιγµα του βασιλιά Αντίοχου,ούτε έχει ακούσει για
την οµορφιά της βασιλοπούλας.Στη Ριµάδα παραµένει αυτό το τυχαίο γεγονός.Ο
αφηγητής όµως σχολιάζει διεξοδικά τη δυσµενή τροπή της Τύχης που σήµαινε για
τον Απολλώνιο η άφιξή του στην Αντιόχεια.Ο τροχός γυρίζει και τότε αρχίζουν οι
περιπέτειες και τα δεινοπαθήµατα του πρωταγωνιστή µας.34
- Το πρώτο Cantare του Pucci κλείνει µε το επεισόδιο της θύελλας και του
ναυαγίου. Ο Απολλώνιος έχει αφήσει την πόλη της Ταρσού προκειµένου να
µετακινηθεί στην Petra Pol(l)ina, αλλά στο δρόµο του βρίσκει µια φοβερή
καταιγίδα που θα βυθίσει µάλιστα το πλοίο του. Προβλέποντας το χειρότερο, ο
ήρωας αποφασίζει να βγάλει τα ρούχα του για να µπορέσει πιο εύκολα να
κολυµπήσει στη θάλασσα. Χάρη στην πρακτική αυτή ιδέα και σ’ ένα ξύλο στο
οποίο γραπώνεται, ο ήρωας καταφέρνει τελικά να σωθεί. Η περιγραφή του
επεισοδίου είναι αρκετά σύντοµη.Στη Ριµάδα,όµως,το επεισόδιο περιγράφεται µε
περισσότερες λεπτοµέρειες, οι οποίες αυξάνουν προφανώς και τη δραµατικότητά
του. Οι ατµοσφαιρικές συνθήκες, ο φόβος του πληρώµατος και η αξιολύπητη
κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ήρωας µετά το ναυάγιο είναι µερικά από τα
σηµεία στα οποία συγκεντρώνει περισσότερο την προσοχή του ο κρητικός
συγγραφέας.35 Στη δραµατοποίηση αυτή συµβάλλει και ο λόγος του Απολλώνιου.
33
Στη γαλλική Ystoire απαντά επίσης το χαρακτηριστικό µεσαιωνικό µοτίβο του φηµισµένου
κάλλους της πριγκίπισσας που ξυπνά το ερωτικό ενδιαφέρον των νέων αρχόντων, αλλά το βασικό
κίνητρο του ήρωα είναι τώρα η πρόκληση του Αντίοχου.Ο ήρωας αυτής της µυθιστορίας ταξιδεύει
στην Αντιόχεια για να δοκιµάσει µε το γνωστό αίνιγµα τις διανοητικές του ικανότητες.
34
Bλ.Ριµάδα 107-122.
35
Από την αντίστοιχη σκηνή του Pucci (βλ. Cantari Ι 43-45) στη Ριµάδα παραµένει µόνο η
λεπτοµέρεια της ιδέας που έχει ο ήρωας να βγάλει τα ρούχα του για να σωθεί από τη θαλασσοταραχή.
Ο κρητικός ποιητής εκµεταλλεύεται τη σύντοµη περιγραφή των καιρικών συνθηκών που έχει το
ιταλικό πρότυπο (aiere non luce,né stella né luna) για να αναπτύξει µε περισσότερες εντυπωσιακές
λεπτοµέρειες την τραγική αυτή σκηνή (βλ.στ.285-298).Επιµέρους λεπτοµέρειες αυτής της σκηνής
της Ριµάδας θυµίζουν την περιγραφή του ναυαγίου του Απόκοπ.στ.345-7:’Εκε πρ ς τ µεσάνυκτον
ξαστεριά σκοτίσθην,/ο νεµοι ταράχθησαν κ’ θάλασσα βρουχίσθην/ συχνοβρόντα κ’ στραπτεν
κ’ συννεφιά πον τον. Επίσης, βλ. Θησ. Α΄ 20. 3-4 τ ν νύκταν λλαξε καιρ ς κα τ στρη
96
Σε αντίθεση µε τη ψυχρή αντίδραση του ήρωα του Pucci,που προφέρει ένα απλό
contr’a fortuna niente vale scudo!, στη Ριµάδα η απελπισµένη αντίδραση του
Απολλώνιου συνοδεύεται και από ένα µοιρολόγι, που εκφράζει έντονα το
παράπονο προς την άστατη Τύχη.Ο αφηγητής συµπονά τον ήρωα για την άθλια
και λυπητερή κατάσταση στην οποία κατάντησε εξαιτίας της µοίρας του.Σε λίγο
όµως η τύχη του Απολλώνιου θα αλλάξει,όταν θα παρέµβει ο Θεός στέλνοντας το
γέρο ψαρά που θα τον περιθάλψει.36
- Ο κρητικός ποιητής µάς δίνει επίσης ένα ενδιαφέρον παράδειγµα της
περισσότερο διαδεδοµένης ερµηνείας της Τύχης κατά το Μεσαίωνα και την
Αναγέννηση.Συγκεκριµένα,η θεοκεντρική ερµηνεία που ταυτίζει την Tύχη µε το
Θεό απαντά στη σκηνή του προξενιού. Ο Απολλώνιος φοβάται πως θα
αποµακρυνθεί από τη θέση του στη βασιλική αυλή,εάν η πριγκίπισσα παντρευτεί,
και γι’ αυτό, σε µια στιγµή αδυναµίας, ικετεύει τον Κύριο να µην επιτρέψει να
γίνει ο γάµος και αναγκαστεί έτσι ο ίδιος να εγκαταλείψει τελικά τη βολεµένη ζωή
που µόλις είχε ξαναρχίσει,από τότε που άρχισε η Τύχη να τον ταλαιπωρεί.37
Οι αναφορές στην Τύχη ως φορέα της δράσης είναι πολύ περιορισµένες στην
ελληνική ανοµοιοκατάληκτη διασκευή.Η ελαχιστοποιηµένη παρουσία της Τύχης
δεν αποκλείεται να οφείλεται εδώ σε εντονότερη επίδραση της Εκκλησίας, που
ήθελε να απορριφθεί ακόµη και ο ίδιος ο όρος.Εδώ η Τύχη αναφέρεται µόνο δύο
φορές. Στον στ. 558 αυτό γίνεται κατ’ αναλογία µε το πιθανότερο ιταλικό
πρότυπο,38 ενώ στο στ.370 πρόκειται για µια προσφώνηση του αφηγητή,ανάλογη
µ’ αυτές που συναντούµε σε άλλες υστεροβυζαντινές µυθιστορίες, και διαµέσου
της οποίας εισάγεται ένα νέο δυσµενές επεισόδιο, στην εξέλιξη του οποίου
συµβάλλει αποφασιστικά η Τύχη, ένα από τα συµβατικά δηλαδή συστατικά του
µυθιστορικού είδους.39
σκοτεινιάσαν/κα ταραχ πολλ ποικεν κλύδων τ ς θαλάσσης.Σηµειώνουµε επίσης ότι η Ριµάδα,

καθώς και η ∆ιήγησις,περιγράφουν µε περισσότερες λεπτοµέρειες,σε σύγκριση µε το πρότυπό τους,
την καταιγίδα που γίνεται λίγο παρακάτω στην ιστορία, κατά το θαλασσινό ταξίδι των δύο
πρωταγωνιστών στο οποίο η γυναίκα γεννά πρόωρα ένα κοριτσάκι (πρβ.∆ιήγησις 380-2,Ριµάδα 891-
4).Η κοινή ανάπτυξη του µοτίβου αυτού στα δύο ελληνικά κείµενα ίσως δεν είναι τυχαία.Πάντως,
δεν υπάρχουν λεκτικές οµοιότητες ανάµεσά τους.∆εν αποκλείεται τέτοιες περιγραφές τρικυµίας να
ήταν οικείες στους δύο διασκευαστές,επειδή και οι δύο ήταν από θαλασσινό µέρος.
36
Ριµάδα 299-331.
37
38
Βλ.Rom anzo 48-49:E Tarsia disse: "io sono la più isventurata fem ina che m aifusse [… ] e
vedis’io sono isventurata che quando io nacquisi nacqui in m are κτλ".Στη ∆ιήγησιν παραλείπεται
όµως η λεπτοµερής αφήγηση της Τάρσιας στον ηγεµόνα της Μυτιλήνης για την κακότυχη ζωή της.
39
Βλ., λ.χ., Καλλ. 950-1 Ναι, µοιρογράφηµα κακόν, ναι, µαινοµένη τύχη,/ πλήρωσε τ
δυστύχηµαν κα τ ν κακήν σου γνώµην,1635-6 Βλέπε τ ς τύχης τ ν φοράν,το κλώσ<ι>µον το χρόνου,/
µ µακαρίσ ς νθρωπον ποτέ σου πρ το τέλους.
97
Περνάµε τώρα στη Θεία Πρόνοια.Η χριστιανική αυτή αντίληψη αποκτά στη
ΗΑ µεγαλύτερη σηµασία από ό,τι είχε η παγανιστική Τύχη. Η παρέµβαση της
πρόνοιας του Θεού αναφέρεται επανειληµµένα από τον αφηγητή,µε εκφράσεις του
τύπου deo favente,deo volente,gubernante deo,κτλ.40
Αντίστοιχες ή άλλες παρόµοιες εκφράσεις χρησιµοποιούνται και στις
µεταγενέστερες διασκευές του Απολλώνιου σε νεότερες «εθνικές» γλώσσες. Οι
εκφράσεις αυτές δεν απαντούν συνήθως σε σηµείο αντίστοιχο µε αυτές του
λατινικού κειµένου, κάτι το αναµενόµενο, φυσικά, αφού δεν πρόκειται για κατά
λέξη µεταφράσεις.41 Στις υστεροµεσαιωνικές και αναγεννησιακές µας διασκευές οι
αναφορές στη συγκατάβαση του Θεού πολλαπλασιάζονται. Tό χέρι του Θεού
διακρίνεται συνήθως στα διάφορα ταξίδια που γίνονται στη θάλασσα. Ο Θεός
καθοδηγεί τον ήρωα στο πρώτο ταξίδι του στην Ταρσό, αµέσως µετά την
επικήρυξη του Αντίοχου,42 στην τρίτη επίσκεψή του στην πόλη αυτή,ύστερα από
µερικά χρόνια, µε το σκοπό να παντρέψει την κόρη του,43 στην έλευσή του στη
Μυτιλήνη,όπου θα βρει την κόρη του τελικά,44 στο µοναστήρι της Εφέσου όπου
βρίσκεται η γυναίκα του,45 καθώς και στον τελικό του γυρισµό στην Αντιόχεια,
όπου θα αποκτήσει το βασίλειο αυτό.46 Ο Θεός επίσης κατευθύνει στη στεριά την
κασέλα που προστατεύει το σώµα της ηρωίδας,47 επιτρέπει να γίνει η θύελλα κατά
την οποία πεθαίνει όλο το πλήρωµα που συνόδευε τον ήρωα και τον σώζει από
40
Οι περισσότεροι µελετητές της ΗΑ πιστεύουν ότι οι εκφράσεις αυτές πρέπει να
παρεµβλήθηκαν σε διάφορα σηµεία του κειµένου από ένα χριστιανό συγγραφέα που υποτίθεται πώς
διασκεύασε την αρχική παγανιστική λατινική µυθιστορία.Κατά την άποψη του Κotekaas (1984),σ.
101 κ.ε.,ο χριστιανός διασκευαστής του 5ου ή 6ου αιώνα δεν χρησιµοποίησε ένα λατινικό πρότυπο
αλλά ένα ελληνικό,γεγονός που καθιστά αναπόσπαστα από τη διήγηση τα παρεµβαλλόµενα στη ΗΑ
χριστιανικά στοιχεία.∆εν αποκλείεται επίσης,όπως σηµειώσαµε παραπάνω,το υποτιθέµενο αρχικό
(λατινικό)κείµενο να ήταν ήδη θρησκευτικά µικτό.
41
Ενδέχεται να συµπίπτουν µόνο σε κάποιες περιπτώσεις,κυρίως στη τοσκανο-βενετσιάνικη
διασκευή.Αυτό παρατηρείται στη σκηνή όπου ο ήρωας πλησιάζει για πρώτη φορά τον βασιλιά και
µελλοντικό πεθερό του (πρβ.ΗΑ 13.12,Versione 9.3-4)και στη δεύτερη άφιξή του στην Ταρσό (πρβ.
ΗΑ 28.2,Versione 18.3).Βλ.,συµπτωµατικά,και Ριµάδα 1070-1.
42
Rom anzo 7.26,Versione 5.33,Ystoire 52.5.
43
Rom anzo 56.6-8.
44
Rom anzo 58.26,Leggere X X X IX 1,Ystoire 113.15,Ριµάδα 1477-80.Στα Cantari(IV 44)τo
γεγονός αποδίδεται στη fortuna di m are. Στο ισπανικό Libro 456 η ventura και ο Rey Espiritual
οδηγούν ταυτόχρονα το πλοίο του ήρωα στη Μυτιλήνη.
45
46
Versione 36.5.
47
Ριµάδα 950-1. Ο έλληνας ποιητής αντικαθιστά πάλι το ρόλο της fortuna του ιταλικού
προτύπου,πρβ.CantariIII9ef.
98
αυτήν.48 Εκτός από αυτές τις θεϊκές παρεµβάσεις στη θάλασσα,οι ήρωες κερδίζουν
την εύνοια του Θεού και σε άλλες περιστάσεις.Αυτό συµβαίνει,για παράδειγµα,
στη Ριµάδα µε την εµφάνιση του ψαρά που προσφέρει φροντίδα στο ναυαγό
Απολλώνιο, στο Rom anzo και στην Ystoire µε την εγκυµοσύνη και γέννα της
ηρωίδας,καθώς και στη ∆ιήγησιν µε τους κινδύνους που αντιµετωπίζει η Τάρσια
στη Μυτιλήνη. Συχνά αποδίδει τις επιτυχίες των ηρώων στη θεϊκή βοήθεια ο
αφηγητής του ισπανικού Libro. Ο Θεός, λ.χ., παρεµποδίζει τους απεσταλµένους
του Αντίοχου να τον εντοπίσουν, απαντά αµέσως στην προσευχή της Tarsiana,
στέλνοντας τους πειρατές,ή ακούει τις προσευχές του λαού και ευνοεί τη γέννηση
του γιου του ήρωα.
Στη ΗΑ, εκτός από τη συµπαράσταση του Θεού, για την οποία µιλούν οι
σύντοµες εκφράσεις που είδαµε παραπάνω, η Θεία Πρόνοια έχει συγκεκριµένη
παρουσία σε ορισµένα σηµεία της πλοκής, όπου επεµβαίνει αλλάζοντας
αποφασιστικά την εξέλιξη των γεγονότων.Η επέµβαση αυτή τείνει να παραµείνει
στις µεταγενέστερες διασκευές για λόγους της πλοκής και,προφανώς,για ηθικο-
διδακτικούς λόγους. Σε µερικές περιπτώσεις πάντως τα επεισόδια αποκτούν
διαφορετική απόχρωση:
Ένα πρώτο παράδειγµα το έχουµε στο περιστατικό του θανάτου του βασιλιά
και της πριγκίπισσας της Αντιόχειας.Η θεϊκή τιµωρία επαναλαµβάνεται σε όλες τις
διασκευές του Απολλώνιου που µελετούµε εδώ.49 Ο Αντίοχος σκοτώνεται µαζί µε
την κόρη του από έναν κεραυνό που πέφτει στο παλάτι,ακριβώς πάνω στο κρεβάτι
τους.50
Ο διασκευαστής που εµπλουτίζει περισσότερο το επεισόδιο αυτό,ίσως κατ’
επίδραση βιβλικών επεισοδίων, είναι αυτή τη φορά ο συγγραφέας του ιταλικού
Leggere. Ύστερα από το γάµο των πρωταγωνιστών, και πριν να συνεχιστεί η
υπόθεση µε τα νέα που φέρνουν οι απεσταλµένοι της Αντιόχειας, η αφήγηση
διακόπτεται και γίνεται αναδροµή στα τελευταία χρόνια του βασιλιά Αντίοχου και
την επακόλουθη πολιτική οργάνωση των Αντιοχέων. Η αιµοµικτική σχέση του
βασιλιά µε την κόρη του κυκλοφορεί ευρύτατα ανάµεσα στους πολίτες και
48
Rom anzo 13.17,Leggere X II3-4,Libro 111.
49
Ο deus που αναφέρεται στη λατινική διασκευή δεν αποκλείεται να είναι ο Θεός των
χριστιανών. Πάντως, θυµίζει ακόµη τον ελληνικό ∆ία. Ο Schm eling (1989), σ. 24, συνδέει την
τιµωρία της αιµοµικτικής σχέσης του µυθιστορικού προσώπου µε τον παραδοσιακό ρόλο του ∆ία
στην ελληνική µυθολογία ως προστάτη της οικογένειας και του όρκου φροντίδας των παιδιών που
προϋποθέτει στον αρχαίο κόσµο η πατρότητα.
50
Σηµειώνουµε ότι στη Ριµάδα υπογραµµίζεται κάτι που φαίνεται να εννοείται στο Cantare,
καθώς και σε άλλα προηγούµενα κείµενα,ότι δηλαδή τo ζευγάρι καίγεται από µια θεόσταλτη φωτιά.
Πρβ.Ριµάδα 809-10 και Cantare II46gh.
99
απορρίπτεται απ’ όλους. Κανείς όµως δεν τολµά να ανακαλέσει στην τάξη τον
βασιλιά, διότι αυτό σηµαίνει να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του. Ο Θεός, που δεν
βλέπει,ύστερα από δέκα χρόνια,κανένα θετικό σηµάδι µετάνοιας εκ µέρους του
αµαρτωλού βασιλιά, προκαλεί µια ραγδαία βροχή, που καταστρέφει τα χωράφια
και τροµάζει τους κατοίκους της πόλης. Όπως το χαλάζι που, µαζί µε τις άλλες
πληγές,έστειλε ο Θεός στον Φαραώ στο βιβλίο της Εξόδου,η καταιγίδα έχει ένα
προειδοποιητικό σκοπό.Ο βασιλιάς τώρα πρέπει να καταλάβει ότι ζει µέσα στην
αµαρτία.Για µια στιγµή ο Αντίοχος αντιλαµβάνεται το θεϊκό µήνυµα και φαίνεται
να µετανιώνει, αλλά τελικά αγνοεί την προειδοποίηση αυτή, και εξακολουθεί να
κυριαρχείται από τη λαγνεία.Χάνει έτσι την ευκαιρία που του δίνεται να σωθεί και
τιµωρείται τελικά από το Θεό µε έναν θανατηφόρο κεραυνό. ΄O πως στον
κατακλυσµό του Νώε,η γαλήνη στην περιοχή θα επανέλθει µόλις εξοντώνονται οι
αµαρτωλοί.51
Μια δεύτερη φορά στην οποία βλέπουµε το Θεό να παρεµβαίνει
αποφασιστικά στη ροή των γεγονότων είναι προς το τέλος της ιστορίας,στη σκηνή
του ονείρου του ήρωα.Καθώς είδαµε λίγο παραπάνω,στη λατινική µυθιστορία ο
Θεός δίνει στον Απολλώνιο,διαµέσου ενός αγγέλου,συγκεκριµένες οδηγίες για το
τι πρέπει να κάνει.52 Αυτό το αποκαλυπτικό όνειρο, µοτίβο που θα γίνει κοινός
51
Leggere X X IV 4 κ.ε.
52
Η µαντεία,ουσιώδες στοιχείο της παγανιστικής θρησκείας,απαγορευόταν από την Εκκλησία,
η οποία θεωρούσε παράνοµη και ιερόσυλη οποιαδήποτε δραστηριότητα που χρησίµευε στο να
αποκαλύψει τα µελλούµενα.Αντίθετα το ενύπνιο,που αποτελούσε κατά την Αρχαιότητα µιαν από τις
πιο συνηθισµένες µαντικές µεθόδους,όχι µόνο έγινε ανεκτό από την Εκκλησία,αφού ο χριστιανισµός
είχε στη Αγία Γραφή παραδείγµατα ονείρων µε θρησκευτικό περιεχόµενο,αλλά απέκτησε και µεγάλο
κύρος από τα αγιολογικά κείµενα.Εντούτοις δεν αποτελούσε µιαν εµπειρία στην οποία οι χριστιανοί
έπρεπε να δίνουν απόλυτη εµπιστοσύνη, και αυτό γιατί, κατά τις εκκλησιαστικές αρχές, τα
περισσότερα ενύπνια είτε είναι απλώς φυσιολογικά φαινόµενα είτε προκαλούνται από τους δαίµονες,
µε σκοπό να διαταράξουν τον άνθρωπο. Τα µοναδικά ενύπνια που έχουν αξία είναι τα προφητικά
όνειρα τα οποία στέλνει ο Θεός στις εκλεκτές ψυχές διαµέσου των διαµεσολαβητών του.Η τριµερής
αυτή ταξινόµηση των ενυπνίων,που ανάγεται στον 2ο αιώνα (βλ.D e Anim a,47 του Τερτυλλιανού),
απαντά και στην ορθόδοξη παράδοση. Βλ. την ’Ερώτησιν ρκ΄ (PG 89.772) του Αναστασίου του
Σινα τη:Ε ρηται ν τ Σολοµ ντι τι «’Ενύπνια ναπτερο σιν φρονας». Κα δι το το
παραγγελλόµεθα,µ πιστεύειν,µηδ καταδέχεσθαι α τά, να µ δειαν ντε θεν ο δαίµονες λαβόντες
πλανήσοντες πατήσωσιν µ ς, σπερ τιν ς πέµειναν. Οµοίως συµβαίνουσι τ νύπνια πολλάκις κ
τ ν πράξεων, λογισµ ν, ν ν µέρ χοµεν.[… ]Πολλάκις γ ρ ο γγελοι δι’ νυπνίων δηγο σιν,
κφοβο σιν µ ς. Πολλ δ κα ψυχ ς λογικ κα νοερ προγιγνώσκει, κα προδείκνυσι τ
νθρώπ τιν , µάλιστα τ Πνε µα τ γιον χουσα. [… ] Οσον ο ν νύπνια ψει, ποιο ντά σοι
κατάνυξιν, πιστροφ ν,κα φόβον Θεο ,τα τα µόνον γάπησον.Σχετικά µε το µοτίβο των αγγελικών
εµφανίσεων στη λατινική αγιολογία της ύστερης Αρχαιότητας, βλ. J. A m at, «Les apparitions des
A nges», στη µονογραφία του Songes et Visions. L’au-delà dans la littérature latine tardive, Paris
1985, σσ. 297-312. Για τη σηµασία που αποδίδει η πρώιµη Εκκλησία στην αξία των ονείρων βλ.
D odds (1995),σ.71 κ.ε.
100
τόπος στη λαϊκή µεσαιωνική λογοτεχνία,απαντά και σε όλες τις διασκευές που µας
ενδιαφέρουν εδώ,53 εκτός από την Patraña,που εισάγει µερικές δοµικές αλλαγές
στο σηµείο αυτό.54 Οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται στα µεσαιωνικά και
αναγεννησιακά κείµενα συνοψίζονται στα εξής:
-Στα Cantariτου Pucciκαι στη Ριµάδα απουσιάζει η µορφή του αγγέλου του
νυχτερινού οράµατος.55
53
Από τον 12ο αιώνα και εξής διαπιστώνεται η τάση να αποκτά όλο και περισσότερη σηµασία
η καθηµερινή ονειρική εµπειρία του απλού ανθρώπου, που παλαιότερα είχε υποτιµηθεί. Το κεφ.
xxxix,«D ella interpretazione de’ sogni»,του Libro divarie storie του Pucciαποτελεί ένα ενδιαφέρον
παράδειγµα που αντικατοπτρίζει αυτή την αναβάθµιση που γνωρίζει ο ονειρικός κόσµος κατά τον
ύστερο Μεσαίωνα.Στη νεοελληνική γραµµατεία βλ.,λ.χ.,την ονειρική διήγηση γνωστή ως Απόκοπος
το ποίηµα της ονειρικής επίσκεψης στον Κάτω Κόσµο του Πικατόρου ή τα ερωτικά όνειρα του
Φαλιέρου.Ανάµεσα στις υστεροβυζαντινές µυθιστορίες,βλ.επίσης τα όνειρα,βασικά για την εξέλιξη
της πλοκής,του Λίβ.,(ο πρωταγωνιστής ξενικά την αναζήτηση της Ροδάµνης σπρωγµένος από ένα
όνειρο που του αποκαλύπτει το µέρος όπου βρίσκεται αυτή),και του Καλλ.,(η Μοίρα εµφανίζεται στο
όνειρο στους αδελφούς του ήρωα για να τους φανερώσει την δυσχερή του θέση). Το µοτίβο του
αποκαλυπτικού ονείρου απαντά και στη Θησηίδα.Εδώ ο Περίθεος,ο φίλος του Θησέα παρουσιάζεται
µπροστά του τελευταίου σε όραµα για να του θυµίζει το χρέος του,βλ.Θησ.(Βεν.) Β΄,4 κ.ε.Ένα
ενδιαφέρον χωρίο αποτελεί και το ∆ µέρος του Ερωτ,όπου τίθεται το ζήτηµα της προφητικής αξίας ή
του παραλογισµού των ονείρων.Για περαιτέρω ανάλυση αυτού του θέµατος βλ.G .Τullio (επιµ.),I
sogninelM edioevo.Sem inario internazionale,Rom a 1985,A .Bravo G arcía,«La interpretación de los
sueños en Bizanzio»,Erytheia 5 (1984)63-82,Κazhdan (1991),τ.1,σ.661,s.v.«D ream s and D ream
V ision». Για το µοτίβο αυτό στις ελληνιστικές µυθιστορίες, βλ S. Bartsch, «D ream s, O racles and
O racular D ream s: M isinterpretation and M otivation», στον τόµο D ecoding the Ancient Novel,
Princeton 1989,σσ.80-108,Σ.Ν.Φιλιππίδης,« Η αφηγηµατική αιτιολόγηση των ονείρων στα αρχαία
ελληνικά µυθιστορήµατα»,στον τόµο ∆.Ι.Κυρτάτας (επιµ.),Όψις ενυπνίου: Η χρήση των ονείρων
στην ελληνική και ρωµαϊκή αρχαιότητα, Ηράκλειο 1993, σσ. 155-176. Για την επιβίωσή του στις
λόγιες βυζαντινές µυθιστορίες βλ.S.M acA lister,The D ream in G reek Rom ance: An exam ination of
the D ream M otif in the Ancient G reek Rom ance and the Rom ance´s Revival in Twelfth-Century
Byzantium ,αδηµοσ.διδ.διατρ.,U niv.ofSydney 1987.
54
Βλ.κεφ.3,σηµ.35.
55
Παραδείγµατα αγγελικής εµφάνισης έχουµε όµως σε άλλα έργα του φλωρεντινού συγγραφέα.
Ένας άγγελος απαντά στις προσευχές της ηρωίδας,λ.χ.,στην H istoria della bella reina d’O riente και
στη M adonna Lionessa.Ας σηµειωθεί ότι στον Pucciαλλοιώνεται ο παραδοσιακός ρόλος που είχαν οι
κατεξοχήν αγγελιοφόροι του Θεού στους βίους αγίων. Εκτός από συµβουλές, την πνευµατική
υποστήριξη ή την άµεση επέµβασή τους στα ανθρώπινα,οι άγγελοι του Pucciκάνουν και ανορθόδοξα
θαύµατα,όπως την αλλαγή φύλου που πραγµατοποιεί ο άγγελος Γαβριήλ στην ηρωίδα του πρώτου
αναφερόµενου cantare (III 32): Ε apparigli un Agnol tra le corna/ e disse: «Re, non ti dar più
pensieri;/arditam ente alla città ritorna,/e colla isposa fa ciò ch’è m estieri,/che tu se’ m aschio per
grazia diD io/e haiciò che bisogna» e po’spariò.H κωµικότητα αυτού του µοτίβου φαίνεται και στη
ακόλουθη σκηνή ερωτικής ένωσης των πρωταγωνιστών (ΙΙΙ 42):Poi ch’ella ebbe assaggiato quello
occello/disse: «Am or m io,onde avestitu questo?»/Ed e’ rispuose: «L’AgnolG abriello /com e Iddio
volle m elfe’ m anifesto!»/«Non m araviglia ch’ egliè buono e bello –disse ella–,se dalcielvenne sì
presto!».
101
- Στη ΗΑ η βούληση του Θεού υποκινεί τον ήρωα να ταξιδέψει στην Έφεσο,
και να γυρίσει στη συνέχεια στην Ταρσό για να πάρει εκδίκηση.56 Το θέµα της
εκδίκησης των επίβουλων θετών γονέων της Τάρσιας τίθεται επίσης µε
αποκαλυπτικό όνειρο στις περισσότερες από τις µεσαιωνικές διασκευές του
Απολλώνιου για τις οποίες γίνεται λόγος εδώ. Ωστόσο,στο ισπανικό Libro, στην
ελληνική ∆ιήγησιν,καθώς και στην ιταλική της πηγή,το καθήκον της εκδίκησης
δεν επιβάλλεται από τη θεία βούληση. Σ’ αυτές τις διασκευές η εντολή του
αγγέλου περιορίζεται στο ταξίδι που πρέπει να κάνει ο Απολλώνιος στην Έφεσο ως
προσκυνητής.
- H πρωτοτυπία του ανώνυµου έλληνα «µεταγλωττιστή» συνίσταται στο
γεγονός ότι ο απεσταλµένος του Θεού µεταφέρει ένα θεϊκό µήνυµα µε µια εντελώς
διαφορετική σηµασία.Ο Απολλώνιος δεν διατάζεται να αφηγηθεί την ιστορία του
σε κάποιον συγκεκριµένο,για να δει να βελτιώνεται η προσωπική του κατάσταση,
απλώς θα πρέπει, ως προσκυνητής, να επισκεφθεί όλους τους ονοµαστούς
χριστιανικούς χώρους της Εφέσου και να εκδηλώσει την πίστη του στο Θεό και
στους τιµηµένους αγίους. Μόνον ύστερα από το προσκύνηµα αυτό σε διάφορα
µοναστήρια και αγιαστήρια θα βρει τελικά τη γυναίκα του, στο µοναστήρι της
πρωτοµάρτυρος Θέκλας,κοντά στο ναό του απόστολου Ιωάννη.57
Γ. Ο ΘΑΝΑΤΟΣ, Η ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΑ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΑ ΝΕΚΡΙΚΑ ΕΘΙΜΑ
Όπως είναι γνωστό,η Εκκλησία υιοθέτησε,µε νέα σηµασία,ορισµένα έθιµα

και δοξασίες του αρχαίου κόσµου που σχετίζονταν µε το φαινόµενο του θανάτου,
ενώ απέκρουσε όσα δεν ήταν σύµφωνα µε το χριστιανικό δόγµα.Τα κείµενα του
Απολλώνιου µας δίνουν την ευκαιρία να δούµε µερικά από τα νεκρικά έθιµα και τις
αντιλήψεις για το θάνατο και τη µεταθανάτια ζωή στο πέρασµα από την ύστερη
Αρχαιότητα στο χριστιανικό Μεσαίωνα και την Αναγέννηση:58
56
Έτσι όπως τίθεται,το θέµα της εκδίκησης µπορεί να θυµίζει εδώ τη νοµοθεσία της Π∆.Στη
γλώσσα των Ο΄ η εκδίκηση σήµαινε, ως γνωστό, αποκατάσταση της δικαιοσύνης: µπορεί να είναι
πάντοτε απαγορευµένο το να εκδικείται κανείς από µίσος τον κακό και αδικοπράκτη, είναι όµως
καθήκον του να διεκδικεί το καταπατηµένο του δικαίωµα,ακόµη και βίαια.
57
Τo µοτίβο του προσκυνήµατος του ήρωα πιθανόν το εκµεταλλεύτηκε ο ποιητής της Ριµάδας
για την ανανέωση της τελικής σκηνής αναγνώρισης.Στην κρητική µυθιστορία ο Απολλώνιος µπαίνει
στο ναό ως προσκυνητής, αλλά αντί να συνοµιλήσει µε κανένα, όπως συµβαίνει στην ∆ιήγησιν,
αρχίζει αµέσως τις προσευχές του.Έτσι,ενώ προσεύχεται,παρατηρεί ψηλά,σε µια γωνία του ναού,
την αναµνηστική παλιά κασέλα της γυναίκας του,µέσω της οποίας γίνεται η αναγνώριση.Ύστερα
από προσκύνηµα του ήρωα σε µοναστήρι γίνεται επίσης το απρόσµενο συναπάντηµα των συζύγων
στα λαϊκά ελληνικά παραµύθια από τα Κύθηρα,από τις Κυδωνίες και τη Σµύρνη της Μικράς Ασίας.
58
Για περισσότερες λεπτοµέρειες σχετικά µε τα θέµατα που θίγονται στο κεφ. αυτό της
εργασίας,βλ.την εξής βιβλιογραφία:O hler N orbert,Sterben und Tod in M ittelalter,M ünchen-Zürich
102
α. Ενδιαφέροντα για το θέµα του θανάτου είναι καταρχήν τα γεγονότα που

λαµβάνουν χώρα κατά,και ύστερα από,το άτυχο ταξίδι του νιόπαντρου κεντρικού
ζευγαριού προς την Αντιόχεια. Οι σκηνές αυτές εκτυλίσσονται στη λατινική
διήγηση µε τον εξής τρόπο (κεφ. 25-6): η γυναίκα του ήρωα γεννά πρόωρα ένα
κοριτσάκι πάνω στο πλοίο,υπό την προστασία της θεάς της λοχείας Lucina.Μετά
τη γέννα όµως δεν γίνεται η απαραίτητη αποκόλληση του πλακούντα, µε
αποτέλεσµα να πήξει το αίµα της µητέρας και να πέσει αναίσθητη. Όλοι την
περνούν για πεθαµένη. Ο gubernator του πλοίου προτρέπει το σύζυγό της να
ξεφορτωθεί το «πτώµα». Καµία εξήγηση δεν δίνεται στο κείµενο για την
αντίδραση αυτή, αλλά είναι πολύ πιθανόν η ανησυχία αυτού του προσώπου να
σχετίζεται µε τις διαδεδοµένες από την Αρχαιότητα προλήψεις, σύµφωνα µε τις
οποίες θεωρούνταν µολυσµένοι εκείνοι που έρχονταν σε επαφή µε ένα νεκρό
σώµα,επειδή αυτό αποτελούσε ακάθαρτη ύλη.
Με τις αρχαίες αντιλήψεις περί θανάτου συνδέεται και η επακόλουθη στάση
του ήρωα.Αυτός αναθέτει στους µαραγκούς του να φτιάξουν ένα κιβώτιο,για να
µη χαθεί το υποτιθέµενο πτώµα στο βυθό της θάλασσας.59 Για να σιγουρευτεί ότι η
σύζυγος θα κηδευτεί στην ξηρά, τοποθετεί χρήµατα µέσα στην κασέλα για τα
έξοδα της κηδείας, και ένα εξηγητικό κείµενο που απευθύνεται στον πρώτο
τυχόντα.Στο µήνυµα αυτό ο ήρωας δεν δίνει συγκεκριµένες οδηγίες σχετικά µε τη
νεκρώσιµη τελετή µε την οποία πρέπει να κηδευτεί η γυναίκα του. Παρά την
αοριστία αυτή, ο ήρωας φαίνεται να είχε υπόψη του τον ενταφιασµό. Αυτό το
συµπεραίνουµε από την απειλή που περιέχει το συγκεκριµένο µήνυµα:όποιος βρει
το πτώµα και παραµελήσει την απαιτούµενη κηδεία, θα έχει την κατάρα του
Απολλώνιου να πάθει παρόµοια συµφορά,να πεθάνουν δηλαδή όλοι οι συγγενείς
του και να µην µπορέσει έτσι να ενταφιαστεί ο ίδιος ποτέ.60 Το µήνυµα αυτό
φέρνει αποτέλεσµα. Ο γιατρός που βρίσκει στη στεριά το φέρετρο, µόλις το
1990,J.G eary Patrick,Living with the dead in the M iddle Ages,London 1994,B.G ordon–P.M arshall
(επιµ.),Τhe Place ofthe D ead.D eath and Rem em brance in late M edievaland Early M odern Europe,
Cam bridge 2000.Για τη βυζαντινή παράδοση βλ.Γ.Κ.Σπυριδάκης,«Τ κατ τ ν τελευτ ν θιµα
τ ν βυζαντιν ν κ τ ν γιολογικ ν πηγ ν»,ΕΕΒΣ 20 (1950) 75-171,Φ.Κουκουλές,« Η τελευτ
κα ταφή», στο ΒΒΠ, τ. ∆΄, σσ. 148-248, και Ν.Ε. Εµµανουηλίδης, Το ∆ίκαιο της ταφής στο
Βυζάντιο,Αθήνα 1989.
59
Σύµφωνα µε τον M erkelbach (1962),σ.164,στο χαµένο ελληνικό πρότυπο το µοτίβο αυτό
σχετιζόταν µε το «SargritualderO sirisw eihe».
60
Όπως είναι γνωστό,στον αρχαίο κόσµο η υποχρέωση της ταφής των νεκρών θεµελιωνόταν
πάνω σε θρησκευτικά και ανθρωπιστικά ιδανικά.Η στέρηση εντάφιων τιµών θεωρούνταν συµφορά
από τις δεινότερες. Όταν αφηνόταν άταφος ένας νεκρός, διαπράττονταν µεγάλη ασέβεια, επειδή η
ψυχή του δεν µπορούσε να περάσει τις πύλες του Άδη και να επικοινωνήσει µε τις ψυχές των άλλων
νεκρών, και έτσι περιπλανιόταν αδιάκοπα στον κόσµο, βλάπτοντας τους ζωντανούς, και ιδιαίτερα
τους συγγενείς του.
103
διαβάζει ετοιµάζει αµέσως την κηδεία.Η τελετή όµως που επιλέγεται για τη νεκρή
δεν είναι ο ενταφιασµός, αλλά η καύση. Ενώ ετοιµάζεται η πυρά, ο γιατρός
αναθέτει σε ένα µαθητή του την πλύση του λειψάνου,άλλο έθιµο χαρακτηριστικό
της ελληνικής και ρωµαϊκής αρχαιότητας.61 Η κηδεία τελικά δεν πραγµατοποιείται,
γιατί ο µαθητής,ενώ καθαρίζει το σώµα της γυναίκας µε αλοιφές και αρωµατικές
ουσίες,ανακαλύπτει ότι ο θάνατός της ήταν φαινοµενικός,δηλαδή επρόκειτο για
µια περίπτωση νεκροφάνειας.62
Ας περάσουµε τώρα στις µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές. Σ’
αυτές, µετά από το «θάνατο» της πριγκίπισσας,63 είτε το πλήρωµα είτε ο
καπετάνιος του πλοίου παρακαλούν τον ήρωα να τη ρίξει στη θάλασσα. Τα
επιχειρήµατα είναι παρόµοια µε εκείνα που είδαµε στην λατινική µορφή της
διήγησης,ο υποτιθέµενος κίνδυνος που συνεπάγεται από τη µεταφορά ενός νεκρού
σε θαλασσινό ταξίδι.Ο λόγος, όµως,αυτής της στάσης δεν πρέπει να σχετίζεται
πια µε τις παγανιστικές δεισιδαιµονίες του αρχαίου κόσµου.Είναι πολύ πιθανόν να
οφείλεται σε άλλου είδους προλήψεις, όπως, για παράδειγµα, στην ιδέα ότι ένα
τέτοιο γεγονός είναι κακός οιωνός.Οι ναύτες µπορεί να θεωρούσαν το θάνατο στη
θάλασσα ένδειξη µιας σίγουρης φοβερής τρικυµίας.64 ∆εν αποκλείεται όµως να
οφείλεται και στο φόβο µήπως µεταδοθούν στο πλήρωµα νοσογόνα µικρόβια που
ενδέχεται να δηµιουργούνται από τη αποσύνθεση του πτώµατος, ή έτσι
τουλάχιστον θα τα ερµήνευε ο χριστιανός αναγνώστης της εποχής.65
61
Η πλύση των λειψάνων αποσκοπούσε κατά την ειδωλολατρική αντίληψη στην αποκάθαρση
των λειψάνων από τη µόλυνση που επέφεραν σε αυτά οι δαίµονες του θανάτου.
62
Εκτός από το πρόσωπο του δασκάλου της ιατρικής,η αδεξιότητα των γιατρών φαίνεται και
λίγο παραπάνω,στο επεισόδιο όπου µαθαίνουµε για την αρρώστια που,εξαιτίας του έρωτα,βασανίζει
την κεντρική ηρωίδα.Αντιθέτως,στο επεισόδιο που αφηγείται την ανάρρωση του ίδιου προσώπου,
ύστερα από φαινοµενικό του θάνατο, προβάλλεται µια θετική εικόνα της ιατρικής, πίσω από την
οποία βρίσκεται,σύµφωνα µε τον W olff (2000),ο υποτιθέµενος χριστιανός συγγραφέας και γνώστης
της ιατρικής που διασκεύασε το πιθανόν ελληνικό πρότυπο.Την αχρηστία των µεθόδων της ιατρικής
επιστήµης υπογραµµίζουν µάλιστα στο πρώτο επεισόδιο ορισµένες µεσαιωνικές διασκευές,βλ.κεφ.
3,σηµ.9.
63
Η αναφορά στην παγανιστική θεά της λοχείας απουσιάζει σε όλες τις µεσαιωνικές και
αναγεννησιακές µας διασκευές.Το όνοµά της χρησιµοποιείται όµως για ορισµένα πρόσωπα,βλ.κεφ.
3,σηµ.6,και κεφ.4,σηµ.141.
64
Για παρόµοιους άτοπους λόγους ρίχνεται στη θάλασσα η ηρωίδα της ερωτικής µυθιστορίας
του Μακρεµβολίτη, βλ. ΥΥ V . Εδώ το πλοίο στο οποίο ταξιδεύουν οι πρωταγωνιστές πέφτει σε
καταιγίδα,οι ναύτες αποφασίζουν τότε να θυσιάσουν κάποιον στις θαλάσσιες θεότητες,και ο κλήρος
πέφτει στην Υσµίνη.Η νεαρή τελικά σώζεται ως εκ θαύµατος.
65
Ακόµη και στον Pericles επαναλαµβάνεται το µοτίβο αυτό.Πληροφορηµένος από έναν ναύτη
του πληρώµατος ότι η θαλασσοταραχή δεν πρόκειται να σταµατήσει εάν το πλοίο δεν καθαριστεί από
την πεθαµένη,ο Περικλής απαντά ότι αυτό είναι πρόληψη.Ο ναύτης τότε δικαιολογεί την άποψή του
µε τον εξής τρόπο: «Pardon us,sir,with us atsea ithath been still observed,and we are strong in
custom ». Ο λόγος για τον οποίο η γυναίκα έπρεπε να ριχθεί στη θάλασσα ήταν ήδη ακατανόητος
104
Για να µη βάλει σε κίνδυνο το πλήρωµα, ο ήρωας αποδέχεται να ρίξει στη

θάλασσα τη γυναίκα του µέσα σε µια κασέλα, µε την ελπίδα ότι τα κύµατα θα
εκβράσουν το λείψανο.66 Στη γαλλική Ystoire ο ήρωας προσθέτει στη κασέλα της
γυναίκας του ένα κείµενο κάπως αόριστο και πολύ παρόµοιο σε περιεχόµενο µε
εκείνο που γράφει το αντίστοιχο πρόσωπο της λατινικής µυθιστορίας.67 Στις
υπόλοιπες διασκευές το µεγάλο ποσό χρηµάτων και πολύτιµων µετάλλων που
εγκιβωτίζεται στην κασέλα προορίζεται για εκείνους που θα τη βρουν και θα
φροντίσουν για τον ενταφιασµό του λειψάνου που επιτάσσει η χριστιανική
θρησκεία. Στο Leggere, στο ισπανικό Libro, καθώς και στην πρώτη ελληνική
διασκευή γίνεται ρητή αναφορά και στη νεκρώσιµη ακολουθία, η οποία γίνεται,
κατά το χριστιανικό έθιµο,για την ανάπαυση της ψυχής των νεκρών.68
µάλλον για τους λαϊκούς ποιητές της προφορικής ελληνικής παράδοσης των νεότερων χρόνων,εάν
κρίνουµε,λ.χ.,από το σχόλιο που παρεµβάλλεται στο παραµύθι από τις Κυδωνίες της Μικράς Ασίας
στο αντίστοιχο σηµείο της διήγησης: Έβαλαν µέσα την βασίλισσα και το έριξαν στη θάλασσα, γιατί
εκείνον τον καιρόν οι άνθρωποι πίστευαν πως ένα καράβι που είχε πάνω του ένα νεκρό δεν µπορούσε
να ταξιδέψει. Το ίδιο ισχύει ίσως και για το παραµύθι της Κω. Εδώ η µεταφορά ενός νεκρού στη
θάλασσα συνδέεται µε την ακινησία του πλοίου λόγω απανεµιάς: Γιατί αλλιώς αν το ’χε µέσα στο
καράβι του,θα ’το πάντα γαλήνη,κ’είναι αµαρτία να’ναι λείψανο µέσα το καράβι.Το ανεξήγητο αυτό
χωρίο ενδέχεται να προβληµάτισε και το λαϊκό συντάκτη του παραµυθιού της Σµύρνης. Εδώ το
επεισόδιο του θαλασσινού ταξιδιού του νιόπαντρου ζευγαριού έχει παραλειφθεί και συνεπώς λείπει
επίσης το µοτίβο του εν πλω θανάτου της ηρωίδας.Παραµένει όµως το απαραίτητο για την πλοκή
µοτίβο του φέρετρου που φέρνει σε µακρινή ακτή το «νεκρό» σώµα της γυναίκας. Αυτή πέφτει
σοβαρά άρρωστη στο κρεβάτι του παλατιού και ζητά µια τελευταία χάρη στον άντρα της: Άµα
πεθάνω, να µε βάλεις σ’ ένα σεντούκι γυαλένιο και να µε ρίξεις στη θάλασσα. Τα κυµατάκια θα µε
πάρουνε και θα µε πάνε στον τόπο που γεννήθηκα,και που είναι τόσο αλάργα από ’δώ,για να µε βρει ο
πατέρας µου.
66
Η ανώνυµη ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή δίνει και µια τοπογραφική πληροφορία
που δεν απαντά σε άλλα κείµενα.Η θύελλα που αιφνιδιάζει τον Απολλώνιο και το πλήρωµά του τους
ρίχνει στον κόλπο της Αττάλειας.Πρόκειται για το λιµάνι της αρχαίας Παµφυλίας που ιδρύθηκε από
τον βασιλιά της Περγάµου Άτταλο Β΄ τον 2ο π.Χ. αιώνα. Η πόλη αυτή ήταν γνωστή για τους
χριστιανούς του Μεσαίωνα από τη Κ∆.Από την Αττάλεια αναχώρησαν ο απόστολος Παύλος και ο
Βαρνάβας για την ευαγγελική τους αποστολή στην Αντιόχεια, βλ. Πράξεις 14.24. Ήδη από τους
µεταποστολικούς χρόνους αποτελούσε επισκοπή και το 1084 προήχθη σε µητρόπολη µε χρυσόβουλλο
του Αλεξίου Α΄ Κοµνηνού. Η Αττάλεια συνδέεται µε την ιστορία της Κύπρου το 1361, όταν ο
φράγκος βασιλιάς της µεγαλονήσου Πέτρος Α΄ την καταλαµβάνει και εγκαθιστά ως ηγεµόνα τον
Ιάκωβο ντε Νόρες (βλ.Μαχ.121 κ.ε.).Το 1373 καταλήφθηκε από τον οθωµανό σουλτάνο Μουράτ Α΄
και παρέµεινε από τότε στην τουρκική κυριαρχία.
67
Υstoire 94.5-9. Πάντως, µε τις obsecquez που ζητά από εκείνον που θα βρει πρώτος το
κιβώτιο ο ήρωας εννοεί µάλλον τη χριστιανική ταφή του σώµατος.
68
Βλ. Leggere X X V 30-1, Libro 290-1, ∆ιήγησις 394-5. Ενδιαφέρουσα είναι η κριτική που
ασκεί στο σηµείο αυτό ο ισπανός ποιητής πάνω στο θέµα του οικονοµικού ενδιαφέροντος που
δείχνουν οι κληρικοί όταν πρόκειται να αναλάβουν τέτοιες λειτουργίες.Για τη χρήση του όρου ξοδος
στη ∆ιήγησιν (εκφορά ή κηδεία)βλ.Σπυριδάκης,ό.π.,σ.132.
105
Το τελευταίο µέρος του κειµένου που τοποθετεί ο Απολλώνιος µέσα στο

φέρετρο της γυναίκας του περιέχει στη ∆ιήγησιν και ένα άλλο σηµαντικό στοιχείο
των νεκρώσιµων εθίµων,τα µνηµόσυνα,άλλη συνήθεια µε παγανιστική προέλευση
στην οποία έδωσε αργότερα χριστιανική εξήγηση η ορθόδοξη Εκκλησία. Ο
ανώνυµος διασκευαστής της ∆ιηγήσεως µεταδίδει,εάν δεχτούµε τις διορθώσεις του
πρώτου εκδότη,69 την πεποίθηση που προϋποθέτουν τα µνηµόσυνα, δηλαδή ότι
υπάρχει η δυνατότητα να µεταβληθεί ή να γίνει επιεικέστερη η επουράνια
ετυµηγορία για κάθε άνθρωπο χάρη στις προσευχές για τον πεθαµένο και στις
προσφορές στην Εκκλησία.70
Η απειλή που περιείχε το επεξηγηµατικό κείµενο του πρωταγωνιστή της ΗΑ,
που δήλωνε κυρίως τη χαρακτηριστική παγανιστική νοοτροπία του ανθρώπου της
ύστερης Αρχαιότητας,απουσιάζει σε όλες τις µεταγενέστερες διασκευές µας,εκτός
από τη γαλλική, όπου απαντά µεν, αλλά προφανώς µε διαφορετική, χριστιανική
πια,σηµασία.Ο µεσαιωνικός Απολλώνιος σε µερικές περιπτώσεις πειθαναγκάζει
εκείνον που θα έβρισκε το πτώµα,επικαλούµενος τη χριστιανική του συνείδηση.71
Η κηδεία που ετοιµάζει ο γιατρός72 της λατινικής διήγησης παραλείπεται σε
όλες τις µεταγενέστερες διασκευές που µελετούµε στην εργασία µας.To µόνο που
69
W agner (1874),στ.396 <ν ε ναι κα > ε ς ψυχικ κα ε ς µνηµόσυνόν της.Ο ελλιπής αυτός
στίχος θεωρείται από άλλους µελετητές ως µεταγενέστερο γλώσσηµα,βλ.Janssen (1954)και Cupane
(1995),σηµ.42.
70
Οι εθνικοί είχαν ήδη τη συνήθεια να προσεύχονται για τον πεθαµένο και να κάνουν
προσφορές στους τάφους την τρίτη,την ένατη και την τριακοστή µέρα µετά την ταφή,καθώς και κάθε
έτος,κατά την ετήσια,τριετή κτλ.επέτειο των γενεθλίων του νεκρού.Κατ’αναλογία θεσπίστηκαν τα
χριστιανικά µνηµόσυνα στις ίδιες περίπου µέρες µετά την ταφή, δηλαδή την τρίτη, ένατη,
τεσσαρακοστή (κατά σηµιτική επίδραση) ηµέρα, καθώς και κατά την τετράµηνη, εξάµηνη, ετήσια
κτλ. επέτειο του θανάτου. Το έλεος του Θεού στο οποίο βασίζονται οι λειτουργίες αυτές είναι
ασύµβατο µε τη ρωµαιοκαθολική ιδέα του Καθαρτηρίου,ως τόπου όπου οι ψυχές των αµαρτωλών
πρέπει να εξαγνίζονται για να γίνουν δεκτές στον Παράδεισο.
71
Bλ.,συγκεκριµένα,τα χωρία του Rom anzo 32.27 κ.ε.,του Libro 292ab,και της Ριµάδας 931-
2. Στο ζήτηµα της υποχρέωσης της ταφής των νεκρών η Εκκλησία κληρονόµησε την εθνική
παράδοση για λόγους διαφορετικούς.Για τους χριστιανούς η νοµιµότητα του ενταφιασµού στηρίζεται
πρώτα απ’ όλα σε διάφορα χωρία της Αγίας Γραφής, όπως, λ.χ., Γεν. 3.19, όπου ο ∆ηµιουργός
απευθύνεται στον πρωτόπλαστο άνθρωπο µε τα εξής λόγια: ως το ποστρέψαι σε ε ς τ ν γ ν ξ ς
λήφθης, τι γ ε κα ε ς γ ν πελεύσ .Εξάλλου,οι χριστιανοί υποχρεούνται στην εκπλήρωση της
ταφής των νεκρών λόγω του δόγµατος της ανάστασης,η οποία θα είναι όχι µόνο ψυχική,αλλά και
σωµατική. Εκτός από αυτά, οι χριστιανοί προτίµησαν εξ αρχής την ταφή των νεκρών, κατά το
υπόδειγµα του ενταφιασµού του Χριστού καθώς ιστορείται στα ευαγγελικά κείµενα.Για όλους αυτούς
τους λόγους η Εκκλησία απέκρουε την άλλη παγανιστική παράδοση,την καύση των νεκρών.
72
Το πρόσωπο αυτό ονοµάζεται Cerym onio στη Versione,Chirio στο Leggere,και Chrem on-
Cerom ons-Cherem ons στην Ystoire,αποδόσεις στα ιταλικά και γαλλικά του Cerem on (X αιρήµων)της
λατινικής recensio B.
106
απαντά ακόµη είναι το στοιχείο της φωτιάς, αν και µε διαφορετική χρήση. Το

συγκεκριµένο επεισόδιο παρουσιάζει τις εξής αξιοσηµείωτες διαφοροποιήσεις:
- Η ∆ιήγησις,η ιταλική της πηγή,το Libro,η Ystoire,καθώς και το Leggere,
συµπίπτουν µε την ΗΑ στo ότι κανείς από τους γιατρούς δεν υποψιάζεται ότι
µπορεί να πρόκειται για µια περίπτωση νεκροφάνειας. Η ηρωίδα συνέρχεται
τυχαία, δίχως ιατρική εξέταση. Συγκεκριµένα, αρχίζει να εκδηλώνει πιο έντονα
σηµεία ζωής χάρη στη ζέστη της φωτιάς, που ανάβεται για την ετοιµασία του
λειψάνου,ή χάρη στη τριβή του σώµατός της µε διάφορα βάλσαµα.73
Στην περίπτωση της ∆ιηγήσεως αξίζει επιπλέον να σηµειώσουµε το
ενδιαφέρον του διασκευαστή να παρουσιάσει το γεγονός της ανάρρωσης της
ηρωίδας ως ένα θαύµα. Εάν παρατηρήσουµε καταρχήν τη σκηνή της γέννας,
διαπιστώνουµε ότι όλες οι άλλες διασκευές µιλούν για νεκροφάνεια ή αναισθησία
της πριγκίπισσας. Εξάλλου, η λεπτοµερής έκθεση των φυσικών αιτίων που
προκάλεσαν το φαινοµενικό της θάνατο είχε ως αποτέλεσµα να γίνεται αργότερα
πιο αληθοφανής η βελτίωση της φυσιολογικής της κατάστασης. Σε µερικές
περιπτώσεις,όπως στη γαλλική διασκευή,ο αφηγητής πληροφορεί τον αναγνώστη
ότι ο χωρισµός των πρωταγωνιστών που γίνεται στο πέλαγο εξαιτίας του
φαινοµενικού θανάτου της γυναίκας δεν θα είναι οριστικός,και προτρέχει µάλιστα,
αναφέροντας την ευτυχία που θα επέλθει αργότερα στο ζευγάρι. Αντιθέτως, στη
∆ιήγησιν ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται περισσότερο, όταν η γυναίκα ανακτά
τελικά την υγεία της,αφού φαινόταν ότι αυτή είχε πράγµατι πεθάνει.74 Γι’ αυτό ο
αφηγητής καλεί την προσοχή του αναγνώστη-ακροατή, προτού αφηγηθεί το
επεισόδιο των γιατρών της Εφέσου,υπογραµµίζοντας το θαυµαστό χαρακτήρα του
73
Σχετικά µε την πρακτική του καθαρισµού του νεκρού σώµατος που αναφέρεται στα κείµενα
αυτά, πρέπει να διευκρινιστεί ότι η Εκκλησία είχε υιοθετήσει το έθιµο αυτό, παρότι απέκρουε την
αντίληψη σύµφωνα µε την οποία το λείψανο συνιστούσε ακάθαρτη ύλη.Βλ.πώς διακρίνει ο Συµεών
Λογοθέτης, ο Μεταφραστής, τη σχετική παγανιστική και ιουδαϊκή αντίληψη από την αντίστοιχη
χριστιανική,σύµφωνα µε την οποία ο θάνατος του Χριστού εξαγίασε τα λείψανα των πιστών:Κα τε
µ ν Ιουδαϊκ ς πέθν σκον ο νθρωποι βδελυκτ ν τ θνησιµα α τε δ π ρ Χριστο θάνατος
τίµια τ λείψανα τ ν σίων α το ( Οµιλία Περ θανάτου,PG 32.1268).Απήχηση του εθίµου αυτού
έχουµε στη Θησηίδα,ελληνική διασκευή του εµπνευσµένου από την Αρχαιότητα έργου του Boccaccio
Teseida. Βλ. Θησ. (Βεν.) Β΄ 78.6-7 καί, µετ τα τα, σύνασσαν τ µέλη τ ν κορµι ν τους/ κα στ
ποτάµια τά ’πλεναν µετ τιµ ν µεγάλην.
74
Βλ.στ.384-5.Για το ρήµα « ποθαίνω» βλ.και στ.8,484,526,675,764,768.Προκειµένου
να εκπλήξει τους ακροατές το παραµύθι από την Κω παρουσιάζει επίσης το περιστατικό αυτό ως
πραγµατικό θάνατο:Aµ’ ώς εγέννησε µόνον,ήβγε κ’ η ψυχή της.Του κάκου πολεµούσεν ο γιατρός να
την ξελιοθυµήση,δεν ήτο λιοθύµισµα,µόνον πέθαµα.Μετά από αυτό το επεισόδιο η ιστορία συνεχίζει
µε τις υπόλοιπες περιπέτειες του συζύγου και της «ορφανής» κόρης.Μόνο στο τέλος µαθαίνουµε για
την επαναφορά της γυναίκας στη ζωή, αλλά το γεγονός αυτό δεν βρίσκει κάποια ενδεχόµενη
θρησκειολογική ερµηνεία.Απουσιάζει άλλωστε εδώ και το µοτίβο της αναχώρησης–αποµόνωσης της
ηρωίδας σε µοναστήρι,βλ.κεφ.1,σηµ.63.
107
γεγονότος. Εξαιτίας της «ανάστασης» που έζησε, η πριγκίπισσα αποφασίζει

αµέσως να αφιερώσει την καινούρια της ζωή στο Θεό.75
- Στη Versione, στα Cantari του Pucci και στη Ριµάδα, καθώς και στη
Patraña του Tim oneda,η ανάρρωση της ηρωίδας γίνεται δυνατή χάρη στη συνετή
επέµβαση του νεαρού γιατρού.Με τη διάγνωσή του ο ικανός µαθητής προλαβαίνει
το κακό που θα είχε προκαλέσει η αδεξιότητα του δασκάλου του.Οι αρωµατικές
ουσίες, µε τις οποίες γινόταν στα προηγούµενα κείµενα το πλύσιµο του
υποτιθέµενου λειψάνου, αντικαθίστανται στα κείµενα αυτά από θεραπευτικές
αλοιφές, η χρήση των οποίων, σε συνδυασµό µε τη θερµότητα της φωτιάς,
καταφέρνει να επαναφέρει την υγεία στη γυναίκα. Η περιγραφή της θεραπείας
αυτής έχει βέβαια ως στόχο στα κείµενα αυτά να υπογραµµιστεί ακόµη
περισσότερο η σοφία του συγκεκριµένου προσώπου. Στη Versione ο µαθητής
επεµβαίνει προτού καεί ζωντανή η γυναίκα στη φωτιά που είχε ετοιµάσει ο γιατρός
για να επιβεβαιώσει το θάνατό της. Στα Cantari και στη Ριµάδα ο νεαρός
εµφανίζεται όταν όλα έχουν ήδη τακτοποιηθεί για τη νεκρώσιµη τελετή,που δεν
είναι παρά εκείνη που υποστήριζε από τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους η
Εκκλησία.76 Στη Ριµάδα µάλιστα το αποτέλεσµα της αναζωογονητικής θεραπείας
που εφαρµόζει ο νεαρός γιατρός στην πριγκίπισσα προκαλεί ιδιαίτερη συγκίνηση
στους παρόντες. Στα µάτια του λαού αυτός ο νεαρός γιατρός ξεφεύγει από το
συνηθισµένο επίπεδο και αποκτά υπερφυσική θεραπευτική ικανότητα.77 Στον
Tim oneda εκείνος που αντιλαµβάνεται αµέσως ότι η γυναίκα είναι ζωντανή, δεν
είναι κάποιος εξέχων µαθητής γιατρού,αλλά elm ás sagaz y sapientísim o de todos
(los m édicos).
β. Η πρακτική του ενταφιασµού µαρτυρείται στην ΗΑ στο επεισόδιο της
ψεύτικης κηδείας της κόρης του Απολλωνίου και της προσποίησης των θετών της
75
Βλ. στ. 396 κ.ε. Όπως παρατηρεί και ο Spadaro (1989)β, σ. 267, ο ελληνόγλωσσος
διασκευαστής αποφεύγει να µιλήσει για νεκροφάνεια «per far spiccare m aggiorem ente l’inervento
divino,ilm iracolo voluto da D io».
76
Ας σηµειωθεί ότι, παρόλο που η καύση των νεκρών εγκαταλείφθηκε βαθµιαία κατά τη
µετάβαση από τον 2ο στον 3ο αιώνα,όταν άρχισε δηλαδή να επικρατεί ο χριστιανισµός,οι Πατέρες
της Εκκλησίας συνέχισαν να πολεµούν για αρκετό διάστηµα το παγανιστικό αυτό έθιµο.Η Καθολική
Εκκλησία, λ.χ., την απαγόρευσε στους πιστούς της στη Σύνοδο των Καννών το 1203. Το έθιµο
απαντά, λ.χ., στην ελληνική Θησηίδα, βλ. Θησ. (Βεν.) Β΄ 80.2 κ.ε. κα γαν τ κορµιά τωνε κ’ ε ς
τέφραν τ ’ξορθ ναν κτλ.Για τη στάση της Εκκλησίας στο ζήτηµα της καύσης των νεκρών βλ.Μ.Ε.
Γαλανόπουλος,∆ιατί ταφή και όχι καύσις των νεκρών,Αθήνα 1962.
77
Βλ. στ. 997-8. Η παροµοίωση των ηρώων µε τους αγγέλους είναι συχνό µοτίβο στις
βυζαντινές µυθιστορίες,συνήθως για τονισµό της µεγάλης τους οµορφιάς.Βλ.,λ.χ.,την περιγραφή
του ήρωα τη στιγµή που εµφανίζεται για την κονταροµαχία στην Αχιλλ. Ν 1129 λέγουν µ κ το ς
ο ρανο ς γγελος κατέβην,και στον Ιµπ.398-9 ε χεν θεωρίαν γγελικήν,µεγάλη µορφοσύνη,/ σοι
τ ν ε δαν ε πασιν γγελον µοιάζει.
108
γονέων (κεφ. 32). Ωστόσο, η επιλογή της νεκρώσιµης αυτής τελετής γίνεται
µάλλον κατ’ ανάγκη της πλοκής της µυθιστορίας. Οι θετοί γονείς της Τάρσιας
πιστεύουν ότι ο δούλος τους την σκότωσε και την έριξε στη θάλασσα,καθώς αυτοί
διέταξαν.Για να µην υπάρξουν υποψίες εναντίον τους,αυτοί µηχανεύονται το να
ετοιµάσουν έναν ψεύτικο τάφο.Αυτή θα είναι εξάλλου και η εµφανής απόδειξη για
τον Απολλώνιο ότι η κόρη του έχει πράγµατι πεθάνει.
Ο ενταφιασµός αυτός απαντά σε όλες τις µεταγενέστερες µυθιστορίες,όπως
ήταν άλλωστε αναµενόµενο. Μπορούµε, πάντως, να εντοπίσουµε µερικές
διαφοροποιήσεις από τη λατινική µυθιστορία στην παρουσίαση αυτού του µοτίβου:
- Στη H A κτίζεται ένας επίσηµος τάφος µε µια επιτύµβια στήλη πάνω στο
µέρος όπου δηλώνουν οι θετοί γονείς της Τάρσιας ότι έθαψαν την κόρη.78 Ο
«διπλός» αυτός ενταφιασµός προκαλεί κάποια σύγχυση στους µεσαιωνικούς
διασκευαστές,που δεν λύνεται παντού µε τρόπο ικανοποιητικό.
Έτσι, για παράδειγµα, στην τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή πρέπει να
υποθέσουµε ότι οι σύζυγοι κατασκεύασαν πρώτα ένα φέρετρο,επειδή οι κάτοικοι
της Ταρσού αποφασίζουν να µετακοµίσουν το σώµα της Τάρσιας σε έναν άλλο
τάφο, τοποθετηµένο κοντά στο ακρογιάλι, non m ulto lutan dal m olim ento de
Lycorida.79
Επιλογή ορισµένων µεσαιωνικών διασκευαστών είναι η παράλειψη όλου του
συγκεκριµένου χωρίου. Έτσι συµβαίνει στο Libro, καθώς και στο Leggere. Στα
κείµενα αυτά θα µάθουµε µόνο αργότερα, κατά το επεισόδιο του γυρισµού του
Απολλώνιου, ότι είχε χτιστεί στην Ταρσό ένας τάφος που µαρτυρεί το «θάνατο»
της κόρης του.
Ορισµένες διασκευές δίνουν πιο σαφείς πληροφορίες για τον τρόπο
ενταφιασµού της δήθεν νεκρής.Στη ∆ιήγησιν,για παράδειγµα,αναφέρεται ρητά η
κατασκευή ενός φέρετρου, που χρησιµοποιείται ως τέχνασµα για την εξαπάτηση
των συµπολιτών.Οι πονηροί σύζυγοι γεµίζουν το κιβούρι αυτό µε ένα βαρύ κλαδί,
για να φανεί ότι πράγµατι φυλάγεται µέσα το σώµα της Τάρσιας.80 Έστω και µε
συντοµία, εδώ γίνεται αναφορά στην τελετή εκφοράς και ταφής της «νεκρής».
78
ΗΑ (RΑ)32.59 κ.ε.:Tunc perguntcives,ubifiguratum fueratsepulcrum a D ionysiade,etpro
m eritis ac beneficiis Apollonii,patris Tarsiae,fabricantes rogum ex aere colato etscripxerunttaliter
D iiM anesκτλ.
79
Η τελευταία λεπτοµέρεια είναι ενδιαφέρουσα,επειδή υποδηλώνει µάλλον την ύπαρξη ενός
νεκροταφείου.
80
Παρόµοιο τέχνασµα απαντά και στο νεοελληνικό παραµύθι του Απολλώνιου από τα Κύθηρα.
Εδώ ο φίλος του ήρωα έσφαξε ένα αρνί,το στόλισε και το έθαψε.Όταν χρόνια αργότερα έρχεται η ώρα
να ανοίξουν το φέρετρο,για να διαπιστωθεί ο θάνατος της «ορφανής» κόρης,εκείνος θα προσπαθήσει
να πείσει τον πατέρα της ότι το ζώο που βλέπει µέσα είναι η ίδια η κοπέλα που εβρικολάκιασε.Βλ.
Στάθης (1909),σ.73-6.
109
Παρόµοια αναφορά γίνεται και στην γαλλική Υstoire.Εδώ η κακόβουλη ∆ιονυσία,

µαζί µε την κόρη της, φτιάχνει επίσης ένα φέρετρο, το οποίο παρουσιάζει στους
συµπολίτες τους καλυµµένο µε χρυσαφένια υφάσµατα, µάλλον για να µη δοθεί
ευκαιρία σε κανένα να το ανοίξει και να κοιτάξει µέσα.Οι κάτοικοι αναλαµβάνουν
τότε τη νεκρώσιµη τελετή και τον ενταφιασµό του φέρετρου.81
-Σχεδόν σε όλα τα κείµενα γίνεται αναφορά στην οµορφιά του µνήµατος της
Τάρσιας.Σε ορισµένα κείµενα αυτό περιγράφεται µε κάποιες λεπτοµέρειες.Έτσι,
για παράδειγµα,στη λατινική µυθιστορία,την γαλλική Ystoire και στη Versione το
υλικό από το οποίο φτιάχνεται είναι ο µπρούντζος. Στο Libro, καθώς και στα
Cantariπροτιµάται το άσπρο µάρµαρο,ενώ στη Ριµάδα χρησιµοποιείται ο χρυσός,
σε σύνδεση µε διάφορα χρωµατισµένα µέταλλα.
- Το κείµενο της επιγραφής της επιτύµβιας στήλης αντιγράφεται,επίσης,στα
περισσότερα κείµενα.Το περιεχόµενό της είναι συνήθως όµοιο,περιέχει το όνοµα
της νεκρής, του πατέρα της, και του δωρητή του µνήµατος, µε τη διαφορά ότι
παραλείπεται παντού η αφιέρωση που περιείχε το λατινικό κείµενο στους Μάνητες,
τις ψυχές δηλαδή των πεθαµένων που λάτρευαν οι Ρωµαίοι. Μια εντελώς
διαφορετική επιγραφή θα διαβάσει ο Απολλώνιος στη Ριµάδα.Εδώ τα λόγια που
έχουν χαραχθεί πάνω στον τάφο της Τάρσιας έχουν χριστιανική σηµασία. Αυτοί
που την ενταφίασαν ζητούν συγχώρεση από το Θεό για την ψυχή του κοριτσιού.82
- Το µοτίβο του τάφου παραµένει στη νοβελιστική διασκευή του Tim oneda,
παρά τις σηµαντικές τροποποιήσεις που γίνονται τώρα στην πλοκή.Εδώ δεν είναι
οι θετοί γονείς της κόρης του Απολλώνιου αυτοί που ετοιµάζουν το επιτάφιο
µνηµείο της, διότι η απόπειρα δολοφονίας τελειώνει µε την αποκάλυψη και τη
δηµόσια τιµωρία της ένοχης,αλλά ο προστάτης της,ο γερουσιαστής Teófilo,όταν
αυτός συµπεραίνει ότι εκείνη χάθηκε στη θάλασσα ή σκοτώθηκε µαζί µε τον γιο
του,που την είχε αρπάξει.Αυτό που επισκέπτεται αργότερα ο Απολλώνιος είναι,
εποµένως, το κενοτάφιο της κόρης του, το οποίο περιλαµβάνει µάλιστα ένα
µαρµαρένιο άγαλµα και ένα επιτύµβιο επίγραµµα.
γ. Στα κείµενα που εξετάζουµε εδώ µπορούµε να παρακολουθήσουµε και
έναν πραγµατικό θάνατο. Αυτός ο θάνατος συµβαίνει λίγο νωρίτερα από το
επεισόδιο που µόλις είδαµε. Έχουν περάσει µερικά χρόνια από τότε που ήρθε ο
Απολλώνιος για να παραδώσει στους φίλους του τη νεογέννητη κόρη του. Αυτή
έχει ήδη µεγαλώσει και φοιτά στο σχολείο. Μια µέρα, όταν αυτή γυρνά από τα
καθηµερινά µαθήµατα,βρίσκει ετοιµοθάνατη στο κρεβάτι την παραµάνα της.Αυτή
αποκαλύπτει στη νεαρή την πραγµατική της καταγωγή,και στη συνέχεια πεθαίνει.
81
∆ιήγησις 520-29,Ystoire 103.7 κ.ε.
82
Ριµάδα 1269-1272.
110
Η λατινική έκφραση em isit/deposuitspiritum που χρησιµοποιείται στη ΗΑ για

να περιγραφεί η κρίσιµη αυτή στιγµή αποδίδεται στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές
απλώς µε το ρήµα m orire.Κυριολεκτικά µεταφράζεται στη γαλλική Υstoire (elle
rendy l’esperit),αλλά εδώ η έκφραση έχει αποκτήσει τη θρησκευτική σηµασία που
ήταν ακόµη αµφίβολη στο λατινικό κείµενο. Eκτός από την έκφραση αυτή, ο
θάνατος της παραµάνας περιγράφεται επίσης και ως πέρασµα στην άλλη ζωή (elle
fu trespassee), φόρµουλα που απαντά στο Libro (fue Licórides deste m undo
pasada) και στο Leggere (ella transiò e passò di questa vita). Στην Patraña
χρησιµοποιείται επίσης µια αντίστοιχη µε τη λατινική έκφραση της ΗΑ µε καθαρά
χριστιανική σηµασία:dio elam a elespíritu a D ios.Για να περιγράψει την οριστική
παύση των ζωτικών λειτουργιών ο Pucci προτιµά να εισαγάγει µια ποιητική
εικόνα: la m orte li porse subitam ente al cor m ortal veneno. Η προσωποποίηση
αυτή του θανάτου παραµένει στη Ριµάδα. Εδώ, όµως, καθώς και στην
προηγούµενη ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή του Απολλώνιου,το γεγονός
αποκτά σαφή θρησκευτική έννοια.Χρησιµοποιούνται τώρα οι όροι ψυχορραγ και
ξεψυχ , οι οποίοι αναφέρονται στην επιθανάτια αγωνία του ανθρώπου που
πρόκειται να περάσει στον άλλο κόσµο.83
H Τάρσια αναλαµβάνει στη ΗΑ τον ενταφιασµό της παραµάνας της.Από τότε
η νεαρή περνά τoν καιρό της πότε στο σχολείο και πότε στον τάφο αυτό. Στις
εκδηλώσεις τιµής προς τη νεκρή η recensio Α µας πληροφορεί ότι η νεαρή αφήνει
στον τάφο διάφορα επιτύµβια αναθήµατα. Όπως ήταν αναµενόµενο, το στοιχείο
της ταφής παραµένει στις µεσαιωνικές και αναγεννησιακές µας διασκευές. Στις
επισκέψεις που κάνει η Τάρσια στο µνήµα της παραµάνας απουσιάζουν,πάντως,
στα περισσότερα κείµενα,όπως παρατηρείται άλλωστε και στη λατινική recensio
B, τα ειδωλολατρικά αναθήµατα καθώς και οι επικλήσεις της Τάρσιας στους
Μάνητες.Μόνο στις ισπανικές διασκευές συνδυάζονται νεκρικά χριστιανικά έθιµα
µε συνήθειες ειδωλολατρικής καταγωγής. Έτσι, στον τάφο που επισκέπτεται η
Tarsiana-Politania γίνονται, µαζί µε τις προσευχές, θυσίες και προσφορές
τροφίµων.84
83
Πρβ.∆ιήγησις 464-7,Ριµάδα 1163-8.Κατά την αντίληψη των βυζαντινών ο µελλοθάνατος
έβλεπε πλήθος δαίµονες που έτρεχαν στο κρεβάτι του νεκρού ελπίζοντας να κερδίσουν την ψυχή του,
αλλά εµποδίζονταν από τον φύλακα άγγελο που τελικά παρελάµβανε την ψυχή του, βλ. M ango
(²1990), σ. 195 κ.ε. Για τη χρήση των συγκεκριµένων όρων βλ. Κριαρ. Λεξ., λήµµα «ξεψυχ »,
∆ηµητράκ.,λήµµα «ψυχορραγ ».
84
Μερικές από τις συγκεκριµένες επιτύµβιες τελετές που εισάγει ο ισπανός κληρικός
διασκευαστής του Libro επιβιώνουν ακόµη σε διάφορα µέρη της Ισπανίας,όπως επισηµαίνει ο A lvar
(1976),σ.158 κ.ε.Για τα νεκρόδειπνα,τις χοές,θυσίες και προσφορές τροφίµων πάνω στους τάφους
των νεκρών, που γίνονταν, κατά αρχαία συνήθεια, στο Βυζάντιο, και για το παρόµοιο φαινόµενο
επιβίωσης αρχαίων νεκρικών εθίµων στη σηµερινή Ελλάδα βλ.Κουκουλές,ό.π.,σ.208 κ.ε.
111
Σχετικά µε τον τόπο ενταφιασµού της παραµάνας θέλουµε να επισηµάνουµε

τα εξής:
Στη λατινική ΗΑ το µνήµα της βρίσκεται σε κάποιο ακρωτήρι κοντά στο
ακρογιάλι,έξω δηλαδή από την πόλη της Ταρσού.85 Στις µεταγενέστερες διασκευές
βλέπουµε πως επιλέγεται το ίδιο µέρος για τον ενταφιασµό της.Ο λόγος πρέπει να
αναζητηθεί µάλλον στο γεγονός ότι οι διασκευαστές ακολουθούν ακόµη από κοντά
την παραδοσιακή πλοκή.∆ηλαδή η Τάρσια πρέπει να σωθεί από τους πειρατές,οι
οποίοι διακρίνουν από τη θάλασσα την απόπειρα δολοφονίας της που επιχειρεί ο
δούλος Θεόφιλος πάνω στο συγκεκριµένο µνήµα,86 ενώ η επιλογή αυτού του τόπου
ενταφιασµού στη ΗΑ συνδέεται πιθανόν µε τις δοξασίες και προλήψεις του
ειδωλολατρικού κόσµου.Είναι γνωστό ότι κατά την Αρχαιότητα οι τάφοι έπρεπε
να τοποθετούνται εκτός των τειχών της πόλεως, επειδή τα νεκρά σώµατα
θεωρούνταν,όπως είδαµε λίγο παραπάνω,πηγή µολυσµού και εστία µιάσµατος.Η
µετάβαση από τον αρχαιοελληνικό στον υστερορωµαϊκό κόσµο δεν επέφερε
διαφοροποίηση των προηγούµενων συνηθειών.Μόνο µε την πάροδο του χρόνου,
και αφού οι αρχαίες δοξασίες εξασθένησαν, µε την αντίκρουσή τους από τη
διδασκαλία της Εκκλησίας,επιτράπηκε να θάπτονται οι νεκροί και intra urbem .
Ορισµένοι διασκευαστές προσθέτουν κάποιες λεπτοµέρειες, διαµέσου των
οποίων ο αναγνώστης έχει µια πιο συγκεκριµένη ιδέα για τον τόπο της ταφής της
παραµάνας. Στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές µπορούµε να φανταστούµε την
ύπαρξη ενός νεκροταφείου κοντά στο ακρογιάλι, µε βάση τις πληροφορίες που
έχουµε για το µέρος όπου «ενταφιάστηκε» αργότερα και η κόρη του Απολλώνιου.
Οι θετοί γονείς της Τάρσιας δείχνουν στον Απολλώνιο το µνήµα που έφτιαξαν οι
κάτοικοι της πόλης προς τιµή της Τάρσιας,στο ίδιο ακρογιάλι όπου βρίσκεται και
ο τάφος της παραµάνας της. Για νεκροταφείο µιλά ρητά το ισπανικό Libro. Στο
Leggere το µνήµα της παραµάνας και ο ψεύτικος τάφος της Τάρσιας είναι επίσης
µαζί,µε τη διαφορά ότι αυτά βρίσκονται µέσα σε µια εκκλησία.Απεικονίζεται έτσι
στη διασκευή αυτή η σηµασία που είχε για τους χριστιανούς η ταφή µέσα σε
χώρους λατρείας. Αυτό το χριστιανικό νεκρικό έθιµο απαντά και στις
οµοιοκατάληκτες επώνυµες διασκευές µας.Τόσο στα Cantariόσο και στη Ριµάδα
µαθαίνουµε ότι το πτώµα της παραµάνας τοποθετείται µέσα σε ένα φέρετρο το
85
Η Ταρσός δεν ήταν παραθαλάσσια πόλη. Η ακτή πάντως δεν απείχε πολύ από το αστικό
κέντρο της πόλης,βλ.R.Talbert (επιµ.),Barrington Atlas of the G reek and Rom an W orld,O xford
2000.Έτσι εξηγείται η λεπτοµέρεια της διήγησης που µας πληροφορεί ότι η Τάρσια επισκεπτόταν
συχνά τον τάφο,όταν γυρνούσε από το σχολείο.
86
Το ακρογιάλι εξαφανίζεται στις διασκευές που εισάγουν περισσότερες τροποποιήσεις στη
δοµή της µυθιστορίας.Έτσι συµβαίνει,λ.χ.,στην περίπτωση της Patraña.Στον Tim oneda ο δούλος
της ∆ιονυσίας προσπαθεί µάταια να ρίξει στο ποτάµι την κόρη του Απολλώνιου,την Pοlitania,ενώ
εκείνη,κατευθυνόµενη προς το µνήµα της παραµάνας,περνούσε µια γέφυρα.
112
οποίο ενταφιάζεται σε ναό. Με τον ενταφιασµό κοντά σε λείψανο µάρτυρα οι

πιστοί υποτίθεται ότι εξασφάλιζαν τη βοήθεια του µάρτυρα στη µεταθανάτια ζωή.
Οι διασκευές αυτές απεικονίζουν την πίστη, τόσο των ορθόδοξων όσο και των
καθολικών,ότι οι µάρτυρες µπορούσαν να µεσολαβούν για τη σωτηρία της ψυχής
των πιστών, συνοδεύοντάς την στον ουρανό και εκλιπαρώντας τον Θεό για τη
δικαίωσή της.87
Ο ποιητής της Ριµάδας ακολουθεί από κοντά στο σηµείο αυτό την ιταλική του
πηγή,και,εποµένως,δεν µπορούµε να αποφανθούµε για το εάν στην Κρήτη των
αρχών του 16ου αιώνα υπήρχε ακόµη το βυζαντινό έθιµο της ταφής των ξένων σε
ξεχωριστούς τάφους, δηλαδή στα λεγόµενα «ξενοτάφια». Αξίζει πάντως να
σηµειώσουµε ότι στο ελληνικό κείµενο (βλ. στ. 1773) απαντά το βυζαντινό και
νεότερο λογοτεχνικό µοτίβο του θανάτου στη ξενιτιά και της απουσίας των
συγγενών που να φροντίζουν για τον ενταφιασµό του ξένου.Ο κρητικός ποιητής
προσθέτει τη λεπτοµέρεια της συγκίνησης που προκαλεί στους πολίτες της Ταρσού
η συγκεκριµένη τελετή εξαιτίας της ξενικής καταγωγής της παραµάνας.88
δ. Άλλες ειδωλολατρικές έννοιες σχετικές µε τη µεταθανάτια ζωή, που
παίζουν λιγότερο ρόλο στη λατινική ΗΑ όπως είναι ο Τάρταρος, ο κάτω κόσµος
των αρχαίων Ελλήνων, έχουν παραλειφθεί σε όλες τις διασκευές που µελετούµε
εδώ. Ο Τάρταρος αναφέρεται συγκεκριµένα στο κεφ. 50 της recensio Β. Εδώ
γίνεται η δραµατική αναπαράσταση της δήθεν επιστροφής της Tάρσιας από τον
κάτω κόσµο µε σκοπό να αποκαλυφθεί το ψεύδος της ∆ιονυσιάδος. Η
εντυπωσιακή εµφάνιση της κόρης τονίζεται µόνο στις ανώνυµες ιταλικές
διασκευές.Σ’ αυτές η «ανάσταση» της νεαρής είναι αυτό που προκαλεί τo φόβο
της θετής µητέρας.
ε. Τέλος, σηµειώνουµε ότι στη Ριµάδα απαντά, συνδεδεµένο επίσης µε το
θέµα του θανάτου, ένα άλλο στοιχείο η προέλευση του οποίου ανάγεται επίσης
στην Αρχαιότητα,που έχει επιβιώσει στη νεοελληνική λαϊκή παράδοση,χάνοντας
την παγανιστική του σηµασία.Πρόκειται για τον Χάρο,ο οποίος έχει µετατραπεί,
κατά τη λαϊκή πρόληψη,από καταχθόνιος πορθµέας του Άδη σε προσωποποίηση
87
Η συνήθεια αυτή εµφανίζεται στην Ανατολή από τα πρώτα χρόνια της βυζαντινής
αυτοκρατορίας,όταν δηλαδή η Εκκλησία άρχισε να αποκρούει το σύστηµα ανέγερσης «µαρτυρίων»
στους έξω από τις πόλεις τάφους των µαρτύρων,και τα λείψανά τους µεταφέρθηκαν από το ύπαιθρο
στους ναούς των πόλεων. Το φαινόµενο αυξάνει σε συχνότητα κατά τον 10ο και 11ο αιώνα, και
αποκτά τη µεγαλύτερη διάδοση κατά την περίοδο των Παλαιολόγων. Στα τέλη της βυζαντινής
περιόδου η ταφή των νεκρών σε ναούς γενικεύθηκε.Κατά την εποχή αυτή δεν ενταφιάζονται στους
ναούς µόνο µέλη της αριστοκρατίας,αλλά και απλοί πιστοί.
88
Για το µοτίβο αυτό βλ.Σηµειώσεις στους στ.227-230 στο Επίµετρο ΙΙ.
113
του θανάτου.Ο Χάρος αποτελεί ένα από τα γνωστά παραδείγµατα επιβίωσης ενός
µυθολογικού στοιχείου στον ελληνορθόδοξο πολιτισµό.89
∆. ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ∆ΟΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑ∆ΟΣΕΙΣ
O εκχριστιανισµός της µυθιστορίας του Απολλώνιου αναπτύσσεται στις

διασκευές της µεσαιωνικής και αναγεννησιακής εποχής και µε την εισαγωγή
ορισµένων δογµάτων της χριστιανικής πίστης.Θα ασχοληθούµε εδώ ειδικότερα µε
ορισµένα µυστήρια της Εκκλησίας, καθώς και µε τη θεµελιώδη αρχή της
χριστιανικής θρησκείας που αποτελεί η πίστη στην ανάσταση των νεκρών και την
αιώνια ζωή. Αυτή που µας δίνει την αφορµή να καταπιαστούµε µε το τελευταίο
ζήτηµα είναι η ελληνική ∆ιήγησις.90
Ο γάµος
Ως συνέπεια της σηµασίας που είχε ήδη στη λατινική διήγηση ο
«οικογενειακός» παράγοντας, ο οποίος δεν πρέπει να πέρασε απαρατήρητος και
από τους πιο θρησκευόµενους διασκευαστές του Μεσαίωνα,τα δεσµά του γάµου
αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία σε όλες τις διασκευές του Απολλώνιου για τις οποίες
γίνεται λόγος εδώ. Οι ήρωες παντρεύονται πάντα σε νεανική ηλικία από έρωτα,
χωρίς συνοικέσιο,όπως θα δούµε και στο επόµενο κεφάλαιο,αλλά µε την πατρική
συγκατάθεση. Η τελετή του γάµου, καθώς και οι ακόλουθες εορταστικές
εκδηλώσεις, περιγράφονται µε αρκετές λεπτοµέρειες σε ορισµένες από τις
διασκευές µας. Και, όπως ήταν αναµενόµενο, ενίοτε απαντούν και στοιχεία
χαρακτηριστικά της εκκλησιαστικής τελετής. Έτσι στη γαλλική διασκευή
µαθαίνουµε ότι είναι ο επίσκοπος αυτός που παντρεύει το κεντρικό ζευγάρι,
89
Ριµάδα 1368,1596.Για τη χριστιανική χρήση του Χάρου,ως απεσταλµένου του Θεού,και
την εξέλιξη αυτής της µορφής στο τραγούδι και στην υπόλοιπη δηµώδη παράδοση,βλ.M .Αλεξίου,
«M odern G reek Folklore and its relations to the past.The evolution ofthe Charos in G reek Tradition»,
στο Proceedings ofthe Sym posium ofM odern G reek Studies,U niversity of California Press (1975),
σσ.211-36,και Ο.O m atos,«D el Caronte Barquero al Jaros N eohelénico»,Veleia 7 (1990) 303-15.
Για τα ποιήµατα του κάτω κόσµου βλ.τη διατριβή του Σ.Λαµπάκη,Οι καταβάσεις στον κάτω κόσµο
στη βυζαντινή και στη µεταβυζαντινή λογοτεχνία,Αθήνα 1982.Για την επιβίωση άλλων θεοτήτων του
κάτω κόσµου στα δηµοτικά τραγούδια βλ. G . N úñez, «Las divinidades de ultratum ba en la poesía
popular neogriega», στον τόµο M . Μορφακίδης και M . A lganza (επιµ.), La Religión en el m undo
griego.D e la Antigüedad a la G recia M oderna,G ranada 1997,σσ.471-83.
90
Άλλες δογµατικές αλήθειες, όπως η πίστη στην αµαρτία και το διάβολο, θίγονται στα
επόµενα κεφάλαια της εργασίας. Για το θεωρητικό µέρος αυτού του κεφ. βασιστήκαµε στις εξής
µελέτες: Ν. Ζernov, «Fede e dottrina della chiesa ortodossa», στη µονογραφία του Il cristianesim o
orientale,ιταλ.µτφρ.O .N icotra,M ilano 1962,G .Fedalto,La chiesa latina in O riente,V erona 1973-
8,Ι.Μέγιεντορφ (1990),Ι.Βλάσιος,Εκκλησιαστική Ιστορία,τ.1,Αθήνα 1992.
114
λεπτοµέρεια, βέβαια, φυσική, λόγω της κοινωνικής τάξης των νεόνυµφων. Η

µεγαλοπρεπής λειτουργία, στην οποία παρίσταται το σύνολο των ευγενών και
κληρικών της περιοχής, λαµβάνει χώρα σε ένα µοναστήρι.91 Σύµφωνα µε τη
χριστιανική παράδοση πραγµατοποιείται η ένωση των ηρώων στα Cantariκαι στις
ελληνικές διασκευές.92 Μάλιστα στη ∆ιήγησιν και στη Ριµάδα είναι πάλι ο
επίσκοπος αυτός που τελεί το γάµο του κεντρικού ζευγαριού. Το ρήµα βλογ
υποδηλώνει στη Ριµάδα το µυστήριο του γάµου κατά τον οποίο το ζευγάρι
ευλογείται από την Εκκλησία.93 Η ένωση του κεντρικού ζευγαριού γίνεται µάλιστα
στη ∆ιήγησιν σύµφωνα µε την ορθόδοξη τελετή του στεφανώµατος.94 Στο ισπανικό
Libro ο Θεός ευλογεί τον Απολλώνιο και τη γυναίκα του µετά το γάµο,καθώς µας
πληροφορεί ο αφηγητής.95
Νηπιοβαπτισµός
Η συνήθεια του νηπιοβαπτισµού κατακτούσε συνεχώς έδαφος ήδη από τις
αρχές του 3oυ αιώνα.Καθιερώθηκε σε όλη τη χριστιανική οικουµένη από τον 5o
αιώνα, την εποχή δηλαδή κατά την οποία πρέπει να χρονολογηθεί η πρώτη
91
Υstoire 87.7 κ.ε.
92
Αυτό µπορούµε µόνο να το υποθέσουµε στην περίπτωση του ιταλικού κειµένου από το χωρίο
όπου,για να περιγράψει τη λαµπρότητα της τελετής του γάµου των ηρώων,ο αφηγητής-ποιητής µάς
πληροφορεί ότι κανένας άλλος χριστιανός δεν έλαβε ποτέ τόση µεγάλη τιµή όπως ο Απολλώνιος την
ηµέρα του γάµου του µε την πριγκίπισσα Αρχιστράτα.Βλ.CantariII40.
93
Ριµάδα 764.Η θεία χάρη µεταδίδεται µε τα δεσµά του γάµου και στο δευτερεύον ζευγάρι που
το αποτελούν η Τάρσια και ο Τηναγόρας, βλ. στ. 1608-10. Στην περίπτωση αυτή, πάντως, δεν
αποκλείεται ο συγκεκριµένος όρος να αναφέρεται και στις ευχές που κάνουν οι γονείς στους γάµους
των παιδιών τους, κάτι που θεωρείται από τους χριστιανούς µεγάλη βοήθεια για οποιονδήποτε
κίνδυνο µπορεί να αντιµετωπίσει το νιόπαντρο ζευγάρι. Ενδιαφέροντα παραδείγµατα αυτού του
εθίµου έχουµε,λ.χ.,στην Αχιλλ.Ν 1441 κ.ε.κλίνει τ ν δυ ν τ ς κεφαλάς,γαµπρο κα θυγατρός του,/
κα ε χεται π καρδίας κα λέγει π ψυχ ς του:/«Ε χοµαι,τέκνα µου καλά,θρέµµατα τ ς ψυχ ς µου/
κα µέλη τ ς καρδι ς µου,στέµµατος κληρονόµοι,/ν γένησθε µακρόβιοι µέχρι µακρο το γήρους,/ν
γένησθε περίδοξοι κα διάδοχοι το κράτους,και στον ∆ιγ.Ακρ.,βλ.τις ευχές του πατέρα του ∆ιγενή
στην παραλλαγή Ε 1052 κ.ε.κα στέφανα λόχρυσα τ ς κεφαλ ς των θέτει/κα τ ν Θε ν παρακαλε κα
ε χ ς τ ν ναπέµπει:/«Kύριος < > πάντων δυνατ ς σ ς ν ε λογήση κτλ.,καθώς και την απαίτηση
του ήρωα να ευχηθεί ο στρατηγός την ένωσή του µε την αρπαγµένη κόρη του τελευταίου στην
παραλλαγή G 754 κ.ε. λλ µ το το λυπηθ ς, περεύχου δ µ λλον,/τέκνα σου γ ρ τυγχάνοµεν κα
δο λοι τ ς ψυχ ς σου κτλ.
94
Βλ.στ.340-2.Η Ορθόδοξη Εκκλησία παρέλαβε από τον αρχαιοελληνικό κόσµο τη χρήση
στεφάνων στο γάµο µεταξύ χριστιανών, δίνοντάς τους και µια νέα ερµηνεία. Το στεφάνωµα
συµβολίζει την ένωση του Χριστού µε τη νύφη του,την Εκκλησία.Το έθιµο καθιερώθηκε κατά τον
4ο αιώνα. Βλ. τη σχετική αναφορά στον Ι. Χρυσόστοµο:Στέφανοι τα ς κεφαλα ς (τ ν νυµφίων)
πιτίθενται ( Οµιλία θ΄ ε ς τ ν Α΄ Τιµ.,PG 62.546).Για το θέµα αυτό βλ.ΘΗΕ (1964),τ.4,σσ.194
κ.ε.Ο ορθόδοξος γάµος εµφανίζεται και σε άλλες βυζαντινές µυθιστορίες,βλ.,λ.χ.,∆ιγ.Ακρ.Ε 1053
κ.ε.,Βέλθ.1031-4,1330-2,και Φλώρ.1839-40.
95
Βλ.στρ.241.
115
σωζόµενη λατινική µορφή της µυθιστορίας του Απολλώνιου. Την ανάγκη του
νηπιοβαπτισµού συνέχισαν να τη µνηµονεύουν οι εκκλησιαστικές αρχές και κατά
τον ύστερο Μεσαίωνα.96
Παρά ταύτα,η βάπτιση δεν αναφέρεται ούτε στη ΗΑ ούτε σε πολλές από τις
µεταγενέστερες διασκευές εκεί όπου θα ήταν αναµενόµενο για το χριστιανό
αναγνώστη τους,στη σκηνή δηλαδή της παράδοσης της Τάρσιας από τον πατέρα
της στους φίλους του στην πόλη της Ταρσού.Έτσι,δηλαδή,στη γαλλική Υstoire,
στις δύο ισπανικές µορφές που συγκρίνουµε εδώ, καθώς και στις πεζές ιταλικές
διασκευές,αναφέρεται απλώς ότι η νεογέννητη κόρη του ήρωα παίρνει,σύµφωνα
µε τη θέληση του πατέρα,το ίδιο όνοµα της πόλης που τον φιλοξένησε,ως ένδειξη
τιµής προς αυτή.
Στις υπόλοιπες διασκευές ο Απολλώνιος δίνει στην κόρη του και πάλι το ίδιο
όνοµα97, αλλά η ονοµατοθεσία γίνεται αυτή τη φορά µε χριστιανική τελετή.98
Ιδιαίτερη σηµασία δίνεται στο µοτίβο της βάπτισης στις έµµετρες διασκευές του
φλωρεντινού και του κρητικού ποιητή. Η βασική τροποποίηση της πλοκής που
εισάγει ο Pucciείναι ότι ο Απολλώνιος µένει ένα βράδυ στο σπίτι του φίλου του
96
Η συνήθεια αυτή ξεκίνησε κατά την εποχή του Θεοδοσίου,όταν αυτός επέβαλε σε όλους να
γίνουν χριστιανούς. Η Κ∆ δεν αναφέρει πουθενά το θέµα της σχέσης βάπτισης και προπατορικού
αµαρτήµατος. Το θέµα αυτό το έθιξαν πρώτοι οι Πατέρες της Εκκλησίας. Αυτοί υποστήριξαν
επανειληµµένα την κατά το δυνατό ταχύτερη βάπτιση των παιδιών,πρώτα απ’ όλα γιατί δεν υπήρχε
κανένας λόγος να παραµείνουν αυτά χωρίς τη θεία χάρη,αλλά κυρίως γιατί αυτά,ως απόγονοι του
Αδάµ,ζούσαν,κατά τα λόγια,λ.χ.,του Κυπριανού,υπό το contagium m ortis antiquae (Epist.64.2-5).
Βλ.επίσης τα επιχειρήµατα του Ματθαίου Βλαστάρη:Ε γ ρ κα ν µολογε ν βάπτισµα π το θείου
συµβόλου δεδιδάγµεθα λλ’ πειδ Κύριος φη « Ε ν µ τις γεννηθ ξ δατος κα Πνεύµατος,ο
δύνεται ε σελθε ν ε ς τ ν βασιλείαν τ ν ο ραν ν»,ε λαβητέον µ τ στερέσει το θείου φωτίσµατος,τ
προσ κον τ πνευµατικ γάµ µ περικείµεθα νδυµα,το νυµφ νος µα κα τ ς βασιλείας πορριφ .
(Περ το γίου βαπτίσµατος, PG 144.1108), και του Γρηγορίου Θεολόγου: Νήπιον στί σοι; µ
λαβέτω καιρ ν κακία κ βρέφους γιασθήτω, ξ νύχων καθιερωθήτω τ Πνεύµατι (Ε ς τ γιον
βάπτισµα,PG 36.380).
97
To όνοµα του προσώπου αυτού στη λατινική διήγηση Tarsia παραµένει αυτούσιο στις
περισσότερες διασκευές.Μερικές αλλαγές γνωρίζει σε κάποια κείµενα: Tarsiana στο Libro,Tharsia
στη Versione,Τharse στην Ystoire.Στην Patraña o ήρωας δίνει στην κόρη του το όνοµα Politania,
που σχετίζεται µε την πόλη της µητέρας της,Pentopolitania.K ανένας από τους διασκευαστές µας δεν
φαίνεται να παίρνει υπόψη του τη διδασκαλία της Εκκλησίας που συνιστούσε να ονοµάζονται τα
παιδιά µε ονόµατα αγίων,αποστόλων ή µαρτύρων.Βλ.λ.χ.τις συµβουλές που έδινε στους πιστούς
της εποχής του ο Ιωάννης Χρυσόστοµος στην Οµιλία ε ς Γένεσιν (PG .53.179):Μ τοίνυν µεδ µε ς
τ ς τυχούσας προσηγορίας πιτιθ µεν το ς παισ ν,µεδ τ ν πάππων κα τ ν πιππάπων,κα τ ν πρ ς
γένος διαφερόντων τ ς νοµασίας α το ς χαριζώµεθα, λλ τ ν γίων νδρ ν, τ ν ρετ
διαλαµψάντων,τ ν πολλ ν παρρησίαν πρ ς τ ν Θε ν σχηκότων.
98
Βλ.∆ιήγησις 422-4,CantariΙΙΙ 30-31,Ριµάδα 1087-1114.Στην ανοµοιοκατάληκτη ελληνική
διασκευή ο ίδιος ο πατέρας βαπτίζει το παιδί του, πράγµα που αποδεχόταν η Εκκλησία κατ’
οικονοµία, εάν αυτός ήταν χριστιανός και δεν υπήρχε ιερέας στον τόπο όπου βρισκόταν το
νεογέννητο.
116
για να παν το κορίτσι την επόµενη µέρα στην εκκλησία.Χάρη στην αλλαγή αυτή ο
συγγραφέας των Cantariθα εµπλουτίσει όλο το επεισόδιο του γυρισµού του ήρωα
στη Ταρσό µε διάφορες λεπτοµέρειες που περιγράφουν τη λαµπρότητα του
γεγονότος. Ο φίλος του ήρωα αναλαµβάνει την οργάνωση της τελετής, µόλις
πληροφορείται από την παραµάνα του παιδιού ότι αυτό δεν έχει ακόµη βαπτισθεί.
Η τελετή δίνει την ευκαιρία στους πολίτες της Ταρσού να εκφράσουν το σεβασµό
και το θαυµασµό τους προς τον ήρωα. Μετά τη µεγαλοπρεπή και ποµπώδη
υποδοχή του ήρωα τόσο από το λαό όσο και από τον ηγεµόνα της πόλης στο
παλάτι του, όλοι κατευθύνονται στην εκκλησία. Εκεί, και µέσα σε πανηγυρική
ατµόσφαιρα, βαπτίζεται η Tάρσια.99 Πιο σύντοµο είναι το αντίστοιχο επεισόδιο
που έχουµε στη Ριµάδα.Σ’αυτήν υπογραµµίζεται όµως η θρησκευτική έννοια του
µυστηρίου.Ο κρητικός ποιητής τονίζει την αναγκαιότητα της βάπτισης του µωρού
για τη σωτηρία του και την κάθαρσή του από το προπατορικό αµάρτηµα.Ο ίδιος ο
Απολλώνιος, ως χριστιανός, έχει την επίγνωση της ευθύνης του ως πατέρα στο
ζήτηµα του νηπιοβαπτισµού.100
99
Ακόµη πιο εκτενές σε σύγκριση µε τη χειρόγραφη παράδοση παρουσιάζεται το επεισόδιο στις
βενετικές έντυπες εκδόσεις του 1475 και του 1499, όπου προστίθενται και άλλες λεπτοµέρειες
σχετικές µε τη χριστιανική τελετή: e tutti quanti venite a honorare/ al sancto batism o di sua bella
figlia,a la chiesa m agior trovò apparecchiati/tuttilipretich’erano invitati(στροφές 36fg και 38gh
του τρίτου cantare της έκδοσης του 1475). Ενδιαφέρουσα µπορεί να αποβεί η αντιπαράθεση των
λόγων των Πατέρων της Εκκλησίας µε ένα χωρίο του Libro di varie storie, ενδεικτικό της λαϊκής
θρησκευτικότητας του Pucci.Στο κεφ.X III αυτού του έργου (που πηγάζει από το Fiore divirtù,βλ.
V arvaro,ό.π.,σ.362) ο φλωρεντινός συγγραφέας δίνει µια ιδιαίτερη εκδοχή σχετικά µε τη φύση της
ψυχής και το προπατορικό αµάρτηµα: Ancora, l’anim a ha cinque nom i, ciò è coraggio, ragione,
spirito, senso e intendim ento, e fu creata, com e dicem m o dinanzi, di pura aria, e per lo
congiugnim ento ch’ella fa colla carne nasce all’anim a il pecato originale,il quale m ondare non si
può senza’lbattesim o… [La creatura nasce]e dice ilm aschio piangendo «a,a»,e la fem ina dice «e,e»,
ch’è tanto a dire quanto «guai a m e che sono nato per m orire». Ancora il m aschio dice «a» per
m em oria delprim o padre Adam ,e per sim ile m odo dice la fem ina «e» per m em oria della nostra prim a
m adre Eva,percuisoportano tutte le pene e le tribulazioni.
100
Υπεύθυνοι από εκκλησιαστική άποψη θεωρούνταν οι γονείς,τα παιδιά των οποίων πέθαιναν
χωρίς να βαπτισθούν. Βλ. τα λόγια του Ιωάννη Χρυσόστοµου στο Περ πρεσβυτέρου (PG 61.786):
’Ε ν δ τ µελεί τ ν γονέων ποθάν βάπτιστον, ο αί στι το ς γονε σι το παιδίου. Για τη
σύνδεση του βαπτίσµατος µε την αποτίναξη του αµαρτήµατος των Προπατόρων βλ. λ.χ. το εξής
απόσπασµα από την Απολογία Α΄ του Ιουστίνου του µάρτυρα (PG 5.421): Επειδ τ ν πρώτην γένεσιν
µ ν γνοο ντες, κατ’ νάγκην γεγενήµεθα ξ γρ ς σπορ ς κατ µίξιν τ ν τ ν γονέων πρ ς
λλήλους, κα ν θεσι φαύλοις κα πονηρα ς ναστροφα ς γεγόναµεν, πως µ νάγκης τέκνα µηδ
γνοίας µένωµεν, λλ προαιρέσεως κα πιστήµης, φέσεώς τε µαρτι ν π ρ ν προηµάρτοµεν
τύχωµεν ν τ δατι, πονοµάζεται τ λοµέν ναγεννηθ ναι, κα µετανοήσαντι π το ς
µαρτηµένοις, τ το Πατρ ς τ ν λων κα ∆εσπότου Θεο νοµα. Α τ µόνον πιλέγοντες, το τον
λυσόµενον γοντες π τ λουτρ ν.
117
Ανάσταση
H επιβίωση της ψυχής, στην οποία πίστευαν και οι παγανιστές αρχαίοι,
µετατράπηκε, όπως είναι γνωστό, σε θεµελιώδες δόγµα της χριστιανικής
θρησκείας,και αποτελεί ουσιώδη βάση και προϋπόθεση όλου του οικοδοµήµατος
της χριστιανικής διδασκαλίας.Η βεβαιότητα για την ανάσταση των νεκρών και η
προσδοκία αιώνιας ζωής στηρίζεται κατά τη χριστιανική διδασκαλία στην
Ανάσταση του Κυρίου.
Η σηµασία αυτού του δόγµατος είναι φανερή στην ελληνική ∆ιήγησιν.Εάν τα
προηγούµενα στοιχεία του χριστιανικού δόγµατος εισάγονται από τους
διασκευαστές µε τρόπο θα λέγαµε αυθόρµητο, η χρήση του µοτίβου της
Ανάστασης φαίνεται προγραµµατισµένη στη ∆ιήγησιν. Ο συνειδητά
θρησκευόµενος συντάκτης αυτής της µεσαιωνικής διασκευής το συνδέει τακτικά
µε κρίσιµα σηµεία και γεγονότα της αφήγησης:101
- Αυτό παρατηρείται για πρώτη φορά στη σκηνή κατά την οποία ο
Απολλώνιος επισκέπτεται το ψεύτικο µνήµα της Τάρσιας. Η περιγραφή του
ψυχικού πόνου του ήρωα θυµίζει πολύ την κορυφαία στιγµή των Ευαγγελίων,
δηλαδή τα Πάθη.102
-Μέσα στην προετοιµασία του Πάσχα εξελίσσεται στη ∆ιήγησιν το επεισόδιο
της άφιξης του ήρωα στη Μυτιλήνη και της επακόλουθης αντάµωσης µε την κόρη
του µέσα στο πλοίο.103 Το γεγονός ότι η δράση αυτών των γεγονότων λαµβάνει
χώρα κατά τον προπασχαλινό εορτασµό καθορίζει εντελώς το περιεχόµενο του
συγκεκριµένου χωρίου.104 Οι τροποποιήσεις που εισάγει σ’ αυτό το σηµείο ο
έλληνας διασκευαστής συνίστανται στις εξής:
α.Παραλείπεται πρώτα απ’ όλα η σκηνή στην οποία ο ηγεµόνας της πόλης
γευµατίζει µε το πλήρωµα του ήρωα πάνω στο κατάστρωµα.Ο µέλλοντας γαµπρός
του Απολλώνιου ενεργεί µε τρόπο πιο διπλωµατικό και στέλνει πρώτα επίσηµη
πρόσκληση στον κύριο του πλοίου που επισκέπτεται. Την πρόσκληση αυτή τη
101
Σχετικά µε το µοτίβο της Ανάστασης στη ∆ιήγησιν, η A rchibald (1991), σ. 99, είχε ήδη
παρατηρήσει τα εξής:«in the fifteenth-century G reek D iegesis A polloniou the significance ofthe loss
and recovery ofTarsia is m arked by the use ofm otifsassociated w ith the Crucifixion and Resurrection
to evoke A pollonius’griefand subsequentjoy».
102
Βλ.στ.616-8.Για βιβλικές απηχήσεις του χωρίου,βλ.,λ.χ.,τα ευαγγέλια Κατά Λουκ.23.44:
σκότος γένετο φ’ λην τ ν γ ν ως ρας νάτης το λίου κλείποντος,Κατά Ματθ.27.52:κα γ
σείσθη κα α πέτραι σχίσθησαν.
103
∆ιήγησις 624 κ.ε.
104
Ο Απολλώνιος µε το πλήρωµά του φτάνει στην πόλη αυτή τη Μεγάλη Πέµπτη. Για τις
διαφορές των διασκευών σχετικά µε τη χρονική τοποθέτηση αυτού του επεισοδίου βλ.τα παραπάνω
σχόλια για την ειδωλολατρική γιορτή των N eptunalia.
118
µεταφέρουν οι µυτιληναίοι άρχοντες, οι οποίοι προσπαθούν µάλιστα να

ανακουφίσουν τη λύπη του Απολλώνιου αναφέροντας ως παράδειγµα τα παθήµατα
των (µαρτύρων) αγίων και του Ιώβ.Η µνεία του πάσχοντος «ήρωα» της Παλαιάς
∆ιαθήκης συνδέεται αφενός µε την χριστιανική ερµηνεία που συχνά δόθηκε στο
πρόσωπο του Απολλώνιου κατά το Μεσαίωνα,105 και, αφετέρου, µε το
θρησκευτικό περιβάλλον του διασκευαστή. Ως γνωστόν, το βιβλίο του Ιώβ
χρησιµοποιήθηκε πολύ νωρίς από την Εκκλησία στον πασχαλινό εορταστικό
κύκλο.Συγκεκριµένα,στην Ορθόδοξη Εκκλησία διαβάζεται κατά τους εσπερινούς
από τη Μεγάλη ∆ευτέρα έως τη Μεγάλη Παρασκευή.106 Ο αναγνώστης της
∆ιηγήσεως µπορεί να φανταστεί τους απεσταλµένους του ηγεµόνα της Μυτιλήνης
να διαβάζουν περικοπές από την Αγία Γραφή.107
β.∆ιαφορετική είναι στη ∆ιήγησιν και η προσέγγιση της συµπεριφοράς αυτού
του προσώπου,όσο βρίσκεται µέσα στο πλοίο του Απολλώνιου.Ο ηγεµόνας της
Μυτιλήνης συνήθως δίνει τη συµπαράστασή του στον θλιµµένο ήρωα και
προσπαθεί να τον πείσει να εγκαταλείψει το πένθος του. Ο διάλογος ανάµεσα
στους δύο άντρες µέσα στο αµπάρι του πλοίου που έχουµε σε άλλες διασκευές,
µετατρέπεται στην ελληνική ανοµοιοκατάληκτη διασκευή σε ένα λόγο θεολογικού
περιεχοµένου εκ µέρους του µέλλοντα γαµπρού του Απολλώνιου. ∆εν πρέπει,
καταρχήν, να µείνει απαρατήρητη η λεπτοµέρεια ότι στη ∆ιήγησιν το πρόσωπο
αυτό εισέρχεται στο πλοίο του Απολλώνιου τρεις µέρες ύστερα από την άφιξη του
ήρωα στο λιµάνι της πόλης,δηλαδή τη Μεγάλη Κυριακή.108 Στην Εκκλησία έχει
105
Για πολλούς διασκευαστές και αναγνώστες ο Απολλώνιος αποτελούσε ένα υπόδειγµα
ιώβειας υποµονής απέναντι στις συµφορές της ζωής.Για τις µαρτυρίες αυτής της αντίληψης σχετικά
µε τον λατινικό Απολλώνιο στα διάφορα χφφ όπου σώζεται,βλ.K ortekaas (1984) σ.9,σηµ.33.Οι
θρησκευόµενοι µεσαιωνικοί συγγραφείς,όπως ο συντάκτης της ελληνικής ∆ιηγήσεως,πρέπει να είχαν
υπόψη διασαφήσεις της δογµατικής σχετικές µε τις ακατάληπτες ανθρώπινες συµφορές.Βλ.,λ.χ.,το
εξής απόσπασµα του Ιωάννη του ∆αµασκηνού: Συγχωρε ( Θε ς) γ ρ πολλάκις, κα τ ν δίκαιον
περιπεσε ν συµφορα ς, να τ ν ν α τ λανθάνουσαν ρετ ν δείξ το ς λλοις, ς π το Ιώβ
( Εκδοσις κριβ ς τ ς ρθόδοξου πίστεως,Β΄,κθ΄,PG 94.964).
106
Η συγκεκριµένη λεπτοµέρεια αυτού του κειµένου αποτελεί πιθανόν ένδειξη της
ελληνορθόδοξης πίστης του συντάκτη του,καθώς δεν υπάρχει,απ’ όσο ξέρουµε,κάτι παρόµοιο στις
παλιές λατινικές ακολουθίες του Πάσχα της καθολικής Εκκλησίας.Για περισσότερα σχετικά µε το
Πάσχα στο Βυζάντιο,βλ.T.J.Talley,The O rigins ofthe LiturgicalYear,N ew Y ork 1986,σσ.1-77,
Τ.Μ. Αrranz, «Les sacrem ents de l’ancien Euchologe constantinopolitain», O rientalia Christiana
Periodica 55 (1989)33-62.
107
Όπως στην περίπτωση του βιβλίου της Π∆,το επεισόδιο της ∆ιηγήσεως χωρίζεται σε τρία
µέρη.Οι συµβουλές των αρχόντων της Ταρσού ισοδυναµούν µε τις µη ικανοποιητικές απαντήσεις των
φίλων του Ιώβ,ο ρόλος του ηγεµόνα της Μυτιλήνης συµπίπτει µε τον ρόλο που έπαιζε ο Ελιούς,ενώ
η αποφασιστική παρέµβαση της Τάρσιας ισοδυναµεί µε τη δικαίωση του Ιώβ από το Θεό.
108
Το δεύτερο ηµιστίχιο του στ. 641 δίνει στο χφ την προβληµατική γραφή φασκούσης το
λίου.Η Cupane (1995) δέχεται τη δεύτερη διόρθωση του W agner (1874) φώσκοντος το λίου. Η
119
ήδη διαβαστεί ο επίλογος του βιβλίου του Ιώβ,που τον δείχνει δικαιωµένο από τον
Θεό. Ο Ιώβ όµως, παρά την αποκατάσταση του Θεού, έµεινε µε την άγνοια της
δυνατότητας της πέραν του θανάτου θεϊκής ανταµοιβής, διότι µια τέτοια
αποκάλυψη δόθηκε στο ανθρώπινο γένος µόνον ύστερα από το τέλος της εποχής
της Παλαιάς ∆ιαθήκης. Ο άρχοντας της Μυτιλήνης, αντίθετα, µπορεί να
επικαλείται τώρα την ανάµνηση της Ανάστασης του Χριστού, καθώς και την
αναµενόµενη νέα έλευσή του στον κόσµο, την ∆ευτέρα δηλαδή Παρουσία, ως
επιχείρηµα για να επαναφέρει στη ζωή τον «νεκρό» Απολλώνιο.109
γ.Τα λόγια αυτού του ευσεβούς προσώπου δεν πείθουν τον χριστιανό,παρ’
όλα αυτά,Απολλώνιο.Θα χρειαστεί η παρέµβαση της κόρης του,για να γίνει αυτή
η «ανάσταση».Η Τάρσια προσλαµβάνεται λοιπόν από τον ηγεµόνα της Μυτιλήνης
για να παρηγορήσει τον θλιµµένο ήρωα και να προσπαθήσει να τον βγάλει από το
πλοίο.Εκτός από τις δοµικές,εύστοχες τροποποιήσεις που παρουσιάζει η σκηνή,110
η αξιοσηµείωτη πρωτοτυπία της ανώνυµης ελληνικής διασκευής στο σηµείο αυτό
βρίσκεται στα λόγια της νεαρής ηρωίδας.
Στη λατινική διήγηση η νεαρή προτρέπει τον Απολλώνιο,στους τελευταίους
στίχους του κοµµατιού που ερµηνεύει τραγουδιστά, να µη χάσει την ελπίδα στο
πρώτη εικασία του W agner (1870) φάσκουν την το λίου δίνει επίσης νόηµα και σχετίζεται µε την
γνωστή από τον Ιουστίνο ονοµασία της Κυριακής ως λίου µέρα. Σε µέρα Κυριακή, κατά την
κατεξοχήν δηλαδή χριστιανική γιορτή, ηµέρα χαράς και ελπίδας στη µεταθανάτια ζωή για τους
χριστιανούς,αρχίζουν επίσης οι περιπέτειες της Τάρσιας της ∆ιηγήσεως,βλ.κεφ.4 σηµ.140.
109
Τα λόγια του προσώπου αυτού θυµίζουν διάφορα εδάφια της Κ∆.Η Cupane (1995),σηµ.84,
αναφέρει το χωρίο της Β΄ προς Τιµ.4.1.Σηµασιολογική οµοιότητα έχουν βέβαια και µε διάφορους
λόγους των Πατέρων της Εκκλησίας. Για τους ύµνους προς το Θεό, που πρέπει να αφιερώνουν οι
πιστοί σε ένδειξη ευχαριστίας,χαράς και δοξολογίας για το λυτρωτικό γεγονός της Ανάστασης του
Κυρίου,βλ.,λ.χ.,τις δηλώσεις του Γρηγορίου Παλαµά στην Οµιλία κα΄ (PG 151.276-7):Σήµερον γ ρ
ο µόνον στη µετ τ ν νάστασιν ν µέσ τ ν α το µαθητ ν Κύριος, λλ κα διέστη π’ α τ ν,
κα α τ ν ρώντων νελήφθη ε ς τ ν ο ρανόν,κα ν λθε κα ε σ λθε ε ς τ ντως για τ ν γίων,
κα κάθισεν κ δεξι ν το Πατρ ς [… ] ∆ι το το χαίροµεν, ορτάζοντες τ ν τ ς φύσεως µ ν
νάστασιν κα νύψωσιν κα νίδρυσιν,κα τ ν καταρχ ν τ ς κάστου τ ν πιστευόντων ναστάσεώς τε
κα ναλήψεως, προτιθέντες ε ς µέσον τ ς σήµερον ναγνωσθησοµένας ε αγγελικ ς φωνάς, τι
ναστ ς Κύριός στι ν µέσ τ ν µαθητ ν α το . Στις βυζαντινές δηµώδεις ιπποτικές-ερωτικές
µυθιστορίες το µοτίβο της ∆ευτέρας Παρουσίας απαντά µόνο στον Βέλθ. 1214 κ.ε.: ‘Υπ ρ τ ς
Φαιδροκάζας µου λόγον µέλλοµεν δο ναι [… ] ε ς τ ν δέσποτον Κριτήν, τ ν φοβερ ν κα µέγαν. Ας
προσθέσουµε ότι φαίνεται αναπόφευκτη η σύνδεση του µυθιστορικού προσώπου του Αθηναγόρα της
∆ιηγήσεως (Αντιναγόρας-Αντίγορος στο κείµενο) µε τον φιλόσοφο και απολογητή χριστιανό του 2ου
αιώνα Αθηναγόρα και το έργο του Περ Αναστάσεως νεκρ ν, απολογία του θεµελιώδους
χριστιανικού δόγµατος, που ενδέχεται να γνώριζε ο ανώνυµος και ίσως κληρικός έλληνας
διασκευαστής.Η αλλαγή της οικογενειακής κατάστασης του µέλλοντα γαµπρού του Απολλώνιου που
εισάγεται στην ελληνική ∆ιήγησιν (βλ. κεφ. 4, σηµ. 75) σχετίζεται ίσως και µε την επιρροή των
αυστηρών απόψεων του ίδιου αθηναίου απολογητή για το γάµο και την εγκράτεια.
110
120
∆ηµιουργό.Η ένδειξη αυτής της χριστιανικής αρετής,της ελπίδας,απαντά επίσης

στη γαλλική διασκευή των Βρυξελλών, καθώς και στην τοσκανο-βενετσιάνικη
ιταλική µορφή.Το τραγούδι της truhanilla Politania του Tim oneda επεξεργάζεται
περισσότερο το µοτίβο αυτό: το αρχικό κοµµάτι που ερµηνεύει η κόρη θίγει το
θέµα της ανάγκης της υποταγής στα δεινά και της αδυναµίας του ανθρώπου να
κατανοήσει τις ενέργειες του Θεού. Στις υπόλοιπες διασκευές απουσιάζει
οποιοδήποτε χριστιανικό µήνυµα ή αναφορά στο Θεό. Στο Rom anzo, για
παράδειγµα,η ηρωίδα απλώς δίνει στον Απολλώνιο µερικές φρόνιµες συµβουλές
σε ένα σύντοµο λόγο.111
Αντιθέτως,στη ∆ιήγησιν η Τάρσια προστρέχει στη µουσική και ερµηνεύει ένα
σύντοµο άσµα εσχατολογικού περιεχοµένου. Το κοµµάτι θίγει ανησυχίες και
κοινούς τόπους που µπορούσε να εκφράσει οποιοσδήποτε χριστιανός της εποχής.
Μιλά δηλαδή για το ανώφελο των αγαθών του κόσµου και τη µηδαµινότητα της
εγκόσµιας ζωής,για τη γυµνότητα της ψυχής και το µυστήριο του θανάτου, που
θέτει τέρµα στα δεινά και τις δοκιµασίες του ανθρώπου.112
δ.Όλες οι δυστυχίες που εκθέτει απελπισµένα η Τάρσια δεν µπορούν να µη
συγκινήσουν τον Απολλώνιο, ο οποίος, µόλις την αναγνωρίζει, ξεσπά σε µια
συναισθηµατική εκδήλωση αγάπης.Στο θρησκευτικό εορτασµό της ανάµνησης της
Ανάστασης του Χριστού προστίθεται τώρα και η χαρά της «ανάστασης» τόσο της
Τάρσιας όσο και του Απολλώνιου. Τρεις µέρες έχει διαρκέσει η αποµόνωση του
ήρωα στη Μυτιλήνη, όπως στο µυστήριο του θανάτου και της Ανάστασης του
Χριστού. Το σκοτεινό αµπάρι του πλοίου υποδηλώνει µάλιστα το σκοτάδι του
παναγίου τάφου.
111
Βλ.και Σηµειώσεις στο στ.1525 της Ριµάδας στο Επίµετρο ΙΙ.
112
Στα θεολογικά κείµενα, µε τα οποία φαίνεται να έχει συναναστραφεί ο πολύ πιθανόν
ελληνορθόδοξος διασκευαστής,θίγεται συχνότατα το θέµα της παροδικότητας της ζωής.Βλ.,λ.χ.,τo
εξής απόσπ.του Μεγάλου Βασιλείου: Εκαστος δ µ ν,µετ τ το ς µητρ ους κόλπους ποφυγε ν,
ε θ ς το ς το χρόνου εύµασιν νδεθε ς ποσύρεται, κατόπιν ε τ ν βεβαιωµένην µέραν ν, κα
πρ ς τ ν χθ ς πανελθε ν ο δέποτε,κ ν θελήσοι,δυνάµενος ( Οµιλία κα΄,Περ το µ προσηλ σθαι
το ς βιωτικο ς,PG 31.544). Στο συγκεκριµένο χωρίο της ∆ιηγήσεως εντοπίζονται µάλιστα και
βιβλικές απηχήσεις.Η Cupane (1995),σηµ.87,θυµίζει τα εξής εδάφια:Ιώβ 1.21:γυµν ς ξ λθον κ
κοιλίας µητρός µου,γυµν ς κα πελεύσοµαι κε ,και Ψαλµ.89.4: τι χίλια τη ν φθαλµο ς σου ς
µέρα χθές. Τα θεµατικά αυτά µοτίβα απαντούν και σε άλλα δηµώδη βυζαντινά έργα.
Συγκεκριµένα,η ιταλίδα µελετητήρια αναφέρει αντιστοίχως τον Σπανέα 140 γυµνο γ ρ γεννήθηµεν,
γυµνο πάλιν θανο µε,και την Αχιλλ.Ν 1815-20 Εδε το κόσµου τ τερπν κα ο χάριτες το πλάνου,/
δε τ π ς περέρχονται κατ µικρ ν ο πάντες,/κάλλος τιν ν ο κ φελε ,ο πλο τος,ο δ νδρεία,/
πάντα κερδίζει θάνατος,πάντα τ τέλος πλέκει,/ σα ε ς κόσµον χαίρεται νθρωπος στ ν ζωήν του,/
τέλος γ ρ πάντα θάνατος τ πάντα καταβάλλει. Οι τελικές αποστροφές του ποιητή-αφηγητή της
Αχιλλ., στις οποίες δεν θίγεται πάντως το θέµα του µυστηρίου της µεταθανάτιας ζωής, σχετίζονται
περισσότερο,πιστεύουµε,µε τις ηθικές παραινέσεις του επιλόγου της Ριµάδας.Βλ.και τις σηµ.85,86
του προηγούµενου κεφαλαίου.
121
- Το δόγµα της Ανάστασης είναι παρόν και σε άλλο σηµείο της ∆ιηγήσεως,
συγκεκριµένα στη δεύτερη σκηνή αναγνώρισης. Η πιθανή ιταλική πηγή του
κειµένου περιγράφει λεπτοµερώς τις αντιδράσεις των πρωταγωνιστών και του λαού
της Εφέσου µετά το ευτυχές σµίξιµο ολόκληρης της οικογένειας.Ο ελληνόφωνος
διασκευαστής συντοµεύει πολύ αυτή τη σκηνή, αλλά προστρέχει πάλι σε µια
θρησκευτική εικόνα για να περιγράψει το γεγονός.Η χαρά για τη συνάντηση του
ήρωα µε τη γυναίκα του, που τη νόµιζε πεθαµένη, συγκρίνεται από τον
ελληνορθόδοξο διασκευαστή και πάλι µε τη χαρά που επήλθε στον κόσµο ύστερα
από την Ανάσταση του Χριστού.113
Ε.ΨΥΧΑΓΩΓΊΑ:
ΑΘΛΗΜΑΤΑ,ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ–ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ,ΜΟΥΣΙΚΗ,ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ
ΚΟΝΤΑΡΟΜΑΧΙΕΣ
Αξιοσηµείωτη θέση έχει στον Απολλώνιο µια άλλη ενδιαφέρουσα πλευρά του
πολιτισµού κάθε εποχής, η διασκέδαση και η ψυχαγωγία. Οι ψυχαγωγικές
ενασχολήσεις που απεικονίζονται στα κείµενά µας,όπως τα αθλήµατα,οι γιορτές,
τα συµπόσια και τα δηµόσια θεάµατα και ακροάµατα, καθρεφτίζουν αφενός την
πνευµατική αυλική καλλιέργεια των πρωταγωνιστών τους, και αφετέρου την
αυθόρµητη παρουσίαση ενός σηµαντικού µέρους της καθηµερινής φεουδαρχικής
και αστικής ζωής. Έµµεσα οι διασκευαστές, σε µεγαλύτερο ή µικρότερο βαθµό,
παροτρύνουν το κοινό τους να διασκεδάσει µε τους ίδιους τρόπους οι οποίοι
εµφανίζονται στην ιστορία τους,για να ικανοποιήσει τις πνευµατικές και ψυχικές
του ανάγκες. Εν γένει οι ενασχολήσεις αυτές τείνουν να εκσυγχρονίζονται και
προσαρµόζονται στις προτιµήσεις κάθε γραµµατειακής παράδοσης.
Εκτός από τα αινίγµατα και τα λεκτικά παιχνίδια,µε τα οποία ασχοληθήκαµε
στο προηγούµενο κεφάλαιο,ο Απολλώνιος δίνει και άλλες ενδείξεις σχετικά µε τις
συνήθειες και προτιµήσεις των ευρωπαϊκών µεσαιωνικών και αναγεννησιακών
λαών στο θέµα της διασκέδασης και της ψυχαγωγίας. Συγκεκριµένα, τα πιο
ενδιαφέροντα από τα πολιτισµικά αυτά στοιχεία εντοπίζονται στις σκηνές που
λαµβάνουν χώρα στην αυλή του µελλοντικού πεθερού του Απολλώνιου. Στα
επεισόδια αυτά ολοκληρώνεται η απεικόνιση τoυ συνόλου των αφοµοιωµένων
γνώσεων του ήρωα. Ο Απολλώνιος χρησιµοποιεί την παιδεία του για να
113
∆ιήγησις 808-810.Bλ.επίσης όσα παρατηρήσαµε λίγο παραπάνω σχετικά µε το µοτίβο της
«νεκρανάστασης» της ηρωίδας. Η χαρά του γάµου των ηρώων συνδέεται επίσης µε το µοτίβο της
Ανάστασης στον Ιµπ.Συγκεκριµένα,βλ.στ.474-5,όπου απαντά και η εικόνα της «έµψυχης» φύσης
που µετέχει στον πόνο και τις χαρές του ανθρώπου:πιστεύω φύσις ψυχος µψυχωµένη τον,/νεκρ ς
ν τον πάραυτα θελεν µεταπνεύσει.
122
προσπαθήσει να ανεβεί κοινωνικά, ύστερα από το καταστροφικό ναυάγιο, ενώ

ταυτόχρονα βρίσκει κάποια ανακούφιση στην απελπισία του και προσπαθεί να την
ξεπεράσει συµµετέχοντας στις ψυχαγωγικές εκδηλώσεις που γίνονται στην
βασιλική αυλή.114
Στη λατινική διήγηση ο ήρωας κάνει επίδειξη των ικανοτήτων του σε
διάφορους τοµείς.Πρώτα,µέσα στο gym nasium ,εµφανίζεται έξοχος αθλητής και
έµπειρος λουτροθεραπευτής. Στο χωρίο αυτό απαντούν µερικοί τεχνικοί όροι
χαρακτηριστικοί των σωµατικών ασκήσεων που γίνονταν στα αρχαία γυµναστήρια.
Ένα παιδί, µυρωµένο µε λάδι, ανακοινώνει στους δρόµους ότι έχουν αρχίσει οι
αθλοπαιδιές. Ο ήρωας µπαίνει στο χώρο, ξεντύνεται και µυρώνεται µε το liquor
Palladius.Χάρη στην εξαιρετική του απόδοση στο παιχνίδι µε τη µπάλα,ο ήρωας
θα έχει στη συνέχεια το προνόµιο να αλείψει στα λουτρά το σώµα του βασιλιά µε
το cerom a (κήρωµα).Λίγο αργότερα,στο βασιλικό συµπόσιο που οργανώνεται στο
παλάτι, ο Απολλώνιος θα δείξει τις γνώσεις του στη τέχνη της µουσικής και της
θεατρικής ερµηνείας.Όλα ξεκινούν όταν η βασιλοπούλα,ύστερα από αίτηµα του
πατέρα της, ερµηνεύει ένα µικρό µουσικό κοµµάτι για να διασκεδάσει τους
αυλικούς και να µετριάσει το φανερό πόνο του ξένου Απολλώνιου. Η
µελοθεραπεία φέρνει καλά αποτελέσµατα.Ο Απολλώνιος ξεχνά τα βάσανά του και
βάζει τη σκέψη του στην κρίση του µουσικού επιπέδου της κόρης.Για να αποδείξει
µάλιστα ότι η πριγκίπισσα in arte m usica incidit,sed non didicit,παίρνει και αυτός
µια λύρα και τραγουδά ένα κοµµάτι.Για την εκτέλεση αυτή ο καλεσµένος induit
statum etcoronam caputcoronavit.115 ΄Ολοι οι συνδαιτυµόνες θαυµάζουν τη φωνή
του ξένου και τη µελωδία της λύρας. Ο Απολλώνιος ολοκληρώνει την
καλλιτεχνική του επίδειξη µε την ερµηνεία κάποιων αποσπασµάτων από κωµικά
και τραγικά έργα, φορώντας για το κάθε κοµµάτι το αντίστοιχο παραδοσιακό
ένδυµα.116
Αυτά τα έθιµα τα χαρακτηριστικά της αρχαίας παγανιστικής παράδοσης117
δεν προβληµατίζουν µε τον ίδιο βαθµό τους µεσαιωνικούς και αναγεννησιακούς
διασκευαστές.Εκείνοι που νιώθουν περισσότερη ανάγκη να τα προσαρµόσουν στα
114
Την καθαρτική λειτουργία των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων της ιστορίας τόνισε για το
ισπανικό Libro η Cuesta (1999).
115
Από την αναφορά στη λύρα και στο στεφάνι µπορούµε να συµπεράνουµε,όπως σηµείωσε ο
H unt (1987),σ. 287,ότι µε το statum εννοείται µάλλον το «statum lyricum », κατ’ αναλογία µε τα
com icum /tragicum habitum που έχουµε λίγο παρακάτω στο κείµενο στο ίδιο κεφ.16.
116
Το inauditas actiones expresit µπορεί να ερµηνευθεί, όπως παρατήρησε ήδη η Αrchibald
(1991), σ. 180, είτε ως σκηνές µίµου είτε ως ανήκουστα, καταπληκτικά δηλαδή θεατρικής δράσης
κοµµάτια.
117
Για περαιτέρω ανάλυση των καλλιτεχνικών επιδόσεων του ήρωα της λατινικής ΗΑ βλ.
Fernández Savater(1998).
123
πολιτισµικά τους συµφραζόµενα και να εισαγάγουν στη θέση τους άλλα οικειότερα
στο κοινό τους είναι οι ελληνόγλωσσοι συγγραφείς. Αναλυτικότερα αξίζει να
σηµειώσουµε τα εξής:
Η ορολογία της κλασικής γυµναστικής έχει χαθεί σε όλες τις µεσαιωνικές και
αναγεννησιακές µας διασκευές. ∆εν αναφέρεται δηλαδή πουθενά ούτε το
gym nasium 118, ούτε οι ουσίες από λάδι που χρησιµοποιούνταν στην Αρχαιότητα
για στίλβωση του δέρµατος των αθλητών πριν και µετά από τις γυµναστικές τους
ασκήσεις. Εντούτοις, σε µερικά κείµενα παραµένουν ακόµη ορισµένες από τις
δραστηριότητες που µόλις εκθέσαµε.
Ο ήρωας παίρνει µέρος σε ένα παιχνίδι µπάλας στο ισπανικό Libro,σε όλες
τις ιταλικές διασκευές, καθώς και στη γαλλική διασκευή των Βρυξελλών. Στα
περισσότερα κείµενα το παιχνίδι αυτό εξακολουθεί να περιγράφεται πολύ σύντοµα.
Στη Versione απλώς µαθαίνουµε,όπως άλλωστε και στη λατινική µυθιστορία,ότι
οι παίκτες χτυπούν την µπάλα διαδοχικά, προσπαθώντας να την κάνουν να µην
πέσει στο πάτωµα. Στην Ystoire οι παίκτες ρίχνουν µε δύναµη την µπάλα στον
αντίπαλο, έτσι ώστε να µην µπορέσει εκείνος να τη στείλει πίσω. Περισσότερες
λεπτοµέρειες δίνονται στο ισπανικό Libro. Εδώ έχουµε να κάνουµε µε ένα
εκσυγχρονισµένο juego de pellota στο οποίο χρησιµοποιείται ειδική ράβδος. To
παιχνίδι αυτό θεωρείται µάλιστα ψυχαγωγική δραστηριότητα αρεστή στην
ανώτερη κοινωνική τάξη.Η δεξιοτεχνία του ήρωα στο αγώνισµα αυτό αποδεικνύει
στο βασιλιά ότι ο αντίπαλός του non era villano. Πολύ διαφορετική είναι η
αποτίµηση του παιχνιδιού αυτού όπως απεικονίζεται στον Pucci. Ο λαϊκότερος
φλωρεντινός συγγραφέας παρουσιάζει το παιχνίδι ως µια αγωνιστική
δραστηριότητα που διασκεδάζει τους ευγενείς, αλλά στην οποία παίρνει µέρος ο
απλός λαός. Παρότι η συµµετοχή στο παιχνίδι αυτό δεν ταίριαζε µε την
αριστοκρατική του καταγωγή, ο ήρωας αποφασίζει να πάρει µέρος, για να
τραβήξει έτσι µε τη σωµατική του δύναµη και επιδεξιότητα την προσοχή του
βασιλιά,που παρακολουθεί το αγώνισµα ως θεατής µαζί µε άλλους αυλικούς.119
Σε ορισµένα κείµενα προστίθενται και άλλα αγωνίσµατα, που προέρχονται
µάλιστα από την Αρχαιότητα. Έτσι, για παράδειγµα, στην Ystoire, εκτός από το
παιχνίδι της µπάλας,οι αθλητές συναγωνίζονται στο τρέξιµο και στην πάλη.Στη
118
Ήδη από τα µεσαιωνικά χρόνια ο όρος αυτός άρχισε να σηµαίνει απλώς «σχολείο»,όπως
άλλωστε χρησιµοποιείται στα σηµερινά ιταλικά και ελληνικά.
119
Σχετικά µε το συγκεκριµένο παιχνίδι που αναφέρεται στην ισπανική ανώνυµη διασκευή,βλ.
περισσότερα στου A lvar (1989), σ. 39. Για το θέµα γενικώς των παιχνιδιών µε µπάλα στην
µεσαιωνική δυτική Ευρώπη,J.M .Carter,M edievalG am es.Sports and Recreations in FeudalSociety,
N ew Y ork-W estport1992.Βλ.και τις παρατηρήσεις του G rillm eister(1981)που έχουν ως αφορµή το
αντίστοιχο χωρίο της λατινικής ΗΑ.
124
Patraña για διασκέδαση του βασιλιά οργανώνονται διάφοροι αθλητικοί αγώνες,

όπως το άλµα,ο ακοντισµός και η πάλη,καθώς και µια χορευτική επίδειξη.Στα
αγωνίσµατα αυτά παίρνουν µέρος µόνο οι ξένοι.
Στις ελληνικές διασκευές το αθλητικό αγώνισµα αντικαθίσταται από µια
επίδειξη καλλιτεχνικού τύπου. Στη ∆ιήγησιν ο Απολλώνιος βγαίνει νικητής στο
διαγωνισµό άρπας που διεξάγεται στο θέατρο.120 Στη Ριµάδα ο Απολλώνιος
συγκεντρώνει το θαυµασµό του βασιλιά και όλων των αρχόντων µε τη συµµετοχή
του σε µια από τις πιο αγαπηµένες από τον κρητικό λαό λαϊκές διασκεδάσεις,
δηλαδή στο χορό.121 Όπως στα Cantariτου Pucci,ο ήρωας της Ριµάδας ντρέπεται
να πάρει µέρος στην συγκεκριµένη εορταστική εκδήλωση εξαιτίας των φθαρµένων
ρούχων που φορά. Εξάλλου, ο Απολλώνιος διστάζει να µπει στο χορό λόγω της
φυσικής του κατάστασης. Με µια ρεαλιστική πινελιά ο ποιητής-αφηγητής µάς
πληροφορεί ότι ο ήρωας δεν έχει ακόµη συνέλθει από την κούραση που του
προκάλεσε το αποτυχηµένο του ταξίδι και το ναυάγιο.Τελικά κάνει κουράγιο και
πιάνει το χορό µαζί µε τους άλλους χορευτές που αντιπροσωπεύουν την
αριστοκρατία της χώρας.Παρά τη φτωχική του ενδυµασία,ο ηγεµόνας της Τύρου
διακρίνεται για την χορευτική του τέχνη.122
120
Η ερµηνεία αυτή βασίζεται στην εικασία του W agner (1874),o οποίος διορθώνει τη γραφή
του χφ µάπα (στ.160) σε ρπαν,λέξη που απαντά και λίγο παραπάνω (στ.155).Σύµφωνα όµως µε
πληροφορία του Γ.Κεχαγιόγλου η παραδοµένη γραφή είναι σωστή και δηλώνει παιγνίδι µπάλας µε
ειδική ράβδο, κάτι δηλαδή σαν πόλο, άρα ένα παιγνίδι παρόµοιο σ’ αυτό που περιγράφεται στην
έµµετρη ισπανική διασκευή.Ο ίδιος ερµηνεύει και την πρόταση (ο Απολλώνιος) στ θέατρον στάθη
του στ.158 ως «έγινε θέαµα,έγινε καταγέλαστος».Για την οικειότητα του ίσως κυπρίου συγγραφέα
µε τα έγχορδα µουσικά όργανα βλ.και παρακάτω,σηµ.128.
121
Η κοινή προσαρµογή αυτού του στοιχείου σε ελληνικό περιβάλλον εκ µέρους των δύο
ελλήνων διασκευαστών οδηγεί τον Spadaro (1991)β,σ.29,στο συµπέρασµα ότι «ilgiuoco della palla,
noto nell’antica G recia,neltardo m edioevo doveva essere caduto in disuso».Ο Κουκουλές όµως (βλ.
ΒΒΠ,τ.Γ΄ (1949),σσ.138-9),δίνει µερικές µαρτυρίες που αναφέρονται στην «σφαιροβολία» και από
τις οποίες µπορούµε να συµπεράνουµε ότι το «σφαιρίζειν» ήταν συνηθισµένο παιγνίδι κατά τους
βυζαντινούς χρόνους. Πάντως, όπως αναγνωρίζει ο έλληνας βυζαντινολόγος, δεν υπάρχουν σαφείς
πληροφορίες σχετικά µε τους κανόνες αυτού του παιγνιδιού.
122
To µοτίβο αυτό αναπτύσσεται στο κώτικο παραµύθι. Εδώ προστίθενται διάφορες
ρεαλιστικές λεπτοµέρειες του λαϊκού χορού και εισάγεται ταυτόχρονα το µοτίβο του ερωτικού
ενδιαφέροντος της πριγκίπισσας για τον ξένο αγόρι.Η κοπέλα,που παρακολουθεί από το παράθυρο
του παλατιού το γλέντι,ενθουσιάζεται µε τη χορευτική επιδεξιότητα του νεαρού και παρακαλεί τον
πατέρα της να τον προσλάβει ως βοηθό του καφετζή της αυλής.Βλ.D aw kins (1950),σ.491 κ.ε.Η
ιδέα του χορού χρησιµοποιήθηκε επίσης από τον διασκευαστή του Pericles.Εδώ ο χορός λαµβάνει
χώρα στην αυλή του βασιλιά Σιµωνίδη.Αυτός καλεί τον Περικλή να χορέψει.Με την πρόφαση να δει
το φηµισµένο ταλέντο των αντρών της Τύρου στο χορό,ο βασιλιάς αφήνει έτσι τον ξένο στα χέρια
της κόρης του,επειδή κατάλαβε ότι αυτή τον έχει ερωτευθεί.Η σκηνή χορού παίζει έτσι ρόλο στην
πλοκή,αφού επηρεάζει την ερωτική σχέση των κεντρικών προσώπων,ενώ ταυτόχρονα διασκεδάζει
τους θεατές της παράστασης.
125
Η κοινωνική συνήθεια των δηµόσιων λουτρών συνέχισε να έχει µεγάλη

δηµοτικότητα κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση, παρά τις αντιδράσεις της
Εκκλησίας.123 Ένα καλό παράδειγµα της επιβίωσης αυτής της συνήθειας το έχουµε
σε µερικές από τις διασκευές µας.Στο Rom anzo και στη Versione µαθαίνουµε ότι
τo παιχνίδι της µπάλας διεξάγεται ακόµη στον ειδικό χώρο τον προορισµένο για το
πλύσιµο του σώµατος.Στην τοσκανο-βενετσιάνικη µορφή απεικονίζεται µάλιστα η
συνήθεια της απαραίτητης πληρωµής ενός χρηµατικού ποσού για τη χρήση αυτών
των εγκαταστάσεων. Στα δύο αυτά κείµενα απαντά ακόµη το µοτίβο της
ανακοίνωσης του ανοίγµατος των λουτρών από ένα αγόρι, το σώµα του οποίου
είναι αλειµµένο µε λάδι για τις αθλοπαιδιές. Ο γάλλος συντάκτης της Ystoire
παρουσιάζει τις δραστηριότητες που λαµβάνουν χώρα στα λουτρά ως παλιό έθιµο
εκείνης της περιοχής, σύµφωνα µε το οποίο οι νέοι συνήθιζαν, ύστερα από το
λουτρό,να ετοιµάζουν το σώµα τους µε διάφορες αλοιφές,που χρησίµευαν βασικά
για µην µπορεί ο αντίπαλος να τους εφαρµόσει λαβές ή να παρεµποδίσει τις
κινήσεις τους. Γι’ αυτό, άλλωστε, συναγωνίζονταν και γυµνοί. Στη νοβελιστική
διασκευή του Tim oneda ο ήρωας, προτού να συµµετάσχει στον αθλητικό
συναγωνισµό που αναφέραµε παραπάνω, κερδίζει καταρχήν την εκτίµηση του
βασιλιά προσφέροντας τις υπηρεσίες του ως bañador (λουτράρης).Τα λουτρά που
αναφέρονται εδώ δεν φαίνεται πάντως να προορίζονται για την εξυπηρέτηση του
123
Οι εκκλησιαστικές αρχές άσκησαν έντονη κριτική ιδιαίτερα για τον τρόπο ένδυσης µέσα στο
λουτρό.Για να πολεµήσουν αυτό το έθιµο οι εκκλησιαστικοί πατέρες έφτασαν στην υπερβολή της
αλουσίας, ώστε η ρυπαρότητα να θεωρείται αρετή και ευλάβεια για τους πιστούς. Έτσι, λ.χ., το
πλύσιµο του σώµατος και η χρήση λουτρού επιτρέπονταν από τους Αυγουστίνο και Βενέδικτο µόνο
µια φορά το µήνα. Εντούτοις, ούτε οι αντιρρήσεις των ανθρώπων της Εκκλησίας, ούτε οι
προειδοποιήσεις των γιατρών της εποχής,που υποψιάζονταν τις αρνητικές επιπτώσεις της χρήσης των
δηµόσιων λουτρών στον οργανισµό,είχαν κανένα αποτέλεσµα και έτσι τα δηµόσια λουτρά,εξαιτίας
κυρίως της ανάγκης των πολιτών για ψυχαγωγία, καθιερώθηκαν ως κοινωνική πράξη. Τη
δηµοτικότητα του εθίµου αυτού στο ελληνικό Μεσαίωνα τη µαρτυρούν,εκτός από τα αρχαιολογικά
ευρήµατα,και τα κείµενα της εποχής.Ενδιαφέρουσες πληροφορίες µπορεί κανείς να αντλήσει,λ.χ.,
από τις περιγραφές των λουτρών της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας που περιέχει η χρονογραφία
του Ι.Μαλάλα (βλ.Ι.Thurn (επιµ.),Ioannis M alalae Chronographia,Berlin 2002,σσ.223.13,169.80
κ.ά.) και από τις σκηνές λουτρού που περιγράφει ο Ε.Μακρεµβολίτης στη µυθιστορία του ΥΥ 4.10.
Για το λουτρό σε ιδιωτικές εγκαταστάσεις βλ.Αχιλλ.Ν 776 κ.ε.και Καλλ.768 κ.ε.,1969 κ.ε,όπου το
µοτίβο του λουτρού είναι συνδεδεµένο µε τις ερωτικές απολαύσεις των πρωταγωνιστών. Βλ. επ’
αυτού Π. Αγαπητός, «Τhe Erotic Bath in the Byzantine V ernacular Rom ance Kallim achos and
Chrysorrhoe»,Classica etM edievalia 41 (1990)257-73.Για τη συχνή χρήση των δηµόσιων λουτρών
για καθαριότητα του σώµατος, αλλά και για θεραπευτικούς σκοπούς, κατά τη µεσαιωνική και
µετέπειτα περίοδο στη ∆ύση και το Βυζάντιο,βλ.Ο.Borst,Alltagsleben im M ittelalter,Frankfurtam
M ain 1983,σσ.282-91,Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.∆΄ (1951),σσ.419 κ.ε.,T.TalbotRice,O δηµόσιος και ο
ιδιωτικός βίος των βυζαντινών,µτφρ.Φ.K .Βώρος,Αθήνα 1970,σ.209,και τη µονογραφία της Ξ.
Σκαρπιά-Χόιπελ, Λουτροθεραπεία και αναψυχή: ιστορική εξέλιξη των λουτρών, Θεσσαλονίκη 1996,
ιδίως σσ.29-42.
126
κοινού. Στον ιδιωτικό αυτό χώρο, εκτός από το βασιλιά, πλένονται,υποθέτουµε,

και οι ιππότες που τον συνοδεύουν, µε τη βοήθεια των αντίστοιχων υπηρετών.
Αναφέρεται και εδώ η χρήση αλοιφών µετά το πλύσιµο, παρότι ο αφηγητής
διευκρινίζει ότι αυτό ήταν χαρακτηριστικό έθιµο της χώρας.
Στα υπόλοιπα κείµενα το µοτίβο αυτό απουσιάζει, ίσως λόγω της επιρροής
της χριστιανικής ηθικής,που απέρριπτε τη χρήση αυτών των δηµόσιων χώρων.Στη
∆ιήγησιν το µοτίβο προσαρµόζεται µε τον εξής τρόπο: ο νικητής στο µουσικό
αγώνισµα έχει ακόµη το προνόµιο να λούσει το βασιλιά.Η υπηρεσία αυτή θα γίνει
όµως σε ιδιωτικό χώρο.Εκείνος που διακρίνεται για το µουσικό του ταλέντο στο
θέατρο έχει την ευκαιρία να µπαίνει στο βασιλικό λουτρό και να τρώει στο παλάτι
µαζί µε τον βασιλιά.Η ιερατική ιδιότητα του συντάκτη του ισπανικού Libro µπορεί
να εξηγήσει επίσης την παράλειψη της λεπτοµέρειας αυτής.124
Ως γνωστόν, η µουσική εξακολούθησε να είναι σπουδαίο αντικείµενο στην
εκπαίδευση των ευγενών κατά το Μεσαίωνα και την Αναγέννηση.Γι’αυτό όλες οι
διασκευές µας διατηρούν την παρηγορητική µουσική εκτέλεση της πριγκίπισσας,
καθώς και την µουσική επίδειξη του Απολλώνιου.Όπως στη λατινική διήγηση,ο
ήρωας ξεχνά οριστικά τη λύπη του, όταν από παθητικός θεατής γίνεται ο ίδιος
ερµηνευτής και κέντρο του θεάµατος.Στις περισσότερες διασκευές o Απολλώνιος
τραγουδά και παίζει ένα µουσικό όργανο,κιθάρα στη Versione,στο Rom anzo και
στη ∆ιήγησιν,άρπα στο Leggere και στην Ystoire.125 Στα Cantariκαθώς και στην
Ριµάδα η µουσική ερµηνεία του ήρωα περιορίζεται σε ένα σόλο άρπας.126 Σε
124
Τα δηµόσια λουτρά αναφέρονται και αλλού στη λατινική διήγηση. Για να περιγράψει τη
θρηνητική ατµόσφαιρα που κυριαρχεί στην Τύρο ύστερα από το ξαφνικό µισεµό του Απολλώνιου,ο
αφηγητής εστιάζει το ενδιαφέρον στη ταραχή που υφίσταται ο δηµόσιος βίος και ο κανονικός ρυθµός
της ζωής της πόλης: Tantus nam que am or civium suorum erga eum erat, ut per m ulta tem pora
tensores privarentur a publico, spectacula tollerentur, balnea clauderentur. (RA 7.3 H recensio B
προσθέτει:non tem pla neque tabernas quisquam ingrederetur).Μερικές διασκευές επαναλαµβάνουν
ορισµένες από τις λεπτοµέρειες αυτές, εκτός µόνο από τα λουτρά. Η τάση, πάντως, είναι να
εκσυγχρονίζονται, να εκχριστιανίζονται ή να ανανεώνονται, για να εκφράσουν εσωτερικές,
συναισθηµατικές εκδηλώσεις του θρήνου. Βλ. Libro 42, Ystoire 50.16 κ.ε., Versione 4.32 κ.ε.,
Rom anzo 6.17 κ.ε.,Leggere V II1 κ.ε.
125
Στην τοσκανο-βενετσιάνικη µορφή τραγουδά χωρίς µουσική συνοδεία.
126
Το µοτίβο της µουσικής επιδεξιότητας του ήρωα θυµίζει και άλλες ερωτικές σύγχρονες ή
µεταγενέστερες µε τη Ριµάδα ελληνικές δηµώδεις µυθιστορίες. Ιδιαίτερη σηµασία έχει η µουσική,
λ.χ., στον πρώτο µέρος του Ερωτ. Ο πρωταγωνιστής βρίσκει παρηγοριά στα νυχτερινά ερωτικά
τραγούδια, που ερµηνεύει µε το λαγούτο έξω από το παλάτι της αγαπηµένης του. Τα λόγια και οι
µελωδίες των τραγουδιών ευχαριστούν τους βασιλιάδες, γοητεύουν τη βασιλοπούλα, και
υποδηλώνουν την αρχοντιά του στιχουργού τους. Μάλιστα ο γιος του συµβούλου του βασιλιά όχι
µόνο συνθέτει χαριτωµένα τραγούδια, αλλά και είναι επιδέξιος γνώστης της ζωγραφικής τέχνης. Η
µουσική και ο χορός είναι επίσης πανταχού παρόντα στοιχεία και στην Αχιλλ.Και εδώ οι εκδηλώσεις
αυτές συνδέονται άµεσα µε τα ερωτικά συναισθήµατα, αλλά ο ήρωας δεν ερωτοτροπεί ούτε µε το
127
µερικές διασκευές βλέπουµε πως το ρεπερτόριο του ήρωα περιλαµβάνει και

σύγχρονα κοµµάτια. Έτσι, για παράδειγµα, στο ισπανικό Libro o ήρωας απαντά
στο laude που ερµήνευσε η πριγκίπισσα τραγουδώντας, µε την συνοδεία βιόλας,
διαφορετικά είδη µουσικών συνθέσεων της µόδας, όπως doblas, debayladas,
tem blantes sem itones.127 Η έφεση για τη µουσική είναι φανερή και στους ήρωες
της αναγεννησιακής διασκευής του Tim oneda. Εδώ έχουµε την ευκαιρία να
ακούσουµε τα λόγια του σονέτου και της οκτάβας που ερµηνεύουν διαδοχικά,µε
τη συνοδεία κιθάρας,η πριγκίπισσα και ο Απολλώνιος.
Η παραδοσιακή δραµατική ερµηνεία,αταίριαστη ήδη σ’ ένα κλασικό ήρωα,
τείνει να παραλειφθεί ή να παρερµηνευθεί σε όλες τις µεσαιωνικές και
αναγεννησιακές διασκευές, βασικά διότι τα θεατρικά αυτά κοµµάτια και
παραστάσεις είχαν χάσει από καιρό την αρχαία τους σηµασία. Ένα σαφές
παράδειγµα της παρερµηνείας που έδωσαν σ’ αυτό το χωρίο οι µεσαιωνικοί
διασκευαστές το έχουµε στο Leggere καθώς και στο Libro,όπου το λουλουδένιο
στεφάνι, που αποτελούσε διακοσµητικό µέρος της ενδυµασίας του µουσικού
καλλιτέχνη στη ΗΑ, µετατρέπεται σε στέµµα που φορούν οι µονάρχες ως
ενδεικτικό της εξουσίας τους.Ο Απολλώνιος χρειάζεται να δανειστεί µια από τις
κορόνες του βασιλιά προτού να αρχίσει τη µουσική του ερµηνεία. Μόνο στη
γαλλική διασκευή των χφφ των Βρυξελλών υπάρχουν ακόµη κατάλοιπα της
αρχαίας υποκριτικής τέχνης. Μετά τη σύντοµη µουσική του ερµηνεία, ο
Απολλώνιος τέρπει το ακροατήριο απαγγέλλοντας σαν τροβαδούρος fabliaux,
ystories etrom ans des rois,de duez ed de prinches.
Tα αποτελέσµατα της επίδειξης του ήρωα είναι παντού τα ίδια. Όλοι οι
παρευρισκόµενοι στο βασιλικό συµπόσιο τον θαυµάζουν,και ειδικά η πριγκίπισσα,
που τον ερωτεύεται.Αυτή κατορθώνει να κρατήσει κοντά της τον Απολλώνιο, ο
οποίος θα µένει στο παλάτι ως ιδιωτικός βασιλικός µουσικοδιδάσκαλος.Η µουσική
παύει, δηλαδή, να αποτελεί για τον ήρωα µια ψυχαγωγική ενασχόληση και
καλλιτεχνικό του ταλέντο ούτε µε τη µόρφωση ή τη λογιοσύνη. Σηµειώνουµε επίσης ότι από τις
νεοελληνικές προφορικές παραλλαγές που γνωρίζουµε σήµερα της Ριµάδας το στοιχείο του µουσικού
ταλέντου του ήρωα διατηρείται µόνο στο λαϊκό µικρασιάτικο παραµύθι από τις Κυδωνίες. Εδώ ο
ήρωας κατακτά πρώτα την βασιλοπούλα χάρη στη γλυκιά µελωδία του φλάουτου. Προτού οριστεί
µουσικοδιδάσκαλος της κόρης από τον βασιλιά ο ήρωας περνά και µια δοκιµασία µουσικής
επιδεξιότητας στο πιάνο. Η µουσική παίζει όµως ρόλο σε άλλα αφηγηµατικά µοτίβα. Σε όλα τα
δηµοτικά ελληνικά τραγούδια απαντά σταθερά το καινούριο στην παραδοσιακή υπόθεση µοτίβο της
ζήλιας που ξυπνά στο πρόσωπο της ανάδοχου της «ορφανής» κόρης η µαντινάδα που τραγουδά κάτω
από το µπαλκόνι της τελευταίας ένα όµορφο βασιλόπουλο. Στις περισσότερες λαϊκές προφορικές
παραλλαγές η «ορφανή» κόρη εξακολουθεί να είναι προικισµένη,όπως ο πατέρας της,µε µουσικά
χαρίσµατα,βλ.παρακάτω σηµ.136.
127
Για τη σηµασία της µουσικής και το πλούσιο µουσικό λεξιλόγιο στη ανώνυµη ισπανική
διασκευή βλ.D evoto (1972).
128
µετατρέπεται σε ένα ωφέλιµο επάγγελµα.Στον Pucciο ήρωας υπόσχεται να µάθει

στην πριγκίπισσα arpa e viola.Στη ∆ιήγησιν η βασιλοπούλα θα έχει ευκαιρία να
µάθει τα διάφορα έγχορδα όργανα της εποχής,όπως η κιθάρα,η άρπα,η κινύρα,το
πλήκτρο το δεκάχορδο.128
Ο ήρωας δεν είναι το µοναδικό πρόσωπο που απεικονίζει τη σπουδαιότητα
της µουσικής στη µόρφωση των ευγενών. To άλλο παράδειγµα το έχουµε στην
κόρη του.Με τη βοήθεια των studia liberalia του σχολείου η Τάρσια της λατινικής
διήγησης κατορθώνει να βελτιώσει την κατάστασή της και να εγκαταλείψει το
πορνείο στο οποίο εγκαταστάθηκε µε το ζόρι.Με το πρόσωπο αυτό η διασκέδαση
µεταφέρεται τώρα σε άλλα συµφραζόµενα.Για να ικανοποιήσει την κερδοσκοπία
128
Όλα αυτά τα µουσικά όργανα ανήκουν στην ίδια κατηγορία.Αυτό µάλλον εννοεί η Cupane
(1995), σ. 597, σηµ. 23, όταν δηλώνει ότι «il δεκάχορδος, così com e la κινύρα, la µουσική e forse
anche la ρπα indicano probabilm ente lo stesso tipo distrum ento a corde,solitam ente definito κιθάρα,
noto fin dall’ antichità e sim ile alla lira da braccio del M edioevo italiano o alla chitarra». Όλα τα
έγχορδα όργανα των αρχαίων ελλήνων,τα οποία ήταν πολλά και διέφεραν στο σχήµα,το µέγεθος και
την ηχητικότητά τους διατηρήθηκαν και στην πρωτοβυζαντινή εποχή µε την παλαιά τους ονοµασία.
Το βασικό όµως πρόβληµα που αντιµετωπίζουν οι µουσικολόγοι, εκτός από το ότι πολλά από τα
αρχαία και τα µεσαιωνικά όργανα έχουν εξαφανιστεί ή εξελιχθεί τόσο που έχουν χάσει την αρχική
τους µορφή,είναι η ίδια η ονοµασία των οργάνων. Πολλές φορές το ίδιο όργανο έχει διαφορετικά
ονόµατα,ανάλογα µε την εποχή και την περιοχή που καταγράφηκε ή,αντιθέτως,το ίδιο όνοµα µπορεί
να χρησιµοποιείται στις πηγές για διαφορετικά,συγγενή όργανα.Στον ελληνικό χώρο επικρατούσε η
ονοµασία της λύρας για όλα τα έγχορδα όργανα. Υπήρχαν τρία βασικά είδη λυρών, η τρίχορδη, η
τετράχορδη και η επτάχορδη.Για την παραγωγή του ήχου χρησιµοποιείτο κατά το Μεσαίωνα είτε το
τσίµπηµα είτε το τόξο.Στενή συγγένεια µε τη λύρα είχε η κιθάρα.Αυτό το όργανο ήταν όµως πιο
επεξεργασµένο και περίπλοκο.Για το λόγο αυτό ήταν ένα όργανο περισσότερο των επαγγελµατιών,
ενώ η λύρα ήταν πιο διαδεδοµένη ανάµεσα στους ερασιτέχνες.Με την κιθάρα µπερδεύεται ενίοτε και
η κινύρα (βλ. Σούδα κινύρα ργανον µουσικ ν κιθάρα). Πρόκειται για ένα όργανο εβραϊκής
καταγωγής (βλ. παραποµπές στους Ο΄ στον Sophocles), που συνδεόταν µε πένθιµη µουσική (βλ.
Ησύχ.κινύρειν θρηνε ν,κλαίειν).∆ιαφορετική κατασκευή είχε και η άρπα,η οποία χαρακτηρίζεται
βασικά για το τριγωνικό της σχήµα. Η βασική της διαφορά από τα άλλα έγχορδα όργανα είναι το
τριγωνικό της σχήµα.Η άρπα φαίνεται να είναι το λιγότερο δηµοφιλές από τα ελληνικά µεσαιωνικά
όργανα. Στην Κύπρο σώζεται µόνο σε κάποιες αγιογραφίες του ∆αβίδ και σε ψαλτήρια της
Εκκλησίας. Καµία πληροφορία δεν διαθέτουµε για το πλ κτρον τ δωδεκάχορδον. ∆εν πρόκειται,
πιστεύουµε,για δύο διαφορετικά όργανα.Ο πρώτος όρος αναφέρεται µάλλον στο τρόπο παιξίµατος,
δηλαδή το όργανο αυτό παιζόταν όχι µε τα δάκτυλα, αλλά µε την πένα. ∆έκα χορδές είχαν κατά
περιόδους η κιθάρα και η κινύρα.Για περισσότερα σχετικά µε τα όργανα αυτά και την εξέλιξή τους,
βλ. Στ. Καρακάσης, Ελληνικά µουσικά όργανα. Αρχαία, βυζαντινά και σύγχρονα, Αθήνα 1970, Σ.
Μιχαηλίδης, Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής µουσικής, Αθήνα 1982, P. Zαρµάς, Πηγές της
Κυπριακής ∆ηµοτικής Μουσικής, Λευκωσία 1993. Για την πλούσια φραγκικής επιρροής µουσική
παράδοση στην Κύπρο των Λουζινιανών βλ. R.H . H oppin, «The Cypriot-French Repertory of the
M anuscriptTorino,Biblioteca N azionale J.II.9»,στον τόµο M usica D isciplina 11,1957,σσ.79-125.
Για την άνθηση της λαϊκής και έντεχνης µουσικής στο νησί κατά τον πρώτο µισό του 16ου αιώνα βλ.
Π.Α. Αγαπητός, «Ιερώνυµος Τραγουδιστής: Ένας Κύπριος µουσικός της όψιµης αναγέννησης»,
Σηµείο 4 (1996)71-82.
129
του µαστροπού της η ηρωίδα αρχίζει να κερδίζει χρήµατα µε τη δηµόσια

παρουσίαση µουσικών θεαµάτων στους δρόµους και στις πλατείες. H facundia
serm onis που αναφέρεται στη recensio Α, το χάρισµα δηλαδή της ευγλωττίας,
συνοδεύεται στη recensio B και από τις διανοητικές της ικανότητες να λύνει
αινίγµατα.
Στις περισσότερες από τις µεταγενέστερες διασκευές η επιτυχία της ηρωίδας
βασίζεται στο µουσικό της ταλέντο,καθώς και στις ικανοποιητικές απαντήσεις που
δίνει στα ερωτήµατα που της θέτουν στην πλατεία της πόλης οι Μυτιληναίοι,
αποδεικνύοντας έτσι την ωφέλεια της παιδείας της.129
Σε µερικά κείµενα δίνεται περισσότερη έµφαση στο καλλιτεχνικό της ταλέντο
παρά στη λογιοσύνη της. Έτσι, για παράδειγµα, στη γαλλική µορφή του 14oυ
αιώνα η ίδια δηλώνει υπερήφανη ότι ξέρει harper er juer de pluiseurs instrum ents
etcanter m oultgentem entde geste,m ottés etestam pies,etm oultd’autres choses.
Προτού να απαγγείλει τη δική της ιστορία,η Τάρσια του Libro αρχίζει το επιτυχές
της θέαµα µε hunos viesos et hunos sones tales/ que tryén grant dulçor et eran
naturales. Στην Patraña και στη Ριµάδα η ηρωίδα στις δηµόσιες της εµφανίσεις
περιορίζεται στην εκτέλεση µουσικών κοµµατιών. Συγκεκριµένα, στην ελληνική
οµοιοκατάληκτη διασκευή µαθαίνουµε πως η Τάρσια απαγγέλλει στην αγορά
στίχους µε τη συνοδεία βιόλας, τραγουδά διάφορα µοιρολόγια και κοµµάτια µε
περιεχόµενο τη δική της ιστορία που συγκινούν βαθιά όλους όσους την
παρακολουθούν. Στην αναγεννησιακή ισπανική διασκευή απλώς
πληροφορούµαστε ότι χάρη στη χαριτωµένη της φωνή και τη µουσική της
δεξιοτεχνία a todo el pueblo era m uy acepta y agradable, y entre caballeros y
gentiles hom bres llam ada Truhanilla.130
Η Τάρσια έχει την ευκαιρία να αποδείξει τη µουσική της δεξιότητα σε µια
ιδιαίτερης σηµασίας γι’αυτήν περίσταση.Προκειµένου να µη γυρίζει στις πλατείες
της πόλης για να συνεχίσει να χαρίζει ψυχαγωγία στους πολίτες µε το µουσικό της
ταλέντο,ή επιθυµώντας να σταµατήσει τουλάχιστον για ένα µικρό διάστηµα αυτή
την απασχόληση, ανάξια µιας κόρης ευγενικής καταγωγής, αλλά και κινούµενη
από το ενδιαφέρον να εκτελέσει µια καλή και ταυτόχρονα κερδοφόρα και
129
Στη ∆ιήγησιν (βλ.στ.594-6) η Τάρσια προσφέρει τις υπηρεσίες της για τη διασκέδαση των
πολιτών σε γάµους και άλλες γιορτές,κατά τη συνήθεια της εποχής.Βλ.Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.∆΄,σσ.
111-6.Σύµφωνα µε το Ιωάννη Χρυσόστοµο (PG 454.106),το όργανο που χρησιµοποιούσε ο λαός στα
πανηγύρια αυτά ήταν συγκεκριµένα η κιθάρα.
130
Στα δύο αυτά κείµενα ίσως ισχύει η γενική παρατήρηση της A rchibald (1991), σ. 79,
σύµφωνα µε την οποία σε µερικές διασκευές «the silence about her intellectual ability m ay reflect
Renaissance anxiety aboutpublic dem onstrations oflearning by w om en».
130
απολυτρωτική πράξη,131 η «ορφανή» κόρη µπαίνει µε τα µουσικά της όργανα στο

αµπάρι του πλοίου όπου βρίσκεται ο Απολλώνιος.
Στη λατινική διήγηση η Τάρσια ανατρέχει στη µουσική τέχνη για να πετύχει
το στόχο της αποστολής που της ανέθεσε ο άρχοντας της Μυτιλήνης και ερµηνεύει
ένα σύντοµο κοµµάτι που διασκευάζει ποιητικά τη δική της ιστορία.132 Το
συγκεκριµένο χωρίο παρουσιάζεται µε διαφορετικούς τρόπους στις µεταγενέστερες
διασκευές.Το µουσικό κοµµάτι το περιέχουν η Versione,η ∆ιήγησις,η Ystoire και
η Patraña.To πρώτο κείµενο δίνει µια αρκετά πιστή µετάφραση του αντίστοιχου
λατινικού χωρίου της ΗΑ,ενώ στα άλλα τρία το χωρίο αυτό αποδίδεται αρκετά πιο
ελεύθερα.133 Το τραγούδι της Τάρσιας λείπει στα υπόλοιπα υπό εξέταση κείµενα.
Στο Rom anzo εισάγεται στη θέση του µια σειρά από συµβουλές και παρηγορητικά
λόγια της Τάρσιας, η οποία µόνο έµµεσα αναφέρει τη δική της ιστορία ως
παράδειγµα υποµονής στα δεινά.134 Στο Libro ακούµε πρώτα την Τάρσια να
αυτοσυστήνεται στον Απολλώνιο, εξιστορώντας τις περιπέτειές της µε ποιητικό
τρόπο και χωρίς προσωπικές αναφορές,όπως γίνεται δηλαδή και στη ΗΑ,και στη
συνέχεια ο αφηγητής περιγράφει συνοπτικά τη µορφή του τραγουδιού που
ερµηνεύει η νεαρή για ψυχαγωγία του Απολλώνιου.135 Στο Leggere,τα Cantariκαι
τη Ριµάδα απουσιάζει οποιαδήποτε µνεία εκ µέρος της Τάρσιας στα βάσανά της.
131
Οι λόγοι που οδηγούν στην ηρωίδα στην ενέργεια αυτή ποικίλουν ανάλογα µε τα κείµενα.
Βλ. όσα σηµειώνουµε στο κεφ. 4 σχετικά µε τη προσωπογραφία του προσώπου του γαµπρού του
ήρωα.
132
ΗΑ 41.1-13. Το κοµµάτι αποτελούν δώδεκα εξάµετροι που δεν ακολουθούν την κλασική
προσωδία.∆ηλαδή ο τόνος των στίχων δεν είναι µουσικός,όπως στην αρχαία ποίηση,αλλά δυναµικός
και οι τονισµένες συλλαβές διαφέρουν απλώς ως προς την ένταση µε την οποία προφέρονται και όχι
ως προς το ύψος και τη διάρκειά τους.Βλ.Εnk (1948),σ.237.
133
Versione 41.1 κ.ε., ∆ιήγησις 662-79, Υstoire 116-7, Patraña 222-4. Το παρήγορο αυτό
κοµµάτι αποτελείται στο γαλλικό κείµενο από 6 τετράστιχες επτασύλλαβες στροφές µε
οµοιοκαταληξία ΑΑΒΒ, ΑΒΑΒ, ΑΒΒΑ. Οι έξι πρώτες στροφές µιλούν για την ιστορία της
«ορφανής» κόρης,ενώ στις δύο τελευταίες απαντά η καθαυτό παρηγοριά. Το χωρίο του ισπανικού
κειµένου περιλαµβάνει επίσης δύο µέρη:το πρώτο αποτελείται από τρεις τετράστιχες οκτασύλλαβες
και εφτασύλλαβες στροφές µε οµοιοκαταληξία A BBA ,BCCB,A BBA ,µε το οποίο η ηρωίδα θέλει να
ενθαρρύνει τον βασανισµένο Απολλώνιο µεταφέροντας ένα µήνυµα ελπίδας στο Θεό,ενώ το δεύτερο
συνιστά τη δική της ιστορία σε 66 µελοποιηµένους οκτασύλλαβους στίχους µε οµοιοκαταληξία
A BCB, D BEB, FBG B, κ.ο.κ. Η πρωτοτυπία του ελληνικού κειµένου βρίσκεται, όπως σχολιάσαµε
παραπάνω, στο περιεχόµενο του τραγουδιού. Με τη συνοδεία κιθάρας η Τάρσια της ∆ιηγήσεως
ερµηνεύει ένα κοµµάτι για την µαταιότητα της εγκόσµιας ζωής και το µυστήριο του θανάτου.
134
Αυτό γίνεται επίσης µε τρόπο αόριστο:(Tarsia) glidicieva l’assem plo disé m edesim a,non
contando niuno né niuna per nom e. Ο αφηγητής θεωρεί απαραίτητη αυτή τη διευκρίνιση για να
µπορέσει να καθυστερήσει λίγο ακόµη την αναµενόµενη από τον αναγνώστη αναγνώριση πατέρα-
κόρης µε την παρεµβολή των παραδοσιακών στο έργο αινιγµάτων.Bλ.Rom anzo 64.1 κ.ε.
135
Η Τάρσια ερµηνεύει κάποια κοµµάτια της λαϊκής ισπανικής µουσικής («coplas» µε
οµοιοκαταληξία)µε τη συνοδεία βιόλας.Βλ.Libro 495.
131
Οι διασκευαστές τους προτιµούν αυτά να εκτεθούν µόνο αργότερα στην πλοκή,

όταν η Τάρσια κατεβαίνει για δεύτερη φορά στο αµπάρι του πλοίου, στη σκηνή
δηλαδή που καταλήγει µε την αναγνώρισή τους.136
Αξίζει να σηµειώνουµε ότι ο τρόπος µε τον οποίο η ηρωίδα κατορθώνει να
διατηρεί την παρθενία της ενδέχεται να δηµιούργησε κάποια προβλήµατα στους
συντηρητικούς µεσαιωνικούς συγγραφείς,διότι κατά την εποχή εκείνη οι γυναίκες
που ασκούσαν πλανόδιου µουσικού,θεατρικού ή το επάγγελµα του ζογκλέρ,είχαν
κακή φήµη και συνδέονταν συνήθως µε τις πόρνες. Ενδείξεις αυτού του
προβληµατισµού έχουµε, για παράδειγµα, στο ισπανικό Libro. Εδώ η
πρωταγωνίστρια προτείνει στο µαστροπό της αυτό το επάγγελµα επειδή, σε
σύγκριση µε τη σεξουαλική κακοποίηση στο πορνείο, es m ás sin pecado και es
m ás ondrado. Αργότερα, όταν πρωτοπαρουσιάζεται στον Απολλώνιο, η ίδια
διευκρινίζει ότι δεν είναι σαν τις άλλες κοπέλες που τραγουδούν στις πλατείες κατ’
επάγγελµα και µε αµοιβή:qua non só juglaresa de las de buen m ercado/non lo é
por natura,m as fágolo sin grado.
Περιφρόνηση απέναντι σε τέτοιου είδους γυναίκες φαίνεται να υπήρχε επίσης
στη βενετοκρατούµενη Κρήτη στις αρχές του 16ου αιώνα, καθώς απεικονίζεται
στη Ριµάδα. Απελπισµένη και µέσα στα κλάµατα η Τάρσια εδώ οµολογεί στον
Απολλώνιο, όταν την χτυπά, τα εξής: «κ’ δ , πο καταστάθηκα, λοι ν µ’
νειδίζουν,/σ’τόσα καταφρονέµατα κα ν µ κοπανίζουν!».137
Σε ορισµένες διασκευές το πρόβληµα αυτό φαίνεται να έχει εξαφανιστεί
τελείως.Έτσι,για παράδειγµα,o βαλενσιανός συντάκτης της Patraña δεν διστάζει
να παρουσιάσει τις µουσικές επιδόσεις της ηρωίδας µε όλα τα εξωτερικά
γνωρίσµατα που χαρακτήριζαν τους γελωτοποιούς και χορευτές που διασκέδαζαν
136
Τα «ερωτήµατα» µε τα οποία η ηρωίδα των ιταλικών κειµένων προσπαθεί στην αρχή να
παρηγορήσει τον Απολλώνιο αντικαθίστανται στη Ριµάδα από χαριτωµένες µελωδίες. Βλ. Leggere
X LI1,CantariV 6,Ριµάδα 1502-6.Το µοτίβο του µουσικού ταλέντου της Τάρσιας επαναλαµβάνεται
και στις περισσότερες από τις λαϊκές συνθέσεις της προφορικής νεοελληνικής παράδοσης που
αντλούν από την κρητική Ριµάδα.Η κόρη τραγουδά την ιστορία της ζωής της και χάρη στο τραγούδι,
που συνοδεύει µε διαφορετικά µουσικά όργανα σε κάθε σύνθεση (άρπα,λαγούτο,κιθάρα,σπινέτο ή
σπερλέντο),ο πατέρας της µπορεί να την αναγνωρίσει.Σε δύο από τα κρητικά τραγούδια,αυτά που
καταγράφτηκαν στο χωριό Φουρφουρά και στην περιοχή του Ηρακλείου, η κόρη αφηγείται
αναδροµικά όλα τα πάθη της µέσα από το τραγούδι της ίδιας,βλ.αντιστοίχως Φ στ.115-165,Η 116-
159. Οι 50 στίχοι που διασώθηκαν χάρη στην αποµνηµόνευση µιας τρίτης τραγουδίστριας από το
Ηράκλειο αποτελούν ακριβώς το περιεχόµενο του τραγουδιού της νεαρής ηρωίδας.Σχετικά µε την
άνθηση της λαϊκής και έντεχνης µουσικής στην πατρίδα του στιχουργού της Ριµάδας κατά την εποχή
του και αργότερα,βλ.N .Παναγιωτάκης,Η παιδεία και η µουσική στην Κρήτη κατά την Βενετοκρατία,
Αθήνα 1990.
137
Το µοτίβο αυτό συνδέεται και µε τις νουθεσίες του κρητικού ποιητή σχετικά µε τις
«πολιτικές» που είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο,βλ.«Ηθικοδιδακτικές παρεµβολές του αφηγητή».
132
τους ευγενείς στις βασιλικές αυλές:con que le com prase una guitarrilla y sonajas,
y le m andase cortar un sayuelo y zaragüelles de diversos colores, al uso
truhanesco.138
Ερχόµαστε τώρα στο λογοτεχνικό µοτίβο των κ ο ν τ α ρ ο µ α χ ι ώ ν , στην

κατεξοχήν δηλαδή µεσαιωνική ψυχαγωγική δηµόσια εκδήλωση δυτικής
προέλευσης.139
Σε µερικά κείµενα γίνεται απλώς µια σύντοµη αναφορά σ’ αυτές τις
οργανωµένες για τη διασκέδαση των αριστοκρατών γιορταστικές εκδηλώσεις.
Έτσι,για παράδειγµα,στο Libro o ήρωας,για να γιορτάσει το ξανασµίξιµο µε την
κόρη του, διατάζει τους υπηρέτες του να στήσουν m uchos tablados, µια ξύλινη
138
Εντούτοις οι διασκευαστές κράτησαν το µοτίβο αυτό διότι,όπως παρατηρεί και η A rchibald
(1991),σ.76,σηµ.27,«in Tarsia’s case the profession ofjongleresses w as the lesserofthe tw o evils».
Για την αρνητική άποψη του συντάκτη του ισπανικού Libro σχετικά µε το m ester de juglaría βλ.,
συγκεκριµένα,M usgrave (1976). Σχετικά µε την αρνητική στάση της βυζαντινής εκκλησίας απέναντι
σ’ αυτή και άλλες θεωρούµενες ανήθικες γυναικείες απασχολήσεις,βλ.Κουκουλές,BBΠ,τ.Β΄,σσ.
117 κ.ε.Για το γενικότερο θέµα της θέσης της γυναίκας στη λατινική ∆ύση και τη βυζαντινή Ανατολή
βλ.G .D uby-M .Perrot(επιµ.),H istoire des fem m es en O ccident,τ.2 «Le M oyen Â ge»,τ.3 «X V Ie–
X V IIIe siècles», Paris 1991-1992, Α. Laiou, «O bservations on the Life and Ideology of Byzantine
W om en»,BF 9 (1985) 59-102,L.G arland,«The Life and Ideology of Byzantine W om en»,REB 58
(1988) 361-393,K .N ικολάου,Η θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία,Αθήνα 1993.Λιγότερο
έχει ερευνηθεί το θέµα αυτό στις φραγκοκρατούµενες ελληνικές περιοχές.Για τη βενετοκρατούµενη
Κρήτη βλ. Χ.Α. Μαλτέζου, «Η παρουσία της γυναίκας στις νοταριακές πράξεις της περιόδου της
βενετοκρατίας»,Κρητολογία 16-9 (1983/4)62-79.
139
Το πολεµικό ιπποτικό αγώνισµα είναι δύο βασικών ειδών:ονοµάζεται «giostra» ή «torneo»
(«jouste» και «tournem ent» αντιστοίχως στα γαλλικά) αναλόγως εάν οι ευγενείς ιππότες,έφιπποι ή
πεζοί, µονοµαχούν χωριστά (εναντίον αντιπάλου ή εικονικού εχθρού) ή συµµετέχουν σε συµπλοκή
δύο αντιµέτωπων οµάδων.Οι αποδόσεις στα ελληνικά αυτών των ξένων όρων παρουσιάζουν µεγάλη
ποικιλία: τζόστρα, τζούστα, τζουστρία, τζούστρα, γιόστρα, γκιόστρα, τορµενές, τορµεµέντον κτλ. Στα
ελληνικά χρησιµοποιήθηκαν επίσης και διάφορες εκφράσεις όπως δίνω, κρούω, χτυπ , παίζω
κονταρέαν ή σπαθέαν,τσακίζω κοντάρι,κτλ.Βλ.,λ.χ.,Χρον.Μορ.3368 κ.ε.χαρ ν µεγάλην ποικαν ο
νέοι καβαλλάροι,/ ντζο στρες,κοντάρια τσάκισαν κτλ., 4019 τ ν πρ τον που πάντησεν κ’ δ κεν
κονταρέαν, Φλώρ. 688 πιτραπέζης κρούει τον σπαθέαν στ σκουτάριν, Λίβ. 2273 ε π ς ς
καβαλλικεύσουσιν, ς δώσουν κονταρέας,Αχιλλ.Ν 116 κα κονταρέας παίζουν λλήλους ε ς τ ν ρέντα,
Ιµπ.(Βεν.) 136 νας τ ν λλον πολεµ κα κονταρές κτυπο σιν.Για περισσότερα σχετικά µ’ αυτό το
γνώρισµα του φεουδαλικού και ιπποτικού βίου,βλ.R.Barber–J.Barker,Tournam ents,jousts,chivalry
and pageants in the M iddle Ages,W oodbridge 1989,M .V .Baruti Ceccopieri (επιµ.),La civiltà del
torneo (sec.XII-XVII).G iostre e torneitra M edioevo ed età M oderna,AttidelVIIConvegno diStudio,
N arni 1990. Για τη λειτουργικότητα και την εξέλιξη αυτού του µεσαιωνικού αγωνίσµατος στο
ελληνικό χώρο µέσα από λογοτεχνικές και ιστορικές µαρτυρίες βλ.W .Puchner,«Südost-Belege zur
giostra:Reiterfeste und Lanzenturniere von derkolonialvenezianischen A dels-und Bürgerrenaissance
bis zum rezenten heptanischen V olksschauspiel,Schweizer Archiv für Volkskunde 75 (1979)1-27,και,
του ιδίου, «Η Γκιόστρα στην ελληνική παράδοση», Ηπειρωτικά Χρονικά 31 (1994) 107-63. Για τις
βυζαντινές κυρίως πηγές βλ.επίσης Κουκουλές,ΒΒΠ,τ. Γ΄(1949),σσ.144-8,όπου υποστηρίζεται,
χωρίς όµως αποδείξεις,η ελληνική καταγωγή του συγκεκριµένου εθίµου.
133
κατασκευή σε µορφή µικρού κάστρου που έπρεπε να γκρεµίσουν οι ιππότες µε τα

κοντάρια τους.O Pucci,που δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην περιγραφή σκηνών
γιορτής,µας πληροφορεί ότι τρεις µέρες πριν από το γάµο των ηρώων ο βασιλιάς
οργανώνει στην πλατεία της πόλης, σε έναν ειδικό περιφραγµένο χώρο, διάφορα
αγωνίσµατα στα οποία οι ιππότες µπορούν να διακριθούν µε τη χρήση όπλων.H
συνήθεια αυτή, εκλαϊκευµένη και απαλλαγµένη πια από την σκληρότητα και τη
στρατιωτική της λειτουργικότητα τη χαρακτηριστική της µεσαιωνικής ιπποσύνης,
απαντά και στην αναγεννησιακή Patraña.Εδώ µαθαίνουµε ότι στη γαµήλια γιορτή
του δευτερεύοντος ζευγαριού υπήρξαν gran sarao de dam as y danzas y regozijos y
m áscaras y torneos.140
Περισσότερες πρωτοβουλίες έχουµε στην Ystoire,καθώς και στη Ριµάδα.Στα
κείµενα αυτά εισάγονται ολόκληρες πρωτότυπες σκηνές ιπποτικών αγωνισµάτων:
Στη γαλλική µορφή η jouste που οργανώνει ο πεθερός του Απολλώνιου
γίνεται τη µέρα που ακολουθεί το γάµο του τελευταίου µε τη βασιλοπούλα.Εδώ οι
ιππότες πρέπει να δείξουν την παλικαριά τους στο παιχνίδι της quintaine, του
γνωστού περιστρεφόµενου µηχανήµατος που απεικόνιζε έναν ένοπλο άνθρωπο τον
οποίο έπρεπε να χτυπούν οι έφιπποι ιππότες µε δεξιοτεχνία.141 Ο πρώτος που
συµµετέχει είναι ο ίδιος ο βασιλιάς.Ακολουθεί ο Απολλώνιος.Ο πεθερός του θέλει
να βεβαιωθεί ότι ο γαµπρός του είναι και δεξιοτέχνης ιππότης.Η δύναµη του ήρωα
είναι τόση που µε το ένα του χτύπηµα γκρεµίζει το µηχάνηµα.Ύστερα από αυτό οι
ιππότες δεν µπορούν να συνεχίσουν τη γιορτή παρά µε πάλη σώµα µε σώµα.142
Η giostra αποτελεί στα Cantari µέρος των εκδηλώσεων που γίνονται στη
γιορτή του γάµου του κεντρικού ζευγαριού. Η λεπτοµερής περιγραφή της
γιορταστικής ατµόσφαιρας χάνεται στη Ριµάδα.Όπως ο γάλλος διασκευαστής της
Υstoire, ο στιχουργός της Ριµάδας θέλει να υπογραµµίσει την γενναιότητα του
ήρωα, και γι’ αυτό επεκτείνει την περιγραφή του αγωνίσµατος των έφιππων
140
Το ιπποτικό µεσαιωνικό ιδεώδες εµφανίζεται και αλλού στη διήγηση.Βλ.χαρακτηριστικά
το χωρίο όπου ο βασιλιάς της Pentopolitania,για να διαπιστώσει εάν αληθεύουν όσα του λέει η κόρη
του σχετικά µε την βασιλική καταγωγή του µουσικοδιδάσκαλου, απευθύνεται σε εκείνον
επικαλούµενος τις αρχές που ρυθµίζουν τη συµπεριφορά ενός άρχοντα,δηλαδή η πίστη στο Θεό και η
τήρηση των κανόνων του ιπποτικού κόσµου:«Yo te suplico,Naufragio,por la fe que debes a D ios y a
la orden de Caballería,m e digas situ ereselpríncipe Apolonio».
141
O K oυκουλές, ό.π., αποδίδει την εισαγωγή αυτού του ιπποτικού αγωνίσµατος σε κάποιον
Κυϊντανό. Ο Πούχνερ, ό.π., (1994), σ. 111, προτείνει µια διαφορετική, πειστικότερη ετυµολογική
ερµηνεία από τη λατινική στρατιωτική ορολογία.Η «quintana» (η πέµπτη) ήταν ένα συγκεκριµένο
µέρος µέσα στο ρωµαϊκό στρατόπεδο όπου οι στρατιώτες ασκούνταν µε ένα στηµένο ξύλινο οµοίωµα
του εχθρού.Το παιχνίδι αυτό µνηµονεύεται στην Αχιλλ.Ν 675-6 κα καβαλλάροι παρευθ ς κρο σιν τ ς
κονταρέας,/ο µέν ε ς στύλους τ κοπταν,ο δ κα ε ς τ σκουτάρια.
142
Ystoire 87.20 κ.ε.
134
ευγενών.143 Σε αντίθεση όµως µε τη γαλλική µορφή,όπου τα ιπποτικά αγωνίσµατα

συµβάλλουν απλώς στην εξύµνηση της γενναιότητας του ήρωα, στην ελληνική
οµοιοκατάληκτη επεξεργασία η συγκεκριµένη σκηνή του αγώνα αποτελεί και
οργανικό µέρος της συνολικής υπόθεσης. Ο γάµος που επιθυµεί η πριγκίπισσα
Αρχιστράτα µε τον Απολλώνιο θα γίνει ύστερα από κονταροχτύπηµα-παιχνίδι,και
αφού αποδείξει εκείνος στους αυλικούς του βασιλείου την αξία και την
γενναιότητά του.144
Αν άντλησε εδώ ο κρητικός διασκευαστής από µιαν ανεξάρτητη λογοτεχνική
πηγή, αυτή πρέπει να ήταν κάποιο χωρίο µιας ιπποτικής διήγησης, πιθανόν
ιταλικής –ή κρητικής, βέβαια, ίσως µε επίδραση της διαλέκτου της Βενετίας–,
καθώς συµπεραίνουµε από τη χρήση ορισµένων ιταλικών, τεχνικών κυρίως,
λέξεων, όπως τζούστρα, τζουστράρω, παλουκωσιές, τέρµενο, φίνες, σοπραβέστα,
προβαρισµένες, κολα να, παντιέρες. Το ανεπτυγµένο αυτό ιπποτικό επεισόδιο
θυµίζει πάντως και τις ανδραγαθίες ηρώων υστεροµεσαιωνικών ελληνικών
µυθιστοριών. Συγκεκριµένα, µπορούµε να αναφέρουµε τους αγώνες
κονταροµαχίας στους οποίους λαµβάνει µέρος ο γενναίος Αχιλλέας,καθώς και τον
αγώνα στον οποίο ανακηρύσσεται νικητής ο Ιµπέριος και παίρνει τη Μαργαρώνα
γυναίκα του.145
Η συγκεκριµένη σκηνή κονταροµαχίας της Ριµάδας ενδέχεται,αργότερα,να
επηρέασε και τον ποιητή του Ερωτ. Οι οµοιότητες µε την αναγεννησιακή
µυθιστορία του Βιτσέντσου Κορνάρου είναι φανερές.Επιµέρους λεπτοµέρειες του
χωρίου της Ριµάδας µπορούν να συνδεθούν µε τις σκηνές κονταροµαχίας του
µέρους Β του Ερωτ.146 Έτσι,για παράδειγµα,ο χώρος όπου αγωνίζονται οι ιππότες
143
Ριµάδα 677 κ.ε.
144
Παρόµοια πρωτοβουλία παρατηρείται και στη δοµή του Pericles. Εδώ ο πρωταγωνιστής
κερδίζει µια θέση ως ακόλουθος στη βασιλική αυλή της Πεντάπολης συµµετέχοντας µε επιτυχία στην
κονταροµαχία που διοργανώνει ο βασιλιάς Σιµωνίδης για να διασκεδάσει την κόρη του. Από τον
αγώνα αυτό οι θεατές της παράστασης παρακολουθούν µόνο τη σκηνή της υποδοχής των έξι
συµµετεχόντων ιπποτών.
145
Πρβ. Αχιλλ. N 115 κ.ε., 1455 κ.ε., Ιµπ. 327 κ.ε. Το έθιµο της γιόστρας, εκτός από τις
δηµώδεις «ερωτικές-ιπποτικές», «µυθολογικές» ή «ιστορικοβιογραφικές» υστεροµεσαιωνικές
µυθιστορίες (βλ.και Φλώρ.668 κ.ε.,Πόλ.Τρωάδ.1858 κ.ε.,∆ιήγ.Αλεξ.1873 κ.ε.),αναφέρεται και σε
άλλα λογοτεχνικά είδη της δηµώδης ελληνικής γραµµατείας,βλ.Κριαρ.Λεξ.,στο λήµµα «γκιόστρα».
146
Η σχέση των δύο κρητικών µυθιστοριών επισηµάνθηκε από ορισµένους µελετητές. Έτσι,
λ.χ., ο Κεχαγιόγλου (1982), σ. 86, σηµειώνει ότι στο µέρος Β του Ερωτ. «αρκετές επιµέρους
λεπτοµέρειες φανερώνουν τη γόνιµη επίδραση του Απολλώνιου».Bλ.επίσης Spadaro (1991)α,σ.240:
«Q uesto episodio della giostra costituisce un esem pio caratteristico nella letteratura cretese e anticipa
per certi aspettila nota descrizione del torneo nelsecondo libro dell’ Erotòkritos.A nche lo stile del
nostro poeta richiam a, pur se in toni m inori, quello di V incenzo K ornaros». Πράγµατι υπάρχουν
ορισµένες υφολογικές οµοιότητες ανάµεσα στη Ριµάδα και στο Ερωτ.–στο µέρος Β,καθώς και στις
135
είναι περιφραγµένος µε µια ξύλινη κατασκευή και υπάρχει εξέδρα από την οποία οι
βασιλική οικογένεια παρακολουθεί το αγώνισµα.Το αγώνισµα αυτό διεξάγεται µε
το ίδιο παραδοσιακό σύστηµα.Οι έφιπποι ιππότες τρέχουν ανά δύο,ο ένας προς
τον άλλο,και χτυπιούνται,ενώ προσπερνιούνται,για να ρίξουν τον αντίπαλο από
το άλογο µε το κοντάρι τους.Όποιος πέσει,χάνει.147
Το συγκεκριµένο επεισόδιο της Ριµάδας παρουσιάζει όµως µερικές
αποκλίσεις από τις αντίστοιχες σκηνές κονταροµαχίας που γνωρίζουµε στα
ελληνόγλωσσα αυτά έργα. Σε αντίθεση µε τον Ιµπέριο και τον Αχιλλέα, ο
Απολλώνιος δεν µονοµαχεί µε έναν µόνο, ξένο αντίπαλο. Όπως συµβαίνει στον
Ερωτ.,ο ήρωας πρέπει να αναµετρηθεί µε πολλούς άλλους ιππότες που ήρθαν να
συµµετάσχουν στο αγώνισµα, παρότι αυτοί –σε αντίθεση µε τον Κορνάρο– δεν
ονοµάζονται. Εδώ απλώς µαθαίνουµε ότι, ύστερα από την ανακοίνωση του
βασιλιά,παρουσιάζονται στο αγώνισµα τα αφεντόπουλα της χώρας.Ο ποιητής της
Ριµάδας αφιερώνει µερικούς στίχους στις ετοιµασίες του ήρωα στον στάβλο πριν
από τον αγώνα,αλλά η εµφάνισή του δεν περιγράφεται µε πολλές λεπτοµέρειες,
αντίθετα µε ότι γίνεται στις ερωτικές ιπποτικές υστεροµεσαιωνικές µυθιστορίες
που αναφέραµε προηγουµένως, καθώς και στον Ερωτ.148 Στη Ριµάδα ο
σκηνές µάχης του µέρους ∆–, που ενισχύουν την άποψη ότι ο Κορνάρος πρέπει να διάβασε τη
µυθιστορία του συµπατριώτη του, του ποιητή των Χανιών. Απαντούν καταρχήν ορισµένοι
λεξικολογικοί απόηχοι της Ριµάδας, όπως ρµατωσιές, συχαλασµός, πεδουκλώνω, πλακώνω και
τσακίζω. Εντοπίζουµε επίσης µια σειρά λογοτύπων κοινών στα δύο κρητικά έργα, όπως, για
παράδειγµα,τ’ µορφο παλληκάρι (Ριµάδα 701–Ερωτ.Β 1288),στ φόρο κατέβηκε (Ριµάδα 703)– στ
φόρο κατέβη (Ερωτ.Β 1267),κα χάµαι τόνε ρίχνει (Ριµάδα 736– Ερωτ.∆ 1160),κ.ά.Μερικοί στίχοι
των δύο κειµένων παρουσιάζουν µεταξύ τους φανερή φραστική οµοιότητα.Έτσι,για παράδειγµα,οι
στίχοι Ερωτ.Β 1328 κα τ Ρωτόκριτο θωρε κ’ κε νο καµαρώνει,Β 2415-6 σάλπιγγα,τ βούκινο
πολλ βαβούρα δίδει,/σηµάδι π ς σκόλασε τσ γκιόστρας στ παιγνίδι,Β 2425 π γε µπρ ς ε ς το
ρηγ ς,πεζεύγει, γονατίζει, ∆ 1585 ζώνει του τ’ µορφο σπαθί, δίδει του το κοντάρι, και ∆ 1790 κα
σπίθες π τ’ ρµατα σ ν στραπ ς βγα να,παραπέµπουν,αντιστοίχως,στους στίχους της Ριµάδας
734 θωρώντας τ ς παλικαρίες, λοι τ ν καµαρ να, 755 ε πεν τους κα τ βούκινα ν παίξουν ν
σκολάσουν,758 κα πάγει µπρ ς ε ς το ρηγός, µπρ ς κα γονατίζει,697 σπαθ ν ζώστην ργυρ κ’
να χρυσ ν κοντάρι,και 730 κα πάνω π τς ρµατωσ ς βγαίνασιν ο σπίθες.Η συχνή χρήση στον
Κορνάρο ορισµένων λέξεων στην οµοιοκαταληξία των ζευγαρωτών δεκαπεντασύλλαβων όπως
παλληκάρι,κοντάρι,λιοντάρι,χάρη κ.ά.θυµίζει επίσης τη στιχουργική τέχνη του ποιητή της Ριµάδας.
147
Στον Ιµπ. η κατάληξη του αγώνα ή ο όρος για την κατακύρωση της νίκης είναι ο
αποκεφαλισµός του αντιπάλου, παρότι αυτό τελικά αποφεύγεται και ο ήρωας χαρίζει τη ζωή στον
ηττηµένο ξένο Αλαµάνο.
148
Πρβ.Ιµπ.386 κ.ε.,Αχιλλ.Ν 125 κ.ε.,335 κ.ε.,Φλώρ.531-6.Για τις εικονικές παραστάσεις
και τις φορεσιές των αγωνιστών του κονταροχτυπήµατος που περιγράφεται στο δεύτερο µέρος του
Ερωτ. βλ. G . M organ, «The em blem s of Erotokritos», The Texas Q uaterly (1967) 241-68. Για τις
πανοπλίες και διακοσµήσεις γενικότερα των ενδυµάτων των ιπποτών βλ.επίσης Κουκουλές,ΒΒΠ Γ΄
(1949),σσ.36-7.
136
Απολλώνιος µπαίνει στον αγώνα µε το παραδοσιακό µαύρο φαρί149, ένα χρυσό

κοντάρι και ένα αργυρό σπαθί.Ο λόγος για τον οποίο γίνεται το κονταροχτύπηµα
στη βασιλική αυλή είναι διαφορετικός.Στον Ιµπ.ο νικητής θα πάρει γυναίκα την
βασιλοπούλα.A υτή δέχεται να παντρευτεί εκείνον που θα νικήσει στο αγώνισµα
που οργανώνει ο πατέρας της ακριβώς γι’αυτό το σκοπό,µε την ελπίδα ότι θα βγει
νικητής ο αγαπηµένος της.Στην Αχιλλ.,καθώς και στις δυο κρητικές µυθιστορίες,
η νίκη αποσυνδέεται από το γάµο. Στο πρώτο κείµενο ο ήρωας διακρίνεται δύο
φορές σε αγώνες κονταροµαχίας.Την πρώτη φορά συµµετέχει µεταµφιεσµένος σε
ένα ιπποτικό αγώνα για να αποδείξει στους γονείς τη γενναιότητά του.Τη δεύτερη
παίρνει µέρος στο κονταροχτύπηµα που διοργανώνεται µετά από το γάµο του προς
τιµή του νιόπαντρου ζευγαριού.Η κονταροµαχία που διεξάγεται στη Ριµάδα έχει
ως σκοπό να δοκιµάσει τη δεξιοτεχνία στα όπλα του µουσικοδιδάσκαλου της
πριγκίπισσας. Στον Ερωτ. ο βασιλιάς οργανώνει το κονταροχτύπηµα για να
διασκεδάσει τη λυπηµένη κόρη του.Ο αγαπηµένος της,ο Ρωτόκριτος,διακρίνεται
και υπερισχύει στο αγώνισµα. Γι’ αυτό παίρνει από τα χέρια της Αρετούσας την
ολόχρουση τζόγια που έφτιαξε η ίδια η βασιλοπούλα, δώρο που αντιστοιχεί στο
χρυσιοτίµητο µαντίλι που προσφέρει η Μαργαρώνα στον Ιµπέριο, καθώς και στο
πολύτιµο χρυσαφένιο περιδέραιο που χαρίζει στον Απολλώνιο η Αρχιστράτα.
ΣΥΓΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ
Στο σύνολο των διηγήσεων που πραγµατευόµαστε στην εργασία µας

διαπιστώνουµε ότι παντού εισάγονται θρησκευτικά και άλλα πολιτισµικά στοιχεία
χαρακτηριστικά της εποχής των αντίστοιχων διασκευαστών τους. Ωστόσο, σε
µερικές περιπτώσεις η δράση φαίνεται να λαµβάνει χώρα ακόµη σε προχριστιανική
ιστορική περίοδο.Αυτό συµβαίνει κυρίως στις διηγήσεις του 14oυ αιώνα,εξαιτίας
της διατήρησης ορισµένων ειδωλολατρικών στοιχείων του λατινικού προτύπου.150
Από τα κείµενα αυτά µόνο στον Pucci αναφέρεται συχνά ο Χριστός και
χρησιµοποιείται το επίθετο χριστιανός για ορισµένα πρόσωπα.151
149
Ο µαύρος ήταν το αγαπητό άλογο των βυζαντινών για τον πόλεµο,όπως διαπιστώνουµε σε
διάφορα κείµενα.Βλ.,λ.χ.,∆ιγ.Ακρ.Ε 798 πόστρωσε τ ν γρίβαν µου κα στρ σε µου τ ν µα ρον,τόν
ε χεν πάντα θε ος µου ε ς τ ς νδραγαθίας του, Αχιλλ.N 121 φαρ ν καβαλλίκευσε, τ ν δικ ν του
µα ρον,L 907 σπρον ε χεν ε ς ρωτες,µα ρον ε ς το ς πολέµους,Ιµπ.106 κουβέρταν χρυσοτσάπωτη
σάγησεν τ ν µα ρον, Ασµα Θεοφ.14 Κα φέρτε µου τ ν µα ρόν µου τ ν πετρακαταλύτην.
150
Ο αναχρονισµός που ενδέχεται να δηµιουργείται στον µεσαιωνικό Απολλώνιο δεν αποτελεί
πρόβληµα για πολλούς διασκευαστές, για τους λόγους που σηµειώνει η A rchibald (1991), σ. 72:
«since the story of A pollonius w as not perceived to belong to any particular historical context,and
since in any case m edievalw riters w ere notparticularly concerned abouthistorical‘realism ’».
151
Bλ.CantariII40f,III9b,24b,50d.
137
Σε αντίθεση µε τις προηγούµενές τους ιταλικές διασκευές, στις ελληνικές

διασκευές του ύστερου Μεσαίωνα και της πρώιµης Αναγέννησης το χρονικό
πλαίσιο δεν δίνεται µε ένα απλό και αόριστο anticam ente. Τώρα η ιστορία
τοποθετείται στα πρώτα χρόνια της εξάπλωσης του Χριστιανισµού ή, απλώς,
ύστερα από την εξάπλωσή του.Το πρόσωπο του Απολλώνιου και τα ενάρετα µέλη
της οικογένειας του προβάλλονται έτσι σαφέστατα ως πρότυπο προς µίµηση στο
χριστιανικό ελληνόφωνο κοινό του τέλους του 14oυ και των αρχών του 16ου
αιώνα.152
Η ουσιώδης προσαρµογή που υφίσταται η διήγηση στην πρώτη
ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή συνίσταται ακριβώς στον τονισµό της
θρησκευτικής της ατµόσφαιρας. Στα χέρια του ανώνυµου ελληνόγλωσσου
διασκευαστή, όλα εκείνα τα παγανιστικά στοιχεία που απαντούσαν ακόµη στο
απώτερό του πρότυπο,και που ήταν αντίθετα µε το χριστιανισµό,εξαφανίζονται ή
αντικαθίστανται από άλλα,σύµφωνα µε τη δική του θρησκευτική και πολιτισµική
κληρονοµιά.153
Ο εκχριστιανισµός που χαρακτηρίζει αυτή την επεξεργασία µπορεί να
συγκριθεί µόνο µε τον αντίστοιχο της ισπανικής έµµετρης διασκευής του 13ου
αιώνα. Η βασική τους διαφορά βρίσκεται πάντως στο γεγονός ότι ο ανώνυµος
ισπανός διασκευαστής είχε ακόµη υπόψη του ότι αφηγούνταν µια ιστορία
εµπνευσµένη από την Αρχαιότητα, µε πρόσωπα που ανήκαν αρχικά στον
παγανιστικό κόσµο,και δεν τόλµησε να παρουσιάσει ρητά τους χαρακτήρες του ως
χριστιανούς,παρότι παρουσιάζει τη συµπεριφορά τους ως απολύτως ταιριαστή σε
µερικές περιπτώσεις µε το χριστιανικό ιδανικό,όπως ενίοτε αναγνωρίζει µάλιστα
και ο αφηγητής.154
Ο «άχρονος» χαρακτήρας της ιστορίας επαναλαµβάνεται ή τονίζεται ακόµη
περισσότερο στις αναγεννησιακές επεξεργασίες του Tim oneda και του άγγλου
συντάκτη του Pericles. Στις διασκευές αυτές αναµειγνύονται χωρίς πρόβληµα
πολιτισµικά και θρησκευτικά στοιχεία χαρακτηριστικά τόσο της σύγχρονης εποχής
των συγγραφέων τους όσο και του µεσαιωνικού και του αρχαίου κόσµου.
Οι ακροατές των νεότερων προφορικών παραλλαγών του Απολλώνιου
µεταφέρονται, βέβαια, και αυτοί σε ένα µακρινό παρελθόν. Τα τέσσερα γνωστά
ελληνικά παραµύθια αρχίζουν άλλωστε µε το συνηθισµένο µια φορά κι έναν καιρό.
Οι λαϊκές αυτές συνθέσεις τείνουν πάντως να απορρίψουν τα στοιχεία που ανήκουν
152
153
Για το επίθετο χριστιανός βλ. στ. 3-4 ψευδώνυµός τε ναξ/ χριστιανός, 542 χριστιαν
πάρχω.Το όνοµα του Χριστού απαντά στους στ.1,504.
154
Βλ.χαρακτηριστικά την έπαινο του αφηγητή προς το πρόσωπο του Αθηναγόρα,στρ.551cd
sicristiano fuesse etsopiese bien creyer,deuiem ospor su alm a todosclam ortener.
138
σε παλαιότερες εποχής και νοοτροπίες,ενώ ταυτόχρονα εµπλουτίζουν το έργο µε

την εισαγωγή διάφορων λεπτοµερειών της απλής τοπικής καθηµερινότητας που
φέρνουν τον αποδέκτη του «µύθου» πιο κοντά στην εποχή τους.Η λαϊκή «µούσα»
δε διστάζει να εκσυγχρονίσει την παλιά ιστορία του Απολλώνιου συστήνοντας,για
παράδειγµα,έναν ήρωα που ξέρει να παίζει πιάνο,έναν βασιλιά που αγαπά να πίνει
καφέ και µια νεαρή «βρικόλακα».
139
3
Το θέµα του έρωτα
_____________________________________________________________________
Τρεις είναι οι συναισθηµατικές-ερωτικές σχέσεις που περιγράφει η

µυθιστορία του Απολλώνιου.Πρόκειται πάντοτε για ετεροφυλόφιλες σχέσεις.Και
στις τρεις περιπτώσεις ο έρωτας αφορά ανθρώπους που ανήκουν στην τάξη των
ευγενών,παρότι αυτοί µπορεί να βρίσκονται κάποτε σε ταπεινές για την καταγωγή
τους καταστάσεις. Οι σχέσεις αυτές εξελίσσονται κάτω από πολύ διαφορετικές,
µεταξύ τους,συνθήκες.
Η πρώτη από τις ερωτικές αυτές σχέσεις, µε την οποία ξεκινά η ιστορία,
αποτελεί ένα παράδειγµα πάρα φύσιν έρωτα.Πρόκειται για την αιµοµικτική σχέση
του χήρου βασιλιά Αντίοχου µε τη µοναχοκόρη του.Σε όλες τις διασκευές αυτός ο
παράνοµος ηθικά δεσµός είναι από την αρχή καταδικασµένος στην αποτυχία,αφού
τον κάνει να γίνει εχθρός του χρηστού ήρωα Απολλώνιου, και αποτελεί έτσι το
αρνητικό παράδειγµα στο θέµα του έρωτα για τον αναγνώστη κάθε εποχής.
Το αρχικό επεισόδιο της αιµοµιξίας είναι βασικό για την κίνηση της
διήγησης. Τα ταξίδια του Απολλώνιου και τα βάσανα που αυτός υφίσταται
ξεκινούν παντού ακριβώς από τη στιγµή που µπλέκεται µε τη δυσάρεστη αυτή
υπόθεση της οποίας οι πρωταγωνιστές είναι τα δύο µέλη της βασιλικής οικογένειας
της Αντιόχειας,όταν δηλαδή δίνει τη σωστή απάντηση στο αίνιγµα του Αντίοχου.
Επίσης το θέµα της αιµοµιξίας χρησιµοποιήθηκε από κάποιους µελετητές της ΗΑ
για να ερµηνεύσουν ορισµένα «περίεργα» επεισόδια της διήγησης. H ιδέα µιας
ενδεχόµενης αιµοµικτικής σχέσης εξηγεί ίσως µερικές από τις συµπεριφορές που
υιοθετεί αργότερα στην ιστορία ο ήρωας,όταν αυτός έχει ήδη γίνει πατέρας.Έτσι,
για παράδειγµα, για να αποφύγει ενδεχοµένως µια τέτοια ερωτική σχέση µε την
κόρη του,ο Απολλώνιος την αφήνει σε ηλικία ολίγων ηµερών στα χέρια των φίλων
του στην Ταρσό για να την αναθρέψουν,ενώ υπόσχεται να γυρίσει εκεί όταν θα
έρθει η ώρα να την παντρέψει.Προς το τέλος της διήγησης,στη σκηνή διαλόγου
που εξελίσσεται µέσα στο αµπάρι του πλοίου του ήρωα, φαίνεται επίσης ότι η
εµπειρία που είχε αποκοµίσει αυτός στη βασιλική αυλή της Αντιόχειας τον είχε
σηµαδέψει µε ιδιαίτερο τρόπο.Η αναγνώριση πατέρα-κόρης γίνεται χάρη στο ότι η
νεαρή, σε µια τελευταία και απελπιστική προσπάθεια να βγάλει έξω τον ακόµη
140
3. Το θέµα του Έρωτα
άγνωστο πατέρα της,κάνει µια ύποπτη για εκείνον κίνηση και τον κρατά από το
ρούχο του. Κινούµενος από το ένστικτο ο Απολλώνιος δεν την αφήνει να
προχωρήσει άλλο και τη χτυπά αµέσως.Οι ερµηνείες αυτές ισχύουν ίσως και για
τις περισσότερες από τις µεταγενέστερες διασκευές, όπου τα επεισόδια αυτά
εκτυλίσσονται βασικά µε τον ίδιο τρόπο.
Οι άλλες δύο ερωτικές σχέσεις που εµφανίζονται στον Απολλώνιο είναι αυτές
που υλοποιούνται από τα δύο ζευγάρια ηρώων και καταλήγουν πάντοτε σε γάµο.
Όσον αφορά τη σχέση του δευτερεύοντος ζευγαριού, που το αποτελούν ο
ηγεµόνας της Μυτιλήνης και η κόρη του Απολλώνιου, ελάχιστες είναι οι
τροποποιήσεις που εισάγουν οι διασκευαστές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.
Η σχέση αυτή ξεκινά πάλι µε έναν ιδιαίτερο,όχι πολύ ηθικά συνιστώµενο τρόπο.Ο
Αθηναγόρας και η Τάρσια γνωρίζονται στο πορνείο όπου η τελευταία έχει
εγκατασταθεί από τον µαστροπό της πόλης και αναγκάζεται να δέχεται πελάτες.
Ένας από αυτούς,µάλιστα ο πρώτος που την επισκέπτεται,θα είναι ο µελλοντικός
σύζυγός της.Η σεξουαλική αρχική επιθυµία που νιώθει για την όµορφη κοπέλα ο
συγκεκριµένος ηγεµόνας,ο οποίος είναι στις περισσότερες διασκευές ένας ώριµος
άντρας µε µια κόρη,ήδη,από προηγούµενη σχέση,εξαφανίζεται αµέσως,όταν οι
δύο πιάνουν κουβέντα µέσα στο δωµάτιο της κοπέλας, και µετατρέπεται στη
συνέχεια σε πατρική στοργή και φροντίδα. Παρά ταύτα, λίγο αργότερα εκείνος
αρχίζει να βλέπει την Τάρσια ως «υποψήφια» γυναίκα του.Στη ΗΑ,καθώς και σε
µερικές από τις µεταγενέστερες διασκευές,το ερωτικό ενδιαφέρον γι’αυτήν ξεκινά
µε έναν τρόπο κάπως περίεργο ή απότοµο. Ο Αθηναγόρας ζητά από τον
Απολλώνιο το χέρι της κόρης του,µόλις µαθαίνει για τη συγγένειά τους.Εκείνος
συγκατατίθεται στο γάµο και η τελετή γίνεται σχεδόν αµέσως. Μερικοί
διασκευαστές διευκρινίζουν ότι ο άρχοντας ερωτεύτηκε την κόρη από την πρώτη
φορά που την είδε,για να µην παρουσιαστεί έτσι ex abrupto η κατοπινή πρόταση
γάµου,αλλά τα συναισθήµατα της ηρωίδας εξακολουθούν να µην αναπτύσσονται
πουθενά. Μόνον ο Pucci, καθώς και ο διασκευαστής της γαλλικής Ystoire,
προσθέτουν ένα σύντοµο διάλογο στον οποίο ο Απολλώνιος ζητά πρώτα τη γνώµη
της κόρης του.Εκείνη συµφωνεί στο γάµο,χωρίς να δείξει πάντως µεγάλο ερωτικό
ενδιαφέρον για το γαµπρό. Ο αφηγητής του ισπανικού Libro αναφέρει κάτι που
υπονοείται και στις άλλες διασκευές, ότι δηλαδή η κόρη δίνει θετική απάντηση
στην πρόταση γάµου σε ένδειξη ευγνωµοσύνης για τον ευεργέτη της.1
1
Η διαφορά ηλικίας µεταξύ συζύγων φαίνεται παντού δεδοµένη,αν και δεν λέγεται ρητά.Οι
σχετικές πληροφορίες που έχουµε στα κείµενα για την ενηλικίωση της Τάρσιας είναι οι εξής:στη ΗΑ
η παραµάνα της πεθαίνει όταν εκείνη ήταν µόλις δεκατεσσάρων χρονών, ενώ ο πατέρας της
επιστρέφει στην Ταρσό για να την παντρέψει ύστερα ακριβώς από δεκατέσσερα χρόνια,από τότε που
την εµπιστεύτηκε στους φίλους του για να την αναθρέψουν.Την ίδια περίπου ηλικία έχει η Τάρσια
141
Σχετικά µε τις δύο αυτές ερωτικές σχέσεις θα κάνουµε περισσότερα σχόλια

στο επόµενο κεφάλαιο, που αφιερώνεται στο ήθος των προσώπων. Εδώ θα
ασχοληθούµε αναλυτικότερα µε την ερωτική σχέση των κεντρικών ηρώων, του
Απολλώνιου και της Αρχιστράτας, στην περιγραφή της οποίας επεµβαίνουν
περισσότερο οι µεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί µας διασκευαστές. Στη σχέση
αυτή υπάρχουν διάφορα παραδοσιακά και καινούρια µοτίβα που προσφέρονται για
σχολιασµό, όπως το ερωτοχτύπηµα και οι εκδηλώσεις των ερωτικών
συναισθηµάτων, το προξενιό, ο χωρισµός και το ξανασµίξιµο του ζευγαριού,
καθώς και το θέµα της συζυγικής πίστης.Οι παρακάτω παρατηρήσεις ακολουθούν
τη σειρά µε την οποία εξελίσσεται στη διήγηση η υποδειγµατική αυτή ερωτική
σχέση.2
στις µεταγενέστερες διασκευές,όταν συµβαίνουν αυτά τα γεγονότα της ιστορίας.Στη Versione,στο

Rom anzo και στη ∆ιήγησιν η ετοιµοθάνατη παραµάνα της Τάρσιας την πληροφορεί ότι έχουν ήδη
περάσει δεκατέσσερα χρόνια από τη γέννα και το «θάνατο» της µητέρας της νεαρής,και ο πατέρας
της ο Απολλώνιος ξαναεµφανίζεται στην Ταρσό ύστερα από ένα διάστηµα δεκατεσσάρων ή
δεκαπέντε ετών.Ο ήρωας του Tim oneda αφήνει τα καθήκοντα που έχει ως βασιλιάς και αναζητά την
κόρη του στην Ταρσό pasados catorce o quince años. H ίδια, στο τραγούδι που αφιερώνει στον
Απολλώνιο,δηλώνει ότι η παραµάνα της πέθανε όταν αυτή ήταν δεκατεσσάρων χρονών,que es edad
lenta y florida.Η Υstoire τοποθετεί το θάνατο της παραµάνας της Τάρσιας στα δεκατρία χρόνια της
ηρωίδας,ενώ η επιστροφή του Απολλώνιου στην Ταρσό γίνεται όταν ήδη αυτός avoitdem ouré XIIII
ans ou plus en estranges contrées.Λίγο προτού αφηγηθεί το επεισόδιο του θανάτου της παραµάνας
της Τάρσιας,ο αφηγητής του Libro µας πληροφορεί ότι η κοπέλα είχε µάθει όλες τις τέχνες µόλις στα
δώδεκά της χρόνια.Στη διασκευή αυτή ο Απολλώνιος επιστρέφει στην Ταρσό για να παντρέψει την
κόρη του a cabo de diez anyos que la houo lexada (βλ.όµως και 348d fasta los xiiianyos allá tovo su
vida).Τέλος,στο Leggere µαθαίνουµε ότι in etade diV annila sua balia síla puose a leggiere con
uno buono m aestro, και πέντε περίπου χρόνια αργότερα η τροφός πέθανε. Το λογοτεχνικό αυτό
µοτίβο απαντά και σε µη λογοτεχνικά κείµενα της εποχής, όπως, λ.χ., στο κυπριακό µεσαιωνικό
δίκαιο,βλ.Ασσίζες,Ελληνικοί νόµοι ισχύοντες εν Κύπρ επί της Φραγκοκρατίας Β,κθ΄: Γίνονται οι
άνθρωποι τελείαν ηλικίαν [για γάµο] από κ΄ χρόνων έως κε΄,αι δε γυναίκες από ιη΄ χρόνων έως κε΄
χρόνων.Tα πράγµατα δεν αλλάζουν πολύ στα νεότερα χρόνια,όπως δείχνει το παραµύθι από την Κω.
Στο ερώτηµα που θέτει ο ήρωας στον φίλο του τον Νικόλα (=Αθηναγόρα)για το πώς είναι δυνατό να
παντρευτεί την δωδεκάχρονη Αγγελικούλα (=Τάρσια), εκείνος απαντά: «Ίντα πειράζει; Είµαι
εικοσιπέντε και,σαν τη στεφανωθώ,θα την έχω µαζί µου σαν αδερφή µου ακόµη δύο χρόνια. Είναι
φρένιµη πολύ,κ’ ύστερα ’πό δύο χρόνια θα’ναι η αγαπηµένη µου γεναίκα». Σε πολύ νεανική ηλικία
παντρεύεται και η κεντρική ηρωίδα, βλ. παρακάτω σηµ. 4. Για το κοινό στοιχείο της ιδανικής,
νεανικής ηλικίας για γάµο στις γυναίκες στους µεσαιωνικούς πολιτισµούς της ∆ύσης και της
Ανατολής βλ.,λ.χ.,Κουκουλές,ΒΒΠ Β΄ (1948),«Η γυνή και ο γάµος»,σ.185 κ.ε.,M .Row ling,H
καθηµερινή ζωή στο Μεσαίωνα,ελλ.µτφρ.Ε. Αγγέλου, Αθήνα 1991,σ. 82 κ.ε.,A .M .Talbot, «La
donna», στου G . Cavallo (επιµ.), L’uom o bizantino, Bari 1992, σσ. 165 κ.ε., A .E. Laiou (επιµ.),
Consentand Coercion to Sex and M arriage in Ancientand M edievalSocieties,W ashington 1993.
2
Για την εξέλιξη της αντίληψης του έρωτα στο ελληνικό µυθιστορικό είδος βλ. L. G arland,
«Sexualm orality in Byzantine learned and vernacularrom ance»,BM G S 14 (1990)62-120, Η.Τοnnet,
«Sensualité etérotism e dans le rom an grec des origines à la guerre de ’14»,Cahiers Balkaniques 18
(1992) 41-58,και του ίδιου,«Réflexions sur l’évolution du thèm e de l’am our dans la nouvelle et le
142
α.Το ερωτοχτύπηµα
Το πρώτο που παρατηρούµε σχετικά µε το δεσµό των πρωταγωνιστών του
Απολλώνιου είναι ότι το ερωτικό συναίσθηµα γενικά δεν τονίζεται πολύ, ούτε
γεννιέται ταυτόχρονα στα δύο πρόσωπα.Η πρώτη συνάντησή τους έχει ως εξής:o
ήρωας παρευρίσκεται ανάµεσα σε άλλους καλεσµένους στο συµπόσιο που
λαµβάνει χώρα στην αυλή του βασιλιά του τόπου όπου έφτασε εκείνος ύστερα από
το ναυάγιο.3 Εκεί εµφανίζεται η νεαρή πριγκίπισσα,4 η οποία δεν θα αργήσει να
προσέξει τον ξένο.5 Εκείνο που ξυπνά τον έρωτα στην πριγκίπισσα δεν είναι
πάντως µια σωµατική ή εξωτερική έλξη, αλλά οι καλλιτεχνικές ικανότητες του
φιλοξενούµενου. Σε όλα τα κείµενα η µουσική εκτέλεση του Απολλώνιου στο
βασιλικό συµπόσιο γοητεύει όλους τους ακροατές, και ειδικά την πριγκίπισσα
Αρχιστράτα.6 Τα ερωτικά συναισθήµατα της ηρωίδας συνδέονται έτσι άµεσα µε τις
πνευµατικές της ανησυχίες.
rom an grecs des origines à la fin du X IX siècle»,στων Α.Lazaridis,V .Barraw και T.Birchler(επιµ.),
Βουκόλεια. M élanges offerts à B. Bouvier, G enève (1995), σσ. 203-24. Για µια προσέγγιση του
ερωτικού θέµατος στις µεσαιωνικές ελληνικές µυθιστορίες από υφολογική κυρίως άποψη βλ. C.
Cupane, «Concezione e rappresentazione dell’am ore nella narrativa tardo-bizantina.U n tentativo di
analisicom parata»,στου Babiκ.ά.(1992),σσ.283-305.
3
Το χωρίο θυµίζει τη σκηνή του ναυαγίου του Οδυσσέα και την συνάντησή του µε την
Ναυσικά.
4
To iam adulta virgo µε το οποίο αναφέρεται ο αφηγητής του λατινικού κειµένου στην ηρωίδα
δηλώνει ότι η κοπέλα έφτασε στην ηλικία νόµιµου γάµου κατά το ρωµαϊκό δίκαιο. Έτσι και στη
Versione: la figlia puçella de quello re, siendo ça de etade de m aridar. Στα περισσότερα κείµενα
απλώς µαθαίνουµε ότι η πριγκίπισσα ήταν πολύ νέα.Τα χαρακτηριστικά που χρησιµοποιούνται για το
πρόσωπο αυτό στο Rom anzo και στα Cantari είναι pulcella ή donzella. Ως pucelle ή dam oiselle
παρουσιάζεται στην Ystoire,ως infante-infanta ή duenya στις ισπανικές διασκευές,ως κόρη ή κοπέλα
στη Ριµάδα, ενώ η ∆ιήγησις µιλά για κοράσιον, νεάνιδα και καυχωδία. Για την ενηλικίωση της
πριγκίπισσας µιλά πιο συγκεκριµένα το Leggere:(la donzella)era d’etade diXIIanni.
5
Στο Libro, στη ∆ιήγησιν και στο Leggere ο βασιλιάς διατάζει να εισέλθει η κόρη του στην
αίθουσα όπου γίνεται το συµπόσιο. Παραλείπεται έτσι ο ασυνήθιστος τρόπος µε τον οποίο
πρωτοεµφανίζεται η βασιλοπούλα στη ΗΑ,στο Rom anzo και στην τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή,
φιλώντας,δηλαδή,έναν έναν όλους τους συνδαιτυµόνες.Στη γαλλική µυθιστορία,στον Pucci,καθώς
και στην Ριµάδα, η πριγκίπισσα εµφανίζεται ξαφνικά στο χώρο. Στη Ριµάδα και στην Ystoire δεν
απουσιάζει πάντως η απαιτούµενη ευγενική δήλωση υποταγής της πριγκίπισσας προς τον πατέρα της
και τους ιππότες του.Λιγότερο αυστηρή είναι η αγωγή της νεαρής στη µεταγενέστερη διασκευή του
Tim oneda,όπου,κατά τη συνήθεια της χώρας,η Silvana εµφανίζεται απροειδοποίητα και φιλά ακόµη
και τον ξένο Απολλώνιο.
6
Στη ΗΑ το πρόσωπο αυτό δεν έχει όνοµα. Μερικοί διασκευαστές σχηµατίζουν ένα όνοµα
θηλυκό από το όνοµα του πατέρα: A rchistrata/-e(s) στη Versione, A rchistrata στο Rom anzo, το
Leggere,και τα Cantari,’Αρχιστρατο σα ή ’Αρχιστρατηγο σα στη ∆ιήγησιν,Αρχιστράτα στη Ριµάδα.
Άλλοι χρησιµοποιούν το όνοµα της θεάς της λοχείας Lucina που αναφέρεται στη ΗΑ στο επεισόδιο
της γέννας της ηρωίδας κατά το θαλασσινό της ταξίδι:Luçiana στο Libro και Luccienne στην Ystoire.
Ο Tim oneda προτιµά ένα διαφορετικό,πρωτότυπο όνοµα:Silvana.
143
Στο ερωτοχτύπηµα αυτό προστίθεται σε µερικές περιπτώσεις και η εξωτερική,

σωµατική έλξη.Έτσι,για παράδειγµα,στη ∆ιήγησιν η βασιλοπούλα επικεντρώνει
το ερωτικό ενδιαφέρον στον ξένο, γοητευµένη µεν από την τέχνη του, αλλά και
επειδή βλέπει κα τ κάλλος του,βλέπει τ ν µορφίαν του.Το στοιχείο αυτό αποκτά
περισσότερη σηµασία για το γάλλο διασκευαστή της Ystoire, που περιγράφει σ’
ένα επιτυχηµένο κρεσέντο το ερωτοχτύπηµα της κόρης. Αυτή καρφώνει το µάτι
της στον όµορφο ξένο,και τα βέλη του Έρωτα τη χτυπούν αµέσως.Το ενδιαφέρον
της αυξάνει,όταν της δίνεται η ευκαιρία να πλησιάσει το θλιµµένο ιππότη και να
ανταλλάξει λίγα λόγια µαζί του,µε σκοπό να µάθει το παρελθόν του και να τον
παρηγορήσει. Παρακολουθούµε εδώ µια πρώτη σκηνή ερωτοτροπίας. Η
πριγκίπισσα προσφέρει πρώτα µια κούπα µε κρασί,για να αγγίξει έτσι ο νεαρός το
χέρι της.Στη συνέχεια πηγαίνει ακόµη πιο κοντά του και χαµηλώνει τη φωνή,για
να µην τους ακούσουν οι άλλοι συνδαιτυµόνες.Ο ηγεµόνας της Τύρου λέει τότε το
όνοµά του,αναφέρει τον πρόσφατο θάνατο των γονέων του και αφηγείται σύντοµα
τις περιπέτειές του στην Αντιόχεια και στην Ταρσό. Καθώς τα αναθυµάται, ο
ήρωας ξεσπά σε κλάµατα, ενώ η βασιλοπούλα, όταν µαθαίνει τη βασιλική του
καταγωγή, αρχίζει και l’am a assés plus que devant. Το πάθος της γίνεται
σφοδρότερο όταν τον ακούει να παίξει. Ο συγγραφέας αρχίζει τότε να
ενδιαφέρεται για την ψυχολογία της νεαρής. Ενώ ο αγαπηµένος της παίζει και
διηγείται διάφορες ιστορίες, η πριγκίπισσα, µιλώντας µε τον εαυτό της,
αναγνωρίζει ότι θα ήθελε να έχει τη συγκατάθεση του Θεού και του πατέρα της για
να µπορέσει να παντρευτεί µε τον νεαρό,διότι είναι biaux,saiges,de haultlinaige,
και πολύ πιθανόν,m oultboin chevallier.
β.Η ασθένεια του έρωτα
Ως αποτέλεσµα αυτού του έρωτα-θαυµασµού, η πριγκίπισσα αποφασίζει να
δράσει, για να κρατήσει κοντά της τον ξένο. Στη ΗΑ, στις πεζές ιταλικές
διασκευές, καθώς και στη ∆ιήγησιν, η πριγκίπισσα περνά µια νύχτα αγρύπνιας
ποθώντας τον Απολλώνιο, και το επόµενο πρωί παρουσιάζεται στο δωµάτιο του
πατέρα της, για να τον παρακαλέσει να προσλάβει τον ξένο ως καλλιτεχνικό
οικοδιδάσκαλο.7 Στο Libro, στη Patraña, στα Cantari, καθώς και στη Ριµάδα,η
πριγκίπισσα δεν µπορεί να συγκρατήσει τις εσωτερικές της παρορµήσεις και
ικετεύει τον πατέρα της να προσλάβει τον Απολλώνιο αµέσως, µόλις εκείνος
τελειώνει τη µουσική του ερµηνεία.Ο γάλλος διασκευαστής εισάγει πάλι διάφορα
ανανεωτικά στοιχεία στο χωρίο αυτό.Η πριγκίπισσα καταρχήν φιλοξενεί τον ξένο
7
Η ποιητική περιγραφή του καηµού που είχε εκείνο το βράδυ η νεαρή της ΗΑ 18.1-2 (που
παραπέµπει στην Aen.IV 1-2 κ.ε.)περιορίζεται στο ελάχιστο στα µεσαιωνικά κείµενα.
144
σε ένα µέρος που φαίνεται από το παράθυρο του δικού της δωµατίου.Εκεί µένει
προσωρινά ο Απολλώνιος,αποκτώντας τη φιλία του βασιλιά της χώρας και όλων
των πολιτών, και συµβάλλοντας, ταυτόχρονα, στη διέγερση των ερωτικών
συναισθηµάτων της πριγκίπισσας.Για δεύτερη φορά ο συγγραφέας µάς επιτρέπει
να ακούσουµε τις σκέψεις της.Η κόρη παραπονιέται στον D ieux d’Am ours,επειδή
o έρωτάς της µένει χωρίς ανταπόκριση, και αναρωτιέται εάν θα έπρεπε να
φανερώσει στον αγαπηµένο της τα συναισθήµατά της.Τότε αποφασίζει να µιλήσει
στον πατέρα της,για να προτείνει στον Απολλώνιο να µείνει στο παλάτι και να της
διδάξει τις τέχνες του.Έτσι θα τον έχει πιο κοντά και θα έχει καιρό να σκεφτεί τι
να κάνει για να κατακτήσει την αγάπη του.
O συγκαταβατικός πατέρας ικανοποιεί την επιθυµία της κόρης, και ο ξένος
δέχεται ευχαρίστως την πρότασή του.8 Τα καθηµερινά µαθήµατα έχουν ως
συνέπεια το να ποθήσει ακόµη περισσότερο η πριγκίπισσα το µουσικοδιδάσκαλό
της.Εκτός από τη ∆ιήγησιν,όπου απουσιάζει ο παραδοσιακός λογοτεχνικός τόπος
που συνδέει τις φυσικές ταραχές µε τα ερωτικά συναισθήµατα,στα υπόλοιπα υπό
εξέταση κείµενα το πάθος της κόρης φτάνει µάλιστα στο σηµείο να τη ρίξει πολύ
άρρωστη στο κρεβάτι. Κανείς, όµως, στην βασιλική αυλή δεν αντιλαµβάνεται τι
συµβαίνει πραγµατικά, ούτε καν οι γιατροί που έρχονται για να την εξετάζουν
ύστερα από αίτηµα του βασιλιά.9
8
Στη στάση του ήρωα της Ριµάδας,στ.511-4,βρίσκουµε σαφείς απηχήσεις των παραινέσεων
που κάνει ο συγγραφέας του Σπανέα στον παραλήπτη του έργου του σχετικά µε τη συµπεριφορά που
πρέπει να υιοθετήσει ένας νέος ευγενής,όταν τυχαίνει να βρίσκεται σε κάποια υπηρεσία,βλ.στ.101
κ.ε.:πρόσεχ’ α το πο κούµπησες κι τάχθης ν δουλεύης,/στοχάσου τ ν δουλείαν τους,νόησε τ ν
βουλήν τους [… ] ν χουν πρ ς σέν, υ έ, σχόλησην κι γάπην,/ ρµόζει σε τ ν γεν ς δο λος
δεδουλωµένος,/ τίµα τους κα πόθει α το ς ς < ληθε ς> γονε ς σου,/ γάπα τους ς φίλους σου,
κάµνε τ θέληµάν τους.
9
Ο «συµπονετικός» αφηγητής της Ριµάδας διευκρινίζει ότι ούτε ο Απολλώνιος το
αντιλαµβάνεται, και εκφράζει µάλιστα την κατανόησή του για την έλλειψη διακριτικής του
ικανότητας στο θέµα της αρρώστιας της βασιλοπούλας, βλ. στ. 531-2. Έτσι ο αναγνώστης
συµπεραίνει ότι η µόρφωση και οι γνώσεις που αποκτά κανείς µε τις περιοδείες, όπως έδειξε
προηγουµένως ο ήρωας στην µουσική του επίδειξη,δεν βοηθούν στο να γνωρίσουµε τα µυστικά του
έρωτα. Βλ. και τις κατηγορίες, κάποτε ειρωνικές, που κάνει η κρεβατωµένη ηρωίδα της γαλλικής
διασκευής των Βρυξελλών στους γιατρούς που της στέλνει ο βασιλιάς και γενικά στην επιστήµη που
εκπροσωπούν οι Υpocras και G alliien (Ystoire 80.18 κ.ε.).Για το µοτίβο της αδυναµίας της ιατρικής
να απαλύνει τον πόνο εκείνων που λιώνουν από έρωτα βλ.Θησ.(Βεν.) Γ΄,25.Η ιδέα ότι η γνώση
υπερέχει της φύσης σε όλους τους τοµείς εκτός από τον ερωτικό, όπου το φυσικό ένστικτο και τα
συναισθήµατα είναι συγκριτικά ανώτερα,αναπτύσσεται στην ερωτική µυθιστορία του Κορνάρου.Βλ.,
λ.χ., Ερωτ. Α 2196-8: Tο τες ο τέχνες βρίσκουνται στσ φύσης τ περιβόλι,/ κ’ ε ς πράµατα πολλ
λογι ,πο νθρωπος δ ν κατέχει/κι ο δ’ πραξε µηδ’ε δε τα,µάθηση φύσις χει.
145
Η αντίδραση της νεαρής και η αρρώστιά της σχολιάζεται σε µερικά κείµενα:

Έτσι, για παράδειγµα, ο αφηγητής της Ριµάδας σχετίζει τον καηµό της
πριγκίπισσας,που καίγεται σαν τα φρύγανα,µε την αναπόφευκτη αναστάτωση που
προκαλεί σε όλους τους ανθρώπους,ακόµη και στους πιο φρόνιµους,ο έρωτας.10
Στην Patraña η αρρώστια αποδίδεται στην αδυναµία που νιώθει η ερωτευµένη να
φανερώσει τον έρωτά της.Η πριγκίπισσα κρύβει τα συναισθήµατά της,για να µην
αµφισβητεί έτσι κανείς την εντιµότητά της. Το θέµα αυτό της εντιµότητας των
ερωτευµένων γυναικών, καθώς και άλλα ερωτικά ζητήµατα, θίγονται αναλυτικά
στο ίδιο σηµείο της γαλλικής διασκευής. Ο γάλλος συγγραφέας εισάγει εδώ µια
ενδιαφέρουσα συζήτηση των δύο πρωταγωνιστών σχετικά µε τον καλύτερο τρόπο
συµπεριφοράς µιας κοπέλας άπειρης στον έρωτα.Η ηρωίδα θέτει στο δάσκαλό της
διάφορα ερωτήµατα που αφορούν τη δική της κατάσταση και σχετίζονται άµεσα µε
ό,τι θα συµβεί στη συνέχεια στη µυθιστορία, αλλά που ισχύουν,ταυτόχρονα, ως
σύντοµη ερωτική πραγµατεία για τους αναγνώστες της εποχής. Συγκεκριµένα, η
βασιλοπούλα ρωτά πώς θα έπρεπε να απαντήσει στις ερωτικές προτάσεις των
µνηστήρων,πώς πρέπει να φανερωθούν τα ερωτικά συναισθήµατα στους άντρες µε
τρόπο έντιµο,ή πώς να δράσει σε περίπτωση αδιαφορίας του αγαπηµένου της.Οι
συµβουλές του Απολλώνιου έχουν ηθικολογικό χαρακτήρα και προσπαθούν να
καθοδηγήσουν την πριγκίπισσα προς τον σωστό και εξιδανικευµένο am our
courtoise.Η υποχρεωτική µεσολάβηση του πατέρα σε όλες τις ερωτικές υποθέσεις,
η απόκρουση του am our folle,του σαρκικού πόθου και των ανήθικων προτάσεων,
η εκδήλωση του ερωτικού ενδιαφέροντος µε σεµνές πάντοτε συµπεριφορές,είναι
µερικοί από τους βασικούς κανόνες. Οι απαντήσεις αυτές δεν ικανοποιούν την
ερωτοχτυπηµένη βασιλοπούλα, η οποία περνά τότε σε µια πιο ευθεία ερώτηση:
10
Βλ. στ. 521-530. Τα σχόλια του αφηγητή σχετικά µε τη δύναµη του έρωτα θυµίζουν
επεισόδια του ∆ιγ.Ακρ.,ιδιαίτερα στην παραλλαγή G ,καθώς και το βασικό θέµα της Αχιλλ.Εδώ η
αφήγηση αφορά το πώς ο Αχιλλέας,τ φρόνος τ ν Ελλήνων,λαβώνεται και αυτός από τα βέλη του
Έρωτα, παρά την αρχική υποτιµητική του γνώµη γι’ αυτόν. Το θέµα επαναλαµβάνεται και
αναπτύσσεται στoν Ερωτ. Και εδώ η ηρωίδα µαραζώνει για χάρη του αγαπηµένου της. Βλ.,
συγκεκριµένα,το εξής απόσπασµα της ερωτικής µυθιστορίας του Κορνάρου,Ερωτ.Α 279-82,που
παραπέµπει στο αναφερόµενο χωρίο της Ριµάδας: Αλλοι ξιοι, φρονιµώτατοι, πού’ χαν καιρο
θεµέλιο,/το Ερωτα γενήκασι παιγνίδι του κα γέλιο./Ε κολα τ κάρβουνα κ’ σπίθα ναλαµπάνει,/
τ’ χερα, τ λινόξυλα, πούρι κα ν τ φτάνη. Επίσης, βλ. Ερωφ. Γ 127 κ.ε., όπου απαντά µια
παρόµοια εικόνα:λωλ ς θέλ’ε σται ποιος θαρρε π ς δ µπορε ν ξάψει/φωτι τσ’ γάπης µέσα τως,
τ µέλη τως ν κάψει [… ] γι κε νο δ ν τυχαίνει/φωτι µ τ λινόξυλα νά ’ναι νακατωµένη.Για τα
φλογερά αισθήµατα που προκαλεί ο έρωτας βλ.Σηµειώσεις στο στ.1404 της Ριµάδας.Ας θυµίσουµε
και τη σηµερινή κρητική παροιµία που αναφέρεται στην φωτιά που ανάβει αναπόφευκτα ο έρωτας
ανάµεσα στους νέους: φωθι µ τ λινόξυλα δ ν κάνει,βλ Πάγκαλος (1983),τ.7,σ.336.Για το
θέµα της σχέσης του έρωτα µε την αρρώστια στον Ερωτ.βλ.την ειδική µελέτη του M .Peri,M alato
d’am ore.La m edicina deipoetie la poesia deim edici,M essina 1996.
146
ποια θα ήταν ακριβώς η συµπεριφορά του ίδιου του δασκάλου σε τέτοιες

περιστάσεις; Εκείνος αναγνωρίζει ότι τώρα δεν είναι σε θέση να αντιδράσει
κανονικά και θετικά, λόγω της δυστυχισµένης του κατάστασης. Στην
πραγµατικότητα, ο Απολλώνιος φαίνεται να µην καταλαβαίνει τις προθέσεις της
κόρης, διότι δεν µπορεί να φανταστεί ότι µια πριγκίπισσα θα µπορούσε να
ερωτευθεί έναν ταπεινό διδάσκαλο σαν κι αυτόν. Περνούν οι µέρες και αυτός
εξακολουθεί να µην υποψιάζεται τίποτε για τον έρωτα της νεαρής.Όταν αυτή του
λέει κάποτε ότι δεν µπορεί να παρακολουθήσει κανονικά το µάθηµα, διότι είναι
άρρωστη, εκείνος νοµίζει ότι µιλά για την περίοδο της. Η µαθήτρια διευκρινίζει
τότε ότι θέλει να µάθει un poy d’am our,αλλά ο Απολλώνιος πιστεύει ότι εννοεί
την καθαυτό χριστιανική αγάπη,δηλαδή την αγάπη προς το Θεό.11
γ.Τα προξενιά και η δοκιµασία του γαµπρού
Κάποτε φτάνει προξενιό για την πριγκίπισσα. Κάποια αρχοντόπουλα, που
επιδίωκαν εδώ και καιρό να την παντρευτούν, παρουσιάζονται, τα ίδια ή
εκπρόσωποί τους, στην πόλη του βασιλιά αποφασισµένα να πάρουν οριστική
απάντηση.Αντί να κανονίσει ο ίδιος το γάµο,όπως ήταν η συνήθεια ήδη από την
Αρχαιότητα,ο βασιλιάς προτιµά να δώσει την κόρη του σε εκείνον που θα επιλέξει
αυτή. Κάθε µνηστήρας θα πρέπει να βεβαιώσει την ευγενική του καταγωγή, τα
υπάρχοντά του, καθώς και τα περιουσιακά στοιχεία ή δώρα που πρόκειται να
προσφέρει στη νύφη.12 Ο δάσκαλος µεταφέρει στη βασιλοπούλα τα γραπτά των
αρχόντων που την ζητούν σε γάµο.Η συνάντηση των πρωταγωνιστών στο δωµάτιο
της πριγκίπισσας εξελίσσεται ως εξής στα διάφορα κείµενα:στη ΗΑ,στις ιταλικές
πεζές διασκευές, στο ισπανικό ποίηµα, καθώς και στην Ystoire, η ηρωίδα
προσπαθεί µάταια να βρει ανταπόκριση στην αγάπη της ή να διατηρήσει,
τουλάχιστον,κάποια ελπίδα.Ο δάσκαλος δίνει κοφτή απάντηση στους υπαινιγµούς
της νεαρής και δεν αφήνεται να επηρεαστεί από τη στενοχώρια της.13 Στα Cantari
11
Ανάµεσα στις ηθικολογικές απαντήσεις που λαµβάνει η κόρη είναι αξιοσηµείωτη η
πρωτότυπη χρήση µιας λατινικής παραποµπής: Ignis ille furor nescit habere m odum .Ο συγγραφέας
αντλεί εδώ,κατά την A rchibald (1991),σ.194,από τον Βιργίλιο,Εκλογή ΙΙ,68.
12
Η τελευταία λεπτοµέρεια απαντά µόνο στη ΗΑ, στο Libro και στις ανώνυµες ιταλικές
διασκευές.Στο Leggere,αντιθέτως,ο βασιλιάς ζητά από τους πλούσιους µνηστήρες να γράψουν ποιο
ποσό θέλουν να πάρουν ως προίκα για το γάµο. Τη συνήθεια να προσφέρει η νύφη κάποια
περιουσιακά στοιχεία στο γαµπρό αντανακλά επίσης η διασκευή του Pucci,αν και εδώ οι ευγενείς
baroniζητούν σε γάµο την κοπέλα senza dota o doni.
13
Ο Perry (1967),σσ.305-7,έβλεπε και εδώ µια αρνητική συµπεριφορά αδιαφορίας εκ µέρους
του ήρωα, που του θύµιζε, όπως άλλωστε και όλο το επεισόδιο, παρόµοιες σκηνές της λατινικής
κωµωδίας. Άλλα παρεµβαλλόµενα κωµικά στοιχεία είναι, λ.χ., σύµφωνα µε τον ίδιο µελετητή, η
συνάντηση µε τον βασιλιά στη µέση του forum ,ο ρόλος του ήρωα ως αγγελιοφόρου,και η υπόσχεση
που δίνει ο βασιλιάς στους µνηστήρες ότι θα τους καλέσει άλλη φορά, όταν µάθει ποιον αγαπά η
147
του Pucci,στη Ριµάδα και στην Patraña του Tim oneda η σκηνή δεν συνεισφέρει
τίποτε ενδιαφέρον στο ερωτικό θέµα, αφού τα δύο πρόσωπα δεν κάνουν ούτε
νύξεις στο θέµα του προξενιού,ούτε ανταλλάσσουν λόγια που να θέτουν σε δοκιµή
τα συναισθήµατά τους. Ο θρησκευόµενος διασκευαστής της ∆ιηγήσεως
προσεγγίζει τη σκηνή από διαφορετική σκοπιά. Πρώτα απ’ όλα, η
Αρχιστρατηγούσα όχι µόνο δεν προστρέχει τώρα σε υπονοούµενα, αλλά ανοίγει
την καρδιά της στον δάσκαλό της, οµολογώντας την ερωτική αδυναµία της γι’
αυτόν.Ο Απολλώνιος δίνει τη συγκατάθεσή του,αλλά η απάντησή του ταιριάζει
περισσότερο στην αντίδραση ενός αγίου που αναλαµβάνει κάποια ευθύνη απέναντι
στο Θεό,παρά σ’έναν ερωτευµένο ιππότη.Ο Απολλώνιος δέχεται ευχαρίστως τον
έρωτα της κόρης,επειδή αυτός αποδίδεται στη θεϊκή βούληση.14
Αντί να απαντήσει προφορικά για το προξενιό, η πριγκίπισσα στέλνει στον
πατέρα της ένα άλλο γραπτό κείµενο µε την επιλογή της.Εκτός από την Patraña,
όπου η πριγκίπισσα περιµένει τον πατέρα της στο δωµάτιο,για να του παραδώσει
αυτοπροσώπως την απάντησή της,ο Απολλώνιος είναι αυτός που κάνει πάλι τον
αγγελιοφόρο.Tο µήνυµα της πριγκίπισσας είναι κάπως αινιγµατικό για το βασιλιά,
πράγµα που προκαλεί διαµάχη ανάµεσα στους µνηστήρες.Οι ιταλικές διασκευές
σε πεζό λόγο, το ισπανικό Libro, η Ystoire, καθώς και η ελληνική ανώνυµη
διασκευή,συµπίπτουν εδώ ως προς το τέλος που παίρνει αυτή η σκηνή στη ΗΑ.Σ’
αυτά τα κείµενα,δηλαδή,ο βασιλιάς αρχίζει να καταλαβαίνει για ποιον πρόκειται,
όταν ζητά από τον Απολλώνιο τη δική του γνώµη.Η ντροπαλή αντίδραση που έχει
ο τελευταίος, όταν διαβάζει το κείµενο και αρχίζει να αντιλαµβάνεται ότι η
βασιλοπούλα τον έχει ερωτευθεί, επιβεβαιώνει τις υποψίες του βασιλιά. Αυτός
ανακοινώνει στον ήρωα ότι συµφωνεί µε την απόφαση της κόρης του.Στη λατινική
recensio A , καθώς και στη γαλλική µεσαιωνική διασκευή των Βρυξελλών, ο
βασιλιάς δέχεται τον Απολλώνιο ως γαµπρό του,πεπεισµένος ότι το γεγονός αυτό
οφείλεται στη θέληση του Θεού.Στα Cantariτου Pucciκαι στη Ριµάδα ο ήρωας
πριγκίπισσα, ανανεώνοντας έτσι µάταια τις ελπίδες τους, παρότι είχε µάθει κιόλας το µυστικό.
Σχετικά µε την κωµικότητα του επεισοδίου,βλ.επίσης G oepp (1938),σσ.157-8.
14
∆ιήγησις 303-310. Η στάση του ήρωα βρίσκεται έτσι σε απόλυτη συµφωνία µε όσα
διδάσκουν οι Πατέρες της Εκκλησίας σχετικά µε το γάµο.Ας θυµίσουµε,λ.χ.,τα λόγια του Ιωάννη
Χρυσόστοµου:Kα γάµος ο κ π πάθους ο δ σωµάτων, λλ πνευµατικ ς λος,ψυχ ς πρ ς Θε ν
συναπτοµένης συνάφειαν ρρητον, κα µόνος ο δεν α τ ς ( Υπόµνηµα ε ς τ ν πρ ς Εφεσίους
πιστολ ν,κε΄,PG 62.141). Τη θέση αυτή απηχεί και το κεφάλαιο «Περί τ ς τετάρτης γάπης» της
κυπριακής παραλλαγής του Άνθ. χαρ.: H τετάρτη γάπη ε ναι κείνη ποι κιν τ ν νο ν τ ν
νθρώπινον κα κράζεται µουρουζιά.[… ] κα ε ναι περίτου µεγαλύτερον τ διλίτιν τ γνωστικ ν παρ
τ α σθητ ν το κορµιο κτλ.,βλ.Κακουλίδη–Πηδώνια (1994),σ.80.Η έκφραση της ∆ιηγήσεως υ
Θεο το ζ ντος,που χρησιµοποιεί ο ήρωας για να αναφερθεί στο Χριστό,είναι συνηθισµένη στην
Κ∆.Παραπέµπει,λ.χ.,όπως σηµειώνει η Cupane (1995),στον ευαγγέλιο Κατά Ματθ.16.16.
148
δεν βρίσκεται πια σε κατάσταση αµηχανίας,εφόσον ο βασιλιάς δεν ζητά τώρα τη

συµβουλή του. Στο συγκεκριµένο χωρίο της Ριµάδας15 απαντούν άλλες
ενδιαφέρουσες και πρωτότυπες λεπτοµέρειες. Ο κρητικός συγγραφέας
ενδιαφέρεται καταρχήν για την κωµικότητά που είχε η σκηνή. Οι ψεύτες baroni
του Pucciµετατρέπονται στη Ριµάδα σε δύο αδέξιους υπηρέτες,που δεν διστάζουν
να χρησιµοποιήσουν τραχιά γλώσσα και να πιαστούν στα χέρια,για να ελέγξουν
την κατάσταση προς το συµφέρον των αφεντικών τους.16 Ο αφηγητής στρέφεται
τότε προς τον Απολλώνιο.Μέσα στον καβγά των δύο προξενητών ο ήρωας κάνει
µια σκέψη που δεν µπορεί να θεωρηθεί αντάξια ενός ισχυρού ήρωα,αλλά ταιριάζει
σ’ έναν απλό και ανασφαλή άνθρωπο. Ο Απολλώνιος ενδιαφέρεται να µην
παντρευτεί η Αρχιστράτα µε κάποιον από τους άρχοντες για τους οποίους
µεσολαβούν οι προξενητές,όχι για λόγους συναισθηµατικούς,αλλά διότι έχει στο
νου του το προσωπικό του συµφέρον.Εάν εκείνη παντρευτεί,αυτός φοβάται πως
θα χάσει την καλή θέση µε την οποία βολεύτηκε στο παλάτι.
Ο βασιλιάς αποφασίζει να απευθυνθεί στην κόρη του, για να λάβει µια πιο
σαφή απάντηση ή να επιβεβαιώσει τις υποψίες του.Αποχαιρετά τους µνηστήρες17
και, συνοδευόµενος από τον Απολλώνιο, κατευθύνεται στο δωµάτιο της
πριγκίπισσας, για να ακούσει από το στόµα της το όνοµα του ποθητού της. Η
βασιλοπούλα ζητά τότε απερίφραστα για άντρα της τον µουσικοδιδάσκαλό της.Ο
έρωτας που νιώθει για τον Απολλώνιο είναι τόσο µεγάλος,ώστε προειδοποιεί τον
πατέρα της ότι δεν πρόκειται να αναρρώσει,εάν δεν τον παντρευτεί.18
15
Βλ.στ.585-616.
16
Τέτοιου είδους φερσίµατα χωρίζει τους ευγενείς και τους καλλιεργηµένους από τους
υπηρέτες και τους ανθρώπους της κατώτερης τάξης,καθώς διαβάζουµε στον Σπανέα,βλ.στ.124 κ.ε.:
κουε πάντα συνετ ς κα χώριζε τ κρε ττον,/µ προλαµβάνη γλώσσα σου ποτ τ ν λογισµόν σου,/
πολλο ς γ ρ κ συναρπαγ ς παρέδωκεν γλώσσα,/κα δι το το πρόσεχε πρ τον καλ κα σκόπει,/κα
τότε λάλει ταπειν κα µεµελετηµένa.
17
Στα περισσότερα κείµενα ο βασιλιάς αναβάλλει το ζήτηµα και το διεκπεραιώνει
χρησιµοποιώντας ως δικαιολογία την αδιαθεσία της πριγκίπισσας. Αντιθέτως, στην Ystoire και στο
Libro παρακαλεί τα αρχοντόπουλα να µην ξαναγυρίσουν, διότι το ζήτηµα έχει ήδη λυθεί. Στην
περίπτωση των Cantariκαι της Ριµάδας η στάση του βασιλιά είναι,πάντως,δικαιολογηµένη,εφόσον
πράγµατι δεν είναι ακόµη σίγουρος για την ταυτότητα του αγαπηµένου της πριγκίπισσας. Το
συγκεκριµένο µοτίβο απαντά και στην ερωτική µυθιστορία του Κορνάρου.Στον Ερωτ.ο βασιλιάς της
Αθήνας αποχαιρετά επίσης τους µαντατοφόρους από το Βυζάντιο που ήρθαν για το συνοικέσιο της
πριγκίπισσας, µε την πρόφαση ότι εκείνη είναι άρρωστη: κ’ γραψε π ς δ ν µπορε γι δ ν’
ποφασίση/τ ν παντρειά,κι λλο καιρ θέλουσι τ µιλήσει,/γιατ ε ν’ Αρετ κακ κι λοι ο γιατρο
το λέσι/π ς ε ναι τ κακ χτικι κα ζωνταν τ ν κλα σι (∆ 461-4).
18
Η στάση της ηρωίδας διακρίνεται παντού για το µεγάλο σεβασµό απέναντι στον βασιλιά και
πατέρα της.Ωστόσο,µόνο στην ελληνική ανώνυµη διασκευή η ηρωίδα δεν προστρέχει σε εκβιασµό
του πατέρα της προβάλλοντας ως απειλή τον επικείµενό της θάνατο,για να επιβάλει έτσι τη θέλησή
της,όπως γίνεται στις άλλες διασκευές.
149
Στις περισσότερες διηγήσεις ο βασιλιάς συγκατατίθεται στο γάµο και

οργανώνει αµέσως τη γαµήλια γιορτή.Στο Leggere,στα Cantariκαι στη Ριµάδα η
βασιλοπούλα εκφράζει πιο έντονα την αγάπη προς τον Απολλώνιο, εξαιτίας του
αρχικού δισταγµού του πατέρα της.Στις δύο συγκεκριµένες ιταλικές διασκευές ο
βασιλιάς υποχωρεί αµέσως µπροστά στην επιµονή της πριγκίπισσας, ενώ στο
ελληνικό κείµενο φαίνεται να επηρεάζεται περισσότερο από τους συµβατικούς
κοινωνικούς κανόνες.
Ο κρητικός στιχουργός της Ριµάδας ανανεώνει τη σκηνή αυτή αυξάνοντας τη
δραµατικότητα της συζήτησης που γίνεται ανάµεσα στα δύο πρόσωπα.19 Ο
βασιλιάς επιµένει να διαλέξει η κόρη του έναν από τους δύο άρχοντες που ήρθαν
να ζητήσουν το χέρι της, ή κάποιον άλλον µε περιουσία και αριστοκρατική
καταγωγή.Η αντίσταση της κόρης είναι ισχυρή,και τελικά ο πατέρας υποχωρεί,
διότι δεν αντέχει την απογοήτευση και την απελπισία της βασιλοπούλας.20 Πάντως,
παρότι µέσα στις ιδιαίτερες συνοµιλίες τους ο Αρχιστράτορας καταλήγει στο να
αποδεχτεί τη θέληση της κόρης του, για να σταµατήσει την οδύνη που της
προκαλεί µια διαφορετική λύση, δηµοσίως πρέπει να την παραδώσει σε εκείνον
που θα αποδείξει στη βασιλική αυλή τη γενναιότητα που απαιτείται για έναν
µελλούµενο βασιλιά σε µια εποχή µε ιπποτικά ιδεώδη.Γι’αυτό,ο αγαπηµένος της
πριγκίπισσας είναι υποχρεωµένος να συµµετάσχει στην παραδοσιακή δοκιµή του
κονταροχτυπήµατος.Ο Απολλώνιος δείχνει την ανδρεία του στο αγώνισµα από το
οποίο βγαίνει νικητής 21 και στη συνέχεια ο βασιλιάς τον δέχεται δηµόσια ως
γαµπρό,παρότι τον προβληµατίζει ακόµη το ότι δεν ξέρει εάν εκείνος κατάγεται ή
όχι από αρχοντική οικογένεια.Πιο ικανοποιηµένος µε το γάµο της κόρης του θα
19
Βλ.στ.623 κ.ε.
20
Με την αύξηση της έντασης αυτής της σκηνής ο ποιητής εισάγει,έστω και συνοπτικά,ένα
θέµα που θα έχει µεγάλη απήχηση στην κρητική αναγεννησιακή λογοτεχνία, δηλαδή το θέµα της
ελευθερίας του έρωτα.Το συγκεκριµένο χωρίο της Ριµάδας θυµίζει τη σκηνή της τέταρτης πράξης της
τραγωδίας του Χορτάτση, όπου η Ερωφίλη προσπαθεί να πείσει τον βασιλιά και πατέρα της να
αναγνωρίσει το δεσµό της µε τον Πανάρετο. Ο διάλογος αυτός δεν υπήρχε στην κύρια πηγή της
Ερωφ., την ιταλική τραγωδία O rbecche. A ξίζει επίσης να προσεχτεί ότι υπάρχουν και άλλες
αναλογίες ανάµεσα σ’ αυτά τα δύο ελληνικά έργα.Έτσι,λ.χ.,σε αντίθεση µε την ιταλική τραγωδία,
στην Ερωφ.έχουµε δύο ξένους µνηστήρες και είναι ο ίδιος ο ήρωας αυτός που πρέπει να µεταφέρει
στην πριγκίπισσα το µήνυµα του βασιλιά για τις προξενιές.Αυτά τα κοινά στοιχεία µάς κάνουν να
σκεφτούµε ότι πιθανόν ο Χορτάτσης εµπνεύστηκε από τη Ριµάδα γι’ αυτές τις συγκεκριµένες λεπτές
αποκλίσεις από την O rbecche.A ς σηµειώσουµε επίσης ότι ίσως και ο Κορνάρος ελκύστηκε από την
Ριµάδα για το θέµα της διαφοράς πατέρα-κόρης στο ζήτηµα της επιλογής του γαµπρού.
21
Σε αντίθεση µε τον βασιλιά Ηρακλή του Ερωτ., στη Ριµάδα ο Αρχιστράτορας προσφέρει
στον Απολλώνιο,ως βοήθηµα για τον αγώνα,τις πανοπλίες του,καθώς και το καλύτερο άλογο που
διαθέτει,πράγµα που αποδεικνύει ότι ενδιαφέρεται πράγµατι για τη νίκη του γαµπρού και την ευτυχία
της κόρης του.Το κονταροχτύπηµα και η νίκη του ήρωα µνηµονεύονται και στην Ερωφ.
150
µείνει τελικά, όταν θα µάθει από τους απεσταλµένους της Τύρου, στην επόµενη
σκηνή,την πραγµατική ταυτότητα του Απολλώνιου.Πάντως,για τον αποδέκτη του
έργου οι καθιερωµένες συµβάσεις έχουν ήδη αποδειχθεί δευτερεύουσες σε σχέση
µε τις προσωπικές αρετές. Τα χαρίσµατα της ευγένειας φαίνονται στη φύση του
ανθρώπου,και έτσι τα αναγνώρισε αµέσως η βασιλοπούλα στον Απολλώνιο.22
Παρόµοια δοκιµή πρέπει να περάσει και ο ήρωας της γαλλικής διασκευής των
Βρυξελλών.Εδώ ο βασιλιάς,ύστερα από την επίδειξη της δικής του δύναµης στα
παιχνίδια που διεξάγονται κατά το πανηγύρι µετά το γάµο της κόρης του,
προσκαλεί το γαµπρό του να συµµετάσχει κι αυτός, για να βεβαιωθεί ότι έχει
συγγενέψει όχι µόνο µε ένα παλικάρι saiges etbiaux,αλλά επίσης preux ens arm es.
Το πρόβληµα των κοινωνικών διαφορών των εραστών εξακολουθεί να
υπάρχει κατά την εποχή που ο Tim oneda διασκευάζει το έργο. Ωστόσο, ο
βαλενσιανός συγγραφέας δεν δείχνει πια ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο συγκεκριµένο
επεισόδιο της ιστορίας.Ο βασιλιάς της Patraña,που υπολογίζει ακόµη τη γνώµη
του κόσµου, συγκατατίθεται στο γάµο της κόρης του µε τον µουσικοδιδάσκαλο,
επειδή,όπως ο ίδιος αναγνωρίζει,έχει διαδοθεί στο βασίλειό του η καλή φήµη του
ξένου, αλλά και αφού µαθαίνει από την πριγκίπισσα την πραγµατική του
ταυτότητα.23
22
Βλ. στ. 741-748. Η ιδέα αυτή εµφανίζεται και στη µυθιστορία του Κορνάρου. Και εδώ ο
ήρωας αντιµετωπίζει µε επιτυχία όλα τα εµπόδια των κοινωνικών συµβάσεων και κρίνεται τελικά
άξιος να παντρευτεί την πριγκίπισσα.Στον Ερωτ.,όµως,το θέµα των κοινωνικών διακρίσεων αποκτά
περισσότερη σηµασία.Καταρχήν τίθεται ρητά σε πολλά σηµεία του έργου,βλ.,λ.χ.,Α 217-8,Α 682-
3, ∆ 717-8. Υπάρχει µάλιστα και µια βασικότερη διαφορά, ο Ρωτόκριτος δεν είναι από βασιλική
γενιά,όπως είναι ο Απολλώνιος.Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά,και έχοντας υπόψη το ιστορικό
και κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο του έργου,ο H olton (1999),σσ.268-70,κάνει µια νέα ενδιαφέρουσα,
ιστορική ερµηνεία για το θέµα αυτό, σύµφωνα µε την οποία «το ποίηµα του Κορνάρου µπορεί να
ιδωθεί ως έκκληση για µεγαλύτερη αξιοποίηση των ικανοτήτων της αστικής τάξης στην βενετική
διοίκηση».To θέµα τίθεται και στον Pericles.Σε απάντηση προς τους άρχοντες που κοροϊδεύουν τον
ξένο ιππότη, λόγω της σκουριασµένης του πανοπλίας, ο βασιλιάς της Πεντάπολης απαντά ότι
opinion’s but a fool, that m akes us scan the outward habit by the inward m an. H άποψη του
κυβερνήτη της Μυτιλήνης είναι η αντίθετη.Σχολιάζοντας την οµορφιά της Μαρίνας αυτός δηλώνει τα
εξής:she’s such a one (gallantlady)that,were Iwellassured/cam e ofa gentle kind and noble stock,/
I’ld wish no better choice,and think m e rarely wed.
23
Το θέµα αυτό παρουσιάζεται ακόµη στις δύο νεοελληνικές παραµυθικές παραλλαγές της
Ριµάδας που αφηγούνται την παραδοσιακή ερωτική ιστορία του Απολλώνιου και της Αρχιστράτας,
δηλαδή στα παραµύθια από την Κω και από τις Κυδωνίες.Εδώ ο βασιλιάς φιλοξενεί τον ξένο αγόρι
για το χατίρι της πριγκίπισσας και τον προσλαµβάνει είτε ως καφετζή του είτε ως µουσικοδιδάσκαλο
της κόρης, αλλά διαφωνεί αργότερα µε την απόφασή της να τον παντρευτεί. Στο µικρασιάτικο
παραµύθι ο βασιλιάς τη µαλώνει γιατί επέλεξε για γαµπρό έναν κοινό άνθρωπο ταπεινής καταγωγής,
απορρίπτοντας τους εκλεκτούς µνηστήρες βασιλικής οικογένειας, ενώ στο κώτικο την απειλεί
µάλιστα µε το θάνατό της.Στα δύο παραµύθια απουσιάζει η δοκιµασία της κονταροµαχίας που πρέπει
να περάσει ο ήρωας της Ριµάδας για να αποδείξει, προτού παντρευτεί την πριγκίπισσα, την
151
δ.Η γαµήλια ευτυχία

Η πριγκίπισσα παντρεύεται, όπως ήταν αναµενόµενο, µε αυτόν που αγαπά,
αλλά χωρίς να µάθουµε, στις περισσότερες διασκευές, τις διαθέσεις του νέου.
Μόνο στη λατινική recensio Α, στο ιταλικό Rom anzo, στην Ystoire και στην
Patraña υπάρχει µια σύντοµη σκηνή διαλόγου, στην οποία ο βασιλιάς ζητά από
τον Απολλώνιο να δεχτεί ως σύζυγο την κόρη του. Ο νεαρός δέχεται
ευχαριστηµένος την πρόταση,χωρίς να εκφράσει όµως κάποιο ιδιαίτερο ερωτικό
ενδιαφέρον.Επίσηµη συζήτηση προηγείται επίσης του γάµου στο Libro,αλλά εδώ
ούτε καν ακούµε την απάντηση του ήρωα.Γενικά βλέπουµε,λοιπόν,ότι προέχει το
κοινωνικό συµφέρον,η πειθαρχία,και το γόητρο,και όχι τόσο ο έρωτας.
Χαρούµενη φαίνεται η ηρωίδα της Ystoire για τη θετική απάντηση του
αγαπηµένου της. Αντί να περάσει στην περιγραφή του γεγονότος, ο γάλλος
διασκευαστής προτιµά πάλι να διεισδύσει στην ψυχολογία του θηλυκού προσώπου.
Γι’ αυτό, εστιάζει το ενδιαφέρον στις ανησυχίες που είχε η µελλόνυµφη όλο το
βράδυ,περιµένοντας ανυπόµονα να έρθει το πρωί,για να πραγµατοποιηθεί τελικά
εκείνο που τόσο είχε επιθυµήσει από καιρό.24 Όταν οι υπηρετριούλες αφήνουν την
κυρία τους και πηγαίνουν για ύπνο,εκείνη αρχίζει να στριφογυρίζει άγρυπνη στο
κρεβάτι της.Τελικά καλεί την έµπιστη θεραπαινίδα της και την παρακαλεί να της
κάνει συντροφιά στο κρεβάτι.Εκείνη εξηγεί τη φυσική αναταραχή της νεαρής µε
αστείο τόνο. Όλα οφείλονται στη σεξουαλική της επιθυµία, γι’ αυτό εκείνο που
χρειάζεται η βασιλοπούλα δεν είναι η συντροφιά της, αλλά η συντροφιά του
Απολλώνιου.Εάν ήξερε,µάλιστα,ότι εκείνος διαθέτει ένα άλλο instrum ent,που η
ίδια δεν έχει,τότε η βασιλοπούλα δεν θα ήθελε να τελειώσει η νύχτα.Η ηρωίδα
εκµεταλλεύεται την ευκαιρία,µια που η υπηρέτρια θέτει το σεξουαλικό θέµα,να
ρωτήσει σχετικά µε τη συµπεριφορά που πρέπει να υιοθετήσει η γυναίκα απέναντι
απαιτούµενη για έναν ευγενή ιππότη ανδρεία.Στο πρώτο παραµύθι ο βασιλιάς συναινεί στο γάµο τους
επειδή αποκαλύπτεται τελικά η πραγµατική ταυτότητα του ξένου, χάρη στη τυχαία άφιξη ενός
καραβιού από την Τύρο. Στο δεύτερο παραµύθι η καταγωγή του αγαπηµένου της βασιλοπούλας
αποκαλύπτεται όταν ήδη ο βασιλιάς,συγκινηµένος από τα παρακάλια και τα δάκρυα της κόρης του,
έδωσε την συγκατάθεσή του για το γάµο της.Βλ.D aw kins (1950),σ.494 κ.ε.,και von H ahn (1991),
σ. 188-9. Προφανώς, σ’ αυτές τις λαϊκές προφορικές συνθέσεις οι αριστοκρατικές ιδέες και οι
κοινωνικές συµβάσεις σχετικά µε το ιδανικό γάµο των νέων ευγενών αποτελούν κατάλοιπο
παλαιότερων εποχών.
24
Από την επίσηµη ανακοίνωση του γάµου ώς την ηµέρα της τελετής µεσολαβεί στις
περισσότερες διασκευές, συµπεριλαµβανοµένης και της λατινικής διήγησης, ένα αόριστο χρονικό
διάστηµα.Αντιθέτως,οι προετοιµασίες του γάµου διαρκούν ακριβώς ένα µήνα στο Leggere και τρεις
µέρες στα Cantari. Στο Rom anzo, καθώς και στη ∆ιήγησιν, ο γάµος γίνεται αµέσως µόλις
παρουσιάζονται οι προσκεκληµένοι.Στη Ριµάδα οι νέοι παντρεύονται επιτόπου,αµέσως ύστερα από
τη διεξαγωγή του κονταροχτυπήµατος.
152
στον άντρα της στο κρεβάτι, εάν πρέπει δηλαδή ή όχι να ικανοποιεί όλες τις
επιθυµίες του. Ο συγγραφέας δεν προχωρεί περισσότερο στο ζήτηµα αυτό. Η
υπηρέτρια τη συµβουλεύει απλώς να πράξει κατά την κρίση της.25
Το επεισόδιο του γάµου το διαδέχεται εκείνο της συνάντησης στην
ακρογιαλιά του νιόπαντρου ζευγαριού µε τους µαντατοφόρους από την Αντιόχεια –
ή από την Τύρο–, που φέρνουν την είδηση του θανάτου του βασιλιά Αντίοχου,
καθώς και την απόφαση των πολιτών να παραδώσουν την εξουσία στον
Απολλώνιο.Οι διηγήσεις δίνουν κάποιες ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη σχέση
των πρωταγωνιστών στο χρονικό διάλειµµα που µεσολαβεί ανάµεσα στο γάµο και
τη συνάντηση αυτή:
Στις περισσότερες διασκευές µαθαίνουµε ότι σε πολύ µικρό χρονικό διάστηµα
ύστερα από την ένωσή τους η πριγκίπισσα έχει µείνει έγκυος.Σε µερικά κείµενα,
όπως στη ΗΑ,στο ισπανικό ποίηµα,στο Rom anzo και στα Cantari,καθώς και στην
ελληνική Ριµάδα, αναφέρεται επίσης, έστω και συνοπτικά, η µεγάλη αγάπη που
επικράτησε ανάµεσα στους ήρωες ύστερα από το γάµο και η γεµάτη ευτυχία ζωή
που έζησαν τότε.Η λεπτοµέρεια αυτή αποτελεί ένδειξη της σηµασίας που δόθηκε
από ορισµένους διασκευαστές της µυθιστορίας του Απολλώνιου στο οικογενειακό
στοιχείο.
Άλλοι διασκευαστές ενδιαφέρονται και για την πρώτη νύχτα του γάµου.Έτσι,
για παράδειγµα, στο Leggere διαβάζουµε σε µια λιτή έκφραση ότι οι νιόπαντροι
istettono la notte in grande solazzo e giocho ed allegrezza. Σε περισσότερες
ερωτικές λεπτοµέρειες µπαίνει και εδώ ο γάλλος διασκευαστής της Ystoire.
Ύστερα από τη γαµήλια δεξίωση,η πριγκίπισσα συνοδεύεται στο νυφικό δωµάτιο
από τις υπηρέτριες,που την ετοιµάζουν για να δεχτεί τον άντρα της.Όταν αυτός
εισέρχεται, οι υπηρέτριες ανάβουν δύο κεριά και αποσύρονται. Ο Απολλώνιος
γδύνεται, βγάζει τα παπούτσια του και µπαίνει στο κρεβάτι. Εκεί οι σύζυγοι
περνούν όλο το βράδυ αφοσιωµένοι στις ερωτικές απολαύσεις. Τίποτε άλλο δεν
περιγράφεται για τα καθέκαστα της σελήνης του µέλιτος του ζευγαριού. Απλώς
µαθαίνουµε ότι η πριγκίπισσα δοκίµασε τότε τις ηδονές του έρωτα και έµεινε
έγκυος.Το ειρωνικό-κωµικό ύφος δεν τελειώνει όµως εδώ.Το κείµενο συνεχίζει
µε τα παρεπόµενα αυτής της πρώτης νύχτας των συζύγων. Ο βασιλιάς περιµένει
την άλλη µέρα το γαµπρό για να παν στην πρωινή λειτουργία. Όταν ο νέος
25
Ystoire 86.10 κ.ε.Η σκηνή αυτή θυµίζει εν µέρει το αρχικό χωρίο του Rom an de Troie όπου
περιγράφεται η ανυποµονησία της Μήδειας όταν περιµένει να νυχτώσει για να ενωθεί κρυφά στο
δωµάτιο µε τον αγαπηµένο της,τον Ιάσονα.Βλ.επίσης,έστω και πιο σύντοµα,την αντίστοιχη σκηνή
στον Πόλ.Τρωάδ.423 κ.ε.Για την τάση του έλληνα συγγραφέα αυτής της µυθιστορίας να συντοµεύει
τις περιγραφές των συναισθηµατικών εκδηλώσεων των προσώπων του γαλλικού προτύπου βλ. την
έκδοση των Παπαθωµόπουλος–Jeffreys(1996),σ.lx.
153
σηκώνεται,συναντά τον πεθερό του,ο οποίος τον ρωτά παιχνιδιάρικα πώς πέρασε
τη νύχτα, και εκείνος απαντά απλώς ότι κοιµήθηκε πολύ, πράγµα για το οποίο
αµφιβάλλει ο έµπειρος στον έρωτα βασιλιάς.26
ε.Ο χωρισµός
Η ιστορία συνεχίζει και µετά το γάµο. Ύστερα από τις γαµήλιες γιορτές,27
φτάνουν κάποια µέρα τα νέα από την Αντιόχεια και την Τύρο,που θα σηµαδέψουν
τη ζωή του ανδρόγυνου. Ο ήρωας ετοιµάζεται να ταξιδέψει, προκειµένου να
αναλάβει το νέο βασίλειο που του προσφέρουν οι Αντιοχείς. Στην απόφαση του
Απολλώνιου η γυναίκα του αντιδρά σε όλα τα υπό εξέταση κείµενα µε τον ίδιο
τρόπο:στενοχωριέται πολύ για την αναχώρηση του συζύγου και εκφράζει έντονα
την επιθυµία να µη χωριστούν.Αυτή που θέτει στο βασιλιά το πρόβληµα που έχει
δηµιουργηθεί είναι πάντοτε η πριγκίπισσα, και αυτή ζητά την άδειά του για να
συνοδέψει τον άντρα της και να µπει σε καράβι παρά την εγκυµοσύνη της.Σε κάθε
διήγηση ο πατέρας δίνει ευχάριστα την άδειά του. Μόνο στη Ριµάδα η ηρωίδα
συναντά αρνητική απάντηση από τον πατέρα της.Εντούτοις,παρά τα παρακάλια
του βασιλιά, η Αρχιστράτα δηλώνει αποφασισµένη να φύγει. Μάλιστα ο
Απολλώνιος ανταποκρίνεται στην ένδειξη έρωτα της γυναίκας του και οµολογεί ότι
ποτέ δεν σκέφτηκε να την αποχωριστεί.28
Ήδη στις αρχαίες µυθιστορίες το µοτίβο του χωρισµού των ηρώων
χρησιµοποιείται όχι µόνο για να τραβήξει την προσοχή του αναγνώστη,αλλά και
για να τονίσει τον ερωτικό πόθο των εραστών.29 Έτσι στον Απολλώνιο θα χρειαστεί
να «πεθάνει» η σύζυγός του και να χαθεί στη θάλασσα µπροστά στα µάτια του,για
να δούµε τον ήρωα να φανερώνει περισσότερο τα συναισθήµατά του.Ο «χαµός»
της γυναίκας του ωθεί,µάλιστα,τον ήρωα να εγκαταλείψει για µερικά χρόνια την
26
27
Οι γαµήλιες γιορτές διαρκούν συνήθως µία µόνο µέρα. Αντιθέτως, συνεχίζονται για πολύ
καιρό στο Libro, για οκτώ µέρες στην Ystoire, και για έναν ολόκληρο µήνα στα Cantari και στη
Ριµάδα.Η συνήθεια αυτή απεικονίζεται και σε άλλα δηµώδη ελληνικά µεσαιωνικά κείµενα.Βλ.∆ιγ.
Ακρ.G 931-2 Kα τρε ς µήνας ποίησε τελούµενος γάµος/ δ χαρ ο κ ληγεν πάνδηµος κείνη,
Αχιλλ.L 1189 ναν µήναν λον κράτειεν χαρά τους,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.Μ 1269 κα µήναν ε χαν τ ν
χαράν,τοιαύτην τάξιν ε χαν.Το έθιµο αυτό υπήρχε και στην Ανατολή,βλ.,λ.χ.,το εξής χωρίο από την
ελληνική µετάφραση (18ος αι.) της Ιστορίας του πρίγκιπα Καλάφ και της πριγκίπισσας της Κίνας της
αραβικής συλλογής διηγήσεων Χίλιες και µία νύχτες (στου Κεχαγιόγλου,Χαλ.ΑΜ Β΄ 305):έκαµε (ο
βασιλιάς της Κίνας) τους γάµους µε µεγάλη µεγαλοπρέπεια και µε άπειρες χαρές και παιγνίδια για ένα
µήνα ολόκληρο.
28
Βλ.στ.847 κ.ε.
29
Βλ.X αρίτ.Ι 4-5,Ξεν.Εφ.ΙΙΙ 6-8,Αχ.Τάτ.V 7,Ιάµβ.4.Tο µοτίβο αυτό επαναλαµβάνεται
και στις λόγιες µυθιστορίες της εποχής των Κοµνηνών,βλ.Ρ∆ ΙV 214-42,ΥΥ V II15 κ.ε.
154
υπόλοιπη οικογένειά του και να παρατήσει,τις περισσότερες φορές,τα καθήκοντά

του ως βασιλιά.
Οι διάφοροι διασκευαστές δεν δίνουν όµως την ίδια έµφαση, όταν
περιγράφουν τη θλίψη που αισθάνεται ο ήρωας γι’ αυτό το δυστυχές γεγονός.
Ιδιαίτερα συγκινηµένος εµφανίζεται ο ήρωας της λατινικής µυθιστορίας, της
γαλλικής Ystoire και του ιταλικού Rom anzo. Εδώ ο Απολλώνιος ξεσπά σε
κλάµατα,σκίζει τα ρούχα του,τραβά τα µαλλιά του και χτυπιέται στο πρόσωπο σε
ένδειξη πένθους. Ωστόσο, θα παρατηρηθεί ότι στα κείµενα αυτά η βασική
ανησυχία του Απολλώνιου είναι η εξήγηση που θα πρέπει να δώσει στον πεθερό
του.Η απώλεια της συζύγου πλήττει επίσης βαθύτατα τον ήρωα των Cantariτου
Pucci,της Ριµάδας και της Patraña.Εδώ ο θρήνος του Απολλώνιου περιορίζεται
στην έκφραση του ψυχικού πόνου που του προκάλεσε ο θάνατος της αγαπηµένης
του συζύγου,εκείνης που πίστευε ότι θα ήταν η συντρόφισσα της ζωής του.Στη
Ριµάδα η σκηνή τελειώνει µε την αναφορά εκ µέρους του συµπαθητικού αφηγητή
στον πόνο που θα είχε προκαλέσει το δυσάρεστο γεγονός, στον πατέρα της
πριγκίπισσας, εάν το είχε µάθει.30 Ο ανώνυµος συντάκτης της ∆ιηγήσεως
περιγράφει σε γενικές γραµµές την κατάσταση και τη θλίψη που προκαλεί στο
πλήρωµα η συµφορά, χωρίς να προσθέτει τίποτε πιο συγκεκριµένο για την
αντίδραση του ήρωα.31
30
Βλ.στ.909-14,941-6.Η τελευταία λεπτοµέρεια αποτελεί ένα άλλο στοιχείο που αποδεικνύει,
όπως θα δούµε στο επόµενο κεφ.,τη σηµασία που έδινε ο κρητικός ποιητής στο θέµα της πατρικής
στοργής. Με περισσότερη δραµατικότητα παρουσιάζεται,πάντως,ο θάνατος της ηρωίδας σε άλλες
υστεροµεσαιωνικές δηµώδεις µυθιστορίες.Βλ.,λ.χ.,τη σκηνή της Αχιλλ.Ν 1714 κ.ε.,όπου ο ήρωας
θρηνεί µπροστά στην ετοιµοθάνατη γυναίκα του: Ως λέων βρυχήσατο κα τ ν στολ ν του σχίζει,/
κρούει ε ς τ στ θος, δέρνεται, ξανασπ τ ς τρίχας,/ κλαίει, θρην ται, δέρνεται κα ποµον ν ο κ
χει,/κα τ µαχαίριν ρπαξεν ν σφάξ τ ν αυτό του κτλ.Ανάλογο επεισόδιο έχουµε και στη ∆ιήγ.
Αλεξ.Σεµ.Εδώ ο Αλέξανδρος θέλει να δώσει τέρµα στη ζωή του όταν πεθαίνει η αγαπηµένη του η
Σεµίραµη, αλλά εµποδίζεται από τους άρχοντες, βλ. παραλλαγή Σ 1315 κ.ε. Επ ρεν µαχαίρι
Αλέξανδρος ν δώση τ ν αυτόν του,/ θέλησεν ν σφαγ , ν χάση τ ν αυτόν του κτλ. Έντονα
εκφράζει επίσης τα συναισθήµατά του ο ήρωας των λαϊκών προφορικών παραλλαγών της Ριµάδας,
ειδικά στα τέσσερα τραγούδια, όπου ξαναεµφανίζεται το µοτίβο της απόπειρας αυτοκτονίας µε
µαχαίρι από τον ήρωα τον χωρισµένο από τη γυναίκα του: βγάνει-πιάνει-παίρνει µαχαίρι για να
σκοτωθεί-να σφαγεί-να κοπεί µε το δεξ(ι)ό(ν)του χέρι.
31
∆ιήγησις 386-7.Η προσαρµογή αυτή µπορεί να οφείλεται,εκτός από την πιθανή συντόµευση
του κειµένου, στην επιρροή των χριστιανικών εσχατολογικών ιδεών. Η Εκκλησία συλλαµβάνει, ως
γνωστόν, το φαινόµενο του θανάτου µε ελπίδα και αισιοδοξία, διδάσκοντας τη βεβαιότητα της
ανάστασης των νεκρών, ένα τόσο σηµαντικό δόγµα για τον θρησκευόµενο διασκευαστή µας,όπως
είδαµε παραπάνω,και προτρέπει γι’ αυτό τους χριστιανούς να µην απελπίζονται,ούτε να εκφράζουν
θλίψη για το θάνατο συγγενών.Βλ.,σε σχέση µε αυτά,τα εξής λόγια του Ιωάννη Χρυσόστοµου: Αρα
τ κατακόπτεσθαι π το ς πελθο σι, τ ν ο κ χόντων στ ν λπίδα,ε κότως. Ψυχ γ ρ ο δ ν περ
ναστάσεως πισταµένη, λλ τ ν θάνατον το τον θάνατον ληθές νοµίζουσα, ε κότως ς περ
πολωλότων κόπτεται κα θρηνε κα φορήτως πενθε . Σ δ προσδοκ ν νάστασιν, τίνος νεκεν
155
Μερικές διαφοροποιήσεις παρατηρούµε και παρακάτω,στη σκηνή στην οποία

η κεντρική ηρωίδα ανακτά τις αισθήσεις της, ύστερα από την παρέµβαση των
γιατρών. Στη ΗΑ, καθώς και στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές, το πρώτο που
κάνει η γυναίκα του Απολλώνιου είναι να παρακαλέσει τους γιατρούς να τη
φροντίσουν καθώς πρέπει, σύµφωνα δηλαδή µε την κοινωνική της τάξη. Η
υπεροπτική αυτή αντίδραση δίνει αφορµή σε µερικούς διασκευαστές να τονίσουν
την αφέλεια ή την κωµικότητα της κατάστασης.Έτσι στην Ystoire,στο Leggere,
στα Cantari και στην Patraña, η πριγκίπισσα, που εντωµεταξύ δεν έχει
αναγνωρίσει την ιατρική ιδιότητα του νεαρού που τη θεραπεύει, αγανακτεί όταν
διαπιστώνει ότι την αγγίζει ένας άγνωστος. Ο ανώνυµος συντάκτης του Libro,
καθώς και ο ποιητής της Ριµάδας, περιγράφουν µε περισσότερο ρεαλισµό την
κρίσιµη στιγµή κατά την οποία συνέρχεται η ηρωίδα.Οι πρώτες λέξεις που µπορεί
να αρθρώσει η αδύναµη Αρχιστράτα είναι για να καλέσει σε βοήθεια τον άντρα
της.Η απουσία του προκαλεί στην ηρωίδα της ισπανικής µορφής το αίσθηµα ότι
εκείνος την αγαπά λιγότερο απ’ό,τι αγαπά τα παπούτσια του.Ο διασκευαστής της
∆ιηγήσεως συντοµεύει πολύ τη σκηνή.Όπως είδαµε προηγουµένως,η ηρωίδα έχει
τώρα τη σκέψη της µόνο στο να αποσυρθεί σε µοναστήρι.32
Από το σηµείο αυτό η διήγηση συνεχίζεται µε την ιστορία της Τάρσιας.∆εν
µαθαίνουµε τίποτε για τη ζωή των πρωταγωνιστών στα επόµενα χρόνια,εκτός από
το ότι ο Απολλώνιος έφυγε µακριά µε το πλοίο του και η γυναίκα του επέλεξε την
µοναστική ζωή. Οι κεντρικοί ήρωες αυτής της ιδιόµορφης διήγησης δεν
υφίστανται, εποµένως, δοκιµασίες ή ερωτικούς πειρασµούς, σε αντίθεση µε ό,τι
συµβαίνει γενικά κατά το χωρισµό των ηρώων στις αρχαίες και µεσαιωνικές
ερωτικές µυθιστορίες.33 Στον Απολλώνιο η σταθερότητα των ερωτικών συζυγικών
αισθηµάτων φαίνεται λοιπόν να θεωρείται δεδοµένη.
δύρ ; ( Υπόµνηµα ε ς τ ν πρ ς Θεσσαλονικε ς Α΄,στ.β΄. PG 62.430). Πραότητα συνιστά επίσης σε

τέτοιες περιστάσεις και ο συντάκτης του Σπαν., βλ. στ. 605 κ.ε. υ έ µου, ν σ’ θλιψεν Θε ς κ’
χασες δικόν σου,/µ βλασφηµήσης ε ς Θε ν κα χης πλε ν τ κρίµα,/ τι κε νος χει το πάλιν ν τ’
ντιµέψη.
32
Παρότι δεν ξέρει τι έγινε µε τον άντρα της,η ηρωίδα της διασκευής αυτής φαίνεται να δρα
κινούµενη από τις διδασκαλίες της Εκκλησίας. Βλ., λ.χ., τις συµβουλές που δίνει ο Ιωάννης
Χρυσόστοµος στις χήρες:M φίλει τ ν νδρα το Θεο πλέον,κα ο κ α σθήσ χηρείας ποτέ.Μ λλον
δ κ ν συµβ ,ο λήψ τ ν α σθησιν.∆ι τί; Οτι προστάτην χεις τ ν µ λλον φιλο ντα θάνατον.Ε
µ λλον τ ν Θε ν φιλε ς, µ πένθει,γ ρ µ λλον φιλούµενος θάνατός στι, κα ο φίησι το ττον
φιλουµένου λαβε ν α σθησιν ( Υπόµνηµα ε ς τ ν πρ ς Θεσσαλονικε ς Α΄,στ β΄,PG 62.430).
33
Στις αρχαίες µυθιστορίες οι ερωτικές δοκιµασίες έρχονταν να υπογραµµίζουν την αιώνια
πίστη τη χαρακτηριστική του ιδανικού έρωτα των πρωταγωνιστών.Αντιθέτως,και ως συνέπεια της
εξέλιξης των ηθών,στη βυζαντινή επική µυθιστορία του ∆ιγ.Ακρ.ο ήρωας,παρότι είναι παντρεµένος,
υποκύπτει στον πειρασµό µιας άλλης γυναίκας.Σύµφωνα µε την G arland,ό.π.,σ.116,οι εξώγαµες
αυτές ερωτικές σχέσεις αποτελούν «intrinsic part of the aristocratic lifestyle». Αξίζει πάντως να
156
ζ.Το ξανασµίξιµο
Κάπως απογοητευτική µπορεί να φανεί για το σηµερινό, τουλάχιστον,
αναγνώστη η στάση του ήρωα στη σκηνή της τελικής αναγνώρισης, έτσι όπως
περιγράφεται στη λατινική µυθιστορία. Ύστερα από την αφήγηση από τον
Απολλώνιο των προσωπικών του βιωµάτων, η ιέρεια του Αρτεµισίου τον
αναγνωρίζει και αποκαλύπτει ενθουσιασµένη τη δική της ταυτότητα. Όταν ο
ήρωας συνειδητοποιεί την κατάσταση, γεννιέται µια γενική χαρά ανάµεσα στους
παρόντες για την ευτυχή συνάντηση του ζευγαριού. Αυτή η λιτότητα ή
συγκράτηση κορυφώνεται στη recensio Β,όπου µάλιστα ο ήρωας αποµακρύνει µε
τη βία τη γυναίκα του,όταν αυτή προσπαθεί να τον αγκαλιάσει.
Σχεδόν σε όλα τα µεταγενέστερα κείµενα είναι πάλι η ηρωίδα αυτή που κάνει
το πρώτο βήµα στην εκδήλωση χαράς για το ξανασµίξιµο. Σε µερικές
επεξεργασίες, για να αποκαλύψει ποια είναι,χρησιµοποιεί την ίδια έκφραση που
απαντά στη ΗΑ,δηλώνοντας ότι εκείνος είναι αυτός που η ίδια αγάπησε εξαιτίας
της νοηµοσύνης του και όχι κινούµενη από λάγνες επιθυµίες.34 Σε άλλες διασκευές
η έκφραση αυτή απαντά αλλαγµένη.Έτσι,για παράδειγµα,στο Leggere η ηρωίδα
δεν αναφέρει την πνευµατική πλευρά της σχέσης,αλλά τον δικό της σαρκικό πόθο,
ενώ στο Libro η ηρωίδα θυµίζει απλώς τη µεγάλη αγάπη που είχε για τον άντρα
της.
Σε µερικές περιπτώσεις, όπως στο Rom anzo, στην Ystoire, στο Libro, στη
∆ιήγησιν και στη Ριµάδα,απουσιάζει η αρνητική λεπτοµέρεια της απώθησης της
γυναίκας από τον δύσπιστο Απολλώνιο. Το ισπανικό ποίηµα, καθώς και η
ελληνική ανώνυµη διασκευή, χαρακτηρίζονται εδώ από το ότι, ύστερα από την
αµοιβαία αναγνώριση, ξεπροβάλλει αµέσως το θρησκευτικό αίσθηµα. Στην
ισπανική διασκευή οι ήρωες δοξάζουν το Θεό,car auiéles D ios dado grantgracia
et gran victoria, ενώ στη ∆ιήγησιν, καθώς είδαµε προηγουµένως, το ευτυχές
αντάµωµα ολόκληρης της οικογένειας συγκρίνεται µε τη χαρά που προκάλεσε
στους πρώτους χριστιανούς η Ανάσταση του Κυρίου.
Μια αισθητή αύξηση των ερωτικών εκδηλώσεων του ήρωα παρατηρείται στις
αναγεννησιακές επεξεργασίες:
σηµειώσουµε ότι ο ∆ιγενής µετανοεί για την πράξη του, και αυτό συνδέεται πιθανόν µε την
χριστιανική ηθική περί αµαρτωλού έρωτα. Bλ., για περισσότερα, Μ. A ngol, «The W edding of
D igenes Akrites:Love and M arriage in Byzantium in the Eleventh and Tw elfth Centuries»,στον τόµο
Αγγελίδη (1989),σσ.201-15.
34
Βλ., συγκεκριµένα, τα αντίστοιχα χωρία της τοσκανο-βενετσιάνικης και της γαλλικής
διασκευής.
157
- Στην Patraña αυτή γίνεται χάρη στο γεγονός ότι η αναγνώριση παύει να
είναι αµοιβαία. Οι µοναχές του µοναστηριού που επισκέπτεται ο Απολλώνιος µε
την κόρη και το γαµπρό του προσφέρουν σ’ αυτούς µια ιδιαίτερη δεξίωση. Στο
πιάτο του Απολλώνιου οι καλόγριες σερβίρουν την επιστολή που ο ίδιος είχε βάλει
παλιότερα µέσα στο φέρετρο της γυναίκας του όταν εκείνη «πέθανε» κατά το
θαλασσινό τους ταξίδι προς την Αντιόχεια.Με τον τρόπο αυτό ο ήρωας µαθαίνει
ότι το σώµα της γυναίκας του έφτασε τελικά σ’ αυτό το µέρος και περιµένει µε
αγωνία να του δείξουν τον τάφο της.Εκείνη τη στιγµή ανοίγει ξαφνικά η πόρτα και
εµφανίζεται, ντυµένη µε τα βασιλικά της ρούχα, η γυναίκα του, η οποία
προηγουµένως είχε µάθει γι’αυτόν και τον περίµενε εκεί.35
-Ανανεωµένη παρουσιάζει τη σκηνή αυτή και ο στιχουργός της Ριµάδας.36 Ο
κρητικός ποιητής προσθέτει και αυτός ένα θρησκευτικό µήνυµα, αλλά
ενδιαφέρεται εξίσου για τη δραµατοποίηση της σκηνής και για την ψυχολογία του
ήρωα.Η ένταση της σκηνής κατορθώνεται πρώτα απ’ όλα µε τη λεπτοµέρεια της
κασέλας που κρέµεται σε ένα τοίχο του ναού του µοναστηριού, ως αναµνηστικό
της θαυµατουργικής διάσωσης της ηρωίδας. Ο Απολλώνιος συγκλονίζεται όταν
βλέπει την επιγραφή που συνοδεύει το ξύλινο κιβώτιο, εκείνο ακριβώς που
έφτιαξαν παλιά οι σύντροφοί του για να προστατευθεί από τη θάλασσα το σώµα
της Αρχιστράτας.37 Ύστερα από αίτηµα του ήρωα,και µε µεγάλη ταπεινοφροσύνη,
35
Ο Tim oneda τοποθετεί στην Έφεσο το µοναστήρι που φροντίζει η γυναίκα του Απολλώνιου
καθώς επίσης και το πορνείο όπου καταλήγει η κόρη του.Παρόµοια χρήση του τελικού σκηνικού της
ιστορίας έγινε και στο προφορικό λαϊκό παραµύθι από τη Σµύρνη. Εδώ ο πρωταγωνιστής
ξανασυναντά τη γυναίκα του,ύστερα από πολλά χρόνια,σ’ ένα µοναστήρι που υπάρχει στην πλαγιά
ενός βουνού,κοντά στην πολιτεία όπου ζει η Ταρσούλα.Περισσότερες δοµικές αλλαγές εισάγει στο
σηµείο αυτό το κώτικο παραµύθι.Εδώ τα τέσσερα κεντρικά πρόσωπα της διήγησης συναντιούνται
τυχαία, ύστερα από δώδεκα χρόνια χωρισµού, στο ίδιο ακριβώς µέρος, και έτσι οι δύο σκηνές
αναγνώρισης του έργου ενώνονται σε µια πρωτότυπη σκηνή. To µοτίβο της αναγνώρισης των
συζύγων µέσα από αντικείµενα διάσωσης απαντά και στο Leggere.Εδώ ο Απολλώνιος καταλαβαίνει
ότι η ηγουµένη µε την οποία µιλά στο µοναστήρι της Έφεσου είναι όντως η γυναίκα του όταν εκείνη,
για να του το βεβαιώσει,του δείχνει το παλιό της φόρεµα και τη βασιλική κορόνα της που είχε µαζί
της την ηµέρα που την βρήκαν στο ακρογιάλι κάποιοι γιατροί της περιοχής.Βλ.κεφ.2,σηµ.74,και
παρακάτω,σηµ.37.
36
Βλ.στ.1629-1666.
37
Όπως σηµειώνει ο Spadaro (1991)α, σ. 242, ο ποιητής της Ριµάδας χρησιµοποιεί αυτή τη
λεπτοµέρεια «perpoterm otivare diversam ente ilriconoscim ento finale fra A pollonio e A rchistrata».Η
κασέλα αυτή,που αποτελεί ένα είδος κενοταφίου,αντικαθιστά το άγαλµα του θεού που προσκυνεί
στο tem pio di D iana ο Απολλώνιος του Pucci και αντιστοιχεί στα σκευοφυλάκια όπου τοποθετεί ο
ήρωας σε άλλες διασκευές τα αναθήµατά του.To µοτίβο της αναγνώρισης των συζύγων µέσα από το
ίδιο ακριβώς αντικείµενο επαναλαµβάνεται και σε τρία από τα νεοελληνικά παραµύθια που αντλούν
από τη Ριµάδα.Στα παραµύθια από τα Κύθηρα και από τις Κυδωνίες ο ήρωας βλέπει την κασέλα που
διέσωσε τη γυναίκα του κρεµασµένη στην είσοδο κάποιας µονής που επισκέπτεται ως προσκυνητής,
ενώ στο παραµύθι από την Κω η ηρωίδα διατηρεί την κασέλα αυτή µέσα στο νέο της παλάτι. Το
158
παρουσιάζεται η ηγουµένη στο ναό. Μια απελπισµένη αβεβαιότητα λιώνει τώρα

τον ηγεµόνα της Τύρου.Η κλιµάκωση ολοκληρώνεται στους επόµενους στίχους,
όταν οι δύο σύζυγοι, πρόσωπο µε πρόσωπο, ανταλλάσσουν λίγα λόγια. Ο
ταραγµένος Απολλώνιος ρωτά την ηγουµένη µήπως έχει κάποια πληροφορία για
την κοπέλα που κάποτε βρέθηκε µέσα στην κασέλα,ενώ αυτή δεν φαίνεται πολύ
πρόθυµη να εξιστορήσει το παρελθόν της στον ξένο προσκυνητή.Εκείνος επιµένει,
και η ηγουµένη σηκώνει τότε το βλέµµα,µόλις αναγνωρίζει τη φωνή του άντρα
της. Όλοι γίνονται ξανά ευτυχισµένοι. Παρότι το έργο δεν τελειώνει εδώ,
τελειώνουν όµως τα βάσανα του ήρωα και της οικογένειάς του. Ο κρητικός
συγγραφέας χρησιµοποιεί αυτό το «ευτυχές τέλος» για να δώσει µια γενική
ερµηνεία της διήγησης και εισάγει σ’ αυτό το σηµείο ένα σχολιασµό χριστιανικού
περιεχοµένου.Παροτρύνει τον αναγνώστη-ακροατή να ενεργεί µε τον ίδιο τρόπο
µε τον οποίο είδαµε να δρα επανειληµµένα ο ήρωας, αποδεχόµενος δηλαδή µε
εγκαρτέρηση τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής,χωρίς απώλεια της ελπίδας στο
Θεό. Ύστερα από αυτή την παρένθεση ο κρητικός συγγραφέας επιστρέφει στον
ήρωα.Προτού να ανταµείψει το γιατρό,και αντί να παραθέσει αµέσως χαρµόσυνο
γεύµα σε όλους για να γιορτάσει το γεγονός, όπως συµβαίνει στον Pucci, ο
Απολλώνιος αυτής της διασκευής,ύστερα από τις πρώτες στιγµές ευφορίας,µένει
στο ναό για να προσευχηθεί.∆εν τον ακούµε,αλλά µπορούµε να τον φανταστούµε
µέσα στο ναό, µπροστά σε έναν σταυρό, να εκφράζει τις ευχαριστίες του στον
Κύριο.38
Ύστερα από το αναµενόµενο ξανασµίξιµο του κεντρικού ζευγαριού γίνεται ο
κανονισµός των λογαριασµών και η τακτοποίηση των προσωπικών και πολιτικών
συγκεκριµένο µοτίβο ίσως το εµπνεύστηκε ο κρητικός ποιητής της Ριµάδας από τη ∆ιήγησιν.Στην
ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή η απόδειξη της ταυτότητας της συζύγου του ήρωα γίνεται χάρη
στο γραπτό κείµενο που τοποθέτησε ο τελευταίος µέσα στο συγκεκριµένο κιβώτιο,βλ.,συγκεκριµένα,
στ.804-7.Βλ.και κεφ.2,σηµ.57.
38
Η σηµασία της προσευχής φαίνεται και στο προηγούµενο επεισόδιο της απόπειρας
δολοφονίας της Τάρσιας,βλ.κεφ.4.Η λεπτοµέρεια αυτή συνδέεται και πάλι µε ορισµένες συµβουλές
του ηθικολόγου ποιητή του Σπανέα,βλ.,λ.χ.,το λόγο για την ανάγκη επικοινωνίας µε το Θεό,στ.130
κ.ε.: πόταν γ ρ προσευχ γίνετ’ π καρδίας,/ σπερ πο συνοµιλε τ ν κύρην του πολλάκις,/
θαρρε , παρρησιάζεται, ς θος πρ ς κε νον,/ ο τως προσευχόµενος κα ψάλλων κατ µόνας/
λαµβάνει χάριν κ Θεο ,ε ρίσκει παρρησίαν./Λοιπ ν ε ς τ ν καρδίαν σου θές το,παιδί µου,το το,/κα
ταν ε ρης δειαν,κα ψάλλε κα προσεύχου.Σκηνή αναγνώρισης µέσα σε µοναστήρι απαντά και στο
τέλος του Ιµπ., στ. 834 κ.ε., όπου τονίζεται µε παρόµοιο τρόπο το ερωτικό στοιχείο. Στη
συγκεκριµένη τελική σκηνή, οι δύο ήρωες εκδηλώνουν µε την ίδια ένταση τα συναισθήµατά τους.
Πρώτα φαίνεται η αφοσίωση του Ιµπέριου στη γυναίκα του,µε τη διήγηση των περιπετειών του,και
αµέσως µετά, όταν γίνεται η αναγνώριση, είναι η Μαργαρώνα αυτή που κυριαρχείται από τα
αισθήµατα αγάπης προς τον σύζυγο. Η θρησκευτική ατµόσφαιρα είναι επίσης αισθητή. Εδώ οι
καµπάνες αναγγέλλουν τη χαρµόσυνη είδηση και οι µοναχές δοξάζουν το Θεό µε τις προσευχές τους.
159
ζητηµάτων των ηρώων. Καθώς σχολιάσαµε προηγουµένως, οι τελευταίες αυτές

σκηνές παρουσιάζονται µε τρόπο διαφορετικό και µε διαφορετική σειρά στις
διάφορες διασκευές. Το αξιοσηµείωτο εδώ για µας είναι το ότι σχεδόν όλα τα
κείµενα αναφέρουν στο τέλος ότι το ανδρόγυνο έζησε µε ευτυχία και γαλήνη το
υπόλοιπο της ζωής του. Η µακρόχρονη και πιστή έγγαµη ζωή των ηρώων
προβάλλεται έτσι στον Απολλώνιο ως πρότυπο για µίµηση.
Η υποδειγµατική φύση της σχέσης αυτής υπονοείται επίσης στη ∆ιήγησιν,
παρότι εδώ απουσιάζει η συγκεκριµένη αναφορά στη µεταγενέστερη τύχη των
πρωταγωνιστών, λόγω του απότοµα συντοµευµένου τέλους του κειµένου. Η
διήγηση αυτή τελειώνει µε ένα σύντοµο δογµατικό κήρυγµα για τη Θεία Πρόνοια,
ύστερα από το οποίο ο χριστιανός αναγνώστης του τέλους του Μεσαίωνα πρέπει
να ήταν πεπεισµένος ότι ο Θεός θα εξακολουθούσε να φροντίζει τους ήρωες,που
έδειξαν τόσα παραδείγµατα ευσέβειας, ως τις τελευταίες τους µέρες σ’ αυτό τον
κόσµο.
ΣΥΓΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ
Από όσα είδαµε παραπάνω συνάγονται τα εξής συµπεράσµατα:
Το θέµα του έρωτα παρουσιάζεται στη ΗΑ µε τρόπο αρκετά διαφορετικό από
εκείνον των αρχαίων ελληνικών µυθιστοριών, όπως έχουν άλλωστε παρατηρήσει
διάφοροι µελετητές. Η βασική διαφορά βρίσκεται στην ανισότητα της ερωτικής
σχέσης,στην έλλειψη αµοιβαιότητας ή απόλυτου συντονισµού στα συναισθήµατα
των ηρώων,καθώς και στη σχετική έλλειψη πάθους.39
Η δυσαναλογία αυτή παραµένει εν γένει σε όλες τις µεσαιωνικές και τις
αναγεννησιακές µας διασκευές. Συγκεκριµένα, στη σχέση των κεντρικών ηρώων
διαπιστώσαµε ότι οι ερωτικές πρωτοβουλίες ανήκουν ακόµη στο θηλυκό πρόσωπο
και ότι οι προσπάθειες να αναπτυχθεί το ερωτικό αίσθηµα του ήρωα είναι
ελάχιστες.
39
Η ερωτική αυτή δυσαναλογία ερµηνεύεται διαφορετικά από τους µελετητές. Για τον
Schm eling (1989)η αναισθησία του ήρωα απέναντι στη σύντροφό του αποτελεί ένα άλλο παράδειγµα
των ελαττωµάτων του χαρακτήρα του ήρωα. Η άποψη του ότι ένα από τα επιτεύγµατα του έργου
βρίσκεται στον ανθρώπινο χαρακτηρισµό των προσώπων, που εµφανίζονται µε τις αντιφάσεις, το
θράσος και τις αδυναµίες τους, βασίζεται, βέβαια, σε µια ερµηνεία του έργου που χρησιµοποιεί
σύγχρονες παραµέτρους. Αντίθετα, για τον K onstan (1994), ο οποίος προσπαθεί να εξηγήσει τις
ιδιάζουσες ερωτικές σχέσεις που παρουσιάζονται στη ΗΑ σύµφωνα µε τα πολιτισµικά συµφραζόµενα
και τις νοοτροπίες της περιόδου της συγγραφής της,η ερωτική σχέση που προβάλλεται ως υπόδειγµα
είναι η κηδεµονική πατρική σχέση που κρατούν οι ώριµοι αρσενικοί πρωταγωνιστές απέναντι στις
νεαρές συζύγους τους.
160
Σε κανένα κείµενο δεν πραγµατοποιείται τελικά ο γάµος µε συνοικέσιο. Ο

έρωτας το εµποδίζει. Στις περισσότερες διασκευές, πάντως, το «οικογενειακό»
στοιχείο και οι περιπέτειες εξακολουθούν να έχουν περισσότερη σηµασία από το
θέµα του έρωτα. Σε µερικές περιπτώσεις, όπως στο ισπανικό Libro και την
ελληνική ∆ιήγησιν,είναι ακόµη πιο φανερή η υποβάθµιση της ερωτικής όψης της
ιστορίας, πράγµα που οφείλεται προφανώς στην πιθανή ιερατική ιδιότητα των
συντακτών ή στη βαθιά θρησκευόµενη νοοτροπία τους.Στα κείµενα αυτά γίνεται
µάλιστα µια χριστιανική προσέγγιση του ερωτικού θέµατος. Η θεοσεβής στάση
των προσώπων, καθώς και η πανταχού παρουσία του Θεού στα χωρία ερωτικού
ενδιαφέροντος, αποτελούν εδώ τα βασικά γνωρίσµατα της συναισθηµατικής
σχέσης των πρωταγωνιστών.
Περισσότερο ενδιαφέρον για το ερωτικό θέµα και τη ψυχολογία των εραστών
δείχνουν ο Pucci, ο Tim oneda και ο ποιητής της Ριµάδας. Μόνο στη γαλλική
Ystoire υπάρχει, ωστόσο, µεγάλη πρόοδος στην ανάλυση των ερωτικών
αισθηµάτων. Η σηµασία που αποκτά για το συντάκτη της το ερωτικό στοιχείο
φαίνεται, κυρίως, στην περιγραφή της εξαιρετικής συναισθηµατικής ευαισθησίας
της κεντρικής ηρωίδας. ∆ιαµέσου του προσώπου αυτού, ο γάλλος διασκευαστής,
σε διάφορες πρωτότυπες σκηνές,θίγει ερωτικά θέµατα τόσο αισθηµατικού όσο και
σεξουαλικού ενδιαφέροντος, που πιθανόν ενδιέφεραν πολύ τους σύγχρονους
αναγνώστες του, χωρίς να αποκλείει µάλιστα και την κωµικότητα που αυτά
ενδέχεται να προκαλούν σε µερικές περιπτώσεις. Αυτός ο συγγραφέας είναι ο
µόνος από τους διασκευαστές που µας απασχολούν εδώ που τόλµησε να
προχωρήσει κάπως περισσότερο στην περιγραφή σκηνών ερωτικής επαφής των
ηρώων. ∆εν του λείπει, πάντως, και το θρησκευτικό αίσθηµα. Οι κανόνες του
am our courtoise που υποστηρίζει ο ήρωας έχουν πολλά κοινά στοιχεία µε τη
χριστιανική άποψη σχετικά µε τις ερωτικές σχέσεις. Υπάρχει εξάλλου και µια
προσπάθεια «δικαιολόγησης» της συγκρατηµένης στάσης που υιοθετεί ο ήρωας
απέναντι στις συναισθηµατικές εκδηλώσεις της ηρωίδας. Εδώ ο Απολλώνιος
δηλώνει ρητά ότι δεν ανταποκρίνεται στα συναισθήµατα της πριγκίπισσας λόγω
της ιδιαίτερης κατάστασης κοινωνικής κατωτερότητας στην οποία βρίσκεται.
Μέσα στις δυνατότητες που έδινε η παραδοσιακή πλοκή της διήγησης,µπορούµε
να πούµε λοιπόν,δίχως αµφιβολία,ότι στην προσέγγιση του ερωτικού θέµατος η
πιο πρωτότυπη διασκευή είναι η γαλλική µορφή των Βρυξελλών.40
40
Ενδεικτική της σηµασίας που είχε το ερωτικό θέµα στο έργο αυτό ήδη κατά την εποχή της
πρώτης καταγραφής του είναι η συµβουλευτική πρόταση που σηµειώνεται στο φ.80v,ύστερα δηλαδή
από το επιλογικό explicit:Am es am ie,ly tam ps s’en va,oncquez n’eultjoie quin’am a.
161
Σε καµία από τις διασκευές δεν παραβιάζονται οι αρχές σεξουαλικής

συµπεριφοράς που προβάλλονταν στη λατινική µυθιστορία, και οι οποίες ήταν
άλλωστε σύµφωνες µε τη χριστιανική ηθική.Για παράδειγµα,η θηλυκή παρθενία
εξακολουθεί να τηρείται πριν από το γάµο ως σπουδαία αρετή.Στο τέλος πάντοτε
ανταµείβονται εκείνοι που σέβονται το θεσµό του γάµου,ενώ τιµωρούνται,µε το
ίδιο διδακτικό σκοπό, τα πρόσωπα που εκτελούν ή εµπλέκονται σε αξιόµεµπτες
σεξουαλικές πράξεις,όπως είναι η αιµοµιξία,η πορνεία και η µαστροπεία.41
Από αυτή την άποψη µπορούµε να πούµε ότι τόσο η ∆ιήγησις όσο και η
Ριµάδα παρουσιάζουν και άλλη µια ιδιαιτερότητα σε σχέση µε τις υπόλοιπες
µυθιστορίες της υστεροβυζαντινής γραµµατείας, στις οποίες παρατηρείται µια
χαλάρωση των αυστηρών κανόνων σεξουαλικής συµπεριφοράς που επιβάλλονταν
από την επίσηµη ηθική στο Βυζάντιο.Στις ελληνικές διασκευές του Απολλώνιου,
συνθεµένες,πιθανότατα και οι δύο,σε δυτικοκρατούµενα περιβάλλοντα,αλλά από
συντηρητικούς διασκευαστές, απουσιάζουν τόσο ο ερωτισµός των λόγιων
µυθιστοριών του 12oυ αιώνα,42 όσο και οι πιο ρητές σκηνές ερωτικής επαφής και
πόθου που χαρακτηρίζουν εν γένει τις δηµώδεις µυθιστορίες της εποχής των
Παλαιολόγων.43 Με άλλα λόγια,οι ελληνόγλωσσοι διασκευαστές του Απολλώνιου
ως το 1500, χρησιµοποιώντας ένα δηµοφιλές λογοτεχνικό είδος, συνεισέφεραν
στην ενίσχυση των κανόνων που είχε θεσµοθετήσει η Εκκλησία και καθόριζαν,
41
Ακόµα και ο Tim oneda σέβεται τα βασικά γνωρίσµατα της εξιδανικευµένης ερωτικής σχέσης
των ηρώων της ιστορίας, καθώς παρουσιάζεται στο λατινικό έργο και στις µεσαιωνικές διασκευές.
∆εν λείπουν, όµως, στο έργο του διηγήσεις πιο αντιπροσωπευτικές των αναγεννησιακών
προτιµήσεων, όπου οι µη συζυγικές και παράνοµες, σύµφωνα µε το χριστιανισµό, σχέσεις, οι
πονηριές και οι ερωτικές απάτες µεταξύ συζύγων αποτελούν τα βασικά συστατικά της πλοκής. Σε
παρόµοια ατµόσφαιρα, πιο κοντά δηλαδή στην πραγµατικότητα, εξελίσσεται η ‘Ιστορία το ρ τ ς
Σκότσιας µ τ ν ρήγισσα τ ς Εγγλιτέρρας του Κερκυραίου Ιάκωβου Τριβώλη, µια διήγηση
εµπνευσµένη από το ∆εκαήµερο του Βοccaccio και πρωτοδηµοσιευµένη στη Βενετία πιθανότατα το
1543. K αθώς παρατηρεί ο Tonnet (2001), σ. 63, η µυθιστορία αυτή έρχεται σε αντίθεση µε τις
ιδανικές ερωτικές ιστορίες της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα χάρη στη χαρούµενη ανηθικότητα και
τη δόση πονηριάς που την χαρακτηρίζει.
42
Παρά τα ερωτικά παιγνίδια στα οποία παραδίδονται, οι εραστές αυτών των µυθιστοριών
τηρούν πάντοτε την παρθενία τους µέχρι το γάµο,όπως παρατηρείται και στις αρχαίες µυθιστορίες.
43
Βλ.,λ.χ.,Αχιλλ.N 1249-51,Καλλ.785,1915,2113,Φλώρ.1685 κ.ε.,Βέλθ.863,Πόλ.Τρωάδ.
523-4.Αγνή µπορεί να χαρακτηριστεί η σχέση των πρωταγωνιστών µόνο στο Λίβ.και στον Ιµπ.H
ηθική αυτή χαλάρωση οφείλεται,σε µερικές περιπτώσεις,όπως παρατηρεί η G arland,ό.π.,σ.119,στη
δυτική επίδραση,ενώ σε άλλες απεικονίζει τις ηθικές αλλαγές που άρχισαν να εµφανίζονται στο λαϊκό
ελληνικό πολιτισµό κατά τον 14ο αιώνα. Σχετικά, πάντως, µε τις µεγάλες διαφορές που υπάρχουν
ανάµεσα στη λογοτεχνική παραγωγή και την πραγµατικότητα της βυζαντινής κοινωνίας γύρω από το
θέµα του έρωτα, βλ. H .-G . Beck, Byzantinisches Erotikon. O rthodoxie-Literatur-G esellschaft,
M ünchen 1984.
162
από την πρώιµη βυζαντινή περίοδο, την σεξουαλική και οικογενειακή

συµπεριφορά των ατόµων.44
Τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη λαογραφική παράδοση ο έρωτας είναι
συνήθως στενά συνδεδεµένος µε το κάλλος.Ωστόσο στον Απολλώνιο η εξωτερική
εµφάνιση των πρωταγωνιστών παίζει ένα δευτερεύοντα ρόλο. Η οµορφιά, που
κατά κανόνα προκαλεί τον κεραυνοβόλο έρωτα στους ήρωες των ελληνιστικών
µυθιστοριών αντικαθίσταται στον ύστερο λατινικό Απολλώνιο από την αξία της
µόρφωσης και της πνευµατικής καλλιέργειας.Εν γένει στις διασκευές του όψιµου
Μεσαίωνα και της πρώιµης Αναγέννησης προβάλλεται επίσης το ιδανικό της
νεαρής καλλιεργηµένης και φιλοµαθούς γυναίκας.45 Μόνο στο γαλλικό κείµενο
των Βρυξελλών υπογραµµίζεται περισσότερο ο ρόλος που παίζει ο εξωτερικός
παράγοντας στη γέννηση του έρωτα, ιδίως όσον αφορά το θηλυκό πρόσωπο,
προαναγγέλλοντας κατά κάποιον τρόπο την χαρακτηριστική της Αναγέννησης
προσέγγιση του ερωτικού θέµατος.46
44
Παρόµοιες συντηρητικές αντιλήψεις σε ό,τι αφορά την ερωτική και την σεξουαλική
συµπεριφορά απεικονίζονται και στον Ερωτ., όπου οι εραστές, στις νυχτερινές τους συναντήσεις,
αρκούνται στο διάλογο πίσω από τα κάγκελα του δωµατίου της πριγκίπισσας και µε την παρουσία
πάντοτε της νένας της. Ενδεικτικές του αυλικού αυτού πουριτανισµού ή µιας, θα λέγαµε,
λεπταίσθητης διακριτικότητας, είναι οι εξής τελικές αποστροφές του ποιητή: κι ργά ’µεινε τ’
ντρόγυνο στ ν κάµεραν κείνη/πού ’τον ρχ κ’ µπήκασι στσ’ γάπης τ ν δύνη [… ] Εγ δ θέλω
κα δειλι ν σ σε π µ γράµµα/τ νύκτα π ς διάξασιν, ντά ’πα κ’ ντα κάµα./Μπορε τε π τ
παροµπρ ς πού ’χετε γροικηµένα/ σε ς ν τ λογιάσετε κα µ ρωτ τε µένα (Ε 1493 κ.ε.).Όπως ορθά
παρατηρεί ο Γ.Σεφέρης,∆οκιµές,τ.1,Αλεξάνδρεια 1936-1947 (ανατ.Αθήνα 1992),σ.503,ο Ερωτ.
είναι «ένα από τα ελάχιστα ελληνικά έργα του λόγου που µιλούν αισθησιακά σ’ έναν κόσµο ερωτικά
απωθηµένο». Σε παρόµοια αµηχανία ή διακριτικότητα βρίσκεται ο αφηγητής της ∆ιήγ. Αλεξ. Σηµ.
όταν αναφέρεται στη νύχτα µέλιτος του Αλέξανδρου και Σεµίραµης, βλ. Μ 1278-80 Ηµέρα δ
πλήρωσεν, φθασεν σπέρα,/ε ς τ κλινάριν πεσαν ο δύο τους ντάµα,/ α θεντία σας ξεύρετε ο
δύο τί κάµαν.
45
Για τη σαφή σχέση του µοτίβου αυτού µε τον Ερωτ.βλ.προηγούµενο κεφ.,σηµ.126.
46
Ένα παράδειγµα έχουµε στον Pericles.Εδώ έχει πέσει σε αχρηστία η σκηνή της µουσικής
ερµηνείας του Απολλώνιου στο βασιλικό συµπόσιο της αυλής της Πεντάπολης. Η πριγκίπισσα
θαυµάζει τον ξένο επειδή έχει διακριθεί ως γενναίος ιππότης στο κονταροχτύπηµα και τον ερωτεύεται
για το παρουσιαστικό του.H ίδια αναγνωρίζει πως ο Περικλής είναι πράγµατι ένας νόστιµος νεαρός:
«Βy Juno,thatis queen ofm arriage,/allviands thatIeatdo seem unsavory,/wishing him m y m eat».
Η σηµασία που αποδίδει ο άγγλος συγγραφέας στην οµορφιά φαίνεται και από τα λόγια του βασιλιά,
ο οποίος σχολιάζοντας το έµβληµα ενός από τους ιππότες που συµµετέχουν στο αγώνισµα,έµβληµα
που απεικονίζει ένα δαδί αναµµένο και αναποδογυρισµένο,δηλώνει τα εξής:which sows (the burning
torch)thatbeauty hath his power atwill,/which can as wellinflam e as itcan kill».Παρότι η ερωτική
σχέση των πρωταγωνιστών ξεκινά µε διαφορετικό τρόπο (βλ. κεφ. 2, σηµ. 122), το παραδοσιακό
στοιχείο της έλλειψης αµοιβαιότητας στα συναισθήµατα τους επαναλαµβάνεται και εδώ, διότι ο
κεραυνοβόλος έρωτας της πριγκίπισσας για τον ξένο δεν βρίσκει ανταπόκριση.Βλ.και την τελευταία
κωµική σκηνή της β΄ πράξης,όπου ο βασιλιάς Σιµωνίδης αναγκάζει τον Περικλή να παντρευτεί την
κόρη του,αφού βεβαιώνεται πρώτα από αυτόν ότι δεν προσπάθησε να την κατακτήσει.
163
Το γεγονός αυτό εξηγεί άλλωστε και το ελάχιστο ενδιαφέρον που δείχνουν

γενικά οι συγγραφείς στις περιγραφές των φυσικών χαρακτηριστικών των
προσώπων. Στη λατινική ΗΑ τα περισσότερα από τα δευτερεύοντα πρόσωπα
µένουν επίπεδα, χωρίς καµία απολύτως φυσική περιγραφή. Μάλιστα, όπως
συµβαίνει συνήθως και στα λαϊκά παραµύθια,ορισµένα από αυτά δεν έχουν καν
όνοµα. Πολύ απλή είναι ακόµη και η σκιαγράφηση των πρωταγωνιστών.
Πράγµατι, η οµορφιά είναι το βασικό εξωτερικό χαρακτηριστικό τους. Σφαιρική
είναι, για παράδειγµα, η περιγραφή των εξωτερικών ιδιοτήτων της κεντρικής
ηρωίδας. Ενώ η ευφυΐα και η φιλοµάθεια της γυναίκας του Απολλώνιου
επισηµαίνονται επανειληµµένα σε διάφορα σηµεία της ΗΑ,το κάλλος της σχεδόν
δεν σχολιάζεται. Η ηρωίδα της λατινικής διήγησης περιγράφεται µε ένα γενικό
speciosa atque auro fulgens, iam adulta virgo. Η Τάρσια χαρακτηρίζεται επίσης
για την εξαιρετική της οµορφιά,αλλά η περιγραφή της γίνεται µόνο µε γενικούς
όρους.H Τάρσια είναι µια nobilis etsapiens etpulcherrim a virgo.
Με όχι πολλές λεπτοµέρειες περιγράφονται επίσης οι ήρωες των
δυτικοευρωπαϊκών κειµένων. Ο αφηγητής της Patraña, λ.χ., παρουσιάζει την
κεντρική ηρωίδα ως herm osísim a en extrem o grado. Στη γαλλική διασκευή η
πριγκίπισσα estoittant belle que tout chilquile regαrdient estoient esbahy de sa
biauté. Η Τάρσια περιγράφεται στο Leggere απλώς ως bella fanciulla e di bello
portam ento.Στα Cantariτου Pucciη κοπέλα,την ώρα που βάζει τα καλά της και
βγαίνει σε περίπατο µε την θετή µητέρα της,del paradiso alor pareva uscita.Σε
κείµενα όπως το ισπανικό Libro η απουσία τέτοιου είδους εξωτερικών περιγραφών
συνδέεται µάλλον µε τη χριστιανική αντίληψη,η οποία υποτιµά το φυσικό κάλλος
και δίνει βέβαια περισσότερη σηµασία στο πνευµατικό.
Πρέπει εξάλλου να σηµειώσουµε ότι υπάρχει και ένα σαφές µήνυµα στον
Απολλώνιο σχετικά µε το θέµα αυτό:η γυναικεία οµορφιά µπορεί να οδηγήσει σε
κατακριτέες πράξεις, όπως συµβαίνει µε τον αιµοµίκτη βασιλιά Αντίοχο, καθώς
και µε τον Αθηναγόρα, που επισκέπτεται το πορνείο τυφλωµένος από την
εξαιρετική οµορφιά της σκλάβας Τάρσιας.
Παρά τη συντηρητικότητά τους στο θέµα του έρωτα, οι ελληνόγλωσσοι
διασκευαστές παραβλέπουν τις διδασκαλίες της Εκκλησίας47 και δίνουν
περισσότερη έµφαση στα εξωτερικά γνωρίσµατα, κατ’ επίδραση µάλλον των
47
Βλ.,λ.χ.,τα εξής λόγια του Ιωάννη Χρυσόστοµου:E τα να µάθ ς, τι ο δ ν λέγειν α σθητόν,
κούων τ κάλλος,µ φθαλµ ν νοµίσ ς,µ να,µ στόµα,µηδ τράχηλον, λλ’ ε λάβειαν,πίστιν,
γάπην,τ νδον ( Οµιλία ε ς Ε τρόπιον Ε νούχον Πατρίκιον,PG 52.414).
164
συµβάσεων του ελληνικού µυθιστορικού είδους.48 Κλίνουµε το κεφάλαιο αυτό

παραθέτοντας συγκεκριµένα παραδείγµατα:
Στην περιγραφή της κεντρικής ηρωίδας ο διασκευαστής της ∆ιηγήσεως
χρησιµοποιεί τους εξής τέσσερις στίχους,για να αποδώσει το απλό χαρακτηριστικό
m olto bellissim a του ιταλικού προτύπου (στ.183-6):
Ε χεν δ Αρχίστρατος κοράσιον ρα ον,
ν δ κόρη ε γενής, µορφη παρ πάντας,
νεάνιδα κα καυχωδίαν,ε ς τ µέρη τ ς Συρίας
ο δ ν τον σ ν α τ ,κτλ.
Στην περιγραφή της Τάρσιας απαντά το χαρακτηριστικό βυζαντινό ιδανικό
της γυναικείας οµορφιάς.Η ηρωίδα ξεχωρίζει για την εξαιρετική λαµπρότητά της,
συγκρινόµενη µόνο µε το εκθαµβωτικό φως του ηλίου ή της σελήνης (στ.432-4,
474-6):
λλ’ σπερ λάµπ’ λιος πλέον παρ τ στρη
κα σον χει χωρισµ ν τ φ ς π τ σκότος,
ο τως λαµπεν Ταρσία π τ ν λλην κόρην.
Ε λογηµέν’ µάνα σου κα κύρης σου,Ταρσία,
πο πο καν λιον κλαµπρον σ ν µέρα
κα φέγγος ξ νατολ ν, λόγοµον σελήνην.49
48
Η οµορφιά αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό των ηρωίδων των βυζαντινών και
υστεροβυζαντινών µυθιστοριών.Βλ.,λ.χ.,τις περιγραφές σε Ρ∆ Ι 39 κ.ε.,ΥΥ ΙΙΙ 6,Καλλ.808 κ.ε.,
Βέλθ.680 κ.ε.,Φλώρ.956 κ.ε.,Ιµπ.263-8,Αχιλλ.96 κ.ε.,800 κ.ε.Οι περιγραφές αυτές εµπνέονται
κατά κύριο λόγο στις αρχαίες µυθιστορίες,βλ.λ.χ.Αχ.Τάτ.Ι 4,Ξεν.Ι 2,Ηλιόδ.Ι 2,Χαρίτ.ΙΙ 2.Για
την ανάπτυξη αυτού του µοτίβου στις υστεροβυζαντινές ιπποτικές µυθιστορίες µε έντονη δυτική
επίδραση,και για τη κοινή τους φρασεολογία,βλ.Spadaro (1992),σ.12-3.Σχετικά µε τη σηµασία
που παίζει η οµορφιά στις ερωτικές σχέσεις των ηρώων των αρχαίων µυθιστοριών, βλ. J. G arzón
D íaz,«La belleza en la novela griega»,H elm ántica 35 (1984)243-266.
49
Η εξαιρετική λευκότητα της επιδερµίδας της ηρωίδας ή του ήρωα και η σύγκρισή τους µε τη
λάµψη των άστρων απαντά συχνά στις ελληνικές µυθιστορίες κάθε εποχής,βλ.,λ.χ.,Αχ.Τάτ.I 4.3,
X αρίτ.ΙΙ 2.2,Ηλιόδ.ΙV 8.5,Ρ∆ II131,∆Χ Ι 121,ΙΙ 209,∆ιήγ.Τρ.16-7,Λίβ.1000,Φλώρ.977,Ιµπ.34,
266,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.Μ 5,698,∆ιήγ.Αλεξ.334,Ερωτ.Β 233,568.Το µοτίβο απαντά και σε πολλά
άλλα ελληνικά αφηγηµατικά κείµενα,βλ.,λ.χ.,Πόλ.Τρωάδ.285 Ητον κόρη πάντερπνος, λαµπεν
ς στέρας,Απόκοπ.304 τον στ ν πόλην πρ τος,/ν φέγγη ς λιος τ πουρν ν κα ς φέγγος ε ς τ
σκότος, Φαλ.Iστ.254-8 Κα µ’ λην τ ν καρδιά µου/ ξαµώνω ν τ ν στοχαστ κι µέναν φωτιά
της,/ σπερ λάµψη το λιο ντ’ ναι στ ψηλά της/θαµπώνει σοι τ ν δο κι ε σµι ν τ φ ς τους
σβήνει,/ τσι κι µέναν ποικε λάµψη της κείνη,Χούµ.Κοσµογ.1099 κ.ε.τ ς δυό µου θυγατέρες,/
πού’ναι σπρες κα µορφες σ ν τ’ ο ρανο τσ’ στέρες,Φορτ.Γ 438 φεγγάρι µου λαµπρότατο µ τσ’
λαψες α τείνες. Ανάλογες µεταφορές απαντούν και στη ανατολικότερη γραµµατειακή παράδοση,
καθώς και στη δυτική.Άφθονες είναι,λ.χ.,στις αραβικές διηγήσεις από τις Χίλιες και Μία Νύκτες.
Περιγράφοντας την οµορφιά της Φαρουχνάζης, ο αφηγητής της ιστορίας της βασιλοπούλας της
165
O κρητικός διασκευαστής προσθέτει το διακριτικό εξωτερικό στοιχείο στην

περιγραφή –που απουσιάζει στον Pucci– της κεντρικής ηρωίδας,χρησιµοποιώντας
πάλι τον αναφερόµενο περιγραφικό τόπο (στ.476,478):
λλά ’δεµία <δ ν> τονε νά ’χη την µορφία της
κα στραφτεν ε ς τ ν µέσην τως,κ’ λαµπε σ ν φεγγάρι.
Παρόµοια είναι τα φυσιογνωµικά γνωρίσµατα της κόρης του Απολλώνιου.Η
Τάρσια έχει τα τυπικά εξωτερικά χαρίσµατα των νέων ευγενών (στ.1136, 1185-
92):
σον ναλικιώνονταν λάµπαν ε ς τ κάλλη 50
Κ’ κε π διαβαίνασιν σοι τ ν θωρο σαν,
τ ς Τάρσιας τ ν µορφία λοι τους παινο σα.
‘Η θυγατέρα τ ς κειν ς δ ν ε χε τέτοιαν χάρη,
καλ κα α τ ν στόλισε πολ µαργαριτάρι.
Σ ν ναι πλέα διαφορ τ ναν π τ’ λλο
τ’ σήµι π τ χάλκωµα π ναι πλία µεγάλο,
τις α τ στ πλάγι της τονε τιµηµένη,
κ’ λλη το Στραγγίλιου τον τιµωµένη.
H οµορφιά του γυναικείου σώµατος τονίζεται επίσης,όπως είναι γνωστό,και
στο δηµοτικό τραγούδι.51 Ανάµεσα στις εικόνες του λαϊκού ρεπερτορίου που
Κασµιρίας µας λέει, λ.χ., ότι βασιλοπούλα λαµπεν σάν λιος ε ς τ µέσον τ ν στέρων (βλ.
K εχαγιόγλου,Χαλ.ΑΜ Β΄ 7).Από τη δυτική παράδοση βλ.,λ.χ.,CantariI 4f (ilre) m irando leiche
luce com e stella. Για τη διάδοση του µοτίβου αυτού στην κλασική και µεσαιωνική δυτική και
ελληνική λογοτεχνία βλ. W . Ziltener, Studien zur bildungsgeschichtlichen Eigenart der höfischen
D ichtung. Antike und Christentum in okzitanischen und altfranzösichen Vergleichen aus der
unbelebten Natur,Berna 1972,σσ.83-102,C.Cupane,«Ιlm otivo del castello nella narrativa tardo-
bizantina.Evoluzione diun’allegoria»,JÖ B 27 (1978),σ.236.
50
Βλ. επίσης τo επίθετο λαµπρός ως χαρακτηριστικό του Απολλώνιου στη σκηνή του
κονταροχτυπήµατος,στ.754.(∆εν αποκλείεται πάντως να πρόκειται για παραφθορά του γαµπρός.Για
τη διαφορετική γραφή που έχει η χειρόγραφη παράδοση βλ.και Σηµειώσεις). Πρβ. Πόλ.Τρωάδ. 3
ο τος π ρχεν πατ ρ το λαµπρο ’Αχιλλέως,255 νθα ’Ιούθας λαµπρ ς βασιλε ς ε ρισκέτον,Αχιλλ.
N 35 τοίνυν κε νος λαµπρ ς βασιλε ς ‘Ελλήνων, Ιµπ. 9 ’Εξενιτεύθην λαµπρ ς ’Ιµπέριος
νδρειωµένος,Θησ.A ΄ 6.3 o τος π ρχεν λαµπρ ς κα βασιλε ς Α γέος,Ερωτ.Β΄ 233 κι σ φεγγάρι
λαµπυρ ς φαίνετο στ µέση/ε ς καβαλάρης κ’ ρχετο τ τζόγια ν κερδέση,Β΄ 568 λοι τ ς φαίνουντ’
σκηµοι,δίχως νδρει κα χάρη/κι λοι σ νύκτα σκοτειν κι Ρώκριτος φεγγάρι.
51
Όπως σηµειώνει ο ∆ηµητρουλόπουλος (1999),σ.136,«η γυναικεία οµορφιά προβάλλεται και
εξαίρεται κυρίως στα τραγούδια του γάµου, τα λεγόµενα παινέµατα». Ένα ενδιαφέρον παράδειγµα
αποτελεί το τραγούδι που ερµηνεύουν και χορεύουν οι βάγιες και άλλοι νέοι υπηρέτες της αυλής της
Συρίας στη γαµήλια γιορτή της βασίλισσας Σεµίραµης και του Μεγάλου Αλέξανδρου (παραλλαγή Μ
1245-67).
166
εµπνέονται στην οµορφιά της φύσης για τη σύγκριση του γυναικείου κάλλους,
απαντά και η παροµοίωση του λαµπερού προσώπου της γυναίκας µε τον ήλιο,τα
άστρα και το φεγγάρι.
Πρόκειται εντέλει για ένα «αχρονικό» µοτίβο, όπως αποδεικνύει και η
παρουσία του στις λαϊκές συνθέσεις του Απολλώνιου της προφορικής νεοελληνικής
παράδοσης.52
52
Η λαϊκή «µούσα» ενδιαφέρθηκε κυρίως στην οµορφιά της γυναίκας του ήρωα. Σε όλα τα
γνωστά δηµοτικά ελληνικά τραγούδια που αντλούν από την Ριµάδα περιγράφεται µε παρόµοιο τρόπο
την οµορφιά της «νεκρής»,εγκιβωτισµένης ηρωίδας:Χρυσή – χρουσήν κασέλα έκαµε – τσ’ήκαµε µε το
µαργαριτάρι/και µέσα την εσφάλισε – εσφάλιξε – εκλείδωσε,πού ’λαµπε – κ’ήλαµπε σα(ν)φεγγάρι.Τα
κάλλη της ηρωίδας εξυµνούνται ιδίως σε δύο από τα κρητικά τραγούδια,στο τραγούδι από το χωριό
Φουρφουρά και σε εκείνο από την περιοχή του Ηρακλείου,βλ.αντιστοίχως Φ στ.23-4 και να’χες δει
τη µάνα του στα µάτια κ’ ες τα κάλλη /αποθαµένη ήτονε κ’ έλαµπε σαν φεγγάρι,Η 178 κι ήλαµπε το
κορµάκι τση ωσάν το φεγγαράκι.Ανάλογη παροµοίωση απαντά,ως περιγραφή της οµορφιάς της κόρης
του ήρωα,στο δεύτερο τραγούδι,βλ.Η στ.στ.129 και τότες ήλαµπα κ’ εγώ ως λάµπει το ζαφείρι.
Περισσότερο ρόλο παίζει η οµορφιά του ήρωα στο λαϊκό παραµύθι από τις Κυδωνίες της Μικράς
Ασίας. Εδώ η βασιλοπούλα ερωτεύεται τον µεταµφιεσµένο σε σταβλίτη πρίγκιπα, όταν βλέπει από
κοντά τις ολόχρυσες µεταξωτές µπούκλες που πέφτουν στους ώµους του, τη στιγµή που εκείνος
βγάζει τη φούσκα του για να δροσιστεί.
167
4
Το ήθος των προσώπων
_____________________________________________________________________
Η ανάλυση του ήθους και των εσωτερικών ιδιοτήτων των δρώντων

προσώπων του Απολλώνιου µπορεί να προσκοµίσει ενδιαφέροντα στοιχεία για την
ανασυγκρότηση των ηθικών και πνευµατικών κανόνων που ρυθµίζουν τη
νοοτροπία κάθε διασκευαστή, καθώς και των αποδεκτών των έργων τους, σε
διαφορετικές εποχές και πολιτισµούς.
Η εξέταση αυτή παρουσιάζει µερικά προβλήµατα στην περίπτωση της
λατινικής ΗΑ.H έκθεση των αισθηµάτων και κινήτρων των δρώντων προσώπων
περιορίζονται εδώ στο ελάχιστο. Από το άλλο µέρος, και ως αποτέλεσµα της
συνεχούς µεταβολής που υπέστη το αρχικό κείµενο κατά την µακρόχρονη
παράδοσή του, ορισµένα πρόσωπα δείχνουν ενίοτε κάποια αντιφατικότητα στις
συµπεριφορές τους,πράγµα που κάνει κάπως δύσκολο να δώσουµε ένα σαφές και
αντικειµενικό περίγραµµα του χαρακτήρα τους.1
Η διαγραφή των χαρακτήρων δεν απασχόλησε βέβαια µε ίσο τρόπο τους
µεταγενέστερους διασκευαστές του Απολλώνιου. Ως προς το θέµα της
προσωπογράφησης παρατηρούµε συνοπτικά τις εξής διαφορές στα υπό εξέταση
κείµενα:
Ιδίως στις πρώτες σωζόµενες ιταλικές µορφές του 14ου αιώνα, καθώς και
στην ελληνική ∆ιήγησιν, τα περισσότερα δρώντα πρόσωπα εξακολουθούν να
παρουσιάζονται εν γένει σχηµατοποιηµένα, επειδή η αφήγηση επικεντρώνεται
βασικά στην εξέλιξη της δράσης.Η αισθητή έλλειψη ψυχογραφήσεων οφείλεται εν
µέρει και στη συντοµία των κειµένων.
Οι επεξεργασίες που επεκτείνουν το κείµενο µε την εισαγωγή διάφορων
λεπτοµερειών και νέων σκηνών,δίνουν περισσότερη έµφαση και στην περιγραφή
των χαρακτήρων,διαµέσου κυρίως της ανάπτυξης των διαλογικών χωρίων.Αυτό
ισχύει κυρίως για το ισπανικό Libro,τα Cantariτου Pucciκαι την κρητική Ριµάδα.
1
Όπως παρατηρεί η A rchibald (1991),σ.13,οι περίεργες αλλαγές χαρακτήρα ή συµπεριφοράς
των προσώπων της ΗΑ «are required by the plot, and do not indicate any particularly individual
characterization». Βλ. επίσης τις σχετικές παρατηρήσεις των Lana (1975), σσ. 51-74, και Puche
(1997),σσ.53-9.
168
4. Το ήθος των προσώπων
Ειδικά ο κρητικός στιχουργός τείνει να µειώσει τον περιγραφικό σχολιασµό του

αφηγητή του προτύπου, για να δώσει πιο συχνά το λόγο στα ίδια τα πρόσωπα.
∆ιαµέσου του ευθέος λόγου η εσωτερική προοπτική των χαρακτήρων προβάλλεται
έτσι πιο άµεσα, όπως γίνεται και στο θεατρικό είδος.2 Ένα άλλο κείµενο που
διακρίνεται για το ενδιαφέρον για την ψυχολογία των προσώπων είναι η ανώνυµη
γαλλική διασκευή των χφφ των Βρυξελλών.Συγκεκριµένα,ο γάλλος συγγραφέας
εστιάζει το ενδιαφέρον στα ερωτικά συναισθήµατα της κεντρικής ηρωίδας, όπως
είδαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο.
Στον Tim oneda ολοκληρώνεται η προσπάθεια προηγουµένων διασκευαστών
να δοθεί περισσότερη συνοχή στα πιο προβληµατικά πρόσωπα,και αυτό αποτελεί
προτέρηµα της διασκευής του.Tα πρόσωπα της Patraña σχεδιάζονται µε λιγότερη
πληρότητα,αλλά ξεφεύγουν περισσότερο από τους συµβατικούς ρόλους τους.
Α.ΠΡΟΣ ΤΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑ
Ο νέος ήρωας
Το ηρωικό ιδανικό που προβάλλεται ήδη στη λατινική ΗΑ ισχύει εν µέρει για
τους χριστιανούς διασκευαστές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, εφόσον ο
Απολλώνιος είναι προικισµένος µε τις αρετές που προϋποτίθενται σ’ έναν καλό
χριστιανό βασιλιά, όπως είναι η χρηστότητα, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη και η
µεγαλοψυχία.Η καρτερικότητα µε την οποία ο ηγεµόνας της Τύρου αντιµετωπίζει
τις διάφορες κακοτυχίες αποτελεί επίσης χαρακτηριστικό του προσώπου
ενδιαφέρον για τη χριστιανική νοοτροπία.
Εκτός,όµως,από τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά,που είναι εξάλλου βασικά
για την πλοκή της µυθιστορίας, στις µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές
ενδέχεται να παρουσιάζονται και άλλα στοιχεία που συµβάλλουν στην
διαµόρφωση ενός νέου ηρωικού τύπου. Στο σύνολο διηγήσεων που
πραγµατευόµαστε εδώ παρατηρούνται οι εξής τάσεις:
2
Ενίοτε µάλιστα απαντά στη Ριµάδα η χρήση του άµεσου διαλόγου, στο οποίο τα πρόσωπα
ανταλλάσσουν σύντοµα λόγια χωρίς να υπάρξει ενδιάµεση παρέµβαση του αφηγητή, κάτι που
γενικεύεται στις µεταγενέστερες κρητικές «ρίµες».Βλ.,λ.χ.,στ.629-34,803-14,825-32,851-56,863-
70, 1141-5, 1219-24, 1459-66, 1642-46, 1683-6. Στο κείµενο αυτό εντοπίζονται επίσης χωρία που
προαναγγέλλουν θεατρικές συµβάσεις, όπου οι χαρακτήρες διακόπτουν τη ροή ενός διαλόγου και
µιλούν µε τον εαυτό τους ή απευθύνονται στους θεατές, βλ., λ.χ., 601, 611-16. Η τάση προς τη
θεατρική µορφή αποτελεί ένα άλλο υφολογικό κοινό στοιχείο της Ριµάδας µε τον Ερωτ. Για το
δραµατικό χαρακτήρα που έχει η µυθιστορία του Κορνάρου,τον οποίο τού προσδίδει η εκτενής χρήση
του ευθέος λόγου,βλ.H olton (1997),σ.263 κ.ε.
169
Μια πρώτη οµάδα αποτελείται από τα ανώνυµα ιταλικά κείµενα, στα οποία
επαναλαµβάνονται εν γένει οι ιδιότητες του µονάρχη-καλλιτέχνη και του µονάρχη-
φιλοσόφου που χαρακτηρίζουν τον ήρωα της λατινικής µυθιστορίας.
Άλλες επώνυµες διασκευές όπως το Leggere, τα Cantari, και η
αναγεννησιακή Patraña, παρουσιάζουν στο χαρακτηρισµό του κεντρικού
προσώπου µερικές τροποποιήσεις, που αφορούν κυρίως την αριστοκρατική του
ιδιότητα και την ευπρέπειά του ως άρχοντα.3
Στις υπόλοιπες διασκευές γίνεται µια πιο φανερή προσπάθεια να
προσαρµοστεί το παλιό ηρωικό ιδανικό στις προτιµήσεις και απαιτήσεις του
αναγνωστικού κοινού της εποχής.Έτσι,για παράδειγµα,η γαλλική διασκευή των
Βρυξελλών προτιµά να υπογραµµίσει κυρίως τη γενναιότητά του. Ο ήρωας θα
αποδείξει την ανδρεία που απαιτείται σε έναν πρίγκιπα σε διάφορα, καινούρια
ιπποτικά επεισόδια.4 Άλλες επεξεργασίες όπως το ισπανικό Libro και η ελληνική
∆ιήγησις θα δώσουν έµφαση στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του ήρωα και στο
ηθικό παράδειγµα που αυτός αποτελεί,στην προσπάθεια εξοµοίωσης της ιστορίας
του µε τους βίους αγίων. Οι χριστιανικές αρετές του Απολλώνιου θα είναι
παρούσες και στη µεταγενέστερη οµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή,δίπλα στις
ιπποτικές και καλλιτεχνικές του ικανότητες. Εδώ, ωστόσο, αποκτά ιδιαίτερη
σηµασία η περιγραφή της ψυχικής του κατάστασης και των εξωτερικών
εκδηλώσεών του. Ο Απολλώνιος της Ριµάδας απέχει πολύ από το να είναι ένας
τυποποιηµένος ήρωας, δεν είναι µόνο ένας σοφός, γενναίος, ευσπλαχνικός και
δίκαιος βασιλιάς, ή ένας παραδειγµατικός πατέρας και σύζυγος. Είναι πάνω απ’
όλα ένας άνθρωπος που δοκιµάζει,όπως και ο κοινός παραλήπτης του έργου,τις
απροσδόκητες κακοτυχίες της ζωής, δείχνοντας κάποτε και την αδύναµη
ανθρώπινη φύση του. Η έκθεση των βασάνων του ηγεµόνα της Τύρου έχουν
λοιπόν βασικό στόχο, εκτός από την ηθική διδασκαλία, να συγκινήσουν το
ευρύτερο κοινό.
Εκθέτουµε στη συνέχεια τα βασικά γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν το
κεντρικό πρόσωπο της µυθιστορίας του Απολλώνιου στις διασκευές που επιλέξαµε:
3
Στην περίπτωση του λαϊκού φλωρεντινού συγγραφέα αυτή η προσαρµογή ενίοτε έχει,όπως θα
δούµε παρακάτω, ένα σαφή κωµικό σκοπό. Με εξαίρεση ίσως τον Απολλώνιο, ο ιδανικός τύπος
ανθρώπου δεν εµφανίζεται γενικά στο Patrañuelo.Ο Tim oneda δείχνει στο έργο αυτό περισσότερο
ενδιαφέρον για τον απλό καθηµερινό άνθρωπο.
4
Η πρωτοβουλία αυτή είναι χαρακτηριστική άλλων µεσαιωνικών διασκευών όπως, λ.χ., της
επίσης γαλλικής µορφής της Βιένης.Βλ.,περιληπτικά,τις σχετικές παρατηρήσεις του Pioletti(1995),
σσ.18-23.
170
Μια από τις βασικές ιδιότητες του ήρωα της λατινικής ΗΑ είναι η ε υ φ υ ΐ α
και η ε υ ρ υ µ ά θ ε ι ά του.5 Η κτήση µιας πλούσιας βιβλιοθήκης,όπου µπορεί να
προστρέξει για να επιβεβαιώσει την ορθότητα της απάντησης που έδωσε στο
αίνιγµα του Αντίοχου, είναι ενδεικτική λεπτοµέρεια των πνευµατικών του
ανησυχιών,πρωτοφανών για έναν ελληνιστικό µυθιστορικό ήρωα.6 Η σηµασία που
έχει το χαρακτηριστικό αυτό για την πλοκή, µαζί µε την αξία που δίνει η
µεσαιωνική και αναγεννησιακή κοινωνία στην πνευµατική καλλιέργεια του
ατόµου, εξηγεί το ότι ο Απολλώνιος εξακολουθεί να διακρίνεται για τις
διανοητικές του ικανότητες στις µεταγενέστερες επεξεργασίες. Ο Απολλώνιος
χαρακτηρίζεται παντού ως ένας σοφός ηγεµόνας που χρησιµοποιεί την ευρύτητα
των γνώσεών του για να ξεπεράσει τις διάφορες δυσκολίες που αντιµετωπίζει.
∆ιαµέσου του πρωταγωνιστή οι µεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί διασκευαστές του
έργου του Απολλώνιου προβάλλουν,ήδη από την πρώτη παρουσίασή του,την αξία
της πνευµατικής καλλιέργειας.Ενδεικτικά,παρατηρούµε ότι είναι η µόρφωσή του
και όχι τα πλούτη που διαθέτει το πρώτο χαρακτηριστικό που αναφέρεται.7
5
Το χαρακτηριστικό αυτό ίσως απορρέει από τη θεληµατική εξοµοίωση του ονόµατός του µε
το θεό Απόλλωνα, ή µε κάποιο από τους σοφούς της ύστερης Αρχαιότητας που είχαν το όνοµα
Απολλώνιος,όπως ο Απολλώνιος ο Τύριος και ο Απολλώνιος ο Τυανεύς (βλ.κεφ.1 σηµ.3).Για τους
παραλληλισµούς της πλοκής του Απολλώνιου µε τη βιογραφία του τελευταίου, νεοπυθαγόρειου
φιλοσόφου,έργο που συνέθεσε ο Φιλόστρατος τον 3ο αιώνα µ.Χ.,βλ.D eyerm ond (1968-9),σ.138,
Ζink (1982), σ. 37, Αrchibald (1991), σ. 42-3. Σχετικά µε το σηµαντικό ρόλο του θέµατος της
µόρφωσης στη ΗΑ βλ.Lana (1975)a,σσ.75-102,(1975)b,A rchibald (1991),σσ.22-3.Για το έργο
του Φιλόστρατου βλ.την έκδοση Άπαντα.Φιλόστρατος,τ.1-2,Αθήνα,Κάκτος,1994-5.
6
Στο τέλος της διήγησης η recensio B περιέχει µια επιπρόσθετη ενδιαφέρουσα λεπτοµέρεια:
Προς το τέλος της ζωής του o Απολλώνιος συνέθεσε την αυτοβιογραφία του,και από τα δύο αντίτυπα
που έγραψε το ένα το ανέθεσε στο ναό της Αρτέµιδος,ενώ το άλλο το κράτησε για τη βιβλιοθήκη του.
Το µοτίβο αυτό, που απαντά ήδη στα Εφεσιακά του Ξενοφώντος, αφενός εµπλουτίζει το
χαρακτηρισµό του ήρωα ως σοφού και µορφωµένου, και αφετέρου συµβάλλει στην ενίσχυση της
αληθοφάνειας των αφηγουµένων γεγονότων και στη σύσταση του ήρωα ως πραγµατικού,ιστορικού
προσώπου. Η λεπτοµέρεια αυτή επαναλαµβάνεται αυτούσια στη Versione, και µε κάποιες αλλαγές
στο Leggere (εδώ δεν συγγράφει ο ίδιος ο Απολλώνιος τις περιπέτειές του, αλλά τις υπαγορεύει,
υποθέτουµε, στους γραφείς του, και αφιερώνει τα δύο αντίγραφα στους ναούς της Εφέσου και
Αρµενίας της Κιλικίας),καθώς και στα Cantari(ούτε εδώ δεν γίνεται αναφορά στη βιβλιοθήκη του
Απολλώνιου.Ο τελευταίος στίχος της στροφής 42 του τελευταίου cantare είναι πάντως περίεργος).
7
H σηµασία της παιδείας και της καλλιέργειας απεικονίζεται επίσης σε όλες τις διασκευές στο
θέµα του έρωτα (βλ.τις σχετικές παρατηρήσεις του κεφ.3),καθώς και στην αναφορά της πνευµατικής
και ηθικής διαµόρφωσης της Τάρσιας. Μερικά κείµενα δίνουν ιδιαίτερη έµφαση στις εξαιρετικές,
κάποτε θαυµαστές, διανοητικές ικανότητες αυτής της ηρωίδας.Έτσι,λ.χ., στο Leggere µαθαίνουµε
ότι σε ηλικία πέντε χρονών το κορίτσι perseverò tanto il leggire ch’ella diventò m oltο savia in
gram m aticha e ne l’altre iscienze. O αφηγητής του Libro µας πληροφορεί ότι στα δώδεκα χρόνια
sabía todas las artes,era m aestra com plida,και ότι non queryé nengún día su estudio perder,ca auyé
voluntatde algo aprender.Βλ.επίσης στ.1137-8 της Ριµάδας,που αντιστοιχούν στη στροφή 35 του
τρίτου cantare του Pucci:Con tanto ingegno Tarsia studiava,/che da natura avea la intelligenza,/che
171
Η απόδειξη της υψηλής νοηµοσύνης του ήρωα συνδέεται στενά στη ΗΑ µε τη

λύση αινιγµάτων. Όπως σχολιάσαµε παραπάνω, αυτό συµβαίνει στη µυθιστορία
τρεις φορές: στο αρχικό επεισόδιο στο οποίο ο Απολλώνιος αποδεικνύει την
ανηθικότητα του Αντίοχου, αργότερα, όταν ερµηνεύει σωστά την απάντηση της
κόρης του βασιλιά A ρχιστράτορα και αποκαλύπτει έτσι την ταυτότητα του
αγαπηµένου της,και τέλος,στη σκηνή που τελειώνει µε την αναγνώριση πατέρα-
κόρης.8 Από τα επεισόδια αυτά, µόνο στο πρώτο γίνονται, στη µεταγενέστερη
παράδοση, κάποιες αξιοσηµείωτες αλλαγές που αφορούν το χαρακτηρισµό του
ήρωα:
Η απαιτούµενη προϋπόθεση για να παντρευτεί κανείς την κόρη του βασιλιά
Αντίοχου είναι το να λύσει ένα αίνιγµα του τελευταίου που κρύβει, αλλά και
προβάλλει προκλητικά, την αιµοµικτική σχέση του µε την πριγκίπισσα. Στη ΗΑ
συµβαίνει παραδόξως το εξής:πολλοί άλλοι, πριν από τον ήρωα, κατάλαβαν και
έλυσαν σωστά το αίνιγµα,αλλά σκοτώθηκαν,ούτως ή άλλως.Η ευφυΐα του ήρωα
δεν είναι, λοιπόν, ανώτερη από εκείνη των προηγούµενων µνηστήρων. Αυτός,
όµως, διαθέτει τώρα και τη βοήθεια του Θεού, και έτσι favente deo invenit
quaestionis solutionem . Σχεδόν όλες οι µεταγενέστερες διασκευές που µας
quando l’altra una parte im parava/ella saveva tutta la scienza.Επίσης,βλ.το αντίστοιχο χωρίο της
Ystoire,όπου τονίζεται επίσης ο κληρονοµικός χαρακτήρας του πνευµατικού αυτού γνωρίσµατος της
νεαρής:ettantapristque elle fu à m ervelle saige,sique à paines ly sëuiston question faire qu’elno
solsisttantost,etly venoitde nature de par Apollonius son pere etla röyne Luciienne sa m ere quei
estoit tres saige. Ανάµεσα στα δευτερεύοντα πρόσωπα διακρίνεται επίσης για τις διανοητικές του
ικανότητες ο νεαρός γιατρός,που αποκαλύπτει το φαινοµενικό θάνατο της γυναίκας του Απολλώνιου,
ξεπερνώντας έτσι το δάσκαλό του (βλ. κεφ. 2, σ. 108). Για το θέµα του ηρωικού ιδανικού που
βασίζεται κατά την ύστερη Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα στον συνδυασµό sapientia-fortitudo βλ.
Curtius (1989),σ.256 κ.ε.Για το θέµα της παιδείας στο Βυζάντιο βλ.M ango (1988),σσ.151-77.Ένα
ενδιαφέρον εγκώµιο της µόρφωσης και των γραµµάτων µπορεί να βρει κανείς στην πραγµατεία του
λογίου Θ.Μετοχίτη,’Ηθικ ς περ παιδείας,των αρχών του 14ου αιώνα,βλ.,λ.χ.,το κεφ.15.στην
έκδ.του Ι.∆.Πολέµη,Αθήνα 1995.Στη δηµώδη υστεροβυζαντινή ποίηση,βλ.,λ.χ.,Σπανέας 168 κ.ε.:
ε τι γιγνώσκεις κατ νο ν,µελέτα ν τ ξέρης,/τό δ’ γνοε ς πιµελού κα τρέχε ν τ µάθης,/καλ ν
νι,τό µαθες,α τ’ ο κ λησµονήσης./ Κα πάσχε κα γώνιζε ν µάθης τό ο κ ξεύρεις / λον τ ν
χρόνον, υ έ,τ ν τ ς ζω ς σου ταύτης/ε ς λογικά µαθήµατα γύµναζε τ ν αυτόν σου,/προκόπτεις γ ρ
ε ς τ καλ ν ε τ ν µαθηµάτων,/ κα µετ πάντων θαρρικ ς δύνασαι συντυχαίνειν. Αναφορές στην
εκπαίδευση των ηρώων έχουµε και σε ορισµένες υστεροβυζαντινές µυθιστορίες,βλ.Φλώρ.159 κ.ε.,
Αχιλλ.84,Ιµπ.69 κ.ε.
8
Η ικανότητα του πρωταγωνιστή να λύσει αινίγµατα αποτελεί,σύµφωνα µε τον Lana,ό.π.,ένα
ενδεικτικό παράδειγµα της επιφανειακής και υποβιβασµένης ιδέας της παιδείας-καλλιέργειας που
προβάλλεται στη ΗΑ σε σχέση µε την κλασική αντίληψη,ιδέα η οποία «va diparipaso con la som m a
esaltazione della riccheza e del denaro». Αντιθέτως, ο H olcroft (1991), σ. 46, επισηµαίνει ότι τα
αινίγµατα θεωρούνταν ήδη στην Αρχαιότητα «the jeux d’espritofhighly trained m inds,a halfserious,
half playfultestof intellectualability and linguistic skill».Για τo ρόλο που παίζουν τα αινίγµατα της
ΗΑ ως απόδειξη της ευφυΐας και της µόρφωσης του πρωταγωνιστή βλ.επίσης W olff(1999).
172
απασχολούν εδώ τείνουν,αντίθετα,να δώσουν περισσότερη έµφαση στην ευφυΐα

του ήρωα,µε τον έναν ή άλλο τρόπο.Καθώς είδαµε και προηγουµένως,ο ήρωας
της γαλλικής διασκευής ταξιδεύει στην Αντιόχεια γοητευµένος από τη διανοητική
πρόκληση του βασιλιά. Η αυτοπεποίθηση είναι και ένα αξιοσηµείωτο
χαρακτηριστικό του κεντρικού προσώπου στο Leggere, στα Cantari και στη
Ριµάδα.Στα δύο τελευταία κείµενα,καθώς και στο ισπανικό Libro,το παράδοξο
της ΗΑ ανατρέπεται εντελώς: πολλά αρχοντόπουλα προσπάθησαν να λύσουν το
αίνιγµα πριν από τον ήρωα, αλλά δεν πέτυχαν, και γι’ αυτό βρήκαν σκληρό
θάνατο. Επιπλέον απουσιάζει τώρα η θεϊκή επέµβαση. Ο Απολλώνιος είναι στα
κείµενα αυτά ο πρώτος µνηστήρας που,χάρη στη µόρφωσή του και µόνο,δίνει τη
σωστή απάντηση στο περίεργο αίνιγµα του Αντίοχου.Στη διασκευή του Tim oneda
η σοφία του ήρωα συνοδεύεται ρητά και από το θάρρος,αφού τώρα παρουσιάζεται
πως κανείς άλλος δεν τόλµησε πρωτύτερα να διακινδυνεύει τη ζωή για να
παντρευτεί την πριγκίπισσα.9
Ένα άλλο ουσιώδες κοινό γνώρισµα του ήρωα αποτελεί η αρχοντική-
βασιλική του α ξ ι ο π ρ έ π ε ι α . Αυτή φανερώνεται σε διάφορα επεισόδια, όπως,
για παράδειγµα,όταν αρνείται να µπει στο παλάτι του βασιλιά που τον φιλοξενεί,
εξαιτίας της φτωχής του ενδυµασίας, ή όταν στενοχωρείται στο επακόλουθο
βασιλικό συµπόσιο,διαπιστώνοντας την εξουσία που έχει χάσει,και,προπαντός,
στις σκηνές όπου ζητά να πάρει εκδίκηση για την ατιµία που έγινε σε βάρος της
κόρης του.
Εάν οι µεσαιωνικοί ήρωες εµφανίζονται κάποτε εκδικητικοί,αυτό δεν πρέπει
να θεωρηθεί ως αντίφαση στη χριστιανική τους συµπεριφορά,διότι,ως γνωστόν,η
εκδίκηση ανήκε τότε στους αποδεκτούς από την κοινωνία κανόνες του κώδικα
τιµής και δικαιωνόταν, άλλωστε, στην ιουδαϊκής προέλευσης ηθική της Παλαιάς
∆ιαθήκης.10 Ας σηµειωθεί πάντως ότι είναι κυρίως οι διασκευαστές του Leggere,
των Cantari,καθώς και της γαλλικής Ystoire,αυτοί που δίνουν ιδιαίτερη έµφαση
στο αίσθηµα προσβολής και στέρησης της τιµής του ήρωα και αφιερώνουν
περισσότερους στίχους στις σκηνές στις οποίες δικάζονται δηµόσια οι ένοχοι,
9
Με τον τρόπο αυτό οι συγκεκριµένοι διασκευαστές λύνουν την έλλειψη συνοχής που
παρατηρείται στη ΗΑ, καθώς και σε ορισµένες από τις µεταγενέστερες διασκευές, στις οποίες ο
Αντίοχος κάνει µια εξαίρεση στην περίπτωση του ήρωα και του δίνει ένα νέο χρονικό περιθώριο για
να βρει άλλη απάντηση στο αίνιγµα.Για τις εικασίες σχετικά µε τη λειτουργία του αινίγµατος στην
πλοκή του υποτιθέµενου προτύπου βλ. κεφ. 1, σηµ. 38. Για τον πιθανό συµβολισµό του αρχικού
επεισοδίου της αιµοµιξίας βλ.παρακάτω,σηµ.109.
10
Πάνω στο θέµα αυτό βλ.Σπανέας 322-5: ταν σ στήσουν ε ς ρχ ν κα λάβης ξουσίαν,/το ς
πρ σένα σφάλλοντας,τέκνον µου,συγγνωµόνει,/το ς δ κα καταβλάπτοντας κα κρίνε κα τιµώρει,/
δι ν σ’ ντρέπωνται πολλο κι λλοι ν σ φοβο νται.
173
ύστερα από επιτακτικό αίτηµα του Απολλώνιου. Εκεί όπου το χαρακτηριστικό

αυτό παίζει λιγότερο ρόλο είναι στις διασκευές του Libro και της ∆ιηγήσεως,κατ’
επίδραση ίσως, στους ενδεχοµένως κληρικούς συντάκτες τους, της χριστιανικής
διδασκαλίας, η οποία θεωρεί την κοσµική δικαιοσύνη ως στοιχείο επηρεασµένο
ακόµη από την παγανιστική νοοτροπία,εφόσον απεικονίζει την πανάρχαια ανάγκη
για εκδίκηση και τιµωρία ενός αδικήµατος µε σκοπό την ικανοποίηση του
προσωπικού µίσους ή της προσωπικής φιλοτιµίας.
Πάντως, ο Απολλώνιος είναι παντού ένας γ ε ν ν α ι ό δ ω ρ ο ς ηγεµόνας.Ως
ευεργέτης εµφανίζεται κυρίως προς το τέλος της ιστορίας, όταν έχει ήδη
αποκατασταθεί κοινωνικά και είναι σε θέση να εκδηλώσει την ευγνωµοσύνη του
σε όσους του προσέφεραν υλική και ηθική βοήθεια.Έτσι βλέπουµε να υποστηρίζει
την ανασυγκρότηση των πόλεων της Ταρσού και της Μυτιλήνης,που συνέβαλαν
στη σύλληψη και τιµωρία εκείνων που είχαν κακοµεταχειριστεί ή ατιµάσει την
κόρη του,και να ανταµείβει εκείνους που τον είχαν βοηθήσει στο παρελθόν στις
δύσκολες καταστάσεις,όπως ο ψαράς και ο υπήκοος της χώρας του που συνάντησε
στην Ταρσό και τον ενηµέρωσε για την επικήρυξη του βασιλιά Αντίοχου.
Σε µερικά κείµενα η εγκωµιαστική περιγραφή συνεχίζεται και ενισχύεται µε
την προσθήκη ορισµένων καινούριων στοιχείων. Υπάρχουν δύο επεισόδια που
ορισµένοι διασκευαστές τα εκµεταλλεύονται για τονίσουν περισσότερο την αρετή
της γενναιοδωρίας του κεντρικού προσώπου. Πρόκειται για το αρχικό επεισόδιο
του λιµού της Ταρσού και για το τελικό επεισόδιο της ανταµοιβής του ψαρά.Ας τα
δούµε πιο αναλυτικά:
-Στη ΗΑ,στη Versione,στο Leggere και στην Patraña ο Απολλώνιος αµείβει
τον ψαρά ύστερα από µια τυχαία συνάντηση µαζί του.11 Στο Rom anzo και στα
Cantari ο ήρωας θυµάται το χρέος του, όταν βγαίνει για περπάτηµα στην
ακρογιαλιά εκείνη όπου πρωτοσυναντήθηκαν o ίδιος και ο ψαράς. Tο επεισόδιο
αυτό απουσιάζει στη ∆ιήγησιν και έτσι δεν µαθαίνουµε τίποτε για την αµοιβή του
γέρου ψαρά.12 Οι υπόλοιποι διασκευαστές µας όχι µόνο δεν ξεχνούν το επεισόδιο,
αλλά το επεξεργάζονται προς µια συγκεκριµένη, θετικότερη κατεύθυνση. Στη
Ριµάδα και στη γαλλική Ystoire ο Απολλώνιος, πρoτού φύγει για την Αντιόχεια,
δίνει εντολή να παρουσιαστεί στο παλάτι του πεθερού του ο παλιός του ευεργέτης,
και του ανταποδίδει πλουσιοπάροχα το καλό που του έκανε. Στη Ριµάδα αξίζει
11
Για τις αλλαγές που εισάγει ο Tim oneda στο σχετικό επεισόδιο βλ. τα παρακάτω σχόλια
σχετικά µε το ήθος του ψαρά.
12
Εδώ ο ίδιος ο ψαράς στην αρχή της διήγησης ζητούσε από τον Απολλώνιο να τον θυµηθεί για
τη βοήθεια που του προσέφερε στο φτωχικό του σπίτι.Γι’αυτό το λόγο η απουσία της συγκεκριµένης
τελικής σκηνής φαίνεται παράδοξη. Ίσως οφείλεται στη συντόµευση του τελευταίου τµήµατος του
κειµένου.
174
επίσης να σηµειώσουµε ότι στη σχέση του Απολλώνιου µε τον φτωχό ψαρά δεν
υπάρχει κανένα ίχνος της αριστοκρατικής στάσης που βλέπουµε να υιοθετήσει ο
Απολλώνιος του απώτερου προτύπου. Το παράδειγµα των δύο προσώπων δίνει
µάλιστα αφορµή στον κρητικό ποιητή να εισαγάγει µερικά ηθικολογικά σχόλια
σχετικά µε την σπουδαιότητα της γενναιοδωρίας και της ευγνωµοσύνης προς τους
ευεργέτες µας.13 Παρόµοια στάση δείχνει ο ήρωας του ισπανικού Libro,ο οποίος
θυµάται πολύ καλά τον φτωχό ψαρά και πηγαίνει µάλιστα ο ίδιος να τον βρει για
να τον ανταµείψει όπως του άξιζε,παρόλο που εκείνος δεν ζήτησε ποτέ τίποτε για
τη βοήθεια που προσέφερε στον ήρωα όταν ο τελευταίος ναυάγησε.14
- Μόλις µαθαίνει για τη µεγάλη πείνα που υπάρχει στην Ταρσό, ο
Απολλώνιος της ΗΑ, των ανώνυµων ιταλικών διασκευών και της ∆ιηγήσεως,
παρουσιάζει τον εαυτό του στον φίλο του,καθώς και στους κατοίκους της πόλης,
ως εκδήλωση της θείας χάρης.15 Η ακριβής στάση του ήρωα δεν ταιριάζει,όµως,
ούτε στη ΗΑ, ούτε στις ιταλικές διασκευές, µε ό,τι περιµέναµε από έναν
γενναιόδωρο άρχοντα ή αφιλοκερδή απεσταλµένο του Θεού, αλλά θυµίζει
περισσότερο το φοινικικό εµπορικό δαιµόνιο της Τύρου. Ως αντάλλαγµα για την
παροχή προστασίας στην πόλη, ο Απολλώνιος προσφέρει στους κατοίκους της
Ταρσού το δικό του φορτίο σιταριού όχι δωρεάν,αλλά σε τιµή κόστους.Εκτός από
τη Versione,στην οποία ο ήρωας κάνει επιπρόσθετα δώρα στην πόλη, όταν έχει
ήδη πουλήσει το δικό του εµπόρευµα, στα κείµενα αυτά, καθώς και στα
µεταγενέστερα Leggere και Cantari, ο ήρωας αλλάζει τελικά γνώµη και
αποφασίζει να επιστρέψει σε όλους τα χρήµατά τους,για να µη χάσει τη βασιλική
του αξιοπρέπεια και φανεί µπροστά σε όλους ένας άκαρδος άρχοντας.Η εµπορική
αυτή δραστηριότητα δεν αποτελεί πρόβληµα για το ήθος του ήρωα στον λαϊκής
νοοτροπίας συντάκτη της Patraña.Εδώ ο ήρωας διανέµει το σιτάρι στους άπορους
κατοίκους της Ταρσού µε τα δικά του χέρια και δεν διστάζει να το πουλήσει επί
πιστώσει com o sim ple m ercader σε εκείνους που δεν µπορούν να τον πληρώσουν
τη στιγµή εκείνη.Πιο ευπρεπή ή φιλεύσπλαχνη στάση έχει από την αρχή ο ήρωας
στις υπόλοιπες επεξεργασίες.Τόσο στην γαλλική Ystoire,όσο και στις ελληνικές
∆ιήγησιν και Ριµάδα,ο Απολλώνιος χαρίζει αµέσως όλο του το σιτάρι.Αξιέπαινη
είναι και η ενέργεια του ήρωα στο ισπανικό Libro.Εδώ ο Απολλώνιος πουλά το
φορτίο του µε σκοπό να χαρίσει αργότερα τα χρήµατα στους πολίτες, για να
13
Βλ.όσα σηµειώσαµε στο πρώτο κεφάλαιο για τις ηθικοδιδακτικές αφηγηµατικές παρεµβολές.
14
Libro 630-5.
15
Τα λόγια του ήρωα της ελληνικής ανώνυµης διασκευής (στ.121 κα ς δοξάσουν τ ν Θε ν τ ν
ποστείλαντά µε)θυµίζουν παρόµοιες ευαγγελικές εκφράσεις.Ο Spadaro (1991)β,σ.25,προσκοµίζει,
συγκεκριµένα,παράλληλα από τα ευαγγελικά Kατά Λουκ.9.48 και Kατά Μάρκ.9.37.
175
κτίσουν έτσι τα τείχη της πόλης.Η ευεργεσία του ήρωα αποδίδεται µάλιστα από
τον ποιητή-αφηγητή στη φιλευσπλαχνία του επουράνιου βασιλιά.
Η γ ε ν ν α ι ό τ η τ α του ήρωα τονίζεται ιδιαίτερα σε µερικές διασκευές.
Καθώς είδαµε παραπάνω, ο Απολλώνιος της Ριµάδας έχει ευκαιρία να αποδείξει
την παλικαριά του στο κονταροχτύπηµα που οργανώνει ο µελλοντικός πεθερός
του. Ο ήρωας κατανικά όλους τους ευγενείς της χώρας που παίρνουν µέρος στο
αγώνισµα αυτό,πράγµα που εξωραΐζει περισσότερο την επακόλουθη τελετή γάµου
µε τη βασιλοπούλα. Οι ανδραγαθίες του Απολλώνιου ενδιαφέρουν επίσης τον
αναγεννησιακό ισπανό συγγραφέα. Ας σηµειώσουµε, για παράδειγµα, την
αναφορά των κατορθωµάτων του στη θάλασσα,όταν έφυγε από την Ταρσό µε τις
τριάντα του γαλέρες, που έγιναν ο τρόµος όλων των κουρσάρων. Ως ανδρείος
πολεµιστής εµφανίζεται κυρίως στη γαλλική διασκευή των Βρυξελλών. Εδώ ο
ήρωας φανερώνει την επιδεξιότητά του στα όπλα στις γιορταστικές εκδηλώσεις
που γίνονται αµέσως µετά το γάµο του και αντιµετωπίζει επίσης µε θάρρος τον
κίνδυνο της µάχης. Συγκεκριµένα, ο Απολλώνιος ηγείται της άµυνας στην
πολιορκούµενη από τον βασιλιά της Αντιόχειας πόλη της Ταρσού,κατά την οποία
σκοτώνει σε µονοµαχία τον υπηρέτη και δεξί χέρι του εχθρού του,τον Taliart.16
Εκτός από τα κύρια αυτά χαρακτηριστικά, που συνθέτουν το ήθος του
προσώπου στην ιδιότητά του ως άρχοντα, στον Απολλώνιο παίζει επίσης
ουσιαστικό ρόλο η σ υ ν α ι σ θ η µ α τ ι κ ή του υ π ό σ τ α σ η .Ήδη ασχοληθήκαµε µε
το ερωτικό συναίσθηµα και τη ψυχολογία του ήρωα στο θέµα του έρωτα. Οι
παρατηρήσεις που ακολουθούν αφορούν το συναίσθηµα της πατρικής στοργής,το
οποίο κατέχει στον Απολλώνιο επίσης αξιόλογη θέση,σηµαντικότερη ίσως από το
ερωτικό ενδιαφέρον.Η αξία αυτής της αρετής εµφανίζεται ήδη στη λατινική ΗΑ17
και παραµένει ή υπογραµµίζεται ακόµη περισσότερο στις µεταγενέστερες
διασκευές.Συγκεκριµένα,το θέµα της πατρικής αγάπης θα αποτελέσει ένα από τα
βασικά θεµατικά µοτίβα της µυθιστορίας του στιχουργού των Χανίων.18 Ας δούµε
την επεξεργασία ενός συγκεκριµένου χωρίου,ως πρώτο παράδειγµα της ανάπτυξης
αυτού του χαρακτηριστικού στην προσωπικότητα του ήρωα:
Η χαρά που προκαλεί στον Απολλώνιο το αντάµωµα µε την χαµένη του κόρη
είναι κοινή σε όλες τις διασκευές που εξετάζουµε. Ωστόσο, ο ήρωας δεν
εκδηλώνεται παντού µε την ίδια συγκίνηση.Η πρώτη διαφορά εντοπίζεται ήδη στις
δύο κύριες λατινικές µορφές.Η πρώτη αντίδραση του ήρωα στη recensio Β είναι
16
17
Για τη σηµασία που έχει στην πλοκή της λατινικής µυθιστορίας η σχέση πατέρα-κόρης βλ.
A rchibald (1989)και (1991),σσ.15-18.
18
Η ιδιαιτερότητα αυτή επισηµάνθηκε και από την D iBenedetto (1994).
176
να φωνάξει στους συντρόφους του, για να προσέλθουν αµέσως στο αµπάρι του
πλοίου. Όταν οι παρευρισκόµενοι κατεβαίνουν, συναντούν τους δύο να κλαιν
αγκαλιασµένους. Ο ήρωας τους ανακοινώνει το ευτυχές γεγονός: H aec est filia
m ea Tarsia quam lugeo, cuius causa redivivas lacrim as et novatum luctum
assum pseram .Παρά τις σαφείς ενδείξεις,ο ήρωας ρωτά ακόµη την κοπέλα για το
όνοµα της παραµάνας της,για να σιγουρευτεί έτσι ότι πρόκειται πράγµατι για τη
χαµένη του κόρη. Το κείµενο της recensio Α είναι φθαρµένο στο σηµείο αυτό,
αλλά µας δίνει µια ενδιαφέρουσα περιγραφή της πατρικής εκδήλωσης του ήρωα.
Αυτός αµέσως τρέχει να την αγκαλιάσει,µόλις την αναγνωρίζει,και της εκφράζει
τα συναισθήµατά του µε τον εξής τρόπο: Τu es filia m ea Tarsia, tu es spes m ea
unica,tu es lum en oculorum m eorum ,conscitus quam flens per quattordecim annis
cum m atre tua lugeo.Iam laetus m oriar,quia rediviva spes m ihiestreddita.19
Στις µεταγενέστερες ροµανικές και ελληνικές διασκευές παρατηρούµε τα
εξής:
Οι ανώνυµες ιταλικές διασκευές, καθώς και η γαλλική Ystoire, συµπίπτουν
εδώ µε τη λατινική recensio B.20 Tα Cantari, το Libro, καθώς και οι ελληνικές
επεξεργασίες, συµπίπτουν περισσότερο µε τις λεπτοµέρειες που αφηγείται η
λατινική recensio A .Στην περίπτωση του Pucciη ευαισθησία του ήρωα ενδέχεται
να τίθεται αρχικά σε αµφισβήτηση,αφού αυτός,σε µια πρώτη στιγµή,καθώς λέει ο
αφηγητής, κάνει ότι δεν γνωρίζει την κόρη του, απλώς και µόνο για να ακούσει
από την αρχή όλη την ιστορία της. Σε κάποια στιγµή όµως ο Απολλώνιος
συγκινείται και τη σταµατά για να της οµολογήσει τα εξής:Tu se’coleiper cuivo
torm entando,/tu se’la m ia figliola e la m ia spem e,/tu se’coleiper cuilanguir non
m ollo!.21 Ωστόσο, σε αντίθεση µε ό,τι συµβαίνει σε άλλα κείµενα, εδώ o ήρωας
µένει ακίνητος ενώ η κοπέλα lagrim e per gliochhigem e/correndo inver diluie
abbracciòllo. Στο ισπανικό Libro, καθώς και στις ελληνικές διασκευές το
ενδιαφέρον εστιάζεται στην εκδήλωση πατρικής στοργής του Απολλώνιου για το
19
Η έκφραση lum en oculorum m eum παραπέµπει ίσως στον Τωβίτ 10.5.Απαντά κατά κόρον
στη Ριµάδα,καθώς και στην ελληνική µεσαιωνική παραγωγή,βλ.τις Σηµειώσεις στους στ.1455-6
στο Επίµετρο ΙΙ.
20
Στο Leggere υπάρχει µια µόνο αλλαγή.Ο λόγος που απευθύνει ο ήρωας της λατινικής ΗΑ
στους συντρόφους του απευθύνεται τώρα στην κόρη του,πράγµα που έχει ως στόχο να βελτιωθεί η
εντύπωση που µπορεί να αποκοµίσει ο αποδέκτης του έργου σχετικά µε την ευαισθησία του
πρωταγωνιστή.
21
Τα λόγια αυτά µοιάζουν µε αυτά που λέει το ίδιο πρόσωπο σε δύο από τις προηγούµενες
ιταλικές διασκευές: «Tu se’ la m ia figliuola ond’io ho tratti m olti guai e patita m olta pena nel m io
chuore» (Leggere),«Q uesta è m ia figlia la quale io plangho,etper la quale io renovava le lagrim e et
li planti» (Versione). Παρόµοια και στη γαλλική Ystoire: «Vechy m a fille que je ay si long tam ps
plorétetpour cuije ay tantsouffertde m aulx».
177
πολυαγαπηµένο του παιδί. O ι τρεις ποιητές αφιερώνουν πολύ περισσότερους

στίχους στη περιγραφή της αντίδρασης του προσώπου και της ψυχολογικής του
κατάστασης.Το πρόσωπο του Libro εξηγεί τη θλίψη που είχε όλο αυτό τον καιρό
εξαιτίας της και τη µεγάλη χαρά που γνωρίζει εκείνη την ηµέρα, εκφράζοντας
ταυτόχρονα και την ευγνωµοσύνη προς το Θεό.22 Στη ∆ιήγησιν ο Απολλώνιος
αναφέρεται κυρίως σε όσα είχε πάθει ο ίδιος στην Ταρσό,όταν έµαθε για το δήθεν
θάνατο της Τάρσιας.Αυτά αναφέρονται και στη Ριµάδα,αλλά στο κείµενο αυτό οι
αναστεναγµοί και οι προσφωνήσεις αγάπης προς την κόρη του είναι το κύριο
χαρακτηριστικό του λόγου του Απολλώνιου. Αυτός δεν αρκείται µόνο στο να
εκφράζει τον πόνο το δικό του, έχει και λόγια συµπονετικά προς την
ταλαιπωρηµένη Τάρσια.Η βαθιά συγκίνηση του ήρωα είναι εξάλλου πιο φυσική
και στις δύο ελληνικές διασκευές, εφόσον αυτός δεν είχε ποτέ του υποψιαστεί,
όπως συµβαίνει σε άλλες επεξεργασίες, καθώς θα δούµε στη συνέχεια, ότι η
Τάρσια δεν είχε στη πραγµατικότητα πεθάνει.23
Πολλοί µελετητές της ΗΑ διατύπωσαν την άποψη ότι η τελική αυτή σκηνή
χρησιµεύει ως αντίστιξη απέναντι στο αρχικό επεισόδιο αιµοµιξίας ανάµεσα στον
βασιλιά Αντίοχο και την κόρη του. Σύµφωνα µε τις παρατηρήσεις τους, το
ένστικτο εξηγεί µάλλον την απροσδόκητη βία µε την οποία ο ήρωας αποµακρύνει
από κοντά του την Τάρσια.Παρότι δεν ξέρει ακόµη ότι η κοπέλα είναι η δική του
θυγατέρα, ο Απολλώνιος αντιδρά από εσωτερική φυσική παρόρµηση, για να
αποφύγει ένα ενδεχόµενο κίνδυνο αιµοµιξίας.24
Οι µεταγενέστεροι διασκευαστές του Απολλώνιου έδωσαν πολύ πιθανόν µια
παρόµοια ερµηνεία στην περίεργη συµπεριφορά του ήρωα. Γι’ αυτό, στις
περισσότερες από τις διασκευές που συζητούµε εδώ η αναγνώριση πατέρα-κόρης
22
Libro 544-5.
23
∆ιήγησις 761-770, Ριµάδα 1541-1550. Οι ελάχιστες λεκτικές οµοιότητες ανάµεσα στα δύο
ελληνικά χωρία δεν µπορούν, πάντως, να ενισχύσουν την άποψη ότι εδώ ο στιχουργός της
οµοιοκατάληκτης ελληνικής διασκευής εµπνέεται ίσως από την προηγούµενη ανοµοιοκατάληκτη
ελληνική µορφή. Το ηµιστίχιο του στ. 1541 της Ριµάδας (τρέχει περιλαµπάνει την) που θυµίζει το
αντίστοιχο της ∆ιηγήσεως (στ.761,τρέχει κα γκαλίζει την),καθώς επίσης και οι προσφωνήσεις προς
τον αγαπηµένο πρόσωπο φ ς µου,µάτια µου,φ ς τ ν φθαλµ ν µου,κ.λ.π.,αποτελούν πολύ κοινές
εκφράσεις σε άλλα δηµώδη υστεροµεσαιωνικά στιχουργήµατα. Για τις εκφράσεις αυτές βλ.
παραπάνω,σηµ.19,και το κεφ.για τη στιχουργία της Ριµάδας στο Επίµετρο ΙΙ («επαναλήψεις του Β΄
ηµιστιχίου»).
24
Η αντίδραση του Απολλώνιου να παραδώσει στους φίλους του τη νεογέννητη κόρη του
ερµηνεύεται επίσης ως συνέπεια του ενδόµυχου φόβου µπροστά στο ενδεχόµενο αιµοµικτικής σχέσης
µε την κόρη του.Βλ.G oepp (1938),σ.161,D eyerm ond (1967-8),σ.134,Chiarini (1983),σ.280,
K ortekaas (1984), σ. 124 κ.ε., και A rchibald (1991), σ. 16. Σύµφωνα µε τον K rappe (1924), το
επεισόδιο αυτό αντλεί από τη χαµένη τραγωδία του Ευριπίδη Αλκµαίων, στην οποία επίσης ένας
πατέρας κοντεύει να διαπράξει αιµοµιξία µε την άγνωστη σ’αυτόν κόρη του.
178
γίνεται µε τον ίδιο τρόπο. ∆ηλαδή ο Απολλώνιος θυµώνει για την κίνηση της
κόρης και τη χτυπά.Εκείνη ξεσπά τότε σε θρήνο αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα τη
δική της ταυτότητα.25
Εντελώς διαφορετική είναι η προσέγγιση της σκηνής από τον Tim oneda.Στη
Patraña o ήρωας δεν χτυπά την κόρη του. Εδώ η αναγνώριση γίνεται χάρη στις
µουσικές ικανότητες της νεαρής. Το πρώτο τραγούδι που αφιερώνει στον
Απολλώνιο τον ευχαριστεί πολύ και του κινεί την περιέργεια.Γι’ αυτό, τη ρωτά
αµέσως για την καταγωγή και την προσωπική της κατάσταση.Η κόρη παίρνει τότε
τη κιθάρα και εκθέτει σε ένα «rom ance» τις δικές της περιπέτειες,ενώ ο πατέρας
την ακούει προσεκτικά και συγκινείται όταν καταλαβαίνει ότι πρόκειται για την
Politania.
Ενίοτε οι συναισθηµατικές αντιδράσεις του Απολλώνιου στη λατινική ΗΑ
µπορεί να φαίνονταν απρεπείς, εάν όχι και αντιφατικές, στους χριστιανούς
διασκευαστές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.26 Όσα φερσίµατα του
λατινικού προσώπου κρίνονται αταίριαστα σε έναν ενάρετο ήρωα τείνουν να
παραλειφθούν ή να αµβλυνθούν στις µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές,
ενώ εισάγονται στη διήγηση, ανάλογα µε τον ηθικοδιδακτικό σκοπό κάθε
διασκευαστή,ανανεωτικά στοιχεία που έχουν στόχο να βελτιώσουν το ηθικό ποιόν
του πρωταγωνιστή.Κυρίως στο ισπανικό Libro,καθώς και στις ελληνικές µορφές,
η συµπεριφορά του Απολλώνιου παρουσιάζεται στον αναγνώστη-ακροατή του
έργου ως παράδειγµα άψογου χαρακτήρα. Ολοκληρώνουµε την προσωπογραφία
του Απολλώνιου εκθέτοντας µερικά σχετικά παραδείγµατα:
α. Για να αποφύγει πιθανά αντίποινα του Αντίοχου, ο Απολλώνιος έχει
αφήσει την πατρίδα του και κατευθύνεται στη γειτονική πόλη της Ταρσού. Ο
πρώτος άνθρωπος που συναντά εκεί ο ήρωας είναι ένας γέρος υπήκοός του, που
έτυχε να φτάσει στην πόλη αυτή την ίδια στιγµή. Ο ηγεµόνας της Τύρου
περιφρονεί το χαιρετισµό του, συµπεριφορά που απεικονίζει, όπως σηµειώνει ο
αφηγητής, τις κοινωνικές σχέσεις που ήταν συνηθισµένες εκείνη την εποχή
25
Για να µειωθεί η βία της σκηνής ο διασκευαστής της ∆ιηγήσεως παραλείπει τη λεπτοµέρεια
της αιµορραγίας της ηρωίδας «così com e era scom parsa nella narrazione dell’incesto di A ntioco»,
όπως παρατηρεί η Rizzo N ervo (1992),σ.131.Οι δύο ελληνικές διασκευές παρουσιάζουν στο σηµείο
αυτό και άλλο κοινό στοιχείο,η λεπτοµέρεια του πόνου που αισθάνεται η Τάρσια όταν την χτυπά ο
Απολλώνιος. Βλ. Ριµάδα 1528 και ∆ιήγησις 695-6 (εδώ περιγράφεται ταυτόχρονα ο φυσικός και ο
ψυχικός πόνος που της προκαλεί το χτύπηµα του Απολλώνιου).Η λεπτοµέρεια αυτή δεν απαντά στον
Pucci,όπου απλώς διαβάζουµε ότι ο Απολλώνιος lidè un calce ch’ella cadde in terra.
26
Η αντιφατικότητα που παρατηρείται στις διάφορες εκδηλώσεις του ήρωα επιτρέπει στον
Schm eling (1989) να κάνει µια διαφοροποίηση ανάµεσα στις ηθικές του αρχές και τους τρόπους του,
υποστηρίζοντας µάλιστα ότι «A pollonius’ high m oralqualities m ake him non-hum an,buthis failure
orm anners bringshim back to hum an dim ensions».
179
ανάµεσα στις ανώτερες και τις κατώτερες τάξεις. Σε πολλές από τις
µεταγενέστερες διασκευές ο ήρωας υιοθετεί την ίδια υπεροπτική στάση. Αυτό
γίνεται,για παράδειγµα,στην Ystoire,στην Patraña και στα ιταλικά κείµενα,εκτός
από το Rom anzo.27 Ωστόσο, από τις διασκευές αυτές µόνο στη γαλλική και στη
τοσκανο-βενετσιάνικη απαντά ακόµη το ηθικό µήνυµα που εξέφραζε το
δευτερεύον πρόσωπο του υπηκόου στη λατινική διήγηση, ότι δηλαδή η φτώχεια
δεν είναι αντίθετη µε την εντιµότητα.Οι υπόλοιποι διασκευαστές,εκτός από τον
στιχουργό της Ριµάδας,που παραλείπει τη συγκεκριµένη σκηνή επιζητώντας ίσως
µεγαλύτερη συνοχή στον χαρακτήρα του Απολλώνιου ή γρηγορότερη εξέλιξη της
δράσης, προτιµούν να τονίσουν µια συµπαθητική και κοµψή συµπεριφορά του
ήρωα προς τον γέρο.28
β. Αγενής φαίνεται η συµπεριφορά του ήρωα της λατινικής διήγησης στη
σκηνή της πρώτης συνάντησης µε τη µελλοντική του γυναίκα. Ο Απολλώνιος
προβάλλει το µουσικό του ταλέντο για να αποδείξει ότι η αποδοκιµασία του για
την προηγούµενη εκτέλεση της πριγκίπισσας ήταν δικαιολογηµένη, υιοθετώντας
όµως µια στάση ανωτερότητας.29 Η αντίδραση του ήρωα στις µεταγενέστερες
επεξεργασίες παραµένει η ίδια,και ίσως αυτό οφείλεται στο ότι η κρίση του δεν
µπορεί να είναι διαφορετική, γιατί τότε θα έπρεπε να αλλάξει η πλοκή. Η
δεξιοτεχνία του Απολλώνιου είναι το µόνο πράγµα που του επιτρέπει να µείνει
µόνιµα στο παλάτι, ως µουσικοδιδάσκαλος της βασιλοπούλας, πράγµα που θα
οδηγήσει κατά συνέπεια στον ερωτικό δεσµό τους.Παράλληλα,η απάντηση που
δίνει ο ήρωας στον βασιλιά,για να δικαιολογήσει τη σιωπηλή του στάση,µπορεί
να συνδέεται µε την αρχή της ειλικρίνειας που υποτίθεται πως ρυθµίζει τη
συµπεριφορά ενός σωστού χριστιανού. Έτσι δηλαδή συµπεραίνουµε ότι ο
Απολλώνιος νιώθει υποχρεωµένος, ως καλός γνώστης της µουσικής τέχνης, να
27
Ο Tim oneda τηρεί τη λεπτοµέρεια αυτή,παρότι το πρόσωπο που πληροφορεί τον ήρωα για
την επικήρυξή του είναι ο senadorτης Ταρσού.
28
Βλ.Libro 74 κ.ε.,∆ιήγησις 99-111.
29
Ο ήρωας της ΗΑ εµφανίζεται,κατά τον Schm eling (1989),σ.202 κ.ε.,ως ένας «αναίσθητος»
άνθρωπος, διότι όχι µόνο δεν επαινεί, όπως οι άλλοι ακροατές, τη βασιλοπούλα, η οποία
προσπαθούσε µάλιστα να τον παρηγορήσει,αλλά και τη γελοιοποιεί.Το στοιχείο αυτό είχε ίσως στο
χαµένο πρωτότυπο κάποια εξήγηση.Ίσως υπήρχε εκεί,πέρα από το λογοπαίγνιο του ονόµατος,µια
στενότερη ηθεληµένη σχέση ή παροµοίωση του Απολλώνιου µε το θεό Απόλλωνα.Καθώς ξέρουµε
από διάφορες µυθολογικές ιστορίες,ο θεός Απόλλων ήταν εξαιρετικά υπεροπτικός και µυγιάγγιχτος
απέναντι σε όσους διαγωνίζονταν µαζί του. Θυµίζουµε, λ.χ., την ιστορία του Σιληνού Μαρσύα,
εφευρέτη του δίαυλου,που προκάλεσε τον Απόλλωνα να συναγωνιστεί µε τη λύρα του και γδάρθηκε
ζωντανός από αυτόν, ως τιµωρία για την πρόκληση, αφού νικήθηκε στο µουσικό διαγωνισµό. ∆εν
αποκλείεται επίσης το στοιχείο αυτό να εξηγείται και εθνογεωγραφικά,δηλαδή να αντιπροσωπεύει ο
ήρωας τον επιδέξιο και καλλιεργηµένο άνθρωπο της Ανατολικής Μεσογείου και ο µελλοντικός
πεθερός του τον πιο απαίδευτο,«βάρβαρο» άνθρωπο της Βόρειας Αφρικής.
180
εκφράσει τη δική του άποψη για τη δήθεν δεξιότητα της νεαρής. Σε µερικές
περιπτώσεις, πάντως, παρατηρείται πράγµατι µια προσπάθεια να βελτιωθεί µε
διαφορετικούς τρόπους η εντύπωση που δίνει στο σηµείο αυτό ο Απολλώνιος στον
δέκτη του έργου.Έτσι,για παράδειγµα,ο ήρωας της γαλλικής Ystoire δικαιολογεί
τη στάση του αποδίδοντας το πρόβληµα, µε διακριτικό τρόπο, όχι στην έλλειψη
ταλέντου της πριγκίπισσας,αλλά στην αδεξιότητα του δασκάλου της.Στη Ριµάδα
η σκηνή παρουσιάζεται µε τις εξής καινοτοµίες: καταρχήν ο Απολλώνιος δεν
καυχιέται, όπως στο ιταλικό πρότυπο του Pucci και σε άλλες προηγούµενες
µεσαιωνικές διασκευές, για τη µουσική του δεξιότητα, αλλά αρχίζει να παίζει
µόνον επειδή το ζητά ο βασιλιάς.Εξάλλου,ο αφηγητής δικαιολογεί τη στάση του
ήρωα αναφέροντας τις πολύτιµες εµπειρίες που είχε αποκτήσει χάρη στις διάφορες
περιοδείες του. Το επεισόδιο, λοιπόν, δίνει αφορµή στον κρητικό συγγραφέα να
υποβάλει,έστω και µε έµµεσο τρόπο,ένα καινούριο µοτίβο,χαρακτηριστικό της
αναγεννησιακής νοοτροπίας, τη δίψα για τους ξένους τόπους και για άλλους
ανθρώπους και πολιτισµούς, τη σπουδαιότητα των εµπειριών, διαµέσου των
οποίων καλλιεργεί ο άνθρωπος το πνεύµα του.30
γ. Το κεφ. 28 της ΗΑ παρουσιάζει όχι λίγα ερµηνευτικά προβλήµατα.
Καταρχήν η απόφαση του ήρωα να εµπιστευτεί, ύστερα από το «χαµό» της
γυναίκας του στη θάλασσα,τη νεογέννητη κόρη του στους φίλους του της Ταρσού,
για να ασχοληθεί ο ίδιος µε το εµπόριο, µπορεί να θεωρηθεί παράδειγµα του
ψυχρού, ή έστω ρεαλιστικού του χαρακτήρα.31 Ο περίεργος συνδυασµός της
οικονοµικής αυτής απασχόλησης µε την τήρηση ορισµένων εξωτερικών σηµείων
30
Το µοτίβο αυτό αναπτύσσεται στον Κορνάρο. Η αξία των ταξιδιών αποτελεί µέρος των
επιχειρηµάτων που χρησιµοποιεί ο Πολύδωρος στην προσπάθειά του να πείσει τον γιο του να φύγει
από την Αθήνα και να αποφύγει έτσι την επικίνδυνη κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί στην βασιλική
αυλή εξαιτίας της ερωτικής του σχέσης µε την Αρετούσα,βλ.Ερωτ.Α 1233-44.Όπως παρατηρεί ο D .
H olton, «Exile as them e and m otif in the Erotokritos», Antipodes 21 (1987) 37-43, το µοτίβο της
ξενιτιάς έχει στην πλοκή του Ερωτ. ένα ιδιαίτερο συµβολισµό, αποτελεί πνευµατική επιλογή του
αναγεννησιακού ανθρώπου. ∆ιαφορετικό σε σχέση µε άλλες µυθιστορίες παρουσιάζεται το µοτίβο
αυτό στον Λίβ.Όπως παρατηρεί ο Τonnet(2001),σ.59,«ο Κλειτοβός δε γυρίζει τον κόσµο για να
ξαναβρεί εκείνη που αγαπάει,ταξιδεύει για να ξεχάσει,υπαρξιακό κίνητρο άγνωστο για το ελληνικό
µυθιστόρηµα».Παρόµοιοι λόγοι εξηγούν την κίνηση της ιστορίας στο κώτικο παραµύθι που αντλεί
από τη Ριµάδα. Εδώ ο ήρωας αποφασίζει να κάνει ένα ταξίδι προκειµένου να του περάσει έτσι ο
πόνος που του προκάλεσε η είδηση ότι η γυναίκα του δεν ήταν παρθένα και ότι ο ίδιος ο πατέρας της
την είχε διακορεύσει πριν την παντρέψει.
31
Η άποψη του Schm eling, ό.π., σ. 204, ότι «m ore sensitive fathers w ould have kept their
daughters in close proxim ity to them selves as rem inders of their w ives» δεν στέκεται, όµως, εάν
ληφθεί υπόψη η ιδιαίτερη δοµή της µυθιστορίας, αλλά και ο ενδόµυχος φόβος για πειρασµό της
αιµοµιξίας. Βλ. παραπάνω, σηµ. 24. Για το ρόλο που έχει στην δοµή της διήγησης το µοτίβο της
παράδοσης της κόρης σε θετούς γονείς βλ.M ontero (1984),σ.318.
181
δηλωτικών του πένθους, µαζί µε το γεγονός ότι δεν µαθαίνουµε τίποτε για τις
δραστηριότητες του Απολλώνιου κατά το διάστηµα που ζει µακριά από την κόρη
του,εκτός από το ότι το πρώτο µέρος όπου κατευθύνθηκε ήταν η Αίγυπτος,µπορεί
να µας οδηγήσει στο συµπέρασµα ότι ίσως στο αρχικό κείµενο διατυπώνονταν
άλλοι λόγοι που ωθούσαν τον ήρωα στην αποχώρηση αυτή.32
Είναι γεγονός ότι για το δυτικό µεσαιωνικό κοινό η στάση του ευγενούς ήρωα
να αποχωριστεί τη νεογέννητη κόρη του δεν παρουσίαζε κανένα είδος ηθικού
προβληµατισµού,λόγω της πολύ διαδεδοµένης συνήθειας των γονέων εκείνης της
εποχής να αναθέτουν σε άλλους την ανατροφή των παιδιών τους.33 Παρά ταύτα,
ορισµένοι διασκευαστές προσπαθούν να προσαρµόσουν περισσότερο στη
νοοτροπία του λαϊκότερου ίσως κοινού στο οποίο απευθύνονται τις πληροφορίες
που δίνονται στην αντίστοιχη άµεση πηγή τους, σχετικά µε τον τρόπο ζωής του
ήρωα κατά το διάστηµα που µεσολαβεί ανάµεσα στην παράδοση της κόρης του και
στην επιστροφή του στην Ταρσό:
Όλες οι ανώνυµες διασκευές συµπίπτουν καταρχήν στην αναφορά του όρκου
του ήρωα να µη φροντίσει τα µαλλιά και τα γένια του ώσπου να παντρέψει τη
µοναχοκόρη του,που την έχει εµπιστευθεί στην φροντίδα του φίλου του από την
Ταρσό.34 Από τα κείµενα αυτά, τα ιταλικά διατηρούν επιπλέον τη δήλωση του
ήρωα να ασχοληθεί από εκείνη τη στιγµή µε θαλασσινές εµπορικές
δραστηριότητες,κάτι που θα φαινόταν απόλυτα λογικό στις εµπορικές πολιτείες-
32
Ο Κοrtekaas (1991) εξηγεί τον περίεργο όρκο που κάνει,πριν φύγει από την Ταρσό,να µην
κόψει ούτε µαλλιά ούτε γένια και νύχια,καθώς και το ταξίδι στην Αίγυπτο,µε βάση το ρόλο που είχε
πιθανόν το θέµα της αστρολογίας στο ενδεχόµενο ελληνικό πρωτότυπο.Η ερµηνεία του είναι η εξής:
στην πρωταρχική µορφή του κειµένου ο ήρωας,για να µην προχωρήσει σε αιµοµικτική σχέση µε την
κόρη του και για να ξεφύγει έτσι από τη µοίρα του την προδιαγεγραµµένη από τα άστρα,αποφασίζει
να γίνει,µέχρι τη στιγµή που θα την πάντρευε,ένας «κάτοχος»,ένα είδος δηλαδή µετανοούντος του
αρχαίου κόσµου, που χαρακτηρίζεται από την αποκλειστική του αφιέρωση σε µια θεότητα, τη
σεξουαλική αποχή και την παραµέληση της εξωτερικής του εµφάνισης σε ένδειξη πένθους.Όπως είχε
σηµειώσει ήδη ο Riese (1893),σ.ix,υπάρχουν πράγµατι προηγούµενα αυτού του είδους πένθους και
στη Βίβλο.Βλ.,λ.χ.,το νόµο του Θεού προς τους Ναζωραίους,σύµφωνα µε τον οποίο ο καθένας τους
πάσας τ ς µέρας το γνισµο ξυρ ν ο κ πελεύσεται π τ ν κεφαλ ν α το , ως ν πληρωθ σιν α
µέραι, σας η ξατο Κυρί (’Αριθµοί 6.1 κ.ε.),ή την άγρια κατάσταση στην οποία έζησε ο βασιλιάς
Ναβουχοδονόσορ στα επτά χρόνια της παραφροσύνης του: ως ο α τρίχες α το ς λεόντων
µεγαλύνθησαν κα ο νυχες α το ς ρνέων (∆ανιήλ 5.30).Είναι εξάλλου γνωστό ότι στον αρχαίο
ελληνορωµαϊκό κόσµο οι άντρες συνήθιζαν να µην ξυρίζονται και να µην κόβουν τα µαλλιά τους σε
ένδειξη πένθους.
33
Όπως παρατηρεί η A rchibald (1991),σ. 68, «sending children to be brought up at another
courtw as a com m on m edievalpractice».Ένα λογοτεχνικό παράδειγµα της συνήθειας αυτής έχουµε
στον Φλώρ.Εδώ ο βασιλιάς,µε σκοπό να χωρίσει τους αγαπηµένους,στέλνει το γιο του έξω από την
πατρίδα του,στο Μοντόριο,για να συµπληρώσει εκεί τις σπουδές του.
34
Για τη διάδοση του αρχαίου εθίµου του πένθους στο Βυζάντιο βλ.Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.∆΄,σ.
217 κ.ε.
182
κράτη της Ιταλίας.Στις υπόλοιπες διασκευές το ήθος του προσώπου παρουσιάζεται

«βελτιωµένο» κάτω από την προοπτική του χριστιανού αναγνώστη της εποχής.
Εκτός του ότι η άσκηση του εµπορικού επαγγέλµατος θεωρούνταν συχνά πηγή
διαφόρων παρανοµιών και ατιµιών από τις εκκλησιαστικές βυζαντινές αρχές, η
συµφεροντολογική απόφαση του ήρωα στο ιταλικό πρότυπο της ∆ιηγήσεως δεν
ταίριαζε, ίσως, για τον ανώνυµο ελληνόγλωσσο ποιητή σ’ έναν παραδειγµατικό
χριστιανό ήρωα. Αυτός ο διασκευαστής δίνει λοιπόν άλλο νόηµα στην απόφαση
του Απολλώνιου.Εκείνο που αποφασίζει τώρα ο ήρωας είναι να ζει από εδώ και
ύστερα ασκητικά, µε τη χαρακτηριστική λιτότητα ενός ταπεινού εµπόρου,
υποβάλλοντας τον εαυτό του σε στερήσεις των υλικών αγαθών,των τιµών και των
προνοµίων που προϋπέθετε το αξίωµα ενός ηγεµόνα.35 Στη γαλλική διασκευή των
Βρυξελλών ο ήρωας δηλώνει την αδυναµία του να αναλάβει ξανά τις προσωπικές
και πολιτικές του υποχρεώσεις και την επιθυµία του να αποσυρθεί σε µακρινές
χώρες µε στόχο να αρχίσει µια περίοδο πένθους για το κακό που έπαθε. Σε
πνευµατικούς λόγους φαίνεται επίσης να οφείλεται η απόφαση του ήρωα του
Libro. Σύµφωνα µε πολλούς µελετητές του κειµένου, το ταξίδι του Απολλώνιου
στη µουσουλµανική Αίγυπτο συµβολίζει το προσκύνηµα του χριστιανού και την
περιπλάνησή του στον κόσµο ως ποινή µετάνοιας.36 Άλλοι διασκευαστές
δικαιολογούν την απόφαση του ήρωα να αποχωριστεί τη µικρή Τάρσια κάνοντας
µνεία στα ηγεµονικά του καθήκοντα στην Τύρο και στην Αντιόχεια. Οι
µακροχρόνιες περιπέτειες που είχε ο ήρωας για να κυριέψει αυτά τα βασίλεια
αναφέρονται,για παράδειγµα,στο Leggere και στην Patraña του Tim oneda.37 Στις
οµοιοκατάληκτες διασκευές του Pucciκαι του ποιητή των Χανιών δεν αναφέρεται
τίποτε σχετικά µε τις δραστηριότητες του ήρωα κατά το διάστηµα που ζει µακριά
από την κόρη του. Στον κρητικό συγγραφέα, πάντως, γίνεται πιο φανερό το
συναίσθηµα πατρικής στοργής του Απολλώνιου.Εν όψει της συνεχούς κακοτυχίας
που τον κατατρέχει,και για να µην ταλαιπωρήσει άλλο την Τάρσια,ο ήρωας της
35
Βλ.στ.428-30.Για τις επιφυλάξεις των βυζαντινών σχετικά µε την εµπορική απασχόληση,
βλ.M ango,(²1990),σ.258 κ.ε.Σχετικά µε τη γενική ανασφάλεια και αβεβαιότητα που επικρατεί σ’
αυτή την κοινωνική τάξη του βυζαντινού κόσµου,βλ.A .P.K azhdan,Bisanzio e la sua civiltà,Bari
²1995,σσ.56-7.
36
Η µεταφορική αυτή ερµηνεία στηρίζεται κυρίως στην παρουσίαση του ήρωα ως peregrino,
palm ero και rom ero (όροι που αναφέρονται στα χριστιανικά προσκυνήµατα στους κύριους αγίους
τόπους της χριστιανοσύνης,το Santiago de Com postela,τα Ιεροσόλυµα και η Ρώµη),βλ.Casanova
(1970),σσ.214-5,Scordilis (1983),σσ.168-71,D eyerm ond (1967-8),σ.144,σηµ.58.
37
Παρόµοια δικαιολογία για την απόφαση αυτή του ήρωα χρησιµοποιήθηκε και στη νεότερη
λαϊκή ελληνική παράδοση.Στα παραµύθια από την Κω και από τα Κύθηρα αναφέρεται ότι ο ήρωας
αναγκάστηκε να αναθέσει στον φίλο του την ανατροφή της κόρης του,διότι έπρεπε να φύγει στον
πόλεµο.Οι σκηνές πολέµου που εισάγονται στο κώτικο παραµύθι –βλ.D aw kins (1950),σ.501 κ.ε.–
συνδέονται εξάλλου µε την πρώτη ερωτική ιστορία της διήγησης,βλ.παρακάτω,σηµ.114.
183
Ριµάδας αποφασίζει να την αφήσει στον γκαρδιακό του φίλο,επιµένοντας µάλιστα

στις φροντίδες που χρειάζεται η µικρή για τη σωστή πνευµατική και ηθική της
διαµόρφωση.38
δ. Ύστερα από την εξιστόρηση των περιπετειών της νεαρής ηρωίδας, στο
κεφάλαιο 37, η λατινική διήγηση επιστρέφει στο κεντρικό πρόσωπο του
Απολλώνιου.Όπως είχε υποσχεθεί,ο ήρωας γυρίζει στην Ταρσό για να παντρέψει
την έφηβη Τάρσια.Όταν µαθαίνει για τον «θάνατό» της,συγκινείται µεν,αλλά δεν
διστάζει να ρωτήσει αµέσως τους φίλους του για τα πολύτιµα υπάρχοντα που ο
ίδιος είχε αφήσει µαζί της στην πόλη δεκατέσσερα χρόνια πριν. Αυτά τα
αντικείµενα επιστρέφονται και στη συνέχεια ο πρωταγωνιστής επισκέπτεται το
ψεύτικο µνήµα της κόρης του. Μόλις βρίσκεται µπροστά του διαισθάνεται ότι η
Τάρσια µπορεί να είναι ζωντανή.Έτσι εξηγεί ο ίδιος το περίεργο γεγονός ότι τα
µάτια του δεν δακρύζουν.Απελπισµένος,πάντως,για την απώλεια της κόρης του,
ο ήρωας γυρεύει την αποµόνωση στο σκοτεινό αµπάρι του πλοίου του και
αναχωρεί µε κατεύθυνση την Τύρο.39 Η θαλασσοταραχή τον οδηγεί στην ακριβώς
αντίθετη κατεύθυνση,στη µακρινή Μυτιλήνη,όπου γίνεται µια δηµόσια γιορτή.Η
σφοδρή λύπη που αισθάνεται τον εµποδίζει να συµµετάσχει σ’ αυτήν.Ωστόσο,εν
γνώσει της οδυνηρής ατµόσφαιρας που επικρατεί στο περιβάλλον εξαιτίας του,
επιτρέπει στο πλήρωµα να γιορτάσει,παραχωρώντας του µάλιστα ένα γενναιόδωρο
χρηµατικό ποσό. ∆ίνει όµως αυστηρή εντολή να µην ενοχληθεί ο ίδιος από
κανέναν.Όποιος τολµήσει να του µιλήσει θα χάσει τα δύο του πόδια.
Το δυσάρεστο αίσθηµα που προκαλεί στον ήρωα το νέο του θανάτου της
κόρης είναι βέβαια κοινό στοιχείο σε όλες τις µεταγενέστερες επεξεργασίες του
Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Ο σπαρακτικός πόνος ωθεί παντού τον
Απολλώνιο να αποφύγει τις κοσµικές εκδηλώσεις και να αποµονωθεί στο κύτος
του πλοίου.Εντούτοις,µόνο στο ισπανικό Libro,στον Pucciκαι στις δύο ελληνικές
διασκευές εκφράζει ο ήρωας πολύ έντονη θλίψη για το θάνατο της κόρης του.
38
Προς την κατεύθυνση αυτή προσαρµόστηκε ενίοτε στην προφορική νεοελληνική παραγωγή
το µοτίβο της παράδοσης της νεογέννητης κόρης από τον «χήρο» πατέρα. Στο παραµύθι από τις
Κυδωνίες της Μικράς Ασίας, λ.χ., ο βεζίρης στο οποίο εµπιστεύεται ο ήρωας το παιδί του
προστάζεται να στείλει στον ίδιο κάθε τόσο νέα για το κορίτσι και να φροντίζει σαν αληθινός πατέρας
για τη σωστή του µόρφωση,εντολή που εκφράζει,αν µη τι άλλο,την πατρική στοργή του πρίγκιπα
προς το «ορφανό» κοριτσάκι. Στο παραµύθι της Σµύρνης ο ήρωας, επειδή δεν είχε σκοπό να
ξαναπαντρευτεί,δέχεται την πρόταση του φίλου και της γυναίκας του να αφήσει στα χέρια τους την
ανατροφή της κόρης του ώσπου να ξετσουµίσει λιγάκι,να γένει ώσαµε δεκατεσσάρω χρονώ [… ] για να
µην καταλάβει πολύ την αρφάνια. Βλ. αντιστοίχως von H ahn (1991), σ. 191, Επιφανίου–Πετράκη
(1967),σ.57.Για το θέµα της πνευµατικής καλλιέργειας βλ.παραπάνω,σηµ.7.
39
Ο «αυτοενταφιασµός» του ήρωα στο αµπάρι του πλοίου θυµίζει,όπως παρατηρεί ο Chiarini
(1983),σ.286,την ιστορία του βιβλικού Ιωνά.
184
Η βασική αλλαγή που παρατηρείται στις επεξεργασίες αυτές αφορά το

αταίριαστο ή,καλύτερα,άκαιρο από ηθική άποψη ενδιαφέρον του πατέρα για τα
περιουσιακά στοιχεία της «πεθαµένης» Τάρσιας. Στη ∆ιήγησιν το θέµα δεν
συζητιέται καν, ενώ στα Cantari και στη Ριµάδα ο ήρωας ρητά περιφρονεί τα
χρήµατα που αναιδέστατα του επιστρέφει ο δήθεν φίλος του.Τον ψυχικό πόνο που
του προκάλεσε το νέο δεν µπορεί να τον απαλύνει κανένα υλικό αγαθό.Ο θάνατος
είναι η µόνη του ελπίδα.Γι’ αυτό εγκαταλείπει την διακυβέρνηση του πλοίου του,
που ανοίγεται στο πέλαγος χωρίς σκοπό, σχεδόν σε πορεία αυτοκτονίας.40 Στην
ισπανική ανώνυµη διασκευή τα πετράδια και τα πολυτελή φορέµατα της
πεθαµένης χρησιµοποιούνται µεταφορικά από τον Απολλώνιο για επίδεση των
εσωτερικών του πληγών.Για τη συναισθηµατική τους αξία και µόνο ο Απολλώνιος
θα πάρει µαζί του και άλλα προσωπικά αντικείµενα που ανήκαν στην κόρη, τα
οποία είχαν τοποθετήσει οι θετοί γονείς στον τάφο της.
Οι ελληνικές επεξεργασίες του Απολλώνιου χαρακτηρίζονται εξάλλου για τις
εξής τροποποιήσεις:
- Πρώτα απ’ όλα απουσιάζει η λεπτοµέρεια της διαίσθησης του Απολλώνιου
ότι η Τάρσια δεν βρισκόταν στον τάφο που του έδειξαν οι φίλοι του. Οι
ελληνόγλωσσοι διασκευαστές υπογραµµίζουν έτσι περισσότερο το θρήνο του
ήρωα µπροστά στο µνηµείο αυτό, εξυπονοώντας την ακράδαντη πίστη του ότι
εκείνη έχει πράγµατι πεθάνει.41
- H εντολή που έδινε ο ήρωας στο πλήρωµα του πλοίου σε προηγούµενα
κείµενα του Απολλώνιου χρησιµεύει στην πλοκή της µυθιστορίας για να
επακολουθήσει ο διάλογος µε τον άρχοντα της Μυτιλήνης,που θα οδηγήσει,µε τη
σειρά του, στη σκηνή αναγνώρισης πατέρα-κόρης. Ωστόσο, αυτό συµβαίνει στις
40
Η λεπτοµέρεια αυτή απουσιάζει σε άλλες µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές.Όπως
και στη ΗΑ,στις υπόλοιπες υπό εξέταση κείµενα ο ήρωας αποφασίζει να γυρίσει στην πατρίδα του.
41
∆ιήγησις 613-23, Ριµάδα 1449-74. Η διαφορά των δύο διασκευών συνίσταται εδώ στο
γεγονός ότι στην πρώτη ο θρήνος γενικεύεται στο λαό της Ταρσού,ενώ στη δεύτερη ακούµε µόνο το
µοιρολόγι του ήρωα.Για τα δύο αντίστοιχα χωρία µπορούν να εντοπισθούν και σε άλλες ελληνικές
µυθιστορίες της εποχής παράλληλες εκφράσεις που προέρχονται από το δηµοτικό ρεπερτόριο των
µοιρολογιών.Για το πρώτο κείµενο η Cupane (1995),σηµ.78,προσκοµίζει τους στ.1277 κ.ε.του
Βέλθ.: βαρέως νεστέναξεν π καρδίας µέσης / κλαυσεν, θρηνήθηκεν [… ] κα φ’ τ ν θλίψιν τ ν
πολλ ν κ’ ο πέτρες ρραγίσαν. Για το δεύτερο η D i Benedetto (1994), σηµ. 12, αναφέρει τα
παράλληλα χωρία του Φλώρ.1177-8,του Ιµπ.219-20,της Βοσκοπ.354,και του Ερωτ.Ε 1478.Bλ.
και Σηµειώσεις στο στ.305.Για τον κοινό τόπο της «έµψυχης» φύσης που µετέχει στον πόνο και τη
χαρά του ανθρώπου βλ.,λ.χ.,∆ιγ.Ακρ.G 3583-6,Λίβ.3798-3801,Ιµπ.474-5,Περ ξεν.282-6,∆ιήγ.
Βέλθ.[ρ]455-7.Αξίζει να σηµειωθεί ότι ορισµένες από τις προφορικές λαϊκές νεοελληνικές συνθέσεις
αναπτύσσουν το µοτίβο του µοιρολογιού του Απολλώνιου µπροστά στον ψεύτικο τάφο της κόρης του,
βλ.,λ.χ.,τους στ.85-91 και 89-98 των κρητικών τραγουδιών από το χωριό Φουρφουρά και από την
περιοχή του Ηρακλείου.
185
ελληνικές διασκευές δίχως να έχει προηγηθεί η αυστηρή προειδοποίηση του ήρωα

προς το πλήρωµά του, η οποία µάλιστα, από απειλή ακρωτηριασµού στην ΗΑ,
γινόταν απειλή θανάτου σε άλλες διασκευές,όπως στο Leggere,στα Cantari και
στην Patraña.Έτσι,στη ∆ιήγησιν ο Απολλώνιος παρακαλεί απλώς τον καπετάνιο
και το γραµµατέα του42 να µην τον ενοχλήσουν, ενώ στη Ριµάδα αυτοί που
αποφεύγουν να του µιλήσουν,για να µην προκαλέσουν µια ενδεχόµενη δυσάρεστη
κατάσταση,είναι οι σύντροφοί του.
O µοναστικός βίος
Στο δεύτερο κεφ. της παρούσας εργασίας είδαµε πώς οι µεσαιωνικοί και
αναγεννησιακοί διασκευαστές του Απολλώνιου άµβλυναν ή παρέλειψαν τα
διάφορα παγανιστικά στοιχεία που περιείχε στην πρώτη γνωστή λατινική διασκευή
όλο το επεισόδιο της αναχώρησης της κεντρικής ηρωίδας στο Αρτεµίσιον της
Εφέσου,και πώς τα αντικατέστησαν από άλλα,σύµφωνα µε τα χριστιανικά τους
δεδοµένα. Στο µέρος αυτό της εργασίας θα ολοκληρώσουµε την εξέταση του
εκχριστιανισµού αυτού του επεισοδίου, αλλά θα συγκεντρώσουµε την προσοχή
κάθε διασκευής στη διαγραφή του χαρακτήρα και στην έκθεση των εσωτερικών
αιτίων που ωθούν το πρόσωπο αυτό στο µοναστικό βίο.
Η προσοχή που δίνεται στην αγνεία ή αποχή κατά τη διάρκεια του πένθους
οδηγεί την ηρωίδα της ΗΑ στο ναό της ολύµπιας θεάς της παρθενικής σεµνότητας
και αξιοπρέπειας.Η ανησυχία για τη σωµατική και ηθική της καθαρότητα,ύστερα
από το χαµό του συζύγου, γεννιέται επίσης στην ηρωίδα του µεσαιωνικού και
αναγεννησιακού Απολλώνιου.Το µοναστήρι κρίνεται σε όλα τα κείµενα ως το πιο
κατάλληλο µέρος για να περάσει η πριγκίπισσα το υπόλοιπο µέρος της ζωής της,
παρότι δεν αναφέρεται παντού ρητά, καθώς είδαµε προηγουµένως, ότι η ηρωίδα
κλείνεται σε ένα τέτοιο χριστιανικό ίδρυµα. Με την επιλογή αυτή η ηρωίδα
καλλιεργεί µια αρετή που επαινούσε, βέβαια, η Εκκλησία. Το µοτίβο του
εγκλεισµού σε µονή,που απεικονίζει εξάλλου µια ευρύτατα διαδεδοµένη συνήθεια
εκείνη την εποχή,τόσο στη ∆ύση όσο και στο Βυζάντιο,δεν το εκµεταλλεύονται
ωστόσο µε τον ίδιο τρόπο οι διασκευαστές µας.43
42
Ο «ναύκληρος» ήταν συγκεκριµένα στα βυζαντινά χρόνια ο καραβοκύρης εµπορικού πλοίου,
που ασχολούνταν κυρίως µε την εισαγωγή σίτου και γενικά δηµητριακών στην Κωνσταντινούπολη,
βλ. Κ.Ε. Πλακογιαννάκης, Ελληνική Ανατολική Αυτοκρατορία των Μέσων Αιώνων. Τιµητικοί τίτλοι
και ενεργά αξιώµατα στο Βυζάντιο.Εθιµοτυπία, ∆ιοίκηση,Στρατός,Θεσσαλονίκη 2001, σ.225.Για
τον όρο «γραµµατικός» βλ.,λ.χ.,Μαχ.631,15,Βέλθ.1022,∆ιήγ.Αλεξ.2817.
43
Οι µονές ήταν συχνά το καταφύγιο για πολλές γυναίκες που έπεσαν θύµατα µεγάλης
προσωπικής δυστυχίας. Μεγάλη ήταν εξάλλου και η επίδραση του υποδείγµατος πολλών τέτοιων
όσιων γυναικών.Θυµίζουµε,λ.χ.,την αγία Αθανασία,η οποία,ύστερα από το θάνατο του δεύτερου
συζύγου της,µοίρασε τα υπάρχοντά της στους φτωχούς,µπήκε σε µοναστήρι και έγινε ηγουµένη µετά
186
Οι διασκευές που επεξεργάζονται λιγότερο το µοτίβο αυτό είναι η Versione,η

Ystoire, καθώς και το Libro. Στα κείµενα αυτά µαθαίνουµε, όπως συνέβαινε
άλλωστε και στη ΗΑ,ότι η πριγκίπισσα εγκαθίσταται σε µέρος που επιλέγουν οι
γιατροί για να διατηρήσει εκείνη την αγνότητά της. Στο ισπανικό ποίηµα ο
αφηγητής απλώς προσθέτει ότι η ηρωίδα con otras duenyas de orden seruié al
Criador, ενώ στη γαλλική διασκευή γίνεται αναφορά και στην µεγάλη εκτίµηση
που τρέφουν κατόπιν γι’ αυτήν οι άλλες dam oiselles,car elle estoit tant saige et
tantgracieuse.44
Ο διασκευαστής τoυ Rom anzo εµπλουτίζει αυτό το σηµείο,επιδιώκοντας την
προβολή του στοιχείου της ηθικής βελτίωσης του χαρακτήρα.Γι’ αυτό το σκοπό
επισηµαίνεται πρώτα απ’ όλα ότι η ενέργεια της ηρωίδας οφείλεται στην
προσωπική της κρίση.Είναι δηλαδή τώρα η πρωταγωνίστρια αυτή που αποφασίζει
µόνη της να µπει σε µοναστήρι. Η πρωτοβουλία αυτή συνοδεύεται από την
επισήµανση της επακόλουθης υποδειγµατικής µοναστικής ζωής της Αρχιστράτας,
που µεταφράζεται µε το ότι γίνεται σύντοµα επικεφαλής της µοναστικής
κοινότητας.
Για τη σεµνή ζωή της ηρωίδας ως µοναχής,καθώς και για την ανάδειξή της
ως ηγουµένης της µονής,µαθαίνουµε επίσης,έστω και πολύ σύντοµα,στο κείµενο
που υπογράφει ο Benini, καθώς και στη ∆ιήγησιν. Στα τελευταία κείµενα
εξακολουθεί να είναι προσωπική η απόφαση του εγκλεισµού σε µοναστήρι. Ο
ανώνυµος ελληνόγλωσσος διασκευαστής,ή η µορφή µε την οποία παραδίδεται το
κείµενό του, µας στέρησε πάντως από τα λόγια της ηρωίδας, και έτσι δεν
διευκρινίζεται ο λόγος για τον οποίο αυτή αποφασίζει να ζήσει σύµφωνα µε τους
κανόνες του µοναχισµού. Μόλις «ανασταίνεται», δίνει τα µισά από τα πολύτιµα
κοσµήµατά της στους γιατρούς και, µε τα υπόλοιπα, κλείνεται σε µονή. Ο
αναγνώστης συµπεραίνει, όπως σηµειώσαµε λίγο παραπάνω, ότι η απόφασή της
οφείλεται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις που αναπτύσσονται µέσα της, ύστερα
από τη θαυµατουργική επάνοδό της στη ζωή.45
από λίγα χρόνια. Για περισσότερα σχετικά µε το θέµα αυτό στον ελληνικό Μεσαίωνα βλ. Η.
D elehaye, «O Βυζαντινός µοναχισµός», στων N .Η. Baynes–L.B. M oss (επιµ.), Βυζάντιο. Εισαγωγή
στο βυζαντινό πολιτισµό,ελλ.µτφρ.∆.Ν.Σάκκα,Αθήνα 1988.
44
Στη Versione και στο Libro µαθαίνουµε µόνον αργότερα,στο επεισόδιο της επίσκεψης του
ήρωα στην Έφεσο,ότι η ηρωίδα είχε γίνει ηγουµένη του µοναστηρίου.
45
∆ιήγησις 407-11.Ορισµένοι µελετητές πρότειναν διάφορες εικασίες για να λυθεί η µετρική
ανωµαλία που εντόπισαν στο α΄ ηµιστίχιο του στ. 411, βλ. Janssen (1954). Το β΄ ηµιστίχιο
παρουσιάζει πρόβληµα και ως προς το νόηµα. Η Cupane (1995) το ερµηνεύει ως παρεξήγηση της
ιταλικής πρότασης του προτύπου in questo abito sί si sta Archistratα, όπου το abito εννοεί
«abitudine», δηλαδή (καλοκάγαθη) συνήθεια, συµπεριφορά. Για άλλα σχόλια σχετικά µε τη
συγκεκριµένη σκηνή της ∆ιηγήσεως βλ.κεφ.2,σ.107-8,κεφ.3,σηµ.32.
187
Ο Pucciπροχωρά προς την ίδια κατεύθυνση,εστιάζοντας το ενδιαφέρον στην

εσωτερική κατάσταση της ηρωίδας.Για πρώτη φορά,αυτή εκφράζει τους λόγους
της δικής της απόφασης. Η απογοήτευση, λόγω του υποτιθέµενου χαµού του
συζύγου της, την ωθεί στο µοναχισµό. Η Αρχιστράτα βλέπει τη µονή ως ένα
καταφύγιο όπου µπορεί να πενθεί και να τηρεί την αγνότητά της. Η ευσεβής
συµπεριφορά της στη µονή παρακινεί τις µοναχές να τη διαλέξουν ως ηγουµένη,
όταν η προηγούµενη πεθαίνει.46
Ο ποιητής της Ριµάδας προσαρµόζει πρωτότυπα όλο το επεισόδιο. O ι
τροποποιήσεις που εισάγονται είναι οι εξής:47
- ∆ίνεται καταρχήν περισσότερη έµφαση στην εσωτερική στροφή του
προσώπου και υπογραµµίζονται οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις.H Αρχιστράτα
αποφασίζει να ακολουθήσει το πιο δύσκολο µονοπάτι που υπάρχει για τους
χριστιανούς προς τον ουρανό και απαρνείται τα εγκόσµια και τις κοσµικές ηδονές
για να αφιερωθεί εξολοκλήρου σ’ Αυτόν που την αναγέννησε και να υποφέρει µε
υποµονή,όπως ο Κύριος,τα επαγόµενα παθήµατα.48 Υπάρχει ίσως και ένας άλλος
λόγος που την οδηγεί στην απόφαση αυτή.Εάν γυρίσουµε λίγο πίσω στην ιστορία
και ξαναδιαβάσουµε το επεισόδιο όπου οι δύο πρωταγωνιστές ενηµερώνουν τον
βασιλιά Αρχιστάτορα ότι πρόκειται να ταξιδέψουν στην Αντιόχεια,49 θα δούµε ότι
τελικά φεύγουν χωρίς να τους έχει δώσει ο πατέρας της την τόσο σηµαντική για
τους χριστιανούς ευχή ή ευλογία για καλό ταξίδι.Έχοντας υπόψη αυτά,τώρα είναι
εύκολο να υποθέσουµε ότι όσα έπαθε η Αρχιστράτα οφείλονται στο ότι έπραξε
χωρίς να υπακούσει το θέληµα του πατέρα της.50
46
Cantari III 20-4. Στις βενετικές έντυπες εκδόσεις του 1475 και του 1499 ο ευσεβής
µοναστικός βίος της ηρωίδας τονίζεται και σε δύο επιπρόσθετες στροφές που έχουν ως εξής: E,
governando m olto saviam ente/ com e in tal l(u)oco sì se convenia (convenea)/ perch’el’era
m olto(m ulto) savia (e) prudente,/ a Iesu Christo el cor ferm o tenia,/ pregava sem pre la donna
piacente/elsum m o D io,ch’è pien de cortesia,/per Apollonio suo e cara spene,/e per elm edico,che
gli ha facto bene.// E tanto hum anam ente solea (have a) portare,/ che tutte quante gran bene gli
voleva,/e tutto ciò ch’ella have(v)a a com andare/beata quella che presto ilfacea,/E com e sancta la
voleva adorare/O gnuna a leisìse sottom ette(v)a;/tanto era benigna e gratiosa,/che m aisividipiù
m irabilcosa.
47
Σχολιάζονται εδώ οι στ.1013-1064.
48
Για την έκφραση του στ.1024 ν παραλάβω τ ν σταυρόν βλ.τα περίπου σύγχρονα κείµενα
Σκλέντζας 5.43 ∆ι τ ν σταυρ τόνε βαστ ς,Φυλλ.γαδ.(ειρωνικά) 300-1 βαστ σταυρ ν κα πατερµά,
φορ κα τ µαντί µου/κα δείχνω µεγαλόσχηµη κα µοιάζω σ ν γουµένη.Για άλλα παραδείγµατα στα
θεολογικά βυζαντινά κείµενα,εµπνευσµένα από την Κ∆ (λ.χ.Κατά Ματθ.27.40),βλ.Lam pe στη λέξη
«σταυρός».
49
Ριµάδα 843 κ.ε.
50
Εκτός από την ευχή του γάµου που σχολιάσαµε προηγουµένως (βλ.κεφ.2,σηµ.93),οι νέοι
συνηθίζουν να έχουν την ευχή των γονέων προτού να φύγουν σε µακρινό ταξίδι.Παραδείγµατα αυτής
της συνήθειας έχουµε σε άλλες ελληνικές µυθιστορίες ή συγγενή αφηγηµατικά δηµώδη κείµενα της
188
- Επιπλέον, στη Ριµάδα παραλείπεται η µεγαλοπρέπεια µε την οποία

παρουσιάζεται το γεγονός του εγκλεισµού σε µονή στο ιταλικό πρότυπο του Pucci.
Η γυναίκα του ήρωα δεν µπαίνει στο µοναστήρι µε πανηγυρική τιµητική συνοδεία.
Ο γιατρός τη φέρνει απλώς στη µονή,όπου γίνεται αποδεκτή από την ηγουµένη.51
Στη συνέχεια περιγράφεται σύντοµα η εκκλησιαστική τελετή κατά την οποία η
Αρχιστράτα περιβάλλεται το µοναστικό σχήµα. Ο ιερέας της χριστιανικής
κοινότητας τελεί την κουρά και διαβάζει την απαιτούµενη ακολουθία.
- Τέλος, αφιερώνονται περισσότερα σχόλια στα γνωρίσµατα του
υποδειγµατικού µοναστικού βίου της Αρχιστράτας,στην προσήλωσή της προς το
Θεό,καθώς και τις ευεργεσίες της προς το µοναστήρι,όταν έγινε ηγουµένη µετά
από το θάνατο της προηγούµενης προϊσταµένης της µοναστικής κοινότητας.52 Ο
κρητικός συγγραφέας εισάγει εδώ µια ενδιαφέρουσα λεπτοµέρεια που θα παίξει
σηµαντικό ρόλο αργότερα στην ιστορία.53 Η ηρωίδα τοποθετεί σε µια άκρη του
ναού την κασέλα µέσα στην οποία έφτασε στην ακτή και σώθηκε,µε τη δική της
εποχής,βλ.Φλώρ.1163,Καλλ.1092,Απόκοπ.320 κ.ε.,Ιµπ.(Βεν.) 229-31,249-51.Για τη σηµασία

αυτής της χριστιανικής συνήθειας βλ.επίσης Κεκαυµ.Στρατ.68 ∆εήθητι το Θεο καταλαβε ν σε ε χ ν
πατρός σου κα µητρός σου. Για τη συνήθεια στη ∆ύση βλ. Libro 260, όπου ο πεθερός, κατά το
αποχαιρετισµό τους,δίνει την ευλογία του στο νιόπαντρο ζευγάρι σαν επίσκοπος,µε τη συµβολική
δηλαδή κίνηση του δεξιού χεριού,για να τους δοθεί έτσι η θεία προστασία.
51
Βλ.εξάλλου και την αναφορά στο συµφέρον που είχαν οι καλόγριες να µπει η Αρχιστράτα
στο µοναστήρι,εξαιτίας του πλούτου της,λεπτοµέρεια που απαντά και στο Rom anzo 36.9 κ.ε.Καθώς
είδαµε προηγουµένως (βλ.κεφ.2,σηµ.68),η αποδοκιµασία του κλήρου εκφράζεται µε ειρωνικό τόνο
και στο ισπανικό Libro,όταν θίγεται το θέµα του κέρδους που προκύπτει συνήθως από τις νεκρώσιµες
ακολουθίες.Παρόµοιο αντικληρικό στοιχείο υπάρχει στον Απόκοπ.Στο αρχικό τµήµα του ποιήµατος
ο Μπεργαδής επιτίθεται εναντίον των κληρικών που υποβλέπουν τα υπάρχοντα των νεκρών και τις
χήρες τους.Επ’ αυτού βλ.Μ.Λασσιθιωτάκης,«Apokopos 183-220:Rem arques sur l’anticléricalism e
de Bergadis»,Θησαυρίσµατα 22 (1992)127-47.Κριτικές εναντίον των φιλοχρήµατων κληρικών,ιδίως
των φραγκισκανών µοναχών,δεν λείπουν στο Pucci.Bλ.το σονέτο ΧΙV (Sapegno 1952,σ.364) που
αρχίζει ως εξής: I fra’ m inori della povera vita/ tra noi si fanno chiam ar secolari,/ e’ m ostran non
voler tocar danari/e ’nsaccherebbon colle cinque dita.//E hanno letto e m ensa sífornita/che’n fra
religiosihan pochipari,/vera cos’è che non portan calzari,/d’ognialtra cosa hanno buona partita.
Κατάκριση της ηθικής κατάπτωσης των κληρικών έκανε επίσης η ορθόδοξη Εκκλησία.Βλ.,λ.χ.,τις
περιγραφές που κάνει ο ορθόδοξος παπάς Ναθαναήλ Μπέρτος της φθαρµένης ζωής των κληρικών της
εποχής του στο φως της εσχατολογικής προσδοκίας.Βλ.επ’ αυτού J.Αalberts,«O ηθικός βίος των
Κρητικών και ειδικά των κληρικών κατά το δεύτερο µισό του 15ου αιώνα και η συντέλεια του
κόσµου»,στον τόµο ∆ετοράκης (2000),σσ.31-46.
52
Στο σηµείο αυτό, στ. 1048-9, συναντάµε ένα ενδιαφέρον στοιχείο της χριστιανικής
θρησκείας,το µυστήριο της εξοµολογήσεως,που συνιστούν οι εκκλησιαστικές αρχές στους ασθενείς,
γιατί µε την συντέλεση του µυστηρίου ο άνθρώπος συµφιλιώνεται το Θεό.
53
Βλ.και κεφ.3,σηµ.37.
189
κορόνα και µια επιγραφή, για να διατηρεί στη µνήµη το θαυµαστό έργο του
Κυρίου.54
Εντελώς διαφορετικά παρουσιάζεται το επεισόδιο αυτό στη διασκευή του
Tim oneda.Η ηρωίδα του βαλενσιανού συγγραφέα παίρνει µόνη της την απόφαση
να περιβληθεί το µοναστικό σχήµα, αλλά δεν υπάρχουν στην απόφαση αυτή
θρησκευτικοί λόγοι. Η Silvana βλέπει το µοναστήρι απλώς ως ένα προσωρινό
µέρος όπου θα περιµένει τον πιθανό ερχοµό του άντρα της. Στην Patraña οι
καλόγριες δέχονται αµέσως την ηρωίδα ως ηγουµένη του µοναστηρίου,σε ένδειξη
σεβασµού προς το πριγκιπικό της αξίωµα.
Η τελική σκηνή αναγνώρισης που γίνεται στις µεσαιωνικές και

αναγεννησιακές διασκευές µέσα στο µοναστήρι της Εφέσου µας επιτρέπει να
κάνουµε µερικά ακόµη σχόλια σχετικά µε το χαρακτηρισµό της κεντρικής ηρωίδας
ως µοναχής:
Σε αντίθεση µε τον Pucci και τον διασκευαστή του Rom anzo, οι
ελληνόγλωσσοι διασκευαστές όχι µόνο προσέχουν να µην αναφέρουν τίποτε που
να σχετίζεται µε τον ειδωλολατρικό πολιτισµό,αλλά δίνουν επίσης προσοχή στην
ευπρεπή συµπεριφορά της ηρωίδας µέσα στο µοναστήρι.Τόσο στη ∆ιήγησιν όσο
και στη Ριµάδα παραλείπεται η λαµπρή γιορταστική υποδοχή των επισκεπτών-
προσκυνητών, καθώς και η λαµπρότητα του στολισµού της πρωταγωνίστριας γι’
αυτή την υποδοχή. ∆εν υπάρχει έτσι λόγος να θαυµάσει κανείς την οµορφιά της
ηγουµένης και να τη συγκρίνει µε κάποια θεά ή µε άγαλµα µιας βασίλισσας,όπως
συµβαίνει σε άλλες διασκευές. Στην οµοιοκατάληκτη ελληνική µορφή, που
επεξεργάζεται περισσότερο τη σκηνή αυτή, η συγκεκριµένη υποδοχή
χαρακτηρίζεται από τη λιτότητα και το σεβασµό των κανόνων της µοναστικής
ζωής. Η ηρωίδα υιοθετεί µια ταπεινότατη συµπεριφορά, πιο αρµόζουσα σε µια
µοναχή.
54
Το µοτίβο του εγκλεισµού σε µοναστήρι απαντά επίσης στον Ιµπ. 571-96. Σ’ αυτή τη
µυθιστορία η ηρωίδα ευεργετεί το µοναστήρι όπου καταφεύγει,ύστερα από τον αποχωρισµό της από
τον άντρα της, και γίνεται ηγουµένη ενός άλλου, που ιδρύει η ίδια. ∆εν επαινείται, πάντως, στη
µυθιστορία αυτή η απόφαση της ηρωίδας,ούτε αναφέρονται,εκτός από τη βοήθεια που παρέχει στις
καλόγριες,άλλα χαρακτηριστικά του µοναστικού της βίου.Η οµοιότητα των δύο χωρίων ήταν µάλλον
ολοφάνερη κατά την εποχή των πρώτων εκδόσεων των δύο µυθιστοριών, όπως συνάγεται από την
έντυπη σηµείωση ή παρεµβολή που υπάρχει στη σ. 33 της έκδοσης του 1553. Όπως υποθέτει ο
Κεχαγιόγλου (1982),σ.82,το χωρίο που περιέχει την περιγραφή της ένταξης της Αρχιστράτας στο
µοναστήρι θύµισε πιθανότατα σε κάποιον αναγνώστη, ή και στον ίδιο τον επιµελητή ή τον
στοιχειοθέτη,το ανάλογο επεισόδιο του Ιµπέριου,και έγραψε το όνοµα «‘Ηµπεριος» στο περιθώριο
του χειρογράφου που χρησίµευσε κατόπιν για το τυπογραφείο, και έτσι πέρασε αυτό το όνοµα στο
τυπωµένο βιβλίο.
190
Το θέµα του decorum απασχόλησε επίσης τους ισπανούς διασκευαστές.Στο

Libro η ηγουµένη προσπαθεί,έστω και µάταια,να συνεχίσει τις προσευχές της ενώ
ακούει τα λόγια του επισκέπτη. Καθώς είδαµε παραπάνω, στην Patraña η
αναγνώριση πατέρα-κόρης γίνεται στην ίδια πόλη όπου βρίσκεται το µοναστήρι
της γυναίκας του ήρωα,της Silvana.Αυτή η αλλαγή του σκηνικού έχει διάφορες
ενδιαφέρουσες συνέπειες στις οποίες έχουµε ήδη αναφερθεί. Τα νέα του
Απολλώνιου και της κόρης του φτάνουν στο µοναστήρι,και η ηγουµένη στέλνει
αγγελιοφόρο να τους φέρει κοντά της. Με τον τρόπο αυτό περισσεύει εδώ η
υπερφυσική εµφάνιση που σε άλλα κείµενα έδινε στον ήρωα την εντολή να
επισκεφτεί τη µονή.Η ηγουµένη καλλωπίζεται και φορά τα βασιλικά της ρούχα,
ύστερα από αίτηµα των καλογριών,για να δεχτεί τον άντρα της µε την παλιά της
εµφάνιση.Από την άλλη µεριά,η διήγηση επικεντρώνει τώρα την προσοχή στην
αντίδραση του ήρωα,διότι η ηγουµένη αφήνει το σύζυγό της να την αναγνωρίσει.
Το µαρτύριο µιας παρθένας

Όχι µικρότερος είναι ο ρόλος που παίζει το πρόσωπο της κόρης των
κεντρικών ηρώων.Όπως ο Απολλώνιος και η Αρχιστράτα,η Τάρσια γνωρίζει στα
νεανικά της χρόνια βάσανα και ταλαιπωρίες.Συγκεκριµένα,η νεαρή πέφτει θύµα
δύο κακόβουλων πράξεων.Πρώτα,στην Ταρσό,παραλίγο να σκοτωθεί βάναυσα
από τον υπηρέτη της θετής µητέρας της.Αργότερα,στη Μυτιλήνη,εγκαθίσταται
σε πορνείο,όπου αναγκάζεται να δέχεται πελάτες.Το κορίτσι καταφέρνει να βγει
µε επιτυχία από κάθε κρίσιµη κατάσταση.Τα κίνητρά της είναι παντού,ακόµη και
στη λατινική ΗΑ, σύµφωνα µε τις αρχές της χριστιανικής ηθικής. Οι
ελληνόγλωσσοι διασκευαστές, καθώς και ο ανώνυµος συντάκτης του ισπανικού
Libro, τονίζουν όµως περισσότερο τον ηρωισµό του προσώπου, παροµοιάζοντας
τις δοκιµασίες που υφίσταται στη µυθιστορία µε τα µαρτύρια αγίων, για να
αποδείξουν, άλλη µια φορά, το µεγαλείο της χριστιανικής πίστης. Τον αντίθετο
χειρισµό αυτών των θεµατικών µοτίβων αντιπροσωπεύει η αναγεννησιακή
Patraña.Στη διασκευή του Tim oneda µειώνονται αρκετά oι ενδείξεις χριστιανικής
πίστης της ηρωίδας, ως αποτέλεσµα των τροποποιήσεων που εισάγονται στην
πλοκή.Ο βαλενσιανός συγγραφέας έχει περιορίσει στο ελάχιστο το επεισόδιο της
απόπειρας δολοφονίας της νεαρής Politania,καθώς και τις σκηνές στο πορνείο.
Εκτός,λοιπόν,από την Patraña,το πρώτο περιστατικό που αναφέραµε έχει
ως εξής στα περισσότερα άλλα κείµενα του έργου:
Η θετή µητέρα της Tάρσιας στέλνει έναν υπηρέτη,τον Θεόφιλο,στo µνήµα
της παραµάνας της για να σκοτώσει τη νεαρή.Εκεί κρύβεται ο Θεόφιλος,έτοιµος
για να εκτελέσει τη δύσκολη αποστολή του.Όταν η Τάρσια εµφανίζεται,εκείνος
191
της επιτίθεται,αλλά µε τις ερωτήσεις της η ηρωίδα καθυστερεί την εκτέλεση.Στην

απελπισία της να βρει κάποια εξήγηση,η Τάρσια αναρωτιέται µήπως είναι η ίδια
αυτή που προκάλεσε, µε κάποια εσφαλµένη ενέργεια, την καταδροµή της. Η
αντίδραση αυτή έχει πιθανόν ένα θρησκευτικό νόηµα,τόσο στο λατινικό κείµενο
όσο και στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές. Στη συνείδηση της ηρωίδας, δηλαδή,
φαίνεται να κυριαρχεί το συναίσθηµα του χριστιανού αµαρτωλού, που φοβάται
µήπως έχει παραβιάσει κάποιο θρησκευτικό κανόνα, και γι’ αυτό πρέπει να
τιµωρηθεί µε το θάνατο.55
Η Τάρσια πείθει τον υπηρέτη να την αφήσει να προσευχηθεί στο Θεό. Ο
σκοπός είναι λίγο διαφορετικός σε κάθε περίπτωση. Στη ΗΑ, στο Libro, στην
Ystoire,καθώς και στην τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή, η ηρωίδα προσεύχεται,
διότι έχει ακόµη την ελπίδα ότι θα την ακούσει ο Θεός και θα τη σώσει από το
βάναυσο θάνατο.O ισπανός ποιητής παραθέτει στο σηµείο αυτό την προσευχή της
ηρωίδας.Αυτή ζητά βοήθεια από το Παντοδύναµο,για να σωθεί από εκείνο που
θεωρεί ως µαρτύριο. Στο Rom anzo, στο Leggere, στα Cantari, καθώς και στις
ελληνικές διασκευές,η µόνη της ανησυχία είναι η σωτηρία της ψυχής της.Αυτή η
δέηση υπονοεί και προϋποθέτει την πίστη στην Κρίση των ψυχών,η ύπαρξη της
οποίας συνιστά στο µελλοθάνατο χριστιανό να φύγει άµεµπτος,κατά το δυνατόν,
απ’αυτό τον κόσµο.
Η Τάρσια αρχίζει την προσευχή της,όταν ξαφνικά εµφανίζονται οι πειρατές,
που πλησιάζουν την ακτή και εµποδίζουν τελικά το φόνο.Ο γλιτωµός από αυτόν
τον κίνδυνο ήταν εύκολο να αποδοθεί από τον θρησκευόµενο αναγνώστη της
εποχής όχι σε ένα τυχαίο γεγονός, αλλά στη Θεία Πρόνοια. Το γεγονός θα
παρουσιαστεί ρητά από τον ποιητή-αφηγητή του ισπανικού Libro ως εκ θαύµατος
σωτηρία από τη σκληρή δολοφονία.
Το επεισόδιο παρουσιάζεται, όπως είπαµε, στη διασκευή του Tim oneda
αρκετά παραλλαγµένο.Εδώ ο υπηρέτης αποτυχαίνει στην προσπάθεια να ρίξει στο
ποτάµι την κόρη του Απολλώνιου.Ύστερα από αυτό το συµβάν,η νεαρή ηρωίδα
αντιµετωπίζει έναν άλλο κίνδυνο. Ο Serafino, ο γιος δηλαδή του νέου της
κηδεµόνα Teófilo,την ερωτεύεται και την απάγει,για να ικανοποιήσει τις ερωτικές
του επιθυµίες,αλλά στο δρόµο συναντιούνται µε τους πειρατές,που σκοτώνουν το
αγόρι και αρπάζουν το κορίτσι.56
55
Η ερµηνεία αυτή βασίζεται στη χριστιανική έννοια που ενδέχεται να έχει στα κείµενα αυτά το
ρήµα peccare.
56
Το µοτίβο της αρπαγής της ηρωίδας από ανταγωνιστές των ηρώων απαντά ήδη στις αρχαίες
ελληνικές µυθιστορίες.∆ιαφορετική είναι η σηµασία που αποκτά το µοτίβο αυτό όταν εκείνος που
πραγµατοποιεί την αρπαγή είναι ο ίδιος ο ήρωας,όπως συµβαίνει στη µεσαιωνική «επική» µυθιστορία
του ∆ιγ.Ακρ.
192
Από τα χέρια των πειρατών η κόρη του Απολλώνιου περνά στον προαγωγό
της Μυτιλήνης.Αυτό που τώρα βρίσκεται σε κίνδυνο είναι η παρθενία της.Στην
περίπτωση του λατινικού κειµένου έχουµε πάλι να κάνουµε µε ένα κάπως
αµφίβολο στοιχείο, εφόσον πρόκειται για µια αξία που αποδέχονται και
υποστηρίζουν τόσο ο χριστιανισµός όσο και η αρχαία θρησκεία.Ωστόσο,ο ζήλος
µε τον οποίο η ηρωίδα υπερασπίζει την παρθενία της είναι, θα λέγαµε, πιο
χαρακτηριστικός µιας παρθένας που έχει ασπαστεί τη χριστιανική θρησκεία και
αρνείται να χάσει µια πολύτιµη αρετή.57 Παρότι η ηρωίδα δεν εκτελείται, και
παντρεύεται στο τέλος, το επεισόδιο παρουσιάζει οµοιότητες µε τις άφθονες
περιγραφές µαρτυρίων που υπέστησαν χριστιανές παρθένες κατά τους διωγµούς,
και οι οποίες µαρτύρησαν σε οίκους ανοχής, αποδεικνύοντας στέρεη πίστη και
ζήλο για την παρθενική τους τιµή. Όχι µε λιγότερο πάθος και αγωνία θα
αντιµετωπίσει αυτό τον κίνδυνο ηθικής ατίµωσης η ηρωίδα του µεσαιωνικού και
αναγεννησιακού Απολλώνιου.Σκοπός µας τώρα είναι,λοιπόν,να προσέξουµε κατά
πόσο και µε ποιο τρόπο οι διασκευαστές που µας αφορούν εδώ υπογραµµίζουν ότι
η στάση της ηρωίδας σχετίζεται µε τη χριστιανική αντίληψη της παρθενίας:
Η αντίδραση της Τάρσιας τη στιγµή που µαθαίνει από το µαστροπό ποιος
είναι ο προορισµός της είναι παρόµοια στη ΗΑ, στη γαλλική Ystoire, καθώς και
στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές του 14ου αιώνα:58 η νεαρή τροµάζει και ικετεύει
να γίνει σεβαστή η αγνότητά της. Σε µερικές άλλες διασκευές γίνονται, όµως,
φανερές οι θρησκευτικές της πεποιθήσεις:
- Θρησκευτικούς λόγους επικαλείται, για παράδειγµα, η ηρωίδα του
Tim oneda. Αυτή παρακαλεί το µαστροπό να µην την εγκαταστήσει στο πορνείο,
επειδή έδωσε όρκο στο Θεό να τηρήσει την αγνότητά της.Στη διασκευή αυτή τα
βάσανα της Τάρσιας τελειώνουν εν µέρει εδώ,διότι ο µαστροπός δέχεται αµέσως
την πρότασή της να ασκήσει ένα διαφορετικό επάγγελµα, πιο ευυπόληπτο και,
ταυτόχρονα,πιο κερδοφόρο.Παραλείπονται έτσι οι σκηνές που γίνονταν µέσα στο
πορνείο µε τους πελάτες και µειώνεται η δραµατικότητα που είχε σε προηγούµενες
διασκευές η συγκεκριµένη κατάσταση.
- Οι ελληνικές διασκευές, καθώς και το ισπανικό Libro προχωρούν
περισσότερο τον εκχριστιανισµό αυτού του µοτίβου. Η θρησκευτικότητα της
57
ΗΑ 33-36. Ένα ανάλογο επεισόδιο όπου η ηρωίδα εγκαθίσταται σε πορνείο έχουµε στον
πέµπτο κεφ. της µυθιστορίας του Ξενοφώντος. Ας σηµειωθεί ότι η χριστιανική εκτίµηση προς την
αγνότητα και οι ασκητικές τάσεις της Εκκλησίας επηρεάστηκαν βαθιά ιδίως κατά τον 2ο αιώνα µε την
ευρύτατη κυκλοφορία του απόκρυφου βιβλίου των Πράξεων Παύλου και Θέκλας.Για τις πιο ακραίες
εκδηλώσεις των χριστιανών, σε σύγκριση µε τον ηπιότερο ασκητισµό των παγανιστών, πάνω στα
θέµατα της παρθενίας και της αποχής από τις σαρκικές επαφές,βλ.το πρώτο κεφ.της µονογραφίας
του D odds (1995),«Ο άνθρωπος και ο υλικός κόσµος».
58
Στο Leggere η σκηνή αυτή παραλείπεται,ενώ στα Cantariδεν υπάρχει διάλογος.
193
ηρωίδας θυµίζει ιδιαίτερα εδώ τα µαρτυρολόγια που αφηγούνταν το σκληρό

δίληµµα που, κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, συνήθιζαν να θέτουν στις
οµολογήτριες οι ρωµαίοι δικαστές, να αρνηθούν δηλαδή την πίστη τους ή να
εγκλεισθούν σε πορνείο.59 Στην ισπανική διασκευή η σκηνή διαλόγου
αντικαθίσταται από µια προσευχή της Τάρσιας προς το Θεό. Έτσι όπως πριν
φρόντισε για το σώµα της,η κόρη παρακαλεί τώρα το Θεό της να µην επιτρέψει σε
κανέναν να κηλιδώσει την ψυχή της.60 Το θέµα της αµαρτίας και της καθαρότητας
της ψυχής θίγεται επίσης και στη ∆ιήγησιν.Εδώ ο αφηγητής παρουσιάζει αυτό το
περιστατικό ως έναν ακόµη,χειρότερο κίνδυνο για την Τάρσια,εφόσον δεν αφορά
το εξωτερικό στοιχείο του σώµατος,αλλά την ψυχή και,εποµένως,τη µεταθανάτια
ζωή.61 Με το να συνδέουν την παρθενία µε τη ψυχική αγνότητα, οι ανώνυµοι
θρησκευόµενοι συντάκτες του ισπανικού Libro και της ελληνικής ∆ιηγήσεως
υιοθετούν τη χριστιανική αντίληψη της παρθενίας, καθώς είχε διατυπωθεί στα
θεολογικά κείµενα.62 Αξιοσηµείωτη είναι εξάλλου και η αντίδραση που δείχνει στο
σπίτι του µαστροπού η Τάρσια της ανοµοιοκατάληκτης ελληνικής διασκευής,την
οποία είχαµε ευκαιρία να σχολιάσουµε στο δεύτερο κεφάλαιο. Λίγο προτού να
µάθει ότι πρόκειται να εγκατασταθεί σε πορνείο, και κάτω από την πίεση του
µαστροπού να προσκυνήσει το δικό του είδωλο, η ηρωίδα δηλώνει ότι θα
59
Θυµίζουµε,λ.χ.,το γνωστό µαρτύριο της οσίας Αναστασίας.Η χριστιανή αυτή καταγγέλθηκε
στον αυτοκράτορα της Ρώµης ότι εξύβριζε δηµόσια τους θεούς και πρόλεγε την πτώση των ειδώλων.
Ο δικαστής προσπάθησε να την εκφοβίσει µε την απειλή ότι θα την έκλεινε σε πορνείο για να
καταστρέψει ταυτόχρονα την ψυχή και το σώµα της, εάν δεν απαρνιόταν την πίστη της. Εκείνη
απάντησε τα εξής:Πέποιθα, φη, π τ Θε τ Σωτ ρί µου, τι κσπάσεται παγίδος το ς πόδας µου
κα τ ν ψυχ ν µου ύσεται πάσης καθαρσίας [… ] ’Εγώ δ λλ το ς θεο ς σου ο λατρεύσω ο δ
θυσίαν α το ς προσοίσω ποτέ.Τ δέ γε πρ ς βίαν βουλήτως πραττόµενον, πόταν α σχρ ν ,το ς µ ν
ναγκασµένοις τιµωρία µ λλον, ο χ µαρτία δοκε , το ς δ βιαζοµένους πευθύνους ποιε (Ι.
Χρυσόστοµος, PG 116.588C). Την οµοιότητα της συγκεκριµένης σκηνής της µυθιστορίας του
Απολλώνιου µε τα µαρτυρολόγια θυµίζει επίσης η διασκευή του J. de Cuenca. Και εδώ η ηρωίδα
ξεφεύγει τον κίνδυνο χάρη στην επέµβαση του Θεού, που προκαλεί την σεξουαλική ανικανότητα
όλων των πελατών. Πρβ. επίσης την περίπτωση της αγίας Αγνής, η οποία κλείστηκε επίσης σε
πορνείο,αλλά όσοι επιδίωκαν να την πειράξουν πέθαιναν.
60
Βλ.στρ.402-3.
61
∆ιήγησις 531-542.
62
Για την εµµονή στην εσωτερική και πνευµατική υπόσταση της παρθενίας βλ.,λ.χ.,τα λόγια
του Μεγάλου Βασιλείου: M έγα µ ν γάρ ς ληθ ς παρθενία, τ φθάρτ Θε , ς ν κεφαλαί
ε πε ν, ξοµοιο σα τ ν νθρωπον.Ο κ π σωµάτων δ ρα π ψυχ ς α τ δεύει, λλ ψυχ ς τ ς
σωµάτου ο σα ξαίρετος, τ ταύτης θεοφιλε παρθενί φθορα φυλάττει τ σώµατα (’Eν παρθενί
ληθο ς φθορίας,PG 30.672 B).Για την εσχατολογική αξία που έχει για την επίσηµη χριστιανική
ηθική η παρθενία βλ. µαρτυρίες όπως αυτή του Μεθόδιου του µάρτυρα στο Συµπόσιον τ ν δέκα
παρθένων (PG 18. 88C): ’Eγώ γ ρ κριβ ς α σθέσθαι µοι δοκ , τι τ ς ε ς τ ν παράδεισον
ποκαταστάσεως,κα τ ς ε ς τ ν φθαρσίαν µεταβολ ς,κα τ ς πρ ς Θε ν καταλλαγ ς,ο δ ν ο τως
α τιον λλον γέγονε κα σωτήριον νθρώποις,τ στρατηγ σαν µ ς ε ς ζωήν, γνεία.
194
παραµένει πιστή στη θρησκεία της, που απαγορεύει τέτοιου είδους λατρείες. Η
υποδειγµατική αυτή συµπεριφορά εξηγεί την επανειληµµένη βοήθεια που παρέχει
ο Θεός στην πιστή νεαρή.63 Ο ποιητής της Ριµάδας εστιάζει επίσης την προσοχή
στην ακλόνητη πίστη στο Θεό που ενθαρρύνει την αγνή παρθένα.Ο ένθεος ζήλος
της Τάρσιας τη βοηθά να αντιµετωπίσει µε περιφρόνηση την κυνικότητα και την
αδιαντροπιά του µαστροπού της Μυτιλήνης.64
O προαγωγός δεν σπλαχνίζεται ωστόσο την Τάρσια και την εγκαθιστά στο
πορνείο. Ο πρώτος πελάτης είναι ο µελλοντικός της σύζυγος, ο ηγεµόνας της
πόλης.Η Τάρσια τον ικετεύει να µην προχωρήσει σε µια άσεµνη πράξη και,για να
τη συµπονέσει και να αποτραπεί έτσι η διακόρευσή της,πέφτει στα πόδια του και
του διηγείται τις δυστυχίες της ζωής της, επικαλούµενη συνήθως την πίστη στο
Θεό.Στο ισπανικό Libro η πρωταγωνίστρια προβάλλει το θέµα της αµαρτίας που
πρόκειται να διαπράξει µαζί της ο άρχοντας. Ιδιαίτερη συγκίνηση προκαλούν τα
πονεµένα λόγια της ηρωίδας στη Ριµάδα.To ηθικό δίδαγµα της σκηνής γίνεται εδώ
πολύ σαφές. ∆ιαµέσου της Τάρσιας, ο κρητικός συγγραφέας κατακρίνει όσους
ευγενείς, ή άλλα άτοµα της κοινωνίας που έχουν εξουσία, συµπεριφέρονται µε
τρόπο ανάρµοστο για την τάξη τους και επισκέπτονται τέτοια µέρη,
εκµεταλλευόµενοι τους πιο αδύναµους και απροστάτευτους ανθρώπους.65
Οι ικεσίες της νεαρής έχουν θετικό αποτέλεσµα σε κάθε πελάτη,και όλοι τη
λυπούνται. Η Τάρσια µαζεύει τα χρήµατά τους, διατηρώντας την παρθενία της.
Ήδη από το πρώτο µεροκάµατο που παραδίδει στον προαγωγό της, η ηρωίδα
οµολογεί υπερήφανη ότι τα έβγαλε πέρα χωρίς να έχει πλαγιάσει µε κανέναν. Ο
προαγωγός δεν µένει ωστόσο ικανοποιηµένος µε την κατάσταση αυτή και στέλνει
έναν υπηρέτη του για να τη διακορεύσει.
Στη ΗΑ,στην Ystoire,στις ιταλικές διασκευές σε πεζό λόγο,καθώς και στη
∆ιήγησιν,η Τάρσια αντιµετωπίζει τη δυσάρεστη κατάσταση µε τη χαρακτηριστική
της πειθώ,και ο ευαίσθητος υπηρέτης εγκαταλείπει αµέσως την προσπάθεια να τη
βιάσει.Με την υποστήριξή του µάλιστα η ηρωίδα καταφέρνει να εγκαταλείψει το
πορνείο,για να αρχίσει ένα καινούριο επάγγελµα.Από εδώ και εµπρός,θα κερδίζει
χρήµατα για το προαγωγό της χρησιµοποιώντας τις καλλιτεχνικές της ικανότητες.
Ο ανώνυµος ισπανός διασκευαστής προτίµησε να παραλείψει τη σκηνή αυτή.
Η ηρωίδα προτείνει στο µαστροπό otro m ester qu’es m ás sin pecado,
63
Η διαφύλαξη της παρθενίας της κοπέλας υπογραµµίζεται ιδιαίτερα στη διασκευή αυτή,βλ.
στ.534,582,605-6.Η ίδια αναγνωρίζει τη βοήθεια του Θεού στη διατήρηση της παρθενίας της,βλ.
στ.736.
64
65
Βλ.στ.1335-48.
195
υπογραµµίζοντας έτσι πάλι την ανησυχία της για την αµαρτία,και εκείνος δέχεται
αµέσως.
Στην ίδια συµφωνία φτάνουν τα αντίστοιχα πρόσωπα των Cantari και της
Ριµάδας.Στα κείµενα αυτά η σύγκρουση της ηρωίδας µε τους εκβιαστές της είναι
όµως σφοδρότερη, επειδή τώρα απειλείται και η ίδια η ζωή της. Η κατάσταση
αµβλύνεται πάντως στη διασκευή του Pucci, όταν ο κακόβουλος υπηρέτης
υποχωρεί στα πειστικά λόγια του θύµατος. Στην ελληνική οµοιοκατάληκτη
µυθιστορία δηµιουργείται ακόµη περισσότερη ένταση. Πρώτα απ’ όλα
παραλείπεται ο διάλογος που γίνεται στο ιταλικό πρότυπο µεταξύ υπηρέτη και
ηρωίδας. Στη θέση του ακούµε το απελπισµένο µοιρολόι της Τάρσιας, που
εκφράζει τη δυσανασχέτησή της για τη µοίρα της και την επιθυµία της να είχε
πεθάνει µαζί µε την µητέρα της.Ο µαστροπός δεν εµφανίζεται επειδή τον αναζητά
ο υπηρέτης του για να συνοµιλήσει µε την Τάρσια και να βρεθεί κάποια λύση.
Όταν ακούει από έξω τον οδυρµό της κοπέλας ο Μακάριος τρέχει στο δωµάτιό της
διατεθειµένος να εκτελέσει ο ίδιος το έγκληµα.Οι θρησκευτικοί λόγοι που έχει η
ηρωίδα της Ριµάδας για να αντισταθεί είναι πιο πρόδηλοι,σε σχέση µε την ιταλική
της πηγή.Η αποφασιστικότητά της να µην αλλάξει τ ν στράτα τήν κρατε ε ς τ ν
Θε ν και να µην υποχωρήσει έτσι στην πίεση του άγριου προαγωγού αντανακλά
ακριβώς τη θρησκευτική σηµασία που έχει για τους χριστιανούς η παρθενία,που
δεν είναι παρά η προσήλωση σε µιαν αποκλειστική αγάπη για το Θεό.66
H πρωτοτυπία της Ριµάδας συνεχίζεται και στο αµέσως επόµενο χωρίο όπου
περιγράφεται η τύχη της νεαρής ηρωίδας µε το νέο επάγγελµα.Ο κρητικός ποιητής
παραλείπει από το ιταλικό πρότυπο το χωρίο όπου ακούµε την ιδέα που έχει η
ηρωίδα να χρησιµοποιήσει τις γνώσεις της λύνοντας µε αµοιβή όσα ερωτήµατα θα
θελήσει ο λαός της Μυτιλήνης να της υποβάλει µέσα στην πλατεία,καθώς και την
περιγραφή της επιτυχίας που είχε µε τη µέθοδο αυτή και τα µεγάλα κέρδη που
66
Πρβ. Cantari IV 22-9, Ριµάδα 1361-1400. Ο χριστιανικός όρκος µε τον οποίο η ηρωίδα
εξορκίζει τον προαγωγό και τον υπηρέτη να τη σεβαστούν, επικαλούµενη το Θεό, αλλά και τον
ουρανό, τα άστρα και τη γη, θυµίζει εκφραστικά τον όρκο του βασιλιά προς το σοφό γέροντα του
Πτωχολ.,βλ.παραλλαγή [Β] 310-11 µ τ ν λιο,µ φεγγάρι,/ µ τ ν ο ρανόν,µ τ’ στρη,καθώς
επίσης, όπως σηµείωσε ο Κεχαγιόγλου (1982), σ. 88, τους «ειδωλολατρικούς» όρκους ορισµένων
προσώπων του Ερωτ.Πρβ.τον όρκο του αλλόθρησκου Καραµανίτη (Β 323:δ ν προσκύναν Ο ρανό,
στρα µηδ Σελήνη), τον όρκο «των ρηγάδων» στη γραπτή επίρρωση της συµφωνίας τους για
µονοµαχία (∆ 1621 κ.ε.:µ τ’ Αστρη,µ τ ν Ο ρανό,µ’ ’Ανατολή κα ∆ύση,κα µ τ Γ ς [… ] κα
µ τ ν λιο τ λαµπρό, τ Φ ς κα τ Σελήνη), ή τον όρκο της Αρετούσας για αιώνια πίστη στον
αγαπηµένο της (∆ 1457-8:κι µνόγω του στ ν Ο ρανό,στ ν Ηλιο,στ Φεγγάρι, λλος γι γυναίκα
του ποτ ν µ µ πάρη). Για ανάλογους όρκους στα ουράνια σώµατα που απαντούν και σε άλλα
βυζαντινά και µεταβυζαντινά κείµενα,βλ.Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.3,σσ.371 κ.ε.,Κεχαγιόγλου (1978),σ.
131.Τέτοιες εκφράσεις χρησιµοποιούνται ακόµη στο κρητικό ιδίωµα,βλ.παραδειγµατικά τον όρκο
που παραθέτει ο Πάγκαλος (1983),τ.7,σ.558:Μ τ ν λιο πο µ σε φέγγει.
196
άρχισε να δίνει από τότε στο µαστροπό της.Η ατµόσφαιρα γιορτής και χαράς που
προβάλλει το κείµενο του Pucci αλλάζει εντελώς στη Ριµάδα, η οποία
συγκεντρώνει εδώ το ενδιαφέρον στην ασπλαχνία του µαστροπού, τη συµπόνια
των κατοίκων της πόλης, και, κυρίως, στην άθλια ψυχολογική κατάσταση στην
οποία βρίσκεται η νεαρή κοπέλα, αλλά και στα φυσικά της χαρίσµατα.67 Η
περίπτωση της Τάρσιας συνδέεται πάλι µε το θέµα της µοναξιάς του ξενιτεµένου,
το οποίο,µαζί µε το µοτίβο της σπουδαιότητας,από ηθική άποψη,της διαφύλαξης
της παρθενίας,καταλήγει στη σύντοµη επίθεση του ποιητή-αφηγητή ενάντια στις
απερίσκεπτες πόρνες ή στους υψηλόφρονους εραστές τους,που δεν κατέχουν την
εγκράτεια και ρίχνουν υποκριτικά το κρίµα σε άλλους.68
Η ηθική µεταβολή
Ο γαµπρός του ήρωα είναι ένα από τα πιο προβληµατικά πρόσωπα της ΗΑ.
Πολλοί µελετητές παρατήρησαν ότι οι ενέργειές του δεν ταιριάζουν παντού µε την
κοινωνική του θέση.Έτσι,για παράδειγµα,φαίνεται αντιφατικός ο σεβασµός που
δείχνει απέναντι στην Τάρσια στο δωµάτιό της µε τη σαρκαστική συµπεριφορά
που δείχνει αµέσως µετά, στο διάδροµο του πορνείου. Παρότι δεν φαίνεται να
πρόκειται για απόλυτο µονάρχη, η εξουσία του ενίοτε τίθεται σε αµφισβήτηση,
67
Ο τρόπος µε τον οποίο παρουσιάζονται τα έµφυτα πνευµατικά προσόντα της Τάρσιας θυµίζει
πολύ τα χαρίσµατα που έχουν, λόγω της αρχοντικής τους καταγωγής, οι πρωταγωνιστές και άλλα
δευτερεύοντα πρόσωπα του Ερωτ.Πρβ.συγκεκριµένα Ριµάδα 1415-8 και Ερωτ.Α 57-8 Ηρχισε κ’
µεγάλωνε τ δροσερ κλωνάρι/κ’ πλήθαινε στ ν µορφιά,στ γνώση κα στ χάρη,Α 82 Ητονε τσ’
ρετ ς πηγ κα τσ’ ρχοντι ς φλέγα,Β 294 γιατ ο νθο τ ς ρχοντι ς π µακρ µυρίζου,Β 548
καλ κα µυριοχάριτο τ ν καµεν φύση.
68
Για το θέµα της πορνείας σε άλλα κρητικά κείµενα της εποχής βλ.κεφ.1,σηµ.79.Η σηµασία
που αποκτά η ιστορία της Τάρσιας στη Ριµάδα προαναγγέλλει το ενδιαφέρον που έδειξαν αργότερα
στο θέµα αυτό οι λαϊκοί ποιητές της προφορικής νεοελληνικής παράδοσης. Στα βάσανα της
«ορφανής» κόρης επικεντρώθηκε κυρίως το παραµύθι από την Κω. Εδώ η παρθενία της νεαρής
τίθεται σε κίνδυνο τρεις φορές από διαφορετικούς βιαστές,βλ.D aw kins (1950),σ.503 κ.ε.Με την
προσθήκη περιπετειών και δοκιµασιών της ηρωίδας υπογραµµίζεται η χριστιανική της αρετή και
εισάγεται ταυτόχρονα ένα στοιχείο κωµικότητας.Αυτό παρατηρείται ιδίως στις σκηνές του πορνείου.
Βλ.,λ.χ.,την εξής απάντηση που δίνει ο πρώτος πελάτης της κόρης στο ρουφιάνο όταν αυτός ήρθε να
πληρωθεί: «Bρε άνθρωπε,εσύ µ’ επήες σε κόρην αγίαν… αυτή εµένα ήκαµε να µη ξαναγυρίσω να δω
ουδέ γεναίκα ξένην.Και κάµε µου την χάρην,άµε φύε ’πο µπροστά µου,µη σε στείλω στο φρέσκον!».
Με παρόµοιο τρόπο προσαρµόστηκαν επίσης οι ανεπτυγµένες σκηνές του πορνείου στον Pericles.O
πουριτανισµός,η αγνότητα και η θρησκευτική πεποίθηση της Μαρίνας αντιτίθενται εδώ κωµικά στην
ανηθικότητα και την αδιαντροπιά των υπεύθυνων του πορνείου.Βλ.,λ.χ.,το χιουµοριστικό ύφος των
κατηγοριών της µατρόνας εναντίον της M ariana: «She’s able to freeze the god Priapus… she would
m ake a puritan ofthe devil,ifhe should cheapen a kiss ofher!».Λιγότερο θυµίζουν τα βάσανα που
υφίσταται η Τάρσια της Ριµάδας οι τέσσερις γνωστές οµόθεµες δηµώδεις «ρίµες» και το παραµύθι της
Σµύρνης, καθώς λείπει σ’ αυτά το µοτίβο της εκπόρνευσης της αγνής κόρης. Στην τελευταία
παραλλαγή αντικαθίσταται από την κακότυχη εµπειρία µε τους σκληρούς βοσκούς.
197
όπως φαίνεται από τη σκηνή της δηµοπρασίας,την οποία εγκαταλείπει απλώς και
µόνο για οικονοµικούς λόγους, καθώς και από την πενιχρή ανταµοιβή που
υπόσχεται στην Tάρσια για την υπηρεσία της στο καράβι του Απολλώνιου.Από το
άλλο µέρος,πρόκειται για ένα χαρακτήρα που παρουσιάζει µεγάλες διακυµάνσεις
στην πορεία του έργου.Τα συναισθήµατά του υφίστανται µια φανερή αλλαγή από
την αρχή ώς το τέλος της διήγησης.Η αρχική σεξουαλική επιθυµία για την ωραία
Τάρσια,µετατρέπεται αργότερα σε πατρική στοργή και τρυφερότητα,πράγµα που
δεν τον εµποδίζει στο τέλος να τη ζητήσει σε γάµο στον πατέρα της, όταν
αποκαλύπτεται η πραγµατική της ευγενική καταγωγή.69
Οι ενέργειες του συγκεκριµένου λατινικού προσώπου της ΗΑ που θεωρούνται
αµφίβολες από χριστιανική άποψη, ή αταίριαστες σε έναν άρχοντα, τείνουν να
εξαφανιστούν στις µεταγενέστερες διασκευές του Απολλώνιου.Γενικά,µπορούµε
να πούµε ότι ο ηγεµόνας της Μυτιλήνης υφίσταται σε όλες τις διασκευές µόνο
µεταβολή του ήθους του, διαµέσου της οποίας οι συγγραφείς προσπαθούν να
προσδώσουν περισσότερη συνοχή στο προβληµατικό αυτό πρόσωπο.Ενίοτε,όµως,
θα παρατηρήσουµε,ιδίως στις ανώνυµες ιταλικές µορφές,ότι η συµπεριφορά του
προσώπου συµπίπτει ακόµη σε γενικές γραµµές µε εκείνη που υιοθετεί στη
λατινική διήγηση.Στην περίπτωση της γαλλικής διασκευής θα διαπιστώσουµε ότι
ο συγγραφέας της ενδιαφέρεται όχι τόσο για την εξάλειψη των παραδοσιακών
προβληµατικών χωρίων όσο για την εισαγωγή νέων επεισοδίων που θα
υπογραµµίσουν άλλες ιπποτικές ιδιότητες του προσώπου, όπως η ευγένεια και η
γενναιότητα. Στις υπόλοιπες διασκευές η παρουσίαση του προσώπου που
νυµφεύεται την κόρη του ήρωα σηµειώνει µια πιο φανερή ηθική βελτίωση. Τα
αρχικά του σφάλµατα όχι µόνο περιορίζονται, αλλά επανορθώνονται, για να
υιοθετήσει κατόπιν,και ώς το τέλος,µιαν ευπρεπή συµπεριφορά,χαρακτηριστική
µάλιστα ενός ευσεβή χριστιανού στην περίπτωση του ισπανικού Libro και της
ελληνικής ∆ιηγήσεως.∆ιαφορετική είναι πάλι εδώ η προσαρµογή του Tim oneda.
Tο αντίστοιχο πρόσωπο της Patraña δεν υφίσταται καµία ηθική µεταβολή,επειδή
συµπεριφέρεται από την αρχή µε τρόπο ευπρεπή.Για το σκοπό αυτό ο βαλενσιανός
συγγραφέας παραλείπει τόσο τη δηµοπρασία όσο και τις σκηνές του πορνείου στις
69
Η ασυνέπεια που προκαλούν οι ενέργειες του προσώπου στις σκηνές του πορνείου
οφείλονται,σύµφωνα µε τον Perry (1967),σ.314-5,στην ενσωµάτωση στοιχείων και µοτίβων που
προέρχονται από τη ρωµαϊκή κωµωδία,εξήγηση που δεν ικανοποιεί πάντως την A rchibald (1991),σσ.
70-1,η οποία τονίζει την παθητικότητα και έλλειψη εξουσίας που χαρακτηρίζει το πρόσωπο αυτό.Ο
ξαφνικός γάµος του µε την Tάρσια αποτελεί για τη µελετήτρια ένα επιπρόσθετο πρόβληµα στην
πλοκή της µυθιστορίας,επειδή ο συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται πουθενά για τα ερωτικά συναισθήµατα
των ηρώων. Πάντως, δεν πρέπει, πιστεύουµε, να δούµε αντιφατικότητα στην απεικόνιση των
συναισθηµάτων του προσώπου,εάν έχουµε υπόψη µας τις νοοτροπίες της ύστερης αρχαιότητας.Βλ.
και τις σχετικές παρατηρήσεις του K onstan (1994).
198
οποίες παίρνει µέρος ο ηγεµόνας σε προηγούµενες διασκευές.Σε αντίθεση όµως µε

την προηγουµένη µεσαιωνική ισπανική διασκευή, το θρησκευτικό αίσθηµα του
συγκεκριµένου προσώπου του Tim oneda θα περιοριστεί στο ελάχιστο.
Οι ζωές της Τάρσιας και του Αθηναγόρα70 διασταυρώνονται στο λιµάνι της
Μυτιλήνης.Εκεί πουλούν την κόρη του Απολλώνιου οι πειρατές που την άρπαξαν,
σώζοντάς την από βέβαιο θάνατο. Στη ΗΑ οργανώνεται µια δηµοπρασία στην
οποία παίρνουν µέρος ο ηγεµόνας της πόλης και ένας προαγωγός.Τελικά η κόρη
αγοράζεται για λογαριασµό του τελευταίου,επειδή ο άρχοντας σταµατά µε τρόπο
πονηρό την πλειοδοσία του, µε την υστεροβουλία να διαφθείρει την παρθένα
αργότερα στο πορνείο,µε µικρότερο αντίτιµο.
Σε όλες τις δυτικές διασκευές, εκτός από την Patraña, ο ηγεµόνας της
Μυτιλήνης προσπαθεί να αγοράσει την κοπέλα ελκυόµενος από την οµορφιά της,
αλλά εγκαταλείπει τον πλειοδοτικό διαγωνισµό, εξαιτίας της υψηλής τιµής που
προσφέρει ο προαγωγός. Ωστόσο, η κυνική συµπεριφορά που υιοθετεί το
συγκεκριµένο πρόσωπο στη λατινική διήγηση επαναλαµβάνεται µόνο στις
ανώνυµες ιταλικές διασκευές,καθώς και στη γαλλική του 14oυ αιώνα.Ο γάλλος
συντάκτης της Ystoire προσπαθεί, πάντως, να βρει κάποια δικαιολογία για τη
στάση του ηγεµόνα,αναφέροντας ότι εκείνος λυπήθηκε πολύ την όµορφη νεαρή
και σκέφτηκε ότι θα µπορούσε, σε άλλες συνθήκες, να την κάνει γυναίκα του.
Αυτό,όµως,είναι τώρα αδύνατο,όπως επισηµαίνει ο ποιητής-αφηγητής,διότι οι
γυναίκες που αγοράζονται δηµόσια ανήκουν βέβαια σ’ εκείνους που προσφέρουν
περισσότερα χρήµατα, και στην περίπτωση αυτή ο µαστροπός ήταν εξαιρετικά
πλούσιος. Για να µην προβληθεί η συµπεριφορά του άρχοντα ως υποδείγµατος
στους σύγχρονους αναγνώστες του, ο συντάκτης του ιταλικού Rom anzo
διευκρινίζει στην αφήγησή του ότι in quello tem po si dilettavano gli uom ini
d’avere le verginità delle fem ine. Άλλοι διασκευαστές, όπως ο ανώνυµος
συντάκτης του Libro, δίνουν περισσότερη έµφαση στο ερωτικό στοιχείο, για να
δικαιολογήσουν την απρεπή αυτή συµπεριφορά. Ο Αθηναγόρας της έµµετρης
ισπανικής διασκευής του 13ου αιώνα κυριαρχείται από πολύ δυνατή ερωτική
επιθυµία που τον ωθεί να συµµετάσχει στη δηµοπρασία και τον κατευθύνει
αργότερα στο πορνείο. Ηθικά βελτιωµένο παρουσιάζεται το αντίστοιχο πρόσωπο
του Pucci.Ο ηγεµόνας της M υτιλήνης δεν συµµετέχει πια στην πλειοδοσία,παρότι
70
Το λατινικό,αλλά ελληνικής προέλευσης,όνοµα της ΗΑ Athenagoras παρουσιάζει αρκετές
παραλλαγές στις διάφορες γλώσσες και διασκευές του έργου:Αntinágora(s) στο Libro,A nthinagoras
στη Versione, Αntigrasso-A nthinagoras στο Rom anzo, Αντιναγόρας-Αντίγορος στη ∆ιήγησιν,
Αntim aghoro-Αntighoro-A ntim alo στο Leggere, A ntenagos-A ntenagor στη γαλλική Ystoire,
A ntinagora στα Cantari,και Τηναγόρας στη Ριµάδα.Ο Τim oneda προτιµά το όνοµα Palim edo.
199
έχει ερωτευτεί την αιχµάλωτη.71 Οι ελληνόγλωσσοι διασκευαστές προτιµούν να

καθυστερήσουν την εµφάνιση στην υπόθεση του συγκεκριµένου προσώπου,
µειώνοντας έτσι τα αρχικά του σφάλµατα για τα οποία χαρακτηρίζεται στα
προηγούµενα κείµενα.
Η επίσκεψη στον οίκο ανοχής απαντά σε όλες τις διασκευές που
πραγµατευόµαστε εδώ,εκτός από την Patraña:
Στη λατινική διήγηση η συγκεκριµένη σκηνή εξελίσσεται ως εξής: µόλις
κλείνεται η Tάρσια στο πορνείο, o A θηναγόρας πηγαίνει πρώτος και
κουκουλοφόρος στο δωµάτιό της. Οι ικεσίες της ταλαιπωρηµένης νεαρής
καταφέρνουν να θίξουν την ευαισθησία του. Τελικά ο άρχοντας όχι µόνο δεν τη
διαφθείρει, αλλά της αφήνει χρήµατα περισσότερα από εκείνα που θα είχε
πληρώσει κανονικά ως αντίτιµο για την αφαίρεση της παρθενίας της.Όταν όµως
βγαίνει από το δωµάτιο,υιοθετεί µιαν εντελώς αντίθετη και αφύσικη συµπεριφορά.
Στο διάδροµο του πορνείου ο δεύτερος πελάτης τον αναγνωρίζει και τον ρωτά,από
περιέργεια,πώς τα πήγε µε την καινούρια.Εκείνος δίνει µια κάπως διφορούµενη
απάντηση και µένει στο χώρο ώσπου να βγει ο άλλος, για να τον κοροϊδέψει,
επειδή ξέρει ότι δεν µπόρεσε,ούτε αυτός,να πραγµατοποιήσει τον ανήθικο σκοπό
της επίσκεψης.Οι δύο τους κρύβονται στη συνέχεια,για να παρακολουθήσουν την
τύχη των επόµενων πελατών.
Η συµπαράσταση του αντίστοιχου προσώπου προς την ταλαιπωρηµένη
Τάρσια δεν είναι λιγότερη στις µεταγενέστερες διασκευές.Στο Libro,µάλιστα,ο
Αθηναγόρας αποζηµιώνει τη νεαρή και φεύγει µετανιωµένος,όταν συνειδητοποιεί
την αµαρτία που κόντεψε να κάνει.Η ελεηµοσύνη που κάνουν στην Τάρσια τόσο ο
άρχοντας της πόλης όσο και οι επόµενοι πελάτες παρουσιάζεται στη ∆ιήγησιν ως
ηθική πράξη µε την οποία οι χριστιανοί αποβλέπουν όχι σε κάποια άµεση υλική
ανταµοιβή,αλλά στην µετά θάνατο ανάπαυση της ψυχής.72
71
Η ερµηνεία του επεισοδίου στον Pucci ενδέχεται να είναι διαφορετική,εάν δεν βασιστούµε
στη χειρόγραφη παράδοση του κειµένου. Έτσι η A rchibald (1991), σ. 70, επισηµαίνει ότι ο
συνδυασµός παραδοσιακών και καινούριων στοιχείων που γίνεται στο επεισόδιο αυτό τονίζει
περισσότερο τον προβληµατικό ρόλο του προσώπου.Στην έντυπη έκδοση του 1560 που χρησιµοποιεί
η µελετήτρια,καθώς και σε άλλες προηγούµενες εκδόσεις,ο A θηναγόρας ερωτεύεται µε την πρώτη
µατιά την κόρη και την εγκαθιστά στο παλάτι του,αλλά στη συνέχεια την πουλά σε πλειοδοσία,χωρίς
να νοιάζεται πολύ για το µέλλον της.Βλ.,λ.χ.,τo εξής απόσπασµα από τη βενετική έκδοση του 1475
(ΙV 10-11ab):E a la città andò senza dim ora/a intenzion divender la donzella./E’lsignor,che ha
nom e Antinagora/, vedendola venir cotanto bella,/ subitam ente di lei s’innam ora,/ tanto gli aparse
gentil dam isella,/ m a di cui fusse non ha dim andare,/ e sul palazzo la fece sentare./ E m essela
al’incanto etun prepone:/«Chivuolquesta donzella conparare,κτλ.
72
Βλ.στ.564,570,583.
200
H συζήτηση µε το δεύτερο πελάτη απαντά στην Ystoire, στις ανώνυµες

ιταλικές διασκευές, καθώς και στη ∆ιήγησιν. Αλλά µόνο στη γαλλική διασκευή
υπάρχει ακόµη κάποια κωµικότητα, που δηµιουργούν τα διφορούµενα λόγια του
άρχοντα. Στα άλλα κείµενα η συζήτηση µετατρέπεται σε σύντοµο διάλογο δίχως
ίχνη σαρκασµού ή επιπολαιότητας.
Η Τάρσια όχι µόνο διατηρεί την παρθενία, αλλά και καταφέρνει τελικά να
εγκαταλείψει το πορνείο. Από τότε, µας πληροφορεί η λατινική διήγηση, ο
ηγεµόνας της πόλης φροντίζει πάντοτε µε πατρική στοργή τη νεαρή. Αυτό το
σχόλιο επαναλαµβάνεται µόνο στη Versione και στo Libro. Σε άλλες διασκευές,
όπως στην Ystoire, απλώς αναφέρεται ότι ο ηγεµόνας της πόλης δείχνει πάντοτε
καλή διάθεση να υποστηρίξει την κοπέλα,όταν της προκύπτει κάποιο οικονοµικό
πρόβληµα. Η παράλειψη αυτής της λεπτοµέρειας πρέπει να οφείλεται στις
περισσότερες περιπτώσεις στην προσπάθεια των συγγραφέων να αποφύγουν την
αµφιθυµία των συναισθηµάτων του προσώπου.Ας προσθέσουµε εξάλλου ότι µόνο
στη Versione,στο Leggere,στα Cantari,και στο Libro,ο Αθηναγόρας συµπονά εν
µέρει ακόµη και αυτός την Τάρσια επειδή θυµάται,όπως στο λατινικό κείµενο,ότι
είχε µια κόρη της ίδιας περίπου ηλικίας,που θα µπορούσε να πάθει το ίδιο κακό.
Εποµένως,ο γαµπρός του Απολλωνίου εξακολουθεί να είναι στις διασκευές αυτές
ένας ώριµος άνδρας.73 Επειδή ίσως δεν γινόταν αργότερα καµία άλλη αναφορά στη
νεαρή αυτή, ούτε στη µητέρα της, οι υπόλοιποι διασκευαστές προτίµησαν να
παραλείψουν τη συγκεκριµένη λεπτοµέρεια. Στο Rom anzo, στην Ystoire, στη
∆ιήγησιν και στη Ριµάδα αλλάζει η οικογενειακή κατάσταση του Αθηναγόρα και
παρουσιάζεται ως ένας νέος και ελεύθερος άρχοντας.74 Αποφεύγεται έτσι κάτι που
υπονοείται στα προηγούµενα κείµενα,ότι,δηλαδή,ο γάµος του Αθηναγόρα µε την
Τάρσια είναι ο δεύτερος γάµος του.75
73
Η σύγχυση που παρουσιάζει εδώ η έµµετρη ισπανική διασκευή ανάµεσα στο σεξουαλικό
ένστικτο και την πατρική στοργή αυτού του προσώπου αποδίδεται από τους µελετητές στην µη
συνειδητή επίδραση του αρχικού µοτίβου της αιµοµιξίας, βλ. D eyerm ond (1967-8), σ. 135, Calvert
(1984),σ.814.
74
Στις έντυπες βενετικές εκδόσεις του Pucci που ελέγξαµε (1475 και 1499) έχει γίνει µια
παρόµοια αλλαγή που έχει ως στόχο να παρουσιάζεται ο Αθηναγόρας ως άτοµο χωρίς προηγούµενους
δεσµούς και να προετοιµάζει,ίσως,ηλικιακά το γάµο του µε τη νεαρή Τάρσια.Στα κείµενα αυτά η
κόρη του Αθηναγόρα γίνεται αδελφή του.
75
Η λεπτοµέρεια αυτή είχε ίσως κάποια σηµασία για τον θρησκευόµενο διασκευαστή της
∆ιηγήσεως, διότι µε την παράλειψή της συµφωνεί µε τις υποδείξεις των χριστιανικών αρχών, που
έβλεπαν µε δυσαρέσκεια το δεύτερο γάµο.Στην αρχαία Εκκλησία,ιδιαίτερα κάτω από την επίδραση
του απόστολου Παύλου και των κατοπινών ασκητών, προτιµούνταν, ως γνωστό, η αγαµία από το
γάµο, και ένας και µόνος γάµος από το δεύτερο γάµο ή τους κατ’ οικονοµία περισσότερους
επόµενους.Ο φιλόσοφος και απολογητής χριστιανός του 2ου µ.Χ.αιώνα Αθηναγόρας,υποστήριζε,
λ.χ., ότι ο δεύτερος γάµος έπρεπε να αποφεύγεται γιατί αποτελεί «ε πρεπ µοιχεία», ενώ
201
Μερικές διαφοροποιήσεις παρατηρούνται επίσης στα κείµενά µας στις σκηνές

που διαδραµατίζονται λίγο πριν και µετά το κρίσιµο σηµείο της αναγνώρισης του
ήρωα µε την κόρη του:
Σωστή είναι η στάση που υιοθετεί αρχικά ο ηγεµόνας της Μυτιλήνης στη
λατινική διήγηση,όταν µαθαίνει για τη θλιβερή κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο
ξένος, τώρα έµπορος, Απολλώνιος. Κατεβαίνει ο ίδιος στο αµπάρι του καραβιού
για να τον παρηγορήσει. Εκεί τον παρακαλεί να έρθει de tenebris ad lucem ,
εκφράζοντας µάλιστα και την πεποίθηση ότι ο Θεός θα τον συµπονέσει. Αλλά,
επειδή δεν τα καταφέρνει, προστρέχει στην υπηρεσία της Τάρσιας για να τον
διασκεδάσει. Η αποστολή έχει γι’ αυτόν φανερό χριστιανικό σκοπό, να
«αναγεννήσει»,εάν τους βοηθήσει ο Θεός,τον άρχοντα Απολλώνιο,που κοντεύει
να πεθάνει αποµονωµένος από τον εξωτερικό κόσµο.Το πρόβληµα τίθεται όµως
µε την αµοιβή που προσφέρει o Αθηναγόρας στην κόρη.Εκτός από τη χρηµατική
αµοιβή,ο Αθηναγόρας υπόσχεται να την απελευθερώσει από τον µαστροπό για ένα
πολύ περιορισµένο χρονικό διάστηµα. Εδώ, λοιπόν, φαίνεται µια δυσαναλογία
ανάµεσα στα συναισθήµατα βαθιάς εκτίµησης του ηγεµόνα προς την κοπέλα και
στις απογοητευτικά ανεπαρκείς του ενέργειες.76 Ύστερα απ’ όλα αυτά,ο τρόπος
µε τον οποίο αντιδρά λίγο αργότερα, όταν αποκαλύπτεται η βασιλική καταγωγή
της Τάρσια,εύκολα µπορεί να χαρακτηριστεί ως καιροσκοπικός.M όλις γίνεται η
αναγνώριση, ο Αθηναγόρας ζητά σε γάµο από τον πατέρα της τη νεαρή
προστατευόµενή του και σπεύδει να αναφέρει ό,τι καλό είχε κάνει ως τότε για να
διατηρηθεί η παρθενική της τιµή, προκειµένου να αποσπάσει θετική απάντηση,
επικαλούµενος µάλιστα το Θεό.77 Για να κερδίσει την εµπιστοσύνη του ήρωα,
υπερηφανευόταν για το ιδεώδες της παρθενίας και της σαρκικής «ε νουχίας» των χριστιανών,βλ.κεφ.
33 του έργου του Περ πρεσβείας Χριστιαν ν, στου Γ. ∆έρβου (επιµ.), Χριστιανική γραµµατολογία,
Αθήνα 1904,τ.2,σσ.104 κ.ε.Πρακτικές συµβολές για τα οικογενειακά προβλήµατα που δηµιουργεί
ένας δεύτερος γάµος έχουµε και σε βυζαντινά και υστεροµεσαιωνικά δηµώδη κείµενα µε
ηθικοδιδακτικές τάσεις, βλ., λ.χ., Κεκαυµ. Στρατ. 57, Φαλ. Λόγ. διδακτ. 289-94. Για το αντίστοιχο
χωρίο της Ριµάδας,βλ.και Σηµειώσεις στο στ.1346 του Επιµέτρου ΙΙ.
76
Μελετητές όπως ο Callu (1980),σ.191,και ο Schm eling (1989),σ.207,πηγαίνουν ακόµη πιο
πέρα,όταν ερµηνεύουν την πρόταση αυτή ως χαρακτηριστικό της πονηρής σκέψης του προσώπου,ο
οποίος θέλει απλώς να σιγουρευτεί, στο διάστηµα των τριάντα ηµερών που δεν θα δουλέψει στο
πορνείο,ότι η νεαρή δεν έχει µείνει έγκυος.Τίποτε όµως στο κείµενο δεν επιβεβαιώνει την ερµηνεία
αυτή,όπως σηµειώνει η A rchibald (1991),σ.70.Ο K onstan (1994),σ.110,σηµ.9,θυµίζοντας ότι το
ίδιο χρονικό διάστηµα διαθέτει ο ήρωας στην αρχή της ιστορίας για να βρει την υποτιθέµενη σωστή
απάντηση στο αίνιγµα,απορρίπτει τη συγκεκριµένη ερµηνεία και σηµειώνει ότι «the thirty-day delay
seem s to be form ulaic and is an infirm basisforevaluating the characterorintentions ofA thenagoras».
77
Το χωρίο αυτό απαντά µόνο στη recensio Β. H έκφραση per deum vivum te adiuro
παραπέµπει,όπως σηµειώνει ο K ortekaas,στoν ευαγγέλιο Κατά M ατθ.26.63 της λατινικής Vulgata.
202
αναλαµβάνει τη θέση κατηγόρου στη δίκη που γίνεται εναντίον του προαγωγού της
πόλης.78
Εάν περάσουµε τώρα στις µεταγενέστερες ροµανικές και ελληνικές διασκευές
διαπιστώνουµε καταρχήν ότι ο άρχοντας της Μυτιλήνης φαίνεται εξίσου
στεναχωρηµένος για την απελπιστική κατάσταση στην οποία βρίσκει τον
Απολλώνιο, παρότι η αντιµετώπιση του ζητήµατος είναι σε µερικές περιπτώσεις
διαφορετική. Η ελπίδα στο Θεό, που εξέφραζε το λατινικό πρόσωπο της ΗΑ,
επαναλαµβάνεται στη Versione,στην Ystoire και στο Libro.Ο διασκευαστής που
προχωρεί περισσότερο τον εκχριστιανισµό της σκηνής αυτής είναι, όπως είδαµε
παραπάνω,ο ανώνυµος συντάκτης της ∆ιηγήσεως.Εδώ ο άρχοντας της Μυτιλήνης
παρακαλεί τον Απολλώνιο να ξεχάσει τα βάσανά του και να βγει στο κατάστρωµα,
για να συµµετάσχει στις γιορτές που γίνονται ως ανάµνηση της Ανάστασης του
Χριστού.
Ο Αθηναγόρας στέλνει την Τάρσια µέσα στο πλοίο,για να προσπαθήσει να
µετριάσει µε τα χαρίσµατά της τον ψυχικό πόνο του Απολλώνιου.Ο χριστιανικός
σκοπός της αποστολής της κόρης µνηµονεύεται πάλι στην τοσκανο-βενετσιάνικη,
στη γαλλική, και στην ισπανική διασκευή του 13oυ αιώνα.79 Ωστόσο, στα
υπόλοιπα κείµενα,εκτός από το Rom anzo,η προσοχή εστιάζεται περισσότερο στο
θέµα της αµοιβής που προσφέρει ο άρχοντας,στην προσπάθεια να ταιριάσει αυτή
αφενός µε την ηθικότητα του προσώπου και αφετέρου µε την κοινωνική του θέση.
Για την υπηρεσία της Τάρσιας, η ανταµοιβή που υπόσχεται ο Αθηναγόρας στο
Leggere, στα Cantari του Pucci, καθώς και στις ελληνικές διασκευές, είναι η
οριστική απελευθέρωσή της από τα χέρια του µαστροπού.80 Ο Palim edo ασκεί
κανονικά την εξουσία του στην Patraña και δεν διστάζει να απελευθερώσει την
κόρη του Απολλώνιου και να φυλακίσει το µαστροπό της.
Η επιθυµία του ηγεµόνα να παντρευτεί την Τάρσια µόλις την αναγνωρίζει ο
Απολλώνιος είναι αναµενόµενη, ιδίως στις περισσότερες δυτικές διασκευές, στις
οποίες, καθώς είδαµε, το πρόσωπο αυτό δηλώνει από την αρχή κάποιο ερωτικό
ενδιαφέρον για την κόρη. Αντιθέτως, στις ελληνικές διασκευές η απόφαση του
Αθηναγόρα παρουσιάζεται κάπως απότοµα.Σε καµία περίπτωση, πάντως, η ιδέα
αυτή δεν µπορεί να χαρακτηριστεί πια ως συµφεροντολογική,αφού είχε προηγηθεί
άψογο φέρσιµο του Αθηναγόρα.Ο συντάκτης του ισπανικού Libro προσθέτει και
78
Για την έλλειψη ειλικρίνειας του προσώπου στη σκηνή αυτή βλ.Schm eling,ό.π.,σ.206.
79
Το κατόρθωµα συγκρίνεται µάλιστα από τον ευσεβή ηγεµόνα του Libro µε την κατάληψη της
Ιεριχούς από τους Εβραίους,που αφηγείται το κεφ.6 του βιβλίου του Ιησού του Ναυή.
80
Στις οµοιοκατάληκτες διασκευές η συµφωνία αυτή κλείνεται ύστερα µόνο από την πρώτη
αποτυχηµένη προσπάθεια της Τάρσιας.Για τη στάση του προσώπου της Ριµάδας βλ.και Σηµειώσεις
στο στίχο 1486.
203
έναν άλλο αξιέπαινο λόγο. Ο A θηναγόρας ζητά από τον Απολλώνιο το χέρι της
κόρης του όχι µόνο για να ικανοποιήσει τις ερωτικές του επιθυµίες,αλλά και για να
δώσει ταυτόχρονα ευκαιρία στον ήρωα να εγκαταλείψει την πένθιµη εµφάνισή του.
Σαν να επρόκειτο για πραγµατικό ιστορικό πρόσωπο,ο αφηγητής δηλώνει ότι όλοι
θα έπρεπε να προσευχηθούν για την ψυχή του άρχοντα,εάν αυτός cristiano fuesse
etsopiesse bien creyer.Ο διασκευαστής,δηλαδή,θυµάται τότε ότι αφηγείται µια
ιστορία ειδωλολατρών ηρώων, αλλά αυτό δεν αποκλείει το να παρουσιαστεί η
συµπεριφορά του συγκεκριµένου προσώπου ως παράδειγµα για τον χριστιανό
αναγνώστη.Για τη βοήθεια που έδωσε στον βασιλιά της Τύρου,το όνοµά του θα
έπρεπε να διατηρηθεί στα βιβλία και στη µνήµη των µεταγενεστέρων. Τόσο στο
Libro όσο και στις ελληνικές διασκευές o γάµος γίνεται αµέσως,προτού τεθεί το
θέµα της εκδίκησης και τιµωρηθεί ο προαγωγός. Ο ηγεµόνας έχει κερδίσει την
εµπιστοσύνη του Απολλώνιου,χωρίς να χρειαστεί πρώτα να αναλάβει επίσηµα το
ρόλο του κατηγόρου ενάντια στο µαστροπό.81 Το αντίστοιχο πρόσωπο του
Tim oneda συγκρατεί τα συναισθήµατά του,περιµένοντας µια ευνοϊκή περίσταση.
Η ευκαιρία παρουσιάζεται όταν πραγµατοποιείται το ξανασµίξιµο της οικογένειας
του ήρωα στο µοναστήρι όπου βρίσκεται η σύζυγός του. Μέσα στη χαρά του
γεγονότος, ο Palim edo ζητά από τον ήρωα να του δώσει την κόρη του,
φανερώνοντας έτσι τον έρωτα που εδώ και πολύ καιρό en su corazón encerrado y
oculto tenía.
Η συµµετοχή του προσώπου αυτού στην πλοκή της διήγησης δεν τελειώνει
εδώ στην περίπτωση της Ystoire.Στην διασκευή αυτή ο A θηναγόρας αναλαµβάνει
µια διπλωµατική αποστολή, κατά την οποία µάλιστα αποδεικνύεται και ανδρείος
ιππότης. Ύστερα από αίτηµα του πεθερού του, συναντιέται και συνοµιλεί µε τα
µέλη του συµβουλίου της Αντιόχειας, προκειµένου να ρυθµίσει το ζήτηµα της
µεταβίβασης της εξουσίας στον ηγεµόνα της Τύρου. Ο απεσταλµένος παίρνει
µέρος σε µια διαµάχη που ξεσπά στην πόλη ανάµεσα στους ευγενείς που
υποστηρίζουν τη µέθοδο της επιλογής νέου βασιλιά και στο κόµµα εκείνων που,
αντιθέτως, προτιµούν τη κληρονοµική διαδοχή. Η έλλειψη συµφωνίας οδηγεί
τελικά στη σύγκρουση. Πρώτα συµπλέκονται ο γαµπρός του Απολλώνιου και ο
Thaliart, ο γιος δηλαδή του οµώνυµου υπηρέτη που είχε σκοτώσει παλιά ο
Απολλώνιος. Αργότερα συνάπτουν µάχη όλοι οι ιππότες των δύο πλευρών.
Νικητές στην πολεµική αναµέτρηση βγαίνουν ο ήρωας και ο γαµπρός του.
81
Πρβ. Libro 558-9, ∆ιήγησιν 778 κ.ε., Ριµάδα 1607 κ.ε. Σε µερικά κείµενα των Cantari ο
γαµπρός γίνεται και δήµιος του ενόχου.Έτσι,λ.χ.,στην έκδοση του 1475 διαβάζονται τα εξής (στρ.
239eh):In su la piaza senza altro tenore/in sua presentia litagliò la testa/etd’ Apollonio dom andò
perdonanza/e luigliperdonò senza fallanza.
204
Β.Η ΠΟΛΩΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ:

ΑΝΤΑΜΟΙΒΗ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ
O Απολλώνιος παρουσιάζει ένα µακρύ κατάλογο δευτερευόντων προσώπων.

Στη λατινική ΗΑ τα πρόσωπα αυτά κατατάσσονται σε δύο κυρίως κατηγορίες,
ανάλογα µε την ηθικότητά τους.Υπάρχουν,όµως,µερικά,όπως ο Θεόφιλος και ο
Στραγγίλιος,που δεν εντάσσονται εύκολα σ’αυτή τη βασική διαίρεση ανάµεσα σε
κακούς και καλούς χαρακτήρες.
Στις µεταγενέστερες διασκευές το ήθος αυτών των «τραγικών», θα λέγαµε,
προσώπων τείνει να καθοριστεί ακριβέστερα, πράγµα που συµβάλλει έτσι στην
παρουσίαση ενός πλασµατικού κόσµου βασισµένου σε µια πολωτική δοµή,τυπική
άλλωστε της µεσαιωνικής νοοτροπίας. Η αντίθεση των δευτερευόντων
χαρακτήρων ως προς τις αντιλήψεις και τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις
τονίζεται ιδιαίτερα στη ∆ιήγησιν και στο Libro, κατ’ επίδραση µάλλον των
αγιολογικών κειµένων.Η κυρίαρχη εκκλησιαστική θέση που υποστηρίζει ότι στον
κόσµο επικρατεί µια κατάσταση συνύπαρξης ακραίων αντίπαλων αντιλήψεων του
καλού και του κακού συνδέεται άµεσα µε την προσαρµογή που επιχειρούν οι
µεσαιωνικοί διασκευαστές του Απολλώνιου στο χαρακτηρισµό των προσώπων
τους.82 Παρά τη συµβατικότητα του ρόλου που ακόµη παίζουν γενικά στη
µυθιστορία,ο ποιητής της Ριµάδας αρχίζει να παρουσιάζει και αυτά τα πρόσωπα
µε περισσότερο πειστικό τρόπο. Η διασκευή του Tim oneda χαρακτηρίζεται,
πάντως, για την πιο ρεαλιστική απεικόνιση του συνόλου των χαρακτήρων, τόσο
των πρωταγωνιστικών όσο και των δευτερευόντων. Στην Patraña δεν υπάρχουν
δηλαδή, όπως ήδη αρχίσαµε να διαπιστώνουµε στην εργασία µας, υπερβολικά
κακοί χαρακτήρες, ενώ οι πιο καλοί δεν αποτελούν, όπως συµβαίνει σε
προηγούµενες διασκευές,απόλυτη έκφραση του χριστιανικού πνεύµατος.
Γενναιοδωρία και φιλαργυρία:ο ψαράς και ο προαγωγός

Το χριστιανικό στοιχείο δεν το µνηµονεύουν ούτε το υπαινίσσονται µόνο οι
πρωταγωνιστές. Ένα από τα δευτερεύοντα δρώντα πρόσωπα του Απολλώνιου η
συµπεριφορά του οποίου µπορούσε να ερµηνευτεί εύκολα από το κοινό της εποχής
ως χριστιανική είναι ο ψαράς που περιθάλπει τον ναυαγισµένο ήρωα.Η στάση του
προσώπου αυτού σχετίζεται µε τη χριστιανική δεοντολογία, όσον αφορά την
συµπαράσταση στον πλησίον που έχει ανάγκη.Πιο συγκεκριµένα,η γενναιοδωρία
82
Βλ., λ.χ., στην ορθόδοξη παράδοση τα ενδεικτικά λόγια του Ν. Καβάσιλα: Καθάπερ γ ρ
κακίαι θηριώδεις ε σ ν ν νθρώποις π τ ν πονηρ ν νεργουµένοις πνευµάτων,ο τω κα το ναντίον
ρετα θε αι κα π ρ τ ν νθρώπινον νόµον α το κινο ντος το Θεο (Περ τ ς ν Χριστ ζω ς,PG
150.576b).
205
του ψαρά θυµίζει,όπως έχουν επισηµάνει συχνά οι µελετητές της ΗΑ,το γνωστό
επεισόδιο της ζωής του Αγίου Μαρτίνου,που έδωσε τον µισό µανδύα του σε ένα
γυµνό ζητιάνο.83
Η συνάντηση του ήρωα µε τον ψαρά εξελίσσεται µε παρόµοιο τρόπο τόσο
στη ΗΑ όσο και στις ανώνυµες ιταλικές διασκευές και στη γαλλική του 14ου
αιώνα.84 Ύστερα από το ναυάγιο,ο Απολλώνιος,φτάνει γυµνός στη στεριά µε τη
βοήθεια ενός ξύλου. Εκεί βλέπει έναν γέρο ψαρά, πέφτει στα πόδια του και του
ζητά βοήθεια,αναφέροντας και την ευγενή του καταγωγή και τα βάσανα που έχει
υποστεί.Ο γέρος τον συµπονά και σπεύδει να µοιραστεί µαζί του ό,τι έχει στο δικό
του φτωχόσπιτο. Τον συµβουλεύει να κατευθυνθεί στην πόλη, όπου θα βρει
ανθρώπους που θα είναι σε καλύτερη θέση να τον βοηθήσουν καθώς πρέπει. Σε
περίπτωση που αποτύχει ο Απολλώνιος και δεν βρει στο δρόµο του κανένα που να
τον ευσπλαγχνιστεί,ο ψαράς τού προτείνει να γυρίσει στον ίδιο,για να του µάθει
το ταπεινό του επάγγελµα.Ένα µόνο ζητά από τον Απολλώνιο,να τον θυµηθεί,εάν
κάποτε, και µε τη βοήθεια του Θεού, γυρίσει στα γονικά του. Ο ήρωας,
ευχαριστηµένος για τη φιλοξενία του,υπόσχεται να τον ανταµείψει.
Από τη σύντοµη αντίστοιχη σκηνή της ∆ιηγήσεως85 θέλουµε να σηµειώσουµε
εδώ την πρόσθετη προειδοποίηση του ψαρά.Αυτός επικαλείται το όνοµα του Θεού
για προστασία, αλλά και για πιθανή εκδίκηση. Ο Απολλώνιος απειλείται µε τη
θεϊκή τιµωρία,σε περίπτωση που ξεχάσει τη βοήθεια που του προσέφερε ο ψαράς.
Το επεισόδιο αυτό όµως δεν βρίσκει ανταπόκριση µε το τέλος της αφήγησης.
Καθώς σηµειώσαµε λίγο παραπάνω,προφανώς,κάτι λείπει εδώ,στη συντοµευµένη
αυτή ελληνική διασκευή.
Περισσότερες τροποποιήσεις εισάγουν στο επεισόδιο αυτό ο φλωρεντινός και
ο κρητικός ποιητής, παρότι η επεξεργασία τους είναι διαφορετική.86 Η βασική
καινοτοµία των Cantariσυνίσταται στην αριστοκρατική συµπεριφορά του ήρωα,ο
οποίος όχι µόνο δεν συνοδεύει τον ψαρά,όταν εκείνος πηγαίνει για ψάρεµα,για να
του φέρει κάτι να φάει, αλλά ούτε καν καταδέχεται να ανάψει εντωµεταξύ τη
φωτιά. Ο συντάκτης της Ριµάδας αυξάνει καταρχήν το ρεαλισµό της σκηνής,
προσαρµόζοντάς την ταυτόχρονα στα ελληνικά νησιωτικά δεδοµένα.87 Από την
άλλη µεριά,τονίζει τη χριστιανική πλευρά των δύο προσώπων.Ο ψαράς δεν είναι
83
Βλ.K ortekaas (1984),σ.114.Θυµίζουµε πάντως ότι το µοτίβο του ναυαγίου και η περίθαλψη
του ναυαγού ήρωα από έναν ψαρά απαντά ήδη στα Εφεσιακά του Ξενοφώντος.
84
Η σκηνή αυτή λείπει στο Leggere.Για το χάσµα του κειµένου βλ.κεφ.2,σηµ.8.
85
Βλ.στ.140-52.
86
Πρβ.CantariΙΙ 4-11,Ριµάδα 329-96.
87
Βλ.τις σχετικές παρατηρήσεις του M organ (1960),σσ.382-7,και του Spadaro (1991)α,σ.
237.
206
ένας φιλεύσπλαχνος άνθρωπος µόνο επειδή σώζει και περιθάλπει τον βασανισµένο
ήρωα, χαρίζοντας του, µάλιστα, ολόκληρο το µανδύα του. Είναι και ένας καλός
χριστιανός µε βαθιά εµπιστοσύνη στη Θεία Πρόνοια. Ο φιλόξενος και ευσεβής
ψαράς δεν ζητά από τον ήρωα να τον θυµάται στο µέλλον για τις φροντίδες του,
αλλά,ως φίλος,για τη συντροφιά που του προσέφερε και τις προσπάθειές του να
ανακουφίσει τον ψυχικό του πόνο.Ο Απολλώνιος ευχαριστεί τον σωτήρα του και
του εύχεται να ανταµειφθεί από το Θεό µε τον Παράδεισο για την καλή του πράξη,
και δεν ξεχνά,χρόνια αργότερα,την υποχρέωση που έχει απέναντί του.
Ο ανώνυµος συντάκτης του Libro προχώρησε επίσης στον εκχριστιανισµό
του επεισοδίου αυτού, τονίζοντας καταρχήν την πνευµατική βοήθεια που
προσφέρει ο ψαράς στον ναυαγό ήρωα.Ο λόγος που βγάζει ο ψαράς,θυµίζοντας
τις συνεχείς αλλαγές που γίνονται στον κόσµο και την ανάγκη να µαθαίνουµε από
τις διδασκαλίες της Αγίας Γραφής,προτού να πάθουµε κακοτυχίες,µοιάζει λόγος
κληρικού ή κήρυκα.Η στάση του ψαρά γίνεται εξάλλου πιο υποδειγµατική απ’ό,τι
στο λατινικό πρότυπο, εφόσον προσφέρει πρόθυµα ό,τι έχει χωρίς να περιµένει
ανταµοιβή.88
∆ιαφορετική,πολύ λιγότερο θεοκρατική νοοτροπία απεικονίζει το αντίστοιχο
πρόσωπο του Tim oneda.Εδώ ο ψαράς καταρχήν δεν δίνει,ούτε κόβει στα δύο,τον
δικό του µανδύα,απλώς δανείζει στο ναυαγό τα ρούχα του,ώσπου να στεγνώσουν
τα δικά του.Όταν ο φιλοξενούµενος φεύγει,ο δύσπιστος ψαράς τον συµβουλεύει
να µην καταφύγει στην κλοπή ή σε άλλες ανέντιµες απασχολήσεις,και,αν βρεθεί
πάλι σε ανάγκη,να γυρίσει στο ίδιο,για να µοιραστούν τη µιζέρια του.Ο ίδιος ο
ψαράς µπλέκεται όµως αργότερα σε µια υπόθεση κλοπής. Χωρίς να το ξέρει,
δέχεται,ως πληρωµή για τη µεταφορική εξυπηρέτηση που προσφέρει µε την βάρκα
του σ’ έναν κλέφτη,ένα από τα κλεµµένα αντικείµενα που χρησιµοποιήθηκαν στο
γαµήλιο συµπόσιο του Απολλώνιου. Όταν αργότερα προσπαθεί να το πουλήσει,
συλλαµβάνεται αµέσως. Ευτυχώς γι’ αυτόν, πρoτού οδηγηθεί στο κάτεργο, ο
ήρωας επισκέπτεται τυχαία τη φυλακή και τον αναγνωρίζει. ∆ιαµέσου του
προσώπου αυτού ο αναγεννησιακός συγγραφέας εισάγει ένα στοιχείο ρεαλισµού
και προαναγγέλλει ταυτόχρονα το ενδιαφέρον που θα δείξει για τον υπόκοσµο το
µεταγενέστερο µυθιστορικό είδος που ονοµάζουµε «novela picaresca».
Eάν ο ψαράς αντιπροσωπεύει γενικώς την αφιλοκερδή γενναιοδωρία, ο

προαγωγός της Μυτιλήνης παίζει τον αντίθετο ρόλο του ανενδοίαστα φιλάργυρου
ανθρώπου, που χρησιµοποιεί µάλιστα, για να αποκτά χρήµατα, τρόπους
απαράδεκτους από ηθική άποψη, τόσο για τον συντάκτη του λατινικού
88
Libro 133-141.Η γενναιοδωρία που έδειξε ο ταπεινός ψαράς επαινείται και από τον ποιητή-
αφηγητή στο τέλος της διήγησης,όταν ο ψαράς ανταµείβεται από τον ήρωα,βλ.παραπάνω,σηµ.14.
207
Απολλώνιου, όσο και για τους µεταγενέστερους διασκευαστές. Η εξώθηση στην

πορνεία που ασκεί ο µαστροπός πάνω στην Τάρσια αποτελεί βαρύτατο έγκληµα
για οποιονδήποτε χριστιανό αναγνώστη. Η φιλαργυρία, η ρίζα όλων των κακών,
δεν οδηγεί παρά στην απώλεια,όπως υπενθυµίζει ο απόστολος Παύλος.89
Εν γένει οι ανώνυµες µεσαιωνικές µορφές ακολουθούν αρκετά πιστά τον
παραδοσιακό αρνητικό χαρακτηρισµό αυτού του προσώπου. Ο Pucci και ο
στιχουργός της Ριµάδας επεξεργάζονται περισσότερο τις σκηνές του πορνείου στις
οποίες εµφανίζεται ο µαστροπός,αλλά είναι ο κρητικός διασκευαστής εκείνος που
τονίζει την κακία του, µε σκοπό να αναπτύξει τη δραµατικότητα αυτών των
επεισοδίων,υπογραµµίζοντας ταυτόχρονα την παραδειγµατική στάση της ηρωίδας.
Μια συµπεριφορά κάπως πιο συγκαταβατική θα υιοθετήσει αντιθέτως ο µαστροπός
του Tim oneda.
Ο µαστροπός,vir infaustissim us,90 που λατρεύει στο σπίτι του ένα είδωλο του
παγανιστικού θεού Πρίαπου,αγοράζει την Τάρσια από τους πειρατές,µε σκοπό να
αποδώσει η επιχείρησή του µεγαλύτερο κέρδος.Μπροστά στη νεαρή ο µαστροπός
περιγράφει µάλιστα τον εαυτό του ως άνθρωπο άκαρδο και άπληστο για τα
χρήµατα. Στις µεταγενέστερες διασκευές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης ο
αγοραστής της Τάρσιας, ακόµη ειδωλολάτρης προαγωγός σε πολλά κείµενα,
καθώς είδαµε παραπάνω,χαρακτηρίζεται επίσης,από την αρχή,από φιλοχρηµατία
και ασπλαχνία.Ο Pucciπροσθέτει έναν σύντοµο λόγο που απευθύνει ο µαστροπός
στην καινούρια του ιερόδουλη,προτού την κλείσει στο πορνείο,µε σκοπό να την
ησυχάσει. Η συµβουλή αυτή µετατρέπεται στο αντίστοιχο χωρίο της Ριµάδας σε
κυνική δήλωση. Ο προαγωγός της ελληνικής αυτής µυθιστορίας ειρωνεύεται µε
τρόπο ιδιαίτερα καυστικό το µέλλον της αγνής Τάρσιας.91
Ο µαστροπός βάζει τιµή στην παρθενία της κόρης και αρχίζει να της στέλνει
πελάτες. Όταν ο οίκος ανοχής κλείνει, η ηρωίδα του δίνει λογαριασµό και του
διευκρινίζει ότι διατηρεί ακόµη την παρθενία της. Εκείνος δεν φαίνεται τόσο
89
Α΄ Προς Τιµ.Επιστ.,6.9-10.
90
Έτσι στη recensio A .Στη recensio B προτίθεται στο χαρακτηριστικό το εξής:leno,Leoninus
nom ine cupidissim us etlocupletissim us.Ορισµένες µεταγενέστερες δυτικές διασκευές χρησιµοποιούν
ως κύριο όνοµα του προσώπου το λατινικό ουσιαστικό leno (µαστροπός) αυτούσιο ή µε κάποιες
τροποποιήσεις: Lenonin στη Versione, Leno στο Leggere, Lenio στη Patraña. A λλες διασκευές
εισάγουν άλλο διαφορετικό όνοµα: M archionne στο Rom anzo, Μαρκίων-Μαρκιόνης-Μαρκίωνας-
Μαρκίον στη ∆ιήγησιν, M archione στα Cantari (στις βενετικές έντυπες εκδόσεις του 1475 και του
1499 έχει και άλλες µορφές:M archalion-M archarion και Leone),Μακάριος στη Ριµάδα.Το πρόσωπο
αυτό δεν έχει κανένα όνοµα στην Ystoire (απλώς αναφέρεται ως lihourier),ούτε στο Libro (εδώ οι
αρνητικές περιγραφές είναι πολλές:un hom bre m alo,elm alo fidiondo,eltraydor,elm alaventurado,
elm alastrugo).
91
Πρβ.CantariIV 11,Ριµάδα 1291 κ.ε.
208
περήφανος για το κατόρθωµα αυτό,για το µόνο που νοιάζεται είναι για το χρήµα.
Γι’ αυτό, στέλνει έναν υπηρέτη του για να τη διακορεύσει. Σίγουρα, σκέφτεται,
αυτή η νεαρή που βγάζει τόσα ως παρθένα,µπορεί να κερδίζει περισσότερα,εάν
έρθει σε ολοκληρωµένη ερωτική επαφή µε τους πελάτες.Στα περισσότερα κείµενα
ο προαγωγός δέχεται τελικά χωρίς αντιδράσεις την πρόταση της ηρωίδας να
ασχοληθεί η ίδια µε άλλη δραστηριότητα πιο κερδοφόρα. ∆ιαφορετικά
παρουσιάζεται το επεισόδιο αυτό στις ισπανικές διασκευές.Στο Libro ο µαστροπός
επιτρέπει την ηρωίδα να αλλάξει απασχόληση ύστερα από µια µέρα δουλειάς στο
πορνείο, ενώ στη νοβελιστική διασκευή του Tim oneda οι κακοπροαίρετες
παραδοσιακές ενέργειες του προσώπου περιορίζονται ακόµη περισσότερο. Ο
µαστροπός της Patraña ούτε καν προλαβαίνει να στείλει τον πρώτο πελάτη στην
κοπέλα, διότι αυτή τον πείθει αµέσως να αλλάξει επάγγελµα. Αντιθέτως, ο
στιχουργός της Ριµάδας προτιµά να αυξήσει την ένταση,µε το να προσθέσει στην
πονηριά του προσώπου ένα άλλο χαρακτηριστικό,την υπέρµετρη σκληρότητα,και
µάλιστα σε βάρος των οικονοµικών συµφερόντων του. Ο Μακάριος είναι
διατεθειµένος να επιβάλει τη θέλησή του µε κάθε κόστος.Γι’ αυτό,διατάζει τον
υπηρέτη του να σκοτώσει την Τάρσια,εάν αυτή αντισταθεί.Ο ίδιος σπεύδει,λίγο
αργότερα,να τη θανατώσει,όταν,ακούγοντας απ’ έξω τις φωνές απελπισίας της
κόρης,φαντάζεται ότι ο υπηρέτης αδυνατεί να εκτελέσει την αποστολή του και δεν
πλάγιασε µαζί της.Τελικά,όµως,και εδώ η αδιαλλαξία του προαγωγού υποχωρεί,
όταν µπαίνει στη µέση το χρήµα.Είναι λοιπόν σαφές ότι στη Ριµάδα η πόλωση του
προσώπου αυτού προχωρά ακόµη περισσότερο. Ο προαγωγός δεν είναι µόνο
φιλάργυρος,είναι και δαιµονικός.
Η καλή τύχη του µαστροπού τελειώνει την ηµέρα κατά την οποία φτάνει ο
Απολλώνιος στη Μυτιλήνη.Μετά το σµίξιµο µε την κόρη του,ο Απολλώνιος ζητά
να πάρει εκδίκηση για την ατιµία που έγινε σε βάρος της. Έτσι όπως ο
καλοκάγαθος ψαράς ανταµείβεται στο τέλος για τη γενναιοδωρία του, για τους
ίδιους διδακτικούς σκοπούς της µυθιστορίας το έγκληµα που διέπραξε ο
µαστροπός δεν µπορεί να µείνει ατιµώρητο. Με οµόφωνη απόφαση των
Μυτιληναίων ο ένοχος συλλαµβάνεται για να τιµωρηθεί.Παντού επιβάλλεται ως
έσχατη τιµωρία µια σκληρή ποινή. Ο µαστροπός θανατώνεται µε διαφορετικούς
τρόπους σε κάθε διασκευή,καίγεται στην πυρά,λιθοβολείται,σέρνεται στο έδαφος
δεµένος σε άλογο και κοµµατιάζεται,απαγχονίζεται ή αποκεφαλίζεται.
Σε µερικές περιπτώσεις συνδυάζονται µάλιστα και δύο τρόποι θανάτωσης.
Στο ισπανικό Libro ο µαστροπός λιθοβολείται και, όπως συµβαίνει και µε τους
θετούς γονείς της Τάρσιας της ΗΑ,το σώµα του ρίχνεται στα σκυλιά.Η ενοχή του
συγκρίνεται µάλιστα από τον αφηγητή µε τα αµαρτήµατα ενός αφορισµένου από
209
την Εκκλησία.92 Στη ∆ιήγησιν οι κάτοικοι της πόλης κωλοσύρουν τον και επιπλέον
κόπτουν τ ν κεφαλήν του.93
∆ιαφορετική είναι η προσέγγιση του ζητήµατος από τον Tim oneda. Στην
διασκευή του ο λόγος για τον οποίο δικάζεται ο µαστροπός είναι απλώς η άρνησή
του να παραδώσει την Tarsiana στον ηγεµόνα της πόλης, και η ποινή που του
αξίζει είναι η φυλακή. Ο Leno εντωµεταξύ µετανιώνει, η αρχοντοπούλα τον
σπλαχνίζεται και µεσολαβεί για να αποφυλακιστεί. Το ηθικολογικό µήνυµα
µεταδίδεται έτσι χωρίς να επιβάλλονται βίαιες τιµωρίες,πιο χαρακτηριστικές της
µεσαιωνικής εποχής.94
Ο δίκαιος και ο ακόλαστος βασιλιάς:πατρική στοργή και αιµοµιξία

Το συγκλονιστικό αρχικό επεισόδιο της ΗΑ, όπου παρουσιάζεται η
αιµοµικτική σχέση του Αντίοχου µε τη µοναχοκόρη του,υπήρξε πιθανόν ένας από
τους παράγοντες που συνετέλεσαν στη µεγάλη διάδοση που είχε το έργο.∆εν είναι
τυχαίο το γεγονός ότι όλες οι µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές που µας
απασχολούν εδώ το συµπεριλαµβάνουν επίσης,στην αρχή της πλοκής.95
92
Βλ.στρ.568.
93
Θανατικές ποινές σαν κι αυτές που έχουµε στον Απολλώνιο και άλλες,ακόµη πιο σκληρές,
όπως ο ακρωτηριασµός και ο καταποντισµός, άρχισαν να εφαρµόζονται στο Βυζάντιο µετά τον 7ο
αιώνα,ίσως υπό την επίδραση ανατολικών εθίµων,ενώ,αρχικά,ο ποινικός κώδικας της Βυζαντινής
Αυτοκρατορίας είχε επιδείξει, σε σύγκριση µε τις ρωµαϊκές ποινές, µια καταφανή πραότητα, που
οφειλόταν στην επιρροή του χριστιανισµού.Για το θέµα της δικαιοσύνης στο ελληνικό Μεσαίωνα βλ.,
Κ.Σιµόπουλος,Βασανιστήρια και εξουσία.Από την Ελληνορωµαϊκή αρχαιότητα,το Βυζάντιο και την
Τουρκοκρατία ως την εποχή µας, Αθήνα 1994,Α.G uillou, Ο Βυζαντινός Πολιτισµός,ελλ. µτφρ.Σ.
Τζοχανταρίδου,Αθήνα 1996,σσ.183 κ.ε.,Σ.Ν.Τρωϊάνος,Έγκληµα και τιµωρία στο Βυζάντιο,Αθήνα
1997.
94
Αυτή τη νοοτροπία τη χαρακτηριστική µιας µη εκδικητικής κοινωνίας καθρεφτίζει η νεότερη
ελληνική λαϊκή παράδοση.Στις περισσότερες γνωστές προφορικές παραλλαγές απουσιάζει η αναφορά
στην τιµωρία αυτού του προσώπου ή, απλώς, δεν δηλώνεται η µέθοδος που επέλεξε ο ήρωας ως
αντίποινα για να αποκαταστήσει την τιµή της κόρης του. Μόνο στο µικρασιατικό παραµύθι
µαθαίνουµε ότι ο πατέρας της ατιµασµένης κόρης επέβαλε στη µαστροπό µια συγκεκριµένη ποινή,
και αυτή πάλι δεν είναι θανατική.Εδώ η µαστροπός της κόρης τιµωρείται µε τη φυλάκιση.Για τη
τιµωρία των δόλιων θετών γονέων της Τάρσιας βλ.και παρακάτω,σηµ.155.
95
Με βάση τη δοµική σηµασία που παίζει στη διήγηση το θέµα αυτό, οι µελετητές τείνουν
σήµερα να απορρίψουν την άποψη του Rohde (³1914), σ. 445 κ.ε., ο οποίος θεωρούσε το αρχικό
επεισόδιο προσθήκη ενός χριστιανού διασκευαστή. Το µοτίβο της αιµοµιξίας έχει απασχολήσει
επανειληµµένα τους µελετητές της ΗΑ. Βλ., µέσα στην πολλή βιβλιογραφία, O . Rank, D as Inzest-
M otiv in D ichtung und Sage,Leipzig-W ien,²1926 (ανατ.D arm stad 1974),ειδικά τις σσ.350 κ.ε.,Ν.
Frye, The Secular Scripture: A Study of the Structure or Rom ance, Cam bridge 1976, σσ. 44 κ.ε.,
Chiarini (1983). Για τη δηµοτικότητα του θέµατος στο Μεσαίωνα βλ. Ε. A rchibald, «Incest in
M edieval Literature and Society», Forum for M odern Languages Studies 23 (1989) 1-15. Για τις
ιστορικές πηγές του επεισοδίου και τις πιθανές σχέσεις του µυθιστορικού προσώπου µε συγκεκριµένο
βασιλιά των Σελευκιδών βλ.κεφ.1,σηµ.19.
210
Οι συγγραφείς που διασκευάζουν τον Απολλώνιο µε φανερό

ηθικοθρησκευτικό σκοπό δεν περιορίζονται µόνο στην έκθεση των γεγονότων,
αλλά εκφράζουν πιο έντονα την απαρέσκεια για τον παρά φύση έρωτα του βασιλιά
Αντίοχου,καθώς και για τις υπόλοιπες άδικες πράξεις του:
Στο λατινικό κείµενο ο χήρος βασιλιάς της Αντιόχειας πέφτει θύµα ενός
ανεξέλεγκτου πόθου. Βασανιζόµενος από αυτή την αθέµιτη ερωτική επιθυµία, ο
A ντίοχος υποχωρεί και πραγµατοποιεί τελικά το ανελέητο έγκληµα. Στις
περισσότερες από τις µεταγενέστερες διασκευές απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά
στην ψυχολογική πάλη και στον αφόρητο πόνο που υφίσταται το τραγικό πρόσωπο
της λατινικής διήγησης. Σε ορισµένες από τις µεσαιωνικές διασκευές, όπως στο
ισπανικό Libro, στις ιταλικές Versione και Leggere, καθώς και στην ελληνική
∆ιήγησιν,η πράξη αυτή αποδίδεται µάλιστα στην επιρροή του µοχθηρού για τους
ανθρώπους διαβόλου.96 Στη γαλλική διασκευή είναι πάλι ο διάβολος αυτός που
παρασύρει το βασιλιά της Αντιόχειας, αλλά εδώ αυτός ο καινούριος εξωτερικός
παράγοντας, χαρακτηριστικός της θεοφοβούµενης µεσαιωνικής νοοτροπίας,
συνδυάζεται µε το παραδοσιακό στοιχείο της εσωτερικής διαµάχης του προσώπου,
στοιχείο πιο τυπικό ανθρωποκεντρικών πολιτισµών.97 Σε ένα κοινό που αισθάνεται
ακόµη δέος απέναντι στο Θεό απευθύνονται επίσης ο Pucciκαι ο συγγραφέας της
96
Βλ. Libro 13a fue ell enem igo en el rey encarnado, 14d m ostrógelo el diablo, un bestión
m ascoriento, Versione 1.9 κ.ε. lo nem igho della hum ana generacion, lo qual çam e non cessa de
intentare etde fare uengnire la gente alla etternale perdicione,fesse tanto ch’ ello conm oue lo ditto
Re ad am are questa soa figlia con peruersa flam m a de luxuria,Leggere Ι 10 ilnem ico delinferno il
com inciò a tentare,∆ιήγησις 14-6 ’Αλλ’ χθρ ς κα βάσκανος το γένους τ ν νθρώπων/ε ς ρωτα
σατανικ ν κα ο στρον θηλυµανίας/ ξέκλινε τ ν κύρην της,<σ’> γάπην ε ς κείνην.Για την ιδιαίτερη
έµφαση που δίνει ο διασκευαστής της ∆ιηγήσεως στο ρόλο του διαβόλου στην ολέθρια αυτή υπόθεση
βλ. τις επισηµάνσεις της Rizzo N ervo (1992), σ. 123. Ως προϋπόθεση της επεισοδιακής δράσης η
κακία και ο φθόνος του διαβόλου απαντά συχνά στα αφηγηµατικά κείµενα της µεσαιωνικής ελληνικής
γραµµατείας, βλ., λ.χ., Γλυκάς Στ. 70, Πτωχολ. [P] 28-9, ∆ιήγ. Αλεξ. Σεµ. Μ 1185. Για τον
παραδοσιακό ορισµό του διαβόλου ως εχθρού βλ., λ.χ., Πικατ. Ρίµα 450 χθρός τ ς λήθειας,
πρωτοφθαίστης δαίµονας κα υ ς τ ς πωλείας.Βλ.και Κριαρ.Λεξ.στο λήµµα «διάβολος».Άφθονες
είναι βέβαια οι αναφορές του διαβόλου µε τη λέξη αυτή και µε άλλους παρόµοιους συνδυασµούς στα
θεολογικά κείµενα, βλ., λ.χ., τα λόγια του αρχιµανδρίτη ∆ωροθέου: ∆ι τ καλε ται διάβολος ο
µόνον χθρός, λλ κα ντικείµενος; Εχθρ ς λέγεται, καθότι µισάνθρωπός στι, µισόκαλος,
πίβουλος ντικείµενος δ λέγεται, πειδ ε ς π ν πρ γµα καλ ν πιχειρε µποδίσας. (Περ
ταπεινοφροσύνης ∆ιδασκαλίαι ψυχωφελε ς διάφοροι Β΄, PG 88.1641). Για άλλα παραδείγµατα, βλ.
Lam pe στα λήµµατα «βάσκανος», «εχθρός». Για το θέµα γενικά της παρουσίας του διαβόλου στη
µεσαιωνική δυτική λογοτεχνία βλ.D . M enjot–B. Cursente (επιµ.), D ém ons et m erveilles au M oyen
Age,N ice 1990.
97
Ystoire 46.9 κ.ε.ly anem is l’avoità ce m ené que ill’am oitde trop m auvaise am our etestoit
tous enflam m és de sa fille corrum pre. Longhem ent en souffry l’ardeur ains qu’il en m oustrast
sam blantκτλ.
211
Ριµάδας,όπως διαπιστώνεται στην πρώτη παρουσίαση αυτού του προσώπου.98 Στις

συνθέσεις τους προαναγγέλλεται,ήδη από τους αρχικούς στίχους,η θεϊκή τιµωρία
που πρόκειται να επιβληθεί στο τέλος σ’ αυτό το πρόσωπο για την ανήθικη ζωή
του.Πάντως,ο κρητικός ποιητής τονίζει περισσότερο τον κακόβουλο χαρακτήρα
του και την ασέβειά του προς τους θεϊκούς νόµους. Ο Αντίοχος της Ριµάδας
παρουσιάζει όλα εκείνα τα γνωρίσµατα που χαρακτηρίζουν,κατά τον ορισµό του
συγγραφέα της προηγούµενης ελληνικής διασκευής, έναν «ψευδοχριστιανό»
βασιλιά. Ο κρητικός στιχουργός αυξάνει την κακία του βασιλιά εισάγοντας
διάφορα καινούρια στοιχεία:πρώτα απ’ όλα,τον παρουσιάζει ως υπεύθυνο για το
θάνατο της γυναίκας του.99 Επιπλέον, προσθέτει στην ασέβειά του και την
παράβαση της χριστιανικής εντολής της νηστείας.100 Η επιρροή του διαβόλου σε
όλες αυτές τις πράξεις του Αντίοχου παίζει και εδώ σηµαντικό ρόλο.101
Μερικές διαφορές συναντούµε και στη σκηνή του βιασµού ή της διακόρευσης
της πριγκίπισσας.102 Αυτή περιγράφεται στη λατινική διήγηση µε οξύτητα και
δίχως περιστροφές.Στις µεταγενέστερες διασκευές παρατηρούµε τις εξής τάσεις:
Οι ανώνυµοι µεσαιωνικοί διασκευαστές,είτε λόγω αµηχανίας,είτε για να µη
θίξουν την ευαισθησία και τη σεµνοτυφία του χριστιανικού κοινού τους,
αναφέρουν πολύ σύντοµα το περιστατικό, µε αποτέλεσµα να µειωθεί αισθητά η
σκληρότητα της σκηνής.Οι διασκευαστές που φαίνεται να αποφεύγουν συνειδητά
την περιγραφή της βάναυσης πράξης του βασιλιά, καθώς και της ολέθριας
98
Πρβ.CantariI3-4,Ριµάδα 47-66.
99
Ορισµένοι διασκευαστές έδωσαν όνοµα στο πρόσωπο αυτό παρότι δεν παίζει ρόλο στην
πλοκή της µυθιστορίας: Parrochia στο Rom anzo, Παροχία στη ∆ιήγησιν. Στο χφ που περιείχε το
κείµενο της Versione υπήρχε,όπως µας πληροφορεί στις σηµειώσεις του o Salvioni,µόνο η κατάληξη
–chia,που ανήκει,καθώς υπέθεσε ο ίδιος,στο όνοµα <Paro>chia.
100
Η λέξη «νηστεία» έχει πιθανόν µια ευρύτερη έννοια, αναφέρεται δηλαδή όχι µόνο στην
αποχή από ορισµένες τροφές,αλλά γενικώς από τα αµαρτήµατα,καθώς την περιγράφει ο ∆εφαράνας
στην Ιστορία της Σωσάννας,στ.303 κ.ε.:καλή’ ναι νηστεία,νήστευε,µ νήστευε κα τ’ λλα,/
τ ν χθρα κα καταλαλι , πού ’ναι κακ µεγάλα,/ νήστευε αυτείνη τ ν πορνεία, µοιχεία κα
δικία,κτλ.Βλ.επίσης Σκλέντζας β 55 (δός µοι) ποµονήν,ταπείνωσιν, γκράτειαν,νηστείαν.Βλ.και
Σηµειώσεις στο στ.50 της Ριµάδας στο Επίµετρο ΙΙ.
101
Η περιφρόνηση και η παράβαση από τον άνθρωπο των διδαγµάτων και επιταγών του
Κυρίου, καθώς και η έλλειψη του φόβου της θεϊκής τιµωρίας, οφείλεται ακριβώς, όπως θυµίζει ο
Βασίλειος ο Μέγας,στα τεχνάσµατα του διαβόλου: Εν κα το το τ ς µεθοδείας το διαβόλου,τ το ς
πολλο ς τ ν νθρώπων, σπερ πιλαθοµένους τ ν τοσούτων κα τοιούτων το Κυρίου ηµάτων κα
ποφάσεων,τέλος κολάσεως ε ς τ µ λλον κατατολµ ν τ ς µαρτίας αυτο ς πογράφειν.( Οροι κατ’
πιτοµήν,σξη΄,PG 31.1265).
102
Στα περισσότερα κείµενα το πρόσωπο αυτό δεν έχει όνοµα.Μερικά από τα κύρια ονόµατα
που χρησιµοποιούνται γι’αυτό είναι Estasia στο Rom anzo,Αναστασία στη ∆ιήγησιν,και Safirea στην
Patraña.
212
κατάστασης στην οποία µένει η πριγκίπισσα,είναι κυρίως οι συντάκτες του Libro

και της ∆ιηγήσεως.103
Άλλοι διασκευαστές ανανεώνουν τη σκηνή µε την προσθήκη ορισµένων
λεπτοµερειών. Έτσι, για παράδειγµα, στο Leggere διαβάζουµε ότι ο βασιλιάς
συναντά tutta iscoperta τη βασιλοπούλα στο κρεβάτι της. Το θέαµα αυτό ξυπνά
µέσα του την επιθυµία για σεξουαλική απόλαυση µαζί της. Ενώ εκείνη κοιµάται
ήσυχα,ο πατέρας της ξεντύνεται και συνουσιάζεται µε την παρθένα.Ο Pucciκαι ο
ποιητής της Ριµάδας περιγράφουν τη συγκεκριµένη σκηνή µε όλη τη
δραµατικότητά της,ίσως επειδή απευθύνονται και οι δύο σ’ ένα λαϊκότερο κοινό.
∆ιαµέσου ενός πιο τεταµένου διαλόγου φανερώνεται αφενός η θεοσέβεια της
πριγκίπισσας, και αφετέρου ο βίαιος χαρακτήρας και η ανευλάβεια του βασιλιά
Αντίοχου.Αυτός τώρα παίρνει µαζί του την κόρη του στο δωµάτιο και την πιέζει
για να ξαπλώσει στο κρεβάτι και να γδυθεί. Το αφελές κορίτσι των Cantari
υπακούει, και µόνο όταν της επιτίθεται για να τη βιάσει o πατέρας της,
αντιλαµβάνεται τον πονηρό σκοπό του.Στη Ριµάδα η κόρη αντιστέκεται από την
αρχή,διότι ο βασιλιάς έρχεται αµέσως στο θέµα.
Ύστερα από τον βιασµό, ο µονάρχης θέτει σε εφαρµογή ένα σχέδιο για να
ξεφορτωθεί τους µελλοντικούς µνηστήρες και να µπορέσει έτσι να απολαµβάνει
διαρκώς το αντικείµενο της λαγνείας του.104 Ο Αντίοχος βάζει ένα αίνιγµα για
όσους θέλουν να παντρευτούν την κόρη του, αίνιγµα που στην ουσία είναι µια
παγίδα,εφόσον κανείς δεν αναµένεται να αναγνωρίσει ως έγκυρη τη σωστή λύση
του ή να τολµήσει να τη διατυπώσει δηµόσια. Ο διεφθαρµένος βασιλιάς δεν
διστάζει να σκοτώσει όσους προσπαθούν να λύσουν το παραπλανητικό του
αίνιγµα,µέχρις ότου φτάνει ο Απολλώνιος.
Όλα τα αρχικά αυτά επεισόδια της ιστορίας απουσιάζουν στην Patraña.
Τίποτε αρνητικό δε υπάρχει στην πρώτη παρουσίαση του συγκεκριµένου
προσώπου. Ο Tim oneda αφήνει για τον ήρωα την επίκριση του Αντιόχου.
Απαντώντας στο αίνιγµα, ο Απολλώνιος ξεσκεπάζει για πρώτη φορά την
κακοήθεια του Αντίοχου.105
Από αυτό το σηµείο και ύστερα η ιστορία εκτυλίσσεται παρόµοια σε όλα τα
κείµενα.Ο βασιλιάς δεν δέχεται ως σωστή την απάντηση του αινίγµατος που δίνει
103
Η συστολή που δείχνει στο σηµείο αυτό ο ισπανός ποιητής του Libro παρουσιάζεται από τον
G idel (1870), σ. 98, σηµ.1, ως παράδειγµα του «m êm e espirit de piété» που χαρακτηρίζει και την
ελληνική ∆ιήγησιν.Η δυσάρεστη ρεαλιστική λεπτοµέρεια του αίµατος που τρέχει από το σώµα της
πριγκίπισσας παραλείπεται και από τον γάλλο διασκευαστή της Ystoire.
104
∆υσµενής κρίση για την ενέργεια αυτή εκφράζεται κυρίως στη ∆ιήγησιν και στην ιταλική
τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή.Στην έµπνευση του διαβόλου αποδίδεται το σχέδιο του βασιλιά στο
ισπανικό Libro.
105
Bλ.και τις παρατηρήσεις του πρώτου κεφ.για το εισαγωγικό µέρος των διηγήσεων.
213
ο Απολλώνιος, αρνείται τις κατηγορίες του και τον διώχνει οργισµένος. Στη
συνέχεια στέλνει πίσω του έναν υπηρέτη για να τον σκοτώσει. Όταν ο
εντεταλµένος φονιάς φτάνει στην πατρίδα του ήρωα, εκείνος έχει ήδη φύγει. Ο
Αντίοχος δεν µένει ικανοποιηµένος και επικηρύσσει τον Απολλώνιο,υποκινώντας
την απληστία στους υπηκόους του τελευταίου.106
Στη γαλλική διασκευή των χφφ των Βρυξελλών οι αξιοκατάκριτες πράξεις
του Αντίοχου δεν τελειώνουν όµως εδώ.Ο γάλλος συγγραφέας προσθέτει διάφορα
πρωτότυπα επεισόδια που υπογραµµίζουν τόσο το ιπποτικό πνεύµα του ήρωα όσο
και την αδιαντροπιά και τη δειλία του βασιλιά της Αντιόχειας.Επειδή η επικήρυξη
δεν φέρνει θετικά αποτελέσµατα,ο πονηρός βασιλιάς βρίσκει ένα άλλο κόλπο για
να πιάσει τον Απολλώνιο. Προσκαλεί σε επίσηµο δείπνο τους άρχοντες της
περιοχής, για να τους ανακοινώσει ότι, σύµφωνα µε τις πληροφορίες του, ο
Απολλώνιος έχει σκοπό να τον σκοτώσει. Για να κερδίσει την υποστήριξη των
ευγενών, παρουσιάζει τον εαυτό του ως δίκαιο βασιλιά και δηλώνει ότι, σε
αντίθεση µε τους προηγούµενους µνηστήρες,στην περίπτωση του Απολλώνιου δεν
διέταξε να τον σκοτώσουν, παρότι το άξιζε, διότι δεν έλυσε σωστά το αίνιγµα,
αλλά του έδωσε άλλη µία ευκαιρία,επειδή τον εκτιµούσε ιδιαίτερα,εξαιτίας της
ευγένειάς του,και ότι γι’αυτό θα του είχε δώσει ευχαρίστως την κόρη του.Όλα τα
ψέµατα αυτά τα πιστεύουν οι παρευρισκόµενοι στο συµπόσιο, οι οποίοι τίθενται
στη διάθεση του βασιλιά. Την επόµενη µέρα φτάνει τυχαία στην Αντιόχεια ένας
αγγελιοφόρος που γνωστοποιεί τη διαµονή του επικηρυγµένου πρίγκιπα της Τύρου
στην Ταρσό. Εκεί ταξιδεύει αµέσως ο Αντίοχος µαζί µε τους υπάκουους ιππότες
του και παρατάσσεται έξω από τα τείχη της πόλης. Οι πολίτες αρνιούνται να
παραδώσουν τον ευεργέτη τους,τον Απολλώνιο,και εκείνος,για να αποφύγει µια
σύγκρουση µεταξύ των δυο στρατών, προτείνει στον εχθρό του να λύσουν το
ζήτηµα σε µονοµαχία. Κανείς όµως από τους ιππότες του Αντίοχου δεν
προσφέρεται για να παλέψει µε τον ισχυρό Απολλώνιο,ούτε ο ίδιος ο βασιλιάς.Ο
τελευταίος επιλέγει τότε έναν υπηρέτη του, ενώ ταυτόχρονα στήνει ενέδρα στον
ήρωα.Το σχέδιο του Αντίοχου αποτυγχάνει,διότι ο υπηρέτης του σκοτώνεται στη
µονοµαχία µε τον Απολλώνιο.Τότε προσπαθεί να εισβάλει στην πόλη,χωρίς όµως
αποτέλεσµα. Υποχωρεί προσωρινά, για να ενταφιάσει τους νεκρούς και για να
αναδιοργανώσει το στρατό.Ο ήρωας εγκαταλείπει εντωµεταξύ την πόλη,για να µη
θυσιάσει άλλους άντρες. Έτσι χάνουµε στο σηµείο αυτό της πλοκής τα ίχνη του
βασιλιά της Αντιόχειας.
106
Η διαφθορά που προκαλεί η υπόσχεση χρηµατικής αµοιβής για τη σύλληψη ή το φόνο του
ήρωα τονίζεται κυρίως στην ισπανική διασκευή του 13ου αιώνα.
214
Όπως ήταν αναµενόµενο,ο Αντίοχος κάποτε υφίσταται τις τραγικές συνέπειες

των επίβουλων πράξεών του.Προς το τέλος της διήγησης ο ήρωας,και µαζί του
και ο αναγνώστης, µαθαίνει ότι ο βασιλιάς της Αντιόχειας, ύστερα από µια
µακροχρόνια αιµοµικτική σχέση,σκοτώθηκε από έναν κεραυνό που έπεσε από τον
ουρανό.
Ήδη από τη µωσαϊκή νοµοθεσία η αιµοµιξία θεωρούνταν βαρύτατο έγκληµα
για το οποίο επιβαλλόταν η ποινή του θανάτου.107 Από τον 4o αιώνα η Εκκλησία
λαµβάνει µέτρα εναντίον αυτής της σεξουαλικής σχέσης.108 Πουθενά όµως στη ΗΑ
η σκληρή πράξη του Αντίοχου δεν θεωρείται ως παραβίαση ενός χριστιανικού
νόµου.109 Το ίδιο παρατηρείται, γα παράδειγµα, στη γαλλική διασκευή του 14oυ
αιώνα, καθώς και στον Tim oneda. To έγκληµα του βασιλιά αποκτά χριστιανική
σηµασία µόνο στις υπόλοιπες διασκευές, που µιλούν συνεχώς για «αµαρτία». Ο
Αντίοχος αντιπροσωπεύει στα κείµενα αυτά τον ασεβή και αµετανόητο αµαρτωλό
που του αξίζει η τιµωρία του Θεού.110
107
Βλ.τις βδελυρές περιπτώσεις αιµοµιξιών που αναφέρονται,λ.χ.,στο Λευϊτικόν 20.11 κ.ε.,και
στο ∆ευτερονόµιον 27.20 κ.ε.
108
Έτσι,κατά τον ξζ΄ κανόνα του Μεγάλου Βασίλειου, δελφόµικτος τ ν το φονέως χρόνον
ξοµολογήσεται. Στον οε΄ κανόνα του ίδιου ορίζονται τα επιτίµια, διάρκειας δώδεκα ετών, προς
βαθµιαία αποκατάσταση του αιµοµίκτη στην Εκκλησία.
109
Ο M erkelbach (1962)εντοπίζει µάλιστα σ’αυτό το εισαγωγικό µέρος της διήγησης και άλλα
ίχνη της θρησκειολογικής σηµασίας του υποτιθέµενου ελληνικού πρωτοτύπου κειµένου.Ταυτίζοντας
τον ήρωα της διήγησης µε το µυθικό ΄Αδωνι, τον γιο του αιµοµίκτη βασιλιά Κινύρα, ο γερµανός
µελετητής βλέπει στο επεισόδιο της αιµοµιξίας µια αλληγορία της κατάπτωσης της ψυχής,και στις
περιοδείες του Απολλώνιου την περιπλάνηση του ανθρώπου στον κόσµο που επιβάλλεται σύµφωνα
µε τα µυστήρια της Ίσιδος για εξιλέωση των αµαρτηµάτων των γεννητόρων.Ανάλογες αλληγορικές
θρησκειολογικές αναγνώσεις έχουν γίνει και από ορισµένους µελετητές των µεσαιωνικών διασκευών
του έργου,βλ.παραπάνω,σηµ.32,36,και παρακάτω,σηµ.113.
110
Το τέλος αυτό συµφωνεί µε όσα προειδοποιεί,παραφράζοντας τα λόγια του ευαγγελίου Κατά
Ματθ.25.41,ο Ιωάννης ∆αµασκηνός για όσους παραδίδονται στον αρχηγό των πονηρών πνευµάτων:
∆ι τ διαβόλ κα το ς δαίµοσιν α το τοίµασται τ π ρ τ σβεστον,κα κόλασις α ώνιος,κα το ς
ποµένοις α το ( Εκδοσις κριβής τ ς ρθόδοξου πίστεως Β΄,δ΄,PG 94.877).Οι αναλογίες αυτού
του αποσπάσµατος µε το ύφος του ανώνυµου ελληνόγλωσσου διασκευαστή είναι προφανείς, βλ.,
συγκεκριµένα,τους στ.354-8.Θυµίζουµε εξάλλου ότι στη βυζαντινή νοµοθεσία προβλεπόταν ποινή
θανάτου για το έγκληµα της αιµοµιξίας.Η Rizzo N ervo (1992),σ.135,σηµειώνει ότι η χρήση της
ποινής αυτής ύστερα από τον Ιουστινιανό απεικονίζει την επιθυµία τόσο του Κράτους όσο και της
Εκκλησίας να συγκρατήσουν ένα αρκετά διαδεδοµένο φαινόµενο στη βυζαντινή κοινωνία.H ιταλίδα
µελετήτρια δεν δίνει, όµως, συγκεκριµένες µαρτυρίες που να το αποδεικνύουν. Ούτε εµείς δεν
βρήκαµε πολλές πληροφορίες σχετικά µε τον υπολανθάνοντα «αιµοµικτικό» χαρακτήρα της
ελληνικής µεσαιωνικής κοινωνίας. Ο Κουκουλές, λ.χ., αναφέρει µόνο τις τυχαίες περιπτώσεις
αιµοµικτικών σχέσεων που µνηµονεύει ο Κλήµης o Αλεξανδρεύς στον Προτρεπτικ πρ ς λληνας,3.3,
οι οποίες γίνονταν πού και πού στα πορνεία όταν οι γονείς που κάποτε είχαν εκθέσει τα παιδιά τους,
συνήθως για οικονοµικούς λόγους κατά τη συνήθεια της εποχής,ζητούσαν τις υπηρεσίες των ίδιων
των παιδιών τους,βέβαια από άγνοια.Βλ.Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.Β΄ (1948),σ.151.
215
Περισσότερα προβλήµατα ερµηνείας θέτει ο θάνατος της πριγκίπισσας, που

επαναλαµβάνεται σε όλες τις διασκευές,εφόσον αυτή είναι απλώς θύµα της βίας
και της ακολασίας του πατέρα της.Μια πρώτη εξήγηση βρίσκεται στις ανάγκες της
παραδοσιακής πλοκής. Ο βασιλιάς της Αντιόχειας πρέπει να πεθάνει χωρίς
διάδοχο, ώστε να δοθεί η ευκαιρία στον ήρωα να αποκτήσει το βασίλειο του
εχθρού του.Μπορούµε πάντως να διαπιστώσουµε µερικές λεπτές διαφοροποιήσεις
στο χαρακτηρισµό του προσώπου αυτού. Το ήθος του σκιαγραφείται σε δύο
σκηνές,του βιασµού και του διαλόγου που ακολουθεί µε την παραµάνα της.Θα
αρχίσουµε µε την τελευταία:111
Ύστερα από τον δυσάρεστο βιασµό που υπέστη από τον ίδιο της τον πατέρα,
η πριγκίπισσα δέχεται στο δωµάτιό της την παραµάνα της.Η νεαρή οµολογεί σ’
αυτή το συµβάν και,µε εξαίρεση τη ∆ιήγησιν,δηλώνει απελπισµένη την απόφασή
να δώσει τέρµα στη ζωή της. Η παραµάνα το εµποδίζει µε τις συµβουλές της,
παρότι δεν υπάρχουν ενδείξεις χριστιανικής τοποθέτησης εκ µέρους της στην
αποτροπή της πριγκίπισσας από την απόπειρα αυτοκτονίας. Αντιθέτως, η
παραµάνα φαίνεται να ενθαρρύνει την κόρη να συνεχίσει κρυφά τη σχέση ή,έστω,
να την ανεχθεί. Παρότι η αυταφαίρεση της ζωής µπροστά στον κίνδυνο του
βιασµού ή,ακόµη περισσότερο,ύστερα από αυτόν,δεν εκφράζει κατά την επίσηµη
ηθική το ορθό πνεύµα του χριστιανισµού,δεν αποκλείεται,πάντως,το χριστιανικό
κοινό να επιδοκίµαζε την αρχική διάθεση της πριγκίπισσας.112 Στα περισσότερα
κείµενα βλέπουµε πως είναι το αίσθηµα ντροπής, η ατίµωση του ονόµατός της,
καθώς και ο φόβος για τη διάδοση του γεγονότος,εκείνο που ανησυχεί την κόρη
και την ωθεί στην αυτοκτονία.Ωστόσο,το πιο αυστηρό χριστιανικό κοινό µπορεί
ίσως να σκεφτόταν, εάν η ερµηνεία µας είναι σωστή, ότι η τελική τιµωρία της
πριγκίπισσας ήταν κάπως δικαιολογηµένη,διότι αυτή συνέχισε να ικανοποιεί,µε
111
Ο διάλογος αυτός λείπει στη Ριµάδα και στην Patraña.
112
Ο ανώνυµος ελληνόγλωσσος διασκευαστής αποφεύγει έτσι να αναφέρει µια πράξη που
θεωρούνταν µεγάλο αµάρτηµα από την Εκκλησία. Οι λόγοι είναι διάφοροι. Κατά την Κ∆, λ.χ, το
σώµα είναι δώρο του Θεού (Πράξεις 17.25),είναι επίγεια οικία του Πνεύµατος (Β΄ Κορ.4.7),µέλος
του Χριστού και ναός του Αγίου Πνεύµατος (Α΄ Κορ.6.15),που µέλλεται να αναστηθεί,να τιµωρηθεί
ή να αµειφθεί στη µεταθανάτια ζωή ανάλογα µε τις πράξεις µας (Α΄ Κορ. 15.44, Β΄ Κορ. 5.10). Η
Εκκλησία, πάντως, αναγνώριζε την αγαθή πρόθεση όλων εκείνων που, µπροστά στον κίνδυνο να
γίνουν αντικείµενο ηθικής µείωσης ή φθοράς,προέβαιναν σε αυταφαίρεση της ζωής τους,έστω και αν
η χριστιανική δεοντολογία δεν δικαιολογούσε το κίνητρο της πράξης τους. H πρωτοβουλία της
Εκκλησίας να χαρακτηρίσει σε ορισµένες περιπτώσεις την αυτοκτονία ως πράξη αποδεκτή ή και
πράξη αγιασµού πρέπει να στηρίχθηκε σε µια λαϊκή αντίληψη για το χριστιανικό δέον,και ιδιαίτερα
στη λαϊκή επιδοκιµασία για την προστασία της σωµατικής καθαρότητας, η οποία άξιζε να
διαφυλαχθεί ακόµη και µε την αφαίρεση της ίδιας της ζωής.Για τις διάφορες µαρτυρίες των Πατέρων
της Εκκλησίας σχετικά µε το περίπλοκο αυτό θέµα βλ. Η. Βουλγαράκης, Αυτοκτονία και
εκκλησιαστική ταφή,Αθήνα 1992.
216
την ενθάρρυνση της παραµάνας,την ανήθικη επιθυµία του βασιλιά,απλώς για να

αποφύγει τις κοινωνικές επιπτώσεις του γεγονότος.
Παρότι η λέξη m acula,που χρησιµοποιεί η πριγκίπισσα στη λατινική διήγηση
για να χαρακτηρίσει το συµβάν,δεν αποκλείεται να έχει ήδη χριστιανική έννοια,η
κόρη ενεργεί µε την επίγνωση της αµαρτίας που σηµαίνει η ερωτική συνεύρεση µε
τον πατέρα της για πρώτη φορά στις διασκευές του Μεσαίωνα και της
Αναγέννησης.Οι χριστιανικές πεποιθήσεις αναπτύσσονται µάλιστα σε µερικά από
τα κείµενά µας.Έτσι,για παράδειγµα,στον Pucciτο άγχος της πριγκίπισσας έχει
να κάνει µε την εσωτερική της τιµή.Η πρόθεσή της να πεθάνει αποδεικνύει πόσο
µεγάλο είναι το χριστιανικό αίσθηµα ενοχής για τη συµµετοχή, παρά τη θέλησή
της,σε µια τέτοια επαίσχυντη πράξη.Παρά τις επίµονες ενδείξεις απόρριψης της
ερωτικής σχέσης µε τον πατέρα της, για λόγους καθαρά θρησκευτικούς, ο
διασκευαστής του Libro προτιµά στο τέλος να καταδικάσει επίσης την πριγκίπισσα
µαζί µε τον αµαρτωλό βασιλιά:destuyólos ha am os hun rayo deldiablo.113
Η επιδοκιµασία της συµπεριφοράς του προσώπου αυτού από το κοινό της
εποχής έπρεπε επίσης να ήταν αναµενόµενη στην περίπτωση των ελληνικών
µυθιστοριών.Όπως και στα Cantari,στην ανοµοιοκατάληκτη ανώνυµη διασκευή η
παραµάνα είναι αυτή που θέτει το θέµα των κοινωνικών συνεπειών του γεγονότος,
όταν παρακινεί την πριγκίπισσα να το αποσιωπήσει. Το σφάλµα της κόρης στη
∆ιήγησιν φαίνεται περισσότερο να είναι το ότι τρέφει την ελπίδα ότι, όπως τη
διαβεβαιώνει η παραµάνα, όλα θα τελειώσουν σύντοµα, όταν έρθει κάποιος
άρχοντας για να την παντρευτεί.Αξιοσηµείωτο είναι το ότι εδώ διευκρινίζεται ότι
ο Θεός τιµωρεί µε την αιώνια κόλαση µόνο τον βασιλιά.Το χριστιανικό κοινό της
Ριµάδας σχηµατίζει θετική ή συµπαθητική εντύπωση για το πρόσωπο της κόρης
ήδη στην προηγούµενη ανεπτυγµένη δραµατική σκηνή του βιασµού.Η αγωνία που
εκφράζει η κόρη, που αρνείται να υποταχθεί στη θέληση του πατέρα της και να
113
Libro 248c. K αταλαβαίνω το στίχο αυτό ως εξής: οι δύο τους πέθαναν από διαβολικό,
καταραµένο κεραυνό.Έτσι φαίνεται να το ερµηνεύουν και οι Cesare (1974) και A lvar (1984),που
προτείνουν τη διόρθωση «endiablado» αντί της γραφής del diablo. H άλλη πιθανότητα είναι να
δώσουµε στη λ. rayo απλώς τη σηµασία «φωτιά». Η εξήγηση του θανάτου της πριγκίπισσας
βρίσκεται, κατά τον Casanova (1970), σσ. 218-31, στο αίνιγµα του βασιλιά Αντίοχου (Libro 17).
Σύµφωνα µε το συµβολισµό των δέντρων χαρακτηριστικό του Μεσαίωνα (βλ.,λ.χ.,Patrologia Latina
38.887),ο βασιλιάς Αντίοχος και η κόρη του ταυτίζονται µε «το δένδρο των αµαρτιών»,που πρέπει
να καεί εξολοκλήρου.Ο πατέρας ταυτίζεται µε τη ρίζα αυτού του δέντρου,δηλαδή την αλαζονεία,
ενώ η πριγκίπισσα αποτελεί την κορφή του, που συµβολίζει τη λαγνεία. Στη µεσαιωνική ελληνική
γραµµατεία έχουµε ένα ενδιαφέρον παράδειγµα του συµβολισµού της εικόνας του δένδρου στο
εισαγωγικό τµήµα του Απόκοπ.Εδώ πρόκειται για «το δέντρο της ζωής»,που βρίσκεται ακριβώς στο
κέντρο του κόσµου,ανάµεσα στον Ουρανό,τη Γη και τον Άδη.Βλ.Μ.R.Rincón,«The sym bolic-
allegoricalintroduction of Bergadis’ Apokopos and its relation to the contentof the w ork»,EEBΣ 48
(1990/3)317-26.
217
πέσει έτσι σε αµαρτία, είναι χαρακτηριστική µιας ευσεβούς χριστιανής. Μετά τη

συγκίνηση που προκαλεί η σκληρή αυτή σκηνή, ο αναγνώστης-ακροατής της
Ριµάδας δεν µπορεί παρά να συµπονέσει τη βασιλοπούλα και να φανταστεί ότι
εξακολούθησε να είναι θύµα του πατρικού αµαρτωλού εξαναγκασµού. Άρα, µε
άλλα λόγια,ο θάνατός της δεν θα θεωρούνταν θεϊκή τιµωρία,παρά απολύτρωση
από τα δεινά.
Η αναγεννησιακή διασκευή του Tim oneda αντανακλά ακριβώς την ενδεικτική
αλλαγή σε σχέση µε τη µεσαιωνική νοοτροπία που έβλεπε το Θεό ως αυστηρό
δικαστή. Εδώ ο Θεός δείχνει κάποια ευσπλαχνία προς την πριγκίπισσα. Αυτή
εγκαταλείπει αυτόν τον κόσµο µε φυσικό θάνατο,έξι µήνες ύστερα από το σκληρό
θάνατο του πατέρα της,χρονικό διάστηµα µέσα στο οποίο µπορεί να καθαρίσει τη
ψυχή της και να ονοµάσει κληρονόµο της τον παρ’ ολίγο σύζυγό της
Απολλώνιο.114
To αντίπολο του διεφθαρµένου βασιλιά Αντίοχου είναι ο υποδειγµατικός

οικογενειάρχης,ο πεθερός του Απολλώνιου.Η ευγνωµοσύνη,η γενναιοδωρία και
η συγκατάβαση είναι τα βασικά χαρακτηριστικά αυτού του προσώπου που
απαντούν ήδη στη λατινική διήγηση.115 Ο bonus rex, m iserorum m isericors, και
pater optim us, γίνεται παράδειγµα του πατριαρχικά καλού χριστιανού στις
µεσαιωνικές και αναγεννησιακές διασκευές.Εκείνος που δίνει περισσότερο βάθος
στο πρόσωπο αυτό είναι πάλι ο ποιητής της Ριµάδας.Εκτός από τον παραδοσιακό
και συµβατικό ρόλο του σωστού πατέρα και βασιλιά που παίζει ο µελλοντικός
114
Το µοτίβο της αιµοµιξίας έπεσε σε αχρηστία στη λαϊκή νεοελληνική παραγωγή.Το περιέχει
µόνο το παραµύθι της Κω,το οποίο καθρεφτίζει έναν καθαρά ανθρωποκεντρικό τρόπο σκέψης.Εδώ
έχουµε να κάνουµε µε δύο τραγικά πρόσωπα: έναν αιµοµίκτη βασιλιά που γίνεται ο ίδιος θύµα της
φοβερής του πράξης και µια αθώα πριγκίπισσα που σηµαδεύεται από το έγκληµα του πατέρα της.Οι
αποκλίσεις του θέµατος που παρουσιάζει το κώτικο παραµύθι σχετικά µε την παραδοσιακή ιστορία
είναι συγκεκριµένα οι εξής: o βασιλιάς δεν προκηρύσσει πια το αίνιγµα,επειδή η επιθυµία του δεν
είναι να συνεχίσει τη παράνοµη σχέση,αλλά να παντρέψει την κόρη του για να καλύψει το αµάρτηµά
του,ίσως και για να καθησυχάσει την συνείδησή του διορθώνοντας εν µέρει το σφάλµα του.∆εν το
πετυχαίνει, διότι ο γαµπρός εγκαταλείπει τη νύφη µόλις µαθαίνει από αυτή το προηγούµενο
δυσάρεστο συµβάν.Αυτό το πράγµα κάνει τον βασιλιά έξω φρενών και προκαλεί µάλιστα το θάνατό
του.Καθώς µαθαίνουµε από την επιστολή που η κοπέλα έγραψε για τον άντρα της,ο βασιλιάς πέθανε
αφού ήσκασε ’πό τη χολήν του.Ούτε η πριγκίπισσα πεθαίνει πια από θεόσταλτο κεραυνό,αλλά στον
πόλεµο, στον οποίο είχε έρθει µεταµφιεσµένη ως στρατιώτης προκειµένου να σκοτωθεί. Ο άντρας
της,που εντωµεταξύ έχει ξαναπαντρευτεί,τελεί την απαιτούµενη για χριστιανό κηδεία,για ανάπαυση
της ατιµασµένης και βασανισµένης γυναίκας. Η εξήγηση που δίνει η ίδια στη µοίρα της µας
παραπέµπει στο µύθο του Οιδίποδα:αµαρτίες γονιών παιδεύγουσι τέκνα.
115
Το λατινικό όνοµα της H A A rchistrates παρουσιάζει τις εξής παρόµοιες παραλλαγές στις
διάφορες ροµανικές και ελληνικές διασκευές:A rchistrates-Αrchistrato στη Versione,Αrchistrato στα
υπόλοιπα ιταλικά κείµενα,’Αρχίστρατος στη ∆ιήγησιν,A lcestras στην Ystoire,A rchitrastes στο Libro,
και ’Αρχιστράτορας στη Ριµάδα.Μόνο στον Tim oneda δεν έχει όνοµα το πρόσωπο αυτό.
218
πεθερός του ήρωα, στη Ριµάδα ο Αρχιστράτορας παρουσιάζεται βασικά ως ένας

ευαίσθητος αλλά και αδύναµος χαρακτήρας,που κατέχεται από τον ανθρώπινο και,
κυρίως,γεροντικό φόβο για την µοναξιά.
H προθυµία και η φιλόξενη διάθεση του προσώπου φανερώνεται από την
πρώτη εµφάνισή του.Ως ανταµοιβή για τις υπηρεσίες του,και εξαιτίας της καλής
εντύπωσης που του προκάλεσε, ο βασιλιάς της Κυρήνης116 καλεί τον ξένο
Απολλώνιο στο τραπέζι του. Εκεί παρατηρεί τη θλίψη του καλεσµένου του και
προσπαθεί να τον παρηγορήσει,προστρέχοντας,σε µερικά κείµενα,στη θρησκεία.
Αυτό συµβαίνει στις περισσότερες διασκευές, συµπεριλαµβανοµένης και της
λατινικής διήγησης. Ο βασιλιάς συµβουλεύει το θλιµµένο Απολλώνιο να έχει
ελπίδα στην αποκατάστασή του από το Θεό και να υποτάσσεται στη θεϊκή
βούληση.117
Για να ανακουφίσει τη λύπη του ήρωα, ο βασιλιάς τού προσφέρει την
ψυχαγωγική συντροφιά της ωραίας πριγκίπισσας.Η στάση αδιαφορίας ή σιωπηρής
επίκρισης εκ µέρους του ήρωα απέναντι στη µουσική εκτέλεση της κόρης
116
Η περιοχή της Πεντάπολης της Κυρηναϊκής Λιβύης (που αποτελούνταν από τις πέντε πόλεις
της Απολλωνίας,της Κυρήνης,της Πτολεµα δας,της Αρσινόης και της Βερενίκης) πρέπει να ήταν
ακατανόητη στους περισσότερους διασκευαστές του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.Αυτό φαίνεται
από τις διάφορες αποδόσεις του λατινικού ονόµατος στις τοπικές τους γλώσσες: Pentapolicyrin στη
Versione,Pentápolin στο Libro,Pentopolitania στην Patraña,Pietra Poletana/ Politana/Palatina στο
Leggere, Petra Pollina στα Cantari (N apoli στις έντυπες εκδόσεις), Pentrapoli ή Pantipoli στο
Rom anzo.Στην Ystoire,πιο προσκολληµένη στο λατινικό πρότυπο,o πεθερός του ήρωα εξακολουθεί
να βασιλεύει στην παλιά πόλη της Κυρήνης (Chirenee –Cyrene στον υπότιτλο του παλιότερου χφ που
διασώζει τη γαλλική αυτή διασκευή–).Στη ∆ιήγησιν το µέρος αυτό αντικαθίσταται από την πόλη της
Τρίπολης της Συρίας, της παραθαλάσσιας αποικίας των πόλεων Τύρου, Σιδώνος και Αράδου. Η
αλλαγή αυτή,καθόλου άστοχη,τουλάχιστον γεωγραφικά,αποτελεί,αν µη τι άλλο,ένδειξη της καλής
γνώσης της ανατολικής µεσογειακής γεωγραφίας από µέρος του ελληνόγλωσσου διασκευαστή.
Σηµειώνουµε επίσης ότι η Τρίπολη,όπως η Τύρος,η Αττάλεια και η Αντιόχεια,είναι συνδεδεµένη µε
την υστεροµεσαιωνική ιστορία της Κύπρου.Η Τρίπολη κατακτήθηκε από τον Πέτρο Α΄ το 1367,κατά
την τελευταία φάση των πολεµικών επιχειρήσεων του φράγκου βασιλιά στη Συρία και την Κιλικία
(βλ. Μαχ. 210 κ.ε.). Ανώνυµη παραµένει η χώρα του βασιλιά Αρχιστράτορα στη Ριµάδα. Κάποιες
αλλαγές γνωρίζουν επίσης, κυρίως στις ροµανικές διασκευές, τα ονόµατα άλλων πόλεων όπου
διαδραµατίζεται η µυθιστορία του Απολλώνιου. Η Μυτιλήνη αποδίδεται ως Μilitene στην Ystoire,
Μitalena στο Libro,Μetely στη Versione,M etalina στο Rom anzo,M etalia στο Leggere,M etellin(a)
στα Cantari. Η Ταρσός παρουσιάζει τις εξής παραλλαγές: Tarso-Tarsso στο Libro, Tarcia στην
Patraña, Tharse στην Ystoire, Tarsia-Τharsia στις ιταλικές διασκευές. Αντίθετα µε το ανώνυµο
διασκευαστή της ∆ιηγήσεως,που προτιµά τον ελληνικό τύπο,ο στιχουργός της Ριµάδας χρησιµοποιεί
τον τύπο Τάρσια δανεισµένο από τα ιταλικά,βλ.παρακάτω,σηµ.150.Για τα άλλα τοπωνύµια του
έργου βλ.κεφ.1,σηµ.4,19,κεφ.2,σηµ.19,66.
117
Η λεπτοµέρεια αυτή χάνεται στο Leggere, στα Cantari, στη ∆ιήγησιν, καθώς και στην
Patraña.
219
δηµιουργεί κάποια δυσαρέσκεια στον βασιλιά.118 Ο ήρωας έχει την ευκαιρία να

δικαιολογήσει και στην πράξη τη συµπεριφορά του. Ο βασιλιάς, δίνοντας ένα
δείγµα σωφροσύνης και ρεαλισµού, αναγνωρίζει το ταλέντο του ήρωα, κατανοεί
την αντίδρασή του και δεν αισθάνεται καθόλου µνησικακία απέναντί του.Γι’αυτό,
δεν διστάζει να ικανοποιήσει την επιθυµία της βασιλοπούλας και παρακαλεί
αµέσως τον Απολλώνιο να µείνει στο παλάτι, για να της µεταδώσει τις
καλλιτεχνικές του γνώσεις. Σε λίγο καιρό ο ήρωας γίνεται έµπιστος υπηρέτης-
ακόλουθος του βασιλιά. M αζί του βγαίνει για περιπάτους ή για κυνήγι και είναι
παρών σε οικογενειακά ζητήµατα.
Σε όλες τις διασκευές ο βασιλιάς δίνει στην κόρη του την ευκαιρία να
διαλέξει σύζυγο ανάµεσα στους µνηστήρες, αλλά αντιδρά διαφορετικά όταν
µαθαίνει ότι εκείνος που αγαπά και θέλει να παντρευτεί αυτή είναι ο διδάσκαλός
της. Στη ΗΑ, στις ιταλικές ανώνυµες διασκευές, στις ισπανικές, στην Ystoire,
καθώς και στη ∆ιήγησιν, ο βασιλιάς δέχεται ευχαρίστως την πρόταση της κόρης
του και ευνοεί το γάµο της µε τον Απολλώνιο µε τον ίδιο ενθουσιασµό,ενώ στο
Leggere, στα Cantari και στη Ριµάδα, τίθεται πρώτα το θέµα των κοινωνικών
διαφορών. Εδώ ο βασιλιάς προσπαθεί αρχικά να επιβάλει τη θέλησή του και να
πείσει τη νεαρή ότι της συµφέρει ένας πλούσιος σύζυγος.Τελικά όµως επιβάλλεται
και εδώ ο γάµος από έρωτα και όχι µε συνοικέσιο.119
Στο επόµενο επεισόδιο της πλοκής,ύστερα από το γάµο,ο βασιλιάς έχει την
ευκαιρία να µάθει το παρελθόν και την καταγωγή του γαµπρού του. Αυτά
γνωστοποιούνται, όταν φτάνει στη χώρα ένα καράβι από την Τύρο που αναζητά
τον Απολλώνιο. Στις περισσότερες διασκευές ο πεθερός χαίρεται πολύ, όταν
ακούει τα νέα που φέρνουν οι συµπατριώτες του Απολλώνιου, και δίνει
ευχαρίστως την άδεια για το ταξίδι του νιόπαντρου ζευγαριού.Πιο συγκρατηµένη
είναι η χαρά του προσώπου στη γαλλική διασκευή. Εδώ η είδηση προκαλεί στο
βασιλιά ανάµεικτα συναισθήµατα. Χαίρεται µεν για τον γαµπρό του, αλλά
118
Το δυσάρεστο αυτό συναίσθηµα εκδηλώνεται µε περισσότερη οξύτητα στις ελληνικές
διασκευές. Σ’ αυτές η στάση του ήρωα πληγώνει ιδιαίτερα την πατρική υπερηφάνεια του βασιλιά.
Πρβ. την έντονη κατάκριση του Αρχιστράτου στη ∆ιήγησιν και το θυµό του Αρχιστράτορα της
Ριµάδας,όταν δίνει την άρπα στον Απολλώνιο για να τον αποδοκιµάσει,µε τον πιο ουδέτερο τόνο του
αντίστοιχου προσώπου στις άλλες διασκευές.
119
Στο Libro o βασιλιάς εκφράζει την πεποίθηση ότι στην απόφαση της κόρης του είχε κάποια
επίδραση ο Θεός.Ο πεθερός του ήρωα εκπροσωπεί µάλλον για τους θρησκευόµενους συγγραφείς του
Libro και της ∆ιηγήσεως τη θέση της χριστιανικής ηθικής στο θέµα της σωστής επιλογής του γαµπρού
εκ µέρους του πατέρα.Βλ.,λ.χ.,τις συµβουλές του Ιωάννη Χρυσόστοµου,στο Υπόµνηµα ε ς τ ν πρ ς
Κολοσσαε ς πιστολ ν, ιβ΄,ε΄ (PG 62.390): M χρήµατα ζήτει, µ γένους λαµπρότητα, µ πατρίδος
µέγεθος, πάντα τα τα περιττά, λλ ψυχ ς ε λάβειαν, πιείκειαν, τ ν ληθ σύνεσιν, το Θεο τ ν
φόβον,ε βούλει µεθ’ δον ς τ θυγάτριον ζ ν.
220
ταυτόχρονα λυπάται για το χωρισµό τους.∆ίνει ευχαρίστως την άδειά του για το
ταξίδι,αλλά ζητά να γυρίσουν σύντοµα,όσο είναι δυνατό.Ο ποιητής της Ριµάδας
προχωρεί περισσότερο στην κατεύθυνση αυτή,δίνοντας περισσότερη έµφαση στα
συναισθήµατα λύπης του βασιλιά. Η βαθιά ανθρώπινη θλίψη που αισθάνεται ο
Αρχιστράτορας για το µισεµό της κόρης του και η στενοχώρια που του προκαλεί η
ιδέα τού να ζει µοναχός στο παλάτι από εδώ και ύστερα συµβάλλουν στην αύξηση
της δραµατικότητας της σκηνής.Με κάθε µέσο προσπαθεί να πείσει την κόρη του
να µείνει στο παλάτι, ώσπου να γεννήσει τουλάχιστον, για να έχει έτσι κάποια
συντροφιά. Η άρνηση της πριγκίπισσας τον φέρνει στην απελπισία, µέχρι το
σηµείο να επιθυµήσει το θάνατο.120
Ύστερα από µερικά χρόνια ο Απολλώνιος γυρνά µε όλη την οικογένεια στη
χώρα του πεθερού του. Η προσωπική χαρά της αντάµωσης περιγράφεται αρκετά
σύντοµα τόσο στη ΗΑ,όσο και στις περισσότερες µεταγενέστερες διασκευές.121 Σε
µερικές περιπτώσεις,όπως στο Libro και στα Cantari,παρατηρείται,ωστόσο,µια
τάση να περιγραφούν µε λεπτοµέρειες οι εκδηλώσεις που οργανώνουν οι κάτοικοι
της χώρας για να γιορτάσουν τη χαρµόσυνη είδηση. Περισσότερους στίχους
αφιερώνει ο συγγραφέας των Χανίων στην προσωπική αντίδραση του πεθερού.
Στη Ριµάδα τονίζεται ιδιαίτερα η συγκίνηση του γέρου βασιλιά, καθώς και η
ευγνωµοσύνη του προς το Θεό,αφού του επέτρεψε να δει τους δικούς του προτού
πεθάνει.Πολύ χαρούµενος θα µείνει αυτή τη φορά ο Αρχιστράτορας, ρήγας το
Θεο , όπως τον ονόµασε και ο ψαράς,122 όταν ξαναφεύγουν οι δικοί του. Τώρα,
στα γερατειά του,θα έχει τη συντροφιά του νεογέννητου εγγονού του.123
Αφοσιωµένη φιλία και προδοσία

Ένα άλλο από τα κυρίαρχα θέµατα του Απολλώνιου είναι η φιλία. Οι
χαρακτήρες µπορούν επίσης να κατατάσσονται σε δύο οµάδες, σύµφωνα µε τη
σηµασία που αποδίδουν σ’αυτό το είδος κοινωνικής σχέσης.
∆εν υπάρχει στον Απολλώνιο ο ρόλος του έµπιστου φίλου που συνοδεύει και
συµβουλεύει τον ήρωα στις δύσκολες καταστάσεις, όπως σε άλλες αρχαίες και
120
Βλ. και τα προηγούµενα σχόλια σχετικά µε τους πιθανούς λόγους που ωθούν την
πριγκίπισσα στην απόφαση να µπει σε µοναστήρι. Το µοτίβο του λυπητερού αποχωρισµού ενός
βασιλόπουλου από την οικογένεια του απαντά, για λόγους διαφορετικούς σε άλλες
υστεροµεσαιωνικές µυθιστορίες.Βλ.Φλώρ.1105 κ.ε.,και Ιµπ.185 κ.ε.
121
Ο ελληνόγλωσσος διασκευαστής της ∆ιηγήσεως χρησιµοποιεί και µια εικόνα βιβλικών
απηχήσεων,βλ.στ.839-40.Η Cupane (1995)την παροµοιάζει µε το εδάφιο 9 του Ψαλµού 112.
122
Η φόρµουλα αυτή, που υπογραµµίζει την πίστη του βασιλιά ως ταπεινού χριστιανού,
αποτελεί σαφή αντίστιξη απέναντι στη έκφραση ρήγας σεβέστατος,στ.807.Βλ.στο Επίµετρο ΙΙ
(Λεξιλόγιο)και τη συχνή χρήση του επίθετου σεβής ως χαρακτηρισµού γι’αυτό το πρόσωπο.
123
Βλ.στ.1775-98.
221
µεσαιωνικές µυθιστορίες.124 Εκτός από τον ηγεµόνα της Μυτιλήνης, η φιλία

αντιπροσωπεύεται από ένα δευτερεύον πρόσωπο που παίζει ένα πολύ µικρό ρόλο
στην πλοκή. Πρόκειται για έναν γέρο υπήκοο του Απολλώνιου,125 η
παραδειγµατική συµπεριφορά του οποίου συνίσταται στο γεγονός ότι,ενώ γνωρίζει
την επικήρυξη του τελευταίου που έγινε στην Αντιόχεια,όταν τον συναντά τυχαία
στην Ταρσό,126 δεν τον καταδίδει για να πάρει την χρηµατική αµοιβή του βασιλιά
Αντίοχου,αλλά προτιµά να τον προειδοποιήσει για τον κίνδυνο που διατρέχει.
Η λατινική διήγηση, η Ystoire, καθώς και οι ανώνυµες ιταλικές διασκευές,
συµπίπτουν στα εξής: αρχικά, και παρότι δεν βρισκόταν ακριβώς σε κατάσταση
ευηµερίας, ο γέρος αρνείται τα χρήµατα που του προσφέρει ευχαριστηµένος ο
Απολλώνιος για τις πληροφορίες του. Έτσι του υπαγορεύει το δικό του αίσθηµα
φιλίας και εµπιστοσύνης. Προς το τέλος της ιστορίας, ωστόσο, ξαναεµφανίζεται
υιοθετώντας µια διαφορετική στάση. Ο πιστός αυτός φίλος του ήρωα
παρουσιάζεται στο παλάτι του τελευταίου για να του θυµίσει την ευεργεσία που
του έκανε στο παρελθόν και να διεκδικήσει έτσι την ανταµοιβή που του αξίζει.Η
δεύτερη αυτή εµφάνιση οφείλεται µάλλον στη θέληση των διασκευαστών να
ξαναϋπογραµµίσουν την ευγνωµοσύνη του ώριµου πια ήρωα.127
Στη ∆ιήγησιν, στο Leggere και στα Cantari, ο ευεργέτης του ήρωα δέχεται
από την αρχή την ευγνωµοσύνη του, πράγµα που καθιστά περιττή µια δεύτερη
συνάντηση των δύο προσώπων. Ο συντάκτης του Libro παραλείπει επίσης τη
δεύτερη εµφάνιση του προσώπου του λατινικού κειµένου και επαινεί τον
ανιδιοτελή χαρακτήρα του γέρου, επειδή δεν δέχεται τα χρήµατα που του
προσφέρει ο ηγεµόνας του. Μ’ αυτό τον τρόπο ο δευτερεύων αυτός χαρακτήρας
δεν χάνει σε αξιοπρέπεια, ενώ εξαφανίζεται ταυτόχρονα το αφηγηµατικό
πρόβληµα που δηµιουργεί η απότοµη τελική εµφάνισή του στην Τύρο.Η λύση του
Tim oneda είναι πάλι διαφορετική. Ο βαλενσιανός συγγραφέας εισάγει µερικές
δοµικές τροποποιήσεις,που βελτιώνουν έµµεσα το ηθικό ποιόν του συγκεκριµένου
124
Το ρόλο αυτό αναλαµβάνει ο Νικόλας (=Αθηναγόρας)του κώτικου παραµυθιού.
125
To όνοµα του προσώπου της ΗΑ Ηellenicus γίνεται Ellanicho-Elanico στη Versione,A lanico
στο Rom anzo,’Αλανίγων στη ∆ιήγησιν,Elains στην Ystoire,και Elányco-Elánico στο Libro.Χωρίς
όνοµα εµφανίζεται στον Pucci, καθώς και στο Leggere (το δυσνόητο για τον διασκευαστή –ή
αντιγραφέα– όνοµα του προσώπου αυτού µετατρέπεται σε όνοµα πόλης. Έτσι ο ήρωας είναι εδώ
ηγεµόνας της Τiro,αλλά και της Lunicha).Ο ποιητής της Ριµάδας προτίµησε να µη χρησιµοποιήσει
το συγκεκριµένο πρόσωπο.
126
Για να δικαιολογήσει την παρουσία του στην Ταρσό ο ιταλός διασκευαστής του Leggere µας
πληροφορεί ότι αυτός ο γέρος ήταν έµπορος.
127
Ο γάλλος διασκευαστής φρόντισε,πάντως,να αποφύγει το παράδοξο της επανεµφάνισης του
προσώπου αυτού στην πόλη της Τύρου.Γι’ αυτό,ο ίδιος ο γέρος διευκρινίζει,όταν αφήνει τον ήρωα
στην Ταρσό,ότι γυρνά στην Τύρο,για να ησυχάσει τους συµπολίτες τους µε το νέο ότι είδε ζωντανό
τον ηγεµόνα τους.
222
χαρακτήρα. Η βασική καινοτοµία του συνίσταται στην ένωση δύο προσώπων.

Όπως θα δούµε παρακάτω,στην Patraña ο H eliato παίζει ταυτόχρονα και τον ρόλο
του θετού πατέρα της Τάρσιας.
Η αντίθετη πλευρά αντιπροσωπεύεται από τους δύο συζύγους φίλους του

Απολλώνιου που κατοικούν στην πόλη της Ταρσού και γίνονται θετοί γονείς της
κόρης του.Η περιγραφή τους είναι πιο περίπλοκη,διότι,µαζί µε τον ήρωα,αυτά
είναι τα πρόσωπα που εµφανίζονται ή αναφέρονται σε περισσότερες σκηνές:
α. Ο χαρακτηρισµός του Στραγγίλιου128 παρουσιάζει στα κείµενα που µας
απασχολούν εδώ µερικές διαφορές ήδη κατά την πρώτη εµφάνισή του στην πλοκή.
Στη λατινική διήγηση, καθώς και στις πεζές ιταλικές διασκευές, οι αρχικές του
ενέργειες πιθανόν να υποβάλλουν στον χριστιανό αναγνώστη της εποχής κάποια
δυσπιστία. Ο διασκευαστής της ∆ιηγήσεως περιορίζει εδώ στο ελάχιστο το ρόλο
αυτού του χαρακτήρα, µε αποτέλεσµα να γίνει πιο ουδέτερη η πρώτη εντύπωση
που έχει γι’ αυτόν ο αναγνώστης.Στις οµοιοκατάληκτες διασκευές του Pucciκαι,
ιδίως,του ποιητή της Ριµάδας έχουµε περισσότερες ενδείξεις για να θέσουµε υπό
αµφισβήτηση την ειλικρίνεια και την ηθικότητα του αντίστοιχου προσώπου.
Αντιθέτως, οι υπόλοιποι διασκευαστές παρουσιάζουν ένα πρόσωπο ηθικά
βελτιωµένο.Ας τα δούµε λεπτοµερώς:
Ανάµεσα στον ήρωα και τον Στραγγίλιο υπάρχει, υποθέτουµε, µια παλιά
φιλική σχέση, δυνάµει της οποίας ο επικηρυγµένος Απολλώνιος ζητά προστασία
στην Ταρσό.129 Ο ήρωας πληροφορείται από τον φίλο του για τη µεγάλη πείνα που
υπάρχει στην πόλη,λόγω της οποίας οι κάτοικοι αδυνατούν να τον φιλοξενήσουν
καθώς πρέπει.Ο ήρωας προτείνει τότε µια ανταλλαγή βοήθειας,προσφέρει δηλαδή
128
Αυτή είναι η µορφή του ονόµατος του προσώπου της Ριµάδας.Ενίοτε απαντά στο κείµενο
της έκδοσης που χρησιµοποιούµε και η µορφή Στραγκίλιος.Γράφουµε παντού στη µεταγραφή µας τη
πρώτη µορφή,που ενδέχεται να θύµιζε στο κρητικό κοινό της εποχής το «στραγγαλίζω».Όπως και
άλλα ονόµατα δευτερευόντων προσώπων της Ριµάδας, το όνοµα αυτό λείπει από τις προφορικές
νεοελληνικές συνθέσεις που αντλούν από τη κρητική µας µυθιστορία. Απαντά αλλαγµένο στο
παραµύθι από τα Κύθηρα (Στρογγύλιος).Το λατινικό όνοµα Stranguilio της ΗΑ έδωσε τις εξής άλλες
µορφές στις µεταγενέστερες διασκευές: Stranquilion-Stranquillon στη Versione, Istranquilione-
Stranquilione στο Rom anzo, Ιstranquilione-Tranquilone (που θυµίζει το «tranquilo») στο Leggere,
Stranquilione-Stranquillione-Stranquillion στα Cantari,Στραγκαλίων-Στραγγαλίων-Στραγκαλε ον στη
∆ιήγησιν, Strangilius-Stranguilius στην Ystoire, Εstrángilo στο Libro. Στην Patraña το όνοµα
Estrangulo χρησιµοποιείται για το δούλο που προσπαθεί να σκοτώσει την κόρη του ήρωα.
129
Παρότι σε κανένα κείµενο δεν διευκρινίζεται ποια είναι ακριβώς η ιδιότητα του προσώπου
αυτού, µε βάση το ρόλο που παίζει στη διήγηση φαίνεται να είναι κάποιος άρχοντας της Ταρσού.
Μόνο στον Pucciξέρουµε ότι δεν πρόκειται για τον ηγεµόνα της πόλης,διότι την εξουσία του τόπου
την ασκεί ένας ανώνυµος signor de la cità,που παίζει ένα πολύ µικρό,συµβατικό ρόλο στην πλοκή,
βλ.CantariIII29-32.
223
το φορτίο του σιταριού που µεταφέρει στο πλοίο του αντί για την παροχή
προστασίας.Η συµφωνία κλείνεται αµέσως.Ο Απολλώνιος σώζει από τη σιτοδεία
τους κατοίκους της Ταρσού και αναγνωρίζεται ως ευεργέτης τους.130 Ύστερα όµως
από κάποιο καιρό ο ήρωας αναγκάζεται να εγκαταλείψει τον τόπο.Οι λόγοι είναι
διαφορετικοί:
Σχεδόν παντού είναι ο ίδιος ο φίλος του Απολλώνιου αυτός που,µαζί µε τη
γυναίκα του την ∆ιονυσία131,τον συµβουλεύει να φύγει.Στη ΗΑ,καθώς και στις
ιταλικές διασκευές,το πρόσωπο αυτό επικαλείται λόγους ασφάλειας,που αφορούν
µόνο τον Απολλώνιο. Στα κείµενα αυτά, εκτός από τα Cantari, ο αναγνώστης
υποψιάζεται πάντως ότι ο πραγµατικός λόγος αυτής της αντιπαθούς αντίδρασης
του Στραγγίλιου –που έρχεται, µάλιστα, σε αντίθεση µε ό,τι ο ίδιος του είχε
υποσχεθεί προηγουµένως,ότι οι συµπολίτες του,δηλαδή,όχι µόνο θα επέτρεπαν
στον ευεργέτη τους να κρυφθεί στην Ταρσό,αλλά και θα πολεµούσαν γι’ αυτόν,
εάν χρειαζόταν–,είναι µάλλον ο προσωπικός φόβος του για την οργή του βασιλιά
Αντίοχου.132
Στην έµµετρη διασκευή του Pucci ο δήθεν φίλος του ήρωα θέλει να τον
ξεφορτωθεί για άλλους λόγους.Ο Στραγγίλιος δεν αντέχει να επισκιάζεται από τη
δηµοτικότητα που απέκτησε ο ήρωας ανάµεσα στους κατοίκους της πόλης του,και
χρησιµοποιεί τον κίνδυνο που διατρέχει στην πόλη του ως δικαιολογία για να του
συστήσει να φύγει αµέσως.133
Ο φθόνος δεν είναι αυτό που παρακινεί τον Στραγγίλιο της Ριµάδας να
απαλλαγεί από τον Απολλώνιο. Ωστόσο, η συµπεριφορά του µπορεί επίσης να
χαρακτηρισθεί ως φίλαυτη.Η φιλία του µε τον ήρωα ενδέχεται να του προκαλέσει
στο µέλλον µερικά σοβαρά προβλήµατα που προτιµά να αποφύγει,και έτσι,χωρίς
δισταγµό,το θέτει στον φιλοξενούµενό του.134
130
Σε όλες τις διασκευές, εκτός από τη ∆ιήγησιν, στήνεται και ένα µνηµείο σε τιµή του
Απολλώνιου στην πλατεία της πόλης.
131
Έτσι το όνοµα του προσώπου αυτού στη ∆ιήγησιν. Στα άλλα κείµενα έχουµε τα εξής
παρόµοια ονόµατα: D ionysias στην ΗΑ, D yonisia στη Versione, D ionisa-D ionisia στο Rom anzo,
D ionisa στο Libro, D ionisia στην Patraña, D enise στην Ystoire, D ionida στα Cantari,∆ιονίδα στη
Ριµάδα.
132
Αυτό ισχύει και για τη λατινική διήγηση, στην οποία δεν δίνεται καµία εξήγηση για την
απόφαση του Στραγγίλιου.Αβάσιµη φαίνεται η ερµηνεία του Schm eling (1989),σ.202,σύµφωνα µε
την οποία ο ήρωας αναγκάζεται να φύγει επειδή κατάσκοποι του βασιλιά Αντίοχου έχουν µάθει,
διαµέσου του αγάλµατος που στήθηκε στο forum και της αναθηµατικής του επιγραφής,ότι ο εχθρός
του κρύβεται στην Ταρσό.
133
CantariI36-42.
134
Βλ. στ. 234-84. Η αντίδραση αυτή είναι ακριβώς η αντίθετη από εκείνη που είχε
προηγουµένως ο Απολλώνιος,όταν έµαθε για τη σιτοδεία της Ταρσού.Ο τελευταίος αντιπροσωπεύει
τo παράδειγµα της ανιδιοτελούς φιλίας, καθώς την αντιλαµβάνεται ο ποιητής του συµβουλευτικού
224
Στις υπόλοιπες διασκευές το συγκεκριµένο πρόσωπο δεν µπορεί να

κατηγορηθεί ως ύπουλο. Ο λόγος που αναγκάζει τον Απολλώνιο να βρει άλλο
καταφύγιο είναι στο Libro ο φόβος του Στραγγίλιου για πιθανά αντίποινα εκ
µέρους του Αντίοχου πάνω σε ολόκληρη την πόλη. Ο ήρωας παρακαλείται να
εγκατασταθεί σε µια γειτονική πόλη,ώσπου να έρθει η άνοιξη και να εγκαταλείψει
έτσι οριστικά ο εχθρός του τις προσπάθειες να τον συλλάβει.Τότε,εάν το επιθυµεί,
θα µπορέσει να γυρίσει πάλι στην Ταρσό,για να ζήσει ήσυχα.135 Στη ∆ιήγησιν είναι
οι κάτοικοι της Ταρσού εκείνοι που γενικώς,µόλις µαθαίνουν για την επικήρυξη
του Απολλώνιου που έγινε στην Αντιόχεια,τον παρακαλούν να εγκαταλείψει την
πόλη τους.136 Σε οµόφωνη πρωτοβουλία των γερουσιαστών οφείλεται στην
Patraña η έξοδος του Απολλώνιου από την πόλη της Tarcia. Για να τον
ξεφορτωθούν,του προσφέρουν τον τιµητικό αξίωµα του príncipe y capitán de la
m ar,καθώς και ένα στόλο από τριάντα γαλέρες.Ο λόγος είναι διπλός,αφενός να
µη γίνουν εχθροί µε τον βασιλιά Αντίοχο, και αφετέρου να αποφύγουν µια
ενδεχόµενη προσπάθεια κατάληψης της εξουσίας εκ µέρους του Απολλώνιου.
Περισσότερες αλλαγές εισάγει εδώ ο γάλλος συντάκτης της Ystoire. Οι κάτοικοι
της Ταρσού τηρούν την υποχρέωσή τους και παίρνουν το µέρος του ευεργέτη τους,
όταν παρουσιάζεται ο πραγµατικός κίνδυνος. Στο δηµοτικό συµβούλιο
αποφασίζεται να µην τον παραδώσουν στον εχθρό του,µε τις συνέπειες που έχει,
καθώς είδαµε αλλού,137 η ενέργεια αυτή.Μόνον ύστερα από τις πρώτες πολεµικές
αναµετρήσεις,και εν όψει των αδιάκοπων εκδικητικών προθέσεων του βασιλιά της
Αντιόχειας,ο Στραγγίλιος προτείνει στον φίλο του να κρυφθεί αλλού για κάποιο
διάστηµα.
στιχουργήµατος του 12ου αιώνα, του επιγραφόµενου Σπανέας, βλ. στ. 200 κ.ε.: καλ κα πρώτη
δοκιµ το φίλου ναι το το, κάποτε κι φίλος σου σ’ νάγκην βοηθε σε,/ ν χης κα περίστασην κα
συγκακοπαθε σε./ Αν δης κα τ ν φίλον σου κα χρήζει τίποτέ σου,/µ καρτερέσης ν τ ε π ,µηδ ν
τ ζητήση,/ λλ’ π’ ντε θεν πρόλαβε κα δός του µοναχός σου,/ ν το τ δώσης ν χαρ ,ο χ δι’
τιµίαν.Ο ήρωας της Ριµάδας φεύγει για να µη δηµιουργήσει κάποια δύσκολη κατάσταση στον φίλο
του.Πάντως,στα λόγια του υποδηλώνεται µάλλον κάποια µοµφή ή παράπονο.Ο ήρωας φαίνεται να
εγκαταλείπει την Ταρσό πολύ πικραµένος και απογοητευµένος από την απροσδόκητη συµβουλή του
φίλου του Στραγγίλιου.Οι παραινέσεις που διαβάζουµε στον Σπανέα, στ.91-4, ταιριάζουν πάλι µε
ό,τι συµβαίνει στην µυθιστορία αυτή:κι ν µάθης τι καθαρ ν φύλαξεν γάπην,τότε ναγκαλίσου τον
κα δέξου τον ς φίλον./ Ε δ’ ε ς τ ν πρ τον σφαλεν κι ο κ στερξεν ς φίλον,/ φε γε, σον τ
δύνασαι, ποχωρίσου π’ α του.Κανένα ίχνος όµως µνησικακίας δε θα φανεί αργότερα στη δεύτερη
συνάντηση των δύο φίλων.Και στην περίπτωση αυτή µπορούµε να συνδέουµε τη συµπεριφορά του
Απολλώνιου µε όσα συνιστά ο ποιητής του Σπανέα,βλ.στ.351-2:ε δ κακ ν σοι τίποτες τις τερος
ποιήση,/ παλησµόνει το γουργ ν κα ρίπτει το κ τ ν νο ν σου. Για τη σπουδαιότητα γενικώς της
φιλίας βλ.επίσης Κεκαυµ.Στρατ.42,Φλώρ.1135 κ.ε.
135
Βλ.στρ.98-102.
136
∆ιήγησις 129-34.
137
Βλ.παραπάνω,σηµ.16.
225
β. Ύστερα από το χαµό της γυναίκας του, ο Απολλώνιος προστρέχει πάλι

στους παλιούς του φίλους της Ταρσού,για να τους εµπιστευτεί τη νεογέννητη κόρη
του.Σε αντίθεση µε την προηγούµενη κατάσταση,αυτό δεν αποτελεί τώρα κανένα
εµφανές πρόβληµα γι’ αυτούς.Γι’ αυτό το λόγο,η διάθεση που βρίσκει ο ήρωας
στο ανδρόγυνο είναι παρόµοια σε όλα τα κείµενα. Και οι δύο τους υποδέχονται
φιλικά τον Απολλώνιο και υπόσχονται να φροντίζουν το παιδί του σαν να ήταν
δικό τους.Ειδικά θερµές είναι η υποδοχή του Απολλώνιου,καθώς και η αποδοχή
του παιδιού του, από τον Στραγγίλιο της Ριµάδας.138 Για την καλή του πρόθεση
διακρίνεται η στάση του προσώπου αυτού και στο ισπανικό ανώνυµο ποίηµα.Εδώ
ο Σραγγίλιος καταβάλλει προσπάθειες για να µετριάσει τη θλίψη του φίλου του.Η
ανάγκη που έχει ο άνθρωπος να υποκύπτει στην Τύχη είναι το βασικό επιχείρηµα
που εκθέτουν τα παρηγορητικά του λόγια.139
γ.Η συµβίωση των θετών γονέων µε την κόρη του ήρωα είναι αρµονική στα
πρώτα παιδικά της χρόνια.Η τύχη της Τάρσιας θα αλλάξει όµως ξαφνικά µια µέρα,
λίγο καιρό µετά από το θάνατο της παραµάνας της. Στο σηµείο αυτό περνά σε
πρώτο πλάνο το πρόσωπο της µητριάς ∆ιονυσίας.Το πρόβληµα ξεκινά παντού µε
τον ίδιο τρόπο. Η Τάρσια µεγαλώνει µαζί µε την συνοµήλικη κόρη των θετών
γονιών της. Κάποια µέρα όµως τα συναισθήµατά της ∆ιονυσίας επηρεάζονται
άσχηµα από τα συγκριτικά σχόλια που κάνουν οι συµπολίτες της για τα δύο
κορίτσια.140 Αυτοί θαυµάζουν την οµορφιά της Τάρσιας, ενώ περιφρονούν την
138
Ριµάδα 1065 κ.ε. Ο ποιητής των Χανίων παραλείπει τις στροφές που περιγράφουν στο
ιταλικό του πρότυπο το πανηγύρι που γίνεται στην Ταρσό µε αφορµή τη βάπτιση του παιδιού του
ήρωα,και προτιµά να αφιερώσει περισσότερους στίχους στην αφήγηση που κάνει ο Απολλώνιος για
τις δυστυχίες του.Η βενετικές έντυπες εκδόσεις του 1475 και του 1499,η οποίες χαρακτηρίζονται,
όπως είδαµε επανειληµµένα,από ανάπτυξη των χριστιανικών στοιχείων που είχαν παρεµβληθεί στη
χειρόγραφη παράδοση,προωθούν και εδώ στον εκχριστιανισµό του προσώπου.Στα κείµενα αυτά ο
άρχοντας επικαλείται τη χριστιανική του πίστη για να παρηγορήσει το φίλο του:Stranquilion per lui
forte sidoleva/della fortuna che gliè stata adversa,/e,confortandol,cosìglidiceva:/«Se questa fiata
tiè stata reversa/è tolto a urta,e’lnon siconveneva/a disperarse dicosa som ers,/quelche Christo,
nostro signor verace,/orm aite consola e dattipace».
139
Bλ.στρ.337-44.
140
Στη ΗΑ οι τρεις γυναίκες βγαίνουν για περίπατο ένα dies feriatus,το οποίο αποδίδεται στη
γαλλική διασκευή απλώς ως un jour sour la sepm aine.Στις ιταλικές ανώνυµες µεσαιωνικές διασκευές
µεταφράζεται κυριολεκτικά ως un dídifesta,ενώ στο Leggere εκείνη την ήµερα γιορταζόταν η ηµέρα
του Αγίου Νικολάου. Πρόκειται για έναν από τους δηµοφιλέστερους αγίους σε ολόκληρο το
χριστιανικό κόσµο.Η αναφορά αυτή δεν είναι τυχαία.Ο Άγιος Νικόλαος,αρχιεπίσκοπος Μύρων της
Λυκίας (β΄ µισό του 3ου αι.-330 µ.Χ.), που τιµάται την 6η ∆εκεµβρίου, θεωρείται ως κύριος της
θάλασσας και προστάτης των ναυτικών.Η πίστη αυτή ξεκινά από τα συναξάρια όπου συχνά γίνεται
λόγος για τα θαύµατα του αγίου στη θάλασσα.Η λεπτοµέρεια αυτή µας οδηγεί στο Μπάρι της Ιταλίας
ως πιθανή πατρίδα του P. Benini. Σύµφωνα µε την παράδοση, εκεί είχε µετακοµιστεί το 1087 το
λείψανο του θαυµατουργού αγίου από κάποιους εµπόρους.Ο Άγιος Νικόλαος έγινε προστάτης της
226
αληθινή της κόρη.141 Η ζήλια µετατρέπει τότε σε µίσος την αγάπη που ένιωθε η
θετή µητέρα για τη µικρή Τάρσια.142 Η εξέλιξη αυτού του περιστατικού είναι
διαφορετική σε κάθε κείµενο:
Στη ΗΑ η γυναίκα αποφασίζει µόνη της να σκοτώσει την θετή της κόρη και
αναθέτει τη δολοφονία σε έναν δούλο.Αυτός γυρνά άπρακτος,αλλά ψεύδεται στην
αφέντρα του.Εκείνη όµως δεν τον ανταµείβει,όπως είχε υποσχεθεί.Η recensio B
συνεχίζει µε την οργάνωση της εικονικής κηδείας,ενώ η recensio A παρουσιάζει
εδώ,στο κεφ.32,µια σκηνή στην οποία συνοµιλούν οι δύο θετοί γονείς της νεαρής
ηρωίδας.Η γυναίκα οµολογεί το έγκληµά της και προσπαθεί να πείσει το σύζυγο
να αποκρύψει µαζί της την αλήθεια.Παρά την αρχική απέχθεια που του προκαλεί
αυτό το νέο, ο θεοφοβούµενος σύζυγος δεν γνωστοποιεί τελικά την αξιόµεµπτη
πράξη της µοχθηρής του γυναίκας.143 Το χωρίο αυτό δηµιουργεί, όµως, ένα
αφηγηµατικό πρόβληµα,εφόσον λίγο παρακάτω,στο κεφ.37,η ∆ιονυσία οµολογεί
ξανά στον άντρα της το έγκληµα που διέπραξε εδώ και χρόνια. Γι’ αυτό οι
µελετητές το θεώρησαν παρεµβολή ενός χριστιανού διασκευαστή,που είχε σκοπό
να αυξήσει την ενοχή του συζύγου και να φανεί έτσι πιο δικαιολογηµένη η τελική
του τιµωρία.144
Αυτή ήταν ακριβώς η ιδέα πολλών µεσαιωνικών και αναγεννησιακών
διασκευαστών του έργου.Έτσι,για παράδειγµα,στις ιταλικές διασκευές,εκτός από
τη Versione,καθώς και στις ελληνικές,η γυναίκα δεν ενεργεί από µόνη της,αλλά
ενηµερώνει τον άντρα της για την απόφασή της να δώσει τέρµα στη ζωή της
Τάρσιας. Ο διάλογος των δύο συζύγων προηγείται, δηλαδή, της σκηνής της
πόλης και προς τιµή του κτίστηκε εκεί µεγαλοπρεπής βασιλική. Στη ∆ιήγησιν τα γεγονότα αυτά
λαµβάνουν χώρα την πρώτη µέρα της εβδοµάδας,δηλαδή την Κυριακή,καθώς ονοµάστηκε,ήδη από
τους αποστολικούς χρόνους,προς τιµή και λατρεία του αναστηµένου κατά την ηµέρα αυτή Χριστού.
Ως Κυριακή µπορεί να ερµηνευθεί και το día de fiesta,entrante la sem ana στο Libro.
141
Αυτή παίρνει όνοµα σε µερικές διασκευές: Philotim ias στη RB, Philom osia στη RA ,
Filom asse στην Ystoire,Filochernia στη Versione,Lottom ia στο Rom anzo,Lucina στην Patraña,και
Ζαµπέλα-Ζαπέττα στη ∆ιήγησιν.Κατά την Cupane (1995),σηµ.46,το πρόσωπο αυτό ονοµάζεται έτσι
στην ∆ιήγησιν κατ’ επίδραση του ονόµατος Ζαµπέα,συνηθισµένο στον Μοριά εξαιτίας της Isabelle,
κόρης του πρίγκιπα G uillaum e de V illehardouin,λεπτοµέρεια που οδηγεί ίσως στην Πελοπόννησο ως
τόπο συγγραφής της ελληνικής επεξεργασίας. Βέβαια το όνοµα Ζαµπέλα, Ζαµπέττα ή Ζαπία (έτσι
στον Μαχ., µαζί µε τη µορφή Σίβυλλα) ήταν τότε κοινό σε όλες τις δυτικοκρατούµενες ελληνικές
περιοχές.
142
Ας σηµειωθεί ότι στο ισπανικό Libro στρ. 368, καθώς και στη Ριµάδα στ. 1209-10,
προστίθεται το στοιχείο της επιρροής του διαβόλου στην πονηρή ενέργεια της ∆ιονυσίας.
143
Βλ. τις βιβλικές απηχήσεις στο χαρακτηρισµό που κάνει της γυναίκας του ο Στραγγίλιος,
καθώς και την αποστροφή του προς το Θεό.Ο Schm eling (1982),σ.212,µιλά µάλιστα για το «Eve
m otiv»,παροµοιάζοντας την αντίδραση του µυθιστορικού προσώπου µε εκείνη του βιβλικού Αδάµ,
που αποσιωπά το παράπτωµα της συντρόφισσάς του λόγω του αδύναµου χαρακτήρα του.
144
Βλ.Κlebs (1899),σσ.33-5,Perry (1967),σσ.315-7.
227
απόπειρας δολοφονίας, µε αποτέλεσµα να γίνεται τώρα ο φίλος του ήρωα

συνένοχος του εγκλήµατος που σχεδιάζει η γυναίκα του.Εκτός από τη ∆ιήγησιν,
όπου τα δύο πρόσωπα ενεργούν πάντοτε από κοινού, αυτή που εξαπατά µε
ψεύτικες υποσχέσεις τον δούλο,για να σκοτώσει την κόρη του Απολλώνιου,είναι
η ∆ιονυσία. Ο σύζυγος συµµετέχει, όµως, και σε άλλες αξιοκατάκριτες πράξεις.
Έτσι,µαζί µε τη γυναίκα του,ετοιµάζει τον ψεύτικο τάφο της Τάρσιας και αρχίζει
στη συνέχεια να προσποιείται και να θρηνεί µπροστά στους συµπολίτες τους για
την απώλεια της κόρης,µόλις γυρνά ο δούλος και βεβαιώνει ότι έχει εκτελέσει την
αποστολή που του ανατέθηκε. Η θέση του συζύγου επιβαρύνεται ακόµη
περισσότερο στις οµοιοκατάληκτες διασκευές στα ιταλικά και ελληνικά.Σ’ αυτές
εξαφανίζονται οι αρχικές αντιρρήσεις που εκφράζει στο σχέδιο της γυναίκας του
σε προηγούµενες διασκευές.145 Εξάλλου, ο παλιός φίλος του Απολλώνιου
προσχωρεί αµέσως στη χαρά που εκδηλώνει η γυναίκα του για το κέρδος που θα
τους αποφέρει η εξαφάνιση της Τάρσιας.146
Άλλοι διασκευαστές ακολουθούν µια από τις δύο βασικές λατινικές
παραλλαγές. Συγκεκριµένα, οι ανώνυµοι συγγραφείς του Libro και της Versione
συµπίπτουν εδώ µε τη λατινική recensio B. Σ’ αυτά τα κείµενα, δηλαδή,
απουσιάζει ο συγκεκριµένος διάλογος των δύο συζύγων µετά τον υποτιθέµενο
θάνατο της Τάρσιας. Μόνο αργότερα, όταν γυρίζει πάλι ο Απολλώνιος,
διαπιστώνουµε ότι ο σύζυγος είχε κάποτε πληροφορηθεί από τη γυναίκα του για τη
δολοφονική της ενέργεια. Αντιθέτως, ο γάλλος συντάκτης της Ystoire ακολουθεί
από κοντά τη λατινική recensio Α,κυρίως στην πρώτη σκηνή της συζήτησης,στην
οποία ο σύζυγος εκφράζει το αίσθηµα απέχθειας που του προκαλεί η είδηση της
γυναίκας.147 Στον διάλογο που γίνεται ανάµεσά τους λίγο παρακάτω προσπαθεί,
όµως, να αποφύγει αντιφατικές επαναλήψεις. Εδώ ο Στραγγίλιος τροµάζει όταν
ξαναβλέπει τον Απολλώνιο,επειδή φοβάται µήπως µάθει εκείνος για τη δολοφονία
της Τάρσιας και τους πληρώσει µε το ίδιο νόµισµα,τώρα που ξαναεµφανίστηκε για
να την παντρέψει.
Εντελώς διαφορετική είναι η προσαρµογή ολόκληρου του επεισοδίου αυτού
από τον Tim oneda.Στην υπόθεση της απόπειρας δολοφονίας της θετής του κόρης o
145
Στο Rom anzo,το Leggere και τη ∆ιήγησιν,η γυναίκα παίρνει την άδεια του συζύγου για να
εξαφανίσει την κόρη µόνον ύστερα από επίµονες εκκλήσεις. Στη δεύτερη ιταλική διασκευή ο
Στραγγίλιος αρχικά αρνείται να επιτρέψει το φόνο,επειδή η Τάρσια είναι χριστιανή και τη βάπτισε
µάλιστα ο ίδιος.
146
O ποιητής της Ριµάδας προχωρεί περισσότερο το χαρακτηρισµό του προσώπου
προσθέτoντας τους στ.1211-2.Για το επίθετο πελελός βλ.Σηµειώσεις του Επιµέτρου ΙΙ.
147
Θρησκευτικές πεποιθήσεις και µισογυνία συνδέονται επίσης στη µεσαιωνική αυτή διασκευή.
Η ∆ιονυσία αποτελεί παράδειγµα της γυναίκας anem ie de D ieu,που επιβεβαιώνει τη παροιµία n’est
hardem entne m alice quipasse le m ale fem m e.
228
H eliato δεν έχει καµία συµµετοχή, διότι έλειπε κατά το διάστηµα που έγινε το
περιστατικό. Όταν γυρίζει, καλείται να παρουσιαστεί στο δικαστήριο, για να
καταθέσει. Με δικαστική απόφαση ο φίλος του ήρωα χάνει την κηδεµονία της
ανήλικης Politania. Η πράξη της ∆ιονυσίας δεν επισύρει θανατική ποινή, όπως
συµβαίνει στα υπόλοιπα κείµενα, απλώς αυτή εξορίζεται για κάποιο χρονικό
διάστηµα.148 Εδώ τελειώνει ο ρόλος αυτών προσώπων στην Patraña.
δ.Ύστερα από µιάµιση περίπου δεκαετία ο Απολλώνιος γυρίζει στην Ταρσό
για να παντρέψει την κόρη του. Το επεισόδιο αυτό εξελίσσεται πάλι µε τρόπο
διαφορετικό στα διάφορα κείµενα:
Στις διασκευές όπου οι δύο σύζυγοι είχαν συµφωνήσει στη δολοφονία της
Τάρσιας παραλείπεται ο διάλογος που έχουν τα πρόσωπα αυτά στη λατινική
διήγηση,κατά την τρίτη δηλαδή εµφάνιση του ήρωα στην Ταρσό,και στον οποίο η
γυναίκα,για να αντιµετωπίσει την δύσκολη κατάσταση,οµολογεί στον άντρα της
το έγκληµά της και του ζητά να γίνει συνένοχός της. Η αντίδραση που έχει ο
σύζυγος στο Libro, στη Versione, καθώς και στην Ystoire, είναι να ζητήσει
εξηγήσεις από τη γυναίκα του. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις, όπως συνέβαινε
εξάλλου και στη λατινική recensio Β,ο αναγνώστης συµπεραίνει ότι εκείνος έπεσε
θύµα εξαπάτησης της πονηρής του γυναίκας.
Οι ιταλικές διασκευές σε πεζό λόγο, καθώς και το ισπανικό ποίηµα,
ακολουθούν στη συνέχεια τη λατινική διήγηση. Στα κείµενα αυτά η γυναίκα
αναλαµβάνει την παραπλάνηση του ήρωα και προσποιείται ότι το κορίτσι πέθανε
από αρρώστια,ενώ ο άντρας της µένει σιωπηλός.
Αντιθέτως, ο γάλλος διασκευαστής της Ystoire, ο Pucci, καθώς και ο
στιχουργός της Ριµάδας, ενδιαφέρονται περισσότερο για το ρόλο του συζύγου.
Παρά την αποστροφή που ένιωσε παλιά για το έγκληµα της γυναίκας του και την
άρνησή του να συµµετάσχει στο ψεύτικο πένθος για τη θετή τους κόρη, τώρα ο
Στραγγίλιος της Ystoire, µε τρόπο αντιφατικό, προσποιείται και δίνει στον ήρωα
ψεύτικες πληροφορίες σχετικά µε την απώλεια του κοριτσιού.Στην καινούρια αυτή
148
Η τάση για µη βίαιες τιµωρίες είναι χαρακτηριστική των λαϊκών παραλλαγών της
προφορικής νεοελληνικής παράδοσης.Μόνο στο παραµύθι από τα Κύθηρα επιλέγεται θανατική ποινή
ως τιµωρία για τη συγκεκριµένη εγκληµατική πρόθεση, δηλαδή η πυρπόληση. Εδώ ο Απολλώνιος
καίει τον παλιό του φίλο του µε όλη την οικογένεια του µέσα στο σπίτι του τελευταίου.Στο παραµύθι
της Σµύρνης ο βασιλιάς Στρέφιγκας σκοτώνεται στον πόλεµο που ο ίδιος κηρύττει εναντίον του ήρωα,
ενώ η γυναίκα του, µαζί µε την άσχηµη και ζηλιάρα κόρη τους, την Αµίδα, αιχµαλωτίζονται και
τελικά ο ήρωας τως ηχάρισε τη ζωή, µα τσι σιργούνεψε σε µακρινή χώρα. Η εξορία είναι επίσης η
ποινή που επιβάλλεται για την απόπειρα φόνου του κηδεµόνα της κόρης του ήρωα στο παραµύθι από
τις Κυδωνίες. Στο παραµύθι από την Κω, καθώς και στα τέσσερα τραγούδια που αντλούν από τη
Ριµάδα,δεν δηλώνεται το είδος τιµωρίας που επέβαλε ο ήρωας στους κηδεµόνες της κόρης του ή δεν
γίνεται καν αναφορά σε τιµωρία των εγκληµατιών.
229
συνάντηση µε τον Απολλώνιο ο Στραγγίλιος των Cantari και της Ριµάδας

συµπεριφέρεται σύµφωνα µε όσα ξέρουµε ή υποψιαζόµασταν για το χαρακτήρα
του από τις προηγούµενες εµφανίσεις του.Εδώ ο άρχοντας της Ταρσού φανερώνει
τον αχρείο του χαρακτήρα σε όλο του το µέγεθος. Το πρόσωπο της ιταλικής
µορφής βρίσκεται, ακόµη, σε κάποια αµηχανία, όταν ψεύδεται µπροστά στον
ήρωα. Το αίσθηµα αυτό εξαφανίζεται εξολοκλήρου στην ελληνική διασκευή. Ο
Στραγγίλιος του κρητικού ποιητή δεν δείχνει πια ντροπή ή δισταγµό στις
ψευδολογίες του, προσποιείται ανύπαρκτα συναισθήµατα και έχει µάλιστα το
θράσος να παρηγορήσει τον Απολλώνιο,αποδίδοντας το «θάνατο» της κόρης του
στα αναπόφευκτα δεινά του κόσµου.149
Ο συντάκτης της ∆ιηγήσεως συντοµεύει πολύ τη σχετική σκηνή.Εδώ απλώς
διαβάζουµε ότι το ανδρόγυνο φορά µαύρα ρούχα σε ένδειξη πένθους και
πληροφορεί τον Απολλώνιο για το θάνατο της κόρης του. ∆εν ακούµε καµία
εξήγηση του γεγονότος.
ε. Με το δυσάρεστο νέο του θανάτου της κόρης του, ο ήρωας φεύγει
απελπισµένος από την Ταρσό. Εδώ, όµως, αρχίζει το τέλος για τους ανέντιµους
φίλους του.Ο Απολλώνιος φτάνει στο λιµάνι της πόλης όπου βρίσκεται η Τάρσια.
Οι δύο τους συναντιούνται στο αµπάρι του καραβιού.Η αναγνώριση γίνεται όταν η
ηρωίδα,χτυπηµένη από τον ίδιο τον πατέρα της,εγκαταλείπει τις προσπάθειές της
να τον παρηγορήσει και αφηγείται όλα τα βάσανα που έχει υποφέρει. Τότε
µαθαίνει ο ήρωας για την επίβουλη στάση των φίλων του της Ταρσού.
Η αφήγηση της ηρωίδας παρουσιάζει, όπως είδαµε προηγουµένως, µερικές
διαφορές στα κείµενά µας.Εκείνο που µας ενδιαφέρει εδώ είναι να διαπιστώσουµε
τη γνώση που έχει η ηρωίδα για την ευθύνη των θετών της γονέων στο ζήτηµα της
απόπειρας δολοφονίας της.Παρότι δεν είχε τρόπο να το επιβεβαιώσει,η Τάρσια
γνωρίζει εκείνο που έµαθε και ο αναγνώστης-ακροατής του έργου. Σε όλες τις
διασκευές που µας απασχολούν εδώ η ηρωίδα τείνει να αποδώσει ευθύνη στους
θετούς γονείς, διαφορετική όµως κάθε φορά, ανάλογα µε τη συµπεριφορά που
περιγράφηκε προηγουµένως στη διήγηση. Έτσι, για παράδειγµα, στη λατινική
µυθιστορία,στη τοσκανο-βενετσιάνικη µορφή,στη γαλλική διασκευή,καθώς και
στη ∆ιήγησιν, οι δύο θετοί γονείς παρουσιάζονται εξίσου υπεύθυνοι για το
έγκληµα. Στις ισπανικές διασκευές, καθώς και στο ιταλικό Leggere, η ηρωίδα
κατηγορεί µόνο τη γυναίκα.Αντιθέτως,στα Cantari του Pucci και την Ριµάδα η
κατηγορία πέφτει στο αρσενικό πρόσωπο. Η ηρωίδα της οµοιοκατάληκτης
ελληνικής διασκευής εκφράζει µάλιστα έντονη αγανάκτηση για το µοιραίο γεγονός
149
Βλ.στ.1433-66.
230
που υπήρξε η παράδοσή της από τον πατέρα της στον Στραγγίλιο.Ο τυραννικός
θετός πατέρας εµφανίζεται ως κύριος αίτιος όλων των δυστυχιών της.
Μετά τη χαρά της αντάµωσης µε την κόρη του, η πρώτη σκέψη του
Απολλώνιου της Ριµάδας στρέφεται στον απατεώνα και προδότη Στραγγίλιο. Ο
κρητικός ποιητής εισάγει στο σηµείο αυτό µια σύντοµη αφήγηση για την αρχή του
πολέµου της Τροίας και για την τύχη του βασιλόπουλου Πολύδωρου.150 Η
τοποθέτηση της δράσης αυτού του µυθολογικού επεισοδίου στην πόλη της Τάρσιας
(που µπερδεύεται εδώ µε τη Θράκη) επιτρέπει στον κρητικό συγγραφέα να
συνδέσει την ιστορία αυτή µε την υπόθεση της µυθιστορίας,και να συγκρίνει την
επίβουλη συµπεριφορά του θετού πατέρα της Τάρσιας µε εκείνη που έδειξε ο
Πολυµνήστορας απέναντι στον Πολύδωρο και, έµµεσα, στον πατέρα του τον
Πρίαµο. ∆ιαµέσου του πρωταγωνιστή,151 ο κρητικός συντάκτης παρουσιάζει τον
150
Στ.1574 κ.ε.Για την γνησιότητα του χωρίου συµφωνούν οι νεότεροι µελετητές,εκτός από
τον M organ (1960), σσ. 391-2, που το θεωρούσε µεταγενέστερη παρεµβολή. Το συγκεκριµένο
απόσπασµα σχετίζεται µε τα αγαπητά,την εποχή εκείνη,θέµατα των «Τρωικών».Ας θυµηθούµε,λ.χ.,
τη γαλλική µυθιστορία Rom an de Troie του Benoît de Sainte-M aure, τη λατινική H istoria
destructionis Troiae του G uido delle Colonne, την ισπανική Sum as de la H istoria Troyana, τις
ελληνικές Πόλεµος τ ς Τρωάδος, ∆ιήγησις το ’Αχιλλέως, και ∆ιήγησις γεναµένη ν Τροί , ή τα
ιντερµέδια των κρητικών κωµωδιών Στάθη και Φορτουνάτου, όπως Πρίαµος και Μενελάος, Η
καταδίωξη της Ελένης, κτλ. Ο πρώτος µελετητής που διέβλεψε ότι για το επεισόδιο αυτό
χρησιµοποιήθηκε µια ιταλική πηγή υπήρξε ο M organ, ό.π., εξηγώντας τον τύπο Τάρσια ως
αποτέλεσµα πιθανής σύγχυσης µε ένα ιταλικό Trazia.Ως άµεση πηγή του Ακοντιάνου οι µελετητές
της Ριµάδας πρότειναν διάφορα κείµενα της ιταλικής παράδοσης.Έτσι,λ.χ.,ο Spadaro (1991),σ.242,
αναφέρει τις διασκευές των Binduccio dello Scelto,M azzeo Bellebuonida Pistoia και Filippo Ceffi,
χωρίς πάντως να αποφανθεί για ένα συγκεκριµένο κείµενο.O Κεχαγιόγλου (1993),σσ.93-6,βρήκε
την καίρια µετατροπή του Frigia-Trazia-Tarsia σε ένα χωρίο του Fiore d’Italia του G uido da Pisa
(έντυπη έκδοση του 1490),πράγµα που λύνει κατά τον µελετητή το πρόβληµα της επιµέρους αυτής
πηγής.Στο ίδιο συµπέρασµα καταλήγει και η D iBenedetto (1994),σσ.21-2,παρότι στην έκδοση που
συµβουλεύτηκε η µελετήτρια (έκδ.του G .Barbera,Firenze ²1868)απαντά ο τύπος Tracia.Εντούτοις,
δεν αποκλείεται,όπως αναγνωρίζει ο Κεχαγιόγλου,να αντλεί εδώ ο Ακοντιάνος από ένα άλλο κείµενο
του Pucci,το Libro divarie storie (γραµµένο το 1362,όπως δείχνει το αυτόγραφο),το οποίο περιέχει
επίσης την ιστορία του Πολύδωρου. Πάντως, το συγκεκριµένο κείµενο του Pucci αντλεί, όπως
απέδειξε ο V arvaro (1957), σσ. 166-175, από το έργο του fra G uido (το πρώτο κείµενο που
διαθέτουµε είναι η πρώτη έντυπη έκδοση του 1460, που ανατυπώνει την editio priceps). Για τη
µεγάλη διάδοση του µυθολογικού αυτού θέµατος κατά το Μεσαίωνα βλ.G .G ianotti,«Le m etam orfosi
diO m ero.Ilrom anzo diTroia dalla specializzazione delle Scholae ad un publico dinon specialisti»,
Sigm a 12 (1979) 15-32, Η. Ηom eyer, «Beobachtungen zum W eiterleben der troianischen
A bstam m ungsund G ründungsagen im M ittelalter»,Respublica Litterarum 5 (1982)93-124.
151
Πιστεύουµε ότι οι στίχοι αυτοί ανήκουν στο λόγο του Απολλώνιο, ο οποίος απευθύνεται
στον Τηναγόρα,καθώς και στο πλήρωµά του,µε τις εξής εκφράσεις ’Ιδέτε ν γνωρίζετε,κα διάβασε
καταλεπτά, ν δ ς, ς κουσες. Παρόµοιες εκφράσεις απαντούν σε διαλογικά µέρη άλλων
υστεροµεσαιωνικών κειµένων. Βλ., λ.χ., τις εξής εκφράσεις που, απευθυνόµενη στον φυλακισµένο
ποιητή,χρησιµοποιεί η προσποιηµένη Αλήθεια στο Α΄ ποίηµα του Ντελλαπ.: Ηκουσες τώρα κτλ.στ.
2079,2221 κ.ά.,Κα νάγνωσε τ ν στορία κα θέλεις µάθει λα 519,1451,1756,2138.Πάντως,το
231
Στραγγίλιο ως απόγονο του Πολυµνήστορα, και τη σκληρότητά του ως ένα

προγονικό ή και τοπικό χαρακτηριστικό. Παρότι δεν τίθεται ρητά το θέµα, ο
αναγνώστης της κρητικής αυτής µυθιστορίας, συνδέοντας την περίπτωση αυτού
του προσώπου µε το θέµα που εισάγεται στην αρχή του έργου –ως αφορµή για να
εξηγήσει ο συγγραφέας την ενσυνείδητη προδιάθεσή του για τη συγγραφική
δραστηριότητα–,ότι ο άνθρωπος αποκτά µε τη γέννησή του φυσικές ιδιότητες που
είχαν οι πρόγονοί του,µπορεί να αναρωτιέται µήπως ο ποιητής συµµερίζεται και
την απαισιόδοξη ιδέα ότι η τάση προς το κακό αποτελεί επίσης µια έµφυτη
ιδιότητα του ανθρώπινου γένους.152
ζ. Το επεισόδιο αυτό το διαδέχεται το ξανασµίξιµο µε την Αρχιστράτα,
ύστερα από το οποίο ο ήρωας,µε όλη του την οικογένεια,έρχεται για τελευταία
φορά στην Ταρσό,για να ζητήσει εκδίκηση.Ύστερα από αίτηµα του Απολλώνιου,
oι κατηγορούµενοι συλλαµβάνονται και παρουσιάζονται ενώπιον του, για να
δικαστούν.Στη σκηνή της δίκης που ακολουθεί ολοκληρώνεται ο χαρακτηρισµός
των προσώπων που µας αφορούν εδώ.
Οι δύο βασικές λατινικές παραλλαγές παρουσιάζουν ήδη µια αξιοσηµείωτη
διαφορά.Στη recensio A ο σύζυγος δίνει στον ήρωα µη πειστικές εξηγήσεις για να
δικαιολογήσει το συµβάν,ενώ στη recensio Β είναι η γυναίκα αυτή που προσπαθεί
ακόµη να απολογηθεί, πρoτού εµφανιστεί η Τάρσια και προτού καταθέσει ο
χωρίο αυτό µπορεί ίσως να θεωρηθεί ως παρεµβολή του αφηγητή, και οι προστακτικές που
αναφέραµε ως γενικές αποστροφές του ποιητή-αφηγητή προς τους αποδέκτες του έργου του.
152
Στο συµπέρασµα αυτό µας οδηγεί και ο τρόπος µε τον οποίο τίθεται το θέµα της βάπτισης
της Τάρσιας και το µοτίβο του προπατορικού αµαρτήµατος,βλ.στ.1107-8.Ο κρητικός συγγραφέας
φαίνεται ακόµη επηρεασµένος από τις ιδέες των θεολόγων. Σχετικά µ’ αυτά, βλ., λ.χ., το εξής
απόσπασµα του Νικόλαου Καβάσιλα: ’Επε δ φύσις χώρει κα προ ει τ γένος π το πρώτου
σώµατος κείνου προβα νον,διεδόθη καθάπερ λλο τι τ ν το ς ξ κείνου σώµασι κα πονηρία [… ]
∆ι το το κόλουθον ν,κα τ ν κάστου ψυχ ν τ ς το πρώτου ’Αδάµ κληρονοµ σαι κακίας, π µ ν
τ ς ψυχ ς κείνου πρ ς τ σ µα δοθείσης, π δ το σώµατος το ς ξ κείνου σώµασιν, π δ’α τ ν
σωµάτων π τ ς ψυχ ς ρχοµένης (Περ τ ς ν Χριστ ζω ς,β΄,PG 150.536).Η αισιόδοξη πλευρά
της εξέλιξης της ανθρώπινης φύσης δεν είναι, πάντως, άγνωστη στους Πατέρες της Εκκλησίας. Ο
∆ιονύσιος Αρεοπαγίτης,λ.χ.,µιλώντας για την αρχή όλων των έµβιων όντων,λέει συγκεκριµένα για
τον άνθρωπο: ∆ι ταύτας πέστησαν α νοητα κα νοερα π σαι κα ο σίαι κα δυνάµεις κα
νέργειαι,[… ] κα ς σώµατοι κα ϋλοι νοο νται, κα ς νόες περκοσµίως νοο σι, κα το ς τ ν
ντων ο κείως λλάµπονται λόγους,κα α θις ε ς τ συγγεν , τ ο κε α διαπορθµεύουσι (Περ Θείων
’Ονοµάτων, ∆ , PG 3.693). Το µοτίβο της κληρονοµικής επιµονής του φυσικού και του ηθικού
στίγµατος των γονιών το συναντούµε και σε άλλα βυζαντινά και υστεροβυζαντινά κείµενα µε
ηθικοδιδακτικές τάσεις,βλ.,λ.χ.,Κεκαυµ.Στρατ.56 γ ρ λέων λέοντα γενν κα λώπηξ λώπεκα,
Πτωχολ.[α]819-20 τρέχει φυσικ ς φύσις/πρ ς τ ν φύσιν το πατρός του,Χούµ.Κοσµογ.433-4 λοι
των σαν πονηροί,Θε ν ο κ γνωρίζαν/το Κάι τ πόγονα, ργισµένη ρίζα.Επίσης,για τα φυσικά
χαρίσµατα,βλ.CantariIII3gh M a dinatura a la m adre som iglia/Per altro non fu m aisìdolce figlia.
Επίσης,βλ.τα χωρία CantariIII35ad και Ystoire 97.27-8,που αναφέρθηκαν παραπάνω,στο σηµ.7.
232
δούλος που είχε εντολή να τη σκοτώσει. Οι µεταγενέστερες διασκευές που

ακολουθούν το πρώτο κείµενο είναι το Libro,η Versione,καθώς και το Rom anzo.
Στην Ystoire,στα Cantari, καθώς και στη Ριµάδα,το ενδιαφέρον εστιάζεται στο
πρόσωπο του συζύγου. Στο Leggere οι κατηγορούµενοι δεν έχουν ευκαιρία να
απολογηθούν, ενώ η ∆ιήγησις δεν προσφέρεται εδώ για την ανάλυση των
προσώπων, διότι στη συντοµία του χωρίου προστίθεται και ένα πρόβληµα της
παράδοσης του κειµένου.153
H περιγραφή της σκηνής αυτής αποκτά ιδιαίτερη σηµασία για τους
διασκευαστές του Leggere,των Cantariκαι της Ριµάδας.Στα δύο ιταλικά κείµενα
ο ήρωας εκθέτει αναλυτικά όλα τα γεγονότα,για να κερδίσει την επιδοκιµασία του
ακροατηρίου.Ο κρητικός ποιητής αντικαθιστά τη διαδικασία της δίκης,κατά την
οποία, όπως διεξάγεται στο ιταλικό πρότυπο, το κάθε µέρος απευθύνεται στο
δηµοτικό δικαστήριο για να κατηγορήσει ή να απολογηθεί,µε έναν σύντοµο ευθύ
διάλογο µεταξύ ενός υποκριτή και ύπουλου Στραγγίλιου και ενός αγανακτισµένου
Απολλώνιου.154
Η τελική απόφαση εξαρτάται από τη µαρτυρία του δούλου. Tελικά όλα
έρχονται στο φως για τους κατοίκους της Ταρσού, χάρη στις εξηγήσεις του
Θεόφιλου.Μόλις αποδεικνύεται η ενοχή του ζευγαριού,ο λαός τελειώνει γρήγορα
µε την υπόθεση και σκοτώνει τους δύο συζύγους µε βίαιο θάνατο. Στις
περισσότερες από τις διηγήσεις επιλέγεται ο ίδιος τρόπος θανάτωσης που έχουµε
στο λατινικό κείµενο, ο λιθοβολισµός.155 Μόνο στο Libro επιβάλλεται µια άλλη
ποινή, διαφορετική µάλιστα για τον καθένα: ο Στραγγίλιος απαγχονίζεται και η
διαβολική του γυναίκα ρίχνεται στην πυρά.
153
∆ιήγησις 811 κ.ε. Παρότι δεν παρατηρείται στο χειρόγραφο κανένα κενό, φαίνεται ότι
παραλείφθηκαν στην αντιγραφή ένας ή περισσότεροι στίχοι.Βλ.τα σχετικά υποµνήµατα των W agner
(1870)και Janssen (1954).
154
Πρβ.Leggere L 23 κ.ε.,CantariV I17-23,Ριµάδα 1677-96.
155
Αυτή είναι, ως γνωστό, η πιο συνηθισµένη θανατική ποινή που αναφέρεται στην Αγία
Γραφή.Μάλιστα στη ΗΑ η εκτέλεση αυτή γίνεται σύµφωνα µε τον εβραϊκό νόµο,εφόσον οι ένοχοι
θανατώνονται έξω από την πόλη,και ύστερα από κατάθεση των δύο απαραίτητων µαρτύρων,βλ.,λ.χ.,
∆ευτ.17.5-7.Στη recensio Α,καθώς και στη γαλλική διασκευή των Βρυξελλών,προστίθεται και άλλη
βαρύτατη τιµωρία,εκείνη που προβλέπεται στη µωσαϊκή νοµοθεσία για κάθε είδους εγκληµατίες και
η οποία ίσχυε ως καταισχύνη,δηλαδή η µη ταφή του καταδικασµένου και εκτελεσµένου εγκληµατία.
Στη θέση του βιβλικού υπαινιγµού που περιείχε το λατινικό κείµενο (βλ. Ιερ. 16.4), στη ∆ιήγησιν
προστίθεται µια λογοτεχνική αναφορά στους Ψαλµούς. Κατά την Cupane παραπέµπει στο εδάφιο
7.16.Ας σηµειωθεί ότι ο συγκεκριµένος στίχος 821 µπορεί να ερµηνευθεί εν µέρει και κυριολεκτικά.
Μια σκηνή λιθοβολισµού,µε κάποιες µάλιστα λεκτικές οµοιότητες µε το σχετικό χωρίο της Ριµάδας,
απαντά στη Σωσάννα, βλ. ∆εφ. Σωσ. (Βεν.) 268-73. Βλ. και Σηµειώσεις στους στ. 1731-40 της
Ριµάδας στο Επίµετρο ΙΙ.
233
Ανακεφαλαιώνοντας, λοιπόν, µπορούµε να πούµε τα εξής, σχετικά µε το

χαρακτηρισµό των δύο συγκεκριµένων προσώπων:
Όλες οι διασκευές τηρούν ως κινητήρια δύναµη της πλοκής την ηθική
µεταβολή που υφίσταται το θηλυκό πρόσωπο της συζύγου στην αρχική λατινική
διήγηση.Ο φθόνος και η ζήλια ωθεί παντού τη γυναίκα να σχεδιάσει το θάνατο της
θετής της κόρης. Εκτός απ’ αυτήν την αξιόποινη πράξη,στη ΗΑ, στις ανώνυµες
ιταλικές διασκευές, καθώς και στην ελληνική ∆ιήγησιν, η γυναίκα πρέπει να
τιµωρηθεί και για την ύπουλη στάση που έχει απέναντι στον ήρωα.Ως αντίστιξη
στο πρόσωπο της ηρωίδας Αρχιστράτας, το πρόσωπο αυτό προβάλλεται ως
παράδειγµα της πονηρής πλευράς του θηλυκού γένους.156 Οι µεσαιωνικές
διασκευές του Απολλώνιου, η κρητική αναγεννησιακή Ριµάδα και, σε µικρότερο
βαθµό,η νοβελιστική διασκευή του Tim oneda προσέφεραν στους αναγνώστες του
καιρού τους ένα άλλο παράδειγµα του γνωστού από το Μεσαίωνα αντιθετικού
θέµατος των καλών και των κακών γυναικών.157
Η επεξεργασία του ήθους του Στραγγίλιου παρουσιάζει περισσότερες
διαφορές. Το σφάλµα του προσώπου στο λατινικό πρότυπο συνίσταται κυρίως
στην παθητικότητά του και στην απόκρυψη του εγκλήµατος που διαπράττει η
πονηρή του γυναίκα.Παρότι ο βαθµός αδικίας είναι διαφορετικός,ο Στραγγίλιος
της ΗΑ έχει το ίδιο τέλος µε τη γυναίκα του. Οι µεταγενέστεροι διασκευαστές
τείνουν να εξαφανίσουν την τραγικότητα που είχε το πρόσωπο στη λατινική
156
Η κακία αυτού του προσώπου τονίζεται ιδιαίτερα στις προφορικές ελληνικές παραλλαγές.
Στο παραµύθι από την Κω,λ.χ.,η µητριά έχει όλη την ευθύνη του εγκλήµατος.Η λαϊκή ποιήτρια που
µάλλον συνέθεσε τo παραµύθι,διαµέσου του σχολίου που κάνει ο δούλος της πονηρής γυναίκας όταν
βλέπει πως εξαπατά όλους µπροστά στον ψεύτικο τάφο της θετής κόρης,εύχεται το εξής σε όσους θα
ακούσουν την ιστορία:«Ο Θιός να φυλάξη τον άντρα ’πό την κακιά γεναίκα!».
157
Από τη δυτική λογοτεχνία θυµίζουµε,λ.χ.,τα έργα του PucciΖibaldone και Contrasto delle
donne.Στην ελληνική γραµµατεία το θέµα αυτό ήταν δηµοφιλές κατά τον 15ο και 16ο αιώνα.Θίγεται,
λ.χ.,στη συζήτηση του Ξένου και της Αλήθειας που εκτείνεται στο δεύτερο µέρος του ποιήµατος του
Ντελλαπ. στ. 1432-2275 και στο κεφάλαιο «∆ιά τήν γάπην τ ν γυναικ ν» της κυπριακής
παραλλαγής του Άνθ.χαρ.Το θέµα αναπτύσσεται στους λεγόµενους «καθρέφτες» γυναικών,όπως το
Συναξάριον των ευγενικών γυναικών και τιµιωτάτων αρχόντισσων, ο Έπαινος των γυναικών, και η
Ιστορία των γυναικών, των καλών και των κακών του Τζάνε Βεντράµου. Γι’ αυτή την κατηγορία
κειµένων βλ.τα σχετικά σχόλια του Μανούσακα (1995) στους αναφερόµενους στ.του Ντελλαπ.,Ν.
Παναγιωτάκης,«Le fonte italiane diun poem a m isogino cretese deltardo quattocento»,Θησαυρίσµατα
25 (1995) 123-42, και την µεταπτ. εργασία του Τ.Α. Καπλάνη, Καθρέφτες Γυναικών. Μισογυνικά
κείµενα της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους λογοτεχνίας,Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης 1998.Για το
θέµα στη δυτική λογοτεχνία βλ. R.H . Bloch, M edieval M isogyny and the Invention of W estern
Rom antic Love, Chicago-London 1991, A . Βlam ires, K . Pratt και C. M arx, W om an D efam ed and
W om an D efended.An Anthology ofM edievalTexts,O xford 1992,D .Briesem eister,«Spiegelliteratur.
II.Rom anische Literaturen»,Lexicon desM ittelalters 7,M ünchen 1995,στ.2102-2103,E.M .Jónsson,
Le M iroir.Naissance d’un genre littéraire,Paris1995.
234
διήγηση και του αποδίδουν περισσότερες ευθύνες σε όλη την υπόθεση.

Συγκεκριµένα οι οµοιοκατάληκτες διασκευές του Pucciκαι του ποιητή των Χανίων
παριστάνουν τον Στραγγίλιο ως πρόσωπο ηθικά κατώτερο σε σύγκριση µε
προηγούµενα κείµενα.Με φανερή δολιότητα ενεργεί ο Στραγγίλιος της Ριµάδας.
Οι αποχρώσεις των δύο συζύγων του ελληνικού αυτού κειµένου διαφέρουν πολύ
από τη σχηµατική τους περιγραφή στην προηγούµενη ελληνική διασκευή του
έργου.Εξάλλου,το θέµα της φιλίας έχει αποκτήσει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον
κρητικό συγγραφέα.158
Εάν ρίξουµε µια µατιά στους ισπανικούς Απολλώνιους,διαπιστώνουµε επίσης
µια µεγάλη διαφορά ανάµεσα στη µεσαιωνική και την αναγεννησιακή µορφή.Στο
Libro υπάρχει ακόµη έλλειψη συνοχής στο χαρακτηρισµό του αρσενικού
προσώπου. Ο ανώνυµος συγγραφέας βελτιώνει ηθικά το πρόσωπο του συζύγου
στις δύο πρώτες εµφανίσεις του, αλλά από εκεί και ύστερα η στάση του
Στραγγίλιου συµφωνεί αρκετά µε την ανεντιµότητα που έδειχνε το αντίστοιχο
πρόσωπο στη απώτερη λατινική πηγή. Ο Tim oneda, αντιθέτως, προχωρεί στην
ηθική βελτίωση του προσώπου του συζύγου, διαµέσου πρωτότυπων
τροποποιήσεων της πλοκής.
Tο απαράβατο καθήκον των δούλων και των υπηρετών

Καθώς συµβαίνει και σε άλλα έργα µυθοπλασίας,ο Απολλώνιος καθρεφτίζει
το κληρονοµηµένο από το αρχαίο κόσµο θεσµό της δουλείας, καθώς και της
σκλαβιάς από αιχµαλωσία πειρατών.159 ∆ούλοι πρέπει να είναι, για παράδειγµα,
αυτοί που ετοιµάζουν για την κονταροµαχία τον ήρωα της Ριµάδας στο στάβλο του
βασιλιά Αρχιστράτορα.Οι δούλοι δεν ήταν µόνο ιδιοκτησία των βασιλιάδων και
158
Η φιλική σχέση Απολλώνιου-Στραγγίλιου καθώς θίγεται στη Ριµάδα θυµίζει τους
απαισιόδοξους συλλογισµούς του Σαχλίκη για την αστάθεια της φιλίας,βλ.στιχούργηµα β,στ.194
κ.ε.:κανε ς ε ς φίλον µ θαρρ ,µηδ’ ε ς νθρωπον λπίζη,/µηδ’ παντέχη ε ς συγγενήν, τι λλαξεν
κόσµος,/ κ’ συντροφι χάθηκεν,ο φίλοι διγνωµ σαν,/ λλάξαν κα ο συγγενε ς,κανε ς δ ν χει
πίστιν,/ λοι τ πράγµατ’ γαπο ν,τ πέρπυρα σκοπο σιν,/κ’ ε ς τ λογάριν µάχουνται,σπουδάζουν
ν πλουτήνουν.
159
Ως είναι γνωστό, το θεσµό της δουλείας συνέχισε να υπάρχει στο µεσαιωνικό και
αναγεννησιακό κόσµο,παρά την αποδοκιµασία της Εκκλησίας και τα διδάγµατα του χριστιανισµού
για ισότητα των ανθρώπων.Βέβαια η θέση γενικά των εκκλησιαστικών αρχών σχετικά µε το θέµα
αυτό δεν υπήρξε ποτέ ριζοσπαστική ή επαναστατική.Προκειµένου να µην ανατραπούν τα θεµέλια της
κοινωνίας η Εκκλησία αρκούνταν να παρηγορήσει τους δούλους χριστιανούς κηρύττοντας την
επερχόµενη µετά το θάνατο ισότητα.Ο ίδιος ο θεσµός ήταν άλλωστε αποτέλεσµα της αµαρτίας του
Χάµ (Γεν. 9.25). Για περισσότερα σχετικά µε την κατάσταση των δούλων ειδικά στα βυζαντινά
χρόνια, βλ. Α.P. K azhdan, «The Concept of Freedom (eleytheria) and Slavery (douleia) in
Byzantium », στον τόµο La notion de liberté au M oyen âge, Paris 1985, σσ. 218-23, Χ. Αγγελίδη,
«∆ούλοι στην Κωνσταντινούπολη του ∆΄ αιώνα», Σύµµεικτα 6 (1985) 33-51,R.M acM ullen, «Late
Rom an Slavery»,H istoria 36 (1987)359-82.
235
πλουσίων ευγενών.Ακόµη και οι µεσαίες και λιγότερο ευκατάστατες οικογένειες

µπορούσαν να αποκτούν δούλους, ως υπηρέτες στα σπίτια τους,εφόσον οι τιµές
τους ήταν γενικά προσιτές στους περισσότερους,εκτός βέβαια εάν επρόκειτο για
δούλους που είχαν κάποια µόρφωση ή προσόντα. Αυτή είναι η περίπτωση της
χαριτωµένης και σοφής Τάρσιας, την οποία πουλούν ακριβά οι πειρατές στο
παζάρι της Μυτιλήνης µαζί µε άλλους δούλους.160
Στον Απολλώνιο εµφανίζονται επίσης φεουδαρχικά εξαρτηµένα πρόσωπα,
χαρακτήρες δηλαδή µε περιορισµένα προσωπικά δικαιώµατα που είναι στην
υπηρεσία ηγεµόνων, φεουδαρχών ή πλουσίων ανθρώπων. Ανάµεσα σ’ αυτά τα
πρόσωπα χαρακτηριστικά του µεσαιωνικού και του αναγεννησιακού κόσµου
βρίσκονται,για παράδειγµα,ο υπηρέτης του βασιλιά Αρχιστράτορα της Υstoire και
160
Τίποτε σχεδόν δε γνωρίζουµε για τους πειρατές αυτούς, που παίζουν παντού συµβατικό
ρόλο. Η λ. «πειρατές» που χρησιµοποιείται στη ΗΑ (pirates) χρησιµοποιείται ακόµη στη Versione
(piraty).Στις περισσότερες από τις µεταγενέστερες διασκευές αντικαθίσταται είτε από τη λ.«ληστές
της θάλασσας» (ladrones en galeas στο Libro,robëour de m er στην Ystoire) είτε από την ιταλικής
προέλευσης λ.«κουρσάρος»,αλλαγή που βεβαιώνει πως τα όρια ανάµεσα σε πειρατές και στην ειδική
µορφή πειρατείας που ασκούσαν οι κουρσάροι –ναύτες στους οποίους οι κυβερνήσεις συγκεκριµένων
χωρών ανέθεταν διάφορες επιδροµές εναντίον των εχθρών τους–,γίνονταν πολλές φορές δυσδιάκριτα.
Στη ∆ιήγησιν συνδέονται µε την πόλη της Μυτιλήνης. Σύµφωνα µε την Cupane (1995), σηµ. 60,
πρόκειται για µια «aggiunta del rifacitore, giustificata probabilm ente dal fatto che questa è la
destinazione della nave corsara dopo ilratto diTarsia».Μάλιστα οι πειρατές αυτοί χαρακτηρίζονται
ως ζάπηδες, (από τα αραβοτουρκ. ‘azab), βλ. στ. 509, 717. Στα δηµώδη µεσαιωνικά ενίοτε οι
αζάπηδες ταυτίζονται µε τους γενίτσαρους,δηλαδή τους νεοσύλλεκτους στρατιώτες που άνηκαν στο
τουρκικό πεζικό σώµα,το οποίο αποτελούνταν κυρίως από χριστιανούς που αρπάζονταν µε τη βία σε
µικρή ηλικία και εξισλαµίζονταν. Συνήθως, όµως, το ουσιαστικό είναι απλώς συνώνυµο της λ.
«πειρατής».Ας σηµειώσουµε ότι ο στ.509 δεν µιλά απαραίτητα για καταγωγή των πειρατών.Ίσως
µιλά για τον τόπο προέλευσης του πειρατικού πλοίου ή απλά για τον τόπο όπου οι πειρατές
πουλούσαν τους σκλάβους τους,δηλαδή το «παζάρι» τους.Οι πειρατές που αναφέρονται στο κείµενο
αυτό ίσως σχετίζονται µε δυτικές χώρες. Η παρουσία πειρατών δυτικής προέλευσης ήταν ιδιαίτερη
έντονη στην Ανατολική Μεσόγειο. Συγκεκριµένα η Κύπρος, ειδικά κατά τον 14ο και 15ο αιώνα,
χρησιµοποιούνταν ως βάση για ναυτικές επιδροµές κατά των χωρών των Μαµελούκων και των
τουρκικών ηγεµονιών από τους πειρατές, καθώς και από τους σταυροφόρους, πράγµα που
εξυπηρετούσε το οικονοµικό συµφέρον του νησιού,που ανταγωνιζόταν εµπορικά τις µουσουλµανικές
αυτές χώρες,καθώς και ορισµένες δυτικές ναυτικές δυνάµεις.Ιδιαίτερα επωφελήθηκε η Κύπρος από
την καταλανική πειρατεία που ενίσχυσε ο Αlfonso V της Αραγονίας σε µια απόπειρα εξαναγκασµού
του σουλτάνου της Αιγύπτου σε εµπορικές υποχωρήσεις (βλ.Μαχ.651 κ.ε.).∆εν αποκλείεται επίσης
να πρόκειται εδώ για τούρκους πειρατές. Οι αζάπηδες άρχισαν να χρησιµοποιούνται στο τουρκικό
στόλο αφού διακρίθηκαν ως πειρατές, ειδικά µετά την κατάληψη της Ρόδου του 1283. Για την
ετυµολογία της λ. βλ. Καραποτόσογλου, Ελληνικά 32 (1980) 338-40. Για περισσότερα ιστορικά
στοιχεία της Κύπρου βλ. R. Irw in, «O ι εισβολές των Μαµελούκων στην Κύπρο», στον τόµο
Παπαδόπουλος (1995), σσ. 159-76. Για το θέµα των πειρατών βλ. Ν.Α. Κεφαλληνιάδη, Πειρατεία.
Κουρσάροι στο Αιγαίο, Αθήνα 1984 και, ειδικότερα, «Πειρατικές επιδροµές στην Κρήτη κατά την
περίοδο της Βενετοκρατίας»,Κρητική Εστία 2 (1988)136-51.
236
του Librο που φέρνει τον Απολλώνιο στο παλάτι για το συµπόσιο,161 ο servo που
στο Leggere συνοδεύει παντού τον ηγεµόνα της Μυτιλήνης,162 οι δουλευτάδες µε
τους οποίους βγαίνει καθηµερινά σε περίπατο στην ακρογιαλιά ο γιατρός της
Ριµάδας,και ο cam arero της Patraña που υπηρετεί στον Απολλώνιο στη βασιλική
αυλή του πεθερού του τελευταίου,και ο οποίος αργότερα ονοµάζεται από εκείνον
για ένα διάστηµα ως visorrey της Αντιόχειας.
Μερικοί από τους δευτερεύοντες χαρακτήρες του έργου που εκπροσωπούν
αυτές τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις ή στρώµατα της κοινωνίας έχουν κάποια
σηµασία για την πλοκή. Ωστόσο, η διαγραφή τους είναι εν γένει αρκετά απλή,
επειδή παίζουν συνήθως συµβατικούς ρόλους.Αυτό ισχύει κυρίως για τα θηλυκά
πρόσωπα, τα οποία ασχολούνται πάντοτε µε την ανατροφή µιας νεαρής
πριγκίπισσας ορφανής από µητέρα.163 Παραδειγµατική είναι σε όλα τα κείµενα η
φροντίδα της Τάρσιας από την παραµάνα της.164 Η συµπεριφορά της βάγιας στην
οποία έχει αναθέσει ο βασιλιάς Αντίοχος την εκπαίδευση της κόρης του είναι,σε
µερικά κείµενα,πιο αµφίβολη και,κάποτε,αξιοκατάκριτη.165 Άρα,έχουµε και εδώ
άλλο παράδειγµα της διπολικής χαρακτηρολογικής αντίθεσης προσώπων
χαρακτηριστικής του Απολλώνιου.
Στο κεφάλαιο αυτό θα καταπιαστούµε µε το ήθος των αρσενικών δούλων,
υπηρετών και δουλοπάροικων, που προσφέρονται για περισσότερα σχόλια. Η
κοινωνική τάξη στην οποία ανήκουν αυτά τα πρόσωπα µπορεί να αλλάζει από
κείµενο σε κείµενο. Ο ρόλος, όµως, που έχουν στην πλοκή είναι παρόµοιος:
161
Στο Libro πρόκειται συγκεκριµένα για τον ιδιωτικό escudero του βασιλιά,ενώ στη γαλλική
διασκευή χρησιµοποιείται ο γενικός όρος sergan.
162
Το καινούργιο αυτό πρόσωπο ονοµάζεται A leno.
163
Το πρόσωπο της βάγιας και της νένας αποτελεί ένα από τα παραδοσιακά πρόσωπα στις
ελληνικές υστεροβυζαντινές και µεταβυζαντινές µυθιστορίες,καθώς και στο αναγεννησιακό κρητικό
θέατρο.Πάντως,εκτός από ορισµένες περιπτώσεις,όπως η Φαιδροκάζα του Βέλ.και η Φροσύνη του
Ερωτ., τα πρόσωπα αυτά δεν παίζουν σηµαντικό ρόλο στην πλοκή. Βλ.,λ.χ., Καλλ. 1872, Ιµπ. 67,
Αχιλλ. 831, Φλώρ. 136. Για τα καθήκοντα αυτών των υπηρετριών στις βυζαντινές αριστοκρατικές
οικογένειες βλ.V .Fildes,W etNursing.A H istory from Antiquity to the Present,O xford 1988,ιδίως
σσ.1-48.
164
Από το λατινικό Licoris παράγονται τα ονόµατα που έχει το πρόσωπο αυτό σε µερικές από
τις µεσαιωνικές µυθιστορίες, ονόµατα που είναι συχνά ανύπαρκτα στις «εθνικές» ευρωπαϊκές
γλώσσες στις οποίες έχουν συντεθεί,γεγονός που εξηγεί,όπως συµβαίνει εξάλλου και για το όνοµα
άλλων προσώπων,τις διάφορες παραλλαγές που µπορούν να απαντούν στο ίδιο κείµενο:Luigorande-
Luigorinde-Luiguorinde-A luigorinde στην Ystoire, Licórides στο Libro, Lycorida στη Versione. Το
ελληνικό ’Ιλεωκαρδία-Λεωκαρδία της ∆ιηγήσεως διαφέρει κάπως από το ιταλικό της πρότυπο, που
έχει Lecoride ή Ricoride.Στα υπόλοιπα κείµενα µένει ανώνυµο.
165
Το πρόσωπο της βάγιας της κόρης του Αντίοχου είναι ανώνυµο σε όλα τα κείµενα.Ανώνυµο
µένει και το πρόσωπο της τροφού της κεντρικής ηρωίδας που παίζει ένα µικρό ρόλο στη γαλλική
διασκευή.
237
καλούνται ή αναγκάζονται να εκτελέσουν τις σκληρές διαταγές των αφεντάδων

τους,όπως είναι η διακόρευση µιας έφηβης παρθένας,η σύλληψη και θανάτωση
ενός γενναίου ηγεµόνα και η βίαιη δολοφονία µιας αθώας κόρης. Μόνο στην
πρώτη περίπτωση,και στα περισσότερα κείµενα,ο υπηρέτης δεν προχωρεί,µε δική
του απόφαση,στην πραγµατοποίηση του έργου που του ανατέθηκε.Στις άλλες δύο
παρεµβαίνουν εξωτερικοί παράγοντες, που το εµποδίζουν. Το τέλος του κάθε
δούλου ή υπηρέτη καθορίζεται ανάλογα µε την πρόθεσή του να αναµειχθεί ή όχι
στα εγκληµατικά σχέδια του κυρίου του, και αναλόγως βέβαια µε τον
ηθικοδιδακτικό σκοπό κάθε διασκευαστή.
Ας αρχίσουµε από τον υπηρέτη του µαστροπού. Ο ρόλος του προσώπου

αυτού στη ΗΑ συνοψίζεται στο εξής: είναι υπεύθυνος για τη φύλαξη των
κοριτσιών που εργάζονται σκλαβωµένες στο πορνείο και αναλαµβάνει τη
διακόρευση όλων εκείνων που αρνιούνται να χάσουν την παρθενία τους.Ωστόσο,
στην περίπτωση της κόρης του ήρωα, όχι µόνο δεν τη βιάζει, αλλά τη συµπονά
όταν ακούει τις δυστυχίες της και τη βοηθά στη συνέχεια, για να εγκαταλείψει
οριστικά το πορνείο και για να κερδίσει χρήµατα για τον αφέντη τους µε άλλη,πιο
έντιµη απασχόληση. Για την πονόψυχη αυτή πράξη ο επιστάτης του πορνείου
αποφεύγει την τελική τιµωρία και αµείβεται µάλιστα από την Tάρσια µε ένα
χρηµατικό ποσό και την απελευθέρωσή του.
Στην απεικόνιση του προσώπου αυτού η τοσκανο-βενετσιάνικη διασκευή δεν
διαφοροποιείται από τη λατινική διήγηση. Οι υπόλοιπες διασκευές εισάγουν
περισσότερες τροποποιήσεις:
O γάλλος συντάκτης της Ystoire προσθέτει την εξής πρωτότυπη λεπτοµέρεια:
o υπηρέτης του προαγωγού αναλαµβάνει ευχαρίστως τη διακόρευση της παρθένας,
όχι µόνο για να ευχαριστήσει εκείνον,αλλά και για να ικανοποιήσει τις δικές του
ερωτικές επιθυµίες,όπως ο ίδιος οµολογεί στην όµορφη κοπέλα,όταν µπαίνει στο
δωµάτιό της για να πλαγιάσει µαζί της.166
Παρά τη συντοµία µε την οποία γίνεται η σκιαγράφηση του συγκεκριµένου
προσώπου, στο ιταλικό Leggere δίνονται µερικά ενδιαφέροντα στοιχεία. Εδώ
µαθαίνουµε,για παράδειγµα,ότι ο υπηρέτης του προαγωγού δέχεται ευχαρίστως
να κακοποιήσει την Τάρσια. Παρά την εµφανή έλλειψη ηθικού ενδοιασµού, ο
υπηρέτης εγκαταλείπει αµέσως τις προσπάθειές του, µόλις αντιλαµβάνεται τις
δυσκολίες του εγχειρήµατος.∆εν υπάρχουν,ωστόσο,στην αντίδραση αυτή πολλές
ενδείξεις συµπόνιας για την ταλαιπωρηµένη ηρωίδα. Η αδιαφορία του υπηρέτη
φαίνεται και από το γεγονός ότι δεν µεσολαβεί κατόπιν στο να βελτιωθεί η
166
238
κατάσταση της κόρης. Το πρόσωπο αυτό εγκαταλείπει τη δράση, χωρίς να

µάθουµε τίποτε άλλο γι’αυτό.167
Οι αµφιβολίες που από ηθική άποψη ήταν εύκολο να γεννήσει το πρόσωπο
αυτό στο χριστιανό αναγνώστη εξαφανίζονται στις άλλες διασκευές.Αυτό γίνεται
µε διάφορους τρόπους:µερικοί προσανατολίζουν το πρόσωπο προς το καλό,άλλοι
προς το κακό, ενώ µια άλλη λύση ήταν η εξαφάνισή του από την πλοκή. Η
τελευταία είναι η περίπτωση των ισπανικών κειµένων.168 Οι ανώνυµοι συγγραφείς
του Rom anzo και της ∆ιηγήσεως προτίµησαν, αντιθέτως, να υπογραµµίσουν τον
καλόψυχο χαρακτήρα του. Στις διασκευές αυτές ο υπηρέτης του µαστροπού
φαίνεται ευαίσθητος άνθρωπος που δεν συµφωνεί µε τις µεθόδους του αφέντη του.
Γι’αυτό,δεν δέχεται αρχικά την εντολή να διακορεύσει την καινούρια κοπέλα του
πορνείου.Ο µαστροπός τον εξαναγκάζει να υπακούσει,και εκείνος δεν µπορεί να
κάνει διαφορετικά.Μόλις µπαίνει στο δωµάτιο της ηρωίδας νιώθει πιο έντονη την
αδυναµία να πραγµατοποιήσει τη δυσάρεστη αποστολή που του ανέθεσε ο αφέντης
του. Γι’ αυτό, δεν την πειράζει, αλλά τη βοηθά να βρει µια λύση, παρότι αυτό
µπορεί να του δηµιουργήσει προβλήµατα µε τον κύριό του.169 Η επιλογή του Pucci
και του στιχουργού της Ριµάδας είναι η αντίθετη.Και οι δυο τους µετατρέπουν τον
επιστάτη των κοριτσιών του πορνείου σε ανηλεή κακοποιό ή αλητονεαρό, µε
εµπειρία σε τέτοιου είδους ευτελείς πράξεις.170 Παρά την αποφασιστικότητά του,
ωστόσο, στα Cantari η ηρωίδα καταφέρνει τελικά να τον πείσει, για να της
επιτρέψει µια συνάντηση µε τον µαστροπό.Στη Ριµάδα δεν υπάρχει πια διάλογος
ανάµεσα στον υποψήφιο βιαστή και το θύµα του. Το µόνο που ακούµε είναι ο
θρήνος της Τάρσιας, ενώ ο υπηρέτης καταβάλλει άοκνες προσπάθειες για να
πετύχει το σκοπό του.Η αλλαγή στο ήθος που υφίσταται αυτός ο χαρακτήρας στα
δύο τελευταία κείµενα δεν συνοδεύεται,πάντως,από την προσθήκη,στο τέλος της
ιστορίας,της αντίστοιχης παραδειγµατικής του τιµωρίας,που θα περίµενε µάλλον
ο χριστιανός αναγνώστης της εποχής.
167
Leggere X X X V 14 κ.ε.
168
Στις διασκευές αυτές παραλείπεται η σκηνή διαλόγου που σε άλλα κείµενα υπάρχει ανάµεσα
στον επιστάτη του πορνείου και την Τάρσια. Βλ. όσα σχολιάσαµε παραπάνω σχετικά µε τη
σκιαγράφηση του χαρακτήρα του µαστροπού.
169
Rom anzo 52.10 κ.ε., ∆ιήγησις 584 κ.ε. Ο ιταλός διασκευαστής του Rom anzo έχει την
πρωτοβουλία να δώσει όνοµα στο πρόσωπο αυτό. Από τo σύνθετο όνοµα Pocaroba, που σηµαίνει
«τιποτένιος» στα ιταλικά, ο ελληνόγλωσσος ανώνυµος διασκευαστής σχηµατίζει το δίχως πια
σηµασία ελληνικό όνοµα Ποκαρόπας. Ως αποτέλεσµα της συντόµευσης της πηγής, στη ∆ιήγησιν
απουσιάζει η ανταµοιβή που προσφέρει στο τέλος η κόρη του ήρωα στον υπηρέτη αυτό για τη
συµπαράσταση που της έδειξε.
170
Ο fante in fem ine m olto delegiato και villan brutto του Pucciχαρακτηρίζεται στη Ριµάδα ως
διαβολάνθρωπος και κακ κοπέλι.Πρβ.CantariIV 22-7,Ριµάδα 1369 κ.ε.
239
Αρκετά µικρός είναι ο ρόλος του υπηρέτη του βασιλιά της Αντιόχειας,τόσο
στη ΗΑ,όσο και στις περισσότερες από τις µεταγενέστερες διασκευές.171 Σε πολλά
κείµενα πρόκειται για πρόσωπο στραµµένο προς το κακό. Έτσι συµβαίνει, για
παράδειγµα,στη λατινική διήγηση,στο ισπανικό ποίηµα,στις ιταλικές διασκευές,
καθώς και στην Ystoire. Συγκεκριµένα, στα ιταλικά Rom anzo και Cantari ο
υπηρέτης δεν µαθαίνει τους λόγους που κινούν το βασιλιά στην απόφασή του και
δέχεται την αποστολή ελκυόµενος από την ανταµοιβή που του υπόσχεται ο
αφέντης του,η οποία αποτελείται από ένα σηµαντικό χρηµατικό ποσό,καθώς και
την απελευθέρωσή του. Στις άλλες περιπτώσεις ο ακόλαστος Αντίοχος οµολογεί
µόνο σ’αυτόν τον έµπιστο υπηρέτη του ότι ο τελευταίος µνηστήρας της κόρης του
έδωσε τη σωστή λύση στο αίνιγµα. Εδώ το παράπτωµα του υπηρέτη συνίσταται
στο γεγονός ότι αναλαµβάνει να εκτελέσει την δολοφονική αποστολή του βασιλιά
να δώσει τέρµα στη ζωή του Απολλώνιου, παρότι ξέρει ότι πρόκειται για άδικη
πράξη, και γίνεται, εποµένως, συνένοχός του. Τα σχέδια του Αντίοχου δεν
πραγµατοποιούνται τελικά, διότι, όταν ο απεσταλµένος του φτάνει στην Τύρο, ο
ήρωας έχει ήδη εγκαταλείψει την πόλη.Στα περισσότερα κείµενα ο υπηρέτης του
Αντίοχου χαίρεται,όταν µαθαίνει για την εξαφάνιση του Απολλώνιου,µε τη σκέψη
ότι το γεγονός αυτό θα ικανοποιήσει το βασιλιά του.
171
Σε ορισµένα κείµενα πρόκειται για τον διαχειριστή και υπεύθυνο της αυλικής φορολογικής
υπηρεσίας.Το αξίωµα αυτό ήταν γνωστό στη υστερορωµαϊκή περίοδο µε το λατινικό όρο dispensator.
Έτσι στη ΗΑ,από το οποίο παράγονται το despensadore της Versione και τα dispensatore-spenditore
του Leggere.Σε άλλες διασκευές το πρόσωπο αυτό είναι ο υψηλός βασιλικός αξιωµατούχος,αξίωµα
γνωστό από την εποχή του Καρλοµάγνου (sénéchal).Το πρόσωπο αυτό χαρακτηρίζεται µε τους όρους
senescalστην Ystoire,siniscalco στο Rom anzo και σινεσκάλκος στη ∆ιήγησιν (Βλ.D u Cange (1954),
στο λήµµα «σινεσκάρδος»,Ασσίζες,B,σστ΄,Θρ.Κύπρ.73,Μαχ.42.10).Στο Libro καθώς και στην
Patraña παίζει απλώς το ρόλο ενός προσωπικού δουλευτή του βασιλιά Αντίοχου.Η ιδιότητά του δεν
διευκρινίζεται στον Pucci.Στη Ριµάδα τη θανάτωση του Απολλώνιου δεν την αναλαµβάνει πια ένας
πιστός αυλικός υπηρέτης,αλλά ένας ξακουστός άρχοντας,υποτελής του βασιλιά της Αντιόχειας.Το
συγκεκριµένο πρόσωπο ονοµάζεται Taliarchus στη H A, Taliarcho-Taliarco-Taliargo στις ιταλικές
διασκευές,Τάλιαρκος στη ∆ιήγησιν (κατά την ανάγνωση του Κεχαγιόγλου.Στην έκδοση της Cupane
έχουµε το όνοµα Tάλνακος.Ο Janssen όµως διαβάζει το όνοµα Tαλνάρκος,ενώ ο W agner δίνει τη
µορφή Θαλίαρχος), Thaliart στην Ystoire, Τaliarco-Τalierco στο Libro και Taliarca στην Patraña.
Ανώνυµο µένει το πρόσωπο αυτό στη Ριµάδα. Βλ. και Σηµειώσεις στο στ. 185. Στο Leggere
εµφανίζεται ένα καινούριο πρόσωπο που κατέχει ένα άλλο από τα βασιλικά αξιώµατα που
συναντούµε στα πριγκιπάτα της παλαιάς αυτοκρατορίας του Καρλοµάγνου. Πρόκειται για το
m alescalco G ilio.Οι αρµοδιότητες αυτού του αξιώµατος είναι διαφορετικές και αλλάζουν ανάλογα µε
την εποχή και την περιοχή.Γενικά είναι ο υπεύθυνος για τα άλογα του βασιλικού οίκου και για τη
λογιστική υπηρεσία των φέουδων.Αυτός ο «πρωτοστράτορας» παίζει ένα µικρό ρόλο στην υπόθεση.
Αναλαµβάνει από τον ηγεµόνα της Μυτιλήνης να παραλάβει την Τάρσια από τον προαγωγό της
πόλης.Βλ.Βattaglia (1961)στο λήµµα «m arescalco».
240
Ο ποιητής της Ριµάδας προτιµά να παρουσιάσει το πρόσωπο ως ηθικά

βελτιωµένο. Γι’ αυτό, ο απεσταλµένος του Αντίοχου θα χαρεί πολύ όταν δει ότι
πρέπει να γυρίσει άπρακτος,επειδή εκτιµά ιδιαιτέρως τον Απολλώνιο.172
Τίποτε δεν µπορούµε να πούµε για το χαρακτηρισµό του προσώπου αυτού
στη ∆ιήγησιν, καθώς και στην Patraña, λόγω της συντοµίας των αντίστοιχων
χωρίων.173
Σε καινούρια πρωτότυπα επεισόδια συµµετέχει το πρόσωπο αυτό στη γαλλική
διασκευή των Βρυξελλών. Με τη µαρτυρία του ο Τhaliart βεβαιώνει τη ψεύτικη
δήλωση του κυρίου του ότι ο νεαρός ηγεµόνας της Τύρου σκοπεύει να τον
σκοτώσει, και προδιαθέτει ευµενώς τους ευγενείς της χώρας, για να τεθούν στη
διάθεσή του. Όλοι συµφωνούν να βοηθήσουν τον Αντίοχο για να συλλάβει τον
εχθρό του,αλλά κανείς δεν προσφέρεται για να µονοµαχήσει µε τον Απολλώνιο,
όταν τους παρουσιάζεται η ευκαιρία να αποδείξουν την πίστη στο βασιλιά τους.Οι
άρχοντες της Αντιόχειας αποφεύγουν αυτή την αναµέτρηση, όχι µόνο επειδή
φοβούνται τη γενναιότητα του ήρωα, αλλά διότι αρνούνται να πολεµήσουν για
έναν φανερό άδικο σκοπό. Ο διεφθαρµένος βασιλιάς προστρέχει τότε στον
υπηρέτη του.Αυτός δέχεται,έστω και µε κάποιο φόβο.Η µονοµαχία θα διεξαχθεί
έξω από την πόλη. Οι αντίπαλοι καταφεύγουν σε προκλητικές προσβολές, που
οδηγούν αναπόφευκτα στη µάχη. Ανταλλάσσουν σφοδρά χτυπήµατα, αλλά ο
υπηρέτης τελικά τραυµατίζεται,πέφτει από το άλογο και ικετεύει τον ήρωα να µην
τον σκοτώσει.Ο νικητής της µάχης βάζει έναν όρο,να αναγνωρίσει ο νικηµένος
την αυθάδεια τη δική του και του κυρίου του. Έτσι γίνεται, όταν ξαφνικά
εµφανίζονται οι οπαδοί του τελευταίου, µε σκοπό να πιάσουν τον ήρωα
απροετοίµαστο και να τον σκοτώσουν.Η παραβίαση των κανόνων που ρυθµίζουν
τη µονοµαχία προκαλούν την οργή του ήρωα. Εάν στα υπόλοιπα έργα οι
διασκευαστές δεν θεωρούν αναγκαίο να προσθέσουν κάποιο παραδειγµατικό τέλος
για το συγκεκριµένο πρόσωπο, εδώ η αχρειότητά του οδηγεί στην τελική
θανάτωσή του. Όπως ελπίζει ο ίδιος ο ήρωας,ο Θεός είναι µε το µέρος του και
προστατεύει το σπαθί του. Γι’ αυτό δεν διστάζει να διαπράξει αυτοδικία και να
σφάξει τον αντίπαλό του.174
172
Βλ.στ.205-10.
173
Στη ∆ιήγησιν λείπει µάλιστα και το επεισόδιο του ταξιδιού του υπηρέτη αυτού στην Τύρο
όπου πληροφορείται για την εξαφάνιση του αναζητούµενου Απολλώνιου.
174
Υstoire 55.14 κ.ε.,59.15 κ.ε.
241
Το τελευταίο πρόσωπο µε το οποίο θα ασχοληθούµε είναι ο Θεόφιλος, ο

δούλος–υπηρέτης της θετής µητέρας της Τάρσιας.175 Θα αρχίσουµε πάλι από τη
λατινική µυθιστορία.
Η εσωτερική του διαµάχη αποτελεί το βασικό χαρακτηριστικό του στη ΗΑ.
Το πρόσωπο αυτό βρίσκεται στην εξής δύσκολη κατάσταση: Το αντίτιµο για την
απελευθέρωσή του είναι ο φόνος της αθώας κόρης Τάρσιας. Παρά τις αρχικές
αντιδράσεις του,ο υπηρέτης γίνεται θύµα του εξαναγκασµού της αφέντρας του και
πηγαίνει τελικά στο µέρος όπου µπορεί εύκολα να τη σκοτώσει. Η
προβληµατιζόµενη συνείδησή του είναι χαρακτηριστική ενός ατόµου
επηρεασµένου από το χριστιανισµό. Στο κείµενο αυτό ο Θεόφιλος προσπαθεί
επανειληµµένα να δικαιολογηθεί απέναντι στο Θεό για την αξιοκατάκριτη πράξη
που αναγκάστηκε να αναλάβει. Ενώ οι κακόβουλοι χαρακτήρες τιµωρούνται, ο
ηθικοδιδακτικός σκοπός της ΗΑ επέβαλλε τη συγχώρεση στην περίπτωση αυτή του
θεοφοβούµενου υπηρέτη Θεοφίλου. Γι’ αυτό, όταν συλλαµβάνονται τελικά οι
αφέντες του,η κόρη του ήρωα,αναγνωρίζοντας το καλό που της έκανε –τότε που
την άφησε να προσευχηθεί ώσπου και εµφανίστηκαν οι πειρατές που την έσωσαν
από βέβαιο θάνατο–,µεσολαβεί για να µη λιθοβοληθεί και αυτός,και αποφασίζει
να τον απελευθερώσει και να του δώσει µάλιστα και ένα χρηµατικό ποσό.176
Η τραγικότητα που είχε στη ΗΑ το συγκεκριµένο πρόσωπο δεν ενδιέφερε
κατά τον ίδιο βαθµό όλους τους µεταγενέστερους διασκευαστές της µεσαιωνικής
και της αναγεννησιακής εποχής:
175
Συνήθως πρόκειται για τον υπεύθυνο των αγροτικών εργασιών, είναι δηλαδή ο επιστάτης
του κτήµατος του Στραγγίλιου.Έτσι στην ΗΑ: nuntiatur ei villicum venisse Theophileum nom inem ,
στη Versione: chom andoe che li vegnisse un so lavorador,lo quale nom eva Teochilo (αλλού και το
όνοµα Theophilo), στο Rom anzo: si m andò alla villa per uno suo servo (Τeochilo), στο Leggere:
m andò per uno servo ch’ era a la villa sua,ilquale servo aveia nom e Teofilo (αλλού και Τeofiglio),
στη ∆ιήγησιν:κράζουσιν δο λον ξ α τ ν ξω π’ τ χωρίον, νόµατι Θεόφιλον,και τη Ριµάδα: ναν
της δο λον κραξε (Βλ. και το συχνό χαρακτηριστικό χωριάτης). Σε ορισµένες διασκευές δεν
µαθαίνουµε ακριβώς τι είδους υπηρεσίες ή δουλειές κάνει για τους κυρίους του.Έτσι στην Ystoire:si
appella un sien varlétquiotnom Theophilus (ενίοτε απαντά και το όνοµα Theophiliun),στον Pucci:
per un suo servo m andò, και στον Tim oneda: tom ó un esclavo que tenía llam ado Estrangulo. Στο
Libro το πρόσωπο αυτό µετατρέπεται σε έναν αποφυλακισµένο εγκληµατία:om ne de rayz m ala,que
iazía en presión [… ] Su nom bre fue Teofilo.Ανώνυµο µένει στα Cantariτου Pucciκαι στη Ριµάδα.
Στην Patraña τo όνοµα Teophilo χρησιµοποιείται για ένα νέο πρόσωπο,τον κηδεµόνα της κόρης του
ήρωα.
176
Ο θρησκευόµενος αναγνώστης της εποχής πρέπει ίσως να κατανοούσε ότι αυτό το πρόσωπο
δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να ακολουθεί τους κανόνες που επέβαλλε η ίδια η χριστιανική κοινωνία,
σύµφωνα µε τους οποίους οι δούλοι είχαν το απαράβατο καθήκον να υπακούουν τους κυρίους τους,
ακόµη κι αν αυτοί είναι σκληροί,όπως τονίζουν επανειληµµένα η Αγία Γραφή και οι Πατέρες της
Εκκλησίας,βλ.,λ.χ.,την Α΄ Επιστ.Πέτρου 2.18.Στη βυζαντινή γραµµατεία βλ.,λ.χ.,Κεκαυµ.Στρατ.
4:Kα ε δίκησέ σε ( κύριός σου),µ γκαλ α τ , λλ φες κα Χριστ ς ντιλάβοιτό σου.
242
Μόνο στη τοσκανο-βενετσιάνικη µορφή και στη γαλλική Ystoire µπορούµε

να µιλήσουµε για οµοιότητα χαρακτήρα µε το πρόσωπο της λατινικής διήγησης.
Από την έντονη εσωτερική διαµάχη που κυριαρχεί στον υπηρέτη αυτό στη
ΗΑ δεν αποµένει στο Rom anzo,στο Leggere και στα Cantariπαρά η αρχική του
απροθυµία να αναλάβει τη δολοφονία της Τάρσιας. Στην τελευταία ιταλική
διήγηση,πάντως,όχι µόνο εξαφανίζονται οι ενδείξεις θεοσέβειας του προσώπου,
αλλά παρατηρείται και µια αισθητή έλλειψη ηθικών αρχών. Στη διασκευή του
φλωρεντινού συγγραφέα αξίζει να παρατηρήσουµε και τη µεγαλύτερη ένταση που
δίνεται στη σκηνή, σε σχέση µε προηγούµενες διασκευές. Εδώ ή ηρωίδα
αντιµετωπίζει µε περισσότερη αντίσταση έναν υπηρέτη που χαρακτηρίζεται ως
villan pessim o e rio.177 Ενδεικτική για τον χαρακτήρα του είναι και η υποκριτική
µαρτυρία που καταθέτει, χρόνια αργότερα, στη δίκη που γίνεται εναντίον των
θετών γονέων της Τάρσιας.Με σκοπό να κερδίσει τη συµπάθεια του δικαστηρίου,
ο δούλος αυτός δηλώνει κάτι που φαίνεται εδώ αµφίβολο,το ότι χάρηκε,δηλαδή,
για το ότι ήρθαν οι πειρατές και µαταίωσαν το φόνο.178Την κακία του προσώπου
την υπογραµµίζει ιδιαίτερα ο συντάκτης του Libro. Εδώ ο Θεόφιλος είναι ένας
κακοποιός,που χαρακτηρίζεται συνεχώς µε διάφορα αρνητικά επίθετα.179
Ο κρητικός συγγραφέας παρουσιάζει ένα πρόσωπο αρκετά διαφορετικό.Εάν
ο χωριάτης που υπηρετεί τον Στραγγίλιο και τη ∆ιονίδα έχει κάποιο ελάττωµα,
αυτό είναι ο δουλικός και αδύνατος χαρακτήρας του.Γι’ αυτό,δέχεται δίχως την
παραµικρή αντίρρηση την εντολή της αφέντρας του.Ο ίδιος το αναγνωρίζει,όταν,
ύστερα από κάποιο καιρό,δίνει τη µαρτυρία του στη δίκη που γίνεται εναντίον των
αφεντών του για την απόπειρα δολοφονίας της Τάρσιας. Στην λεπτοµερή του
κατάθεση αναφέρει το περιστατικό ακριβώς όπως έγινε, χωρίς να ψευσθεί ή να
βρει κάποια άλλη δικαιολογία. Παρά την υποχρέωση που είχε να υποταχθεί
πάντοτε στη θέληση των κυρίων του, δεν διστάζει να τους «προδίδει» όταν του
δίνεται ευκαιρία,για να µπορέσει έτσι να απαλλαχθεί από την τιµωρία.Το ότι είναι
ένα πρόσωπο που κοιτά µόνο το συµφέρον του,για να διατηρήσει τη δική του ζωή,
το διαπιστώνουµε και µε το κωµικό τρόπο µε τον οποίο ο ίδιος περιγράφει πώς
έφυγε τρεχάτος,χωρίς να εκτελέσει το καθήκον του,όταν από το ακρογιάλι είδε να
εµφανίζεται το πλοίο των πειρατών. Εκτός από το ότι επέτρεψε στην Τάρσια να
προσευχηθεί για την ψυχή της λίγο πριν την εκτέλεση, ο δούλος της Ριµάδας
σώζεται χάρη και στην ειλικρίνεια του και τη φανερή έλλειψη κακίας.180
177
CantariΙΙΙ 48 κ.ε.Το villan(ο) προέρχεται από το λατινικό villanus.Στα ιταλικά απέκτησε
και τη σηµασία του «m alvagio»,συνώνυµο δηλαδή του pessim o e rio.
178
CantariV I25.
179
Elastroso,elm alo,traydorfalso,villano κτλ.
180
Βλ.στ.1213 κ.ε.,1705 κ.ε.
243
Το τέλος του προσώπου δηµιουργεί,όµως,κάποια προβλήµατα σε µερικούς

διασκευαστές. Ενώ στις περισσότερες διασκευές ο υπηρέτης σώζεται από τον
σκληρό θάνατο,πράγµα που γίνεται µάλλον όχι τόσο ως αµοιβή για την ηθικότητα
του, αλλά για να υπογραµµισθεί η ευγνωµοσύνη και η ηθική υποχρέωση που
ένιωθε η Τάρσια απέναντί του,στη γαλλική µορφή απελευθερώνεται και παίρνει
χρήµατα από τη κόρη του ήρωα,όπως και στη ΗΑ.Τίποτε σχετικό µε µια τέτοια
απελευθέρωση δεν αναφέρεται στις ιταλικές διασκευές ή στη Ριµάδα.181 Στο Libro
παρατηρείται η εξής αφηγηµατική αντίφαση: αρχικά διαβάζουµε ότι ο Θεόφιλος
είχε το τέλος που του άξιζε και,γι’ αυτό,πέθανε ως υπηρέτης,αργότερα όµως η
λεπτοµέρεια αυτή ξεχνιέται και ακολουθείται το διδακτικό τέλος που είχε το
πρόσωπο στην απώτερη λατινική πηγή. Εδώ η απελευθέρωση του Θεόφιλου
γίνεται µε απόφαση του συµβουλίου της πόλης.182 Η περίπτωση της Patraña είναι
διαφορετική.Στη διασκευή του Tim oneda ο υπηρέτης δεν έχει καν την ευκαιρία να
πλησιάσει την κόρη για να τη ρίξει στο ποτάµι.Πάντως,για τη συνεργασία του µε
την κυρία του τιµωρείται δηµόσια µε µαστίγωση.Τέλος,η συντοµία µε την οποία
παρατίθενται τα επεισόδια αυτά στην ανοµοιοκατάληκτη ελληνική διασκευή δεν
µας επιτρέπει να αποφανθούµε για το ήθος του Θεόφιλου. Ο ανώνυµος
διασκευαστής παραλείπει και την τελική ευνοϊκή κρίση που εκφέρεται στην
ιταλική πηγή του για τη µη συµµετοχή του υπηρέτη στο ανήθικο σχέδιο των
κυρίων του.
181
Στο Leggere όµως η ηρωίδα τού προσφέρει και ένα χρηµατικό ποσό.
182
Βλ.στρ.390,612.
244
5. Συµπεράσµατα
_____________________________________________________________________
Στο τέλος της εργασίας µας επιβάλλεται να δώσουµε µια γενικότερη ερµηνεία
στα επιµέρους ευρήµατά της.
Μια πρώτη διαπίστωση που προκύπτει από τη συγκριτική µας µελέτη είναι η
εξής: από τα συγκρινόµενα κείµενα µόνο η τοσκανο-βενετσιάνικη µορφή θα
µπορούσε να θεωρηθεί ως αρκετά πιστή µετάφραση του λατινικού προτύπου χωρίς
διασκευαστικές πρωτοβουλίες. Τα υπόλοιπα κείµενα που µας απασχόλησαν
ανασυνθέτουν, µε µικρότερη ή µεγαλύτερη ελευθερία, το επιτυχηµένο έργο του
Απολλώνιου. Όπως ήταν αναµενόµενο, καθώς προχωρούµε από τη µεσαιωνική
στην αναγεννησιακή εποχή και το Μπαρόκ,οι διασκευαστές τείνουν να αντλήσουν
πιο ελεύθερα από τις αντίστοιχες πηγές τους και να πρωτοτυπήσουν περισσότερο.
Ο Απολλώνιος εκσυγχρονίζεται σιγά σιγά και εµπλουτίζεται µε διάφορα
στοιχεία της πολιτισµικής κληρονοµιάς κάθε διασκευαστή. Υπάρχουν όµως
αρκετές δοµικές και θεµατικές οµοιότητες σε όλα τα κείµενα που εξετάστηκαν:
Οι περισσότεροι διασκευαστές ακολουθούν τη µακροδοµή της πλοκής της
λατινικής µυθιστορίας, προσθέτοντας ορισµένες περιγραφικές λεπτοµέρειες ή
σκηνές.Ανάµεσα στα πρωτότυπα µέρη των συγκρινόµενων κειµένων βρίσκονται η
«βιβλική» περιγραφή που υπάρχει στο Leggere της φοβερής κακοκαιρίας που
πλήττει την Αντιόχεια και για την οποία ευθύνεται ο αµαρτωλός βασιλιάς
Αντίοχος, το επεισόδιο της κονταροµαχίας της ελληνικής Ριµάδας, οι σκηνές
ερωτικού περιεχοµένου που εισάγονται στο πρώτο µέρος της Ystoire και οι τελικές
σκηνές τoυ ίδιου κειµένου που αφηγούνται την πολιτική διαµάχη και τις
συγκρούσεις που γίνονται στην Αντιόχεια µε αφορµή την διεκδίκηση της εξουσίας
από τον Απολλώνιο. Οι περισσότερες αλλαγές στην υπόθεση του έργου
εντοπίζονται στο οψιµότερο από τα κείµενα που εξετάσαµε, δηλαδή την
αναγεννησιακή Patraña.Ο Tim oneda παρουσιάζει ορισµένα καινούρια επεισόδια
µε τα οποία βελτιώνει ελαφρώς την παραδοσιακή πλοκή της µυθιστορίας. Τα
επεισόδια αυτά εισάγονται στο δεύτερο µέρος της διήγησης και αφορούν κυρίως
την ιστορία της κόρης του Απολλώνιου.
Η πρωτοβουλία των διασκευαστών συνίσταται επίσης στην αφαίρεση ή
συντόµευση ορισµένων χωρίων του προτύπου.Με τον τρόπο αυτό οι διασκευαστές
επιδιώκουν καταρχήν την καλύτερη δόµηση του έργου.Έτσι,για παράδειγµα,στη
∆ιήγησιν το επεισόδιο αναγνώρισης πατέρα-κόρης παρουσιάζεται βελτιωµένο από
245
δοµική άποψη χάρη στη σύµπτυξη σε µία µόνο σκηνή των δύο σκηνών διαλόγου
του προτύπου, ανάµεσα στον Απολλώνιο και την κόρη του, και χάρη στην
παράλειψη των «ψυχαγωγικών» αινιγµάτων που διέκοπταν τη γρήγορη κίνηση της
δράσης. Ενίοτε ορισµένες σκηνές παραλείπονται µε διπλό σκοπό, αφενός τη
γρηγορότερη εξέλιξη της δράσης και αφετέρου την ηθική «βελτίωση» ή συνοχή
ενός συγκεκριµένου προσώπου.Αυτό ισχύει,για παράδειγµα,στη Ριµάδα και στην
Patraña µε την παράλειψη της σκηνής διαλόγου της πριγκίπισσας–θύµατος της
αιµοµιξίας µε την παραµάνα της, καθώς επίσης και µε τη συνάντηση του
Απολλώνιου µε τον υπήκοό του στην Ταρσό και µε τις σκηνές στο πορνείο,που
λείπουν αντιστοίχως στις δύο αυτές διασκευές. Οι παραλείψεις ή συντοµεύσεις
αφορούν επίσης χωρία µε προβληµατικό για τους διασκευαστές φορτίο ή
περιεχόµενο.Ασυµβίβαστες µε τη νοοτροπία και τις λογοτεχνικές προτιµήσεις των
διασκευαστών φάνηκαν, για παράδειγµα, στο ισπανικό Libro και στην ελληνική
∆ιήγησιν οι ρητές σκηνές βιασµού και διακόρευσης της κόρης του Αντίοχου και
του Απολλώνιου. Η συντοµία µε την οποία περιγράφονται οι αντιδράσεις του
πολυπαθούς και «ψυχρού» ήρωα στις διάφορες δυστυχίες του,όπως το ναυάγιο και
ο θάνατος της γυναίκας του στη θάλασσα, φαίνεται να συνδέονται επίσης στην
τελευταία διασκευή µε τον τρόπο σκέψης του θρησκευόµενου ελληνόγλωσσου
διασκευαστή.
Η πλοκή της ιστορίας παραµένει,πάντως,ίδια σε γενικές γραµµές,ακόµη και
στις τελευταίες γνωστές λογοτεχνικές ή λαϊκές συνθέσεις του έργου.Στον Pericles,
για παράδειγµα,ο άγγλος δραµατουργός εισάγει µερικά καινούργια δευτερεύοντα
πρόσωπα,αναπτύσσει ορισµένες σκηνές διαλόγου,συνθέτει πρωτότυπες σκηνές –
όπως η υποδοχή των ιπποτών στον αγώνα κονταροµαχίας και το επακόλουθο
συµπόσιο στην αυλή του βασιλιά της Πεντάπολης–,αλλά παρουσιάζει σε µορφή
παντοµίµας όσα σηµεία της ιστορίας δεν θεωρεί ενδιαφέροντα από δραµατική
άποψη, ή απλώς τα συνοψίζει στα εισαγωγικά σχόλια του προσώπου που
αναλαµβάνει το ρόλο του αφηγητή.Στη νεότερη προφορική ελληνική παράδοση η
ιστορία του Απολλώνιου και της οικογένειάς του παρουσιάζει,γενικά,εκτός από
το εκτενές παραµύθι από την Κω, τη συντοµότερη µορφή. Εντούτοις, τόσο οι
δηµώδες «ρίµες» όσο και τα παραµύθια ακολουθούν, µε ορισµένες επιµέρους
µεταβολές, τη βασική πλοκή της ιστορίας, απορρίπτοντας συνήθως από το
παραδοσιακό αφηγηµατικό υλικό µόνο το αρχικό επεισόδιο αιµοµιξίας.1
Τόσο στις νεοελληνικές όσο και στις ροµανικές επεξεργασίες εντοπίσαµε
πολλά στοιχεία που ανήκουν στους κοινούς τόπους του Μεσαίωνα και της
Αναγέννησης.Μάλιστα µερικά από αυτά τα µοτίβα ή θέµατα προέρχονται από τη
1
Και εδώ εξαιρείται το κώτικο παραµύθι, βλ. κεφ. 4, σηµ. 114. Οι προτιµήσεις της λαϊκής
νεοελληνικής «µούσας» συνέπεσαν έτσι εν γένει µε τη θέση ορισµένων ηθικολόγων παλαιότερων
εποχών,βλ.παρακάτω σηµ.11.
246
λατινική ΗΑ και έχουν τις ρίζες του στην κλασική Αρχαιότητα ή στην
υστερορωµαϊκή περίοδο, όπως η δύναµη της Τύχης, η σηµασία της πνευµατικής
καλλιέργειας, η ασθένεια του έρωτα, η επισήµανση της ιδανικής, πολύ νεαρής
ηλικίας για το γάµο στις γυναίκες,οι συνήθειες της προίκας και των προξενιών,ο
στιγµατισµός της σκληρής µεταχείρισης της θετής κόρης από την κακιά και
ζηλόφθονη µητριά,η σηµασία της διαφύλαξης της αγνότητας προ του γάµου,κ.ά.
Από τα µοτίβα αυτά ορισµένα επιβιώνουν στον ελληνικό χώρο κατά τη νεότερη
εποχή, όπως δείχνουν οι βενετικές επανεκδόσεις της Ριµάδας και οι λαϊκές
προφορικές συνθέσεις που αντλούν από αυτή. Με άλλα λόγια,αποκαλύψαµε ότι
ορισµένα από τα θεµατικά στοιχεία που απαντούν στις διάφορες λογοτεχνικές,
αλλά και λαογραφικές, διασκευές του έργου διαφορετικών τοπικών παραδόσεων
και εποχών έχουν ενιαίο,διαπολιτισµικό θα λέγαµε,χαρακτήρα.
Ένας βασικός συνδετικός κρίκος που συµβάλλει στη θεµατική οµοιότητα των
κειµένων που συγκρίναµε στην παρούσα εργασία αποτελεί ο χριστιανισµός. Η
διαδικασία εκχριστιανισµού του Απολλώνιου ξεκινά µε την πρώτη σωζόµενη
λατινική διήγηση και προχωρά σε διαφορετικό βαθµό στις επεξεργασίες που
γίνονται κατά τον όψιµο Μεσαίωνα στις διάφορες «εθνικές» ή αυτόχθονες
ευρωπαϊκές γλώσσες, ανάλογα µε το στόχο και τη µόρφωση κάθε διασκευαστή.
Ίσως αυτό εξηγεί και το ότι,παρά την ύπαρξη τόσων διαπολιτισµικών θεµατικών
µοτίβων που ταιριάζουν σε επεισόδια του έργου,αυτό δεν διαδόθηκε έξω από τη
χριστιανική Ευρώπη.
Η ελληνική ∆ιήγησις και το ισπανικό Libro αποτελούν την αποκορύφωση
αυτής της σταδιακής διαδικασίας εκχριστιανισµού. Στα κείµενα αυτά το
χριστιανικό στοιχείο δεν έχει πια τόσο τη µορφή υπαινιγµού που είχε σε
προηγούµενες διασκευές του έργου,όσο τη µορφή της άµεσης εκπροσώπησης της
ίδιας της χριστιανικής θρησκείας και διανόησης. Η διδαχή που εµπεριείχε η
παραδειγµατική διήγηση, όπου τελικά επέρχεται η κάθαρση µε την τιµωρία των
κακών προσώπων και το αίσιο τέλος για τους καλούς ήρωες,χρησιµοποιήθηκε στα
κείµενα αυτά προς υποστήριξη των ηθικολογικών και αγιολογικών προθέσεων των
διασκευαστών τους.
Οι δύο αυτές διηγήσεις αντικαθιστούν συστηµατικά όλα τα στοιχεία
παγανιστικής προέλευσης που απαντούσαν ακόµη στο αντίστοιχο πρότυπό τους,
δείχνουν πολλά παραδείγµατα των τοποθετήσεων της Εκκλησίας πάνω σε διάφορα
θέµατα που αφορούν την καθηµερινή ζωή των ατόµων που έζησαν σε διαφορετικά
µέρη του χριστιανικού κόσµου του όψιµου Μεσαίωνα, ενώ προβάλλουν
ταυτόχρονα διάφορα δόγµατα της χριστιανικής πίστης.Στη ∆ιήγησιν συγκεκριµένα
επανέρχονται συχνά ο εορτασµός του Πάσχα,ο συµβολισµός της Κυριακής και η
ανάµνηση της Ανάστασης του Χριστού.
247
Η ηθικοδιδακτική χριστιανική τάση αυτών των δύο έµµετρων κειµένων

φάνηκε και στη µελέτη του ήθους των προσώπων. Η θρησκευτική κοσµοθεωρία
των ανώνυµων διασκευαστών τους καθορίζει τις πράξεις και τους λόγους των
χαρακτήρων, µε αποτέλεσµα η χαρακτηριστική για το Μεσαίωνα πόλωση του
κόσµου να τονίζεται εδώ ιδιαίτερα. Το ισπανικό Libro και η ελληνική ∆ιήγησις
φαίνονται, σε µεγαλύτερο βαθµό από τις άλλες µεσαιωνικές επεξεργασίες του
Απολλώνιου, µια «σούµα» χριστιανικών αρετών (αγνεία,παρθενία,εγκαρτέρηση,
ελπίδα, ευσπλαχνία, ευσέβεια, προσευχή, ευγνωµοσύνη, κτλ.) και χριστιανικών
αµαρτηµάτων (λαγνεία, φιλαργυρία, φθόνος, πλεονεξία, ασέβεια, κ.ο.κ.). Η
παροµοίωση των ηρώων, από τους οποίους εκφράζεται η χριστιανική πίστη, µε
τους ήρωες των βίων αγίων, µε τους οποίους πρέπει να ήταν εξοικειωµένοι οι
πιθανότατα κληρικοί διασκευαστές των µορφών αυτών, είναι άλλωστε αρκετά
φανερή.2
Όπως είναι γνωστό, εν γένει οι µεσαιωνικοί συγγραφείς δεν µπορούν να
παραβλέψουν την ακτινοβολία της χριστιανικής βιβλικής έκφρασης. Από τους
διασκευαστές του Απολλώνιου που µελετήσαµε εδώ,εκείνοι που προχωρούν πολύ
περισσότερο,σε σχέση µε τους άλλους,στη χρήση χριστιανικής φρασεολογίας και
πηγών είναι ακριβώς οι στιχουργοί του Libro και της ∆ιηγήσεως. Οι ανώνυµοι
διασκευαστές τους χρησιµοποιούν επανειληµµένα τους εκφραστικούς τρόπους της
εκκλησιαστικής λογοτεχνικής παράδοσης.3
Με άλλα λόγια, και παραφράζοντας τον Μ. Μπαχτίν,στα χέρια αυτών των
δύο θρησκευόµενων συγγραφέων η µυθιστορία του Απολλώνιου ενίοτε ξεπερνά τα
όρια της ιδιαίτερης τέχνης της µυθοπλαστικής λογοτεχνίας και µεταµορφώνεται σε
καθαρά ηθικοδιδακτικό χριστιανικό κήρυγµα.
Ο έντονος εκχριστιανισµός που παρουσιάζουν οι διηγήσεις αυτές σχετίζεται
και µε τις ιστορικο-κοινωνικές και πολιτισµικές συνθήκες των εποχών που έζησαν
οι δύο ανώνυµοι συγγραφείς.Οι συνθήκες αυτές ήταν διαφορετικές στην ισπανική
χερσόνησο του 13ου αιώνα και στον ελληνόφωνο κόσµο της Ανατολικής
Μεσογείου προς τα µέσα ή τέλη του 14ου αιώνα.
2
Όπως έχει παρατηρηθεί και αλλού,βλ.Zink και Stanesco (1992),«la vie de saintetle rom an
étaientles deux aspects,spiritueletprofane,d’un m êm e genre».Στο συµπέρασµα αυτό µπορεί κανείς
να φτάσει διαβάζοντας το εξής απόσπασµα από το Μαρτύριο του αγίου Απολλωνίου (βλ.κεφ.1,σηµ.
3,κεφ. 2, σηµ.11),το οποίο φαίνεται να συνοψίζει τη θεµατική και τα χριστιανικά µηνύµατα της
∆ιηγήσεως: yδίδαξεν (ο Χριστός) γρ θυµµν παύειν, yπιθυµίαν µετρεkν, δονς κολάζειν, λύπας
yκκόπτειν, κοινωνικο½ς γίνεσθαι, φιλίαν α¼ξειν, κενοδοξίαν καθαίρειν, πρµς µυναν δικούντων µ
τρέπεσθαι,[… ]Θεµν σέβειν µόνον θάνατον,ψυχν θάνατον πιστεύειν,δίκην µετά θάνατον πεπεkσθαι,
γέρας πόνων ρετ¡ς µετ τν νάστασιν yλπίζειν παρ ΘεοÀ δοθησοµένην τοkς ε¹σεβÎς βιώσασι.
3
Για τις παραποµπές της ∆ιηγήσεως στη Βίβλο,βλ.,λ.χ.,κεφ.1,σηµ.27,κεφ.2,σηµ.102,109,
112,κεφ.3,σηµ.14,κεφ.4,σηµ.15,121,155.
248
Στην πρώτη, ρωµαιοκαθολική µορφή το ειδωλολατρικό λατινικό πρότυπο

µετατρέπεται σε µια απολογία του χριστιανισµού που απευθύνεται σε χριστιανούς
που, για εµπορικούς και άλλους λόγους, συναναστρέφονται µε αλλόθρησκους,
εβραίους και µουσουλµάνους.Οι τελευταίοι κατείχαν ακόµη σηµαντικό µέρος του
νότιου τµήµατος της ισπανικής χερσονήσου.
Ο ελληνόγλωσσος,και µάλλον ελληνορθόδοξος συγγραφέας,από την άλλη,
περνά διάφορα χριστιανικά µηνύµατα σε ένα θεοφοβούµενο κοινό που ίσως
αισθανόταν την άµεση απειλή του ισλαµικού κόσµου ή νοσταλγούσε τη
σταυροφορική «reconquista».Από αυτή την άποψη η φραγκοκρατούµενη Κύπρος,
ένα από τα πιο ακραία βασίλεια της χριστιανοσύνης στην Ανατολή, που
περιβαλλόταν γεωγραφικά από διάφορες ισλαµικές επικράτειες,συγκεντρώνει τις
περισσότερες πιθανότητες ως τόπος συγγραφής ή διασκευής της ∆ιηγήσεως.4
Η τοποθέτηση της συγγραφής της µυθιστορίας αυτής στο λατινικό βασίλειο
της Κύπρου µάς οδηγεί και σε άλλο ενδιαφέρον συµπέρασµα. Όπως και στην
περίπτωση της ισπανικής µεσαιωνικής διασκευής, ο ανώνυµος ελληνόγλωσσος
συγγραφέας απευθύνεται σε ένα ποίµνιο ενσωµατωµένο σε µια µεικτή από
θρησκευτική άποψη κοινωνία για να ενδυναµώνει ίσως την πίστη του.
Πρώτα απ’ όλα η ∆ιήγησις εκλαµβάνεται ως παράδειγµα του µεγαλείου του
χριστιανισµού στην αντιπαράθεση µε τους άπιστους. Στον πληθυσµό του νησιού
συναντώνται και πολυπληθείς µειονότητες Συρίων και Αρµενίων.Ο αριθµός τους
αυξήθηκε ιδιαίτερα µετά τις εισβολές που υπέστησαν οι χώρες τους από τους
Μαµελούκους της Αιγύπτου από τις αρχές του 13ου αιώνα, και οι περισσότεροι
από αυτούς προσλήφθηκαν ως µισθοφόροι του φραγκικού βασιλείου. Στην
κατηγορία των αρχικά αλλόθρησκων που αποτελούσαν επίσης µέρος της
κυπριακής κοινωνίας του µεσαιωνικού βασιλείου ανήκουν και οι τουρκόπουλοι,
που υπηρετούσαν ως µισθοφόροι στο στρατό µε ελαφρό οπλισµό, αλλά δεν
στρατολογούνταν µεταξύ των εκχριστιανισθέντων µουσουλµάνων, καθώς και οι
αιχµάλωτοι πολέµου που προερχόταν από διαφορετικές χώρες της µουσουλµανικής
Ανατολής. Ένα άλλο κοµµάτι της κυπριακής κοινωνίας της εποχής των
Λουζινιανών, που διατηρούσε τη θρησκευτική του ιδιαιτερότητα, αποτελούνταν
4
Η απειλή αυτή έγινε εντονότερη στην Κύπρο στις αρχές του 15ου αιώνα,λίγο µετά ίσως από
την εποχή της συγγραφής της ∆ιηγήσεως,όταν άρχισαν οι ληστρικές και στρατιωτικές επιδροµές των
Μαµελούκων.Η πρώτη από τις εκστρατείες αυτές στην Κύπρο που αναφέρεται στις αραβικές πηγές
έγινε το 1424. ∆ύο χρόνια αργότερα, για να εκδικηθούν την πολύ παλαιότερη λεηλασία της
Αλεξάνδρειας του 1365 από τους σταυροφόρους του Πέτρου Α΄,οι Μαµελούκοι εξαπέλυσαν εισβολή
στην Κύπρο.Η εισβολή αυτή και η υποτέλεια του νησιού επέσπευσε την προϊούσα παρακµή,που θα
οδηγούσε,προς τα τέλη του 16ου αιώνα,στην βενετική κυριαρχία (1489-1571).Κατά την εποχή της
αντιγραφής του κειµένου,πάντως,στον παρισινό κώδικα, η ισλαµική απειλή εκπροσωπούνταν από
τους οθωµανούς Τούρκους.
249
από τη µειονότητα εβραίων, οι οποίοι ήταν, κατά κύριο λόγο, έµποροι και
τεχνίτες.5
Ανάµεσα στους στόχους του συγγραφέα της ανοµοιοκατάληκτης ελληνικής
διασκευής του Απολλώνιου ήταν ίσως και η αντιµετώπιση της επίδρασης της
ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας. Βέβαια η εποχή πάλης για την επιβίωση της
Ορθόδοξου Εκκλησίας στην Κύπρο είχε ήδη περάσει όταν γράφεται η ∆ιήγησις.
Ωστόσο, δεν αποκλείεται το κείµενο αυτό να αποτελεί έκφραση της αντίδρασης
ενός συντηρητικού ελληνορθόδοξου κληρικού, ίσως µοναχού, στην πίεση που
ασκούσε ακόµη η δυτική στην κυπριακή Εκκλησία κατά την φραγκοκρατία,
γεγονός που εξηγεί άλλωστε το παρεµβαλλόµενο ορθόδοξο περιβάλλον της
µυθιστορίας.6 Μετά το ελληνοκυπριακό, το «λατινικό» στοιχείο, το επείσακτο
δηλαδή µε την κατάκτηση,ήταν το σηµαντικότερο στον πληθυσµό του νησιού.Η
προέλευση των Λατίνων στην Κύπρο ήταν ποικίλη. Γάλλοι, Βενετοί, Πιζάνοι,
Γενουάτες, Φλωρεντινοί, Καταλανοί, Ναπολιτάνοι και Σικελοί αποτελούσαν τις
βασικές οµάδες φράγκων που υπηρετούσαν θρησκευτικά τη ρωµαιοκαθολική
Εκκλησία στο µεσαιωνικό βασίλειο της Κύπρου.
Ο εκχριστιανισµός της ιστορίας αποτελεί εποµένως,εάν η ερµηνεία µας είναι
σωστή,ένα άλλο στοιχείο που µπορεί να ενισχύσει,µαζί µε τους ιδιωµατισµούς και
τις γεωγραφικές ενδείξεις του κειµένου,7 τη θεωρία της κυπριακής καταγωγής του
διασκευαστή της ∆ιηγήσεως.8
Έναν διαφορετικό τρόπο προσαρµογής ή αφοµοίωσης του παλαιότερου
αφηγηµατικού υλικού απεικονίζει η κρητική διασκευή του τέλους του 15ου αιώνα.
Πρώτα απ’όλα ο Ακοντιάνος –ή ο ποιητής που κρύβεται πίσω από το όνοµα αυτό–
5
Βλ.J.Richard,«Οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσµοί του µεσαιωνικού βασιλείου»,στον τόµο
Παπαδόπουλος (1995),σσ.333-74.
6
Τα στοιχεία που δηλώνουν την ορθόδοξη χριστιανική πίστη του ελληνόγλωσσου συγγραφέα
δεν είναι ελάχιστα. Βλ. την αναφορά στα µνηµόσυνα, το µοτίβο του στεφανώµατος του κεντρικού
ζευγαριού,της «απαγγελίας» του βιβλίου του Ιώβ κατά τις πασχαλινές γιορτές την ηµέρα της άφιξης
του ήρωα στην πόλη της Μυτιλήνης και του προσκυνήµατος του τελευταίου στην Έφεσο.Εκτός από
το Μαρτύριο του αγίου Απολλωνίου που αναφέραµε προηγουµένως,η ∆ιήγησις συνδέεται θεµατικά και
µε τις Πράξεις Παύλου και Θέκλας,βλ.κεφ.2,«Άρτεµις».Η διήγηση δείχνει επίσης επίδραση από την
δογµατική λογοτεχνική παραγωγή σε διάφορα θέµατα,βλ.,λ.χ.,κεφ.2,σηµ.109,για το συσχετισµό
της µυθιστορίας µε το έργο του απολογητή Αθηναγόρα,καθώς και τις παραποµπές από τον Ιωάννη
Χρυσόστοµο στα κεφ.2,σηµ.22,κεφ.3,σηµ.31 και 32,σχετικά µε το θέµα της πίστης στην Τύχη,
του θρήνου για το θάνατο των συγγενών και της απόσυρσης σε µοναστήρι των χήρων γυναικών.
Σχετικά µε το µυστήριο της Θείας Τριάδας βλ.κεφ.1,σηµ.84.Για τα συµφραζόµενα των σχέσεων
των δύο Εκκλησιών κατά την εποχή αυτή βλ.Θ.Παπαδόπουλος,«Η Εκκλησία της Κύπρου κατά την
περίοδο της Φραγκοκρατίας»,στον ιστορικό τόµο που επιµελήθηκε ο ίδιος (1995),σσ.543-665.
7
Βλ.κεφ.1,σηµ.4,κεφ.2,σηµ.18,66,κεφ.4,σηµ.116.
8
Της ίδιας άποψης είναι και ο Γ.Κεχαγιόγλου,βλ.Εισαγωγή,σηµ.10.Στην αναλυτική εξέταση
του κειµένου που ο ίδιος ετοιµάζει αναµένεται να προσκοµιστούν και άλλα σχετικά στοιχεία.
250
επεξεργάζεται το ιταλικό του πρότυπο µε αρκετή πρωτοτυπία στο αφηγηµατικό

επίπεδο.Ο ρεαλισµός και η δραµατοποίηση των κρίσιµων σκηνών, η χρήση του
ευθέος λόγου των προσώπων,καθώς και τα αναπτυγµένα µοιρολόγια,είναι µερικές
από τις πιο επιτυχηµένες αφηγηµατικές του πρωτοβουλίες.Άλλα γνωρίσµατα της
Ριµάδας, που προαναγγέλλουν επίσης το νέο γραµµατολογικό είδος της
Αναγέννησης,δηλαδή το θέατρο,είναι η προοδευτική εξέλιξη των συναισθηµάτων
των προσώπων, το ενδιαφέρον για τη ψυχολογική τους ανάλυση, καθώς και η
συχνή παρεµβολή του ποιητή ως «προσώπου» της αφήγησης µε ηθικοδιδακτικά
σχόλια.
Η Ριµάδα συνδέεται εν µέρει µε την Αναγέννηση και στο ιδεολογικό επίπεδο.
Καταρχήν θίγονται µε έµµεσο τρόπο κάποια θέµατα που αρχίζουν να ανησυχούν
τον αναγεννησιακό άνθρωπο και τα οποία θα αναπτυχθούν σε έργα της ακµής της
κρητικής λογοτεχνίας,όπως,λ.χ.,τo θέµα της εξέλιξης του ανθρώπινου γένους και
η σηµασία των φυσικών ιδιοτήτων, οι κοινωνικές διαφορές των εραστών και η
ελευθερία του έρωτα ή η σπουδαιότητα της γνώσης και των επιδεξιοτήτων που
αποκτά ο άνθρωπος, όχι µόνο, όπως παλαιότερα, µέσω της Αγίας Γραφής, αλλά
µέσω και των περιοδειών και των εµπειριών σε κόσµους και πολιτισµούς
διαφορετικούς,καθώς και από τη δηµόσια και ιδιωτική σχολική παιδεία,και χάρη
στην οποία µπορεί κανείς να αντιµετωπίζει τις τροπές της Τύχης.
Η παρουσία του Θεού και του ∆ιαβόλου στον πλασµατικό κόσµο της
µυθιστορίας παραπέµπουν ακόµη στη µεσαιωνική νοοτροπία.Το γενικό κλίµα της
διήγησης δεν είναι,πάντως,έντονα θρησκευτικό.Παρότι µνηµονεύονται ορισµένα
χριστιανικά δόγµατα,µυστήρια και έθιµα –όπως η βάπτιση των παιδιών,τα δεσµά
του γάµου,η εξοµολόγηση πριν από το θάνατο και η ταφή των νεκρών σε ναό–,η
µεταθανάτια ζωή,η σωτηρία της ψυχής και η ∆ευτέρα Παρουσία δεν απασχολούν
τόσο πολύ τον κρητικό στιχουργό,όσο η πρακτική αντιµετώπιση των δυσκολιών
του κόσµου αυτού.9
9
Είναι αβέβαιο το εάν ο ποιητής ήταν ρωµαιοκαθολικός ή ελληνορθόδοξος.Η λέξη ’πίσκοπος
(στ. 764) χρησιµοποιείται τόσο από την Ορθόδοξη όσο και από την Καθολική Εκκλησία. Η λέξη
πατήρ (βλ. στ. 1038) ίσως χρησιµοποιείται σε αντιστοιχία µε τα λατινικά «pater», ως προσφώνηση
καθολικών ιερέων. Πάντως, µόνο η χρήση των τίτλων καθολικών κληρικών και µοναχών όπως
«φράτερ» ή «φράρος» θα επέτρεπε να µιλήσουµε µε περισσότερη βεβαιότητα για καθολική πίστη του
συγγραφέα.Η επίδραση της ορθόδοξης παράδοσης φαίνεται ίσως στον κολοφώνα του κειµένου,όπου
απαντά η µνεία στον σεβαστό Πατέρα της Εκκλησίας τον Βασίλειο Καισαρείας,που γιορτάζεται την
πρωτοχρονιά. Ας σηµειωθεί επίσης ότι η έλλειψη σαφέστερων στοιχείων, ενδεικτικών της
χριστιανικής πίστης του κρητικού ποιητή συνδέεται άµεσα µε το θρησκευτικό κλίµα της Κρήτης του
τέλους του 15ου αιώνα.Κατά την εποχή της συγγραφής της Ριµάδας η πίεση που στα πρώτα χρόνια
της Βενετοκρατίας ασκούσε η εξαρτηµένη από το Βατικανό τοπική ρωµαιοκαθολική Εκκλησία πάνω
στην Ορθόδοξη της Κρήτης είχε ήδη αρχίσει να χαλαρώνει σε σηµαντικό βαθµό, και η συµβίωση
αλλογενών κοινωνικών οµάδων,καθώς και των κληρικών των διαφόρων δογµάτων που υπήρχαν στο
νησί,ήταν πια µακροχρόνια και τις περισσότερες φορές ειρηνική.Επ’αυτού,βλ.F.Τhiriet,«Eglises,
251
Πέρα λοιπόν από την προβολή της χριστιανικής διδασκαλίας,ο ποιητής της
Ριµάδας έχει προπαντός ένα σοβαρό διδακτικό,αλλά πρακτικό σκοπό.Στη Ριµάδα
το βάρος πέφτει στην παραδειγµατική αξία της ιστορίας και στην εµπειρία που
αποκοµίζει ο αποδέκτης του έργου.Η υποµονή στα δεινά αυτού του ευµετάβλητου
κόσµου, ο εφοδιασµός µε παιδευτικά και πνευµατικά αγαθά και επιδεξιότητες,η
προσευχή,η γενναιοδωρία,η αγάπη προς τα παιδιά και την οικογένεια,τους φίλους
και τον πλησίον, αποτελούν τους βασικούς άξονες µιας εσωτερικής, αλλά και
κοινωνικής µη ασκητικής θρησκευτικότητας χαρακτηριστικής του χριστιανικού
ουµανισµού που καθρεφτίζει η κρητική διασκευή του Απολλωνίου.
Η γνωµολογική και ηθικολογική διάσταση της διήγησης αυτής δεν φαίνεται,
τουλάχιστον για το σηµερινό αναγνώστη, να δικαιολογεί τη γνωστή, αρνητική
κρίση του συντηρητικού ελληνορθόδοξου κληρικού Παχώµιου Ρουσάνου,ο οποίος
στα µέσα του 16ου αιώνα,αντιδρώντας στις επανεκδόσεις της έντυπης Ριµάδας και
άλλων εντύπων στη Βενετία,φαίνεται να συνδέει λογοπαικτικά τον Απολλώνιο µε
την απώλεια της ψυχής,άρα µε το πονηρό,µε το εξής τρόπο:Tίς δ’ ν ριθµήσει
το½ς πωλείας ’Απολλωνίους καh ¸περηφάνους ‘Υπερίους καh Χάροντας χαρεkς καh
ταρταρίους καh yρωτικ σατανικά… 10 Η περίεργη αυτή δήλωση του ζακυνθινού
λόγιου µοναχού στηρίζεται ίσως σε κάποιο ενοχλητικό θεµατικό στοιχείο του
έργου,πιθανόν την αιµοµικτική σχέση του βασιλιά Αντίοχου µε την κόρη του.11
Παρά τη διδακτική και ηθικοπλαστική τάση της διήγησης ο κρητικός
διασκευαστής δείχνει και κάποιο ενδιαφέρον για το κωµικό στοιχείο το οποίο,ενώ
υπήρχε στη λατινική διασκευή της ύστερης Αρχαιότητας, εν γένει είχε εκλείψει
στις µεσαιωνικές διασκευές. Η κωµικότητα αυτή φαίνεται, για παράδειγµα, στη
σκηνή του πρώτου µέρους της ιστορίας όπου ο βασιλιάς ζητά γνώµη από τους
αδέξιους και ψεύτες προξενητάδες σχετικά µε τη σηµασία της «αινιγµατικής»
γραπτής απάντησης της πριγκίπισσας στο θέµα του προξενιού, καθώς και στην
τελευταία σκηνή που λαµβάνει χώρα στην Ταρσό, όπου δικάζονται και
τιµωρούνται οι θετοί γονείς της Τάρσιας αµέσως µετά από την µαρτυρία που
καταθέτει ο κατατροµαγµένος χωριάτης. Τα δευτερεύοντα αυτά πρόσωπα
fidèles etclergés en Crète vénitienne (de la conquête,1204/1211,au X V e siècle)»,Πεπραγµένα του ∆΄

∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου.Βυζαντινοί και µεταβυζαντινοί χρόνοι,τ.Β΄,Αθήνα 1981,σσ.484-
500,Χρ.Μαλτέζου,«Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο»,στον τόµο Ηolton (²1999),σσ.21-58.
10
Βλ.την επιστολή Πρµς το½ς yν ΒενετίW χαλκογραφεkς του Ρουσάνου στου Λάµπρου (1905),
σ.345 κ.ε.
11
Η µυθιστορία του Απολλώνιου δέχτηκε σε άλλες παραδόσεις παρόµοιες αποδοκιµασίες από
ηθικολόγους σχολιαστές. Ενίοτε η καταδίκη τους στηρίχθηκε µάλιστα στo αρχικό επεισόδιο της
αιµοµιξίας, βλ. A rchibald (1991), σ.97-8. ∆εν αποκλείεται,πάντως, η ερεθισµός του Ρουσάνου να
οφείλεται απλώς,όπως παρατηρεί ο Κεχαγιόγλου (1982),σ.87,στην «αναµφισβήτητη επιβολή του
έργου στην εποχή του,πιθανότατα προς ζηµία άλλων ψυχωφελέστερων αναγνωσµάτων».
252
προαναγγέλλουν,κατά κάποιον τρόπο,τους κατεργάρηδες υπηρέτες της κρητικής

αναγεννησιακής κωµωδίας.12
Η απόσταση από το µεσαιωνικό τρόπο σκέψης φαίνεται πιο καθαρά στην
Patraña. Ο Tim oneda δεν έχει πια έντονους ηθικούς προβληµατισµούς ούτε
µεταφυσικές ανησυχίες. Τα ελάχιστα πια χριστιανικά στοιχεία που υπάρχουν δεν
καλλιεργούν ιδιαίτερη θρησκευτική ατµόσφαιρα.Η περιπετειώδης-νοβελιστική του
διασκευή έχει ένα κύριο σκοπό, να ψυχαγωγήσει την αστική τάξη. Στην
προσέγγιση αυτής της «νουβέλας» του Απολλωνίου πρέπει να έχουµε υπόψη και το
corpus στο οποίο εντάσσεται. Στο σηµασιολογικό επίπεδο διαπιστώνουµε
συγκεκριµένα ότι,σε σύγκριση µε τις άλλες αφηγήσεις της συλλογής του έργου,η
ενδέκατη είναι η λιγότερο αντιπροσωπευτική της αναγεννησιακής νοοτροπίας.
Πράγµατι, η δανεισµένη ιστορία του ηγεµόνα Απολλώνιου είναι από τις πιο
υποδειγµατικές από ηθική άποψη.Ο Tim oneda ήταν λογικό να κρατήσει,έστω και
ελαφρά, µια χριστιανική απόχρωση σ’ αυτή και στις άλλες αφηγήσεις της
συλλογής, εάν λάβουµε υπόψη τις επανειληµµένες συνεργασίες του µε την
Εκκλησία ως εκδότης και συγγραφέας κατά παραγγελία θεολογικών έργων.
Ωστόσο, παρά τα ηθικά διδάγµατα που ενίοτε µεταδίδονται διαµέσου της
υποδειγµατικής συµπεριφοράς των πρωταγωνιστών, το σηµαντικό στις
δανεισµένες ιστορίες του Tim oneda είναι οι περιπέτειες, το µπλέξιµο των
υποθέσεων, συνήθως ερωτικού περιεχοµένου, οι κωµικές καταστάσεις και η
πονηριά,η οποία,µαζί µε την τύχη,οδηγεί τελικά στην ευτυχή αποκατάσταση της
αρχικής τάξης. Με το έργο αυτό ο ισπανός συγγραφέας προσαρµόζει στην
ισπανική λογοτεχνία τις αφηγήσεις των ιταλών «novellieri» και προαναγγέλλει τις
µυθιστορίες του Cervantes.
Για παρόµοιο σχολιασµό προσφέρεται επίσης η αγγλική θεατρική διασκευή
που αποδίδεται στον Shakespeare. Ο Pericles απεικονίζει µεν τις αλλαγές
νοοτροπίας που γνώρισε η αναγεννησιακή περίοδος και η περίοδος του πρώιµου
Μπαρόκ,αλλά επίσης δείχνει πόσο δυνατή ήταν η επιρροή της µακράς παράδοσης
της µυθιστορίας του Απολλώνιου. Αυτό εξηγεί, για παράδειγµα, την έλλειψη
ενδιαφέροντος του Shakespeare, ή του συνεργάτη του, για το ερωτικό θέµα. Η
σφραγίδα του δηµοφιλούς άγγλου συγγραφέα φαίνεται στο λαϊκό χαρακτήρα της
διασκευής.Μεταφέροντάς το στη θεατρική σκηνή,ο άγγλος δραµατουργός ανοίγει
πάλι τον κύκλο των αποδεκτών του Απολλώνιου. Έτσι, όπως οι ακροατές των
12
Ελαφρώς κωµικό ύφος εντοπίζουµε επίσης σε αφηγηµατικά µέρη, βλ. στ. 1819-26 όπου
περιγράφεται η υπερβολική χαρά που γνώρισε ο φτωχός και γέρος ψαράς χάρη στην πλούσια και
απροσδόκητη γι’ αυτόν ανταµοιβή που παίρνει,ύστερα από χρόνια,από τα µέλη της οικογένειας του
Απολλώνιου,καθώς και το ειρωνικό σχόλιο των στ.1035-6 σχετικά µε το οικονοµικό συµφέρον που
βλέπουν οι καλόγριες που δέχονται την πλούσια «χήρα» Αρχιστράτα στο µοναστήρι τους (βλ.κεφ.4,
σηµ.51).
253
cantari συγκεντρώνονταν στις πλατείες των ιταλικών πόλεων, οι άγγλοι θεατές

προσέρχονται και τώρα µαζικά στις παραστάσεις του Pericles για να διασκεδάσουν
µε την πλαστικότητα του στίχου, τους κωµικούς διάλογους και τις σκηνές
µουσικής και χορού.Το κοινό παίρνει όµως και ένα ηθικό µήνυµα διαµέσου των
σχολίων του αφηγητή.13 Η ιστορία του ηγεµόνα της Τύρου εκλαµβάνεται δηλαδή
ως έργο προορισµένο για τη λαϊκή ψυχαγωγία,αλλά ταυτόχρονα εξακολουθεί να
παρουσιάζεται ως µια διδακτική και ψυχωφελής ιστορία.
Ακόµη και στις νεότερες προφορικές ελληνικές παραλλαγές που γνωρίζουµε
σήµερα µπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει µια ριζική αλλαγή του
συµβολισµού και της ηθικής σηµασίας του έργου, παρότι στα σχετικά αυτά
µνηµεία της ελληνικής λαϊκής παράδοσης αποφεύγονται, συνήθως, τα
ηθικοδιδακτικά σχόλια.
Όπως και στην περίπτωση του Pucci,η µόρφωση του ποιητή της Ριµάδας δεν
φαίνεται να ήταν πολύ µεγάλη. Αυτό συµπεραίνουµε από τη γλώσσα που
χρησιµοποιεί,14 από το λαϊκό ύφος του κειµένου,βασικό άλλωστε για να πετύχει το
διδακτικό του σκοπό,15 καθώς και από τις πιθανές πηγές έµπνευσης.Με βάση τα
13
Βλ.χαρακτηριστικά το ηθικό δίδαγµα που δίνεται στο τέλος της παράστασης:In Antiochus
and his daughter you have heard/ofm onstrous lustthe due and justreward./In Pericles,his queen
and daughter, seen,/ although assailed with fortune fierce and keen,/ virtue preserved from fell
destruction’s blast,/led on by heaven and crowned with joy atlast./In H elicanusm ay you welldescry/
a figure oftruth,offaith,ofloyalty./In reverend Cerim on there wellappears/the worth thatlearned
charity aye wears./ For wicked Cleon and his wife, when fam e/ had spread their cursed deed to
th’honoured nam e/ofPericles,to rage the city turn,thathim and histhey in hispalace burn κτλ.
14
Ο κρητικός συγγραφέας γράφει στην καθοµιλουµένη ελληνική της εποχής του, µε λίγους
µόνο αρχαϊσµούς και αρκετούς ιδιωµατισµούς. Η πολυτυπία είναι το βασικό χαρακτηριστικό της
γλώσσας της Ριµάδας.Υπάρχουν σ’αυτό το κείµενο πολλοί εναλλασσόµενοι τύποι στην περιοχή της
φωνητικής,της µορφολογίας του ονόµατος,του ρήµατος,κτλ.∆εν απορρίπτονται όλα τα στοιχεία της
λόγιας ελληνικής, αλλά, σε σύγκριση µε την προηγούµενη ελληνική διασκευή του Απολλώνιου,
διατηρεί σε πολύ λιγότερο βαθµό λόγια στοιχεία.Η δεύτερη βασική γλωσσική διαφορά µεταξύ των
δύο ελληνικών διασκευών βρίσκεται στους ιδιωµατισµούς. Ενώ στη ανώνυµη ανοµοιοκατάληκτη
διασκευή τα διαλεκτικά στοιχεία είναι ελάχιστα,και ανήκουν στο ανατολικό,κρητοδωδεκανησιακό
ιδίωµα, στη Ριµάδα αφθονούν τα στοιχεία του κρητικού ιδιώµατος, όπως άλλωστε συµβαίνει στην
πρώιµη κρητική παραγωγή.Η Ριµάδα εντάσσεται έτσι στην κατηγορία κειµένων που αποτελούν το
πρώτο βήµα προς τη διαµόρφωση του γλωσσικού οργάνου της κρητικής λογοτεχνίας και τη βαθµιαία
αποδέσµευση από την µικτή κοινή γλώσσα της υστεροµεσαιωνικής παράδοσης.
15
Βλ.περισσότερα στο σχετικό συµπλήρωµα του Επιµέτρου ΙΙ.Πρέπει να πούµε ότι όλα τα
κείµενα για τα οποία έγινε λόγος εδώ παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον από την άποψη της µορφής,
τόσο στο γλωσσικό όσο και στο υφολογικό επίπεδο.Η χρήση του έµµετρου λόγου αποτελεί µάλιστα
αξιοσηµείωτη πρωτοβουλία ορισµένων συγγραφέων.Ειδικά ο διασκευαστής του Libro,o Pucciκαι ο
κρητικός συντάκτης της Ριµάδας προσπαθούν, διαµέσου του ρυθµού και της οµοιοκαταληξίας του
στίχου,να αρθρώσουν ένα λόγο γνήσια ποιητικό.Για λόγους χώρου και χρόνου δεν ήταν δυνατό να
προβούµε στη συστηµατική σύγκριση της στιχουργικής τεχνικής και του ύφους των συγγραφέων των
έµµετρων κειµένων που µας απασχόλησαν εδώ. Μια τέτοια µελέτη συγκριτικής υφολογίας θα
254
επιµέρους παράλληλα χωρία που εντοπίσαµε στην εργασία,καταλήγουµε στο ότι,

εκτός από έργα του Pucci, γνωρίζει πιθανόν και λίγα ακόµη ιταλικά έντυπα
κείµενα που ενδέχεται να κυκλοφορούσαν στη βενετοκρατούµενη Κρήτη.16 Από τη
δηµώδη ελληνική µεσαιωνική λογοτεχνία µπορεί να είχε διαβάσει τις ιπποτικές-
ερωτικές µυθιστορίες Ιµπέριος και Φλώριος, τα ποιήµατα Περί ξενιτείας ή άλλα
ηθικοδιδακτικά κείµενα όπως ο Σπανέας,ο Απόκοπος και οι Λόγοι διδακτικοί του
Φαλιέρου.
Όσον αφορά τη σχέση των δύο ελληνικών διασκευών πιστεύουµε ότι,παρόλο
που η εξάρτηση του ενός κειµένου από το άλλο δεν φαίνεται απόλυτα βέβαιη,δεν
αποκλείεται εντελώς ο ποιητής της Ριµάδας να είχε υπόψη του τη ∆ιήγησιν και να
τη χρησιµοποίησε ως δευτερεύουσα πηγή έµπνευσης.Παρά τη σηµαντική διαφορά
που παρουσιάζουν ως προς την ποσότητα των στίχων, συναντήσαµε στα δύο
κείµενα αρκετά επιµέρους παράλληλα χωρία ή κοινά µοτίβα,που,όσο µικρά και
αν φαίνονται, δεν µπορούν να θεωρηθούν όλα τυχαία.17 Υπάρχουν και κάποια
κοινά εκφραστικά και λεκτικά στοιχεία,αλλά οι παραλληλίες αυτές δεν είναι τόσο
εντυπωσιακές, ούτε υπάρχουν σε βαθµό που να επιτρέπουν να µιλήσουµε για
µπορέσει να συµβάλει επίσης στην αξιολόγηση των νεοελληνικών διασκευών του Απολλώνιου ως
λογοτεχνηµάτων.
16
Για τα πιθανά ιταλικά κείµενα των «Τρωικών» βλ.κεφ.4.,σηµ.150.Βλ.και τα σχόλια του
δεύτερου κεφαλαίου σχετικά µε την πιθανή ιταλική επίδραση στο επεισόδιο της κονταροµαχίας.
17
M ερικά από τα κοινά αυτά στοιχεία αφορούν τη θεµατική δοµή της διήγησης.Ανάµεσα στα
πιο ενδιαφέροντα, βλ., λ.χ., την ανάπτυξη του επεισοδίου της τρικυµίας κατά την οποία πεθαίνει
φαινοµενικά η γυναίκα του Απολλώνιου (κεφ.2,σηµ.35),το προαίσθηµα που έχει ο Απολλώνιος ότι
η κόρη του,παρά τα λόγια του φίλου του Στραγγίλιου,δεν είναι θαµµένη στο µέρος που του δείχνει ο
τελευταίος,αλλά είναι κάπου ζωντανή (κεφ.4,σ.185 κ.ε.),το µοτίβο του προσκυνήµατος του ήρωα
χάρη στο οποίο ξανασµίγουν οι σύζυγοι (κεφ. 2, σηµ. 57), την µετάθεση του επεισοδίου της
εκδίκησης από τον ήρωα του µαστροπού της Μυτιλήνης µετά από το γάµο της Τάρσιας µε τον
Αθηναγόρα (κεφ.4, σηµ. 81), καθώς και την αναγνώριση των κεντρικών ηρώων µέσα από ένα
αντικείµενο που αποτελεί τεκµήριο ιδιοκτησίας της γυναίκας και αναµνηστικό του φαινοµενικού της
θανάτου (κεφ.3,σηµ.37).Άλλα κοινά στοιχεία αφορούν την σκιαγράφηση των χαρακτήρων.Έτσι,
για παράδειγµα,στα δύο κείµενα απουσιάζουν ορισµένες από τις αταίριαστες στα αντίστοιχα πρότυπα
κείµενα συµπεριφορές του Απολλώνιου,όπως η λεπτοµέρεια της απώθησης της γυναίκας του µέσα
στο µοναστήρι προτού την αναγνωρίσει,η αυστηρή και σκληρή εντολή που δίνει σε άλλες διασκευές
ο ήρωας στο πλήρωµά του να µην τον ενοχλήσουν ενώ θρηνεί στο αµπάρι του πλοίου για την χαµένη
του κόρη, ενώ υπογραµµίζεται η γενναιοδωρία του Απολλώνιου µε την λεπτοµέρεια της εξαρχής
δωρεάν παράδοσης του φορτίου σιταριού στους πολίτες της Ταρσού, αυξάνονται οι ενδείξεις
χριστιανικής πίστης της Τάρσιας,εισάγεται το στοιχείο της επιρροής του διαβόλου στις πράξεις του
Αντίοχου και βελτιώνεται ηθικά το πρόσωπο του Αθηναγόρα, αφού λείπει η συµµετοχή που έχει
αυτός στις ιταλικές πηγές στη δηµοπρασία κατά την οποία πουλιέται η Τάρσια, και απουσιάζει
ταυτόχρονα οποιαδήποτε αναφορά σε κάποια γυναίκα της οικογένειας του ηγεµόνα (κόρη ή αδελφή)
κατά την συνοµιλία του µε την ηρωίδα στο δωµάτιο του πορνείο.
255
άµεση σχέση των δύο κειµένων.18 Βέβαια το σχετικά µεγάλο χρονικό διάστηµα
που χωρίζει τη συγγραφή των δύο κειµένων συνετέλεσε σηµαντικά στη
διαφοροποίησή τους ως προς την έκφραση και το ύφος. Μια σύγκριση της
ποιητικής των δύο στιχουργών µπορεί, πάντως, να αποβεί ενδιαφέρουσα και να
προσφέρει ίσως διαφορετικά συµπεράσµατα.
Σίγουρα έµειναν αρκετά αναπάντητα ερωτήµατα γύρω από τον ελληνικό
Απολλώνιο. Εµείς θα ήµασταν ικανοποιηµένοι, εάν µε την παρούσα έρευνα
συµβάλαµε απλώς στο να γεννηθούν στον αναγνώστη και άλλα ερωτήµατα,διότι
αυτά, όπως έλεγε παλιά και ο Σεφέρης σχετικά µε τις σχεδόν ανύπαρκτες τότε
φιλολογικές µελέτες για τον Ερωτόκριτο,είναι πάντοτε καλύτερα από τη σιωπή.
18
Βλ., λ.χ., την κοινή χρήση συγκεκριµένων τεχνικών ή άλλων όρων (όπως καλαφατίζω,
πισσώνω,µπήγω (το κεφάλι),στάµενα,διαλαληµός,κωλοσέρνω),τις στερεότυπες εκφράσεις (τότες °
Aπολλώνιος,τ ±µµάτια µου… τµ φÎς µου,Æσν σουν µαθηµένος,κτλ.),τις φραστικές οµοιότητες
ορισµένων στίχων (πρβ.∆ιήγησιν 832 yχάρησαν,yσκίρτησαν,εmχαν χαρν µεγάλην και Ριµάδα 1775
χώρα ³λη yχάρηκεν εdς τν χαρν yκείνη, ∆ιήγησιν 5 κ.ε. εmχεν γυναίκα |µορφην… /καh µετ’ α¹τ¡ς
yποίησεν µονογεν¡ θυγάτηρ… yγένετο πoθανεkν τν yαυτ¡ς µητέρα και Ριµάδα 57 κ.ε. τονε κ’
γυναίκα του πµ καιρό θαµµένη, µία θυγατέρα µοναχν |καµε µετ κείνην –ο θάνατος της µητέρας
λείπει στον Pucci–),καθώς και τους όµοιους συνδυασµούς σε τέλος του στίχου (τν ζωήν του,εdς τµ
παλάτι,±µπρός του κ.ά).
256
Ι
X ρηστικές µεταγραφές φιλολογικά ανέκδοτων κειµένων

Προσηµείωµα
Καθώς διευκρινίσαµε στην Eισαγωγή, ο σκοπός µας εδώ δεν ήταν ο καταρτισµός
κριτικής έκδοσης της ελληνικής Ριµάδας. Το κείµενο που ακολουθεί θέλει να είναι µια
φιλολογική µεταγραφή µε χρηστικό στόχο. Ως βασική αρχή είχαµε το σεβασµό του
παραδοµένου κειµένου. Προσπαθήσαµε, δηλαδή, να µείνουµε όσο το δυνατό περισσότερο
κοντά στο βενετικό έντυπο και να σεβαστούµε την παραδεδοµένη γλωσσική, µετρική και
ορθογραφική του µορφή.Τα κριτήρια που εφαρµόσαµε στη µεταγραφή αυτή συνοψίζονται
στα εξής:
Ως προς την φωνητική και την µορφολογία δεν επιδιώξαµε τη µηχανική οµοιοµορφία.
Χωρίς αντιπαραβολή µε τους άλλους, χειρόγραφους, µάρτυρες δεν είµαστε βέβαιοι εάν
µπορούµε να κρίνουµε την πολυµορφία ως αρχική ή όχι.Πιθανόν,η διπλοτυπία να οφείλεται
εν µέρει στην επέµβαση του (άδηλου)επιµελητή ή και του τυπογράφου σε µια τάση προς το
µη ιδιωµατικό και το λογιότερο,στα οποία αυτοί ενδέχεται να ήταν πιο συνηθισµένοι ή τα
οποία επιδίωκαν προγραµµατικά, για να ικανοποιήσουν το εγγράµµατο αναγνωστικό κοινό
στο οποίο απευθύνονταν.Εκτός από τις αλλοιώσεις αυτές, που υπέστη το κείµενο από τον
επιµελητή ή και τον τυπογράφο, ή κάποιο προηγούµενο αντιγραφέα του «αντιβόλου» στο
οποίο στηρίχθηκε η έκδοση, η διπλοτυπία µπορεί επίσης να οφείλεται και στον ίδιο τον
συγγραφέα. ∆εν αποκλείεται, δηλαδή, ο ποιητής να χρησιµοποίησε, για λόγους µέτρου ή
ευφωνίας,ρευστότερη µορφολογία και φωνητική.
Γι’ αυτό διατηρήσαµε τη πολυµορφία σε ζεύγη όπως, λ.χ., γυνή - γυναίκα, δουµάκι -
δαµάκι -δαµίν, λπίς - λπίδα,κίνδυνον -κίντυνον,κτλ.Για τον ίδιο λόγο,δεν επιδιώξαµε την
αποκατάσταση της γλωσσικής καθαρότητας ως προς τους βασικούς χαρακτήρες του κρητικού
ιδιώµατος, ούτε, αντίθετα, προσαρµόσαµε τους κρητικούς τύπους στους κοινούς.
∆ιατηρήσαµε δηλαδή διπλοτυπίες όπως ρχινίζω - ρχίζω,βραδύ -βράδυ, κουσε - κουσε,τί
- ντα,κτλ.,αφού ανάλογες πολυτυπίες διαπιστώνονται και σε άλλα κρητικά έργα της εποχής.
Η έκδοση παρουσιάζει τη χαρακτηριστική ελαττωµατική ορθογραφία των ελληνικών
λαϊκών εντύπων της εποχής. Πρώτα απ’ όλα συναντούµε στο κείµενο συχνά τυπογραφικά
λάθη, ανορθογραφίες ή εσφαλµένο τονισµό και χωρισµό λέξεων. Τα σφάλµατα αυτά
διορθώθηκαν σιωπηρά.Το δεύτερο πρόβληµα του κειµένου είναι ότι η ορθογραφία του δεν
είναι καλά προσαρµοσµένη στη γραφή της λαϊκής γλώσσας.Ορισµένες λέξεις και τύποι της
αρχαίας ελληνικής διατηρούν µερικές φορές την ετυµολογικά ορθή γραφή τους, µερικές
φορές όχι. Έτσι, για παράδειγµα, δεν χρησιµοποιούνται παντού τα διπλά σύµφωνα όπου
πρέπει, ενώ, ταυτόχρονα, προστίθενται κατά λάθος σε λέξεις όπου δεν δικαιολογούνται
ετυµολογικά. Το γράµµα ρ δεν παίρνει παντού δασεία. Τα πρόσφατα στη γλώσσα της
εποχής µόρια «ας» και «να» αρχίζουν και τονίζονται, αλλά όχι πάντα. Η ορθογραφία της
υποτακτικής συµπίπτει,σε µερικούς τύπους,µε την ορθογραφία της οριστικής του ενεστώτα
και αορίστου. Για την αιτιατική ενικού των αρχαίων τριτόκλιτων λέξεων σε –ις
258
χρησιµοποιείται πότε η κατάληξη –ην και πότε η κατάληξη –ιν.1 Χρησιµοποιείται ακόµη,
µερικές φορές,λόγω της κακής γνώσης της γλώσσας και της ροπής προς τον ορθογραφικό
αρχαϊσµό,η γραφή –αις των καταλήξεων σε –ες της ονοµαστικής και αιτιατικής της πρώτης
κλίσης των θηλυκών. Αυτές οι ασυνέπειες του γραφικού συστήµατος που χρησιµοποιείται
στο βενετικό τυπογραφείο καθιστούν,λοιπόν,αναγκαίο µιαν ενοποίηση και ένα κανονισµό
της ορθογραφίας.
Ενώ στη φωνητική δεν έγινε καµία µεταβολή,2 η ορθογραφία προσαρµόστηκε στους
κανόνες της (παλιάς, µη µονοτονικής) Νεοελληνικής Γραµµατικής της ∆ηµοτικής του Μ.
Τριανταφυλλίδη:
∆εχόµαστε τις ονοµαστικές φύσις, βγασις, λπίς,ενώ οι άλλες πτώσεις ορθογραφούνται
σύµφωνα µε τα πρωτόκλιτα. Αποδίδουµε τα δάνεια µε απλουστευµένη ορθογραφία, λ.χ.
καβαλίκεψε,σέλα,φουσάτο κ.ά.,απλοποιούµε την ορθογραφία των λέξεων ντα, γιά,παρότι
συµφωνούµε µε την παραδοσιακή ετυµολογία (τί ’ν’ τα, ς δι ), γράφουµε το σύµπλεγµα
–τζ– σύµφωνα µε τη φωνητική του αξία ( τσι, τσακίζω, κτλ.), ενώ το διατηρούµε όταν
αποδίδει το ιταλικό gi-(στις λ.τζούστρα,τζουστράρω).
∆ιακρίνουµε τους τύπους της οριστικής και της υποτακτικής ενεστώτα και αορίστου.
Γράφουµε µε –ω– ακόµη και τους τύπους της υποτακτικής που παραδίδονται µε –ο– στην
έκδοση.3 Για την υποτακτική αόριστου διατηρούµε τις καταλήξεις –η / –ης, για να
διακρίνεται έτσι αυτή η έγκλιση από την οριστική,αλλά γράφουµε –ειν στο απαρέµφατο.
∆ιατηρούµε τη γραφή του συνδέσµου κα , που γράφεται στο κείµενο σχεδόν πάντα
ακέραιος (µερικές µόνο φορές εκθλίβεται, ενώ σπάνια παραδίδεται µε τη µορφή κι).
Προτιµήσαµε όµως να εκθλίψουµε τον ακέραιο τύπο µπροστά σε παρελθοντικούς
ρηµατικούς τύπους.Έτσι οι ρηµατικοί τύποι κρατούν την ενδεχόµενη αρχική χρονική αύξησή
τους, εφόσον διαπιστώνεται στο κείµενο η τάση να χρησιµοποιείται ακόµη και όταν δεν
τονίζεται. Γράφουµε, για παράδειγµα, κ’ χάθη αντί κα χάθη, επειδή αλλού στο κείµενο
έχουµε τον τύπο χάθη. Για τον ίδιο λόγο γράψαµε τις αντωνυµίες µ , σ πάντα µ’, σ’
µπροστά από παρελθοντικούς χρόνους µε µη τονισµένη αύξηση, λ.χ., µ’ κατάφερε, σ’
γέννησε, κτλ. Εκθλίβουµε το κα όταν ακολουθεί άλλος, µη ρηµατικός τύπος, µε αρχικό
γράµµα ε–.Γράψαµε,δηλαδή,κ’ κε νο αντί κα κε νο,κ’ µένα αντί κα µένα,κ’ κε αντί κα
κε .Γράφονται ακέραιοι οι ισχυροί τύποι των αντωνυµιών,και χωρίς αφαίρεση επιρρήµατα
όπως κε , δά,κτλ.,όπου προηγείται το κα ,παρότι υπάρχουν στο κείµενο και οι τύποι κε νο,
µένα, κε κτλ. Επίσης, γράψαµε πάντα ε ς σένα αντί ε σ σένα κτλ., παρόλο που αλλού το
κείµενο χρησιµοποιεί τον εκτεταµένο τύπο της πρόθεσης ε σέ.
Σε ορισµένα σηµεία προτιµήσαµε, όµως, να παρουσιάσουµε το κείµενο όχι µε την
εκσυγχρονισµένη ορθογραφία,αλλά σύµφωνα µε την παραδοσιακή ορθογραφία της εποχής.
Έτσι διατηρήσαµε τον τόνο στους εκτεταµένους τύπους των προτασσόµενων του ρήµατος
αντωνυµιών τόνε, τήνε, παρότι είναι ουσιαστικά άτονες και προκλιτικές, καθώς και τον
1
δύναµιν 2,1475,δήγησιν 3,σταύρωσιν 7,κτίσιν 12,φύσιν 17,1004,γνώσιν 23, πόγνωσιν 89,
νάπαυσιν 398,θαράπαψιν 845,βάπτισιν 1111, νάγνωσιν 1306, πόθεσιν 1483.Η κατάληξη αυτή
γενικεύεται ακόµη και σε µεσαιωνικές λέξεις,λ.χ.ξεφάντωσιν 408,676 και 766,γρίκησιν 216.
2
∆ιατηρήσαµε και τις γραφές της έκδοσης που δεν απαντούν στο χφ Ν όταν αποδίδουν
ιδιαίτερα φωνητικά φαινόµενα,όπως,λ.χ.,στ ν µπόρτα (αντί για στ ν πόρτα), µπάγης (αντί για ν
πάγης),περγιορίζεστε (αντί για περιορίζεστε),φτωχεία (αντί για πτωχεία),κ.ά.
3
∆ηλαδή βάλοµεν 918 και λθοµεν 1433,1601.Οι τύποι της υποτακτικής που παραδίδονται µε
–ω– είναι οι περισσότεροι: φήσωµεν και λθωµεν 219, βγοδώσωµεν 917, ρίξωµεν 919, γυρίσωµεν
1182.
259
τονισµό όπου υπάρχει µετρική συνίζηση µέσα στη λέξη (παιδία,φτωχεία,µίον,σκολε ο,κτλ.),
επειδή οι οξύτονες καταλήξεις –ιά,–ιό µαρτυρούνται πολύ σπάνια στο κείµενο.∆ίνουµε τις
λέξεις γρικ ,καϊµός,καϊµένος,κλάιµα,σύµφωνα µε τις γραφές της βενετικής έκδοσης,αντί
για τις πιο συνηθισµένες µορφές στις νεότερες φιλολογικές εκδόσεις καηµός,κλάηµα,γροικ ,
κτλ., και δεν µετατρέπουµε παντού το σύµπλεγµα –γκ– σε –γγ– (γκαρδιακός 1127,
γκαρδιακ ν 246,γκαρδιώθηκες 1029,γκαστρωµένη 777,αλλά γγαστρώθη 1209, γγίες 1821,
γγόνι 1770).
Άλλοι κανόνες που ακολουθήσαµε στη µεταγραφή της Ριµάδας και που αξίζουν να
σχολιαστούν είναι οι εξής:
Χρησιµοποιούµε την κορωνίδα στο φωνήεν –ο– που προέρχεται από κράση, λ.χ.
π µπ κε, π θεκες κτλ.).Γράφουµε µε οξεία τις αναφορικές αντωνυµίες τόν,τήν,τό,τά,για
διάκριση από τις αιτιατικές των οριστικών άρθρων.Κεφαλαιογραφήσαµε τα κύρια ονόµατα,
και τις προσωποποιηµένες έννοιες που παρουσιάζονται ως οµιλούντα πρόσωπα, όπως ο
Λογισµός και η Όρεξη. Ρυθµίσαµε τη στίξη του κειµένου και αναπτύξαµε σιωπηρά τις
συντοµογραφίες των «nom ina sacra» κτλ. ( χ –Χριστο 1, 7, κōς – κόσµος 1751, πνα –
πνέµα 993,κς – Κύριος 11,1313 κ.ά.,θ – θεο 1023 κ.ά.).
Παρότι η µη τονισµένη αύξηση φαίνεται στο κείµενο να αποτελεί ακόµη αναπόσπαστο
συστατικό των παρελθοντικών χρόνων του ρήµατος, όπως γίνεται κανονικά στο κρητικό
ιδίωµα,προτιµήσαµε να γράψουµε χωρίς απόστροφο τα ρήµατα των οποίων το πρώτο άτονο
φωνήεν παραλείπεται στον αόριστο και τον παρατατικό, ακολουθώντας τη σύγχρονή µας
γραφή.Έτσι γράφουµε,λ.χ.,τ γνώριζε,το δε ξαν αντί για τ ’γνώριζε,το ’δε ξαν,κτλ.
Κρατήσαµε την αρχική µορφή που έχει το κείµενου στο βενετικό έντυπο και την
«είσθεση» στα δίστιχα. Για να διευκολύνουµε τον αναγνώστη, χωρίσαµε το κείµενο σε
παραγράφους,όπου υπάρχει αλλαγή επεισοδίου ή σκηνής,και,για να γίνουν πιο αντιληπτά
τα µέρη ευθύ λόγου και τα διαλογικά µέρη, χρησιµοποιήσαµε εισαγωγικά. Με
πλαγιογράφηση παραθέτουµε, στους στ. 259-264, την επιγραφή του ανδριάντα του
Απολλώνιου.
Ορισµένες επεξηγήσεις ή προτάσεις για την αποκατάσταση του κειµένου,ερµηνευτικά
προβλήµατα, καθώς και άλλα συµπληρωµατικά σχόλια παρέχονται στις Σηµειώσεις στο
κείµενο.Για ορισµένες από τις διορθώσεις είχαµε υπόψη το κείµενο του χφ Ν,καθώς και τις
επανεκδόσεις του 1553 και του 1805.Τα βενετικά αυτά έντυπα δεν έχουν βέβαια µεγάλη αξία
για την αποκατάσταση του κειµένου, διότι, καθώς διαπιστώσαµε, συνήθως όχι µόνο
διατηρούν πολλά από τα προηγούµενα σφάλµατα, της έκδοσης του 1524, αλλά και
προσθέτουν και άλλα.Σποραδικά όµως δίνουν καλύτερες γραφές,τουλάχιστον ορθογραφικά.
Σχετικά µε τη µεταγραφή του ιταλικού κειµένου θέλουµε να σηµειώσουµε τα εξής:

A κολουθήσαµε τo σύστηµα που έχει επικρατήσει στις εκδόσεις των µεσαιωνικών
ιταλικών κειµένων, σύστηµα που τείνει να εκσυγχρονίσει την ορθογραφία των εκδοµένων
κειµένων και διατηρεί τις παλιές γραφές όταν έχουν κάποια φωνητική αξία.Έτσι,αλλάζουµε
τα συµπλέγµατα –np-,–nb– σε –m p–,–m b–,προστίθεται το ετυµολογικό σύµφωνο h– στους
τύπους του βοηθητικού ρήµατος avere, µετατρέπουµε σε –i το τελικό –j, και γράφουµε τα
διπλά σύµφωνα που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονή µας ιταλική, παρότι αυτά σπανίζουν στο
κείµενο.
260
Σεβόµαστε όµως τον usus scribendi του αντιγραφέα σε ορισµένες περιπτώσεις. Έτσι
παραθέτουµε χωριστά τις σύνθετες σήµερα προθέσεις και συνδέσµους,όπως,λ.χ.,ne la,de
la,su la,síche,poiche κτλ.(ενώ ενώνονται τα επιρρήµατα,όπως appena,apresso,giam m ai
κτλ.), διατηρούµε τις ιδιωµατικές φωνητικές γραφές όπως e’ donzelli, αντί e i donzelli, i’
m are αντί in m are,di’ αντί dici,lebra,brevilegiαντί lepra και privilegi,κτλ.,διατηρούµε το
σύµφωνο –q– σε λέξεις όπως aqua κτλ,αντί να γράφουµε το σύµπλεγµα –cq–,καθώς και το
φωνήεν –i– µπροστά από τα ουρανικά σύµφωνα σε λέξεις όπως gientile, gienero, piacie,
dolcie κτλ.
∆ιατηρήσαµε τη πολυµορφία σε ζεύγη όπως colei-cholei, fu-fue, città-cittade, m orí-
m oriò, dove-donde, isciachure-sciaghure, incontanente-im antenente, cagione-ragione,
palazzo-palagio κτλ.
Προσθέσαµε τους τόνους,τα κεφάλαια γράµµατα των κυρίων ονοµάτων και ρυθµίσαµε
τη στίξη.A ναπτύξαµε σιωπηρά τις συντοµογραφίες d.και f.των λέξεων denariκαι figliuola.
Οι ρωµαιοί αριθµοί των παραγράφων στους οποίους χωρίζεται το κείµενο αντιστοιχούν
στους αριθµούς των παραγράφων που απαντούν στις φιλολογικές εκδόσεις της ΗΑ.
Ήδη κατά την εποχή του πρώτου εκδότη του,του D elPrete,το φλωρεντινό χειρόγραφο
που περιέχει το Leggere ήταν αρκετά φθαρµένο. Σήµερα διαβάζεται µε περισσότερη
δυσκολία,προπαντός λόγω της φθοράς που υπέστη,όταν το 1966 ο Άρνος ξεχείλισε και τα
νερά του πληµµύρισαν την παρακείµενη Εθνική Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας.Η µελάνη έχει
εξαφανιστεί σχεδόν εξολοκλήρου στο πάνω και κάτω µέρος πολλών φύλλων. Αντί να
προχωρήσουµε σε αυθαίρετες επεµβάσεις,προτιµήσαµε να κλείσουµε ανάµεσα σε σταυρούς
τα δυσνόητα χωρία και να δηλώσουµε µε τελείες τα φθαρµένα ή δυσανάγνωστα σηµεία του
κειµένου.∆ιορθώνουµε σιωπηρά τα λάθη που έγιναν είτε στην αντιγραφή του χειρόγραφου
κειµένου από τον αντιγραφέα, είτε στις µεταγραφές των D el Prete και M azzanti. Όταν
κρίθηκε σηµαντικό δηλώθηκε µε το σηµείο < > τα addenda και µε το σηµείο { } τα
delenda.Τα κενά ή χάσµατα που παρουσιάζει το κείµενο δηλώνονται µε το σηµείο <… ..>.
261
Leggere d’Apollonio diTiro
262
Q uesto è ’lLeggere d’Apollonio diTiro,
ch’è diPuccio Beninie scritto disua m ano
I. [5r] A nticam ente aveia in A ntioccia uno nobile e possente re, il quale aveia una sua
figliuola m olto nobilissim a digentilezza e dibellezza e disaviezza,nata d’una sua m oglie,ch’era
istata figliuola d’uno possente re. La quale reina, com e piaque a D io, m orí, e lasciò questa
fanciulla d’etade di V IIII anni. La quale fanciulla istette con una cam eriera m olto savia che la
m adre sua l’aveia tenuta grande tem po con seco,e quando venne a m orte la racom andò piú a lei
che alpadre,suo m arito.La fanciulla era ne’X IIII annitanto bella che la natura non aveia errato
nulla disue belleze.Ed,essendo cosíbella criatura,m oltierano coloro che l’addom andavano per
m oglie,e grande pressa ne facieano a re suo padre.Perla grande pressa che isignorine facieiano
sí com inciò i re a pensare com e la potesse m aritare piú altam ente a l’uno che a l’altro,e quale
fosse piú degno d’aver la sua figliuola.E,stando in questo pensiero ildíe la notte,ilnem ico del
inferno il com inciò a tentare, e contrinselo sì che gli venne voluntade di lei, ed am avala
carnalm ente diessere co’lei.E quando ilD em onio l’ebbe sícostretto e recato a fare ilsuo volere,
ire,istando una notte in questa m alvagia tentazione,sísi levò una m attina m olto per tem po,sí
com andò a tuttiisuoidonzellie sergentiche andassono in altra parte difuoridalpalagio,in però
che sìvoleia uno poco istare a consiglio de m atrim onio che voleia fare a la figliuola sua e d’altre
cose segrete e co’la sua cam ariera.E,quando ebbe cosím andato fuoritutte le gienti,sìsim osse
ed andonne a la cam era de la sua figliuola.E,quando fue entrato ne la cam era,síla vide ch’era
tutta iscoperta e dorm ia fortem ente.E’lfuoco de la m aledetta lossuria e’lm aldesiderio glivenne
tosto. E constrignendolo si spogliò, entrò a lato a la fanciulla e ruppe la sua viginitade. E
levandosiquesto re doloroso da questo sozzissim o peccato,sígligoccioloe IIIgocciole disangue
in su letto de la donzella.E poscia la donzella,piangendo e pensando fra sé m edesim a quello que
aveia fatto,diventò siism arrita che quasifue tutta uscita disé.
II.E,stando questa donzella in questo pensiero,la cam arera venne a lei per a<iu>tarla a
vestire,sìcom e era usata e trovòla cosísospirare e trista.E la balia la guardoe nelvolto e videla
cosí dolente, onde la balia fue m olto addolorata di quello che vedeia a la donzella e dissele:
«Perché è questo dolore ditanto am arore che tu istai?» La donzella le rispuose e com inciò a dire:
[5v] «Cara m ia balia,che saiche m ia m adre m e tiracom andò,com e tu sai,piú che alm io padre,e
però ch’io a te debo ubidire, sì ti voglio m anifestare il m io segreto. In questo m io letto due
gientilissim inom icisono periti».E la balia le rispuose e disse:«Perché di’ tu queste parole?» E
la donzella le rispuose e disse: «Perché innanzi ch’io sia m aritata sono corrotta del crudele
peccato».E la balia co m olto grande furore parlò e dissele:«Chisarebbe quegliche avesse tanto
ardire dipensare dicorrom pere la figliuola de re o che pensasse disozzare eltuo corpo oppure di
toccare illetto tuo dove tu giaci?» E la donzella le disse:«Tu no m iintendibene.Io tidico che fu
ilpadre m io,che è spento in m e.Ed,a ciò che questo peccato non sia m anifesto e la m acola del
m io padre non si sapia, al m io criatore una crudele m orte adom ando, m i pare uno rim edio e
piaciem i m olto». Q uando la balia intese queste parole, che la donzella dom andava rim edio di
m orte,con dolciparole la confortava e dicieale cosìe e la ritornava in suo senno: «M a pure a la
donzella conviene fare la voluntade delsuo padre».
III.E infra queste cose lo pessim o re s’incom inciò a dim ostrare a suo’ citadini de la sua
terra m olto pietoso,ed a’ suoiam icie conoscientidim ostrava m olto grande allegrezza diquesta
sua figliuola,sicondo che fae m arito con m oglie.Ed a ciò che niuno non adom andila donzella per
m oglie,sí si pensò in sé m edesim o di fare una questione che dicieia così: «Q ualunque persona
assolverà la m ia quistione sìaverà la m ia figliuola per m oglie.E chinon la saprà assolvere sígli
263
Leggere d’Apollonio
farò tagliare la testa».E però i re e’ baroni si m eteiano per la grande bellezza de la donzella a
m orire per lei, e tutti coloro che de le loro provincie si m etteano a venire a solvere quella
quistione.E se niuno ve ne aveia che per iscienza di lettera la sapesse assolvere,sí dicieva i re
ch’egli non aveia detto niente,e ch’egli averà tagliata la testa.E a ciascuno che non la sapeva
assolvere síglifacieia tagliare la testa,ponevala in su la porta de la cittade persegnalare che a ciò
che chivenisse vedesse la ’nsegna de la m orte.
IV . O nde poco tem po passò che i re d’A nciocia aveia adoperato il detto peccato così
trapessim o,in quella fiata che ire aveia fatto tagliare la testa ad uno nobile signore che non aveia
saputo assolvere la quistione,sì appariò per m are al porto de la città d’A ntioccia uno giovane e
bello uom o.Ed era sapientissim o disenno naturale,ed era m olto aletterato.Ed era re d’una m olto
grande provincia, la quale aveia nom e Tiro. Ed aveia seco m olto belle riquezze e m olto
fornim ento d’oro e d’ariento e m oltinavi.E diqueste cose ilpessim o re [6r] d’A ntioccia no ne
sapeia niente.Q uando ire A pollonio giunse a la cittade,dom andò de le costum anze ed intenzioni
de la cittade d’A ntioccia,e dom andò alcuno gientile uom o de la terra,com e i re si portava co’
suoicittadinie con coloro che erano forestieriche giugnevano alporto de la cittade d’A ntioccia.E
quello gientile uom o glirispuose e dissegli:«Lo re síha fatto iscrivere a la porta che "Chiunque
addom anderà la m ia figliuola per m oglie e non saprà assolvere la quistione,síglifarò tagliare la
testa",e dicie che " Chila saprà assolvere,siaverà la m ia flgliuola per m oglie".La donzella è la
piú bella criatura che m ai fosse veduta in questo m ondo.E però m olti principi e baroni ed altri
signoricisono venutiperassolvere la quistione de re e non l’hanno saputa assolvere,e ’lre à fatto
tagliare loro la testa.E le loro teste erano,e sono ancora,appiccate a la porta».Tutte queste parole
ebbe intese A pollonio da quello gientile uom o de la usanza de re d’A ntioccia.E andò più innanzi
e vide le teste appiccate sopra a la porta de la cittade diqueglibaronich’erano istatidicollati.E
veggiendo e considerando A pollonio,e fidandosidelsuo senno e dim olta iscienza e scrtitura,e di
grande ardire e dim olta prodezza che aveia in sé,sentendo ch’era cosígientile e bella e graziosa
donzella, sí si ferm ò nel suo cuore di volere dom andare la figliuola de re d’A ntioccia,
confidandosibene d’assolvere la quistione che lo detto re aveia fatto iscrivere.E lo bellissim o e
potente re di Tiro com inciò a cavalcare dentro a la cittade per andare a questo crudelissim o e
im pio re, per addom andare la sua figliuola e per assolvere la quistione ch’ egli aveia fatto. E,
quando fue giunto a la piazza,dism ontò da cavalo e m ontò su la sala dove i re istava e venne
dinanzia lui.E,quando fu dinanzia lui,A pollonio ilsalutò e disse cosí:«M agnifico e potente re,
D io tim antenga in buono istato,ché,sicondo ch’io vegio ed ho veduto a la porta de la tua cittade,
crudelissim o re se’ neltuo ream e».E ’lm alvagio re,quando intese quelle parole e ’lsaluto che
A pollonio glifecie,e vide quello che non voleia udire né vedere,disse ad A pollonio:«Salutisono
di m olte fatte». E lo re A pollonio disse: «Io sono venuto ed arrivato in questa vostra cittade,
m esserlo re,peressere vostro gienero,se ve piacie».E lo re lo dom andò:«Com e avete voinom e,
e chisiete,e diquale provincia?» Ed A pollonio rispuose:I’ho nom e A pollonio,e sono re diTiro,
e per le bellezze de la tua donzella figliuola sono venuto, per averla per m oglie. [6v] E lo
pessim o re,quando udíparlare a A pollonio,fu m olto tristo e dolente de la sua addom anda,però
che aveia udito nom inare i re A pollonio per lo piú savio uom o del m ondo.E guardò A pollonio
con ciera e viso pessim o ed orgoglioso e disse a lui: «H a’ tu veduta la quistione de la m ia
figliuola?» E lo re A pollonio rispuose e disse: «A la porta de la vostra cittade la vidi iscritta»
A lora lo re fue m olto adirato e co m altalento disse ad A pollonio:«O rdi’la quistione.Folle uom o
se’,da che tu no la sai assolvere!» Ed A pollonio disse: «N é ora non t’ho io detto niente de la
quistione,m a odie intendi,re crudele,che questo ch’io tidico è la quistione ch’è iscritta ala porta
de la tua cittade. Ed io dico cosí: Scelere vehor,m aterna carne vescor, quaero fratrem m eum ,
m atris m eae virum ,nec invenio.E ilre d’A nticoccia disse:«Bene l’haiveduta e letta,ora pensa
d’assolverla,e se tu no la assolverai,io tifarò tagliare la testa e faròla appiccare co l’altre teste
degliisciocchiche sono venuti,com e se’ tu,per vedere la m ia figliuola».Ed A pollonio,udendo
queste parole che i re gli disse, partisi da lui per pensare m eglio com e la potesse assolvere
veraciem ente.E,pensando cosí in queste parole,D io verace glidiede iscienza m agiore che non
264
aveia in prim a che venisse ne la cittade. E, pensando sopra ciò, ebbe ritrovata e consciuta la
quistione e quello que la quistione voleva dire.E m ossesie ritornò adietro a re e fu dinanzia luie
disse:«M esser lo re,la vostra proposta e proponim ento che avete iscritto ne la vostra quistione,
quello che dice scelere vehor,non m entistie non haidetto bugia,la figliuola tua riguarda».
V .E lo re quando udiò che A pollonio aveia assoluta la quistione e quello ch’ ela voleva
dire,allora ebbe grande paura che ’lsuo peccato non fosse saputo infra le gienti.E lo re guardò
A pollonio e dise: «M olto ne se’ dilungi ad averla assoluta la quistione.Tu dei avere tagliata la
testa!» E disse ilre:«V a,ed abbiterm ine X L dí,e pensa fra te m edesim o.Q uando tornerai,se tu
averaiassoluta la quistione,tu averaila m ia figliuola per m oglie.E,se no l’averaiassoluta,síti
sia tagliata la testa secondo la legge ch’ i’ ho fatta. Ed A pollonio, quando ebbe ricievuto il
com iato da re,fue m olto adirato e partissidinanzida lui,ed andossene alporto delm are e trovò la
sua giente che l’aspettavano,e saliò in su la nave e com inciò a navicare verso Tiro sua patria.
V I.Ed incontanente che A pollonio fue partito dinanzida re d’A ntioccia ire chiam ò uno suo
[7r] dispensatore,ilquale aveia nom e Taliargo,e disse cosí:«Taliargo,m io fedelissim o am ico,
sappi che A pollonio di Tiro ha assolta la m ia quistione veraciem ente. E però voglio che
incontanente e sanza dim oranza entriin una nave e voglio che tu lo vadicacciando.E,quando tu
saraigiunto in Tiro,ciercheraidiluie,se lo trovi,incontanente l’occidi.E,quando tu tornerai,io
tidarò grandissim idonie farottifranco cavaliere».E Taliarco tolse incontanente queglicom pagni
che volle e tolse arm e ed altre cose ed andonne incontanente alm are e salìi’ nave,e andonne ne
le partidiTiro,ne la patria d’A pollonio,ilquale era sanza peccato e sanza colpa.Ed A pollonio
navicò tanto che fu giunto a Tiro prim a che Taliarco spenditore de re d’A ntioccia.Ed A pollonio
entrò nelpalazzo suo dentro a Tiro,ed entrò ne la cam era sua e trovò uno scrigno dove aveia suoi
libri,ed aperse lo scrigno e trassene fuoriuno libro,e gardovientro e non trovò altro che avesse
detto de la quistione che aveia assoluta a re d’A ntioccia. A llora A pollonio disse infra sé
m edesim o: «Che farai A pollonio? La quistione de re tu l’hai assoluta e la sua figliuola non
avesti».Istando cosìA pollonio in questo pensiero síuscídicam era e delpalazzo suo e com andò
a’ suoi donzelli e sergienti che di m olto form ento fornissono la nave sua, e di m olto oro e di
argento,e d’avere e divestim enta preziose.Ed incontanente fue fatto ilsuo com andam ento,e co
pochi suoi com pagni fedelissim i in su lo prim o sonno partí di Tiro ed entrò i’ nave e entrò in
pelago dim are.
V II.E l’altro dí,la giente de la cittade dom andava l’uno l’altro dove fosse i loro signore
A pollonio, che no si trovava. E quando la giente de la cittade vidono che no lo trovavano,
incom inciarono a fare grandissim o lam ento e pianto gli uom ini e le donne che no lo poteiano
vedere,perché aveiano cotanto am ore dilui,e non sipoteiano punto rallegrare,anzierano quasi
che usciti del senno per la grande m aninchonia ch’era tra loro.E non si toglievano gli uom eni
barba né capegli,e le donne non si lavavano né capo né volto,e non si vestiano di loro buoni
vestim enti. E le feste e’ solazzi lasciavano istare, ed ogni allegrezza che solevano avere era
tornata in am aritudine ed in tristizia perlo grande am ore che aveiano in A pollonio,loro signore.E
quando questo pianto era cosí grande per la cittade di Tiro, Taliarcho, ispenditore de re
d’A ntioccia,fue giunto in Tiro,dentro a la cittade,per uccidere i re A pollonio.E,quando vide
questo pianto,m eravigliosim olto e dom andò uno donzello e disse: [7v] «Che è la cagione che
questa giente è in sìgrande pianto e dolore,e fanno cosígrande lam ento che m ainon udi’i’niuna
cittade tanta tristizia tra la giente com unem ente?» Eldonzello ilguardò con m olto m ale piglio e
disse:«Tu m iparim atto e stolto,ché m idom andidisífatta cagione e vedipiangere gliuom inie
le donne con tutta altra giente.Ché,se tu no lo sai,ed io lo tidiroe perché sifa sìgrande lam ento
e cosí grande pianto.Lo re A pollonio si è uno grande tem po che ci fue, ed era tornato uno di
questidìe,com e fue tornato,cosíse n’è ito e non ciistette se no tre díe tre noti.E dinotte n’è
andato e non possiam o sapere in quale parte se n’è ito e dove s’arriverà,ché assaiciha diquelli
che volontierigliandrebbono dietro.M ainon fue nelm ondo sìbuono signore a la giente delsuo
ream e!». E quando Taliarco udí parlare quello donzello in tale m aniera, fue m olto allegro, e
incontanente se ne andò al m are, entrò i’ nave e tornò a suo signiore che l’aveia m andato. E
265
quando fue giunto ad A ntioccia dism ontò e salíin su lo palagio e trovò ire.E’ ire,quando vide
Taliarco,siglifecie grande festa e carezze,dom andolo com e egliaveia fatto diquello perché egli
l’aveia m andato. E Taliarco il salutò e disse: «Signore m io, istà allegro, ché A pollonio, tuo
nem icho,non si ritrova né m orto né vivo!».E lo re gli rispuose e disse: «Saprestim i tu dire in
qualle parte egli puote avere tenuto suo cam ino? E’ non m i pare, Taliarcho m io, caro segreto
am ico,che posa andarne né arrivare in neuno lato ch’eglinon m i vengha a le m ani ed a la m ia
signoria».Ed incontanente presse consiglio di darlibando co’ suoi baroni e di fare contro a lui
leggie,la quale disse cosíe dissela ire con sua bocha diconsentim ento e diconsiglio ditutisuoi
baroniin parlam ento: «Q ualunque persona m idarà A pollonio preso io lidarò L bisantid’oro,e
qualunque persona m i darà la testa d’A pollonio io gli darò C bisanti d’oro, inperò ch’egli è
nem icho di m e e del m io reiam e,ed io lo bandischo di tutto il m io reiam e e sí lo diffido».Ed
incontanente che questa leggie fue fatta d’A pollonio, incontanente uscirono fuori de la cittade
d’A ntioccia m olticavalieri e pedoniche volevano guadagnare ciercando di lui,non solam ente i
nem icid’A pollonio,eziandio gliam icisuoi,per guadagnare cosìgrande avere com o lo re aveia
prom esso loro di dare.E quelli lo cierchavano,chi andava per piano e chi per m ontagne,e chi
cierchava perle cittadidiquello reiam e,e perterra e peraqua.E,quando ebbono assaicierchato e
no lo poterono trovare,sìsiritornò ciaschuno a casa e poiandarono a re [8r] e dissono:«M esser,
noino lo possiam o trovare,ed abbiam o cierchato perterra e peraqua.N on troviam o nulla persona
che cie ne sappia dire nulla novella disua m orte o sua vita».
V III.E quando ire intese queste cosìfatte novelle,ché non sitrovave né m orto né vivo,fue
m olto adirato e m olto tristo sanza m isura.Eglicom andò im antenente a’suoifedeliche faciessono
apparechiare navie legnida navicare per m are,e fossono i’ grande quantitade bene fornitidiciò
ch’era m estiere a le persone che vifossono suso pertre anni,divivande e d’arm e,e d’altre chose
che bisogna a luie a la sua giente «però ch’io voglio andare per m are cierchando.S’io lo posso
pigliare io lo ucciderò e torogli la sua terra e’l suo reiam e». E tanta fue la dim oranza
d’apparechiare le navie le altre cose de re d’A ntioccia,che ire A pollonio sipartiò e tenne peruno
braccio dim are,e lo nochiere disse:«Re A pollonio,i’ho intesso che ire d’A ntioccia ha fatto fare
uno grande apparechiam ento di navi e di legni per venirvi adosso», e ancora disse il nochiere:
«Signore m io gentile e carissim o,or tipriego che tu non tivergognide l’arte m ia.A iutam i,tu e
questi tuoi com pagnoni a governare i legno, però ch’è m estiero andare entro fra ’l m are, e
cierchiam o in ogniparte dove è m igliore istare sia per voi,e dove cipossiam o m eglio difendere
da’ nem ici».A llora lirispuose A pollonio e disse:«A m icho m io,caro conducitore dim e e de la
m ia giente,lo pessim o re d’A ntioccia à m olto lunghe le sue m anie fa tutte sue voluntadiper la
grande forza ch’egliha de l’avere e de la persona,e però vince tutte le sue pruove.Io tipriegho,
perl’am ore diD io,che tu m ideviconsigliare diquello ch’io debbia fare,im però che saim eglio il
m are e le provincie che non so io.E grande guiderdone n’averai,se io torno a porte de salute.Per
m e e la m ia giente non sidim enticherà ilservigio tuo».A llora rispuose ilnochiere ad A pollonio
con grande pietade e disseglicosí:«Io,A pollonio,ho grande desiderio diservirti,e però vidò il
m io consiglio che, da che ci conviene difendere da questo m alvagio e pessim o uom o, a noi
bisogna arm e.Però ciconviene andare a la cittade diTarsia,che è quipresso,e pernoiad andare
a Tarsia abbiam o buono tenpo e buono cam ino.E questo m i pare il m igliore consiglio ch’io vi
possa o sappia dare».Ed A pollonio disse:«Poiché cosítipare,andiam o,a richiam o diD io,dove
tipiace,ed iviciriposerem o».A llora ilnochiero drizò la nave verso la città diTarsia.E giunsono
alporto diTarsia ed A pollonio uscífuoride la nave e andò verso la cittade.E,quando fue presso
la porta de la città,sifue ischontrato in uno uom o vechio e ditem po,ilquale era d’una città [8v]
che si chiam ava Lunicha, ed era venuto a questa città di Tarsia per m archatantia, ed era suo
cittadino e suo fedele. E la città donde era questo uom o era de re A pollonio. El buono uom o
guardò A pollonio e conobbelo,e com inciò a andare verso lui e disse: «M esser lo re A pollonio,
D io tisalvi!» E quando A pollonio s’udíchiam are pernom e e udisisalutare da uno sìfatto uom o,
no glirispuose e apena lo guardò in viso.A llora questo buono uom o fue m olto adirato,e ancora il
salutò e disse: «D io ti salvi, m esser A pollonio, re di Tiro. Io vi priegho che non dobbiate
266
dispregiare ilm io saluto.Forse per ventura io vidirò cosa che voino lo sapete».Ed eglirispuose
e disse: «O ra dí ciò che ti piace». El buono uom o gli disse: «M esser, tu se’ in bando». Ed
A pollonio rispuose e disse: «Io posso m ettere in bando il segnore de la provincia». El buono
uom o rispuose e disse: «Q uegli che t’ha in bando è signore di re, ed è re d’A ntioccia». Ed
A pollonio disse al buon uom o: «In ché bando sono io?». El buono uom o gli disse: «Tu se’ in
bando in questo m odo:que lo re vidiede sentenzia co’ la sua bocha ed iconsiglio disuoibaroni
che "Q ualunque persona m idarà preso vivo A polonio diTiro io glidarò L talentid’oro" e chivi
togliesse la testa e presentasela a re siglidarà C bisantid’oro».E quando A pollonio udìquello
che’lbuono uom o glidisse,sìcom andò a due suoiispenditoriche glidessono C talentid’oro.E’
donzelli fecciono quello che A pollonio com andò loro e diedono al buono uom o ciento talenti
d’oro e disseno cosí:«Tu se’ povero.Ilnostro signore re A pollonio tifa donare,per D io,questi
talenti d’oro, ché tu gli ha’ bene servito». E disse A pollonio al buono uom o: «Padre m io, fa’
ragione che tu m iabbitagliata la testa e presentata a lo re d’A ntioccia».M a A pollonio non sapeia
ch’egli fosse suo fedele. E il buono uom o prese com m iato da lui ed andonne con grande
allegrezza con questo avere.
IX .E stando così A pollonio vide venire verso sé uno suo conosciente con tristo volto,lo
quale aveia nom e Istranquilione. Ed A pollonio andò verso lui e disse: «D io ti salvi,
Istranquilione!» Ed egli rispuose: «D io ti salvi,re A pollonio! O r che fa’ tue in queste parti col
viso così dolente?» Ed egli li rispuose e disse: «Perché i re d’A ntioccia m ’à cacciato dal m io
reiam e ed am idatto bando che,qualunque persona m ida a luivivo siaverà da luiL talentid’oro e
chiglipresenta la m ia testa síglidarà C bisantid’oro.E cosífecciero scrivere la setenzia perm e,
im però ch’io glidissich’eglistava in peccato co’la sua figliuola,e questa figliuola sitiene com e
fanno i m ariti la loro m oglie. E però io m i voglio nascondere [9r] in questa vostra cittade».
A llora rispuose Tranquilione e disse:«M esserA pollonio,questa nostra ctitade è m olto povera ed
afam ata diform ento,e però non potrebbe sostenere la tua gientileza,però che le terre,né le vigne,
né li alberi non rendono benefizi com e sogliono rendere né hanno ..… e stiam o tutti afam ati,e
m olticie ne sono m ortidifam e».Ed A pollonio lidisse e rispuose a Tranquilione:«Ilpessim o re
d’A ntioccia m ’ha cacciato de la m ia provincia e delm io reiam e,e però io m ivoglio istare quicon
voi.Ed io vifornirò bene diform ento e però tipriegho che m itegniate ne la vostra cittade,e io vi
prom eto didarviC m ilia m ogia diform ento per quelo pregio ch’ io lo com peraine la m ia terra,
cioè catuno m ogio otto d. d’oro». E, quando udí cosí Istranquilione e la giente ch’era co lui,
furono m olto allegrie gridarono tuttiad alta bocie:«M esser,m ille m ercié e m ille grazie a voisia
diquesta venuta!».
X . Ed incontanente tutta la giente andarono per lo form ento, ed A pollonio com andò che
fosse loro datto, e portarolo tutto ne la cittade di Tarsia. E perché A pollonio non vole essere
tenuto m erchatante, fecie sí com e fanno i grandi signori che, quando i m erchatanti furono
apresentati dinanzi a lui,sí diswe: «Incontanente sia m esso il form ento ne la piazza,sì ch’ogni
persona n’abbia a suo senno».E poiche l’ebbeno m esso ne la piazza,sím andò pertutta la cittade
a’ ctitadini che venissono a l’albergho dove egli albergava e disse loro, quando furono venuti
dinanzia lui:«SignoricittadinidiTarsia,io vivoglio donare tutto questo form ento ch’i’ho fatto
conduciere in questa vostra cittade,a cotaglipattiche io vidirò qui,dinanzia voiche siete qui,ed
a coloro che non cisono.Ipattiche ch’io voglio sono questi:ch’io voglio che didenarich’io devo
avere delform ento io voglio che voine faciate conciare e rifare le m ura e le torridiquesta vostra
cittade,ed ancora per conciare l’altre cose che facino m estiere».E,quando icittadiniintessono
che i re A pollonio facieia loro cosí grandi doni e sì grandi servigi, si furono tutti insiem e a
consiglio e deliberarono fra loro di fare una istatova a suo onore ed a sua riverenza.E poi che
l’ebbono fatta di m arm o e fornita d’oro e d’ariento, di pietre preziose, sí la feciono porre nel
m ercato in su una colonna divovorio bianchissim o,piú che non era ilm arm o de la statova,e di
sopra a la statova feciono porre una tavola di m arm o co’ lettere d’oro iscritte in questo m odo:
Q uesta istatova siè fata in sim ilitudine de re Apollonio diTiro,che ha tratto icittadinide la cità
di Tarsia di grande fam e. [9v] E per li grandi doni che aveia fatti a’ cittadini, voleiano m a’
267
sem pre essere suoi fedeli,de l’avere e de le persone,sícom e giente che m oriano di fam e e che
conoschono la vita da D io e da lui.Ed anche viscrissero che chiofendesse ad A pollonio od a sua
fam iglia,o chi di lui fosse,ch’egli ne farebbono tale vendetta che si saprebbe in ogni parte del
m ondo.E poich’ebbono fatta questa istatova perlo m odo ch’io v’ho detto,sifeciono fare le m ura
e le torride la città,sicom e aveia loro detto ire A pollonio diTiro.
X I.E istando ire A pollonio in questa cittade diTarsia per piú e piú m esi,un dísim osse
Istranquilione ed una sua donna,che aveia nom e D ionisia,ed andarono ad A pollonio,e dissoglie
confortavalo ch’egli dovesse andare ad una cittade che aveia nom e Pietra Palatania. E questo
dicieono perché istarebbe piú sichuro lavi che in Tarsia,per lo re d’A ntioccia suo nem icho: «E
sappiate» disse Istranquilione «che viconviene andare per m are ch’è m olto pericoloso a passare,
m a sono cierto che potrete istare lacisichuram ente piú che i’ nul’altra cittade,e che niuno no vi
potrà offendere,né danneggiare nem icho veruno che voiabbiate».Ed a la fine tanto chonfortarolo
e tanto glidisse la m oglie’lm arito,che A pollonio prom isse loro d’andare a questa cittade Pietra
Poletana. E fecie raghunare i cittadini di Tarsia e prese com iato da loro, e partisi da Tarsia e
andone alporto.Entrò i’nave e com andò a’nochieriche guidavano la nave ed a tutta la sua giente
che drizassono la nave verso la cittade de Pietra Politana.E’ m arinaiincontanente com inciarono
ad andare in quelle partidove aveia lore dette A pollonio,ed andarono tre díe tre noticon m olto
bello tem po.
X II.Ed in pichol’ora sim utò iltem po con sìgrande tem pesta che niuno non vedeia l’uno
l’altro perlo grande buiore ditenebre ch’era i’m are,sìche le gientitutte e le navitutte perirono i’
m are e non ne ischam pò se non solam ente A pollonio,e cam pò su una ase de la nave.Perbontà di
D io e diquella asiciela cam pò ignudo sanza panno veruno adosso.E perventura ilm are ilgittò a
la riva presso a la città diPietra Politana,là dove eglivoleia arrivare.Ed andando su per la riva
delm are,la tem pesta sirim ase in grande bonaccia e ’n grande tranquilitade ed aparvero in cielo le
stelle e dipocho ispazio sifecie chiaro e bello,e quando A pollonio andava su perla riva delm are
contro a la ventura sua,e vegiendo in cosípoco ilm are venuto in cotanta bonaccia ed egliera un
po’tem po cosípericolato <..… >1
X III. [10r] Q uesto cotale re era chiam ato per suo nom e A rchistrato,e venne con grande
giente ne la corte dov’era fatta la fortalezza e com andò che ilgiuocho de la palla fosse fatto.Ed
incontanente fecie bandire che qualunque persona sapesse m eglio giuchare a quello giuocho,
venisse a giuchare dinanzi a lui ed a tutta l’altra giente. A pollonio, udendo quello bando, e
rifidandosi ne la sua fortezza e nel suo ingegno, puosesi in chuore di fare il giuocho. A llora,
rifidandosiin sé m edesim o,prese la palla e com inciò a giuchare con essa secondo la loro usanza,
e giuchò sí bene che i re A rchistrato e l’altra giente dicieiano che non vidono giam m ai sí bene
giuchare. O nde, piaciendo cosí fortem ente a re, sí com andò ch’egli incom inciase il giuocho e
giochasse anche.E prese ire m edesim o la palla e gittola m olto forte,ed A pollonio fue presto e
forte,prese la palla e ritenela i’ m ano per grande forza cosícom e in prim a e m eglio,sìche a re
piaque piú che prim a,e notò in sé m edesim o la forza d’A pollonio.E vuolsesicontro isuoibaroni
ch’erano intorno a luie disse loro che cosìfatto uom o era m olto da gradire e da lodare e da notare
per la sua forza e per la sua bontade.A pollonio,udendosi cosí lodare di forza e di bontade fue
m olto allegro,e lasciò stare ilgiuocho e uscisine fuoride la corte.
X IV .E i re,non vedendolo,si fecie grande m araviglia e dom andò la giente sua: «D ov’è
andato quello bello giovane che à sìbene fatto ilgiuocho de la palla?» Incontanente com andò a
due donzelli che ciercasono di lui, com andò e disse loro che lo m enassono dinanzi a lui. E’
donzelli si m ossono a ciercare d’A pollonio. E i re parlò co’ suoi baroni e disse loro: «I’ v’
im prom eto, per m ia fede, ch’io non vidi giam m ai nullo giovane cosí presto e cosí prode <né>
persona <ni>una com e chostuie che sapesse cosíben giuchare diquesto giuocho».E idonzelli
ciercarono dentro e difuoritanto che lo trovarono e dissono:«G iovane,m esserlo re vifa pregare
Προφανώς λείπει εδώ κάποιο φύλλο.Το κενό δεν παρατηρήθηκε όταν έγινε η αρίθµηση των
1
φύλλων του χφ.
268
che voi dobbiate istasera cienare co’ lui». Ed A pollonio, quando udí i donzelli parlare, istette
grande pezzo che non rispuose a loro perla vergognia ch’era m ale vestito,e sospirando disse loro:
«Io no verrei dinanzi a cosí grande signore com e m esser lo re A rchistrato cosí poveram ente
vestito».E’donzelli,sentendo la risposta d’A pollonio,m olto sidolgono insiem e de la sua m iseria
e tornarono a re e dissono:«M esserlo re,m ainon sivide uno piú piaciente giovane alsuo parlare,
ch’egli dicie che voi gli dobbiate [10v] perdonare che non verrebe dinanzi a cosí grande sire,
com o voisiete,cosím ale vestito com ’egliè,e piú e piú sospirigittò quando lo invitam o da vostra
parte,che veraciem ente non puote essere ch’eglinon sia digientile legnagio nato».E ire,udendo
idonzellisuoi,dise loro:«Tornate tosto a luie com andategliche incontanente vengha dinanzia
m e».E’ donzelliandarono e dissono:«G iovane,vieniim antenente dinanzia re!».Ed A pollonio,
vegiendo questo,ch’erano tornatiperlui,pensosam ente dsise loro:«Io verrò,da che altro non può
essere poich’è piaciere de re».E m ossesie andò co’ loro tuttavia piangiendo e sospirando per la
grande vergogna ch’egli aveva ch’era m al vestito.Ed andò co’ donzelli insino a la porta de la
corte e disse a’ donzelli:«Io non verreipiú inanzicosím alvestito,andate voidinanzia re!».E’
donzelliandarono a re e dissono:«M esser,egliè a la porta rim asso e dicie che non civerrebbe
cosìm ale vestito».E re com andò che im antanente fosse ben vestito,ricam ente.E im antanente fue
fatto il suo com andam ento e fue vestito E,quando A pollonio si vide vestito,andò im antanente
dinanzia re A rchistrato,e quando A pollonio fue giunto dinanzia lo re sílo salutò e disse:«D io vi
salvi,m esser lo re e tutt’ivostribaroni!» E re rendette ad A pollonio ilsuo saluto e com andogli
che andasse a sedere e che dovesse cienare ne la sua corte e co’la sua fam iglia.E fecielo porre a
sedere apresso a sé alterzo luogho,ché non aveia altro che due tra luie’ re.Ed A pollonio fecie
ciò che i re com andò. E stando a tavola l’enbandagioni furono rechate da m angiare e poste
dinanzi a re ed a tutta la corte.Tutti m angiavano ed A pollonio si stava col capo ’chinato e no
m angiava niente e pensava com e era pericholato i’ m are co l’oro e co l’ariento e co’ tutta la sua
giente ch’egliaveia perduta.E com inciò a piangiere fortem ente ricordandosiche soleva tenere ed
avere m agiore corte dibaroni che non aveia chostui che l’aveia invitato.Piangiendo A pollonio,
uno barone de re ch’era m olto vechio,che sedeia a’ piedide re e vide questo giovane che stava
cosìtristo e pensoso,parlò a re e disse:«M esser,tu haifatto cotanto onore a questo giovane e non
pare che ne sia conosciente.Perché lo farebbe egli?» E lo re rispuose a quello barone ed disse:
«N on te ne fare m araviglia ch’io intendo ch’egliruppe in m are e diquesto forse siracorda,che ha
perduto m olto avere e m olta giente e però sístà cosítristo».E per confortarlo e dargliallegrezza
sílo guardò ilre con allegro volto e disse ad A pollonio:«Istam iallegro e m angia con noie non ti
porre altripensieri!».
X V .Confortandolo lo re A pollonio [11r] che non sidesse m aninconia veruna,sím andò,
perpiú sua allegrezza,peruna sua figliuola ch’era d’etade diX IIanni.E la donzella venne dianzi
ire e basciolo una volta ilsuo padre e poiandò tutta la corte vegiendo,tutto intorno le tavole,i
baroni ch’erano a tavola.Ed andando a dinanzia choluich’era pericolato in m are,m aravigliosi
m olto ché non lo vide cosíallegro com e gli altri.Ritornò verso il padre e disseglie dom andolo
ch’era quello giovane che non m angia e sta cosí dolente. E i re disse: «D olcie m ia figliuola,
quello giovane fue pericolato i’m are e venne in questa m ia corte istam atina,e però tiprego,dolce
m ia figliuola,che tu lo rallegri,se tu poio saiin niuno m odo,ch’egliha fattiipiú bellisolazzie
giuochiche m aifossono fattiper persona.O nd’io tiprego che tu lo dom andich’egliè,ch’io non
posso anchora sapere chi e’ si sia, e addom andalo com e egli ha nom e e poi potrai fare
m isericordia,se tu vorrai!» E la donzella,udendo ilpadre che glipiacieia ch’ela lo dom andasse di
suo essere e di sua condizione, m ossesi e ritornò ad A pollonio. Con vergognose parole gli
com inciò a parlare e disse:«A vegna che’ltuo taciere sia tristo,la tua persona m ostra nobilezza e
gientilezza,m a,se non tifosse grave la m ia dom anda,priegotiche tu m idevidire lo tuo nom e e
donde e diché giente se’nato,ché,considerando la tua nobilitade,no m iposso taciere ch’io non ti
dom andi.Elm io padre,m esser lo re,m e l’ha com andato ch’io tidom andide la tua ventura».Ed
A pollonio,udendo costeiparlare cosígientile e saviam ente,drizò ilcapo,ché ancora non l’aveia
guardata in viso,e videla cosípiaciente che disse a lei:«Se delm io nom e m idom andi,delm io
269
nom e tidirò.Io ho nom e A pollonio.E,se de la gientilezza m idom andi,io la lasciaiin Tiro».E la

donzella disse:«G iovane,perD io tipriegho che tu m e lo dichipiú chiaram ente,sích’io lo’ntenda
m eglio!»
X V I.Ed e’lidisse ciò che gliera incontrato.E,quando ebbe {tutto} contato a la donzella
tutto ciò che gli era incontrato, incom inciò a piangere m olto forem ente. E quando i re vide
piangiere A pollonio guardò la donzella e disse a lei:«Ch’è questo che tu àifatto,figliuola m ia?
Tu haifatto grande peccato quando tu tiinfiam etidivolere sapere le disaventure e le sciaghure
altrui, ché quando lo dom andi sí gli fai racordare di tutti i suoi difeti e torm enti che gli sono
incontrati». A llora la donzella vide la volontade del padre e disse: «Io v’inprom eto di non
dom andarlo piú dinulla cosa disuoifatti».E la donzella guardò A pollonio e disse:«A pollonio,
lascia istare ognidolore ché tu se’tutto nostro,im però che’lm io padre ilticonciede ed io lo farò,
ch’io t’im prom eto di farti richo». A llora A pollonio con grande pianto e vergognia le parlò e
rendele grazie e salute.A llora ire sifue m olto allegro perla benvoglienza de la figliuola e disse a
lei:«D olcie m ia figliuola,se tu m ivoglifare m olto allegro,va,toglila tua arpa e suonala,e torrai
ildolore e la tristizia a questo giovane.E fa rallegrare ttuta questa corte con gioia ed allegrezza!»
E la donzella [11v] com andò a uno suo donzello che gliela rechasse,ch’era ne la cam era sua.E
donzello andò im antanente peressa e rechola,e la donzella la prese e incom inciò a suonare e dire
dolciem ente,sonando e cantando,due canzoni.Ed allora ibaronide la corte com inciarono tuttia
lodare la donzella m olto, ché di sonare e di cantare non aveia pari.Ed A pollonio istava e non
dicieia niente e lo re glidisse: «Tu fai grande vilania e sozza cosa,ché tutta la giente di questa
corte lodano la m ia figliuola e tu istaipurcheto e non di’ nulla de la sua bontade,ché saich’ella
sa tutta l’arte de la m usica e tu solo istando che tu la vituperi!» Ed A pollonio parlò e disse a re:
«Incoronato, se tu m i lasci parlare ed ascoltim i, io ti dirò ciò ch’io so de la vostra figliuola».
A llora udendo ire disse ad A pollonio:«D i’ciò che tipiacie de la m ia figliuola,ciò che tipiacie di
dire dim e!» Ed A pollonio disse:«Re digrande valore,la tua figliuola non sa com piutam ente l’arte
de la m usica,m a pure ora chom incia ad aparare a sonare» e dise A polonio a re «Fatem idare uno
pocho questa arpa!» E quando ebbe l’arpa siandò fuoride la corte e disse a’ servi:«Recatem ile
piú belle vestim enta che ire abbia!» E iserviincontanente gliebbono rechate,e A pollonio glie si
m isse indosso, e m issesi la corona de l’oro in capo e com inciò a sonare ed a chantare. E cosí
cantando e sonando venne dentro ne la corte dov’era i re e la donzella con tutta la sua giente.
Q uando i re e tutti i baroni de la corte guardarono A pollonio che pareia cosí bello signiore e
udirono com e eglisonava e cantava,tuttisifeciono grande m ereviglia e quasituttifurono ism ariti
iloro m edesim i,e guardava l’uno l’altro per grande m ereviglia e dicievano che la figliuola de re
non sa niente.Ed A pollonio,quando ebbe solazzata la corte,uscífuorie dispogliosile vestim enta
de re,e la corona silevò dicapo e rendé ognicosa a’ servide re.E tornò ne la corte sonando e
cantando sídolciem ente che quello diprim a non era paruto loro niente da questa altra volta.
X V II. E la donzella, quando vide A pollonio cosí savio e cosí com piuto di bontade,
im antanente fue presa d’am ore di lui.E finita la ciena la donzella guardò il padre suo e disse:
«D olcie m io padre,lasciam idonare uno pocho d’oro ad A pollonio!» E lo re rispuose:«Fa’ciò che
ti piacie!» E la donzella guardò A pollonio e disse a lui: «M aiestro m io, per volontà e
com andam ento delm io padre,io tidono CC talentid’oro finie LX pezzid’argiento e vestim enta
reiali e venti servi che ti servirano a tua volontade». E com andò la donzella a’ servi che
im antanente rechassono ciò ch’ella aveia detto di donare ad A pollonio <suo> m aiestro. E
vegiendo i re e baroni la donzella di tanto conoscim ento, furono m olto lieti de l’onore ch’ela
facieia ad A pollonio, de la sua grande cortesia ciaschuno ne dicieia bene di lei. A llora tutta la
giente presono e dom andarono com iato a lei ed a re.Ed A pollonio rim asse ne la corte,e l’altra
giente sitornarono a loro contrade ed a loro alberghi.Ed A pollonio disse a’ servisuoi:«Togliete
queste cose che la donzella m ’ha donate».E la donzella,tem endo [12r] che non perdesse l’am ico
suo in chui avea già m esso lo suo intendim ento e’l suo am ore, com inciò infra sé m edesim a a
torm entare,e guardò ilre e disse:«D olcie padre m io,piacietiche A pollonio,a chuitu haifattisí
grandi doni, ch’egli non se ne vada, che egli non sia rubato da m ala giente». E i re disse:
270
«Figliuola m ia,bene haidetto,saviam ente parli».Incontanente com andò ire che gli fosse datto
uno bello palazzo, perch’egli vi alberghasse e dove dim orasse co’ gli suoi donzelli e servi
inorevolem ente.
X V III.E,quando la notte fue venuta,la donzella non cala dipensare sopra ad A pollonio,
però ch’ella l’am ava diperfetto am ore.Q uando fue l’alba deldie,la donzella silevò ed andonne a
letto delpadre e gittovesisuso.E ire sisvegliò e vide la figliuola sua in su lo letto e disse a lei:
«Figliuola m ia,perché se’ tu cosíper tem po levata?» Ed ella disse:«M esser,lo studio d’ierisera
m ’ha cosídesta,e’lsonare e’lcantare d’ A pollonio,ch’ho grande volontade d’apparare!» E ire,
udendo la donzela parlare,fue m olto allegro e disse a la figliuola che:«M olto m ipiacie se tu hai
volontade d’apparare da cosíbuono m aiestro».E levosie fecie venire idonzellie fam igliarisuoie
disse loro:«A ndate per A pollonio e dite che vengha a m e a la corte!» E’ donzellifeciono quella
am basciata ad A pollonio.E quando A pollonio intese che ire m andava perluifue m olto allegro,e
fue m osso e venne dinanzia re A rchistrato.E ire glidisse:«A pollonio,tu se’ buono m aiestro in
ogniarte,ed hotifatto cortesia,onde io voglio che tu sia m aiestro de la m ia figliuola.E se tu farai
ciò che io vorrò, io t’inprom eto che ciò che tu hai perduto i’ m are io lo ti renderò». Q uando
A pollonio udícosídire a re fue m olto allegro e disse a re che lo farebbe volentieri.Ed incom inciò
a insegnare sonare a la sua figliuola e con grande volontade per la ’m prom esa che’ re gli aveia
fatta didonarligrandidoni.E la donzella im parava volentierida lui.E pasando pocho tem po la
donzella fue síferita delsuo am ore che perniuna guisa ella non poteva trare ilsuo chuore da lui.
Ed A pollonio pensava niente diciò e la donzella non se ne voleva ischoprire né dirlo né a luiné
altrui.O nde la donzella s’infinse d’avere m ale e puosesiin su letto a giacere.E a re fue detto che
la figliuola aveva m ale. Fue m olto dolente e triste e com andò che tutti i m edici de la cittade
venissono a lui, che dessono m edicine a la sua figliuola ch’egli la churassono sí bene ch’ella
incontanente fosse guarita delm ale ch’ell’ha.E im edicifurono ne la cam era a leie ciercharola e
perniuno m odo non trovaro dipotere conoscere ilm ale ch’ell’aveia.E tornarono a re e dissono:
«M esser, noi non troviam o ch’ella abbia m ale di febre, né per polso né per altro segnio non
possiam o conosciere ch’ella abbia m ale».[12v] E quando i re udí cosí parlare im ediciche non
poteiano conosciere ilsuo m ale,sín’ebbe grande dolore e m ossesied andò ne la cam era de la sua
figliuola e disse a lei: «Figliuola, ché non ti sforzi tu d’uscire di cam era, e trati m aniconia co
l’altre donzelle de la ctitade ed io t..… venire quia te che titragano m aniconia a la tua m alattia».
E la donzella rispuose a re e disse:«Io non posso uscire diquesto letto,però ch’io avereipegio
ch’io non ho».E’ re,vegiendo che no la poteia lusingare sìch’ella uscise fuoridicam era,partisi
da leim olto m aninconoso ed airato,e tornando luine la sala sitrovò A pollonio con l’altra giente
ch’egliteneia tuttia solazzo,e ire disse ad A pololnio:«Canta e toglil’arpa e suona un pocho che
tu m itraghidicuore ilpensiero e l’ira de la m ia figliuola».Ed A pollonio fecie quello che ire li
disse.E sonò e cantò tanto dolciem ente che tutta l’ira e m aninconia che ire aveia se n’andò da
dogli<a>.
X IX .E poi,l’altro dípertem po e re prese perm ano A pollonio e uscirono fuoride la cittade
ed andavansitrastulando,ed andando loro sísiischontrarono in tre donzellim olto gientilie m olto
belli e m olto ricchi, i quali tutti insiem e salutarono i re. E questi tre donzelli per altra volta
aveiano adom andato la figliuola de re per m oglie. E i re dom andò loro: «Ché andate voi
faciendo?». E l’uno di loro rispuose: «N oi addom andiam o la vostra figliuol’ A rchistrata per
m oglie,e siam o venutiper volere sapere a quale dinoivoila volete dare».E lo re rispuose loro:
«V oi non siete venutia buona istagione,perché la m ia figliuola è am alata e giacie in su letto e
nondim eno,se non avesse m ale,sístudia in arpare e cantare,e voglio che apparisenno e bontade.
E però perlo grande istudio ch’ell’ha d’im parare e perla grande volontade sícredo ch’ella ne sia
inferm ata».E pensò ire dinon volere ch’egline vadano che non abbiano alchuna risposta da luio
da leie disse loro:«Io non voglio che voin’andiate che voinon sappiate alchuna cosa.Fate che
voim idiate per iscrita tuttie tre ivostrinom ie quanto voivolete didota ed io le le m anderò a
dire a la m ia figliuola ed ella prenderà quelo di voi che più le piacierà». E’ donzelli, udendo
parlare ire in sífatto m odo ciaschuno diloro fue m olto allegro,e ciaschuno diede a’ re ilnom e
271
suo scritto e ..... era nato di baroni. [13r] E ciaschuno di tre donzelli diede la sua scritta
suggielata disuo suggielo,e’re prese tutte e tre le scritte e poiire le legò insiem e e puose in su la
leghatura ilsuo suggielo e diede ad A pollonio e disse:«Porta queste lettere a la disciepola tua e
dile che tifaccia la risposta e torna con essa a m e».
X X .Ed A pollonio prese la lettera e portòla a la donzella ed ella,vegiendo choluichuiella
am ava e disiderava rallegròsi tutta nel volto e disse: «M aiestro,perché se’ tu venuto?».Ed egli
rispuose e dissegli: «V ostro padre sí m i m anda con questa lettera e disse che gli m andate la
risposta diquello che vipiacie».E la donzella pigliò la lettera e lessela,e quando l’ebbe letta sìsi
volse verso A pollonio e disse: «M aiestro m io, non ti rincrescha e non ti sia a noia s’io m i
m arito?».Ed A pollonio rispuose e disse: «M adonna,d’ogni vostro onore e bene sono io m olto
allegro, di tutti i vostri onori ed allegrezze». E la donzella rispuose e disse: «M aiestro, se tu
m ’am assi,tu non diresticosí».E poich’ebbe parlato con A pollonio síscrisse e fecie im antenente
la risposta e diedela ad A pollonio,ed eglila portò m olto tosto a’ re.I’ re l’aperse e lessela,e la
lettera dicieia in questo m odo: «A ltissim o padre m io, re de la provincia di Pietra Poletania, lo
m arito ilquale vipiacie didarm im andastelo diciendo per vostra lettera,m a <per> lo m io valore
no lascierò ch’io non ve lo dicha.Io voglio per m arito quello che pericholò i’ m are,e se tu te ne
m araviglicom e la verghognosa donzella tiha risposto persua lettera,io ti’risposto cosí,ché ne la
tua presenza no lo tipoteia dire,m a quello che m ando a dire perlettera non ho verghogna».
X X I.E i re lesse la risposta che la donzella gli m andò a dire,e quando l’ebbe letta non
sapeia ilquale ditre donzelliella siaddom andasse per m arito,né quale fosse quello che venisse
rotto i m are e che fosse pericholato. E venne allora i re e puose m ente tutti i tre i donzelli e
dom andogli: «Q uale è divoiche pericholasse im are?».E l’uno ditre donzellirispuose e disse:
«M esser lo re,io sono desso».E l’altro disse:«Tu non diciilvero però che tu non uscistim aide
la tua cittade e racordom i che noi andavam o am bedue insiem e a leggiere quando noi eravam o
fanciugli».E ire,vegiendo che non era niuno diloro e non sapeva difinire quale sifosse diloro e
che non trovava la veritade quale di loro fosse pericholato i’ m are, guardò A pollonio e disse:
«Togliquesta lettera e leggela ch’io no la posso intendere,m a tu la ’ntenderaim eglio … ..m olto
sanno..… [13v] se fostigià i’ m are e perdestivigrande tesoro,sicondo che tu m iàidetto ed a la
m ia figliuola ildiciesti».A llora A pollonio prese la lettera che ire glidiede e guardò la scrittura
dentro,e poiche l’ebbe guardata sísipartíuno pocho da’donzellie da re ed andò in un’altra parte
e vide che egliera am ato da la donzella e pensò in sé m edesim o le parole ch’ella gliaveia dette
quando aveia portata la lettera ditre donzelli,e conobbe bene ch’egliera coluich’era pericolato i’
m are e ch’ella l’am ava e ch’egliera coluich’ella addom andava per m arito.O nde eglin’ebbe in
fra sé m edesim o grande vergogna e paura di venire in odio de re e de’ suoibaroni,m a tanto si
rifidò ne la sua lealtade e che non sisentiva did’avere fatto nulla cosa disonesta né a re né a sua
fam iglia,che pure tornò verso ire e’ donzelliche addom andavano la figliuola.E ire glisifecie
incontro e co l’una m ano il prese per lo pugno e l’altra gli puose in sulcollo e disse: «Ché hai
trovato ne la lettera ch’io ti diedi a leggiere?. H ai trovato colui che pericolò i’ m are?». Ed
A pollonio rispuose e disse cosí:«M esserlo re,se voilo m iperdonate,io vidirò tutto quello ch’io
ho trovato ne la lettera ch’io virechaida la vostra figliuola».E dette queste parole,vide ire che’l
volto d’A pollonio era m olto rosso e pareia che m olto si vergogniasse di parlare colui e non si
sapeva ischusare.E vide ire perquesticosífattisegniche la figliuola addom andava luiperm arito
e perisposo.E ire,perché ’lvedeia vergognoso sídise:«Parla sicuram ente ciò che haitrovato ne
la lettera,che non potrestidire cosa veruna che a dispiaciere m ifosse».Ed A pollonio disse:«Io
sono choluichiella addom anda per m arito».E ire disse:«A pollonio,d’ognicosa che le piacie,
piacie a m e».E dette queste parole,insiem e ad A pollonio ire tornò verso idonzellie disse loro:
«A ndate tutticon D io,che non è convenevole tem po ora dim aritare la m ia figliuola.E quando
sarà tem po da ciò io m anderò per voine le vostre cittadi».E lidonzellipresono com iato da re e
andaronse neiloro contrade.
X X II.E ire ed A pollonio siredirono dentro a la cittade ed a m ano a m ano andarono ne la
cam era de la donzella,e disse ire:«Figliuola m ia dolcissim a,dim ichuitu vogliperm arito».E la
272
donzella s’inginochiò dinanzi al padre e disse m olto pietosam ente parlando: «Padre m io
dolcissim o, se voi m ’am ate o voletem i bene, datem i colui che il m io chuore disidera ed ha
disiderato poscia che tivenne i’nostra corte,cioè choluiche pericolò i’m are,i’luiho m esso tutto
ilm io am ore,e che m itiene sem pre ilm io chuore secho.E dicovich’io non voglio stare né fare
lunghe parole dinanzi a la vostra m agna signoria. V i chiedo ed addom ando per m io isposo e
legittim o m arito A pollonio,gientile sopra tutte le gentilezze delm ondo. [14r] E voglio che voi,
m esser,lo sappiate,che se voinon lo m idate che voiperderette la vostra figliuola»,e com inciò
fortem ente a piangiere.E ire,vegiendola piangiere per sígrande am ore che aveia d’A pollonio,
fue m olto allegro e fue m osso a pietade divolerla contentare e disse a lei: «Io tiposso m aritare
cosígientilm ente com e figliuola dire ed a cosígrande re com e sono io,che ha cosígrande reiam e
com e io colui a chui ti posso m aritare, ed è bellissim o uom o ed è giovane di persona. O nde
figliuola m ia,dim ila veritade deltuo volere».E la donzella disse:«Sappiate,padre m io gientile e
dolcie,che altro m arito che A pollonio,m io m aiestro,non vorrò m aia la m ia vita,cioè A pollonio
diTiro».A llora ire,conosciendo m olto bene la volontade de la sua figliuola perlo grande am ore
che le portava, le consentiò ciò ch’ella addom andava e disse: «Figliuola m ia, stai suso
sichuram ente»,ed uscí fuori i re ed A pollonio in una bella corte e m andò per lo gridatore che
venisse dinanzia lui.E’lgridatore venne im antenente e ire glidisse:«Bandistiperla cittade che
dom atina siano tuttiibaronie cavalieried altricittadinidinanzida m e».E,com e com andò,cosí
fue fatto.
X X III. E, quando furono tutti racchunati, i re parlò loro e disse cosí: «Sappiate, buona
giente, carissim i m iei fedeli, cittadini charissim i ch’io voglio m aritare la m ia figliuola ad
A pollonio diTiro suo m aiestro,onde io vipriegho,buona gente,che voifacciate grande festa e
grande allegrezza … .E dette queste parole,sícom andò e disse loro che:«Idíde le nozze sarà da
oggia uno m ese,e ciaschuno vengha fornito a presentare ed a fare onore a la reina A rchistrata,
m oglie d’A pollonio m aistro di Tiro, e con grandi doni da donare loro».E il tem po traspassò e
venne idíche doveia fare le nozze,e la giente venne con grandissim idoniperdonare a la reina.E
ire la fecie isposare ad A pollonio.E in giuocho ed in solazzo istettono tutto quello dí,e poiche
fue venuta la notte sísicoricarono insiem e A pollonio cho’la figliuola de re,e istettono la notte in
grande solazzo e giocho ed allegrezza.
X X IV .E,istando cosíinsiem e V I m esi,la donna ingravidò in una fanciulla fem m ina.Ed
era in quello tem po d’istate,e la donna con A pollonio m olte volte siuscivano fuoride la cittade a
solazzo ed andavansitrastulando suso perla riva de la m arina ch’era presso a la cittade.
E lasciarem o quia parlare de re e d’A pollonio e de la sua m oglie e direm o sícom e quello
pessim o e crudele re d’A ntioccia,istando in quello m alvagio pecchato ed adulterio,m orídim ala
m orte com e piaque a choluiche punisce tuttim alidiquesto m ondo. [14v] Conta che icittadini
d’A ntioccia ed ancora tuttiquellide la provincia d’A ntioccia,sentendo che iloro re istava in cosí
pessim o pecchato com e di giaciere co la sua figliuola, istavano tutti in gran dolore e in
grandissim a trestizia,e volontieril’averebbono ripreso diciò se avessono avuto ardim ento didirli
nulla,e però no glipoteiano dire niente che glifosse contrario o ispiaciere,ché tuttigliaverebbe
fattidecollare,e quando fecie fare ilnavilio perandare adosso ad A pollonio e percierchare dilui
m oltifurono coloro che lo istorpiarono che ciò non faciesse,perché vedeiano bene che A pollonio
aveia isciolta la questione ch’egliaveia fatta iscrivere sopra la porta de la cittade d’A ntioccia.E,
istando pertem po diX anniin questo pessim o pecchato,D om ene D io astetava che sirim anesse e
pentisse disícrudele pecchato.N on lo vole più sostenere e m andò un díuna grandissim a tem pesta
per tutto ireiam e d’A ntioccia,onde la giente delpaiese istava tutta trista e dolente,che vedeiano
tuttiiloro beniguastare e distruciere perla grande tem pesta che venne.E istando questa tem pesta
cosícrudele,che non vedeia l’uno l’altro perla grande tenebra e buiore,bastò iiiiore deldie,e in
queste quatro ore ire d’A ntioccia,<che> ebbe cotanto pentim ento diciò che vedeia tem pestare,sì
gliperchosse la m aledetta volontade de la lossuria.Pigliò la figliuola perm ano ed andosene cholei
ne la cam era sua dove solevano andare.E istando insiem e l’uno co’l’altro in pecchato D io m andò
da cielo uno grande e crepante truono,e con questo truono venne una folgore saieta che ucisse ed
273
arse ire e la figliuola de re e tutto ilpalagio dove ire abitava.E im antenente che questa cosa fue
arsa e divorata iltem po fue fatto chiaro e bello,e la giente tutta sirallegrò vegiendo questo ch’era
adivenuto de loro signore e de la sua figliuola.E im antenente siraghunarono insiem e tuttiibaroni
e cavalieri e m ercatanti e borghiesi e furono tutti a consiglio e feciono ne lo loro consiglio re
d’A ntioccia A pollonio diTiro,però che perluinon era cam pato né rim asse perlo suo senno che i
re d’A ntioccia non uscisse di peccato [15r] dov’egli era tanto istato, e feciono incontanente
am basciadori e m essaggi che andassono a Tiro a portare la novella chom e i re d’A ntioccia era
m orto cosícrudelem ente com e … ..m orto a lui.E tutticoloro che furono diputatiad andare a Tiro
feciono fare una nave,apparechiaro di m olta roba e fornim ento da potere navicare per m are,ed
entrarono i’ nave e dissono a’ m arinai e nochieride la nave che dirizassono in verso la città di
Tiro.E navicarono tanto che perpoche giornate giunsono a Tiro,in capo dixxiidi,e uscirono di
porto e cam inarono per terra tanto che giunsono a la città di Tiro.E,intrando dentro tanta e sí
bella am bascieria,icittadinidi Tiro sim aravigliarono chi questa giente potesse essere,diquale
paiese,però che non sapeiano che i re d’A ntioccia fosse m orto e non credeiano avere pacie né
concordia co’cittadinid’A ntioccia.Im essaggied am basciadorierano LX gientilie grandibaroni
de re ch’era m orto, e venono infino al palagio reiale dove A pollonio soleva dim orare e istare.
Q uando uscí de la cittade di Tiro la giente rim assono m olto trista e dolorosa de la partita
d’A pollonio e m ai non aveiano potuto sapere niuna novella, sí che quando si partí sí feciono i
cittadiniuno vicario che m antenesse la giente in buono stato.Q uesto vicario aveva nom e Poliase
ed era de legnagio d’A pollonio.Q uesto Poliase,quando vide quegliam basciadori,dom andò loro
dinovelle e quello che andavano ciercando e donde eglierano e perché sono arrivatiin Tiro più
che altrove.E gliam basciadoriparlarono,due diloro,l’uno dopo l’altro,e dissono:«N oivorrem o
favelare ad A pollonio vostro re e signore».E Poliase gittò uno grande sospiro,ché l’udínom inare
in sífatto m odo,e disse loro:«G iente istolta,<è già> x anniche noinon sapem o che d’A pollonio
sifosse niente».A llora gliam basciadoririspuosono e dissono:«N oigliportavam o buone novelle,
che è m orto uno suo nem icho m ortale,ire d’A ntioccia,e da che glirechavam o la ’lezione com e
noil’abbiam o fatto re d’A ntioccia e nostro signore».E quando Poliase,vicario diTiro,udícosí
parlare gliam basciadorifue m olto allegro e tuttiicittadinidiTiro perle buone [15v] novelle che
gli am basciadori d’A ntioccia aveiano aportato loro. E cosí insiem e feciono i cittadini co’ gli
am basciadori grande solazzo ed allegrezza e Peliase fecie loro grande onore. E quando furono
istati cosí insiem e in questa allegrezza iii dí,gli am basciadori de la città d’A ntioccia dissono a
Poliase vicario diTiro:«Cipare che,poiche A pollonio,vostro re e signore,non sisa novelle di
lui,che voifacciate cierchare diluiperterra e perm are in ognilato,síche alpostutto sia ritrovato
e dettoglicom e è m orto ilsuo nem icho m ortale.E noiinostra parte {noi} siam o quicon voiLX ,
che i X X X vogliam o essere di quelli che vadano cierchando di lui. A llora Poliase si allesse e
scielse altriX X X de la città diTiro,e fecie ciechare in porto se avesse navida potere navichare
tosto. E non ve ne aveia tante, però che voleia che fossono tre per nave, e non più, sanza i
nochieri. E cosí si partirono da Tiro per andare ciercando d’A pollonio principo e re di Tiro, e
ciaschuna navata ebbe la lettera suggielata del suggielo di Poliase vicario di Tiro. E cosí si
isparsono per lo m are tutticierchando chiquà e chilà,e chigiuso e chisuso,e in tale m aniera
cierchano.U na diqueste naviarrivò un díne le contrade diPietra Poletania,là dove era A pollonio
e la m oglie ch’egliaveia tolta.
E,sícom e io v’ho detto quà dietro,poiche A pollonio tolse perm oglie la figliuola de re de
la città diPietra Polonia,alchuna volta uscivano fuoride la città ed andavano a la riva delm are.E
giendo e solazzando,sícom e piaque a D io,un díerano andatia la riva delm are A pollonio e la
m oglie pertraresim aniconia,ed A pollonio guardò per m are e vide venire una nave m olto forte e
m olto corrente.E quando la vide sísiferm ò pervedere in quale parte andasse.E ilnocchiere vide
luie disse a coloro ch’erano ne la nave:«Io vegio uno uom o dinanzisu la riva delm are <ed una
donna> [16r] che sono uscitidiquesta cittade per vedere chipassa per m are.O nde io vidicho
che a m e parebbe che noiandassim o in quella parte dove sono coloro e dom andereglise avessono
udito o veduto cholui per chui voi andate cierchando». Ed egli dissono al nocchiere: «Rizza le
274
vele in quella parte dove tu glivedi».E cosífecie ilnochiere e giunse presso là dov’era A pollonio
e la m oglie,e ’prossim andosiliparlò cosí:«A m icho m io,se’ tu de la cittade che noivegiam o?».
Ed A pollonio non fecie loro m otto né risposta,però che conoscieva bene che quella nave era di
Tiro sua cittade,e volsesiin verso la m oglie e disse:«D onna m ia,io conoscho questa nave,che
veram ente ell’è dim io paiese.Io voglio andare a dom andare donde sono».E incontanente tornò al
nocchiere de la nave e disse:«O nde se’tu che m idom andastise era de la cittade?».E’lnocchiere
disse ad A pollonio:«I’ sono diTiro».Ed A pollonio glidisse:«D unque,se’ tu dim ia patria».El
nocchiere gli disse: «Se’ tu di Tiro?», e A pollonio disse: «Io sono di Tiro, è di vero». E’l
nocchiere dise: «Conoscierestitu uno uom o che sia principe e re diquela contrada,che à nom e
A pollonio?».E A pollonio disse: «Be’ lo conoscho,ch’egliè cotale uom o chom e io sono».E lo
nocchiere chiam ò itre conpagnich’erano ne la nave e disse loro quello che gliera stato risposto a
la sua dom anda,e itre com inciò a parlare <… ..> e disse:«D im i,am icho m io,che di’che conosci
il principe A pollonio, <… ..> diragli, poi che lo conosci che si è m orto i re d’A ntioccia suo
nem icho m ortale, e però digli che si conforti, ché venne uno truono ed una saieta da cielo
ch’uccise luie la figliuola ed arsono am bedue in su letto».E m ostraroglila lettera suggielata del
suggielo di Poliase vicario di Tiro. Ed A pollonio prese la lettera e lessela e trovò ciò che i
nocchiere e itre signoride la nave aveia<no> loro detto,e fecielivenire a porto e m enogline la
cittade e fecie loro grande onore e grande festa. E poi che furono istati quanto parve a loro
d’A pollonio sísipartirono diPietra Poletania.Entrarono in aqua e cam inarono tanto che venono a
la città di Tiro e contarono sí com e aveiano trovato il principe A pollonio ne la città di Pietra
Poletania e com e aveia ..… perm oglie la figliuola dire diPietra Poletania. [16v] E quando ire
A rchistrato vide venire cosí … ..ata giente com ’erano i nocchieri e coloro ch’erano venuti ne la
nave,e non era usato diciò vedere che tutticoloro che venivano in porto non osavano venire a la
cittade,fecie sí grande m araviglia,m a tanto am ava A pollonio e la sua figliuola che no si diede
pia<n>to di loro,m a disse fra sé m edesim o: «Bene lo saprò da la m ia figliuola chi furono».E
im antanente chiam ò due donzellie disse loro:«A ndatem iperla m ia figliuola e diteliche vengha a
m e,che livoglio parlare».E’ donzelliandarono e trovarono la figliuola da re,ed A pollonio era
andato alporto co glinocchieri.Idonzellidissono:«M adona,ilvostro padre m anda pervoiche vi
debbia piaciere di venire a lui». E la reina im antenente ch’ebbe uditi i donzelli che la
dom andavano da parte dalsuo padre sim osse e venne a la corte delpadre suo.E lo re,quando la
vide,síle sifecie incontro e presela perm ano e m enola a sedire a lato a se e presela a dom andare
ché persone erano istate quelle che A pollonio aveia m enate dentro a la cittade e fecie loro cosí
grande onore e poigliha accom pagnati infino al porto del m are.E la reina m oglie d’A pollonio
rispuose alpadre e disse:«M esser lo re,voipotete essere ilpiù lieto uom o delm ondo,di<se>m i
che queste persone a chui A pollonio ha fatto cotale onore si sono nati in Tiro e, sicondo che
A pollonio m ’ha detto egli sono m essaggieri che venghono da Tiro sua provincia e rechagli
novelle che ire d’A ntioccia ch’era suo nem icho m ortale siè m orto,eglie la figliuola,d’una saieta
che venne loro in su letto istando insiem e e sono tuttiarsi.E contom icom e ibaronid’A ntioccia
l’hanno chiam ato re d’A ntioccia e tengono ireiam e perlui,ed am im anifestato ch’egliè signore e
re diTiro e dissem iche non à perduto niente ditutto suo reiam e,e dissem i,padre m io,che vole
andare in quelle contrade perm antenere isuoireiam i,e vole andare sanza m e e lasciarm iquicon
voi.E voisappiate ch’io sono grossa diseim esi,sích’io gliho detto che no lo lascierò andare
sanza m e».E diciendo ire e la figliuola queste novelle,A pollonio tornò dalporto ed andò a la
corte de re,non sapiendo che la m oglie vifosse venuta.E quando la trovò sile gittò ilbraccio in
collo e l’altro in re,e poi disse: «M essere lo re, il m io nem icho ha fatto m ala m orte, cioè i re
d’A ntioccia che m i aveia iscacciato per lo m ondo». E disse a la m oglie: «Io voglio andare a
ricievere la corona didue reiam i»,ed ella rispuose:«D olcissim o signore,tu non viandraisanza
m e,im però ch’è questo viaggio m olto grande com e m ilascieraitu che saich’io sono grossa disei
m esi e sai ch’io t’am o sopra ogni altra persona,ch’ ora m i vogli cosí abandonare? N on posso
credere che’ltuo chuore ilpotesse sofferire dilasciarm isanza te,che tu saibene ch’io lascierai
per te tuttiim aggiorisignoriche fossono in questa provincia,e per lo grande am ore ch’io aveva
275
m esso e posto in te volliessere tua m oglie e tu fossim io m arito.E però giam m aiilnostro am ore e
le nostre persone non sidevono {giam m ai} partire da uno anim o,e in ogniparte dove tu andraiio
non m i partirò m ai [17r] da te».E dette queste parole A pollonio e la m oglie se ne andarono
dinanzia re diPietra Poletania,e disse A pollonio:«M esser lo re,allegrati,ché io sono ritornato
ne’ m ieisentim entiin però che io non ho perduto niente delm io reiam e e sappiate che io voglio
andare in quelle partia ricievere la corona de’reiam e diTiro e d’A ntioccia,e voglio m enare la tua
figliuola e m ia m oglie,ch’ella ricieverà cosígrande onore com e reina didue reiam i».
X X V . E i re, sentendo parlare A pollonio, ed aveia prim a udito la volontade de la sua
figliuola,rispuose ad A pollonio e disse:«Poiché piacie a te ed a lei,te dim enarla techo e leidi
venire techo,com e istorcio ilvolere didue volontade che sipuò dire ch’è una m edesim a cosa?».
O nde, per la risposta che fecie i re, A pollonio ne fue m olto allegro e i re com andò a una sua
cam eriera,in chuieglim olto sifidava,ed a m olte altre cam ariere e servienti,che andassero co’la
figliuola. E diede loro m olto oro ed ariento e m olti arnesi e gioie e fornim enti, cosí com e fa
m estiere a cosígrande reina com e ell’era,e fecie arm are navi e ghalere e legniassai,sícom e a
grande re si convenia. Allora A pollonio e la m oglie si andarono a re A rchistrato e presono
com iato da lui.E ire A rchistrato abracciò A pollonio suo gienero e basciolo,e poiabracciò la sua
figliuola e basciola m olto teneram ente lagrim ando e disse:«V a in buon’ora tu e la tua conpagnia».
Ed A pollonio e la donna con tutta la sua conpagnia se ne andaro alporto ed entrarono i’nave.E i
nocchieririzzarono le vele e furono in pelagho dim are.Ed A pollonio disse:«N avichate forte!»,
che bene pareia per m are grande oste a vedere tantilegnie tante galere e navi.E navicando tutti
cosíinsiem e,venne un dícon diversi ventie freddo.La donna d’A pollonio,<ch’>era grossa ed
era m olto affaticata per quello m ale tem po,si parturiò una fanciulla m olto bella,e nel parturire
che la reina fecie <per>ilfreddo diventiilsangue lisigieloe in corpo tutto,síche no lo sitrovava
niuno polso divita,che pareia m orta.Ed A pollonio,sentendo ciò,im antanente andò ne la cam era
de la sua donna e guardola e,vegiendo eglie tuttiglialtrich’ella pareia m orta,incom inciò a fare
grande cordoglio.E l’altre persone de quella nave sidissono ad A pollonio:«M esserlo re,ilm are
non puote sofferire niuna cosa m orta.Com andate che vostra m oglie sia gittata in m are.Se no,la
nave perirà co l’altra giente».Ed alllora A polonio com andò che fosse dinanzidiluituttiim aiestri
de le navie disse loro che incontanente feciessero una m olto bella cacsa sísuggielata che niuna
cosa non vipotesse entrare entro.Incontanente im aiestri feciono la cassa ed A pollonio vifecie
m ettere entro la donna a m odo di reina. E cinsele una cintura di finissim o oro co m olte pietre
preziose,con una bella borsa e m issevidentro m oltidenarid’oro.Ed eglim edesim o le m isse in
chapo la corona sí com e si convenia a la reina, [17v] perché deritam ente fosse conosciuta per
reina.Ed a capo a leim isse una lettera ne la quale era iscritto queste parole:A voia chuiperverà
questa cassa,Apollonio re diTiro e d’Antioccia visaluta con am ore.Sappiate che questa donna è
reina ed è figliuolla de lo re Archistrato da Pietra Poletania e fue m oglie dire,e periò i’m are in
su lo partorire.O nde io vipriegho che onorevolem ente ed a grande onore la dobbiate seppellire e
fatte lim osina per la sua anim a di quellidenarich’ella ha in borsa.E poi fecie cierchare ne le
navi se vi fosse donzella o altra donna la quale alattasse la figliuola. Trovose una che poteia
alattare la fanciulla ed A pollonio gliandò e com andole che la guardasse bene.E poicom andò che
fosse gittata i’ m are la cassa dov’era la m oglie, e cosí fue fatto. Com e ebbe fatto il
com andam ento,e poi che la cassa fue gittata i’ m are,A pollonio e la sua giente feciono grande
lam ento e grande cordoglio.
X X V I.Ed A pollonio navicando perlo suo viaggio pertre díe tre notti,ilm are gittò la cassa
a la riva delm are entro in uno cam po d’uno savio m edicho ilquale aveia nom e Chirio.N el’ora
del vespero questo Chirio m edico sí s’andava trastulando con altri suoi disciepoli sù, per la
m arina,pensando de la sua arte con altrisuoiischolari.E questo Sirio guardò verso ilm are e vide
venire questa cassa dov’era la donna d’A pollonio. A llora disse a li ischolari suoi: «Pigliam o
questa cassa che viene verso ilcam po m io»,e cosíla presono.E Sirio com andò a suoidisciepoli
che la guardassono bene «e diligientem ente rechatela pianam ente a la nosta villa».E gliischolari
feciono quello che G hirio com andò loro, e portarola più sovam ente che poterono. E rechata la
276
cassa alalbergo di G hirio [m edico],il m edico la prese dolciem ente ed apersela e vide la donna
che v’era entro,ch’era com presa difalsa m orte,e vide ne la cassa,sotto ilcapo de la donna,una
iscrittura e idenariche aveia in borsa la donna.E ilm edico disse agliischolari:«Togliam o questa
iscrittura e vegiam o quello ch’ella dicie».E,quando ebbeno veduto quello che la iscrittura dicieia,
sídissono:«Facciam o seppellire questa donna e m andiam o pertutte le donne e pertuttiicavalieri
diquesta contrada per seppellire e per fare onore a cosígrande reina com e questa era».In quella
ora venne un disciepolo del m aiestro m olto savio e vide questa donna ch’era <data> per m orta.
A llora questo disciepolo disse al m aiestro: «O nde ci venne questo corpo m orto?». El m aiestro
disse al disciepolo: [18r] «Bene sia venuto, noi t’aspettavam o e però abbiam o fatto questa
dim oranza».E questo disciepolo tolse unguentie unse questo corpo de la donna,sícom e era usato
di fare per altre fiate, ed unsele il petto. Per la grande fortezza ch’era ne lo unguento sí si
incom inciò a rischaldare ilpetto,onde per sua iscienza conobbe che la donna non era m orta.Ed
allora tocchò ilcorpo con grande dubitanza e trovò che tutto ilcorpo polseggiava e vide persegni
che la donna era viva.
X X V II.A llora questo disciepolo fecie fare uno grande fuocho attorno a la donna e ilsangue
ch’era gielato dentro sirischaldò e tornò in sua natura.E allora sirischaldò ilsangue perlo corpo
e per le m em bra e per le vene. Incontanente la donna aperse gli occhi e con dolenti parole
com inciò a parlare e disse: «Chiunque tu se’ che m itocchi,no m itocchare se non è ire!».E il
m aiestro disse al disciepolo: «Io am o la tua chara vita, e <per>la faticha che tu hai durata in
questa donna, togli questi denari che la donna ti dona». E com andò che la donna fosse bene
guardata,síche guerisse tosto. E poiche fue bene guerita la donna com e dicho con esso,igientili
uom eni de la terra si raccom andarono la donna in uno m onesterio di donne perché ella istesse
inorevolem ente.E le donne delm onestero per la sua bela vita ed onesta síla feciono badessa del
m onestero.
X X V III.O ra lascia lo conto a parlare de la m oglie d’A pollonio e direm o com e A pollonio
navicando per m are sí pervenne a la cittade di Tarsia. Incontanente uscí del porto ed entrò in
Tarsia e favelò a Stranquilone ed a D ionisia sua m oglie e disse loro com e egliera pericolato,tutta
sua giente e suo tesoro i’m are,e com e aveia tolto perm oglie la figliuola de re diPietra Poletania
e com ’era m orta i’ m are sopra partorire, e com e l’aveia gittata i’ m are. «O nde Istranquilone e
D ionisia,m ieiam icicari,la fanciulla che fecie la m ia donna è m olto bella.Io vivoglio preghare
che voila m iguardate bene infino a tanto ch’io torno,ché io voglio andare a Tiro perla corona di
Tiro e poiad A ntioccia ché m iservano ictitadiniireiam e d’A ntioccia,e voglio trovare m arito a
la fanciulla.Ed a ciò che tu la abbipiù cara sívoglio che la battezzi,e pole nom e Tarsia peram ore
dicittadinidiquesta cittade».E poile diede una balia m olto gientile e da bene,ché la costodisse,
e diele m olto avere persuo prezzo e m olto la raccom anda che avesse chura de la fanciulla.E prese
com m iato da Stranquilone e da D ionisia e da la balia e rechosiin braccio la fanciulla e basciola V I
volte,tre perla m adre,che credeia che fosse m orta,e tre perleich’era piccolina.E poila puose in
sulcollo de la balia e prese com m iato da loro e andò alporto e entrò i’nave e cam inò verso Tiro.
[18v]E Tarsia sírim asse con Istranquilone in Tarsia.
X X IX .E quando la fanciulla ebbe e fue in etade diV annila sua balia síla puose a leggiere
con uno buono m aiestro,síche la fanciulla perseverò tanto illeggire ch’ella diventò m olto savia
in gram m aticha e ne l’ altre iscienze.O ra venne in questo tem po che questa fanciulla era istata a
la schuola a leggiere bene V anni, e un die regiendo Tarsia da la schuola trovò la sua balia
inferm ata,che giacieva in su letto.E la fanciulla entrò ne la cam era e vide la balia sua giaciere e
incom inciò a piangiere e disse:«Balia m ia,ché m ale haitu?».E la balia pigliò Tarsia perla m ano
e disse:«Figliuola m ia,no m idom andare ché m ale i’ho,chim isento venire adosso la m orte e no
m e ne isconcio del m io m orire niente per m e, m a isconciom i per te, figliuola m ia, ché, se io
m uoio, tu non saresti da persona costodita. Tu m ’hai dom andata ché m ale ho io, e no m i
dom andastichiè iltuo padre e chitu crediche sia coluiche t’ingenerò,e chitu crediche sia tua
m adre e quale sia tua patria».E Tarsia,udendo cosíparlare e dire la sua balia,dissele e rispuose
cosí:«La patria m ia siè la cittade diTarsia,e’lm io padre siè Istranquilone e la m ia m adre siè
277
D ionisia».E la balia sua con grande pianto le disse:«U dia m e Tarsia,com e tu seinata io voglio
che tu lo sappi,innanzich’io m uoia.Sappiche la tua patria è Pietra Poletania e la m adre tua fue
figliuola de lo re A rchistrato e la tua m adre ha nom e A rchistrata. E il tuo padre ha nom e
A pollonio,re diTiro.E la m adre tua sim oriò in parto quando tifecie i’m are».E contole tutta la
storia e dissele:«D itute queste cose io sono testim onia,ch’io l’ho vedute tutte.E iltuo padre sí
raccom andote a m e,a Stranquilone ed a la sua m oglie D ionisia,e lasciò loro,per te e per m e,
m olto oro e m olto avere e vestim entiad altre gioie assai,e disse che tornerebbe m olto tosto perte,
m a sono cierta che’lpadre tuo ha m olto a fare per Tiro suo regno.Credo che sia per m are,ch’è
istato uno grande tem po a venire.O r’intendi,Tarsia,dopo la m orte m ia fa che tu sia savia e che
quello ch’io tidirò no lo m anifestare a Stranquilone né a la m oglie,e se avenisse veruna volta che
tifaciessono ingiulia,od egliod altre persone o vilania veruna,sitisteia a m ente che tu vadinel
m erchato ed ivitroveraiuna ista<to>va dim arm o tuta inorata ch’è scritto disopra igrandidoni
e’lgrande onore che fecie iltuo padre a questicittadini.G ià è bene xviianniche in questa cittade
fue m olto grande fam e,ché tutta la giente sim oriva difam e,e’ltuo padre sidonò C m illa m oggia
diform ento a ciò che siraccordassero [19r] diluitutto iltem po de la vita loro.E sifeciero fare
una istatua e puosorla in sul m erchato e scrissero di sopra in una tavola di m arm o che chi
ofendesse ad A pollonio [o chidiluifose]egline farebbono grande vendetta.Perlo grande am ore
che aveiano neltuo padre in questa cittade iltuo padre sítipuose nom e Tarsia.E quando tu sarai
nel m echato va ed abraccia la statua e di cosí: “V enite qui, o buona giente a so<co>rrere ed
a<iu>tarem e per am ore de re A pollonio re diTiro m io padre!”.E dette queste parole,[la ingiulia
che tifosse fata]siverano tuttiicittadinie farano vendetta de la ingiulia tua che fatta tifosse».
X X X .E dette queste parole,ed ella transiò e passò diquesta vita in grem bo diTarsia,e la
fanciulla ne facieia grande lam ento e cordoglio.Istranquilone,sentendo piangere Tarsia se andò in
quella cam era dov’era la balia diTarsia e trovò ch’era m orta.Incontanente Istranquilone la fecie
seppellire a grande onore a una chiesa apresso al m are. Ed era questa chiesa per la via onde
andava Tarsia a la botegha dove ella apparava la schuola.
X X X I.E stando cosíuno tem po Tarsia co m adona D ionisia,m oglie d’Istranquilone,sifue
uno giorno una festa di Santo N icholaio. Sí che la chiesa era di fuori da la cittade, m adonna
D ionisia ed una sua figliuola e Tarsia co loro insiem e siandarono m olto bene addobbate a la festa.
Tarsia aveia indosso le vestim enta de la reina A rchistrata, ch’era essuta sua m adre, da che
A pollonio,quando sipartídiTarsia,silasciò tutto l’adornam ento de la m oglie a la balia diTarsia
sua figliuola.Síche avendo Tarsia quello bello adornam ento,tutta la giente lodavano Tarsia per
bella fanciulla e di bello portam ento ed onesto e la figliuola d’Istranquilone biasim avano. Ed
udendo m adonna D ionisia cosí biasim are la sua figliuola e lodare cotanto Tarsia fiore, non si
rallegrava,anzi era m olto trista e grande m alavoglienza ne portava D ionisia contro a Tarsia.E
quando furono rediti a casa,m adonna D ionisia adiratam ente m andò per Istranquilone [19v] e
Istranquilone venne a leiim antanente.A llora parlò D ionisia e disse:«M arito m io caro e signore
m io, da bene io andai oggi, io e la tua figliuola e Tarsia, a la festa di Sa’ N icolaio. Io sono
<m olto> vituperata,tanto ho udito biasim are la nostra fanciulla e lodare Tarsia.O nde m arito m io,
s’io no m ivendicho dicosífatta onta,chadrò m orta.E però i’ho pensato,m arito m io,com e noi
possiam o essere ricchie potrem o la nostra figliuola altam ente m aritare.Tu saiche ilpadre sipartí
diquesta cittade e già è xv annipassatiche no fue in questa contrada,onde io credo che sia m orto
o pericolato i’m are,perch’eglinon è tornato perla figliuola sua.A ncora tidico che la balia sua è
m orta,ond’ella non averà niuno testim onio.Sích’io voglio che Tarsia sia m orta ed averem o tutto
questo avere che il suo padre ci lasciò, e m aritarem o la nostra figliuola grandem ente e sarem o
sem pre ricchi».U dendo Istranquilone la sua m oglie cosím ale parlar,e síle rispuose e disse:«N on
m ipiacie difare a l’am ico m io niuno tradim ento,non sono contento che la fanciulla abbia m ale
veruno,ché la fecicristiana e battezzala,síche m ale c’è ne averebbe se ciò sífaciesse».A nchora
com inciò D ionisia a parlare sopra questa m ateria,e tanto glidisse e tanto i’lusinghò che le disse:
«Fa ciò che tipiacie,m a no ne sono contento».E D ionisia m andò incontanente peruno suo servo
ch’era a la villa sua,ilquale servo aveia nom e Teofilo.E’lservo venne tostam ente a leied ella gli
278
disse:«Teofilo,vo’ m itu fare un grande piaciere?».E’rispuose e disse:«M adonna m ia,possa io

farlo». Ed ella gli disse: «Sí potrai, ch’io voglio che tu m i uccidi Tarsia quando ella va a la
schuola,vagliquando ella riede,ché resta tuttavia,alandare ed a redire,a la sepoltura de la sua
balia,piangiendo viresta ognivolta».E quando Teofilo ebbe inteso questo che D ionisia glidisse
prom issele d’ucciderla,m a m ale volentierilo facieia,m a per ubedire lo siprom isse.E cosítolse
una ispada e uno lanciotto ed andò a la sepoltura de la balia dove Tarsia doveva passare per
andare a la schuola. E istando uno pocho, il servo vide venire Tarsia, e quando ella fue a la
sepoltura Teofilo [20r] assaliò Tarsia per ucciderla. E Tarsia, vegiendo cosí, prieghò il servo
ch’eglino l’uccidesse,perD io.E ilservo no la voleia ascholtare e Tarsia glidisse:«Io tipriegho
che tu m i lasci raccom andare l’anim a m ia a D io!». Il servo fue m osso a pietade e dissele:
«Prieghalo quanto tipiacie».
X X X II. E preghando Tarsia Idio che la cam passe de sí crudele m orte, il servo venne in
verso leico la spada ignuda per ucciderla,e volendo m enare ilcolpo,siudíuna vocie che disse:
«N on fare!».A llora il servo si guardò dintorno e vide fra’ m are venire uno legno di corsali ed
erano m olto presso al servo ed a Tarsia. E’l servo, vegiendo costoro, sí si fuggiò tostam ente e
lasciò istare Tarsia.I nocchieri uscirono de la nave e pigliarono Tarsia e portarola via per m are
quanto più tosto poterono.E ilservo tornò a casa d’Istranquilone e trovò D ionisia,pessim a e reia
fem m ina,e disse:«Bene ho fatto ciò che voim icom m andate.O ra m ifatte francho e donatem iciò
che m iprom eteste».E la donna glidisse:«Ladro pessim o,ché haitu fatto? V atene tosto a la villa
a fare quello che tu haia fare!».E ilservo,udendo D ionisia,ebbe grande paura,però ch’era sua
donna,e se n’andò a la villa.
X X X III. O ra lasciam o di parlare di m adonna D ionisia e del servo e d’Istranquilone e
direm o dicorsaliche ne m enaro Tarsia figliuola de re A pollonio diTiro.N avicando perm are sísi
levò uno vento m olto pericoloso,dipocho che l’aveiano presa e m essa ne la nave.E per forza di
questo vento fecie arrivare la nave a una cittade ch’aveia nom e M etalia. E quando giunsero al
porto de questa cittade sísim issono a vendere Tarsia.Perle sue bellezze non era veruna persona
che la dom andasse a vendere, e uno roffiano ch’era m olto riccho, il quale aveia nom e Leno e
teneva m olte fanciulle nel peccato, sí che vegiendo questa bellissim a donzella incontanente la
dom andò e voleia com perare. Ed A ntim alo, signore de la città, si la vole com perare, sí che i
corsaliche l’aveiano síl’incantavano,ora a roffiano ora alsignore de la cittade.E per lo grande
avere che aveia iroffiano,credeiano guadagniare e farne grande guadagno, [20v] síla com però
<per> C oncie d’oro puro,ché iroffiano era m olto riccho.E A ntim alo fue m olto dolente quando
vide che il roffiano ne diede cotanti denari. E quando il roffiano ebbe fatto il pagam ento a’
corsari,prese Tarsia per m ano e m enolasia chasa e fecie apparechiare e dare la piú bella cam era
ch’egliavesse ne la sua abitazione,ove ella istesse a fare peccato co le persone.E fecie porre una
iscritta a l’uscita de la cam era dove Tarsia istava che dicieva cosí: Q ualunque persona vorrà
istare a pecchare con Tarsia bella im prim a sípagherà a m e che l’ho com perata una oncia d’oro,
e ilsecondo una m ezza oncia d’oro e poituttiglialtrisípaghino uno agostano d’oro.
X X X IV . E A ntim alo signore de la cittade n’era troppo preso d’am ore di lei per le sue
belleze e grande gientilezze.O nde andò egline la cam era diTarsia pergiaciere coleiim prim a che
andasse altra persona. E la donzella si lo conobbe im antenente, si levò e venne contro a lui e
salutolo dolciem ente e com inciò a parlare e disse: «M esser, io vi priecho per D io che voi m i
dobbiate un pocho intendere e poi farete di m e la vostra volontade, ciò che vi piacierà». E
A ntim aghora disse a lei: «D i ciò che ti piacie».Ed ella disse: «M esser,per lo nom e di D io, ti
priegho che tu non devicorrom pere ilfiore de la m ia verginitade e che tu abbim isericordia dim e
e ritieni la tua volontà e udi quanta è la m ia isciaghura e isventura di questo m ondo». E disse
<ad>A ntim aghoro:«Io sono figlia dire e la m ia m adre m oríquando m ifecie,e ilpadre m io m i
raccom andò quando io era piccholina ad uno gientile e reio uom o ed a una sua pessim a m oglie,e
diede loro m olto avere e a m e diede una buona donna che m ialattasse e che m inodrisse.O nde la
balia m i fecie apparare lettera e gram m aticha ed a sonare tutta l’arte de la m usica.E com e D io
vole la m ia balia sipassò diquesta vita,m a prim a che transisse sim idisse chiera ilm io padre e la
279
m ia m adre e la m ia patria.Istandom e dopo la m orte de la m ia balia con quella m alvagia fem m ina
m oglie d’Istranquilone de la cittade diTarsia,una m attina,quando io andava a la schuola,io fui
assalita da uno [21r] servo diquella pessim a e reia donna.A llora quando ilservo la spada inaltí
perucciderm iquesticorsaliche m ’hanno venduta gridarono forte “non fare”,onde ilservo,perla
paura dicostoro,sísifugípiù tosto che poté.E allora icorsariuscirono fuorie presom ie m issom i
ne la nave loro.E uno vento ciha fatto arrivare in questa contrada».E quando gliebbe dette tutte
le sue sventure e sciaghure,A ntim aghoro fue m osso a pietade e disse:«Bella donzella,non avere
paura, ch’io non ti farò più che sia il tuo piaciere, in però ch’io ho una m ia figliuola che
sim igliantem ente le potrebbe incontrare».E m issesim ano in borsa e diele C denarid’oro e disse:
«Priecotiche co glialtritu faccia ilsim igliante che tu haifatto a m e,e in fra pocho tem po sarai
diliberata da questo roffiano reio».E la donzella con grande pianto silo ringraziò m olto e disse:
«Io vipriegho che voino lo dobbiate dire a veruna persona che voim ’abbiate datiC denarid’oro
e non siate istato com echo».E A ntichoro disse:«Io precho Iddio che,se io lo dicho a persona,che
quella isventura ch’haitu possa adivenire a la m ia figliuola».Incontanente ch’ebbe dette queste
parole, si usciò fuori de la cam era e puosesi a sedere ne la sala presso a la cam era per volere
sentire e sapere a ché fine venisse quella donzella.E allora che ne fue uscito A ntighoro sientrò
dentro ne la cam era a leiuno fanciullo che pagò una m ezza oncia d’oro a roffiano,e dom andò a la
donzella e disse:«D im i,ché tidiede quello che contecho istette im prim a?».E la donzella disse:
«D iedem iC denarid’oro».{E roffiano uscíe partisida lei} e coluich’era entrato pervolontade di
fare co leile disse:«Per D io tidicho che m ale siportò A ntinaghoro,ché uom o ch’è cosíriccho
non ti diede più che C denari d’oro, e bene si doveia verghognare di porreti in m ano sí pocha
m oneta,ché io che non sono riccho sítidono questa libra d’oro».
X X X V .E A ntinaghoro istava in suo luogho dove s’era posto a sedere per ascholtare com e
le cose andassono tra lei e coloro che entrassono ne la cam era co lei e udí tutte queste parole.
[21v] M a quando la donzella ebbe ricievuta da quello fanciullo una libra d’oro, sí che
s’inginochiò a piedi e pregolo per D io che la dovesse intendere: «U di ché ti voglio dire».E lo
fanciullo le rispuose e disse:«D iciò che tipiacia»,e istette là a udire diligientem ente ciò ch’ella
vole dire.E la donzella glicontò tutte le sue sventure e sciaghure e isuoistatie fatticom e fecie a
quello diprim a.E ilfanciullo,udendo la donzella parlare síum ile e dolciem ente fue im antanente
pieno diverghognia ed andò via da luitutta la m ala volontade de la lossuria.Síche m oltierano
coloro ch’entrava<no> ne la cam era per fare cho’ lei,ella sapeia síbene dire istatisuoie le sue
isciaghure che l’erano adivenute, che ciaschuno le dava grande quantitade di m oneta d’oro e
ciaschuno pareia che dovesse pecchare con una sua figliuola.E cosíper questo m odo,per lo suo
bene sapere,favelare e dire,il suo difetto non fue tocchato per peccato da persona veruna, m a
<con> quanto avere l’era dato sirappresentava ognidía roffiano che l’aveia com perata da corsari
e discieva a roffiano:«Q uesto è ilguadagno de la m ia verginitade».A llora,diciendo la donzella
queste parole a roffiano,ed eglive<gge>ndo sídare tantidenarid’oro a la donzella,sivole sapere
com ’ella guadagnasse tantidenarie disse a uno suo fante:«Io voglio che tu giacicon Tarsia».E’l
fante disse:«V olontieri».A llora ilfante andò dentro ne la cam era dov’era Tarsia per istare co lei
in pecchato,e la donzella sílo pregò ch’egli l’ascholtasse un pocho ed ella glidisse quello que
aveia detto a tuttiglialtriche v’erano entratidentro pergiaciere cho lei.E’lfante,udendo Tarsia
cosíparlare increbbeglim olto dileie disse:«D onzella m ia gientile,questo nostro signore è troppo
avaro e chupido difare m oneta».
X X X V I.E po’ ch’ebbe parlato cosí a la donzella sí se n’uscífuoried andò per fattisuoi.
Poi,l’altro dí,la donzella favellò a roffiano e dissegli:«Se tu voglich’io tiguadagnim eglio ..…
ch’io non fu in questo m odo sífa portare una bella ciscrana ne la piazza e vederaiquantidenariio
ti [22r] guadagnerò.E’ roffiano,sentendo cosíparlare,sifecie fare una m olto bella ciscrana e
feciela portare in su la piazza.E Tarsia visalísuso e com inciò a parlare e la giente trasse tutta a
vederla, ed ella disse: «O buona giente, che siete venuti per vederm i e per udirm i, io voglio
preghare per D io che voim ’ascholtate un pocho quello ch’io voglio m anifestare e dire.Io sono
figliuola de re A pollonio di Tiro e fui figliuola de la figliuola de re A rchistrato re di Pietra
280
Poletania,e la m ia m adre,sicondo che m idisse la m ia balia,m oríin parto quando m ifecie,e poi
che fue m orta sífue gittata i’ m are.E ora vedete a ché io sono venuta e condotta».E contò loro
tutte le sue sciaghure:«M a vogliovidire a voiche siete quiche lo diciate a coloro che non cisono
che,se fosse alchuna persona che avesse a sciogliere,sivengha a m e e io l’assolverò tostam ente,e
propongha chetunque quistione quello cotale che vole». La giente le com inciarono a dare le
quistioni, chi d’uno m odo e chi d’un altro. Ella tutte le solveia sí bene che ciaschuno si
m aravigliava ch’ell’era cosí savia donzella e cosí bella e gientile,e ciaschuno le donava m olto
avere. Per questo m odo guadagnava tanti denari a roffiano che no la fecie più stare perché
giaciesse co gliuom eninelm ale luogho che l’aveia prim a dato.
X X X V II.E quisilasciarem o a parlare dileie de roffiano,che peravarizia sifacieia andare
Tarsia per la cittade predicando,e tornerem o a parlare de re A pollonio suo padre che,istando ne
la città diTiro sua patria ed avendo preso la corona de reiam e d’A ntioccia,istette lungho tem po a
corregiere la provincia di ciaschuno reiam e.E poich’ebbe fatto quello che vole fare dintorno a
quelle cose siricordò e intenerigliilchuore de la sua fanciulla che aveia lasciata in Tarsia a casa
d’Istranquilone e D ionisia suoiam ici.E pensando cosíuna notte nelletto istando,desto pensava
quello che voleia fare e deliberò difare apparechiare una bella e grande nave e feciela fornire di
m olta roba e fornim entid’oro ed ariento,ed altre cose che bisogno fanno a chiva navicando per
m are,perintendim ento divolere m enare la sua figliuola a lo re A rchistrato,e dicontarlicom e era
istata la sciaghura de la sua figliuola ch’ era m orta sopra a partorire.E venendo ilgiorno sifecie
fornire questa nave com ’è detto disopra,e fecie vestire ad una taglia Lx donzellied entrò i’nave
al porto di Tiro e dirizzarono i’loro cam ino verso la città di Tarsia. E cosí navicando ebbeno
buono tem po e giunsono una m attina a m ezza terza alporto diTarsia.Ed uscíde la nave sanza
altra conpagnia e cam inò cosía piede verso la cittade.E Istranquilone era uscito difuori,videlo
da lungho e conobbelo ch’era A pollonio.E corse im antanente e entrò ..… a chasa e trovò [22v]
la m oglie e dissele:«Sozza e ria fem m ina,tu m idicieviche A pollonio era m orto ed egliè venuto
in questa cittade per dom andare la figliuola sua Tarsia».E la m oglie disse: «Istranquilone,non
avere paura,faraia m io senno e non averem o biasim o.V estiam ocide le più chattive vestim enta
che noiabbiam o e,quando egliverrà a noi,noipiangerem o e starem o dolenti.Ed eglidom anderà
la sua figliuola e noidirem o ch’ella sia m orta delm ale de lo stom aco».E diciendo queste parole
D ionisia m oglie d’Istranquilone,A pollonio giunse alalbergho loro.Entrò dentro in casa e guardò
perl’albergho e non vide la sua figliuola e com inciò a parlare e disse:«D io visia ..… »,e costoro
che pareiano m olto dolentiglirispuosono e salutanlo m olto piano.Ed A pollonio disse loro:«Ché
avete, e perché istate sí dolenti osti m iei dolcissim i?». E D ionisia rispuose e disse: «V oleselo
Iddio che tu lo sappessi innanzi per altruiche per noi il tuo grande dolore,m a conviene che lo
sappida noipoiche cise’ venuto.O ra sappiveram ente che la tua figliuola è m orta didolore di
stom acho».U dendo A pollonio queste parole dire a D ionisia sifue tutto ism arrito e disse:«Q uanto
tem po è che la m ia figliuola m orí?». E D ionisia disse: «Pocho tem po è ch’ella m orí». Ed
A pollonio disse a D ionisia:«Tu m idi’ch’è pochidích’ella m oriò.D ove sono le belle vestim enta
e l’altre gioie che io le lasciaiquando io m ipartída te?».
X X X V III.Ed ella rispuose:«N oil’abbiam o bene guardate e síle tirenderem o,e sappiche
i cittadini di questa città sí le feciono grande onore, ché le feciono fare uno bello m onim ento
presso a la riva delm are ed iviriposa <ed> è soterrata».E incontanente fecie m andare per m olte
persone e fecie trovare tutte quele robe e cose che A pollonio aveva lasciate a Stranquilone e
feciele riportare a luia rem ettere ne la nave.E poidisse:«Io voglio andare a vedere ilm io grande
dolore». E partisi im antanente, e Stranquilone co lui, ed andarono al m onim ento dov’era
soppellita la balia diTarsia.Ed A pollonio guardò e vide iscritto iltitolo disopra che dicieia cosí:
Q uesto feciero icittadinidiTarsia per am ore de la figliuola d’Apollonio re diTiro,per ligrandi
ch’eglifecie a’cittadinidiTarsia e perché gliaveia iscam patide la fam e.E,vegiendo A pollonio
questa iscritta,non poteva credere che la sua figliuola fosse m orta.A llora si partí dal sepolcro
m olto adolorato e tristo ed entrò i’ nave e com andò a tuttisuoidonzellie fam igliarie nocchieri
che lo dovesseno m ettere giuso disotto nelfondo de la nave,ne la sentina «ed ivi voglio istare
281
tutto iltem po de la m ia vita infino a tanto ch’io troverò la m ia dolcie figliuola viva».E cosífue
fatto com ’eglicom andò loro e feciono levare la vela de la nave e navicarono per m are e cosísi
partirono de la città diTarsia e corsono ilm are con grande tem pesta.
X X X IX .E istando cosíin questa [23r] tem pesta com e a D io piaque sísim utò ilvento e
conduseli al porto de la città di M etalia, là dove era Tarsia la sua figliuola. Incontanente che
furono giuntiin porto inocchierie l’altra giente feciono grande allegrezza e solazzo,però che D io
gli aveia cam pati di grande tem pesta. E la giente di quella cittade facieiano in quello dí che
costoro arrivarono al porto grandi giuochi e grande festa e solazzi,però ch’era in quello díSan
Bartolom eio,ch’era capo diquela città diM etalia.Ed A pollonio,udendo irum ore che facieiano e
cosígrande allegrezza,chiam ò giù disotto a sé ilnocchiere de la nave e disse:«Ché allegrezza è
quella ch’io sento fare a la nostra giente?».E’lnocchiere rispuose e disse: «M esser,oggi è una
grande festa che fanno icittadinidiquesta cittade».Ed A pollonio,sentendo questo,com andò che
tutta la sua giente faciessero grande festa e che faciessero uno grande am anam ento e che
faciessero uno bello convito e invitassono tuttiigientiliuom enide la cittade e disse loro: «N on
guardare a m e perché io isteia doloroso,ché io non sarò m aiallegro s’io non vegio la m ia figliuola
Tarsia».Com andò che,a pena de la testa,che niuno disua fam iglia non dovesse andare giuso a
luidove egliistava .Ed udendo ifam igliarisuoiquello ch’aveia detto loro,fue im antanente fatto
il suo com andam ento. E A ntigora signore de la cittade chavalcava in quello dí de la festa a
solazzo con grande giente suso per la m arina a la riva del m are e puose m ente e vide la nave
dov’era A pollonio e tuttiglialtrilegnich’erano m olto bellie tuttidipinti.E vedendo queste cose
disse a la giente sua:«Io voglio andare a vedere quella bella nave»,e disciese da cavallo e m ontò
su una barcha con alquanti com pagni ed andarono ne la nave dov’era A pollonio. A ntim alo
com inciò m olto a lodare quella nave dibellezze ed andò perla nave.E’ m arinaie l’altra fam iglia
d’A polonio feciono consiglio insiem e d’invitare a disinare A ntim alo e suoicom pagni.E poiche si
furono diliberati,m olto allegram ente invitarono A ntim alo e la sua com pagnia ed A ntim alo disse:
«M olto volentieri».Le tavole erano già m esse e fornite.D iedono loro l’aqua a le m anie puososia
tavola a m angiare.Ed A ntim alo disse a’m arinai:«Io voglio istare oggia solazzo con voi»,e gittò
x bisantid’oro in su la tavola,e im arinaiglidissono:«G rande m erciede sia a voi!».Ed A ntim alo,
vegiendo tutte queste cose e no glipareva vedere quale sifosse signore diloro,eglidisse:«Chiè
signore di questa nave?». Ed egli rispuosero ad A ntim alo: «Il signore di questa nave si stà in
dolore e in pianto disotto ne la sentina de la nave,in però che la sua m oglie m oriò i’m are e perde
in terra una sua figliuola».A ntim alo disse ad uno suo sinischalco:«Io tidarò [23v] ventidenari
d’oro e voglio per m io am ore che tu gli vada a dire che il signore di questa cittade gli vole
parlare».E ilsinischalco dise:«A nzich’io v’andassidareiL denarid’oro altrui,in però ch’io non
voglio perdere la persona».Ed A ntim alo disse:«Io voglio andare giuso a lui.O ra m i dite com e
egliha nom e».Ed eglidissono:«N oinon l’osiam o dire».
X L.Ed A ntim alo andò giuso a luie salutolo m olto dolciem ente,ed A pollonio,sentendose
salutare,guardolo nelvolto e vide che non era disua fam iglia.N o glirispuose,se no che disse:
«V a in buon’ora e m anducha co l’altra fam iglia e co l’altra giente de la nave e solazzatico loro,
ché io non voglio m angiare,anzivorreim orire».Ed A ntim alo,udendo cosíparlare adiratam ente
partisida lui e tornò di sopra e disse a’ m arinai: «Io non posso trare ilvostro signore di questa
tenebra.A ciò che non perisse uno cotale signore volontieri gli darei allegrezza,se potesse».E
pensosidim andare perTarsia e incontanente chiam ò uno suo servo che aveia nom e A leno e disse:
«Incontanente va, A leno, a la città e dí a G iolio, m io m alescalco, e dí che m i m andi Tarsia»,
perché per lo senno e per la bellezza di Tarsia credeva fare allegrare A pollonio. V egiendo i
roffiano che A leno parlava a G iolio sín’ebbe m olto grande dolore e fue m olto dolente.E G iolio
chiam ò iroffiano e disse:«A ntim alo nostro signore siha m andato perTarsia ch’ella vada a luial
porto».E giunta Tarsia ad A ntim alo síle disse:«Figliuola m ia,se tu haisenno,ora sifa m estiere a
ciò che tu consigli e traghi di tribulazione il signore di questa nave.E se tu lo trarai di questa
m iseria,io tidarò x denarid’oro e torrotia roffiano,che giam m ainon tim etterà più in pecchato».
E da che Tarsia udí cosí grande prom essa si sciese im antenente ne la sentina di sotto dov’era
282
A pollonio e silo salutò:«D io sia techo,buono uom o!»,e disse:«Q ualunque tu se’allegrati,ché ti
viene a salutare ed a confortare quella che sanza pecchato non è corrota da niuno uom o,a grande
penare ho servata la m ia verginitade».
X LI-X LII-X LIII.E disseglicie<r>tiversiperlettera difortiquistioni.Ed A pollonio levò il
capo e guardola [co m ala volontà síle rispuose] <e> con grande pietade e co m olte dolcie parole
sila ringraziò e disse:«G razia n’abbia iltuo senno e la tua gientilezza delconsolam ento che tu
m ’haivoluto dare.O nde io tipriegho [24r] che quello che io tidirò sísia fatto,ché s’io torno i’
m igliore … a la tua gientilezza … ch’essa viene da figliuola di grande re com e tu di’ che se’ e
preghotiche ricievida m e questiCC bisanti,e se D io m irecha i’ m igliore istato anchora tifarò
m olto bene».E diele com m iato che se andasse,e allora Tarsia sipartída luie tornò disopra ad
A ntim aghoro ed eglile disse:«Com e haifatto?».E Tarsia disse:«M esser,ciò <è> ch’io ho potuto
fare,e preghom ich’io m e ne venisse e partissim ida luim olto charam ente e donom iquestidenari
che sono CC besantid’oro e dissem ich’io gliaveia rinfrescate tutte le sue doglie e isciachure,e
non vidigiam m aiuom o con tanto dolore».Ed A ntim achoro le disse:«Io voglio che viritorni,ché
veram ente io credo che tu saraicoleiche lo chaveraiditanto dolore e ditanta trestizia,e dicoti
cosí,che s’eglitidiede CC besantid’oro perché tu non vitorniio te ne darò CCC bisantid’oro
perché tu tornia lui,e diraigliciò che tu glisapraim eglio dire ch’eglisia più a piaciere,m a voglio
che ti piacia di fare che tu gli rendi i suoi denari ch’egli ti diede e diraigli cosí com ’io ti dico
“Signore che istate ne le tenebre,ilsignore diquesta cittade sím im anda a voich’io v’addom andi
il vostro saluto e rendavi i vostri denari che voi m i deste”». E Tarsia andò e fecie quello che
A ntim alo le disse,e {disse} anchora Tarsia,poiche liebbe detto questo,glidisse:«M esser,tu hai
ordinato dim orire in questo torm ento,m a io ti<vo>glio favellare perlettera un pocho e se tu m i
saperai assolvere quello ch’ io ti dirò ne le m ie quistioni,io m e ne andrò,e se tu no le saprai
assolvere io ti renderò i tuoi denari». Ed A pollonio rispuose e disse: «A l m io m ale non ha
m edicina se non com e ha co la lebra,orchom e m icreditu consolare?».Q uesto dicieia perché non
voleia che glirendesse idenarie disse ch’ella diciesse le sue quistioni.E quella incom inciò a dire
ed A pollonio tutte le sue quistioniassolveia.
X LIV .E quando Tarsia vide ch’ella non sapeia tanto alleghare com e A pollonio assolveia,
{quando Tarsia vide questo},che non si poteia colui di ciò,sì gli gittò al collo ed abracciòlo e
disse: «M esser, perché t’afligi tu in cotanto torm ento?». Ed A pollonio allora fue fortem ente
crucciato e fedila con grande nequità e orgoglio, colpiede le diede,síche Tarsia chadé in terra e
diede e perchose ilginochio in terra che ..… ilsangue ..… delginochio diTarsia [24v] E quando
Tarsia sentí il duolo incom inciò fortem ente a gridare e disse piangiendo {fortem ente}:«Ò i,alto
Iddio e signore m io cielestiale,perché m i lasci soggiochare a cotanta m iseria? Tu sai Iddio che
quando io fuifanciulla fuim olto afatichata e m olte tribulazioniebbied incontanente ch’io fuinata
la m ia m adre m oriò perm e i’m are e’lm io padre la fecie gittare i’m are in una chassa dov’eglila
fecie m ettere a m odo di reina, ed io, lassa <e> dolente, fui data a notrichare dal m io padre re
A pollonio, signore di Tiro, e lasciom i con Istranquilone ne la città di Tarsia. E per am ore di
cittadinidiquesta città m ipuose nom e Tarsia,e perm e lasciò grande ricchezze a Stranquilone e la
sua <m o>glie D ionisia,per le qualirichezze m ivole fare uccidere a uno suo servo.E,quando il
servo levò alta la spada perucciderm i,corsaliveniano perm are che gridarono,sích’ebbe paura e
non m i uccise, anzi si fuggiò via e queli corsali m i presono e m enaronom i ne la loro nave, e
m enaronom i in questa cittade e venderom i al’incanto ad uno roffiano a m odo d’una ischiava,il
quale roffiano m alvagio e reio im antanente m im isse nelbordello,ch’io guadagnasse per lui,m a
m esserD om ene D io sim ’ha acom pagnata infino ad ora ed anziciè fatta da ogniverghogna.O nde
io pregho ilfigliuolo diD io,uno e vero,che m idebbia rendere ilm io padre A pollonio re diTiro,
che m i traiesse di queste parte e ditanta trestizia quanta a m e pare essere e ricievere ne la m ia
persona».D iciendo queste parole tuttavia piangieva fortem ente cosíchom e quella che non aveia
co chuisidolesse de la sua faticha,se non co D om ene D io.
X LV .E quando A pollonio ebbe udite queste parole e questisegni,conobbe che questa era
colei per chui egli andava tribulando, cioè la <sua> figliuola. E com inciò a gridare a coloro
283
ch’erano disopra ne la nave e disse cosígridando:«Ponete fine,ponete fine alm io dolore!».Ed

incontanente A ntinagoro il signore de la cittade intese quello che A pollonio disse ed andarono
giuso, ed A pollonio aveia già abracciata la sua figliuola e cosí lo trovarono abracciato a lei
insiem e e ciaschuno diloro due cosíabracciatipiangiendo fortem ente,e dicieia:«Q uesta è la m ia
figliuola [25r] Tarsia!» ed ella dicieia: «V eram ente io sono Tarsia, la figliuola de lo re
A pollonio diTiro,la quale fui lasciata dalm io padre ne la cittade diTarsia con Istranquilone e
con D ionisia sua m oglie m alvagia».Ed A pollonio dicieia a lei:«Tu se’la m ia figliuola ond’io ho
trattim oltiguaie patita m olta pena nelm io chuore»,ed allora m aggiorem ente ricom inciarono il
pianto insiem e.E disse A pollonio a Tarsia:«Figliuola m ia ricorderesticom e aveia nom e la balia
tua che tinodrí?» e Tarsia disse:«Padre m io,bene m e ne ricordo che aveia nom e Lichoride ed era
de la cittade diPietra Poletania,che quando la m adre m ia,vostra m oglie,m ifecie,ch’ella m oríi’
m are,voidestem e a leich’ella m ialattasse.E tutte queste cose non sapreiio,s’ella no m e l’avesse
dette co la sua bocha, ed ella fue quella che m i puose a leggiere e feciem i apparare la
gram m aticha.E pocho tem po è ch’ella ..… ch’ella fue seppellita.E D ionisia e Stranquilone m i
vollono fare uccidere ad uno loro servo che m iassalíuna m attina quando io andava a la schuola
ed assalim i per… ..il m onim ento dove si sotterrò la balia m ia». U dendo A pollonio tutte queste
parole abracciola fortem ente e con grande desidero la basciò m olte volte diciendo: «D olcie m ia
Tarsia,tu sia ben trovata,ché m idaraiallegrezza de la tua persona».O nde A pollonio im antanente
si uscí e m issesi i panni suoi reiali e preziosi che soleva portare e lasciò ogni dolore e ogni
trestizia, ed A ntim agoro signore de la città di <M etalia> dolciem ente com inciò a parlare ad
A pollonio e disse: «M esser,priegotiperch’è veracie Iddio,il quale t’ha renduta la tua figliuola,
che tu la m i devi dare per m oglie,però la ti addom ando ch’io non ho m oglie e sono signore di
questa cittade,e la tua figliuola Tarsia è gientile e savia donzella e però sono m olto contento dilei
ch’ella sia m ia donna.Perch’io voglia che voila m idiate per m oglie,non ve ne fate m araviglia,
ch’io voglio che voisappiate che i’ho guardata la verginitade diTarsia,poich’ella fue venduta ad
un roffiano de la terra m ia,delquale roffiano ve ne farò fare grande giustizia,a ciò che m ainon
com peri più veruna [25v] per m etterla in peccato». A llora A pollonio, udendo A ntim aghoro
parlare cosídolciem ente e cosíbene glidisse:«D a poiche seiistato guardatore de la verginitade
diTarsia,ragione è che tu l’abbia godere e però io t’im prom eto ch’ella sia tua donna e tu sarai
suo signore per derito m atrim onio, e non ti fare m araviglia, am icho m io, perché io anchora
piangha,ch’io giuraich’io no lasciereigiam m aiilpianto infino ch’io no m aritassila m ia figliuola
e m ai non finerò m entre che la m ia figliuola non prenderà vendetta delm alvagio roffiano,e se’
cittadinidiquesta città non m e ne farano vendetta e tu che se’signore non la ne fai,i’civerrò con
grande oste ad assediare e gua<sta>re questa cittade».A llora A ntim aghoro sipartída le navied
andonne ne la cittade e fecie tostam ente raghunare ilconsiglio,e quando fue raghunato sísilevò
A ntim aghoro e disse: «Q ui sono tutti i nobili e m igliore persone de la cittade ed hovi fatti
raghunare perché voiudiate quello ch’io vivoglio dire.E se vipiacierà difare ilm io volere,credo
che sarà ilm egliore per licittadinidiquesta cittade».E com inciò a consigliare e dire e parlò in
questa guisa: «N obili cittadini e savi, co la vostra sapienza socorrete la vostra cittade e non
vogliate che peruno uom o perischa questa vostra cittade!».
X LV I.E allora,udendo igientiliquesto,siandarono con A ntim aghoro fuorine la piazza e
feciono venire tutto il popolo de la cittade ne la piazza ed ivi sí parlò A ntim aghoro e disse:
«Signorie cittadinim iei,io vengho dalporto e sono viistato da ieriin qua.La cagione siè questa,
che andandom i a solazzo ed al porto era arrivato uno re il quale aveia una m olto bella nave co
m olti donzelli e bella fam iglia. E’l signore de la nave istava di sotto ne la sentina m olto
ischuram ente ed in grande tenebre,ed dolore e trestizia portava assai nel suo chore.Q uando io
andai giuso nel fondo de la nave per confortarlo, ché si desse allegrezza ed uscise di quello
lam ento che facieia,no m ivole appena rispondere [26r] quando io lo salutai.E quando io vidi
cosífortem ente adolorare questo signore,m ipensaidim andare perTarsia che’lfaciesse allegrare
e didile CCC bisantid’oro se ella lo faciesse uscire difuoride la sentina e venire disopra cho la
sua fam iglia e co’suoibaroni.E la donzella v’andò e non poté fare niente diciò ch’io le dissi,m a
284
quando la vidiredita disopra sanza luisíla rim andaigiù disotto un’altra volta e quella ritornoe a
lui,e istando uno pezzo,io e l’altra giente ch’era disopra ne la nave sisentim o fare uno grande
grido,e dicieia in suo parlare:«Pone fine alm io dolore ed a la m ia trestizia!».Sentendo io quella
vocie sí m i m issi ad andare di sotto e trovai che questo signore de la nave teneva istretam ente
abracciata Tarsia e dicieia: «Tu se’ veram ente la m ia figliuola Tarsia!»,e cosíne lo m enam o di
sopra ne la nave ed im antanente si vestí di panni reiali, ch’era vestito di panni neri a ciò che
dim ostrava ch’egliistesse in grande trestizia,e poiche fue uno pocho istato co la sua figliuola e
co noi,no ristava di piangere e com inciom i a dom andare com e aveia nom e questa cittade e chi
n’era signore. La donzella di Tarsia gli disse ch’era desso io e dissegli com e cierti corsari
l’aveia<no> venduta ad uno roffiano diquesta cittade che l’aveia m essa nelm alvagio,m a che D io
l’aveva conservata la sua verginitade e non era corrota da uom o veruno.E però sappiate signorie
m ieicharissim ifedelich’eglim idisse con aspre parole che,se noino glifaciam o grande vendetta
di questo roffiano, ch’egli porrà l’assedio e non si partirà giam m ai, ché m anderà a Tiro e in
A ntioccia pergiente e fa<rà> venire m oltinavie galere e legniarm ati,im però dicie che ha grande
volontade di consum are e distruggiere questa cittade per questo roffiano che ha fatta cotanta
villania a la sua figliuola Tarsia,e però che questa cittade non sia distrutta né guasta i’voglio che
questo roffiano sia preso e m enato dinanzida luied egline faccia ciò che glipiacierà [26v] di
fare diluie noisarem o nelsuo anim o.Q uando noiglielo darem o preso,noile precharem o ch’egli
abbia m isericordia de l’altra giente».D ete queste parole,sim ossono tuttiicittadinie andarono a
casa de roffiano e presolo e legaroglile m anididietro e sílo m enarono a la piazza e legarolo ad
una colona,coneso <con> una chatena e,quando fue preso i roffiano,si m osse A ntim aghoro e
m olticittadinied andarono alporto e dissono ad A pollonio che venisse a la cittade e contarogli
com e aveiano preso iroffiano «vostro nem icho!».A llora A pollonio sivestía m odo dire e venne a
la città e incoronosid’una m olto bella corona d’oro e dipietre preziose,e co luivenne tutta la sua
giente,arm atituttiquanti,ed entrando dentro ne la città siglifue m ostrato iroffiano.Ed egliparlò
e disse cosí:«Fatelo istrascinare e poilo fate im pichare!».E’cittadinifeciono suo com andam ento,
feciolo istrascinare a coda d’uno asino pertutta la cittade e poilo feciono im pichare difuoride la
cittade.Ed A pollonio,vegiendo questo m alvagio roffiano,sisaliò ne la piazza in su uno petrone
co la sua figliuola Tarsia onde egliera veduto da tutta la giente.E de la grande ira che A pollonio
aveva,non poteva favellare,sích’A ntighoro silevò e disse:«O r’ udite,buona giente,A pollonio
ch’è padre di Tarsia, del grande vituperio che la sua figliuola ha ricievuta da questo m aladetto
roffiano in questa cittade e de la grande pena ch’egliha non puoté parlare,onde voisapete che il
m alvagio roffiano ha fatto,onde noin’eravam o m olto dolenti».O nde tuttigridarono ad una vocie:
«Poich’egliè im picato e m orto,siano date le ricchezze a Tarsia figliuola de re A pollonio!».Cosí
fue fatto e im antanente le fue dato ciò che iroffiano aveia.
X LV II.E quando A polonio vide icittadinicon cotanto am ore in verso luie la sua figliuola,
sí pensò di volerli ringraziare e levosi suso e disse: «Signori cittadini, tutti vi ringrazio de la
vendetta che voi avete fatta del reio e m alvagio roffiano che m ’ha datta cotanta tribulazione e
s’arricchò ditenere la m ia chara figliuola in pecchato». [27r] E ringrazioglidelgrande onore che
aveiano fatto a la sua figliuola, ché l’avevano aiutato a m antenere la sua verginitade, e fecie
grandibrevilegia’ cittadini.A llora icittadinifeciono fare alsuo onore,per lo am ore che m ostrò
loro,una statova dim arm o tutta indorata,a riverenza de lo re A pollonio,e feciono fare un’altra
dipintura a riverenza di Tarsia sua figliuola.E,stando cosí per alchuno tem po A pollonio ne la
cittade,sísipensò che A ntim aghoro gliaveia addom andata la sua figliuola.U n dím andò perluie
disse: «A ntim achoro, tu m i chiedesti Tarsia per m oglie ed io la ti prom issi. Poi ché tu l’avevi
guardata ché no le fosse fatta villania,sívoglio ch’ella sia tua isposa».E cosíla fecie isposare,
onde tutta la giente de la cittade feciono grande nozze e grande festa.
X LV III. E, stando A pollonio ne la cittade ed A ntim alo con Tarsia sua m oglie per più
tem po, A pollonio pensò un dí di volere tornare a Tiro sua patria e di volersi partire di quella
cittade.Ed avendo fatto questo pensiero divolersipartire,una notte istando ne’letto síglivenne
una avvisione che gliparve che uno angelo glidiciesse:«A pollonio,tu pensid’andare a Tiro tua
285
patria,m a fa dirizzare iltuo viaggio ad A desso ed entraraineltem pio diD iana,e m enaraitecho la
tua figliuola e’l tuo gienero,e troverai una istatua.D irai a quella istatua tutte le tue isciaghure
quante te ne sono incontrate,e parleraiforte e non in segreto,e poiusciraidiquello luogho e poi
faraiiltuo viaggio ed andraicon tutta la tua giente per m are a la città diTarsia e vendicheraila
tua figliuola Tarsia da la m alvagia fem m ina D ionisia ed Istranquilone che la volono uccidere».
A pollonio si destò e disse a la figliuola ed al gienero tutta questa avvisione. E’l gienero e la
figliuola gli dissero: «M esser,fate tutta la vostra volontade».E ’contanante m ontarono in su le
navie fornironosidiciò ch’era loro bisogno,e com e grande re cosífacieia con tutta sua giente.
Entraro i’ navie com andò A pollonio a’ nocchieriche dirizzassero le naviin verso ’Fesso. [27v]
E navichando peralquanti<dí> sísifurono giuntia ’Fesso.Incontanente ism ontarono de la nave
ed andarono neltem pio diD iana A pollonio,elgienero,e la figliuola sua Tarsia.E lo guardiano
del tem pio disse: «Sofferm atevi uno pocho in fino a tanto ch’io vada a la badessa nostra <e le
dica> de la vostra venuta».E m ossesied andò a la badessa e disse:«M adonna,uno grande re co
m olta giente siè venuto peradorare in questo vostro tem pio e vole fare grandidoni».E quando la
badessa udiò parlare ilguardiano sís’aconciò a m odo direina e cavosiipannim onachalie vestisi
ipannireialico la corona in testa,e venne neltem pio e saliò ..… in su una bella ciscrana d’avorio.
E da quello díche ella s’era partita dalsuo m arito siaveia m antenuta <in> castitade tutto iltem po
ch’era istata badessa diquello m onestero infino che re A pollonio v’arrivò,e cosívenoro co leiin
santo tutte le m onache diquello tem pio.E per la sua bellezza e per la sua gientilezza le stavano
tutte dintorno a farle onore e riverenza.E quando fue cosíasse<n>tata in su la ciscrana d’avorio si
com andò alguardiano che aprisse a quello re ed a chifosse coluich’erano ism ontatida cavallo ed
entrati sotto il porticho del chiostro del tem pio.Ed allora il guardiano,quando udí sí parlare la
reina, andò ed aperse la porta del tem pio e disse a re A pollonio: «V enite dentro co la vostra
com pagnia!»,ed A pollonio entrò dentro colsuo gienero e co la sua figliuola.E,quando furono
dentro,tuttie tre sividero la badessa sedere cosíaltam ente,sile inchinarono e salutarola sícom e
reina.E,veduto e salutato che A pollonio ebbe fatto a la reina,sipensò de l’avvisione che aveva
avuta ne la città di M etalia, im però che gli era paruto ne l’avisione che diciesse che dovesse
trovare una istatova a m odo d’una reina. E com inciosi a guardare dintorno se vedesse istatova
veruna o dim arm o o d’altro in quello tem pio, [28r] e non vegiendo alchuna fighura distatova sí
si ferm ò nel chuore che questa fosse dessa e m issesi in ginochione dinanzi a la badessa ch’era
aconcia a m odo di grande ed alta reina. E com e si m isse in ginochione A pollonio, cosí
s’inginochiò il gienero e la sua figliuola. A llora com inciò A pollonio tutte le sue sventure e
sciaghure che glierano avenute,da che egliera giovane da X X anniin avanti.
X LIX .E quando ebbe contate tutte le sue isciaghure im antenente la reina A rchistrata ebbe
conosciuto ch’egliera ilsuo charo signore,m esserlo re A pollonio re diTiro.Incontanente silevò
ritta de la ciscrana e saltò in terra,e le m onache tutte le feciono luogho ed apersono la via,ed ella
si gittò al collo d’A pollonio ed abracciolo e basciolo, presente tutte quelle m onache. Ed
A pollonio,non credendo ch’ella fosse la m oglie sua,e fortem ente adirato,puosele le m anialpetto
e sospinsela e dissele:«Istà costà e no m iappressare,ch’io non ticonoscho e non so chitu sia!».
Ed ella,vegiendo A pollonio cosíadirato e che la fecie fare e stare a dietro,incom inciò a piangiere
fortem ente.E cosípiangiendo glidisse:«A pollonio,re diTiro,io sono A rchistrata,figliuola de lo
re A rchistrato,signore de la città diPietra Poletana,la quale tu isposastie togliestiper m oglie,e
tu se’veram ente ilm io m arito A pollonio,che m ’insegniastiarpare e cantare,perla quale cosa ire
A rchistrato ti m i diede per m oglie, e se’ colui che pericolò i’ m are, chu’io am ai cotanto
charnalem ente!». E A pollonio, sentendo cosí parlare A rchistrata figliuola de lo re A rchistrato,
conobbe veram ente che questa era sua m oglie e dissbe a lei: «Com e potrebe essere che tu fossi
colei che tu di’, ché la m ia m oglie A rchistrata periò i’ m are sopra a partorire già è xviii anni
passati?». A llora A rchistrata m andò per lo disciepolo del m edicho che l’aveia fatto rivenire la
vita,ché voleia ch’eglisapesse veram ente com ’ ella era dessa.E’lm edico fue venuto e disse ad
A pollonio tutto ciò ch’era essuto [28v]e disse a leicosí:«M ostrigli,a ciò che m eglio vicreda,le
vestim enta e la corona che avevate addosso quando foste trovata ne la cassa». Ed A pollonio,
286
sentendo ricordare a costuiche l’aveia guerita cotantisegnali,disse:«V eram ente questa è la m ia

donna e la m ia isposa», ed andò in verso lei con grande allegrezza, e con grande pianto
m escholato perla grande allegreza che aveia,ed abracciola m olto dolciem ente.E,istando cosíun
pocho,la donna dom andò A pollonio:«M arito m io,sarebbe viva la m ia figliuola per chu’io ebbi
tanto dolore i’ m are?». Ed A pollonio le disse: «Eccho la tua figliuola, ch’ha nom e Tarsia, ed
eccho il suo m arito, ha nom e A ntim aghoro». E la reina abracciò la figliuola e il gienero.
V eggiendo le persone de la città di’Fesso cosígrande m iracolo,com e s’erano trovatiinsiem e,sí
feciono tuttiicittadinidi’Fesso grande festa ed allegrezza per am ore d’A pollonio e de la reina.E
innanziche uscissono deltem pio,la reina rinvestíilbadessaticho a coleiche aveia fatta badessa
leiquando fue trovata ne la cassa,e poich’ebbe fatto questo,A pollonio sídonò m olto avere a le
donne de quello tem pio ed aldisciepolo delm edicho che l’aveia,co’ suoiunguentie per lo suo
savere,guerita.E poisipartirono deltem pio ed andarono ne la città di’Fesso e istettono ne la città
ventidía riposarsi.
L.E,poiche furono istatiquello che a loro parve,sim ontarono in su le naviire A pollonio
e la reina A rchistrata,e’lgienero loro e Tarsia loro figliuola e tutta la sua giente,e dirizzarono le
vele e navicarono per alto m are tanto, che un dí arrivarono a la città d’A ntioccia, la quale era
istata de re Choriato,suo nem icho,ilquale la saieta aveva m orto ed arso in su letto co la figliuola
sua insiem e, il quale reiam e i baroni d’A ntioccia tenevano per A pollonio re di Tiro, contro a
volontade dim oltigientie dim olte altre cittade ch’erano intorno a quello reiam e.Ed avuta e presa
la corona e la tenuta, sí si partí e rientrò i’ nave ed andonne tanto,che arrivò al porto di Tiro.
[30r]1 E quando A pollonio giunse in Tiro co’ la m oglie, co’ la figliuola, co’ lo gienero e co’
l’altra giente,sifecie im antanente rachunare tuttiibaronie cavalierie borghesie m erchatantine
la piazza diTiro.E,quando furono cosírachunati,A pollonio salíin uno parlatorio e com inciò a
parlare e disse cosí:«Signorie charim ieiam icie m ieifedeli,questa donna che voivedete quinel
vostro cospeto e dinanzi a voi si è reina ed è m ia legittim a m oglie ed è figliuola de lo re
A rchistrato,e questa è sua e m ia figliuola,Tarsia ha nom e,e questo donzello è m arito de la m ia
figliuola.E però che voino ne istiate sanza signore sívoglio in vostra presenza fare diquesto m io
gienero re diquesta provincia e da ora innanzisílo chiam ate pernom e A ntim aghoro,re diTiro».
E tolse la corona di capo a sé e m issela ad A ntim aghoro, presenti tutti i cittadini. E cosí,tutti
gridando, conferm arono lui per loro re e Tarsia per loro reina.E poi che A pollonio ebbe fatto
questo sídisse loro che voleva andare in A ntioccia e là voleia fare incoronare la reina A rchistrata
sua m oglie.E poich’ebbe dette queste parole sifecie andare alporto e fecie apparechiare m olte
ghalere e navie m oltilegni,e fecielituttiarm are e m issevidentro m olto fornim ento cosícom e si
convenia a due re didue reiam i,cioè ché A pollonio era re de reiam e d’A ntioccia e A ntim aghoro
era re di Tiro. E fatto questo apparechiam ento A pollonio disse ad A ntim agoro ed a la reina
A rchistrata ed a la reina Tarsia:«I’ voglio andare ne la città diTarsia a fare vendetta dicoluiche
battezzò Tarsia m ia figliuola e poi la vole fare uccidere ad uno suo servo, e se non fossero i
corsariche arrivarono a la m arina siera m orta <e> quando icorsarigridarono elservo sifuggiò».
E cosí dette queste parole,sí si partirono di Tiro e ve<niro>no al porto ed entrarono i’ nave e
dirizzarono le vele in verso la città diTarsia.E navicharono tanto peralto m are,che in capo dixv
dígiunsono alporto diTarsia.E la giente de la cittade,sentendo che cosígrande oste venia loro
addosso,e vedeiano tantinavie legniarm ati,m andarono incontanente alporto per sapere quello
che fosse e quellο re venia con tanta giente.E,ve<nen>do icittadinialporto persapere chifosse,
udirono parlare in tra la giente de la nave ch’erano già usciti in terra ch’egli [30v] era re
A pollonio,re d’A ntioccia,e i re A ntim aghoro,re diTiro.Im antenente ritornarono a la città {di
Tarsia} e contarono a glialtricittadinicon grande allegrezza «ch’egl’è A pollonio nostro am ico!».
E icittadinidiTarsia,sentendo ch’era A pollonio sim ontarono im antenente a cavallo e uscirono
fuori de la cittade e ve<niro>no incontro ad A pollonio infino al porto e ..… ne la cittade
1
Έγινε εδώ λάθος στην αρίθµηση των φύλλων. Σηµειώθηκε στο φύλλο αυτό ο αριθµός 30 αντί
για 29.
287
feciendogli grande onore e riverenza a lui ed a la reina A rchistrata ed al gienero ed a la sua

figliuola.E,dism ontatida cavallo,sifurono m enatidentro ad uno m olto bello palazzo con m olte
belle sale e cam ere.A ciaschuno diloro fue data la sua cam era bene fornita da letto ed altre gioie
e belle cose sícom e convenia a re ed a reina.E Istranquilone e D ionisia sua m oglie,sentendo che
A pollonio v’era venuto, ebb<ero> grande paura e stava<no> pure in casa nascost<i> e non
sapeiano perché sifosse venuto in quella citade.Ed istando A pollonio nelpalagio che gliera dato
per abitare sí disse a lo signore de la cittade di Tarsia: «Io sono venuto in questa vostra cittade
perché voim ifaccia vendetta didue m alvagie pessim itraditoriche m ’hanno m olto offeso,cioè
Istranquilone e D ionisia sua m oglie». E’l signore e’ cittadini, sentendo queste parole, sí
com andarono che im antenente fossero presie m enatidinanzida lui.E la fam iglia delsignore de la
cittade fue im antenente m ossa, ed andaro a casa d’Istranquilone e presono lui e la sua m oglie
D ionisia,e legharono loro le m anididietro alchulo e m enaroglicosícom e due ladronidinanziad
A pollonio ed alsignore de la cittade.E tutta la giente de la cittade andavano loro dietro gridando
«siano m orti questi traditori!».E quando furono cosí m enati dinanzi a loro A pollonio si levò e
disse: «N obilicittadinidiTarsia,piaciavid’udirm iquello ch’io vivoglio dire,e dirò quello che
m oltilo sap<e>te,ch’io sono choluiche vitrasside la grande carestia,ché m orivate tuttidifam e
ed io visocorsicon ilm io form ento,ché ve ne donaiC m illa m oggia,e non fecigiam m aia niuno
di questa cittade {non feci} villania ne niuno contradio,m a per lo grande am ore ch’io aveia in
questa città sípuosi nom e a la m ia figliuola Tarsia e Istranquilone la battezzò.E partendom i di
questa terra síla raccom andaia questo traditore ed a la sua m alvagia e pessim a m oglie e lasciai
loro [31r] quando m ipartì {siglilasciai} m olto avere perché la m i tenesse bene ed eglicon
grande falsitade e con grande avarizia e chupiditade d’avere deltesoro ilquale aveia loro lasciato
a la m ia figliuola per m aritarla in questa cittade inorevolem ente,{ed egli} per m aritare la loro
figliuola,diquesto cotale tesoro ch’io aveia loro lasciato síordinarono difare uccidere <la m ia
figliuola> ad uno loro servo.D isono a Teofilo che l’uccidesse apresso a la m arina quando ella
andava a la schuola. E però ci sono venuto per farene fare vendetta sí com e di traditori e rei
ladroni».Incontanente ch’ebbe A pollonio dette queste parole,tutta la giente d’uno volere e ad una
vocie gridarono tuttiinsiem e {d’uno volere}:«N oiv’abbiam o per nostro signore e per nostro re,
in però che tu ci socorresti ne la grande fam e, onde noi ischam pam o tutti de la m orte {de la
fam e}.Sappiate che noisiam o apparechiatituttia fare ed ubidire tutto quello che a voipiacerae e
sappiate che non c’è <nessuno> in tutta questa cittade né dentro né di fuoriche,s’egli v’avesse
fatto cosa che vi dispiaciesse, noi no ne faciam o vendetta assai, sarà grande o possente uom o,
ch’eglinon sia preso o m orto,com e noisaprem o che v’abbia offeso a voio a vostra fam iglia».Ed
A pollonio,quando udí cosí parlare i cittadini, sí com andò che gli fosse m enata la sua figliuola
Tarsia,e quella venne im antanente a lui.E quando ella fue venuta,<ed> A pollonio silevò ritto e
disse:«Cittadinide la città diTarsia,eccho la m ia figliuola {e disse} in presenza divoi!»,e disse:
«I’voglio che voiudiate lo grande tradim ento che Istranquilone {m ’aveia fatto} e la sua m alvagia
e pessim a m oglie D ionisia feciero,ché quando io ritornaida Tiro m ia patria per volerla m aritare
queste pessim e persone m idissono che la m ia figliuola era m orta dim ale distom acho e m enarom i
ad uno m onim ento ch’è presso a la m arina e m ostrarom i il titolo ch’era iscritto sopra a la
sepoltura che voicittadinim iei,carifratelli,facieste fare per la balia che nodría la m ia figliuola.
Ed io,vegiendo questo titolo “Q uesto è fatto per am ore d’A pollonio re di Tiro”,sí m i partí ed
entraii’m are con grande trestizia,credendo che fosse m orta,m a navicando perm are sívenne uno
vento che m icondusse a la cittade diA ntim alo ed ivila trovai».E dette queste parole,sídisse e
com andò a Tarsia che diciesse in loro presenza chom e questi due traditori aveiano fatto. [31v]
A llora Tarsia silevò ritta in presenza ditutta la giente e com inciò a parlare ed a dire,e disse per
questo m odo:«Signorie buona giente,ora m ’udite quello ch’io vidirò,se voivolete sapere com e
queste pessim e persone m ivolono fare m orire.M andate peruno loro servo che istà difuoride la
cittade che ha nom e Teofiglio».E la giente andarono perTeofiglio e m enarolo a la reina Tarsia.E
quando Tarsia vide questo servo síglidisse:«Teofilo,dídinanzia tuta questa giente chitidisse
che tu m i uccidessi». E il servo allora rispuose e disse: «La m ia donna D ionisia, m oglie
288
d’Istranquilone,ed averetim orta se non fossero corsariche m igridarono e volo<no>m ipigliare,

se no ch’io m ifuggíe tornaia D ionisia e dissele ch’io t’aveia m orta».Ed A pollonio allora disse:
«V edetelo,che quilodato sia coluiche la m i à renduta,m a voglio che voi abbiate udito tutto il
grande tradim ento ch’egli m i feciono, fidandom i di loro cosí com e di carissim i m iei am ici».
A llora tutto il popolo si levò a rom ore con sassi i’ m ano e lapidarono ed uccisono e feciero
istrazio d’Istranquilone e de la m oglie sua.E quando ebbero m orto co’le pietre Istranquilone e la
m oglie si vollono uccidereTeofilo servo di D ionisia,se non fosse Tarsia che disse loro che non
voleia «In perciò che m idiede ispazio dipregare D om ene D io perl’anim a m ia ed in quello m ezzo
vennono i corsari e no m i uccisse, sí ch’io non voglio che sia m orto». A llora Tarsia gli fecie
donare C bisantid’oro perché non l’aveia fatto m ale com ’eglipoteva fare.
LI.E fatta questa giustizia,A pollonio fecie m oltie grandidonia tuttiicittadinie diede loro
tantidenariche rifeciono tutte le torrie le m ura dove fossono o rotte o m aghagniate,e stette ne la
città otto m esi in grande allegrezza e solazzo co la giente de la terra, e poi si partiò chon
A rchistrata sua m oglie e colgienero e con Tarsia sua figliuola e con tutta la sua giente e co le sue
oste, ed entrarono i’ nave e partironsi dal porto di Tarsia e navicarono per m are. [32r] E
navicarono tanto ildíe la notte,che vennero a Pietra Poletana in x dílà dov’era ire A rchistrato
padre de la m oglie d’A pollonio.E lo re,sentendo che A pollonio e la sua figliuola erano giuntial
porto,sisalía cavallo con tuta la giente de la terra ed andarogliincontro alporto dove era<no>
arrivati e m eno<gli> ne la cittade con grande allegrezza e con grande onore. Ed ivi si riposò
A pollonio e sua com pagnia uno m ese.E ire A rchistrato glidonò la m etade ditutto ireiam e suo e
l’altra m etade donò a Tarsia,ch’era sua nepote,ed alsuo m arito A ntim aghoro.U n die,andando
A pollonio a solazzo suso perla m arina,sísiincontrò <c>olpeschatore che gliaveia datto m ezzo
il suo m antello. Q uando A pollonio lo vide si lo riconobbe, ché ancora era m olto poveram ente
vestito,e quando lo vide sí’lsifecie venire dinanzida luie disse:«Riconoscim itu gientile uom o
diD io?».E ilpeschatore ilguardò nelvolto e no lo poté riconosciere,però ch’erano gia passati
bene xiianniche no l’aveia veduto ed era quando lo vide ignudo,ed ora era vestito dipannireiali
co’la corona de lo re in testa.Ed A pollonio,veggiendo che no lo conoscieva silo pigliò perm ano
e disse: «Io sono colui a chui tu desti m ezzo il tuo m antello quando io era ignudo, ch’era
ischam pato dalpericoloso m are».E’lpeschatore allora sigittò in terra e co le m anichiuse,lodò e
ringraziò Iddio,ché l’aveia recato a tanta dignitade.A pollonio,quando lo vide cosífare,silo fecie
salire a cavallo e m enolo a la cittade diPietra Poletana e fecielo vestire e disse a Tarsia che m ai
sem pre lo tenesse secho per suo fam igliare.E Tarsia,udendo cosídire ad A pollonio,siglidonò
CC besantid’oro,ché gliportasse a la fam iglia sua,e com andogliche tornasse im antanente.E poi
che fue tornato a lei,ella glidonò grandissim ipossessioni,síche m aisem pre fue riccho.E in fra
questo tem po che ire A polonio istette ne la cittade de re A rchistrato síingienerò A pollonio uno
fanciullo,ilquale naque e puoselinom e Poliano.E quando fue in etade di… ..anni [32v] ire
A rchistrato si m orì com e piaque a D io. A nzi che m orisse si fecie questo Poliano, figliuolo
d’A pollonio,re de la sua cittade e delsuo reiam e.Ed A pollonio se n’andò ne la città d’A ntim alo e
m aritò la fanciulla delgienero ad uno grande barone de la provincia e fecielo signore de la cittade
d’A ntim alo.E poich’ebbe cosífatto sientrò i’m are ed andonne in A ntioccia ed A ntim aghoro se
n’andò con Tarsia in Tiro e poi tenne A pollonio Tarsia sotto i reiam e d’A ntioccia. E viverono
insiem e A pollonio ed A rchistrata sua m oglie LV iannie tenne in pacie tuttie tre questireiam ie
quelle due cittade,cioè ireiam e diTiro e quello d’A ntioccia e quelo diPietra Poletania,e la città
diTarsia e la città d’A ntim alo.E fecie fare due grandilibriditutte le storie disua giente e ditutte
le sciaghure ch’egliaverono in questo m ondo.E l’uno libro lasciò neltem pio di’Fesso e l’altro nel
tem pio de reiam e d’A rm inia.E quifiniscie questo leggiere d’A pollonio.Ringraziato sia Iddio e la
sua m adre vergine M aria.A m en.
289
∆ιήγησις ραιoτάτη Απολλωνίου το ν Τύρ ,Ριµάδα
290
∆ιήγησις ραιοτάτη ’Απολλωνίου το ν Τύρ ,
Ριµάδα.
Μ δ ξαν το Ιησο Χριστο , π λοι προσκυνο µε,

γι ν µο δ ση δ ναµην, λ γον καλ ν ν πο µε,
δ γησην ραι τατην, πο β λθηκα ν σ ρω,
γι τ ν Απολλ νιον, φ ντη π τ ν Τ ρο,
π ς φερνεν τ χη του ν τ νε βασαν ση, 5
π τ δια πατρικ µακρ ν τ ν ξορ ση.
π Χριστο τ ν στα ρωσην κα π θες κιν θη
το το τ συν ντιον, π δι βην ε ς τ β θη,
κα π λι κ κλος στρεψε κ γ ρισεν π νω.
Λοιπ ν κο σει θ λετε τ π ς τ ναθιβ νω. 10
Οντεν Κ ριος καµεν νατολ κα δ ση,
νθρ πους, ζ α κα δεντρ , κ βαλεν ε ς τ ν κτ ση,
καµεν κα τ ν ρισµ ν καθ να ν κιν ση
κατ τ ν δι τηταν τ ν χει ν γενν ση,
ν α ξ νουν, ν πληθα νουσι κα ν καρποφορο σι, 15
κα α το νην τ ν καρποφορ αν π ντα ν τ δηγο σι,
λλα τ ν φ σην χουσι ν χουν τ ν µυρωδ α,
λλα τ ς γε σης µνοστη ν χουν τ ν ε ωδ α.
∆ λε ποντας τ λοιπον ς τ δ νεται ν σ ση,
καθ να, τ χει φυσικ ν, τρ χει κα ν τ δ ση, 20
τις κιν κ ρεξη κα δ δει τ ν νθρ πων
ν κ µνουσιν καρποφορ α µ να κα µ λλον τρ πον,
κατ τ ν γν σην πο βρεθ κα πρ ξη πο τ ν χει,
ν µοι ζη ργον ρετ ς, καθ ς α τ ς µετ χει.
Λοιπ ν κ γ γι τ ποθ ρεξη µ σ ρνει, 25
καλ κα δ ν τ δ νοµαι, π λι σ α τ µ φ ρνει,
ν γρ ψω τ βουλ θηκα κα ν τ ναθιβ λω,
τ δα γραµµ νο πο βετες, κ ε ς ρ µα ν τ β λω.
Μ λ γει µου Λογισµ ς:«Βλ πεσε, µ ν πλ σης
σ κε νο πο βο λεσαι κα δ ν πορε ς ν σ σης, 30
γιατ ναι γν ση µου µικρ κ πρ ξη µου λ γη,
τ ν νο ν ν β λης ε ς α τ , βλ πε ν µ σο φ γη ».
Μ γ θωρ τ ν Ορεξην, πο πολλ µ βι ζει,
κα πρ ς τ δ ντρα φ ρνει µου ν µο τ σουσουµι ζη:
«Βλ πεις α τ π ς δ δουσι κε νον τ χουν φ ση, 35
κα πο ρι π τ µ λος τους ναι χρε α ν πο ση;
Κ µε κ σ τ λοιπον ς σ α το νον τ µετ χεις
291
Ριµάδα του Απολλωνίου
κα µ ν γυρε ης ν θωρ ς κε νο τ δ ν χεις,

διατ πο κ µνει τ γρικ κ κε νον τ κατ χει,
δ ν µποδ ζοντα τιν ν, π µαρτ αν π χει. 40
Κα , ν ν κα λ θος πο πετα, θ λει τ συµπαθ σει,
πο γρικ γι χ ρη του ν τ ξεκαθαρ ση ».
Λοιπ ν κα γ συγκλ νοµαι, τ ς Ορεξης ν δ σω
κε νον τ χει πιθυµ α, τ δ νοµαι ν σ σω.
Ε ς τ ν καιρ ν τ ν παλαι ν, χρ νο ναι διαβασµ νοι, 45
χριστιανοσ νη ε ρ σκετον στ ν κ σµον ξαπλωµ νη,
τ τες φ ντης τονε ε ς τ ν Αντιοχε αν,
ε ς ρ γας κ πορε ετον µ πλ σαν τυχ αν,
τον ε ς λους δυνατ ς, καµνε δυναστε αν,
δ ν στοχ ζετον ποτ τ ν θεϊκ νηστε αν, 50
κρ τειεν τι Κ ριος δ δ νεται ν φτ ση,
ν π ψη στ αν ε ς α τ ν πο ν τ νε χαλ ση.
Αρχισε κ παρ βηκεν π τ ν ρισµ ν του,
κ θελε ν πορε εται µ ν µον δικ ν του.
Αµ βαρ θηκεν πολλ Κ ριος τ ζω ν του, 55
ε ς τ πραξε γι πλ ρωµα ν π ψη τ ν ργ ν του.
Ητονε κ γυνα κα του π καιρ θαµµ νη,
π δικ του β σανα τον καταλυµ νη.
Μ α θυγατ ρα µοναχ ν καµε µετ κε νην,
κ τον µ τ ν πατ ρα της ε ς πλ σαν καλοσ νην. 60
Ε χεν περ σσαν µορφ αν, πολλ χαριτωµ νη,
κα π φεντ δες ξακουστο ς τονε ζητηµ νη.
Ο κ ρης της σεβ ς κα καταραµ νος,
πο τον µ τ ν δι βολον λος συνεργασµ νος,
ε πεν τ ς του µ σα του: « Εγ τ ν ρεξ µου 65
µπορ ν κ µνω µετ α τ ν κα ν περν ζω µου ».
Λοιπ ν, ς τ βουλ θηκε, τ ν τ σην σωτ αν,
κα µ τ ν θυγατ ραν του ν π ση σ µαρτ αν,
π ρε την µ τ ν χαρ ν στ ν κ µεραν π σω.
Λ γει της: «Κα ξεφ ντωσην µ σ να θ ν θ σω, 70
κα γδ σου κ ε ς στ στρ µα µας µε γοργ ν θ σης,
τ βο λοµαι π λ γου σου θ λω ν µ τ δ σης! »
Η κ ρη, ντεν κουσε τ βο λεται ν κ µη,
χ θηκεν τ α µα της κα τρ µει σ ν καλ µι,
κα ρχισεν τυχος π καρδ ας ν κλα γη, 75
τ ν κ ρην της τ ν σεβ παρακαλε κα λ γει:
« Αφ ντη µου, γι τ ν Θε ν, βλ πεσε, µ ν πλ σης
κα γι µ να το Θεο π λογον ν δ σης!
Μετ στρεψε τ ν λογισµ ν, κ λλιο ν µ σκοτ σης,
παρ τ ν τ σην σωτ α πο θ λεις ν µο δ σης! » 80
292
Πολλ λεγεν τυχος, µ δ ν τ ν φελ σαν,

διατ το σεβ στατου τ λ για δ ν τ ρ σαν.
Μ α τ ς κε νην τ ν φορ ν Θεο δ ν θυµ τον
γι τ ν κακ ν του ρεξην λους τσ γ ους ρν τον.
Ητονε χρε α τ θ ληµα ν φ ση τ δικ της, 85
κα τ θελεν κ ρης της ν κ µη στανικ της.
Απε ν τ νε κατ στησεν σ τ σην σωτ αν,
κ θελε ν τ νε κρατ µ α τ ν τ ν µαρτ αν,
γι ν δ ση το λαο π γνωσην κα ζ λη,
καµεν ε ς τ ν χ ραν του διαλαληµ ν ν β λη. 90
Τ ν µαρτ αν πο καµεν γραψεν ε σ στ χον,
πανωθ ο στ ν π ρτα του τ ν βαλε, στ ν το χον.
Κα τ τες διαλαληµ ς κραζε πασα να:
« Οποιον βαστ ρεξη ν ρθη γοργ σ µ να ».
Κα ποιος κε νος ε ρεθ τ ν στ χον ν γρικ ση, 95
καθ ς α τε νος λεγε, ν το τ ξεδιαλ ση,
ν χη τ ν θυγατ ραν του, κα τ µισ ν του χει,
κα α τε νη γι βλογητικ γυνα κα ν τ ν χη.
Κα ποιος κε νος λαθαστ , ν χ νη τ ν ζω του,
κα ς ψε της ν χωρ ζεται ε ς µ ον κεφαλ του. 100
Πολλο ρχοντες ξακουστο π γαν γι τιµ ν τους,
κα α τε νοι, ς λαθ στησαν, χ σαν τ ζω ν τους,
Κ µπ ξαν τ κεφ λια τους π νω στ κοντ ρια
κ χ θησαν ο τυχοι, τ µορφα παλικ ρια.
Γι δ τε, τ σην δικ α σεβ ς πο κε, 105
κ ργ ζεται το πειρασµο τ ν στρ ταν π µπ κε.
Γι δ π ς κατ φερεν τ χη ν τ ν σ ρη,
α τ ν τ ν Απολλ νιον κα ν τ ν παραδε ρη,
πο τον ε ς τ ν χ ραν του περ σσα ναπαµ νος,
µ τ ν λα ν του ε ρ σκετον φ ντης ξιωµ νος. 110
Μ , σ ν κ κλος το καιρο πολλ ς φορ ς γυρ ζει
ξαν στροφα κα ν ποδα κ ε ς χαλασµ ν ρχ ζει,
σ ν θωρ κ γ ρισε, βο λεται ν τ ν σ ρη,
ν τ νε φ ρη σ φτωχε α κα ν τ ν παραδε ρη,
σ α τ ν τ ν Απολλ νιον, φ ντη π τ ν Τ ρο, 115
συρεν τ ν βαρι µοιρον κ βαλεν ε ς τ γ ρο.
Λοιπ ν κο σει θ λετε το τ χει καµωµ να
σ λ πες κα σ β σανα τ χει παραδαρµ να,
πο τον σ λους διαλεκτ ς, ρχος ξετελειωµ νος,
σ λες τ ς πρ ξεις τες καλ ς τονε µαθηµ νος. 120
∆ χως ν ξε ρη τ ποτες, τ πρ µαν συν βη
κα γι λλην το σεβ στ ν χ ρα ν κατ βη.
Στ ν π ργον στοχ στηκεν κ γν ρισε καθ ρια
293
π ς ε ναι νθρ πων κεφαλ ς π νω στ κοντ ρια.

Τ τες το ς να τες µ σπουδ ρ τηξε, τ ν ρα, 125
γι ν το πο ν τ ν ρδιν α τ ν χει κε ν χ ρα.
Ε παν του τ ν θιβολ ν κ µαθεν κ θε πρ µα,
τ π ς ρ γας βαλεν στ ν µπ ρτα του τ γρ µµα.
Α τ ς, ς τον φρ νιµος, καλ γραµµατισµ νος,
λ θαστα κρατ ζεται π ς ναι κερδεµ νος. 130
Λοιπ ν α τ ς γλ γορα δραµε γι ν φθ ση
πο τον θιβολ , τ γρ µµα ν διαβ ση.
Εδι βασεν κ γρ κησε ς σαν καµωµ να,
κα τ τες ε δε τ κορµ α πο σαν κε θεµ να,
τ ν γρ κησην πο πασι κ σφ λαν ο καϊµ νοι. 135
Ε πεν:« Κα µ τ δ κιον τους σαν ποθαµ νοι».
Α τ ς, πο τ γρ κησεν, ε χε µεγ λα θ ρρη
κ γλ κησε στ ν σεβ µ τ πολ ν καµ ρι,
κρ τειεν π µ σα του κ ε ς µ ον, ντε σ ση,
ρ γας γι γυνα κα του θ λει το τ νε δ σει, 140
κα α τε νον χαιρ τησε κα π ς το τ ναφ ρνει,
λ γει του τ ν θιβολ ν κα δ ν τ ν νιµ νει:
«Αφ ντη, ν ν κα ρ γεσαι, λθα γι ν διαλ σω
– κα ν ν κα ρ σης, θ ληµα µο δ σε ν τ ρχ σω –
κε νον τ ν διαλαληµ ν τ ν χει φεντ α σου 145
στ ν µπ ρταν ποπανωθ ο, κατ τ ν ρδιν α σου ».
Λ γει του µ τ ν µ νητα:«Ε δες κε θεµ νες
τ ς κεφαλ ς πο κοψα, π ς ε ναι κρεµασµ νες; »
∆ ν τ ρεσεν ς κουσε, ν γ ρθη ν µισ ψη,
µ στεκε µ τ ν χαρ , γι ν συµπεθερ ψη. 150
Μ λ γει Απολλ νιος π ς ε δε π σα πρ µα:
«Τ ν ρδιν α π θεκες, σ ν µιλε τ γρ µµα,
κα , δ ν τ π σ ν κε τεται, κ ψε τ ν κεφαλ µου,
µ ν τ γρικ σω, δ σ µου την, τ ν κ ρη, γι γυν µου ».
Ο ρ γας µ τ ν κ ρην του κ µασι ζευγ ρι 155
κα α τε νος διαφ ρετα στ κει κα περδικ ρει.
Ο ρ γας µ τ ν µ νητα λ γει του:« Α δ ν γρικ σης
στ µ δον πο τ καµα, ν τ ξεκαθαρ σης,
κεφαλ σου συντροφ ς θ κ µει µετ κε νες
στ ν λιον κ ε ς τ ν νεµον µαζ καµπ σους µ νες! » 160
Α το νος Απολλ νιος καθ λου κιν θη,
διχ ς ν π ρη συµβουλ ν δωκεν ε ς τ β θη:
« Αφ ντη, α τε νη γραφ λ γει τ ν σωτ αν,
κα µ τ ν θυγατ ραν σου καµες µαρτ αν ».
Ο ρ γας σηκ θηκεν, τ στ µα του φρ ζει, 165
κα πρ ς τ ν Απολλ νιον τοιας λογ ς ρχ ζει:
«Σ ρε ν φ γης π δ , πλ ο σου µ ν ργ σης,
294
κα τρι ντα µ ρες τ ρµενο σο δ δω ν γυρ σης.

Κ µε ν µ θης πλ α καλ γ λλος ν σο τ δε ξη,
πρ σεχε τ κεφ λι σου, κ κε τ θ λω µπ ξει! ». 170
Τ τες, σ ν γρ κησε τ πρ µα π ς σ βη,
δ ν ξευρε π τ β α τ ν σκ λα ν κατ βη,
κα λ γει π µ σα του: «Α τ ς µ θ ξεδρ µει»
κα τρ µει ο βαρι µοιρος, ς τρ µει τ καλ µι.
Εφτασεν ε ς τ ν χ ραν του κα πι νει τ χαρτ α του, 175
µ πως µπρ ς ε ς το ρηγ ς σφαλε συντυχ α του.
Κ δι βασε πολλ ς φορ ς κ ε δεν τ π ς δ ν σφ νει,
καλ κα λ γος ν βαρ ς, µ , ς τ λ γει, φθ νει.
Πολλ τ ν φ βον βαλε, δ ν ξε ρει τ ν κ µη,
κ ε ς ντα τ πον λεειν ς ν βουληθ ν δρ µη. 180
Ολ τελας δ θηκε, ς θελεν τ ς του,
ν φε γη κα ν βι ζεται που θωρε τ φ ς του.
Ε σ καρ βιν βαλε κ φ ρτωσε µ τρ µον
σιτ ριν στα πο παιρνε, κ κ νησε τ ν δρ µον.
Ο ρ γας π π σω του π στειλ ναν ρχον, 185
ς καπετ νιον φουµιστ ν π λους, πολεµ ρχον.
Λ γει του:«∆ρ µε γλ γορα, µπορε ν τ νε σ σης,
µ π σα τρ πον κα ρδιν α ν τ νε θανατ σης! ».
Α τ ς ε ς µ ον σ βηκε τ ν ρισµ ν ν κ µη,
κ βαλε ξ λο σ ρδιν α, π σω του ν δρ µη. 190
Μ λ γες µ ρες σωσε µ λην τ ν συντροφ α του
στ ν χ ραν τ Απολλ νιου, κατ τ ν ρδιν α του,
κ η ρηκεν λον τ ν λα ν κ σαν πολλ θλιµµ νοι
γι τ ν Απολλ νιον, τ ν ξορισµ ν καϊµ νοι.
Τ δε σ α τε νον τ ν λα ν τ χει µεγ λο θα µα, 195
γυνα κες, νδρες κα παιδ α, ν κ µνουν τ τοιο κλ µα.
Εσ µωσε κ ρ τηξε ναν, γι ν µ θη.
Λ γει του:« Απ τ προχθ ς φ ντης µας χ θη,
δ ν ξε ροµεν τ γ νηκεν κα π θε ν ν δοσµ νος,
κα δ ν γρικ ται ζωνταν ς, λλ δι ποθαµ νος, 200
πο τον π λους διαλεκτ ς, µ τ σην καλοσ νη,
τ ν ε χαµεν φ ντη µας κ καµνε δικαιοσ νη.
Επαρε λ πηση κ σ γι λ γου του δαµ κι,
γιατ τον ξαζ µενος τ ν ον παλικαρ κι».
Α τ ς, σ ν γρ κησε τ πρ µα π ς γ νη, 205
χ ρηκ ν το δυνατ , γι ν µ ποµε νη,
κ ε δε καλ κ γν ρισε κ λειπεν κ τ χ ρα,
τ ν συντροφ α του µ ζωξεν, µ σεψεν τ ν ρα,
διατ τ ν Απολλ νιον ε χεν ς δελφ ν του,
κα δ ν χα ρετον πολλ ν κο γη τ κακ ν του. 210
295
Κα µετ µ ρες σωσεν ε ς τ ν Αντιοχε αν

κ η ρεν τ ν ρ γαν κ ε πε του γι τ ν ε τυχ αν.
Ο ρ γας τ βαρ θηκε, γιατ δ ν τ ν σ σαν,
π ς γυρ ψασιν κακ κα δ ν τ ν σκοτ σαν.
Ε ς µ ον διαλ λησε ε ς λον του τ ν τ πον 215
κα µετ α τ ν γρ κησην δωκεν τ ν νθρ πων:
« Οποιος κε νος η ρεθ το ρ γα ν τ ν φ ρη,
ν χη κατ ν λ χρυσα δουκ τα ε ς τ χ ρι».
Τ ν ρ γαν ς φ σωµεν κα ς λθωµεν ε ς λλο,
κα γι τ ν Απολλ νιον ν σ ς ναθιβ λω, 220
π τρεχεν κ π γαινε ε ς τ ν γιαλ ν στ ν δρ µον,
ν κτα κα µ ρα περπατε µ τ ν µεγ λον τρ µον.
Ε χε τ ν πρ κα δυνατ κα τ ν µεγ λη θλ ψη,
παρηγορ α δ βρ σκεται τ κλ ιµα ν το λε ψη,
µ λ γει: « Εγ , βαρι µοιρος, ντ τονε τ πο κα; 225
Κα π λι π τ ν ρισµ ν τ ποτε δ ν βγ κα! »
Θωρ ντας τ σην δικ α πο βρε τ κορµ ν του,
ν περπατ στ ν ξενιτε α, ν κρ νη τ ν ζω ν του
κα ξαφνικ τ ν τ πον του γλ γορα ν χ ση,
π τ ν πρ καν τοιµος, τονε χρε α, ν σπ ση. 230
Ο να τες τ ν παρηγορο ν: « Αφ ντη, που π γης,
ο δ ν σο λε πουσιν τιµ ς, ο δ ν π ς ν φ γης».
Κα µ τ ν δρ µον τ ν πολ σ σασιν στ ν χ ρα,
στ ν Τ ρσιαν, κα βγ κασιν ξω στ ν γ ν τ ν ρα.
Ητον φ ντης φ λος του, Στραγγ λιον τ ν λ σι, 235
ς τ µαθε, γι λ γου του λθε ν τ ν καλ ση,
κε το συναπ ντηξε, κα µπρ ς του γονατ ζει,
κα µπρ ς τ ν Απολλ νιον τοιας λογ ς ρχ ζει:
« Αφ ντη, µ γα θ µασµα το το τ βλ πω τ ρα,
δ τις ξ φνου ν σ δ στ ν δικ µου χ ρα. 240
∆ χως α τ αν φορµ ς το το π ς σ βης,
φεντ α σου, σ ν θωρ , π δες ν κατ βης; »
Γοργ ν τ ν περ λαβε κ σ κωσεν π νω.
Λ γει του: «Κ λθα ν σταθ , µ σ να ν ποθ νω ».
« Εγ πολ τ χα ροµαι ν χω τ ν συντροφ α σου, 245
κα ς δελφ ν γκαρδιακ ν ν χω τ ν φεντ α σου,
µ ξευρε π ς στ ν χ ρα µας ναι κρ βεια π στ ρι,
µιζο ρι δ ν ε ρ σκεται ο δετιν ς ν π ρη.
Τ ση στοχ α γ νετον φ τος ε ς τ ρι µε,
ο δ φτην ν ο δ κριβ ν ε ρ σκεται ν φ µε ». 250
Ακουσεν Απολλ νιος τ ν χρε αν τ ν χει χ ρα,
κα ρ ζει το ς συντρ φους του κα βγ νουν το τ ν ρα.
« Εχω σιτ ριν σο θ ς, στ ν χρε α ν σ σ σω,
296
κα λον ε ς τ χ ρια σου βο λοµαι ν τ δ σω.

Κα κ µε το στ µ δο σου κα δ σ το ν τ φ σι, 255
καλ ν καιρ ν χ ρα σου στ σο ν διαβ ση ».
Κα λοι το ε χαριστ σασι κα δο λοι του κρατο νται,
κα µ ρµαρον ντ ς α τ ν στ σαν, ν θυµο νται:
Στο ς τ σους χρ νους λαχεν κ λθε ν µ σε σ ση,
π τ ν πε να τ ν πολλ ν ν µ σε ξεγλιτ ση, 260
φ ντης Απολλ νιος, Θε ς ν τ ν ξ ση,
κε νον τ καµε σ µ ς κα ν το τ πληρ ση.
Αµπ διστον πρ ς φελον ε ρ θηκεν τ ν ρα
στρ τα τ Απολλ νιου, γι σωτηρ α στ ν χ ρα .
Απε ν στ θηκε καιρ ν, φ λος φοβ θη, 265
κ ε δε τ ν Απολλ νιον π ς πεσε στ β θη.
Ε πεν τ ς του µ σα του:« Ιτις πορε ν π θω,
κα γι τ ν Απολλ νιον σ ργητα ν κατ ρθω ».
Εσ µωσε κα λ γει του: « Αφ ντη µου, γι σ να
πολ ν κακ συντ σσεται κα πλ κεται γι µ να, 270
διατ , ν τ µ θη σεβ ς, µπορε ν µ ξορ ση,
ν µ χαλ ση σ ν κ σ ν κα ν µ φαν ση.
Μπορε ν π γης παραµπρ ς, που ν µ φοβ σαι,
που κα µπ γης ν σταθ ς, σ ν φ ντης ν σαι.
Κα ν κ µνη χρε α κα τ ποτες γι τ ν φεντ α σου, 275
ν ναι γι τ ταξ δι σου κα γι τ ν συντροφ α σου ».
Ατυχος Απολλ νιος ρχ νισε ν κλα γη,
γρικ ντα τ ν Στραγγ λιον τ συντυχ α το λ γει:
«Ν µ ν τ ρ ση Θε ς κ σ κακ ν π θης
κα , γι µ να, ν βρεθ σκ νδαλο ν παρ ρθης! » 280
Εµ σεψεν π δεκε περ σσα πρικαµ νος,
πελπισµ νος τ ς ζω ς, σ ν ποθαµ νος,
κα βγ κεν ε ς τ π λαγος σ ν φλοµωµ νο ψ ρι
πο δ ν ξε ρει τ ν δ ν τ ς σωτηρ ας ν π ρη.
Επ ρασε µ α τ ν πολλ ς, κ λθεν ε ς λλη ν κτα, 285
κ κακοσ νη το καιρο τ ν στραπ ν ρ κτα,
κ σκοτειν ασεν καιρ ς, τ στρα κα τ φεγγ ρι,
κα π τ ν τ σην µορφ α χ σασιν τ ν χ ρη,
κ κ νησεν νεµος, κ θ λασσα φουσκ νει,
κα πρ ς τ ξηµερ µατα χ σαν τ τιµ νι. 290
Σ ν ε δε τ ν κακ ν καιρ ν, µ τ ση γριοσ νη,
κα ε ς α τ ν δ ν τονε ποθ ν λεηµοσ νη,
κα µ λλετα του, το πτωχο , κα λλον κακ ν π θη,
γδ θην βαρι µοιρος κα λ γδυµνος στ θη.
Γιατ λλ ως παντοχ κα µ δον δ ν θ ρει, 295
χρειαζ µεν ν τον πασαν ς ν κ µη σ ν π ρει,
νας τ ν λλον ν θωρ , κλα σι κα συγχωρο νται,
297
περιλαµπ νουνται γλυκ α κα σπλαγχνικ φιλο νται.

Ελα στ ν Απολλ νιον, τ π ς µοιρολογ ται,
κα πρ ς τ ν µο ραν τ ν κακ ν πολλ παραπον ται: 300
« Ωτ χης, δ ν χ ρτασες τ µ χεις καµωµ να;
Ηθελα κ µη ν ξευρα τ χρει ζεσαι π µ να.
Αλλον ο δ µ π µεινε, παρ ζω κριµ νη.
Ωσ ν θωρ , γλ γορα ναι κα α τ χαϊµ νη! »
Κα µ τ κλ ιµατα στεκεν κ δ ρνετον στ στ θη, 305
κ θ λασσα τ ν πλ κωσε κ δι βην ε ς τ β θη.
Ο νθρ ποι π νω µν σκουσι κ πλ γαν σ ν τ ψ ρια,
κα τ τες πνιγ κασι τ µορφα παλικ ρια.
Ως θελεν µο ρα του κ µη ν πατ ξη
α τ ν τ ν Απολλ νιον κα ν τ νε πειρ ξη, 310
κοµµ τι ξ λον το λαχε κ π ασεν ε ς τ χ ρα,
κα µετ α τ κρατει τονε κ παιρνε σ ν ρα.
Κα µπ θει τον νεµος κ θ λασσα τ ν βγ νει
σ να χαρ κι, σ γκρεµν ν, κα π νω τ νε β νει.
Τιν ς ο δ ν µπ ρεσεν π λους ν γλιτ ση, 315
παρ Απολλ νιος ξω στ ν γ ν ν δ ση.
Κα π τ ν τ σον χιονητ ν κε τεται λαβωµ νος
π σω σ ν γο ργουθα σ ν ποθαµ νος,
π τ βρ χος, κ τ νερ ν λος ξεγδαρµ νος,
σουσο µι δ ν το σ φερνες, ς τον καµωµ νος. 320
Κα τ ς ν µ ν τ ν λυπηθ , κα τ ς ν µ ν τ ν κλ ψη,
ν κε τεται βαρι µοιρος, ν χη τ ν τ ση βλ ψη;
Ατυχε Απολλ νιε, κα πο ναι ο δουλευτ δες,
κ ο ρχοντες τ ς χ ρας σου, ο κριβ ς µ δες;
Π ναι τ στρ µα τ µορφον πο σουν µαθηµ νος; 325
Κ δ ε ς τ ν γο ργουθα κε τεσαι ζαρωµ νος,
κ χεις τ βρ χος συντροφ α, τ ν θ λασσαν κοντ σου,
προσκ φαλο ν κε τεται π νω στ µαλλ α σου !
Μ σ ν Θ ος δ ν θελε καθ λου ν τ ν χ ση,
γι ν λι ψη ψαρ ς λθεν κε ν φτ ση 330
κ ε δεν τ ν Απολλ νιον π ς ναι κε θεµ νος.
Ετρ µαξεν γ ροντας ς τον καµωµ νος,
π νεσ τονε πολλ κ κλαιγεν, καϊµ νος:
«Κρ µα στ ν ον τ ν µορφον ν κε τεται πνιµ νος!»
Κα µετ α τ ν, π κλαιγεν κ π νειεν ψυχ του, 335
βλ πει κ παρασ λευγεν κ κτ πα τ λαγκ του.
Εγλ κησε µ τ ν χαρ κ φερε ξυλαρ κια,
πυροβολ κα φτει φωτ α π νω στ χαρ κια.
Εσ µωσ τονε κοντ , γι ν τ ν πυρ ση,
τις να π ψη Θε ς κα ν τ νε γλιτ ση. 340
Κα τ ν παλιογουν λα του κε νην π φ ρει,
298
βγαλε κα σκεπ ζει τον στ ν κρυ την π θ ρει.

∆αµ ν κροσυν φερε, νο γει κα τ φ ς του,
κα τ ν ψαρ ν στοχ ζεται κ κ θετον µπρ ς του.
Λ γει του:«Α τ µο τ καµες Θε ς ν σ πληρ ση 345
κα τ ν α νιον ζω ν στ τ λος ν σο δ ση.
Εσ σουν π γλ τωσες σ µερον τ ν ζω µου
κα ν στησ ς µε π νεκρ ν κ φερες τ ψυχ µου ».
Λ γει ψαρ ς:« Α ς σ βεσαι τ ν Κ ριον, ν χης χ ρην,
πο µ φερε π τ πουρν δ ν πι σω ψ ρι ». 350
Απε ν κροσυν φερε, τονε µεσηµ ρι,
ε δεν κ ε ρ σκετον µακρ κ τ δικ του µ ρη.
Ε δε κα δ ν π ρει πλ α, σ ν τον µαθηµ νος,
ν ναι στ ν τ σην τυχ α, πτωχ ς κα ξορισµ νος.
Ε δεν τ π ς ε ρ σκετον καθ ρια γδυµ νος, 355
κα ρχ νισεν π καρδ ας κ κλαιγεν, καϊµ νος.
Μ χ λιους ναστεναγµο ς σηκ νεται, καθ ζει,
κα πρ ς τ ν θ λασσαν θωρε κα τ τες ρχιν ζει:
« Ω Θ λασσα, τ σο κακ καµες ε ς µ να,
κα ν µ φ σης γδυµν ν, τις γυµν ν στ ξ να; 360
Γι ντα λοιπ ν δ µ πνιγες, θ νατον ν µο δ σης;
Κρ µα µεγ λον καµες τσι ν µ γλιτ σης! »
Ως ε δε τ σην ψαρ ς τ ν λ πην κα τ κλ µα,
ς κα α τουνο τ µ τια του κ τ ν καϊµ ν δρ µα,
µ π λι τ ν παρηγορ :« Αµ χης τ ση χ ρη 365
κ γλ τωσες, ν µενε ν π ν πι σω ψ ρι
κα φτε στ σο τ ν στ α, κ τις πορε ν βρο µε,
κα δ ξαζε τ ν Κ ριον, κ ρχοµαι ν γευτο µε ».
Επ γε κ πιασε πολ , τ σο πο ν το ς φθ ση,
γ ρισε κα σ ρδιν α τ βαλε ν τ φ σι 370
«Γι π ασε ν διακονηθ ς κα σ την α τ ν τ ν θλ ψη,
τ κλ ιµα κα τ ν πειρασµ ν κ µε κα ν σο λε ψη».
Επ ασαν διχωστ ψωµ κ φ γαν τ ψαρ κι,
κ π ρε σ ν παρηγορ α κα ν παψη δουµ κι.
Κα τ τες τ ν ρ τηξεν: « Εδ , σ το τα τ µ ρη 375
π ς τυχεν µο ρα σου δ τις ν σ φ ρη; »
Κα ρχισεν Απολλ νιος κ ε πε του π σα πρ µα,
π ς τον κακ του ρχ το σεβ τ γρ µµα,
κα π ς « Εκαταστ θηκα σ µ θωρε ς τ ν ρα,
γι ν µ ν κο γω πλ α τ ν δικ του χ ρα ». 380
Ως κουσεν τ ν π νον του κα τ πολλ του π θη,
τ α µαν π π νω του τρ µαξε κ χ θη.
Μ λλον κε νον ψαρ ς π λι παρηγορ τον
κα α τ ς κακορ ζικος στεκε κ βρουχ τον.
Λ γει του:« Ιντα θ ς δ ; Αµε ν π ς στ ν χ ρα, 385
299
κα στ παλ τιν γωµε που χορε ουν τ ρα,

π ναι ρ γας το Θεο µ µ α του θυγατ ρα,
κ κε θωρε ς τ φαγητ κ ο κο ρτες π σα µ ρα.
Σ ρε ν π ς κ σ δεκε , βλ πε µηδ ν ξεχ σης,
κ παρ κα τ ν γουν λα µου, κα βλ πε µ ν τ χ σης, 390
τ ν συντροφ α πο σο καµα κ µε ν µο θυµ σαι
κα , ν ν κα λ χη σου καλ , γι µ να κ µε ν σαι».
Ερ τηξε ν ν µακρ π δεκε στ χ ρα.
Λ γει του:« Γληγορ τερα φτ νεις, παρ τ ν ρα,
παρ τ ν στρ ταν τ ν θωρε ς, πορπ τει γ λι γ λι, 395
µηδ ν λλ ξης παρ α τ ν, κ κε σ θ λει β γ λει».
Α τ ς ποχαιρ τησε κα π δεκε µισε γει,
γι ν βρη ν παυσην ποθ µπ κε ν γυρε γη.
Στ ν στρ ταν πο π γαινε, κλαιγεν καϊµ νος:
« Ατυχε Απολλ νιε, κ τσ σουν µαθηµ νος, 400
ξυπ λυτος ν περπατ ς, τις ν βασαν ζης,
κα ε ς τ σπ τια λλουν ν ν π ν διακον ζης;»
Κα µετ α τ ν τ λογισµ ν σωσε στ παλ τι
κ η ρεν κ µη τ ν χορ ν πο το πασιν κ κρ τει.
Εµπ κε κ στοχ ζετον κ παιρνε σ ν ρα, 405
κ αλλ κ κ πιασε πολλ κε νη τ ν µ ρα.
Τ τες φ ντης ρισε π ναι ν µετ χη
ν κ µη στ ν ξεφ ντωσην κε νο τ κατ χει.
Λοιπ ν Απολλ νιος, πο στεκεν κ θ ρει,
βαλεν ε ς τ ν λογισµ ν, καλ κα δ ν µπ ρει, 410
ν κ µη α τ τ δ νεται, γι ν ρθη σ τ ση χ ρη,
φ ντης γι τ ν τ βλα του µπορε ν τ νε π ρη,
σ ν ναι τ ξη ν χουσιν νδρες χαριτωµ νους
ο φεντ δες γι τιµ ν, φ ντες ξιωµ νους.
Λοιπονιθ ς δ ωξε τ ν ντροπ ν τ ν τ ση 415
κα στ χορ µ τ ν χαρ ρχισε γι ν σ ση.
Κα πι νει Απολλ νιος κα ρχ νισε τ ν τ ντσα
µ τ ν γουν λα το ψαρ , γδυµν ς, µ δ χως κ λτσα.
Κα ς τον ταλα πωρος ε ς λα µαθηµ νος,
τον κ ε ς τ συθ µατα µορφα καµωµ νος. 420
Κα λοι παραξεν ζουνται κα στ κουν κα θωρο σι
τις καλ πο χ ρευγε, λοι γι α τ ν µιλο σι.
Ως φα νεται, θαρ παψην λοι γι α τ ν πα ρνα,
κα π λι τ ν θιβολ ν τ ν δικ του φ ρνα.
Τ πρ µατα π καµνε α το ποτ δ ν ε δα, 425
για τος τ ν ρεσε πολλ στ µ δον π π δα.
Απε ν κ ψαν τ ν χορ ν, δ ν στ κει ν νιµ νη,
µ µισε ει π κε , στ φ ρον κατεβα νει.
Ε ς λ γην ρα ξαρχ ς π ασαν να χορ ψουν
300
κ κε το θυµηθ κασι ν τ ν ναγυρ ψουν. 430

Αφ ντης π π σω του πεψε ν τ ν ε ρη,
γιατ τιν ς ε ς τ ν χορ ν σ ν α τ ν δ ν ξε ρει.
Ε ρ καν τον κα λ σιν του:« Αφ ντης µας µ ς στ λλει,
κα πλ σα σ παρακαλε ν ρθης, γιατ σ θ λει».
Ε πεν τως:« Αν ρ γεται φ ντης ν µ σ ρνη 435
ε ς τ παλ τι γι χορο ς κα ν µ παραδ ρνη,
µ τε π τε το ρηγ ς ν π ψη ν µ ντ ση
κα τ τες ε ς τ µ δον του, σ ν θ λει, ν µ πο ση».
Επ γασιν κ φ ραν του, π λα τ ν ντ σαν,
κ ε ς τ παλ τι µ σπουδ τ ν στρ ταν κιν σαν, 440
σ σασι µ τ ν χαρ ν κα πρ ς α τ ν π γαν
κ προσκυν σαν µ τιµ ν τ ν ξιωµ νον ρ γαν.
Αφ ντης τ ν δ κτηκε, κοντ του τ ν καθ ζει,
γι ν το π π πο κρατε κ κε θες π ς γυρ ζει.
Λοιπ ν Απολλ νιος ρχ νισε τ π θη, 445
δ τονε ρεξη το ρ γα ν τ µ θη.
Ε πεν του τ ν θιβολ κα π ς σ τ ν ξορισµ ν του
τον ρ γας, πονος, ρχ στ ν χαλασµ ν του,
«Κ στερα µ κατ φερε στ λ γο ν µ πν ξη
θ λασσα, σ ν νεκρ ν, στ βρ χος ν µ ρ ξη. 450
Λοιπ ν, α θ ντη, σ ν θωρε ς, µ γρ ψε γι τ ν ρα
σ ν µ βλ πεις µοναχ ν ε ς τ ν δικ σου χ ρα».
Ο ρ γας, ντεν κουσε τ σα βαρ τ π θη,
ς φρ νιµος π νεσε κα λος παραπ ρθη.
Ε πε:«Κα το τος µ α φορ τον στ ν φεντ α του, 455
ν κ µη σ ν το φα νεται τονε στ ν ξ α του,
κ δ γι δ τ ν µο ρα του, πο ρθε ν τ νε φ ρη
ν ξοριστ τις µακρ κ τ δικ του µ ρη! »
Εθ ρουν τον κ π νουν τον να κλα γη τσι καϊµ να,
θυµ ντα τ σα κ ντυνα πο χε παθηµ να. 460
Ο ρ γας γι θαρ παψην τ ν πι νει π τ ν χ ρα,
λ γοντας κα παραµικρ ν π ρη σ ν ρα
κα τ τες τ ν παρηγορ :«Γι σ φερε τ νο σου,
κα δ τ ν κ σµον π ς περν , µ σα το λογισµο σου,
κα λοι ο νθρ ποι βρ σκονται ε ς το το συγκριµ νοι, 465
ε σ καλ ν κα σ κακ ν ε µεστε δουλωµ νοι!
Κ µε λοιπ ν καλ ν καρδ α κα Θε ς ν σ γιατρ ψη,
καµ α φορ στ ν χ ρα σου, σ ν σουν, ν σ στρ ψη ».
Απε τις σκολ σασι, θελε ν µισ ψη,
κα φ ντης τ ν κρ τηξε µαζ του ν τ ν γ ψη. 470
Λοιπ ν µπ καν σ ρδιν α κ κ θισαν ν φ σι,
κα π τ ν λ πην, τυχος, δ ν θελε ν πι ση.
Κα µετ α τ ν βλ πασι κ ρχετον ε ς τ ν στρ τα,
301
τ ν θυγατ ραν το ρηγ ς, τ ν λ γουν Αρχιστρ τα.

Ε χεν κα λλες µετ α τ ν πο σαν στ ν συντροφ α της, 475
λλ δεµ α δ ν τονε ν χη τ ν µορφ α της.
Εκρ τειεν ε ς τ ν χ ραν της µ α ρπα κα σουν ρει,
κα στραφτεν ε ς τ ν µ σην τως κ λαµπε σ φεγγ ρι.
Απε ν στ ν τ βλαν σωσεν, κοντ στ ν φεντ α του,
τ ν κ ρη της προσκ νησε µ λην τ ν συντροφ α του. 480
Κα λοι τ ς προσεγ ρθησαν κα δ δουσ ν της τ πον,
κ κ θισε µ τ ν χαρ στ ν µ σην τ ν νθρ πων,
κα λοι παραξεν ζουνται κα στ κουν κα θωρο σι,
τ ν µελωδ αν τ ν µορφην θαυµ ζουνται κα κο σι.
Μ α τε νοι πο δ ν ε δασι κ σµον ο δ γυρ σαν, 485
σ ν βουβο ποµε νασιν κα µετ κε νην σαν,
παρ Απολλ νιος, πο τον µαθηµ νος,
γιατ δ ν του νοστ µιζε, στ κει ποµουδιασµ νος.
Ο ρ γας τ ν ξεν ζετο κα πλ σα τ θαυµ ζει
γι τ ν Απολλ νιον, π ς στ κει κα λογι ζει. 490
Λ γει του:«Φ λε, ν χαρ ς, γι ντα δ ν φικρ σαι;
Ε ς τ σουν ρε παρ α τ ν κ λλιος κρατε ς κα ν σαι; »
Λ γει του Απολλ νιος:«Πο ος θ λει τ παιν σει
τ σφ λµαν, ντε τ γρικ κα ν µηδ ν τ ρ ση; »
Ο ρ γας, ντεν κουσε πρ µα πο δ ν θ ρρει, 495
τ ν ρπαν ε ς τ χ ρι του το δ δει, ν σουν ρη,
κα , γι ν δ τ σφ λµα του, το λ γει ν σουν ρη,
ν πα ξη µορφ τερα τιν ς ο δ ν θ ρρει.
Μ α τ ς, πο τον µ στορας, καµεν τ τοιον πρ µα,
κα γι ν κο γη πασαε ς λοι σ α τ ν δρ µα. 500
Η κ ρη, ντε τ κουσε τ θ µασµα τ τ σο,
π ασε τ ν γ πη της ε ς τ ν καρδ α τσ π σω.
Ε ς µ ον στ ν κ ρη τσ φτασε κα µπρ ς του γονατ ζει
κα µ µεγ λην πεθυµ α τοιας λογ ς τ ρχ ζει,
παρακαλε τον σπλαχνικ µ τ ν ταπεινοσ νη: 505
« Κ µε κα α τ ς µ στορας µ µ ς γι ν ποµε νη,
ν τ ν κρατ ξης δεπ , γι ν µ µαθ νη,
κα , ν θ λη, ν ναι µετ µ ς στα πο ν ποθ νη ».
Ο ρ γας, ς κανακαρ , ν µ ν κακοκαρδ ση,
ρχισεν Απολλ νιου τ πρ µα ν µιλ ση. 510
Α τε νος, ς χρειαζ µενος, κουσεν τ πεθ µα,
κα , ν ε χε κ µειν κα λλ ως, θελεν χει κρ µα.
Λ γει του:«Ε ς τ θ ληµα, φ ντη, τ δικ σου
κα δουλευτ ς το ο κου σου ν µαι, στ ν ρισµ σου ».
Εδ ρχισεν µο ρα σου ν σ παρηγορ ση 515
κ κ τ κακ ε ς τ καλ θ λει ν σ γυρ ση.
302
Λοιπ ν µ α τ ν π µεινε κ τονε π σα µ ρα

µ τ ν κοπ λα ν κρατ τ ν ρπαν ε ς τ ν χ ρα.
Μ αν κ µερα το δ σασιν π σω στ παλ τι,
κα φ ντης τον τοιµος, πο τ ν ποκρ τει. 520
Ωσ ν σ µωσεν πολλ , π ρωσε ν κ ψη,
στ α µ τ λιν ξυλα τονε χρε α ν ν ψη.
Ητονε κ ρη πλ α χαµν κα σ γκλινε ν π ση,
κ ε ς τ ν δ νην τ ν κακ φτασε ν µπερδ ση.
Ωσ ν κα λλοι φρ νιµοι π συµπιαστ καν, 525
παραδε ρασιν πολλ κ ε χασιν π ντα πρ καν,
τ λοιπον ς δ ν πορε κα α τ ν πολεµ ση,
µ φ ρνει την στ ν κ νδυνον ν τ νε καταλ ση.
Κ τον γ γ πη δυνατ , κα θ τει στ κρεβ τι,
κ τ ν ν γκη ν γερθ τιν ς ο δ ν τ κρ τει. 530
Ατυχος Απολλ νιος σ α τε νο δ ν µετ χει
κα τ ν γ πην α τουν ς ο δ ν τ νε κατ χει.
Ο ρ γας τ παιδ κιν του, πο πολλ τ π θει,
ς ε δε τ σην ρρωστ α πο τ παραµπ θει,
γι το ς γιατρο ς π στειλε, κ ε ς µ ον κιν σαν, 535
κα τ ν µεγ λην ρρωστ αν ο δ ν τ ν γνωρ σαν.
Μ α τ καλ τ γν ριζε π ς ν πολλ καϊµ νη,
κα στ ν γ πη δυνατ τονε µπερδεµ νη.
Ε ς λιγο τσικον καιρ ν κ ρης τση καϊµ νος
θ λησε ν παραβγ , γιατ τον πρικαµ νος. 540
Κρ ζει τ ν Απολλ νιον κε νην τ ν µ ρα.
Λ γει του: « Ας π µε ς δ , ν π ρω σ ν ρα ».
Στ ν στρ ταν, πο πορπατο ν, κε τ ν παντ ξαν
προξενητ δες φεντ ν κα δ ο γραφ ς το δε ξαν.
Ε δεν ε ς µ ον µετ χαρτ α κα λ ν ν προξεν ψη, 545
τ ν θυγατ ραν το ζητο ν, θ ν τ ν παντρ ψη.
Λ γει:«∆ ν χω τ ν π , γιατ ναι ναγκεµ νη,
κ δ στ στρ µα βρ σκεται σ ν πεθαµ νη.
Κα π λι ποµε νετε δ κα καρτερε τε,
ν δ σει τ τση π λογον, τ θ λει α τ ν πε τε ». 550
Κρ ζει τ ν Απολλ νιον, λ γει: «Γοργ ν σ σης,
κα α τ τ ς θυγατ ρας µου στ χ ρι της ν δ σης,
κα π της τι π λογον ε σ γραφ ν στρ ψη,
πο ον ρ γεται π το ς δ ο, κα τ τες ν τ π ψη ».
Λοιπ ν Απολλ νιος δραµε στ παλ τι, 555
τ ν Αρχιστρ ταν η ρηκε, πο τον στ κρεβ τι,
α τε νην χαιρ τησε κα τ χαρτ α τ ς δ δει,
κα ν ναι α τ , πο λ γουσιν, κα τ τες παραδ δει.
Ως ε δεν τ ν γ πην της λ φρηνε δαµ κι,
πο τονε τ στ µα της γεµ το τ φαρµ κι. 560
303
Εγ ρθηκε µ τ ν χαρ κα πι νει κα διαβ ζει,

τ γραφε κε νο τ χαρτ στ κει ν τ λογι ζει.
Τ τε τ ς β γιας µ φων ρισε ν τ ς δ ση,
τ καλαµ ριν δωκεν, γι ν διορθ ση.
Επ ασεν κ γραψεν κε : « Αφ ντη, ν κατ χης 565
τ ν νδραν πο θ λω γ , το ς λλους ν π χης.
Τ πο ο θαρρ τ ν ρεξην ν κ µης τ ν δικ µου,
ν γαπ ς κα ρ γεσαι κα θ λεις τ ν ζω µου.
Κα , ν ζησα παντοτιν , λλον δ ν νιµ νω
ο δ π δ ο δ π κε , παρ τ ν γλιτωµ νο, 570
πο παρ δειρε πολλ κ γλυσε τ ν ζω ν του,
κα Κ ριος σ ν νεκρ ν στρεψεν τ ν ψυχ ν του.
Α το νο θ λω γι ντρα µου, π ναι πεθυµ α µου,
θ ς ν δ ς λευθερ α π τ ν ρρωστ α µου ».
Εγραψεν τ λοιπονιθ ς τ χεν ρεξ της 575
κα τ τες τ ποσφ λησε µ βο λαν δικ της.
∆ δει το τ Απολλ νιου:«Κα γ ρισε ν σ σης,
κα τ χαρτ , πο βαστ ς, το ρ γα ν τ δ σης».
Εφτασεν κ η ρε τους κε πο τ ν νιµ να,
ο πο λιγ νουνται πολλ ν δο σιν τ γραµµ να. 580
Επ ασεν πατ ρας της κα ρχε ν τ ναγν θη,
γι κε νον π γλ τωσε πο ος ναι δ ν τ γν θει.
Στ κουν κα διαλογ ζουνται, γι ν τ νε γρικ σουν
τ ν νδραν πο θ λει α τ κα τ τες ν µιλ σουν.
Κα µετ α τε νο πασαε ς βο λετο ν πο ση, 585
ν λλ ξη στρ τα δ σκολην µ τρ πο ν κιν ση.
Κα κουσε π ς τ ν η ρηκεν νας τ ν λ θεια,
τις κε πο περπατε ν χη τ ν Θι ν βο θεια:
« Αφ ντη, µ ν πειρ ζεσαι κ δ τ ναστορο µαι:
γι τ ν φ ντη µου µιλε , κα τ ρα τ θυµο µαι 590
πο τον ε πραµατευτ ς, κα , πηα νοντα τ ν δρ µον,
σκληρ α το ς π δησε, κ ε δε µεγ λον τρ µον,
κα τ καρ βι π τ ν β α λθε γοργ ν νο ξη
κ θ λασσα τ ν φερε τοιµο ν τ ν πν ξη.
Λοιπ ν, φ ντη, σ ν θωρ καθ ρια τ γραφ της, 595
γι α τ ν µιλε ρχ ντισσα κ ναι ρεξ της ».
Ο λλος προξενητ ς, ς κουγεν τ πρ µα,
κ γ ριζε στ µ δον του, ς θελε, τ γρ µµα:
« Αφ ντη, σ µιλε γραφ , φ ντης δικ ς µου
γλ τωσεν σ ν νεκρ ς, µ τ ν Κριτ ν του κ σµου ! 600
Μ α τε νος λλος ψε γεται – στ ν κ µπον το λαιµο του ! –,
κα φ ντης του δ ν βγαινε ξω το καστελ ου του,
ο δ ποτ του πραµατε α καµε στ ν ζω του,
λοιπ ν π σω ε καιρος ν π µε τ ν µποµπ του ».
304
Ψε της τ ν ψε τη η ρηκε κα ε ς τ λλο παµπ θει, 605

λθαν ε ς περισσ τερον κα πι νουνται κ τ στ θη,
νας τ ν λλον µπωθε, κ λθασιν ν σφαγο σι,
παραξεν δες σκηµες µπρ ς του ν µιλο σι.
Εθ ρειεν Απολλ νιος κ λεγε πο ος ν τ χη
π το ς δ ο ν διαλεκτ , νας ν πετ χη. 610
Κα π λι α τ ς παρακαλε :«Κ ρι µου, ν ξηλ θη
γ µος πο βο λονται, ν µ ν διορθ θη !
Σ ντα κ γ παραµικρ ν ν παψη γνωρ ζω,
µαν τ χη µ φερεν στ ξ να ν γυρ ζω.
∆ιατ , ν ν κα πανδρευτ , θ λου µε πολογι σει, 615
µ θελα ν στ κετον κ δ τις ν γερ ση ».
Κα α τε νοι π ντα στ κουσι, τ λ για ν πληθα νου,
κα π τ ν ρ γαν καρτερο ν π λογο, ν πηα νου.
Ο ρ γας, σ ν δ ν φτασε τ λ γει ν γρικ ση,
καθ ναν πιλ γιασε π σω ν γυρ ση: 620
«Κα λλη φορ γυρ σετε, κα θ λοµεν µιλ σει,
τις κα τ πολ ν κακ µπορε ν τ ν ξαφ ση ».
Α τ ς ποχαιρ τησε κα π γει στ παλ τι,
ρωτ τ ν θυγατ ρα του γι τ χαρτ πο κρ τει
« Ιντ ναι α τε νο τ νοµα τ πεψες ε ς µ να, 625
κα δ ν π ρεσα ποτ ν µ θω τ γραµµ να,
κ λθαν ε ς τ σο ν σφαγο ν ο δ ο προξενητ δες,
γιατ δ ν τ γρικ σασι, κ ναν σ ν ληστ δες;
Ε πεν α τ τ φ ντη της: « Εσ καλ τ ξε ρεις
τ νοµαν πο γρ φω γ , µ νον, θ ς, ν τ βρης ». 630
«Κα π το θυγατ ρα µου, κ γ , τ ν ρεξ σου,
θ λω σο π ρει, τ κνο µου, τ ν νδρα τ ς τιµ ς σου ».
« Αφ ντη, µ ν ρεξη ναι τ ν µ στορ µου,
κα θ λω τον γι ντρα µου, π ναι πεθυµ α µου ».
Ως κουσεν κ ρης της, λος µεταστ θη, 635
κ τρ µαξεν τυχος ε ς τ λεγε ν π θη:
« Οϊµ να, θυγατ ρα µου, το τη ν γ πεθυµ α µου,
πο θελα ν δ σ σ ν κα ν χαρ καρδ α µου;
Οϊµ να, θυγατ ρα µου, βο λεσαι ν µ χ σης,
κα µ λο σου τ ν λογισµ ν θ λεις ν µ ντροπι σης; 640
Κα φησ α τ να τ λαλε ς κα τ ς παραξεν δες,
π χω γ στ χ ρια µου µεγ λους µιρ δες.
Κ σ σ πο ον ρ κτηκες, πο τιν ς δ ν ξε ρει
σ ν α τ ν στ ν χ ρα µας φτωχ τερ του ν βρη; »
Κ µνει τ ν θυγατ ρα του κα βαριαναστεν ζει, 645
κα τ κακ της ριζικ ρχ ζει κα τιµ ζει:
«Τ σ µουν κακορ ζικη, κα θ ς ν µ µποδ ζης
σ α τ ν, πο ν γ γ πη µου ν τ ν ποχωρ ζης;
305
Κ µε ν ξε ρης π µ ν κα , δ µο τ νε δ σης,
σ θ ς ε σται φορµ θ νατον ν µο δ σης! » 650
Ο τυχος πατ ρας της θ λει ν τ ν φ ση,
γιατ ν π τ ν ρρωστ α, ν µ ξανακυλ ση.
Κα α τε νη στ χειρ τερο τρ χει κα π ντα π γει,
κ χει τ ν πρ κα ξαναρχ ς κ ε ς τ ν καρδ αν σφ γη.
Εδ τυχε Απολλ νιε, νοιξεν ζω σου, 655
κ σ δ ν ξε ρεις τ ποτε π ς ρχεται τιµ σου!
Τ χα ν τ νειρε γεσαι α τ πο σ νατρ χει,
κα ν θωρ ς θιβολ ν τ π ς γι σ να βρ χει;
Ως ε δεν πατ ρας της κα θ λει ν ποθ νη,
β λθηκε σ ,τι το π , ν κ µη, γι ν γι νη, 660
διατ δ ν ε χεν παρ α τ κληρονοµ α ν φ ση,
συγκλ νεται κα κ ρης της τ βο λεται ν πο ση:
« Εγ λεγα, παιδ κι µου, ν κ µης τ βουλ µου,
µ π λι, ν ν κα θ ς α τ ν, ς ν µ τ ν ε χ µου.
Ν σηκωθ ς π δευτο , θ λω ν διορθ σω 665
διαλαληµ ν κατ παντο , ς βο λοµαι ν δ σω,
ν ρθο ν µεγ λοι κα µικρο , στ ν χ ρα µου ν σ σουν,
κα ν µπουσιν ε ς ρδιν α τ ν τζο στρα γι ν δ σουν.
Κα τ τες Απολλ νιος θ λει ρθει ν τζουστρ ρη,
κα θ λοµεν δε καλ ν ναι παλικ ρι 670
κα µετ κε νην τ ν τιµ το θ λοµεν µιλ σει,
κα µ σα σ λον τ ν λα ν σ θ λοµε βλογ σει».
Η κ ρη, πε τις τ κουσεν τ χει χαρ µεγ λη,
ε ς µ ον νασηκ θηκεν, κ δι βη την ζ λη.
Απε τις ε δεν κ ν καλ , κ ρης τση ρδινι ζει 675
ν κ µη τ ν ξεφ ντωσην α τ ν πο λογαρι ζει.
Εκαµεν τ ν διαλαληµ ν κ ε ς µ ον µαζωκτ καν
ο ρχοντες τ ς χ ρας του – κα π τες ε ρεθ καν ! –,
κ µαν τ ς παλουκωσ ες, τ ν τ πον ν µοιρ ζουν,
κε πο τρ χουν τ λογα, ς πρεπε ρδινι ζουν. 680
Πο ος ε χεν τ τοιον λογισµ ν ν στ κει ν λογι ζη
τς ρµατωσ ς τ ς µορφες κα ν τ ς σουσουµι ζη;
Καθ νας ρδινι ζετον τ ν τζο στρα γι ν δ ση,
τ ν ραν δ ν βλ πασι τ τ ρµενο ν σ ση.
Σ ν σωσεν τ τ ρµενον, ρ γας τ νε κρ ζει 685
α τ ν τ ν Απολλ νιον κ τις τ ν ρδινι ζει:
« Επαρ τ κ λλιο µου φαρ κα µε κ σ ν δρ µης,
στ ν τζο στραν πο γ νεται σ ρε κ σ ν κ µης.
Β λε κα π τς ρµατωσ ες κα δι λεξε τ ς φ νες,
κ παρ τ ν σοπραβ στα µου µ τς ρδιν ες κε νες. 690
Αµε κ σ ν τιµηθ ς, κ µε ν σ γνωρ σουν,
306
σπο δαξε ν βρεθ ς κε µπρ ς παρ ν ρχ σουν ».

Α τ ς, πε τις κουσεν κε νο τ πεθ µα,
στ ν στ βλον κατ βηκε µ τ µορφ του σχ µα.
Ο σκλ βοι πο σαν δεκε ε ς µ ον τ ν ρδιν ασαν, 695
στ κει κα ρ ζει µοναχ , κα ,τ θελε το π ασαν.
Σπαθ ν ζ στην ργυρ κ να χρυσ ν κοντ ρι,
κα α τε νες ο ρµατωσ ς ε χαν µεγ λη χ ρη,
διατ σανε το γ ροντα κ σαν προβαρισµ νες,
κα , που κα ν θελαν βρεθε , σανε τιµηµ νες. 700
Τ τες καβαλ κεψε τ µορφον παλικ ρι
κ π ρε κα στ χ ριν του να χρυσ κοντ ρι.
Στ φ ρον κατ βηκεν κα δ ν τ νε γνωρ ζουν,
κα , γι ν τ νε µ θουσι, λοι τ ν τριγυρ ζουν.
Κα µετ α τ ν κο σασι:« Eδ κ Αρχιστρ τα, 705
π ρχεται µ τ ν κ ρην της κ δει σετε τ ν στρ τα ! »
Κα λοι παραστρατ ζουσι τ φ ντη ν περ ση,
γκ µνη χρε α κα τ βοτας, ν π ν τ ρδινι ση.
Πο ος ε χεν τ τοιον λογισµ ν κα νο ν ν τ λογι ση
Αρχιστρ τα τ φορε κα ν τ λογαρι ση; 710
Τ σον λογ ριν κα καλ ν, στολ ς, µαργαριτ ρια,
γ µασιν τ ρο χα της τ χρ σιµα λιθ ρια.
Τ λοιπον ς φτ σασιν στ ν τ πον κα καθ ζουν,
ρ γας τ ν διαλαληµ ν το ς ε πε κα ρχιν ζουν:
« Οποιος κε νος σ µερον κρατι ται παλικ ρι, 715
γι τ ν θυγατ ρα µου ν κ µη σ ν λιοντ ρι.
Οποιος κερδ ση στερον, βο λεται ρηγ να
ν δ ση γι χ ρισµα το τη τ ν κολα να ».
Ητονε µ λαµα χρυσ ν, κα δ δει το γι δ σα,
πο α τοιµ στηκεν δουκ τα πεντακ σα. 720
Κα β νει την ν φα νεται π νω στ κοντ ρι,
κε πο ν τ ν θωρ καθ να παλικ ρι.
Απε τις τ ν διαλαληµ ν κε νον γρικ σαν,
τ τες ε ς µ ον τ θ ληµα π ραν κ κιν σαν.
Εκε π παντηκτ κασιν, συχαλασµ ν πο καν 725
πολλο κα π τ ς σ λες τους τ τες ε ς µ ον βγ καν.
Εκε δες κ τσακ ζασιν σ ν βο ρλα τ κοντ ρια
κα ν σκελα ν κε τουνται τ µορφα παλικ ρια.
Ηρχετον νας π δ κα λλος π κε θες,
κα π νω π τς ρµατωσ ς βγα νασιν ο σπ θες. 730
Καθ νας πορε ετον ν κ µη γι τ ν κ ρη,
καλ κα δ ν δ νετον, ν ντρε εται σο µπ ρει.
Ητον Απολλ νιος κτιστ ς σ ν κολ να,
θωρ ντας τ ς παλικαρ ες, λοι τ ν καµαρ να.
Ετρεχε µ τ ν µα ρον του κα , ποιος τ ν παντ χνει, 735
307
βγ νει τον κ τ ν σ λα του κα χ µαι τ νε ρ χνει.

Πολλ ς φορ ς µ τ λογα χ µαι τσ πεδουκλ νει,
λακτοπατε τους µ α χαρ , στ ν γ ν ν το ς πλακ νει.
Η Αρχιστ τα χα ρεται, γιατ τ ν νιµ νει,
στ κει κα καµαρ νει τον κα δ ν τ νε χορτα νει. 740
Εχα ρετον κ ρης της, γιατ τον παλικ ρι,
κα τ καµεν τ σα καλ , ποτ του δ ν τ θ ρρει.
Ητον γι τ ν παλικαρ α καµπ σο ναπαµ νος,
µ σ τ φ ση τσ ρχοντ ας τονε πρικαµ νος,
διατ δ ν ξε ρει θαρρετ γι τ ν ε γενε α του, 745
νθρωπος δ ν ε ρ σκεται ν µ θη τ ν γεν α του.
Αµ τ ς θυγατ ρας του τ ς φα νεται στ φ ση
σ ν α τ ς δ βρ σκεται, σ νατολ κα δ ση.
Λοιπ ν Απολλ νιος δ κ κε θε θ ρει,
κα ο δετιν ς ν το σταθ στ σ λα δ ν µπ ρει. 750
Κα λους τσ χαµοκ λησε, µ τ µεγ λα π θη,
τιν ς ο δ ν π µεινε πο δ ν µεταστ θη.
Λοιπ ν ς ε δε φανερ ρ γας τελειωµ νη
τ ν τζο στρα π τ ν λαµπρ ν κ τονε κερδεµ νη,
ε πεν τους κα τ βο κινα ν πα ξου ν σκολ σουν, 755
κα λλους στ σπ τιν πεψε, τ ς τ βλες ν ρδινι σουν.
Τ τες Απολλ νιος, κερδετ ς, γυρ ζει
κα π γει µπρ ς ε ς το ρηγ ς, ε ς µ ον κα γονατ ζει.
Ως ε δε κ ρη λυγερ , τ ν ραν σηκ θη
κ δι βηκε µ τ ν χαρ ν σ κε νον π π θει, 760
τ ν κολα ναν πιασε κα στ λαιµ ν το β νει,
κα ρ γας, γι ν σηκωθ , κ το χ ρι τ νε πι νει.
Κα ς ε χασιν τ ν ρδιν α, δ ν τονε ν ργ ση
π σκοπος, π στεκεν ε ς µ ον ν το ς βλογ ση.
Τ ς πορε ν δηγηθ κε να τ παιγν δια 765
κ κε νη τ ν ξεφ ντωσην ς τον πιτ δεια;
Ν σκ ζουν π τ ν χαρ λ χρυσες παντι ρες,
το ς σκλ βους ν ξεν ζεσαι µ τς ργυρ ς µαχα ρες!
Ε ς τ παλ τι κ λεσε το ς ρχοντες ν π σι,
καθ ς ρα σ µωσεν, γι ν π ν φ σι. 770
Εναν µ να χαρ το γ µου τους κρ τει,
καθηµερν ν τ κ λεσµα τον ε ς τ παλ τι.
Κα τ τε, σ ν π ρασεν, σαν ναπαµ νοι,
λ χαροι στ ν φεντ α κα καλοκαρδισµ νοι,
περ του γυνα κα του, σ ν τ λ γει ρ µα, 775
χει πολλ ν κρουφ ν χαρ , γιατ δε τ πεθ µα,
κα σ λιγο τσικον καιρ ν ε ρ θη γκαστρωµ νη,
κα γι α τ καλ τερα σαν φκαριστηµ νοι.
308
Κα µ α φορ τ ς δοξε ν π ν ξεφαντ σου

µ δι µ τ ν νδρα της, ε ς τ γιαλ ν σ σου, 780
κ κε τ ν κλουθο σασι κα λλοι γι συντροφ α τους,
πο σαν κρατηµ νοι τους γι τ ν ε γενε α τους.
Απε ν στ ν τ πο σ σασι, πασ νας ξεφαντ νει.
Κα µετ α τ νον ε δασι κ τεργο κα ποσ νει.
Λοιπ ν Απολλ νιος βλ πει κα σουσουµι ζει, 785
κα βλ πει τ ν παντι ραν τως κα σ ν δικ του µοι ζει,
κ λ γιασεν τις καλ , ς φρ νιµος, τ ν ρα:
«Κα το το µοι ζει κ ρχεται κ τ ν δικ µου χ ρα ».
Κ ε ς µ ον καβαλ κεψε κ ε πεν τους: «Καρτερε τε,
κα π ν µ θω τ ποτες, τις κα ν χαρε τε! » 790
Κα µοναχ ς µ σεψε κ σωσεν ε ς τ ν τ πον
κα γρ κηση στ κ τεργον δωκεν τ ν νθρ πων.
Α τε νοι ε ς µ ον βγ λασι νθρωπον ν µιλ ση,
γι τ ν Απολλ νιον τ ποτες ν γρικ ση,
βγ κεν κ χαιρ τησε, κα τ τες ρχιν ζει: 795
« Αφ ντη, ξε ρεις ν µ ς π ς π δες ν γυρ ζει
φ ντης Απολλ νιος πο ναι π τ ν Τ ρο,
ν ν κα βρ σκεται δεπ στ ν δικ σας γ ρο;
Κα ν ν κα ξε ρεις τ βοτας γι λ γου του, ν ρ σης,
κα µαντ τα το βαστ , κα π µου το, ν ζ σης! » 800
Λοιπ ν Απολλ νιος τρ µαξεν κ χ θη,
στε ν π τ ν συντυχ α, τ πρ µα ν τ µ θη:
«Ε π µου τ µαντ το σου, θ ς ν σ ρµην ψω,
γιατ ναι φ λος µου καλ ς, κα τ τες ν σ π ψω ».
« Αµα λοιπ ναι φ λος σου, κα θ λεις τ ν χαρ του, 805
ξευρε π ς ε ρ σκεται ε ς τ ν λευθερ α του,
κα ρ γας σεβ στατος πο τον ντ δικ ς του,
πο τονε τ σκ νδαλο κ τον χαλασµ ς του,
Κ ριος π στειλε µ α στ αν φτουµ νη,
α τ ς κ θυγατ ρα του ε ρ θησαν καϊµ νοι. 810
Λοιπ ν γι ξιον κα καλ ν λοι τ νε καλο σι,
γι ρ γα ν τ ν σ βουνται κα ν τ ν προσκυνο σι.
Κ µε ς γι α τ ν τ ν φορµ , τ πρ µα ν το πο µε,
ξετρ χοµεν νατολ κα δ ση ν τ ν βρο µε».
Λ γει του Απολλ νιος: «Τ βοτα µ µιλ σης 815
τιν ς γι α τ ν τ ν φορµ , κα κλο θα, µ ν ργ σης! »
Επ γεν ε ς τ ν συντροφ α, πο τ ν νιµ νουν,
κ ε πε γοργ ν σηκωθο ν, στ ν χ ρα ν παγα νουν.
Ε ς τ παλ τι φτ σασι κα τ ν ρ γαν ε ρ καν,
κα πα ρνουν τον στ ν κ µερα, κα π σω σφαλιστ καν 820
ρ γας µ τ ν κ ρην του, ξ νος κα γαµπρ ς του.
Ο ξ νος τ νε χαιρετ κα γονατ ζει µπρ ς του.
309
Ο ρ γας, ς δ ν ξευρε, λος µεταστ θη,

στε ν ρχ ση ν το π , τ πρ µα ν τ µ θη.
Λ γει του:« Απ πο ρχεσαι, ξ νε, κα τ γυρε εις; 825
Ξε ρεις µαντ τα ν µ ς π ς π θεν π δε εις; »
« Αφ ντη, τ ποτες κακ δ ν ξε ρω ν µιλ σω,
µ γι τ ν Απολλ νιον γνεψα ν ρωτ σω,
ν µ θω πο ν βρ σκεται, ν π γω ν τ ν ε ρω,
γιατ παρ δειρα πολλ κα τ ποτες δ ν ξε ρω. 830
Λοιπ ν, φ ντης δεπ µο πεν τ π ς κατ χει,
µ λιστα λ γει κα τ π ς φ λον καλ ν τ ν χει ».
Ο ρ γας µ τ ν κ ρην του τ ν δειξεν µπρ ς του,
ε πε του τ ν θιβολ ν π ς ναι κα γαµπρ ς του:
«Α τ ς Απολλ νιος, πο τ νε ξετρ χεις, 835
τ βι ζεσαι γι λ γου του, τ πο ν ναι κατ χεις.
Μ π µου, ξ νε, ν χαρ ς, κ µ να, ν κατ χω,
ε ς τ µαντ τα, τ βαστ ς, κ µε κα ν µετ χω ».
Αρχισεν τ ν θιβολ ν ξ νος κ δηγ τον,
ρ γας µ τ ν λυγερ ν στεκε κ φουκρ τον. 840
Ε πεν τους π ς τ ν καρτερο ν κα δ ν θωρο ν τ ν ρα
π τες α τ ν ν στ σουσιν φ ντη ε ς τ ν χ ρα.
Ο ρ γας, πο βρ σκεται στο λογισµο τ π θος,
χ ρηκεν γιατ µαθεν τ πρ µα δ χως λ θος,
κ λαβε πλ α θαρ παψην γι τ ν ε γενε α του, 845
µ καµπ σο θλ βεται γι τ ν µοναξ του.
Η τυχος γυνα κα του, ς κουσε τ ν δρ µον
πο τον γι τ ν ρχον της, ε χε µεγ λον τρ µον,
µ πως Απολλ νιος φ ση την κα πηα νη
ε ς τ ταξ δι τ µακρ ν πο τ ν νιµ νει. 850
Στ κει ν τ ν παρακαλ : « Αφ ντη µου, µ σ να
στ ν φεντ α πο θ ς ν π ς ν ρθω κ γ στ ξ να!
Μηδ µ φ σης δ χως σου, γιατ δ ν ποµ νω
να µ να ζωνταν , κα τ τες ποθα νω! »
«Κ γ τσι τ βο λοµαι, γι ν ρθης συντροφ α µου, 855
ε σ καλ ν κα σ κακ ν ν σαι παρηγορ α µου ».
Ως κουσεν τ ν µισεµ ν ρ γας το παιδ ου του,
ν δ ση θ νατον κακ ν θελε το κορµ ου του.
Θωρε κα ρδινι ζετον κ θελε ν µισ ψη,
παρακ λειε τ ν Θε ν θ νατον ν το π ψη. 860
Μ πλ σους ναστεναγµο ς κα κλ ιµαν ρχιν ζει,
µπρ ς τ ς θυγατ ρας του τ ρο χα του ξεσκ ζει
« Εγ θωρ τ ν ρεξην, παιδ µου, τ ν δικ σου
ν π γης µ τ ν νδρα σου δωκες τ βουλ σου.
Κ µ να πο µ φ νετε µ νον κα µοναχ µου; 865
Κα , µ πλακ ση θ νατος, πο φ νω τ δικ µου;
310
Με νετε τ λοιπονιθ ς στε πο ν γενν σης,

γι ν µ φ σης συντροφ α πρ ν παρ ν κιν σης! »
«∆ ν πορ , πατ ρα µου, ν κ µω τ ν βουλ σου,
µ π γω µ τ ν νδρα µου, κα δ σ µου τ ν ε χ σου! » 870
Ως ε δεν πατ ρας της κα δ ν µπορε ν κ µη,
δι ν ποµε νη τ ποτες, µ βο λεται ν δρ µη,
κλαιγεν, κακ τυχος, πολλ παραπον ται,
θωρ ντα τ παιδ κι του τ π ς τ ν παρν ται,
διατ ποµ νει µοναχ ς, δ χως πανεµ α, 875
ο δ π τ µ λος του ν χη κληρονοµ α.
Εµπ κασιν ε ς ρδιν α κ κε ποχαιρετο νται,
κλα γει τ ν χωρισ ν τωνε, λοι µοιρολογο νται.
Ολοι το ς συντροφι σασι λ ργο π τ ν χ ρα,
στ κ τεργον µπ κασι κ δι βησαν τ ν ρα. 880
Καλ ν καιρ ν π ρασι κα µετ α τ ν πηα να,
ν κτα κα µ ρα περπατο ν κα λλο δ ν νιµ να.
Εχα ρουνταν κα γ λλονταν κα µ καιρ ν δε γαν,
καθηµερν ν τρ χασιν, τ ν δρ µον κοντε γαν.
Κ κε τ ναθυµ θηκεν κα θ ν τ ν πειρ ξη 885
µο ρα του, π καλ σ κακ ν τ ν λλ ξη.
Ν πες κ π ρασεν καιρ ς, πο τ ν ξαφ κε,
µπορε κα ν µετ γνωσε κα τ καλ ν τ πο κε.
Λοιπ ν κακορ ζικος, ς τον µαθηµ νος
π ντα ν τ νε πολεµ , ν βρ σκεται καϊµ νος, 890
ς τονε καλ ς καιρ ς µ τ σην καλοσ νη,
γ ρθηκε πολλ σκληρ α µ πλ σα κακοσ νη,
τ ν φος το ς σκ πασε κα ρχισε ν χειµ ζη,
κ ρικτε χι νι κα νερ µ τ χοντρ χαλ ζι.
Κα ε ς α τ ν τ ν κ νδυνον ρθε της ν γενν ση 895
ρ γισσα στ π λαγος, ρθε ν ξεψυχ ση.
Κ σαν διπλ ς ο κ λασες πο χαν ε ς τ ν δρ µον,
κα λοι τους φοβ θησαν κ ε χαν µεγ λον τρ µον.
Κα µ το ς π νους το ς πολλο ς ε ς µ ον λευθερ θη
κα π τ ν γ νναν το παιδ ου τ τες ξελυτρ θη, 900
κ τον τ βρ φος θηλυκ , λθα ν ν τ λατρε σουν,
ο β γιες τ πολ βασιν, γι ν τ ναθρε σουν,
στ ζ στα τ παρακρατο ν, µπορε κα ν γλιτ ση,
π τ ν κρυ τη τ ν πολλ ν ν µ ν ποξυλ ση.
Η µ να, πε ν γ ννησε, π κρυανε κ χ θη, 905
ρ χνιασε τ στ µα της τ ν ρα κ τυφλ θη.
Γιατρε α δ ν ε ρ σκετον γι κε νη τ ν καϊµ νη,
κα λοι τ βεβαι νουσιν π ς ναι ποθαµ νη.
Ατυχος Απολλ νιος, ς ε δε τ τοιον πρ µα,
311
ν χ ση τ ν γυνα κα του, ο π νοι τ ν δρ µα, 910

κ κε µοιρολογ τονε π ς τον τιµ του,
πο στ ν χρειαζ µενον καιρ ν ε ρ θην ζω του,
π ς τονε τ µ τια του κα παντοχ του,
π ς ν περ ση µοναχ ς δ χως της τ ζω του!
Ο κ µης τ ν µ νισε « Αφησ τ ν µιλ α, 915
ν µ ν πνιγο µεν λοι µας σ το τη τ ν συντελε α.
Γι π ασε ν βγοδ σωµεν γι τ ν πεθαµ νη
κασ λα ν τ ν β λωµεν, κα ς ν συµπαθηµ νη,
κ ξω ν τ νε ρ ξωµεν, θ ς ν µ ν χαθο µε,
γιατ λαχα κα λλο ποθ κ λθαµε ν πνιγο µε: 920
στα πο τ ν βγ λασιν, δ ν θελε ν φ ση
συντελει τ κ τεργο, µ ρθε ν τ βουλ ση ».
Τ λοιπον ς κο σαν του κα πι νουν τ ν κασ λα
κα µ σα τ ν β λασιν τ ν κριβ ν κοπ λα.
Κα πι νει Απολλ νιος µ τ ν µεγ λη ζ λη 925
κα τ ν κορ να τ ν χρυσ β νει της στ κεφ λι,
κα γι τιµ ν που βρεθ ν τ ν νταφι σουν,
πολ ν λογ ριν βαλε, γι α τε νη ν ξοδι σουν.
Κα τ τες γρ φει κα χαρτ κα β νει το µ κε να,
που κα ν θελε βρεθε , καθ ναν µπροσκ να, 930
δι τ ν Θε ν ν κ µουσιν κα γι τ ν ε γενε α τους,
ν τ νε θ ψουν µ τιµ ν κατ τ ν ρδιν α τους,
κα ς π ρουν γι τ ν κ πον τους π α την ,τι θ λουν,
κα ς χουσιν ντ µεσην σ τινος χ ρια µ λλουν.
Τ τες τ ν σφαλ σασιν κα λοι τ ν γυρ σαν, 935
κ τις κα λ γο µ στουπ τ ν καλαφατ σαν,
κα , γι ν µ νε βρ χεται ε ς µ ον τ ν πισσ σαν,
κα , ,τι κα ν τονε γι χρε α, τ ν ραν τ νασ σαν,
κ κε τ ν ποκλ ψασιν, ρα το µεσαν κτου,
κα τ τες τ νε πι νουσιν κα στ ν γιαλ ν τ ν ρ κτου. 940
Εκλαιγεν Απολλ νιος τ ν ποχωρισµ ν της,
κα α τε νη, κακορ ζικος, π γει στ ξορισµ ν της.
Ε ς σον ποµ κραινε, τ σα περ σσα κλα γει,
κα α τ µ κε νην τ ν σκληρ α τ ν στρ τα της δε γει.
Ατυχος πατ ρας της, ν τ θελεν κατ χει, 945
στ ν θλ ψην κ ε ς τ β σανα γι ν θελε µετ χει.
Αρµ νιζεν τ κ τεργον τ ν στρ ταν τ ν θλιµµ νη,
πο τονε κακ βγασις γι κε νην τ ν καϊµ νη.
Κα µετ κε νον τ ν καιρ ν φτασεν κασ λα,
µ χ ρην το Πολυε σπλαγχνου, ε ς τ πον π φ λα. 950
Κα βγ νει την θ λασσα ξω στ περιγι λι,
σ ν ν χε π γει ξαργοτο τιν ς ν τ νε β λη.
312
Ητον σ κε νη τ ν µερ α νας γιατρ ς τ ς φ σης,

γραµµατισµ νος δυνατ κα λογικ τ ς φ σης,
κ κε κοντ πρ ς τ ν γιαλ ν, µακρ α π τ ς µ δες, 955
τονε τ διδασκαλε ο κ κρ τειε µαθητ δες.
Εκρ τειεν ε ς τ ν τ ξην του π σα ταχ ν βγα νη
µ δι µ το ς δο λους του ε ς τ γιαλ να πηα νη.
Τ τες κε νη τ ν φορ ξανο γει τ ν κασ λα,
λ γει τ ν δουλευτ δων του:«Το τα γι µ ς µ λλα ». 960
Κ δρ µασι µ τ ν χαρ κα πρ ς α τ ν σ σαν,
κα πρ ς α τε νους ρισε κ ε ς µ ον τ ν σηκ σαν,
κα π ν την στ διδασκαλε ο κρατ ντα ν ν λογ ρι,
χα ρουνταν κα γ λλονταν κ ε χασ ν το καµ ρι.
Ο δ σκαλος τ ς γιατρικ ς νοιξε τ ν κασ λα, 965
τ ν ραν ξυσπ στηκεν, ς ε δε τ ν κοπ λα.
Ε δε την π ς κε τετον π νω στ λογ ρι,
τ ρο χα της ν λ µπουσι µ τ µαργαριτ ρι,
ε δεν κ κε νο τ χαρτ κα πι νει κα διαβ ζει,
κ γρ κησε καταλεπτ τ π ς τ λογαρι ζει, 970
π ς ναι τ Απολλ νιου, ρχ ντισσα µεγ λη,
δειχνεν κορ να της πο χε στ κεφ λι.
Εγραφεν π ς π κρυανεν, σ ν λευθερ θη,
κα π τ ν τ σον χιονητ ν ε ς θ νατον δ θη,
κα τ τες τ ν παρακαλε κα ν τ ν τιµ ση, 975
ε ς τ πον ξαζ µενον ν π ν τ ν κοιµ ση.
Α τ ς, πο τον δ σκαλος, κουσε τ ν σκοπ ν του,
θ λησε τ ν λογισµ ν ν κ µη τ ν δικ ν του.
Τ τε το ς δουλευτ δες του δ κ κε το ς στ λλει,
ν ρθου ν τ νε θ ψουσιν λοι, δικο κα φ λοι. 980
Ε ς µ ον µαζωκτ κασιν π σω π τ ν χ ρα,
κ γ µισε τ σπ τι του λα ν πολ ν τ ν ρα.
Εκε σωσεν ε ς µαθητ ς, πο τ ν ε χε µ θει,
κ π ρασε τ ν µ στορα στ ς γιατρικ ς τ π θη,
δι βηκε ν τ ν δ , ν κρ νη τ βουλ του, 985
κα πε ν τ ν ε δε, στο χηµα βαλε τ ζω του:
«Κα α τε νη ναι ζωνταν κα θ ν τ ν γιατρ ψω,
κα φ τε την στ µ δο µου, κ γ ν τ ν κηδ ψω ».
Επεψεν ε ς τ σπ τι του κ φ ραν του βοτ νι
κα λε φει την στ ς ρµοσ ς κ ε δε κα θ ν γι νη. 990
Εκαµεν κα ψαν τ ν φωτ α, γι ν τ ν πυρ ση,
κα γι τιµ του βι ζεται γοργ ν τ ν σηκ ση.
Απε τις ζεστ θηκεν, ξ πλωσε τ α µα
κ σ φερεν τυχος, πο τον δ χως πνε µα.
Κα νο γει κα τ µ τια της κα βαριαναστεν ζει 995
κα σιγαν στ ν ρχον της « Β ηθα µου ! » τ νε κρ ζει.
313
Καθ νας δραµε ν δ , στ θ µασµα ν σ ση,

λ γαν κ τον γγελος κ ρθε ν τ ν γλιτ ση.
Ο δ σκαλος θ µαξεν ε ς τ ν ψηλ ν του γν ση,
σ α τ τ καταπι νετον κ δ νετον ν δ ση. 1000
Λ γει του:« Τ λοιπονεθ ς, παρ ν τ ν γιατρ ψης
κ χε τ ν γνοια της καλ , στε ν τ ν ντρ ψης ».
Α τε νος το µαστ ρου του τ ν ρισµ ν πο κε
κα π τ ν φ σην τ ς γιατρε ας τ ποτε δ ν φ κε.
Κα , γι ν τ ν κηδ ψουσιν, κ µεραν τ βγοδ σαν, 1005
κα στρ µαν ξιο τ ς τιµ ς γι λ γου της στρ σαν.
Κα µ τ ε δη τ κριβ σ σωτηρ αν ε ρ θη,
κα π τ ν τ σην ρρωστ αν σ φερεν κ στ θη.
Εκε ναµαζ νουνταν γι ν τ νε θωρο σι,
γο αρχ ντισσες γι σπλ γχνον τους ν τ ν παρηγορο σι. 1010
Μ α τ ποτ παρηγορ α δ ν ν στ ν ρισµ ν της,
θυµ ντα πο ν βρ σκεται φ ντης δικ ς της.
Εστ θηκεν πολ ν καιρ ν, τ βοτες γι ν µ θη
γι τ ν Απολλ νιον, µ ποτες κα ν χ θη.
Σ ν ε δε στ ν πολ ν καιρ ν τ ποτες δ ν φ νη, 1015
θ λει ν καλογηρευτ , στ ρ σα ν ποθ νη,
κα τ ν γιατρ ν ρ τηξε κα θ ληµα το πα ρνει
– γι δ ε ς νταν ρετ λογισµ ς τ ν φ ρνει –:
« Απε ν γ στερε τηκα τ ν ντρα µου, τ φ ς µου,
κ µ να π λι χ ρισεν κ ρης δικ ς µου, 1020
ντα καλ µπορ ν δ δ χως τ ν συντροφ αν τους,
ν λε πω π τ σκ πος τους κ κ τ ν πανεµ αν τους;
Μ βο λοµαι πρ ς το Θεο τ ν στρ τα ν γυρ ψω
ν παραλ βω τ ν σταυρ ν κα ν καλογερ ψω,
τ ν Κ ριον ν προσε χοµαι κα ν τ ν πικαλο µαι, 1025
κα τ καµε γι λ γου µου π ντα ν τ θυµο µαι ».
Α τ ς, πε τις κουσε τ βο λεται ν κ µη,
κα µ καρδ αν δ θηκεν ε ς τ καλ ν δρ µη,
λ γει της: «Τ γκαρδι θηκες ρ σει µου κ µ να,
κ γ ν σ πιµελευτ σ τ χεις συνεργασµ να ». 1030
Ητον σ κε νην τ ν µερ αν µορφο µοναστ ρι,
µ καλογρ δες ξιες τον γιαστ ρι.
Κ δραµεν διδ σκαλος κ η ρε τ ν γουµ νη
κ ε πε της τ ν θιβολ ν γι τ ν ξορισµ νη.
Α τ ε ς µ ον µ τ ν χαρ ν τρ χει ν τ νε π ρη, 1035
διαπ ς πε τις κουσε κ χει πολ λογ ρι.
Επ γε κ φερ τηνε κε νη τ ν µ ρα,
κα τ τες ποστε λασι κ φ ραν τ ν πατ ρα,
κα κονοµ την καλογρ α κα κ βει τ µαλλ α της,
κ δι βασ της τ ς ε χ ς κατ τ ν ρδιν α της. 1040
314
Τ τε γι ν πορε εται τ ν τρ πον τσ ρµηνε ει,

µ ντα µ δον το Θεο τ ν στρ τα ν γυρε η.
Απ µεινε µ ε λ βεια, ν σ ση τ ν ψυχ της,
κ ε χε την γουµ νισσα ε ς τ ν ποταγ της.
Κα γι τ σχ µα τ µορφο λοι τ ν γαπο σα 1045
κα µ καλ ν τους ρεξην λοι τ ν θωρο σα.
Απε ν στ θηκεν καιρ ν, σ θην γουµ νη,
συγχ ρησην κ λεσε κα τ τες ποθα νει.
Ο καλογρ δες ε δασιν π ς τον ξωµ νη
Αρχιστρ τα τ ς τιµ ς, κα κ µνουν τη γουµ νη. 1050
Α τε νη τ παρ λαβε, γι ν τ πιµελε γη
κα γνωστικ πορε εται τ ν στρ ταν τ ν γυρε γει.
Κα π τ ν β ον τ ν πολ ν, πο τονε δικ ν της,
τ µοναστ ρι ν στησε, ν ναι γι ψυχικ ν της,
κα στ να πλ γι τσ κκλησ ας, ψηλ , πο δ ν σ να, 1055
βαλε τ ν κασ λαν της µ τ ν χρυσ ν κορ να.
Κα τ τες γρ φει τ ν καιρ ν, το ς χρ νους ν θυµ ται,
τ κ νδυνο π π ρασε στ γρ µµα ν γρικ ται.
Κα α τε νο γι θ µασµα τ καµεν ν θωρο σι,
τ ν Κ ριον ν δοξ ζουσι κα ν τ ν προσκυνο σι. 1060
Κα , µετ α το νον, τονε στ ν τ ξην τ δικ της
καθηµερν πρ ς τ ν Θε ν ν χη τ ν προσευχ της.
Εκτισεν νοµα καλ σ α τ ν τ ν κατοικ α
κ καµνε κα πρ ς τ ν Θε ν καλ ν κληρονοµ α.
Θ λω ν φ σω τ λοιπ ν α τε νη στ κελ της, 1065
γιατ λογι ζω ν σ ς π τ παθε τ παιδ της,
κα κ θα πρ µα µ ρδιν α βο λοµαι ν ποδ σω.
Π ς τον µ τ ν κ ρην της στ κ τεργον π σω,
κα µετ µ ρες σ νουσιν, µ το Θεο τ ν χ ρη,
στ ν Τ ρσιαν, πο βγαλε κ χ ρισε τ στ ρι. 1070
Ως τ µαθεν φ λος του καποτεσιν ς του,
α τε νος Στραγγ λιος, πο τον δελφ ς του,
δραµε κ τω στ γιαλ κ κε τ ν προσεδ κτη,
κα µ χαρ τ ν χαιρετ κα σπλαγχνικ τ ν δ κτη,
κα µ περ σσες µορφ ες βλ πει π ναι τ ν ρα, 1075
κ κρ τειε το γι θ µασµα: «Καλ , κα ν ναι τ ρα;»
Κα µ περ σσες παρσες βλ πει πολ τ πλο τος,
κ κρ τει ε ν γι θ µασµα:«Καλ , κα ν ναι το τος,
π φυγε πολλ φτωχ ς µ τ να του καρ βι;
Κ ριε, κα π θεν λαχε τ σο καλ ν λ βη; » 1080
Κα τ τες τ νε συντηρ περ σσα πρικαµ νον,
– συχν συχν ναστ ναζε –, κα µαυροφορεµ νον,
κα , γι ν µ θη, τ ρωτ τ πρ µα π ς σ βη,
315
πε ν δι βην π κε , τ π θεν κατ βη,

κα π ς π γε στ ν καιρ ν κε νον πο λε πει, 1085
κα π ς το δε χνει π µακρ α κ χει πολλ τ ν λ πη.
Α τ ς ε ς µ ον ρχ νισε κ ε πεν του π ς: « Σ τ ν δρ µον,
πε ν δι βηκα π δ , ε χα µεγ λον τρ µον.
Κα τ καρ βι βο λησε κ ο να τες πνιγ κα,
κα π λους µοναχ ς γ ξω στ ν γ ν βγ κα. 1090
Κ κε , στ ν τ πον πο λαχα, µ δωκεν τ παιδ του
ρ γας Αρχιστρ τορας, κα β ον µ τ ν ε χ του.
Κα τ µαντ τον φτασεν π σω ν στραφο µε.
Κα κ τ ν σκληρ αν τ ν δυνατ σ λ γο ν χαθο µε.
Μ α τε νον γυνα κα µου ρθε της ν γενν ση, 1095
κ µο ρα µου τ ν φερεν ε ς µ ον να ξεψυχ ση.
Κ ρ ξαν την ε ς τ ν γιαλ , κ χ σα τ ν γυν µου,
χ σα την ξαφνικ , πο τον συµβουλ µου.
Κα π µειν µου τ παιδ µ να, ν τ σ ρνω
ε ς τ ν γιαλ ν, στ κ νδυνα, κα ν τ παραδ ρνω. 1100
Φοβο µαι το ν µ χαθ κα θ ν τ βαπτ σω,
κα τ τες ε ς τ χ ρια σου θ λω ν σο τ φ σω ».
Α τ ς, πε τις το κουσε τ ν θλ ψην τ µεγ λη,
π νεσ τονε πολλ ν ναι σ α τ ν τ ζ λη.
Στ σπ τι τ ν κ λεσε ν π σι ν γευτο σι, 1105
κα τ βραδ ν π µεινε µαζ ν ναπα υ το σι.
Κα τ πουρν σηκ νουνται ν π ν τ βαπτ σουν,
τ ν Προπατ ρων τ ν ρµ µ α τε νο ν νικ σουν.
Τ τες τ ς χ ρας λα ς, ς σαν κρατηµ νοι,
ε ρ θηκαν ε ς τ ν να ν τ ν ρα συγκλησµ νοι. 1110
Τιµ ν πολλ ν το κ µασιν στ ν β πτισην κε νη,
γιατ γνωρ ζουν π α τ ν περ σσαν καλοσ νη.
Κα α τ ς γι γ πην τ νοµα τ ς χ ρας τ ς βγ νει,
κα Τ ρσιαν τ ν κραξεν, κ τις ναθιβ νει.
Κα λοι τ ν συντροφι ζουσιν κα π σω στραφ καν, 1115
κα στ παλ τι φτ σασι κα τ τες γευτ καν.
∆υ τρε ς µ ρες καµεν, κα τ τες θ ν πηα νη,
ν π γη ν βρη τ ν λα ν πο τ ν νιµ νει.
Κα τ τες το Στραγγ λιου, το φ λου τ κριβο του,
παραµερ ς τ ν κραξεν κ ε πεν, ς δελφο του: 1120
«Τ θ ρρος κ γ πη µου, π χω ε ς σ να,
µ κ µνει κα ν ποδεκτ ς γοµ ριν π µ να.
Τ ν Τ ρσιαν στ χ ρια σου παρ ν τ ν λαθρ ψης
σ ν κ ρης γι γ πη µου, κα ν τ ν ναθρ ψης ».
Αφ νει κα τ ν να της, γι ν τ ν λατρε γη, 1125
β ον, λογ ριν τσ φηκε, γι ν τ ν ναπε γη.
Α τ ς τ τ κνον λαβε σ ν τον γκαρδιακ του,
316
ν τ ναθρ φη σπλαγχνικ σ ν τονε δικ ν του.

Απε ν τ ν παρ δωκε, δι βη τ ν δ ν του
κ ο να τες τ ν παρακρατο ν, κατ τ ν ρισµ ν του. 1130
Κα σ λιγο τσικον καιρ ν τ ν Τ ρσ ι αν δηγε ει
κα π µπει την ε ς τ σκολε ο ν τ νε δασκαλε η,
µ δι µ ναν του παιδ σον τ ς λικ ας της,
τον κ κε νο θηλυκ κ τον στ συντροφ α της.
Επ αναν κ διαβ ζασι µ ξεδροµ µεγ λη, 1135
σον ναλικι νονταν λ µπαν ε ς τ κ λλη.
Η Τ ρσια στ γρ µµατα ξ βηκεν τ φ ση,
σ ,τι τ ς θ λασιν ε πε ξε ρει ν τ µιλ ση.
Μ α φορ γυρ ζοντα η ρεν ρρωστηµ νη
τ ν ναν της τ ν κριβ ν, σ ν πεθαµ νη. 1140
Ε ς µ ον στ χ ρια τ ς πεσε:«Ν να µου, τ ν τ γν θεις
κα κε τεσαι στ κ ντυνον κ τις πενεκρ θης; »
« Αλ µονο, παιδ κι µου, µ µ ρωτ ς γι το το,
µ ρ τα γι τ ν κ ρη σου, ν µ θης π πο τον,
πο ος τον πο σ σπειρε, κα πο σ κοιλιοπ να ». 1145
Κα α τε νη, ντε τ λεγε, τ µ τια της βουρκ να.
Η Τ ρσια τ ν κουσεν, σ λογισµ ν µπ κε,
γιατ ναι λ γος σ ν βαρ ς, π τ νο της βγ κε:
« Εγ κρατ γι κ ρην µου, δια γκαρδιακ ν µου,
α τε νον τ ν Στραγγ λιον, γι φ ντην δικ ν µου, 1150
τ ν ∆ιον δα µ να µου καθ ρια τ ν γνωρ ζω,
κ δ τις µο τ ν λ γουσιν πουθεν κα γυρ ζω ».
Η ν να τση ναστ ναξεν κ κλαιγεν καϊµ νη,
κ Τ ρσια τ ν βιαζε ν µ θη τ συµβα νει:
« Ηξευρε τ λοιπονεθ ς κα κ ρης δικ ς σου 1155
ναι Απολλ νιος, π ναι σπλαγχνικ ς σου,
κ µ να πο σ γ ννησε τ ν λ γαν Αρχιστρ τα,
πο τ ν ρ ξαν στ γιαλ ν ρχοντας ε ς τ ν στρ τα.
Ηλθεν δ κα φ κε σε, γι ν σ ναθρ ψη,
κ ε σ καιρ ν χρειαζ µενον ν ρθη ν σ παντρ ψη. 1160
Πολ ν λογ ριν τ φηκεν, γι χρε αν δικ σου,
κα ν χης πακο µπιον σ α τ ν γι τ ν ζω σου ».
∆ ν δ νεται ν να της πλι τερα ν µιλ ση,
γιατ τ ν βι ζει θ νατος, κα θ ν ξεψυχ ση,
κα µετ α τε νον καµε τ λος ε ς τ ν ζω της. 1165
Τ τες Τ ρσια γν ρισε τ ν πρ καν τ δικ της
κα ρχ νισεν π καρδ ας ν κλα η τ ν µοναξ της,
κα γι τ ν ν να σ ρριζα βγανε τ µαλλ α της.
Ορισεν Στραγγ λιος κ ε ς µ ον τ ν σηκ σαν
κα µ τιµ ν στ ν κκλησ α τ ν ρα τ ν σ σαν. 1170
317
Κα π ξω π τ ν κκλησ α τονε καµωµ νο

να µνηµο ριν µορφο, πιτ δειο, µαρµαρ νο.
∆ιατ τον ξ νη, µοναχ , λοι τ ν ποκλ ψαν,
κ ε ς τ κιβο ριν τ µορφον τ τες ε ς µ ον τ ν θ ψαν.
Ητονε χρε α Τ ρσια ν τ ν κρατ στ νο της, 1175
γιατ τονε π δεκε τ δι βα το σκολε ου της.
Εθλ βλκ ν τηνε πολλ , πλ α παρ να χρ νον,
θυµ ντα τ ν γ πην της ε χε µεγ λο π νον.
Κα µι φορ τ ς Τ ρσιας ε πεν ∆ιον δα,
ς τονε πολλ κλιτ , γι ν τ ς δ ση δα: 1180
«Β λε κ σ τ ρο χα σου, γι ν ρθης µετ µ να,
κα ς π µε ν γυρ σωµεν, κα φησ τ πραγµ να! »
Μαζ κ θυγατ ρα της, τ δ ο συντροφιασµ να,
ε χεν τα κε να τ παιδ α µορφα στολισµ να.
Κ κε π διαβα νασιν, σοι τ ν θωρο σα, 1185
τ ς Τ ρσιας τ ν µορφ α λοι τους παινο σα.
Η θυγατ ρα της κειν ς δ ν ε χε τ τοιαν χ ρη,
καλ κα α τ ν στ λισε πολ µαργαριτ ρι.
Σ ν ναι πλ α διαφορ τ ναν π τ λλο,
τ σ µι π τ χ λκωµα, π ναι πλ α µεγ λο, 1190
τις α τ στ πλ γι της τον ε τιµηµ νη,
κ λλη το Στραγγ λιου τον τιµωµ νη.
Η µ να της, ντ κουσε τ λ για τ ν νθρ πων,
γ ρισε γ πη της µ τ ς ργ ς τ ν τρ πον,
κα ργ στηκεν τ ς Τ ρσιας, πο τον ξωµ νη 1195
σ λες τ ς χ ρες τ ς καλ ς, τον ε λογηµ νη.
Α τε νη ε ς µ ον στρ φηκε στ σπ τι της ν σ ση
κα λην τ ν στρ τα λ γιαζε π ς ν τ ν θανατ ση.
Εκε βρηκεν τ ν νδρα της κ ε πεν του τ µαντ το:
«Τ ρα ναι µ να λογισµ ς κ ρεξη νω κ τω, 1200
δι νοµα τ ς Τ ρσιας χ νοµε τ παιδ µας.
Λοιπ ν, ντα τ θ λοµεν, ν ναι γι ντροπ µας;
Ωστε ν βρ σκονται µαζ , ποτ δ ν τ ν παντρε εις,
µ θ λουν τ ν περιφρον που κα ν γυρε ης.
Αν ν κα θ ς στ µ δο µου, σι µε ν ρδινι σω, 1205
κα τ παιδ µας σ τιµ µεγ λη ν νεβ σω.
Σ ν πεθ νη Τ ρσια, πο ος ν ν µ ς γυρε η;
Κα θ λει µε νει µετ µ ς ,τι κα ν φεντε ει ».
Σ ν γκαστρ θη ∆ι βολος π σω στ ν κοιλ α της,
ε ς µ ον τ ν νακ τωνε ν κ µη τ δουλε α της. 1210
Κα α τ ς, ς τον πελελ ς, συγκλ νεται στ λ για,
γιατ δ ν στοχ ζετον τ στερα µοιρολ για.
Α τε νη δ ν ν µενε τ ν ρα ν περ ση,
318
ναν της δο λον κραξε, γι ν τ ν ρδινι ση.

Λ γει του: «Ξ ρεις κα µπορ κα δ νοµαι ν σ σω 1215
κα , ν κ µης τ σο θ λω πε , µπορ ν σ σηκ σω
κα ν σ κ µω νθρωπον τ ν πρ τον ε ς τ ν χ ρα,
ν ν κα πρ ξης τ καλ ν το το πο λ γω τ ρα ».
Α τ ς πιλογ θηκε: «Κυρ , στ ν ρισµ ν σου,
,τι µ ρ σης ν γυρν στ µ δον τ ν δικ ν σου ». 1220
«Σ ρε ν π γης ν σταθ ς κε πο διαβα νει
Τ ρσια, ντεν π τ γρ µµα ν µαθα νει.
Μ π σα µ δον κα ρδιν α κ µε ν τ ν σκοτ σης
κα , γι ν µ φανερωθ , ε ς µ ον ν τ νε χ σης! »
Κα τ ν α γ πρ ς τ ν γιαλ π γει, παρακαθ ζει 1225
κε π κ τεχε καλ , κα δ ν παραστρατ ζει.
Κ Τ ρσια πρ ς τ ν γιαλ ν τονε κινηµ νη
κ ε ς τ ν χωρι τη φτασεν πο τ ν νιµ νει.
Απε τ ν ε δε κ φτασεν, π νω της δι βη:
«Τ ρσια, π τ χ ρια µου θ νατον θ λεις λ βει! » 1230
Α τε νη κακορ ζικος, ς ε δεν τ ν χωρι τη
π ς ρχετον π νω της κα τ σπαθ ν κρ τει,
τρ µαξεν τυχος κα ρχ νισε ν κλα γη
κα δ νει ε ς µ ον τ χ ρια της κα το χωρι τη λ γει:
«Σ ντα κακ ν ε ρ σκεσαι κα ν χης π µ να 1235
κ ντα φορµ πο σ κιν ; », κ κλαιγε πρικαµ να:
«Λυπ σου µε, γι τ ν Θε ν, µηδ µ θανατ σης,
δ χως καµ αν φορµ γι ντα ν µ σκοτ σης; »
Μ λον κε νον φτασε κα θ λει ν τ ς δ ση,
α τε νη δ ν γν ριζε µ δο γι ν γλιτ ση. 1240
Λ γει του τ λοιπονεθ ς:« Ασι µε ν ποδ σω
τ ν προσευχ ν µου στ ν Θε ν, κι σ τ ψυχ ν σ σω ! »
Α τ ς τ ν λυπ θηκε, λ γει της:«Μ ν ργ σης,
γιατ τ ν ρα βο λοµαι το τη ν ξεψυχ σης! »
Α τε νη µ τ κλ ιµατα µπρ ς του γονατ ζει, 1245
τ ν προσευχ ν ε ς τ ν Θε ν ε ς µ ον ρχιν ζει.
Κα µετ α το νο στ κασιν κουρσ ροι κα παντ χουν,
κα τ ν κοπ λα βλ πουσι κα πρ ς α τε νη τρ χουν
κα τ ν χωρι τη ζ γωναν, γι ν τ νε φτ σουν,
γιατ χαν ε ς τ νο τωνε καλ ν τ νε φτι σουν. 1250
Α τ ς στ φ γειν τ βαλε, ε ς ,τι κα ν π ρει,
κ γλιτωσε κ δι βηκεν ε ς ε κολον κ θ ρει
κα τ ν πτωχ ν τ ν Τ ρσιαν στ κ τεργο τ ν π ραν,
γιατ περ σσα β σανα τ ς φ λαγεν µο ρα.
Τ ν ραν σηκ θησαν, στ π λαγος βγ καν, 1255
κ κλα γαν γι δι φορο, τ π ς ο δ ν ε ρ καν.
319
Απε τις στοχ στηκεν καθ ρια χωρι της

κ Τ ρσια δι βηκε ν κ µη τ δουλει της,
στρεψε στ ν κυρ αν του κ ε πεν:«Τ ν ρισµ ν σου
καµα τις µορφα, κερ , τ ν λογισµ ν σου! » 1260
Α τε νοι τ χαρ κασιν µ δι τ ζευγ ρι,
γιατ το ς ποµε νασιν λο της τ λογ ρι.
∆ ν ε δεν παντ ρηµος κα τ κακ παρµ να
δ ν ποδ δουσιν καλ ε ς τ λος ε ς καν να,
µ ε χασιν κρυφ χαρ ν ναι γι τ παιδ τως 1265
κ κε νο π κ µασιν τονε γι τιµ τως.
∆ι τ ν λα ν δε ξασι θλ ψην πολλ µεγ λη
κα λοι µαυροφορ σασι, τ χατες χου ζ λη.
Κ να µνηµο ρι κ µνουσι µορφα στολισµ νο,
µ χρ δια κα µ µ λαµα τονε χρυσωµ νο, 1270
µ γρ µµατα, κ λ γασιν π ς ναι κε θαµµ νη
Τ ρσια τ Απολλ νιου, κα ν ν συµπαθηµ νη.
Κα σοι τ ν τρ πον βλ πουσι, γι λ θεια τ πιστε γαν,
γι νοµα τ φ ντη της λοι τους τ ν κλα γαν.
Κα µετ κε νον καµε φ ντης τ ν δουλε α του, 1275
µ συν βη του κακ τ χεν ε ς τ ν καρδ α του.
Γι δ τε, ν γνωρ σετε σοι τεκνολογ στε
στ ν κ σµον κα πορε εστε, γον οι κα λογ στε.
Ο δ ν σ ς λ γω παραµπρ ς, µ , π ναι κ χει γν ση,
καλ γρικ τ ν λογισµ ν πο θ λει ν ποδ ση. 1280
Τ λοιπον ς Τ ρσια µ νεµον καλοσ νη
σωσε µ τ κ τεργο µ σα στ ν Μυτιλ νη.
Κα ς σαν ε ς τ µερτικ , λοι σ α τε νη ρ σσουν,
λθαν ε ς περισσ τερο γι ν τ νε µοιρ σουν.
Γιατ δ ν συβ ζονταν, στ ν χ ραν τ ν βγ νουν, 1285
πο τον τ παζ ρι τους, ε ς πουλησ α τ ν β νουν.
Ενας ρουφι νος στεκεν τοιµος κα νεβ ζει
τ ν πραγµατε αν τ ς Τ ρσιας κ ε ς µ ον τ ν γορ ζει.
Κα πα ρνει την µ τ ν χαρ , στ σπ τι του ν στρ ψη,
κα β νει την στ σκολε ο, ν το τ ξεδουλ ψη. 1290
Κα τ τες, παντ ρηµος, ρχισε ν τ ς λ γη,
στ ν στρ ταν πο τ ς δωκε ν τ νε δασκαλε γη:
«Παιδ µου, σ χες ριζικ ν τ χης µετ µ να,
γιατ π α τα τ καλ πολλ χω καµωµ να.
Εγ σ θ λω ποκρατε , ν τρ γης κα ν π νης, 1295
κα ν σο περισσε γουνται, θ λης ν τ χ νης.
Ν σ στολ σω φορεσ ες, πολλ µαργαριτ ρια,
µ νο ν µ ποδ χεσαι λα τ παλικ ρια.
Κα κ µε ν πληρ νεσαι, τιν ς µηδ ν χαρ σης,
320
χαρ σ σ ν τ λ για µου, θ λης ν τ πο σης. 1300

Γ λα τους κα ποκρ τει τους, ν ζ ς ναπαµ να,
κ µε ν συλλογι ζεσαι σ ν ε µαι γ γι σ να ».
Κα µ α κασ λα τσ καµεν, ν β νη τ δην ρια,
κ να κλειδ ν στ κεται ε ς τ δικ του χ ρια.
Μακ ριον λ γασιν κε νον τ ν ρουφι νο, 1305
σ ν τ δα στ ν ν γνωσην, τις ναθιβ νω.
Ατυχος Μακ ριος, γι ν ν χαριτωµ νος
σ λες τ ς πρ ξες τ ς καλ ς κα βαθυλογηµ νος,
λ γει γι καλοσ νη του ν κ µη τ ν µιστ ν του,
µ τ ν πτωχ ν τ ν Τ ρσιαν ν νο ξη τ σκολε ον του. 1310
Η Τ ρσια δ ν τονε τις, ν µ γνωρ ση
τ σο καλ πο τσ καµνε, ν µ ν ε χαριστ ση.
Λ γει του τι: « Ο Κ ριος, π ναι λπ ς µου,
π χω θ ρρος ε ς α τ ν, ν θρ ψη τ ζω µου,
ν σο πληρ ση τ ν µιστ ν πο βο λεσαι ν πο σης, 1315
κα ,τι κα ν κ µνης γι µ ν, τις ν καταντ σης.
Κα , ν χης κα ποθ ν παιδ , σ τ τοιαν τιµ ν τ χη,
σ ν τ ν δικ σου τ ν µιστ ν κ ποτες ν πιτ χη! »
Λοιπ ν τρισκατ ρατος κα πρ τος τ ν ρουφι νω
δ ν δωκεν τ χει του στ ν νεµον π νω, 1320
γι ν χ νη τ ν καιρ ν, ν στ κη ν δηγ ται,
ντ λεγεν Τ ρσια ν στ κη ν φικρ ται.
Ε ς µ ον µισε ει π κε , ε δηση γι ν δ ση:
« Οποιος µο β λη χερικ , καλ ν µ πληρ ση ».
Ως τ µαθεν φ ντης τους πο τον ε ς τ ν χ ρα, 1325
τ ν πο ον νοµ ζασιν λοι τους Τηναγ ρα,
δι βηκε ν τ ν δ , κα βρ σκει την κα κλα γει,
κα χαιρετ τ ν Τ ρσιαν κ δ τις τ σε λ γει
«Καλ ς η ρα τ κ λλη σου τ µορφα, πο χ κο σει,
τ πο ον ε δα φανερ κε νο τ µιλο σι. 1330
Τ χεις, κυρ µου, κα θρηνε ς; Στοχ σου µε, παν ρα,
δ » λ γει «τ ν φ ντη σας, πο ρθεν γι σ να τ ρα ! »
Α τε νη, ντεν κουσε τ τοιας λογ ς ν λ γη,
γ ρισε κα λ γει του κα φ νει ε ς µ ον τ κλα γει:
« Ιντ θ λες ν στοχαστ ς σ µ ν, φεντ α σου, 1335
κα στο ρουφι νου τ κελ ν ρθη ε γενε α σου,
ν δ ς τ ν κακορ ζικη, ν δ ς τ ν κακοµο ρα,
ν δ ς τ παραδ ρµατα τ π θεν πο µ σ ρα;
Εγ θαρρ κ ο ρχοντες π χουν περ του χ ρη
ν κλα γουσιν κα ν πονο ν ε ς τ δικ µου β ρη, 1340
γιατ κ γ µ α φορ µουν ρχοντοπο λα,
κα π µητ ρα κα γον µουνε ρηγοπο λα.
Κ παρε λ πηση κ σ κα στρ φου στ ν δ ν σου,
321
µηδ µο δ δης πλ α καϊµ ν, φ ντη, στ ν Θε ν σου !

Τ ν κερδ σης π µ ν; Β λε στ λογισµ σου 1345
ν τυχεν σ ν µ ν τον παιδ δικ σου !
Τ ν πρ κα τ ν µ τρητον β λε την γι δικ σου,
κα ς µ πον ση δυνατ κ µ ναν ψυχ σου! »
Ηξευρεν, κακ τυχος, τις καλ ν λ γη,
τ ν Τηναγ ραν καµε κα µετ α τε νην κλα γει, 1350
κα στ µενα τ ς βαλε ε ς τ ν κασελοπο λα,
ς ε δεν τ σον τ ν καϊµ ν ε ς τ ν ρχοντοπο λα.
Οµπρ ς π σω γ ρισε, κα λλος τ ν νιµ νει,
πε τις ποχ θηκε, κ κε νος µ σα µπα νει.
Κοντολογ α, κ τεχε τις καλ ν κ µη, 1355
καθ να µ τ λ για της ε ς τ θελε ν δρ µη.
Κα µετ µ ρες µολογ , ργισµ νη γ ννα,
κα λεγεν το Μακ ριου π ς τονε παρθ να,
κρατ ντας κα ν τ χαρ , δ ν χ νοντας βλησ δι,
καθ ς κρ τειεν ρδιν α κ θ ρα ν τ δ δη. 1360
Μ α τ ς, τρισκατ ρατος, πολ ν κακ το φ νη,
κα κουσε ντα λογισµ ν στ ν κεφαλ του β νει:
« Αν ν κα τ τοιο δι φορο µο δ δη, ν ν παρθ να,
ν ν κα π ση σ µαρτ α, τ θ γεν σ µ να;
Αν ν κ γ τ χει µου δωκα γι σ να, 1365
ν νο ξω τ ργαστ ρι µου γι δι φορον καν να,
γ θωρ κα γ ρασα χ ρον, ντ δικ µου,
κα τ ργαστ ρι ν ξαργ , ν χ νω τ δικ µου ».
Κα µ περ σσον τ ν θυµ ν δι βηκε, κα στ λλει
τ ε χεν ε ς τ σπ τι του, ναν κακ ν κοπ λι, 1370
κ να µαχα ριν τ δωκε κα λ γει του: « Κα δι βα
κα µε ν τ νε κοιµηθ ς τ ν δικ µου σκλ βα !
Κα , δ ν σ φ ση, σφ ξε την, πρ ν παρ ν βραδι ση,
κα ς π ν καλ ς τ στ µενα, παρ ν µ γελ ση ! »
Εδι βηκεν, δι βολος, µ τ γδυµν µαχα ρι 1375
κ π σχισ τηνε πολλ σ τ π σχει ν τ ν φ ρη.
Α τε νη, κακορ ζικος, κ λλι χει ν τ ν σφ ξη,
παρ τ ν στρ τα, τ ν κρατε ε ς τ ν Θε ν, ν λλ ξη.
Τ ς πορε τ κλ ιµατα, τ κ µει, ν δηγ ται,
στο ς π νους κ ε ς τ β σανα πο µοιρολογ ται; 1380
« Ω κ ρη µου, ν τ ξευρες π ς ε µαι, πονεµ νη,
ν σουν ποθ ν µ βλεπες πο µ χουσι βαλµ νη!
Ω µ να µου, πο σ χουσιν τ ψ ρια φαγωµ νη,
γ , ν ναι κα ν γλιτωσες, στ γ σαι χωνεµ νη,
γι ντα δ ν µ χες µετ σ ν, στ γ ν καταντ σω, 1385
κα στ πλευρ σου τ κριβ ν γι ν ξεψυχ σω;
Ω κ ρη, ντε µ κρ τηξες στ κ τεργο µ σ να,
322
γι ντα µαζ τ ς µ νας µου δ ν µ ριξες κ µ να;

Γιατ σ τ σα β σανα δ ν θελα µετ χει,
κ µο ρα µου καθηµερν σ α τε νο ν µ τρ χη! » 1390
Ακουσεν Μακ ριος τ ν ταραχ ν τ ν τ ση
κα τ ς του µ τ χ ρι του θ λει ν τ ν σκοτ ση.
«∆ι τ ν Θε ν,» φ ναξε « φ τε µε ν σ σω,
κο σετ µου µοναχ , λ γον ν σ σε δ σω! »
Α το τσ φικραστ κασιν, κ κε νη τ νε λ γει, 1395
το ς ο ρανο ς µ τ ν Θε ν, τ στρη, τ ν γ ν µν γει:
« Αφ τε µε στ µ δο µου, κα , δ ν σ ς διαφορ ψω
περ του δ κα µερτικ , ε ς τ δες ν σ στρ ψω.
Εβγ λετ µε π δεπ , στε λε µε στ παζ ρι
κα µ α κιθ ρα µ παρε, ν πα ζω µ δοξ ρι ». 1400
Α τ ς γι τ διαφ ριν του γ ρεψε τ ν χ ρα,
µ πως κα χ νη τ ν καιρ ν. Τ ν η ρηκε τ ν ρα,
στ φ ρον κατ βηκε κ παιζε, στιχολ γα,
ν χη χαρ στ πρ σωπον κ ε ς τ ν καρδ α της φλ γα,
ν τ νε τριγυρ ζουσι, ν τ ν µετρολογο σι, 1405
ν τραγουδ γι ν κτυπ ν τ νε διακονο σι.
Σ ν ε δεν Μακ ριος πλι τερο παρ τ λλο
τ κ ρδος πο τ διδε κ τονε πλ α µεγ λο,
τ ν φηκε στ µ δον της παντ θες ν γυρ ζη,
κα π σα ργ στ σπ τι του ν πηα νη ν κουµπ ζη. 1410
Πολλ ς φορ ς Τ ρσια λεγεν µοιρολ για,
π σ νθρωπον δ κρυωνε µ τ δικ της λ για,
µ τ ς κιθ ρας τ ν σκοπ ν ν λ ει τ β σαν της,
ν βγ νη τς ναστεναγµο ς π τ σωθικ της.
Το γαρι δ ν γνωρ ζεται µυριστικ ν κλων ρι, 1415
στο ς βρ µους ν κε τεται, πο δ ν το λε πει χ ρη;
Ιτις κα α τε ν µοναχ , κακοτυχηµ νη,
φα νετον κα π ρχοντ ας ν φυσικ βγαµ νη,
κα , πο τ ν θελεν δε µ τ ν ταπεινοσ νη,
πα ρναν τους τ κλ ιµατα κ δ δαν λεηµοσ νη. 1420
Θ λω κ γ πο τ γραψα ν π κατ τ ν φ ση
τ π ς νικ τ ν πα δεψην, ς θ λει ν γυρ ση.
Πο α συντροφ α χεν πτωχ Τ ρσια στ ξ να
ν τ νε δασκαλε ουσιν; Κ ρη, δικ ν καν να,
κ φ λαξε τ ν παρθεν α π σω στο ς ληστ δες. 1425
Ελ τε σε ς πο ποτ δ ν χετε τιν δες!
«Κα , ν ε χε λε πει πολτικ , ν µ χε ξεπατ σει,
ε ς τ κακ ν γι καιρο ς δ ν θελα γλιστρ σει» .
∆ ν σφ γγετε τ ν ρεξην, µ δε χνετε τ ν χ ρη,
στ θ ρρος περγιορ ζεστε κα στ πολ ν καµ ρι. 1430
Τ στερα µεταγνι µατα χω κου ν κα ξ ζουν
323
ε κοσιπ ντε στ σολδ , κ στερα τ ξοδι ζουν.

Ας λθωµε στ ν κ ρην της, πο τον στ ν φεντ α του,
τ π ς µπ κε σ ρδιν α µ σα στ ν συντροφ α του
κα κ τεργον ρµ τωσε, στ φ λο του ν στρ ψη, 1435
ν π ν βρ τ ν Τ ρσια, γι ν τ νε παντρ ψη.
Κα µετ µ ρες σωσεν κα στ λιµι να µπα νει,
στ ν χ ραν το Στραγγ λιου πο τ ν νιµ νει.
Οπ στεκε στ ν ρδιν α, τ µ θει τ µαντ το,
ε ς µ ον µαυροφ ρεσεν κα κατεβα νει κ τω. 1440
Κα βγα νει Απολλ νιος στ ν γ ν κα χαιρετο νται
κα γι τ ν µα ρην φορεσ ν στ κουν κα νερωτο νται:
« Ηθελα ν τον πορετ το το ν σο χε λε ψει,
παρ π µ να τ κακ µαντ το ν σ θλ ψη.
Απ θανεν Τ ρσια κ καψεν τ ν καρδ α µας, 1445
σ ν ν χεν π σει τ κακ π νω στ παιδ α µας.
Ογι ν κλα η τ ν να της ν κτα κα τ ν µ ρα,
ν πα ρνη τ σους πειρασµο ς, ε ς θ νατον τ ν φ ραν ».
Α τε νος, ντεν κουσε, π κρυανε κ χ θη,
κα σ ν τ ξ λον µεινε στ ν τ πον π στ θη, 1450
κα µ α φων ν φ ναξε:«Σ ρε ν µο τ ν δε ξης,
κα κ µε σ ν παρηγορ α τ ν τ φο ν µ νο ξης ».
Εδι βηκε στ µν µα της, πανωθ ο στ θη
κα τ µαλλ α του τ βρισε κα σ ν γυνα κα δ ρθη:
« Οϊµ , παιδ µου, θ ρρος µου, µ τια µου κα δ ς µου, 1455
παντοχ , κληρονοµ α, πο σουνε τ φ ς µου,
ϊµ , γι σ να κρ τηξα δουµ κι τ ζω µου,
µ στ ν καιρ ν τ ς µ νας σου χανα τ ψυχ µου ! »
Λ γει του Στραγγ λιος:«Παρηγορ α τυχα νει,
γιατ ναι µ γας ρισµ ς καθ νας ν ποθα νη. 1460
Αν ε χες δε τ ν συντροφ α τ ν ε χεν ντ σ θη,
τ σην τιµ σ ν α τ ν τιν ς ο δ ν ξ θη.
Κ δ ναι, σ µο τ φηκες, λο σου τ λογ ρι,
κα π ψε µ νθρωπον τιν , τ ν ρα ν τ π ρη ».
« Ογι λογ ρι µο µιλε ς γι ζω ν ν ζ σω; 1465
Τ ν ραν το τη βο λοµαι γι ν ξεψυχ σω! ».
Στ κ τεργον γ ρισε κ ε πεν τους:«Μ ν ργ τε,
στ π λαγος µ τ ρµενα διχ ς τιµ νι βγ τε
κα φ τε το στ ν µ δον του, που ζητ ν δ ση,
κα βλ πετε, ν λθη χρε α, τιν ς µηδ ν πλ ση ». 1470
Κα στ ν σεντ να δι βηκε, στ βρ µον κα καθ ζει,
κα φ νουσι τ κ τεργο κ δ κ κε γυρ ζει,
τιν ς ουδ ν τρ µηξε ν π ν το µιλ ση,
γιατ φοβ τον πασαε ς ν µ ν τ ν καταλ ση.
324
∆ τε Θεο τ ν δ ναµην, σ ν θ λει ν γλιτ ση 1475

κα π τ β σανα τιν ν ν τ νε ξελυτρ ση !
Ιτις σ τ ν Απολλ νιον θ µασµα µ γα γ νη,
δι βηκε τ κ τεργο µ σα στ Μυτιλ νη.
Ως ε δασιν τ κ τεργο κε νοι πο ν στ χ ρα,
γι ν µ θουν τ δηλο , δι βησαν τ ν ρα. 1480
Λ σιν τους: « Απολλ νιος κ θεται στ ν σεντ να,
ποθαµ νος τοιµος θ λ ε σται π τ ν πε να,
γι καµπ σ π θεσην πο τ ν περιτρ χει,
τ ν καµεν σ ν θωρε ς κ ε ς θ νατον τ ν χει ».
Α τε νοι ε ς µ ον δρ µασι, το Τηναγ ρα λ σι, 1485
κα α τε νος, ς τ ν ξευρε, τρ χει ν τ ν καλ ση.
Εφτασεν ε ς τ κ τεργο κα σκ φτει κα µιλε του,
κα α τε νος δ ν σ κωσε πο ρι τ ν κεφαλ του.
Στ κει κα συντυχα νει του: « Αφ ντη, δ ν τυχα νει
ν πα ρνης τ σον κ νδυνον ε ς σον νιµ νει ». 1490
Εκε τ πιλογ θηκε:«Π γαινε τ ν δ ν σου,
κ ε ς λ γην χρε α βρ σκοµαι π τ ν µιλ α σου ».
Λ γει του κ µης: «Κ τεχε κα α τε νος βουλ θη
γι να παιδ ν, π θαψε, ν κατεβ στ β θη.
Κ ναι µεγ λον δικο δ τις ν ποθ νη, 1495
τ τοιος φ ντης κριβ ς ν φ σης ν παθ νη ».
Α τε νος δ ν κ τεχε πλι τερα ν νεργ ση,
κ τ ν κακ του λογισµ ν ν κ µη ν γυρ ση,
παρ ν πο ν τ ς Τ ρσιας ν ρθ ν τραγουδ ση,
µ τ ν κιθ ραν πορε ν τ ν καλοκαρδ ση. 1500
Επ ψασιν κ φ ραν την, κα κ τω κατεβα νει
κα τ τε τ ν κιθ ραν της ρχε ν το σηµα νει
κα τραγουδε του, τυχος, µ τ τοιαν µελωδ α
π λοι ξεν ζονταν ε ς τ τοιαν ε ωδ α.
Μ α τ ς ποτ τ µ τια του ο δ ν τ νεντραν ζει, 1505
ο δεποσ ς ψ φησεν, ο δ ν ν δ γυρ ζει.
Σ ν ε δε τ σο τ κακ , γ ρισεν π νω
κα λ γει τους: «Κατ χετε κα ,τι κοπι ζω χ νω ».
Λ γει της π λι: «Γ ρισε, κα , ν κ µης ν ρθη π νου,
τ σσω κα ν σ βγ λω γ κ τ χ ρια το ρουφι νου ». 1510
Η Τ ρσια π λι στρ φεται γι τ ν λευθερ α της,
τ τ σσιµον, πο κουσεν, χ ρην καρδ α της.
Κα , πε τις κατ βηκεν, στ γ ρον του καθ ζει,
κα πλ σες µοιες δ γησες, τς ξευρε, τ ρχιν ζει:
«Γι δ π ς καµεν α τ ς, π ς καµεν δε νος, 1515
παρ κ σ παρηγορ α, ς καµεν κ κε νος,
κα µ λογι ζης ν χαθ ς δ στ σκοτειν γρα
κα δ ωξε π π νω σου τ ν τ σην µελ γρα ».
325
Λ γει της Απολλ νιος:« Α µπ γης τ δουλε α σου

κα ν µισ ψης π δ θ λ ε σται γι καλλ α σου ». 1520
Κα α τε νη πιλογ θηκε: « Εµ ναν δουλε α µου
ναι γι ν βγης π δ , γι τ ν λευθερ α µου.
Κα , ν ξευρα ν µ σφαξες, π δεπ δ ν βγα νω,
φ ντης σ ν µο τ ταξε, θ λω ν σ νιµ νω.
Γι δ ε ς ντα λογισµ ν ∆α µονας σ φ ρνει ». 1525
Κα πι νει τον κ τ ν ποδ α, ν σηκωθ τ ν σ ρνει.
Α τ ς περ σσα µ νισε κα µ α κλοτσ α τ ς δ δει,
κα π τ ν π νον, τυχος, ε πεν κα παραδ δει,
τσ κισεν τ µ τη της, τ α µατ της δρ µα,
κα τ τες, βαρι µοιρη, ρχ νισε τ [ν] κλ µα: 1530
« Αν θεµα τ σπ τι σου, Στραγγ λιε τυρ ννο,
πο σουν κακ µου ρχ το τα ν παθ νω !
Αν θεµα τ ν µο ρα µου, ν θεµα τ ν ρα,
κ ρης µου ντε µ φηκε στ ν δικ του χ ρα !
Αν τ ξευρεν κ ρης µου, δ ν µ θελεν φ σει, 1535
ο δ τροµ ξειν θελε τιν ς ν µο µιλ ση.
Κ δ , πο καταστ θηκα, λοι ν µ νειδ ζουν
σ τ σα καταφρον µατα κα ν µ κοπαν ζουν ! ».
Α τ ς ε ς µ ον γν ρισε π ς ναι τ παιδ του
πο χεν γι λ γου του κριµ νη τ ζω του. 1540
Τρ χει περιλαµπ νει την µ δ κρυα φορτωµ νος
κα µετ α τ ν ρχ νισε κ κλαιγεν καϊµ νος:
« Οϊµ να, θυγατ ρα µου, θ ρρος µου κα ψυχ µου,
τ φ ς µου κ γ πη µου κα παντοχ µου,
ϊµ να, θυγατ ρα µου, π λειπες π µ να, 1545
κα φλ γα σου τ µ λη µου χει πολλ καϊµ να,
ϊµ ν, κ µ ναν ε πασι κ σουν ποθαµ νη,
κ σ στ ν ξενιτε αν δ βρ σκεσαι ξορισµ νη !
Κα , ν τ χα ξε ρειν τυχος, δ ν θελα σ φ σει,
τ ν κ σµον λο, ν µελλε, τ ν θελα γυρ σει ! » 1550
Η Τ ρσια, σ ν γν ρισε καθ ρια τ ν γον της,
ε σ χαρ ν καλ τερη δ ν ε δε τ ν ζω ν της.
Εδραµεν κ κρεµ στηκεν π νω στ λαιµ ν του,
κα α τ ς ξ βην, τυχος, π τ ν λογισµ ν του.
Οµο ως κα α τε νη ρχ νισε τ κλ ιµα, σ ν κε νο, 1555
ε ς κε νο δ ν σο λ γω πλ α, µ κριτ σ φ ρνω
ε ς τ ν χαρ ν τ ν λ βασιν ε ς π τ ν λλον.
Τ τες ξελυτρ θησαν τ ν π νο τ ν µεγ λον.
Ο Τηναγ ρας τ κουσεν κα πρ ς α τε νον τρ χει:
«Κ ριε µου, Απολλ νιος κα τ ναι α τε νο τ χει; » 1560
Κα , ε ς α τ ν, ν βησαν κα βγ καν π κ τω.
Κα Τηναγ ρας δραµεν ε ς µ ον κα χαιρετ το.
326
Κα λοι γι µ γα θ µασµα στρ φουνται κα θωρο σι:

«Καλ , π ς τον δυνατ τ ς Τ ρσιας ν κο ση; »
Κα α τ ς, πε ν στ θηκε στ µ ση τους, ρχ ζει 1565
κα π τ ν χ ρα τ ν κρατε κ δ κ κε γυρ ζει:
«∆ι το την πρικα νοµουν, δι το την ε χα κρ ση,
γι το την [ ]µ ν τ µ τια µου τρ χαν σ ν τ ν βρ ση,
δι το την στερε οµουν τ φ ς κα τ ν ψυχ µου,
δι το την κατ φερα ν χ σω τ ζω µου. 1570
Το τη ναι θυγατ ρα µου, π φηκα στ χ ρια
το ψε τη το Στραγγ λιου, µ τ πολλ δην ρια,
το τη ναι πο µ λεγε π ς ναι ποθαµ νη
κα τ µνηµο ρι µ δειξε, πο τονε βαλµ νη!
Ιδ τε, ν γνωρ ζετε σ α τε νον σπλαγχνοσ νη, 1575
π δειξε στ ν φ λον του τ ν τ σην καλοσ νη!
Οπο ρχ θες τ χασιν στ ν Τ ρσια ν νεργο σι
α τε νην τ ν δηµηγερσ αν, π ντα τους ν δοιγο σι.
Ε ς τ ς Τρω δας τ ν καιρ ν, πο τον παλικ ρι
πο τ ν νοµ ζουσι λοι Αλ ξανδρον Π ρη, 1580
ντε τ µ λο θε το δωκεν κ ε πε «Σ ρε!»,
κ δι βηκε στ ν Κυθηρ α, τ ν Ελεναν κ π ρε
κα γκ λωσε τ ν Γρ τσιαν, κ ε ς µ ον συνακτ καν
ε ς τ ς Τρω δος τρ γυρα κα τ τες ε ρεθ καν,
τ τες δειλοσκ πησαν, τ δεν ρ Πρι µος 1585
π ξω π τ ν χ ραν του κ τον πολ ς γ µος,
π στειλ ναν του παιδ , µ τ πολ ν του χει,
ε ς ναν φ λον του καλ ν, ε ς φ λαξην ν τ χη,
ν ρθη χ ρας χαλασµ ς, στερα ν ναστ ση
κα µ τ ν β ον τ ν πολ ν π λι ν τ νε κτ ση. 1590
Κ τονε τ µικρ τερον παιδ κ το πατρ ς του,
Πολ δωρον τ ν κραζεν, π λους κριβ ς του,
κα π µπει τον στ ν Τ ρσια, τ φ ντη πο χε θ ρρος,
ν κ µη σ ν καλ ς γον ς. Μ α τ ς ε ρ θη Χ ρος,
πο , ντεν χ λασεν, πρ ν φθ ση τ µαντ το, 1595
α τ ς τ ν ε χε σφ ξοντα, στ χ µαν π κ τω.
Κ δι βασε καταλεπτ , ν δ ς τ ν νεργε α του,
ν µ θης Πολυν στορας τονε τ νοµ του.
Αν ε χεν Στραγγ λιος, ς κουσες, τ χ ρη,
φτανε κ το ς γον ους του να καλ κλων ρι! ». 1600
Τ λοιπον ς , φ ντη µου, ς λθωµεν ε ς λλο
κα γι τ ν Απολλ νιον ν σ ς ναθιβ λω,
πο βρηκε τ ν Τ ρσιαν, κ τον χαρ µεγ λη
ε σ µεγ λους κα µικρο ς, πο τ ναθιβ λλει.
Ο Τηναγ ρας το ς καλε , κα π ν ε ς τ παλ τι, 1605
327
ε χεν τ ν π σα ν παψην πο το ς ποκρ τει.

Τ τες προσερ κτηκεν τ ν Τ ρσιαν ν π ρη,
ε πεν του τ Απολλ νιου, κα κ µνει τσ ζευγ ρι.
Τ τες ε λογηθ κασιν, κ λαβεν ς γυν του,
κα α τ ν τ ν Απολλ νιον ε χεν σ ν γον του. 1610
Κα µ αν µ ραν π µπουσι κα πα ρνουν τ ν ρουφι νο
σ ν ληστ ν παµπωστ ν ε ς τ παλ τι π νω,
κα ρ ζουν ν βρουν λογο, ν τ νε κωλοσ ρου,
ν µε νουν τ κοµµ τια του στ ν χ ρα γ ρου γ ρου.
Εκ µασιν τ ν ρισµ ν, σ ,τι ε παν ποσ σαν, 1615
κα τ ν κριµ νον θ νατον τ ν ρα α το τ δ σαν.
Λοιπ ν Απολλ νιος µ α ν κταν νειρε τη
κα ε ς α τ ν τ ν φαντασι τ ν ραν ξαγρε τη.
Κ φ νιστ του κ ε πασι:«Π γαινε, µ ν ργ σης,
τ ν Τ ρσιαν κα τ ν γαµπρ ν π σω µ ν φ σης, 1620
κα µε ν π ς ν δηγηθ ς ε ς τ γιο µοναστ ρι
,τι παθες, µ ε λ βειαν, ε ς τ γιαστ ρι.
Κα τ τες ε ς τ ν Τ ρσια µ τε µ φουσ το,
τ σπ τι το Στραγγ λιου ν β λης νω κ τω ! »
Κα τ πουρν σηκ νεται κα το γαµπρο δηγ θη, 1625
κα α τ ς ε ς µ ον πρ ς τ ν λα ν τ ν ραν κιν θη,
τ τες α τ ς ρµ τωσε, τ ν ρα κ ε ρεθ καν,
κα ρισε Απολλ νιος στ π λαγος βγ καν.
Κα µετ µ ρες σωσε, µ το Θεο τ χ ρη,
στ µοναστ ριν τ γιο, δ χως καν να β ρι, 1630
κα τ τε ρδινιαστ κασι ν π ν προσκυν ση,
ς το πεν ε ς τ ν φαντασ α βο λεται ν τ πο ση.
Κα π σι µ σα στ ν να ν ε ς µ ον κα προσκυνο σι,
κα τ ν κασ λα, πο τονε κε , τ νε θωρο σι,
διαβ ζουσι τ γρ µµατα, κα λ γει: « Η Αρχιστρ τα 1635
µ τ ν κασ λα στ γιαλ ν τ ν ριξαν στ στρ τα ».
Σηκ νεται Απολλ νιος π τ ν προσευχ του
κα βλ πει κα γνωρ ζει την π ς τονε δικ του.
Ε ς µ ον ξεσκοτ στηκεν ν µ θη τ συµβα νει,
κ τρ χασιν κα πρ ς α τ ν φ ραν τ ν γουµ νη. 1640
Κ κε τ ν νερ τηξε γι κε νη τ ν κασ λα:
«Κατ χεις ν µο δηγηθ ς γι κε νη τ ν κοπ λα; »
«Τ θ ς, φ ντη µου καλ , ν µ θης γι κε νη,
τ ν ξ νην κα τ ν µοναχ ν, τις σ ν γ νη; »
«Π το, κερ µου, ν σωθ ς, γιατ τονε γυν µου, 1645
π το τ γληγορ τερο, κ λ γανε ψυχ µου! »
Α τε νη, π στοχ ζετον χ µαι γι τ ν τιµ της
κα δ ν στρ φετον ποτ π τ ν ντροπ της,
328
ς κουσε τ ν λ γον του, στρ φεται κα θωρε τον

κα µι φων ν φ ναξε:« Αφ ντης µου, κα πο τον; » 1650
Εραξεν κ κρεµ στηκεν π νω στ λαιµ ν του:
« Εγ µαι κε νη πο µουνα π ντα στ ν ρισµ ν του!»
Ως ε δεν Απολλ νιος κ γν ρισεν καθ ρια
π ς τονε γυνα κα του, ε χε πολλ καµ ρια.
Η Τ ρσια µ τ ν νδρα της, α τ ν τ ν Τηναγ ρα, 1655
τρ χουν περιλαµπ νουν την α τ ν ε ς µ ον, τ ν ραν.
Εκε σανε τ κλ ιµατα µ τ ς χαρ ς ντ µα.
Κα τ ς πορε ν δηγηθ ε ς ,τι κα ν κ µα;
∆ι το το πρ πει πασαν ς κα τ ν παντοχ του
ν χη στ ν Παντοκρ τορα κ ε ς τ ν ποταγ ν του, 1660
ν µεταστρ φεται σ α τ ν, ε ς τ πολλ του β ρη,
κα ν µηδ ν µεταστραφ κ τ ν δικ του χ ρη,
διατ ναι πολυε σπλαγχνος κα π ντα του σπλαγχν ται,
ποιος ε ς α το βρ σκεται, µ ε λ βεια νεργ ται.
Λοιπ ν Απολλ νιος, πε ν γνωριστ καν, 1665
δ ξαζε τ ν Κ ριον π ς τις ε ρεθ καν.
∆ι τ ν γιατρ ν µ νυσεν, κ δραµε δ χως λλο,
κ να καν σκι τ καµεν κ τον πολλ µεγ λο.
Κα τ τες µαζ κτησαν κ δι βησαν τ ν ρα
στ µ ρη τσ Αντι χειας, ε ς τ ν µεγ λη χ ρα. 1670
Κ στ θη µετ α το ς καιρ ν, κα τ τες π λι βγα νει
µ λην του τ ν συντροφ α κ ε ς τ ν Τ ρο πηα νει.
Κα α τε νην ε εργ τησε χ ρισµα το γαµπρο του,
τ ν πο α τ ν φ ντευεν α τ ς π κυρο του.
Κα λοι τ ν προσκυν σασι γι φ ντη ν τ ν χουν, 1675
ποτακτικο του τ σσονται, στ ν ρισµ ν ν τρ χουν.
Κα τ τες π λι βγα νουσιν στ ν Τ ρσια ν π σι,
κα στ νει π λεµον σ α τ ν, γι ν τ νε χαλ ση.
Τ τες τ ς χ ρας λα ς βγα νουσιν ν µ θουν
γι τ µεγ λον τ κακ τ βλ πουσι ν π θουν, 1680
κ ε ς α τε νον τρ χουσιν λοι κα προσκυνο σι
«Τ ναι ρισµ ς σου, φ ντη µου; » δ τις το µιλο σι
«∆ ν µασταν στ µ δο σου κα στ ν ποταγ σου;
Ο,τι κα θ λεις π µ ς, ρισε τ βουλ σου! »
«Φ ρετε τ ν Στραγγ λιον µαζ µ τ ν γυν του, 1685
γιατ ναι φ λος µου καλ ς, ν µ θω τ βουλ του ».
Α τε νοι ε ς µ ον δρ µασιν κ π γαν ε ς τ ν χ ρα
κα π ν κα φ ρνουσ ν τονε ε ς µ ον, κατ τ ν ρα.
Λ γει του Στραγγ λιος:«Τ σ χω γ φθαισµ να;
∆ ν µουν π ντα µπιστικ ς, φ λος καλ ς γι σ να; 1690
Η Τ ρσια ν π θανε, τον π ρρωστ α,
329
ρ τηξε λον τ ν λα ν ν µου γ α τ α! »

« Ω ψε τη, κλ φτη, π βουλε πο σουν ε ς µ να,
κ τις µ πλ ρωσες καλ στ σ χω δουλεµ να!
Εχεις λοιπ ν κα πρ σωπον κα στ κεις κα δηγ σαι, 1695
κα δ ν θυµ σαι τ καµες, ν τρ µης, ν φοβ σαι; »
Τ ς Τ ρσιας µ λησε, κ δι βηκεν µπρ ς του.
Τ δε ν την Στραγγ λιος, χ θη λογισµ ς του,
κα π µεινεν λ σβηστος, τυφλ ς κα σκοτισµ νος,
σ λευτος κα µ λητος, σ ν τον µαργωµ νος, 1700
γιατ τ θ ρρος του τονε π ς ναι ποθαµ νη
κα δο λος του µπιστικ ς τ ν χει σκοτωµ νη.
Λοιπ ν Απολλ νιος τ ς λ γει ν τ ρχ ση:
« Ο,τι κα σ καµεν α τ ς καθ νας ν γρικ ση! »
Λ γει µπρ ς Τ ρσια: «Φ ρετε τ ν χωρι τη, 1705
π στεκεν π νω µου κα τ σπαθ ν κρ τει! »
Τ ν ρα τ ν φ ρασιν, κα στ κει κα ρωτ τον,
κα α τε νος τροµαζ µενος στεκε κ δηγ τον:
« Αφ ντης κ κυρ α µου µο παν:“ Γοργ ν σ σης,
ταν π γει στ σκολε ο, στ σου ν τ ν σκοτ σης!” 1710
κ τονε χρε α τ θ ληµα ν κ µω τ δικ του,
δ µουν ποτακτικ ς π ντα στ ν ρισµ του,
κ δι βηκα κ στ θηκα στ ν τ πον κ καρτ ρου,
κ Τ ρσια ε ς τ σκολε ο ρχ τον ταχυτ ρου,
κα , πε τ ν ε δα, φθ νω την, θ νατον ν τ ς δ σω, 1715
ς µουν µ τ ν ρεξη ν τ νε θανατ σω.
Κα α τ µ παρακ λεσε:“ A σι µε ν ποδ σω
τ ν προσευχ µου στ ν Θε ν, κι σ τ ν ψυχ ν σ σω !”
κ γ τ ς φικρ στηκα κα κ µνω της τ χ ρη.
Κ τοιµος βλ πω π σω µου κ δι χνα µε κουρσ ροι, 1720
τ τες γ ρευα καλ τ ν ρα ν γλιτ σω,
κ βι ζοµουν ν φυλακτ , χι ν τ σκοτ σω.
Κα α το , πο µ ζυγ νασιν, δ ν στ κου ν νιµ νουν,
µ πα ρνουν την στ κ τεργο ε ς µ ον κα διαβα νουν.
Κ γ π τ ν φ βον µου το ς ε πα τ µαντ το: 1725
“E ς ,τι κα µ ρ σετε, τ ν ρα καµ το”».
Α τε νοι, ντεν κο σασι, πρ ν παρ ν τελει ση,
καθ νας π τραν πιασε, τ ν ραν ν του ς δ ση.
Απε ν β λαν τ ν ρχ ν, τ τες το ς σκοτ σαν,
λος κε νος λα ς, τ σες πο το ς δ σαν. 1730
Ε χαν το γι πολ ν µιστ ν, πο µπορε ν δ ση,
κρατ ντας ε ς τ χ ρια τους τ ν π τρα ν το ς δ ση.
Η Τ ρσια θυµ θηκε τ ν χ ρην το χωρι τη
κ γλ τωσ τον π α το ς, στ χ ρια της τ ν κρ τει,
διατ κα α τ ν σ ρναν τον ν τ ν λιθοβολ σουν 1735
330
κα σ ν ληστ δες στ κουσι π τε ν τ ν ξεσκ σουν.

Τ τες ποτελει σασι τ ντρ γυνον κε νο
µαζ µ τον Στραγγ λιον, µ τ ν µεγ λον π νο.
Η ντ µεψη πληρ θηκε καθ ς τ ν δουλ ψαν.
Κα τ τες σηκ θηκαν τ ν ρα κ µισ ψαν, 1740
κα γι γ πην το λαο , ν χουν ε χαριστ α,
τ ν χ ραν γ ρου κτισε µ δυνατ τειχ α.
Κα µετ µ ρες σωσεν µ λην τ ν φαµελ α του
στ ν χ ραν τ Αρχιστρ τορα, ς τον ρδιν α του.
Κα , ντεν κο στην φων κ δ θη τ µαντ το, 1745
τιν ς ο δ ν π µεινε πο δ ν δι βη κ τω.
Ο ρ γας, ντεν κουσε α τ πο δ ν θ ρρει,
δ ξασε τ ν Κ ριον π ς ε χεν τ ση χ ρη,
κ δι βηκε µ τ ν χαρ κ τω κ προσεδ κτη
α τ ν τ ν ξια συντροφ α, λους περιπλ κτη, 1750
κ φ νηκ του κ τ χαρ κ σµος νω κ τω,
γιατ ποτ π λ γου τους δ ν µαθε µαντ το,
κ δ , στ ξαφνικ ν α τ , ν δ τ ν θυγατ ρα
κα τ γαµπρ ν µ τ παιδ α κε νην τ ν µ ρα !
Τ ς δ νεται ν δηγηθ τ ν ναγ λλιασ ν τους; 1755
Μ σα σ α τ ν κα στ γιαλ , λοι καλ καρδ α τους.
Κα µετ α τ ν στρ φηκεν στ ν χ ραν κ δηγ τον
τ π θη πο το σ βησαν, γ ρος κ φικρ τον.
Κ λεγε γι τ κ νδυνο, τ παθεν ε ς τ ν στρ τα
κα π ς ριξε στ ν γιαλ ν α τ ν τ ν Αρχιστρ τα, 1760
π ς: «H ρηκα τ ν Τ ρσια χαϊµ νη, ξορισµ νη,
γδυµν πολλ κα ν µπορη, πολλ τυραννισµ νη.
Ν φχαριστ τ ν Κ ριον π ς µ βαλε στ χ ρα
πο τονε Τ ρσια, κε στο Τηναγ ρα,
κα , γι ν δ τ ν ε γενε α κα τ ν πολλ ν της γν ση, 1765
θ λησεν κ π ρε την, γυνα κα ν στερι ση.
Μ , ς µαθε γι λ γου σου, λθε ν σ γνωρ ση,
λθε ν π ρη τ ν ε χ ν κα ν σ χαιρετ ση ».
Κα γ ρος π λι δε τερο ρ σσει περιλαµπ νει
τ ν Τηναγ ρα κα φιλε , κα τ γγ νι πι νει 1770
κ χα ρετ νε κλ ιµενος γι τ πολλ της π θη
κ φα νετ ν του τ ν α τ ν τ ν ρα ναστ θη.
Ε ς τ παλ τι φθ σασι λοι κατ τ ν τ ξην
κα πασα νας πραξεν κε νον τ χε πρ ξην.
Η χ ρα λη χ ρηκεν ε ς τ ν χαρ ν κε νη, 1775
τις µεγ λος κα µικρ ς δ ν ν τιν ς ν µε νη.
Ο γ ροντας δ ξαζε τ ν Ποιητ ν το κ σµου:
«Κ ριε µου, τ σο χ ρισµα βλ πω τ ν ρα µπρ ς µου,
331
ν µο βαστ ζης τ ν ζω , ν δ τ ν πεθυµ α µου,

τ πρ µατα π χρει ζοµουν ν χω στ γερατε α µου! 1780
Λοιπ ν, παιδ µου, σ ν θωρ , δ ν ναι πλ α ν φτ σω,
µ τ ρηγ το µου σ σ ς θ λω ν τ µοιρ σω ».
Τ ς Αρχιστρ τας δωκεν τ να µοιρ δι ν χη,
τ ς Τ ρσιας τ π λοιπον ν τ χη, δ χως µ χη.
Λοιπ ν στ θησαν καιρ ν µ δι κ χαρ καν, 1785
συντροφ α τους τονε διχ ς καµ αν πρ καν.
Λοιπ ν σ α τε νον τ ν καιρ ν τονε γκαστρωµ νη
Αρχιστρ τα τ παιδ , περ σσα βαρεµ νη.
Ητονε χρε α ν γεννηθ , ς τονε στ χ ρα,
κ λευθερ θη ρσενικ , κ καµεν ναν σ π ρα 1790
Εγ νη κε νο τ παιδ πολλ χαριτωµ νο
κα π γ ρον τονε περ σσα γαπηµ νο.
Κα µ αν µ ραν καµεν γι ν π ν φ ση
το γγ νου του τ ν φεντ α, στ ν λα ν ν πο ση.
Λοιπ ν α τε νον καµε, κα λοι τ ν προσκυνο σα, 1795
γι ρ γα ν τ ν χουσι σ ν α τ ν, πο σα.
Ο γ ροντας χα ρετον:« Εδ χω συντροφ α µου,
ν χω τ ν ποκρ τηξην γι τ γερατε α µου! »
Κ λθεν ε ς τ σον καιρ ς κα θ λουν ν στραφο σι,
στ ν φεντ α του πασαε ς, τ ν χουν, ν σταθο σι. 1800
Τ τες Απολλ νιος τ πρ µα θυµ θη,
π ς τ ν γουν λαν το ψαρ λ γδυµνος ντ θη.
Γ αντ µεψη χει ε χαριστ α, κα πρ πει ν γνωρ ζη
καθ νας, τ χει χρ ος του, ν µ ν τ ναγυρ ζη,
µ ν κ µη στ πρεπ ν, πρ τον γι τ ν ψυχ του, 1805
δε τερο θ λει τ ν ζω ν ν ναι γι τ ν τιµ του.
∆ιατ ο νευχ ριστοι µεγ λο κρ µαν χουν
κα , ν κ µνουσιν ε ς τ καλ ν, ε ς τ κακ ν τρ χουν.
Λοιπ ν Απολλ νιος θ λει ν ξεφορτ ση,
κα ψαρ ς σ τ δο λεψε, θ λει ν τ ν πληρ ση. 1810
Κ πεψεν γι λ γου του κ γ ρεψε τ ν χ ρα,
κα µπρ ς του τ ν φ ρασιν ε ς µ ον α τ ν τ ν ρα,
κ τον π τ γερατε α τοιµος ν ποθ νη.
Τ τες Απολλ νιος ρχε ν ναθιβ νει:
« Αρχοντες, ν κατ χετε κα το τος καϊµ νος 1815
µ γλ τωσεν κ τ ν γιαλ ν, πο µουνε πνιµ νος.
Ετο τος µ ποκρ τηξε κ παρηγ ρησ µε,
κα τ ν γουν λαν του βγαλε γυµν ν κ σκ πασ µε ».
Κα βγ νει κα χαρ ζει τον γι τ ν καιρ ν κε νον
µον δαν πο βρ σκετον, χρυσ φιν κ τον φ νον. 1820
Λ σιν γγ ες κατ ν τ δωκεν γι καν σκι,
πο µπορε στ γ ρας του καλοπαθε α ν βρ σκη.
332
∆ δει του κα Αρχιστρ τορας, δ δει του Τηναγ ρας,

κα κ µνουσιν τ ν γ ροντα πλο σιον καλ ν τ ς χ ρας.
Ιντ παθεν γ ροντας; Ε ς τ καλ ν τ µπ κε, 1825
ν δ τ ν τ σον θησαυρ ν, π τ νο του βγ κε.
Λοιπ ν, γι το το, δελφο , µηδ ν ναµελ ψη
τιν ς πο µπορε καλ , κακ µηδ ν γυρ ψη.
Εργ ζου π ντα σου καλ , β ηθησε, ν µπορ σης,
πο κα ν λ χης κα βρεθ ς, νοµα γι ν στ σης. 1830
Β ηθα στ ν νηµπ ρετων, µ λειε τ ν πρικαµ νων,
τ δ νεσαι κα τ πορε ς τ ν νηπορεµ νων.
∆ ν χ νεις, γι τ καλ ν, ντ µεψην ποτ σου,
κα , ν δ σο ε χαριστ τιν ς, τ ν Θι ν χεις µετ σου.
Αξιον ε τε νον τ ν µισθ ν καθ νας ν τ ν κ µη, 1835
ντεν δ χρειαζ µενον, µετ χαρ ς ν δρ µη.
Κ µε καλ ν, κα ς κε τεται, σ ν σπειρες σιτ ρι,
πο τ ρ κτεις ε ς τ ν γ ν κ στερα βρ σκεις χ ρη.
Ιτις λοιπ ν κα τ καλ ν ε σ καιρ ν τυχα νει,
ν γνοιαστα κα µ ριµνα ρχεται κα συµβα νει. 1840
Λοιπ ν Απολλ νιος ε ς ρδιν α µπ κε
κα µ περ σσες µορφ ες π τ ν χ ρα βγ κε.
Τ ν γ ρον χαιρ τησε κ π ρε τ ν ε χ του
κ δι βη µ τ ν συντροφ α λη τ ν δικ του.
Ε σ λιγο τσικον καιρ ν ε ς τ ν Αντιοχε α 1845
φτ σασιν χαιρ µενοι, π ξω στ τειχ α.
Κα , ντε τ ς χ ρας λα ς κο σαν τ νοµ του,
δρ µασιν γλ γορα λοι στ ν συντροφ α του.
Απε ν στ θηκε δαµ , µεσε γει Τηναγ ρας
κα πα ρνει τ ν γυνα κα του ε ς µ ον κατ τ ς ρας 1850
στ ν χ ραν πο τ δωκεν πεθερ ς προικι του,
στ ν Τ ρο ν πορε εται, ν ναι στ ν ρισµ του.
Καθ νας πορε ετον τ χεν ε ς τ ν ξ ν του,
ναπαµ νος µαχα τον στην φεντ αν του.
Εζησεν Απολλ νιος µ τ ν νοικοκερ του 1855
χρ νους γδ ντα, µ τιµ ν λθε στ γερατε α του.
Κα το το κιν θηκα γι τ πολλ του π θη
κ β λα το ρωµα ικα, καθ νας ν τ µ θη,
Αν ν τιν ς ν βρ σκεται ε ς τ ν τροχ ν ν τρ χη,
λως ν µ ν πορικτ , µ π ντα ς παντ χη. 1860
Κα ς χη τ ν λπ δα του στ ν Πλ στην κα Σωτ ρα,
κα α τε νος χει τ ν ξ γι ν το δ ση µο ρα.
Μηδ ν βαρα νεσαι ποτ , µηδ ν λιγοθυµ σης,
µηδ ποτ σου στ ν Θε ν, κ µε, µ βλασφηµ σης.
Σπο δαζε π ντα, κ πιαζε τ ν ρετ ν ν µ θης, 1865
333
γιατ µεγ λον βοηθ ν βρ σκεις, ντε κατ ρθης.

Μ ν τ κρατ ς, ν βρ σκεσαι ψηλ ς, ν µ θης τ χνη,
διατ καιρ ς τ πρ µατα καθηµερν τ δι χνει.
Μ ν νιµ νης τ ν καιρ ν ν ρθ ν σ πλακ ση,
µ ν νιµ νης τ ν χθρ ν ν λθ ν σ σκοτ ση. 1870
Β λε καλ ς ρµατωσ ς, γι ν σο βοηθ σου,
δι λεγε γι τ ν ζω ν κα γι τ ν ψυχ σου,
διατ ποτ τ ν νθρωπον δ ν ε δα ν κατ ρθη
π ναι ν χη µ θηµα, πολ κακ ν π θη.
∆ ν ξ ζει ν χη θησαυρ ν, δ ν ξ ζει ν χη πλο τον, 1875
γιατ , ν τ ρθη χαλασµ ς, χ νει α τ ν πο τον,
ς τυχε πολλ ς φορ ς ε σ καλο ς νθρ πους,
γι ν το ς λε πη ρετ , ε χαν περ σσους κ πους,
κα χ ρες χαλ σασι, βασιλικ χαθ κα,
κα τ παιδ α τους τ κριβ , τ χαν, ξοριστ κα. 1880
∆ ν ξε ρουσι ν πρ σσουσι, δ ν ξε ρουσι ν ζ σουν,
σ ν τ νε λε πει ρετ , δ ν ξ ρουν τ ν πο σουν,
τυχα νει ν κατ ρθουσιν στ χ ρια τ ν σκλαβ ν τους,
ν το ς δουλε ουν γι ν ζο ν, κα ν ναι στανικ ν τους.
Λοιπ ν, παιδ µου, σ ν γρικ ς κα ν ν κα ν σ ρ ση, 1885
ργ ζου ργον ρετ ς πο ν σ φελ ση.
Ετ λειωσα τ ρχ νισα, µ το Θεο τ ν χ ρη,
στο ς χ λιους πεντακ σιους, τ ν µ ναν τ Γεν ρη,
στ ν πρ την, το Βασ λειου γ ου, το πρεσβ τη,
ε ς τ Χαν α βρισκ µενος, ε ς τ νησ στ ν Κρ τη. 1890
Πο ηµα ναι π χειρ ς Κωνσταντ νου Τεµ νο,
γι ν µ µακαρ ζουσιν πε τις ποθα νω.
Κα , ν σφαλα κα τ ποτες, ς ν συµπαθηµ νο,
γιατ καµα τ κ τεχα κα τ χα µαθηµ νο.
334
ΙΙ
Έκφραση της ΡΙΜΑ∆ΑΣ

Σηµειώσεις στο κείµενο
_____________________________________________________________________
32. Το κείµενο έχει στο τέλος του πρώτου ηµιστιχίου ε ς α τ . Ο τυπογράφος,

συνηθισµένος µάλλον στις οπτικές εικόνες της λόγιας ορθογραφίας, ορισµένες φορές
τυπώνει - ,- ,- ,σαν να πρόκειται για δοτικές.Έτσι,λ.χ.,έχουµε τις εξής σφαλµένες
συντακτικές δοµές: π τ βί 172, κ τ χώρ 207,ε ς τ χέρ 311, µ τ φύση 744.Η
έκδοση του 1553 συνήθως κρατά µόνο την περισπωµένη,και τυπώνει αντιστοίχως π τ
βία, κ τ χώρα, ν τ χέρα, µ τ φύση,ενώ στο στ.32 προσθέτει την υπογεγραµµένη -
.Το φαινόµενο αυτό είναι συχνό και σε άλλα λαϊκά ελληνικά έντυπα,βλ.τις σχετικές
παρατηρήσεις του Στ.Αλεξίου στην έκδοσή του της Βοσκοπ.
50. Η ερµηνεία του στίχου που δίνουµε στην εργασία (βλ. κεφ. 4, σηµ. 100)
βασίζεται στο χωρισµό των λέξεων που προτείνει για το β΄ ηµιστίχιο ο Spadaro (1991α),
σ.233.Μπορεί βέβαια να το διαβάσουµε αλλιώς και αντί για θεϊκ νηστεία να γράψουµε
θεϊκ ν στίαν. Μ’ αυτό τον τρόπο οι στ. 51-2 αποτελούν επανάληψη της έννοιας που
εκφράζει ο στίχος 50.
79.Για το α΄ ηµιστίχιο,βλ.Ερωτ.Α 197,927,1185,Σκλέντζας γ 104 τ ν λόγον σου
µετάστρεψε. Κοινή είναι και η έκφραση του β΄ ηµιστιχίου. Πρβ. Ριµάδα 1377, Πόλ.
Τρωάδ.377 κάλλιον χω τ ν θάνατον παρο ε καιρος ν στράφην,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.837
κάλλιον νά’ χα θάνατον παρ τ πρ γµα το το, Χούµ. Κοσµογ. 1836 κάλλιά ’χω ν’
ποθάνω,Ερωφ.Α 248 θάνατον ε χα πλι κάλλια ν δώσω το κορµιο µου,∆εφ.Σωσ.
(Βεν.)7 κα α τείνη θέλει κάλλιόν της τ ν θάνατον ν πάρη,142 κάλλιο ν λάβω θάνατον,
Φορτ. Α 152-3 κάλλιά/ ’χω πο τ δόλιο µου κορµί ψ ν ξεχωρίση, Ερωτ. Γ 1142,
κάλλιά’χω θάνατο παρ στανι στεφάνι,1319 κάλλιά ’χω ν µ σφάξης.
94-100. Συχνά υπάρχει πρόβληµα ερµηνείας, της σύνταξης και της στίξης του
κειµένου.Στο συγκεκριµένο χωρίο φαίνεται,καταρχήν,µε βάση τις αντωνυµίες,ότι µόνο
ο πρώτος στίχος ανήκει σε λόγο του βασιλιά, ενώ στους επόµενους έξι ακούµε το
περιεχόµενο του «διαλαληµού».Εάν θέλουµε να αποδώσουµε όλα τα λόγια στον βασιλιά,
θα έπρεπε να διορθώσουµε τις αντωνυµίες το και του των στ. 96-97 σε µο και µου.
Πράγµατι,αλλού στο κείµενο υπάρχουν λάθη στις προσωπικές αντωνυµίες,που ίσως θα
δικαιολογούσαν αυτή την επέµβαση.Προτιµήσαµε όµως να σεβαστούµε το κείµενο,διότι
εδώ µάλλον έχουµε να κάνουµε µε τη συχνή µικτή χρήση του ευθέoς και του πλάγιου
λόγου στο κείµενο.΄Ετσι και στο χφ Ν.Για την φρ.µ βαστ ρεξη,βλ.Κριαρ.Λεξ.στο
λήµµα όρεξις,φρ.10.
122.Το ουσ. λίν απαντά σε άλλα κείµενα της εποχής µε την έννοια του «αλίµονο».
Στην ουσία,όµως,έχει γίνει λάθος αντιγραφής.Στο α΄ ηµιστίχιο το χφ Ν παραδίδει τη
γραφή κα γι λλην χρεία στ ν σεβή τ ν χώρα κτλ. Παρόµοιο νόηµα δίνει επίσης η
γραφή της έκδ.του 1805:δουλεία γι’ λλην στο σεβ τ ν χώρα κτλ.
143. Προτιµήσαµε τη γραφή που διασώζει στο β΄ ηµιστίχιο το χφ Ν, αντί για τη
γραφή της έκδοσης λθα ν διαλαλήσω.
183.Εκτός από τη λ.καράβι,στο κείµενο χρησιµοποιούνται ως συνώνυµοι οι όροι
κάτεργον και, πολύ λιγότερο, ξύλο. Για τις διαφορές µεγέθους, υλικού, χρήσεων κτλ.
336
Σηµειώσεις
αυτών και άλλων ειδών, εµπορικών ιδίως, πλοίων στο ελληνικό µεσαίωνα, βλ.
Κουκουλές,ΒΒΠ,τ.Ε΄ (1952),σσ.359-66,Η.A hrw eiler,Byzance etla m er:La m arine
de guerre,la politique etles institutions m aritim es de Byzance aux VIIe-XVe siècles,Paris
1966,F.H .van D oorninck,«Byzantium ,M istress of the Sea: 330-641»,στου G .F.Bass
(επιµ.),A H istory ofSeafaring,N ew Y ork-London 1972,σσ.133-158.
185. Σε αντίθεση µε ότι παρατηρείται στη ∆ιήγησιν, ο στιχουργός της Ριµάδας
ακολουθεί από κοντά το ιταλικό του πρότυπο όσον αφορά τα ονόµατα των προσώπων.Γι’
αυτό θα περιµέναµε εδώ να ονοµαστεί ο υπηρέτης του βασιλιά Αντίοχου, όπως
ονοµάζεται και στον Pucci:Lo re chiam ò un c’ha nom e Taliarco.Ένα ενδεχόµενο αρχικό
αντίστοιχο ηµιστίχιο του ελληνικού κειµένου θα ήταν το εξής: πέστειλεν Ταλιάρχον.∆εν
αποκλείεται να έγινε λάθος αντιγραφής στο β΄ ηµιστίχιο του επόµενου στίχου.Έτσι,άλλη
δυνατότητα διόρθωσης θα ήταν εδώ η εξής: νόµατι Ταλίαρχον.
196.Για παρόµοιες µε το α΄ ηµιστίχιο «λογοτυπικές» κοινές εκφράσεις πρβ.,λ.χ.,
Λίβ. 15 νδρες, γυνα κες ε γενε ς, γέροντες, νέοι, πάντες, ∆εφ. Σωσ. (Βεν.) 189, Χούµ.
Κοσµογ.562,1062,1073,1118,2222,2658 νδρες,γυνα κες κα παιδία,Σκλέντζας Ι 154,
218 γυνα κες κα νδρες, λοι.Επίσης βλ.CantariI27fom ini,donne,grandie piccolini.
203.Όπως και σε άλλα δηµώδη υστεροµεσαιωνικά ελληνικά κείµενα,είναι συχνές
και στη Ριµάδα οι περιφράσεις ή εκφράσεις που σχηµατίζονται µε ρήµατα όπως δίνω,
κάνω,βάζω και παίρνω συν ουσιαστικό,οι οποίες ισοδυναµούν µε οµόρριζο ή συνώνυµο
ρήµα.Η έκφραση «πάρε λύπηση» (διορθώσαµε εδώ και στο στ.1343 τη νόθη γραφή της
έκδοσης λοιπονίς µε βάση το χφ Ν) είναι συντακτικό δάνειο από τα ιταλικά «prendati
pietà»,βλ.CantariI 29b,IV 15g κ.ά.Παρόµοια µεταφραστικά δάνεια ή µιµήσεις ξένης
σύνταξης,των ιταλικών ή γαλλικών,απαντούν και σε άλλα κείµενα της εποχής.Βλ.,λ.χ.,
Χρον.Βουστρ.42.19 παρε σκοπόν (υπολογίζω,προσέχω),44.4 παρε λλίγην ποµονήν
(κάνω υποµονή).
218.Tρία είναι τα βενετικής προέλευσης νοµίσµατα που αναφέρονται στο έργο,ένα
χρυσό,το δουκάτο (ducato) και δύο χάλκινα µικρότερης αξίας,το σολδί (soldino),και το
δηνέρι (denaro).Για το χρήµα γενικώς χρησιµοποιούνται τόσο οι ελληνικές λ. στάµενα,
βλησίδι,λογάρι,όσο και η ιταλική µονέδα (m oneta).Μερικές µετρικές ενότητες όγκου και
βάρους ιταλικής προέλευσης που γνωρίζει ο κρητικός στιχουργός είναι το µιζούρι
(m isura),και η γγι (uncia).Άλλες λέξεις δανεισµένες από τα ιταλικά που απαντούν στο
κείµενο είναι: δα (βεν. aida, ιταλ. aiuto), κασέλα (cassa), κάλτσα (calza), κάµερα
(cam era),καστέλι (castello),κολα να (βενετ.colagna),κορσάροι (corsari),κο ρτες (corte),
νένα (βενετ.nena),παντιέρα (bandiera),περδικάρω (από το περδίκι,µε ιταλ.κατάλ.–άρω.
Ίσως και από το predicare µε τη σηµασία «κάνω κήρυγµα»,«ρητορεύω» έτσι στην έκδ.
του 1805 πρεδεκάρει),προβαρισµένος (µετ.πρκ.από το probare),ρ (re),ριάµε (ream e),
ρήγας, ρηγίνα, ρήγισσα, ρηγοπούλα, ρηγάτο, ρίµα (rim a), ρουφιάνος (ruffianο), στανικό
(βεν.stagno,stagnadin:επιφυλακτικός,διστακτικός),σεντίνα (sentina),σουνάρω (βενετ.
suonare),σοπραβέστα (sopravvesta soprasberga στον Pucci),τάντσα (danza),τιµόνι (βεν.
tim on),τζούστρα (giostra στον Pucci),φίνος.Ιταλική προέλευση έχουν και οι ορισµένοι
γραµµατικοί όροι όπως: λάργo (allargo),µά (m a), ϊµ (βενετ.oim é),πούρι (pur,pure),
καλ κα (benchè). Βλ. και σχόλια στο στίχο 563. Για τα νοµίσµατα, βλ. T. Bertelé,
«M oneta veneziana e m oneta bizantina»,στου A .Pertusi(επιµ.),Venezia e ilLevante fino
alsecolo XV,τ.1,Firenze 1973,σσ.5-10,Μ.F.H endy,Studies in the Byzantine M onetary
Econom y c.300-1450, Cam bridge-London 1985, σσ. 536-46, E.∆. Λιάτα, Φλωρία
δεκατέσσερα στένουν γρόσια σαράντα.Η κυκλοφορία των νοµισµάτων στον ελληνικό χώρο
15ος -19ος αι.,Αθήνα 1996.
337
227-230.Η ιδέα που έχουµε στους στίχους αυτούς,ότι η ξενιτιά και ο θάνατος είναι
έννοιες ταυτόσηµες, και το ένα οδηγεί αναπόφευκτα στο άλλο, απαντά συχνά σε άλλα
αφηγηµατικά δηµώδη κείµενα.Βλ.λ.χ.Περ ξεν.στ.51 κ.ε.: Ακούσετε ν σ ς ε π π ς
περπατο ν ο ξένοι [… ] ξενιτεία κα θάνατος δέλφια λογο νται,Φλώρ.11 κ’ γ ν ζ
στ ν ξενιτει ν σ ν στοχηµένος,/ πόνους κα ναστεναγµο ς κα δάκρυα ν χω/ κα
παραπόνεσες πολλ ς νά ’χω στ ν ξενιτείαν,/ν µ’ε ρη κα θάνατος στ λλότρια τ ξένα,
τ ν θάνατον στ ν ξενιτει ν νο ς µας προµήνα, Ερωτ. Ε 1035 ξεψύχησες κ’ πόθανες
στ ξένα,Γ 1698 κα τελειωθο ν ο χρόνοι µου στ ξένα,κι ποθάνω.Για το µοτίβο του
θανάτου και τον ενταφιασµό του ξένου στην ξενιτιά, βλ. τα Σχόλια του Μαυροµάτη
(1995) στους στ. 90-102 του ποιήµατος Περ ξεν. Για το µοτίβο αυτό στα δηµοτικά
τραγούδια, βλ. G . Saunier, «Le com bat avec Charos dans les chansons populaires
grecques.Form es originelles et form es dérivées»,Ελληνικά (1972) 119-52,335-70,και,
του ίδιου,Το δηµοτικό τραγούδι της ξενιτιάς,Αθήνα 1983,σσ.250-278.
241. Για το πρώτο ηµιστίχιο χρειάζεται µάλλον κάποια διόρθωση. Η σύνταξη
οµαλοποιείται, λ.χ., µε τη διόρθωση δίχως α τία γ φορµή. ∆υνατή είναι και η γραφή
δίχως καµίαν φορµή (έτσι και στο στ. 1238), πιο κοντά στα ιταλικά του Pucci (senza
gran caigione).
291.Οι γραφές που παραδίδουν στο τέλος του στίχου τα κείµενα που ελέγξαµε είναι
διαφορετικές. Οι βενετικές εκδόσεις του 1524 και του 1553 έχουν την προβληµατική
γραφή γαλλοσύνη.Η γραφή αυτή δηµιουργεί κάποια αντιφατικότητα ανάµεσα στα δύο
ηµιστίχια,εφόσον το ουσιαστικό αυτό,µε δύο λ.,σηµαίνει «χαρά».(Το αντίστοιχο ρήµα
απαντά στο στ.883).Με ένα λ.η λέξη αυτή έχει συνήθως στα δηµώδη υστεροµεσαιωνικά
κείµενα τη σηµασία «γαλήνη», «οµαλότητα». Το να υποθέσουµε ότι στο δεύτερο
ηµιστίχιο ο ποιητής εννοεί κάτι σαν «παρά την αρχική ηρεµία» φαίνεται λίγο
παρατραβηγµένο. Ενίοτε όµως έχει και την αντίθετη έννοια, δηλαδή «κόπος»,
«δυσκολία»,που ταιριάζει περισσότερο εδώ,βλ.λ.χ.Φαλ.Ιστ.178 µ κόπον ποσώναµε
κα µ γαλοσύνη (εκδ. γαλλιωσύνη). Με το νόηµα αυτό συµφωνούν και οι ερµηνείες
ορισµένων µεταγενέστερων τυπογράφων-επιµελητών του κειµένου, βλ. λ.χ. τη γραφή
κακοσύνη στην έκδοση του 1805 (διόρθωση που έγινε ίσως κατ’ αναλογία του στ.891).
Το χφ Ν φαίνεται να δίνει τη λύση µε την γραφή γριοσύνη.
303.Παρόµοια έκφραση στην κωµωδία Φορτ.Β 237-8 λλο δ µ’ ποµένει/παρ ν
χάσω τ ζω τούτη τ ν πρικαµένη.
305.Συχνές είναι στο κείµενο οι εικόνες που περιγράφουν το αβάσταχτο ανθρώπινο
πόνο, βλ. και στ. 223-4, 356-7, 861-2, 910, 1414, 1454. Πρόκειται για περιγραφικούς
τόπους, η καταγωγή των οποίων µάλιστα ανάγεται ενίοτε στις αρχαίες µυθιστορίες.
Πολλά είναι τα παραδείγµατα στις µυθιστορίες και άλλα συγγενή αφηγηµατικά ελληνικά
κείµενα όπου ο δυστυχισµένος και βασανισµένος άνθρωπος, µέσα στα απαρηγόρητα
κλάµατα και τους πολλούς αναστεναγµούς, εκδηλώνει τον πόνο του χτυπώντας δυνατά
στο στήθος ή το κεφάλι,τραβώντας σύρριζα τα µαλλιά του,και ξεσκίζοντας τα ρούχα.Οι
προσωποποιήσεις του πόνου είναι επίσης αγαπητές στους έλληνες συγγραφείς.Για όλα
αυτά,πρβ.λ.χ.X αρίτ.ΙΙΙ 10.3 ’Ακούσασα γυν τ ν σθ τα περιερρήξατο,κόπτουσα δ
το ς φθαλµο ς κτλ.,A χ.Τάτ.V II 14 κα ς νοιµώξας κα κοψάµενος τ ν κεφαλ ν κτλ.,
Ηλιόδ.Χ 35 ‘Ραπίσας τ µέτωπον πρεσβύτης κα πιδακρύσας κτλ.,Αχ.Τάτ.V II14,Ρ∆
V III 14, Καλλ. 267,∆ιήγησις 383 πιάσαν την ο πόνοι,447 πόνοι τ ν πιάνουν δυνατοί,
614 τ ς τρίχας του νέσπαζεν, τ πρόσωπόν του δέρνει, Ασµα Παρασκ. 5 κ’ δερνε τ
στήθη της κ’ τράβραν τ µαλλιά της, Αχιλλ. N 1715 κρούει ε ς τ στ θος, δέρνεται,
ξανασπ τ ς τρίχας,N τελλαπ.Γ 449,482 µ δάκρυα κα µ στεναγµο ς κα µ µεγάλους
338
πόνους,1793 σήκωσεν τ ς χε ρας της,δέρνει τ πρόσωπόν της,∆ιήγ.Αλεξ.268-9 τ ρο χα

του ξεσκίζει,/βάνει µεγάλη τ φων κα κλαίει κα τροµάσσει,2772 πιάσαν τον ο πόνοι,
Χούµ.Κοσµογ.1140 κ’ δέρνετον στ στήθη,1208 τ στήθη της δέρνει,1422 δέρνει τ
στήθη του πικρά,1595 τ ρο χα του ξέσκισε κα τ µαλλιά του βγάνει,1904 ξέσκισε τ
ρο χα του κ’ τον δι ν’ ποθάνη,2228 τ στήθη των δέρνασι,Iµπ.(Βεν.) 207-8 κλαίγει
πατέρας,δέρνεται,τ ς τρίχας νασπάζει,/λύπες µεγάλες κα πολλ ς κα µοιρολόγια κράζει,
Θησ.(Βεν.)Β΄ 26.2 δέρνουσι δ τ στήθη τους κα τ µαλλία τους σύρνουν,Φορτ.Α 202
χρεία τση τ ν σφιγγε κα ο πόνοι τση ο µεγάλοι.Για την παροµοίωση του κλάµατος µε τη
ροή του νερού, βλ. σχόλια στο στ. 1568. Σχετικά µε το συγκεκριµένο θέµα της
τυπολογίας των θρήνων και µοιρολογιών στην αρχαία και µεσαιωνική ελληνική ποίηση
βλ.M .A lexiou,The rituallam entin G reek tradition,Cam bridge 1974.
309.Συχνά παραδίδονται λανθασµένες στο κείµενο οι αντωνυµίες.Εδώ η γενική του
προέρχεται από διόρθωση του µου.Άλλα τέτοια λάθη που εντοπίσαµε στο κείµενο,και
διορθώνουµε µε βάση τις γραφές του χφ Ν,είναι τα εξής:στ.324 µας αντί σου,στ.1262
τως αντί της,στ.1265-6 της αντί τως.∆ιoρθώνουµε σε πληθυντικό και την αντωνυµία του
στ.1728,διότι µάλλον αναφέρεται στον Στραγγίλιο και τη γυναίκα του (όπως στους στ.
1729,1730,1732),και όχι στο «χωριάτη».Για τη µετρική αποκατάσταση στο στ.1823
διορθώνουµε την αντωνυµία που παραδίδει η έκδοση (τον)σε του.
340.Για την έκφραση πρβ.την κρητική ευχή ς ε ναι ρεξή σου,ν σο µπέµπη
Θεός.Βλ.Πάγκαλος (1983),τ.7,σ.566.
360. ∆ιορθώνουµε τη λ. γυµν ς της έκδοσης µε την αυθεντικότερη γραφή πτωχ ν
που διασώζει το χφ Ν. Υπάρχουν στην έκδοση αρκετές επαναλήψεις λέξεων στον ίδιο
στίχο, ή στο δίστιχο, που οφείλονται στις επεµβάσεις του τυπογράφου ή ενός
προηγούµενου αντιγραφέα του κειµένου. Άλλες παρόµοιες επαναλήψεις, που
θεραπεύουµε σύµφωνα µε τις γραφές του ίδιου χφ, είναι οι εξής: τυχαίνει 23-4 (Ν τ ν
χει-µετέχει), σύρη 114 (Ν φέρη), τότες 726 (Ν πολλο ), µπρ ς 758 (Ν ε ς µίον), ν’
ποθάνη 1496 (Ν ν παθάνη).Βλ.και σχόλια στους στ.489,953,1345.
454.Το β΄ ηµιστίχιο στην Κοσµογ.του Χούµνου,βλ.στ.2262,2357,2828.
459.Λύνουµε τις δυσκολίες που παρουσιάζει η γραφή της έκδοσης,µε µια περίεργη
σειρά των διαδοχικών ρηµάτων ( θώρειε τον κ’ ρώτα τον), χρησιµοποιώντας τη
καλύτερη γραφή που παραδίδει εδώ το χφ Ν.
486.Η ίδια σύγκριση στην Κοσµoγ.του Χούµ.,στ.1730 σ ν βουβο ποµείνασι.
489. ∆ίνουµε τη γραφή του χφ Ν (ξενίζετo), αντί για το θαυµάζεται της έκδοσης.
Πρόκειται για εναλλασσόµενα συνώνυµα ρήµατα, όπως βλέπουµε και σε άλλα
υστεροβυζαντινά κείµενα. Έτσι, λ.χ., στον Φαλ. Ιστ., 131 ξενίζοµαι π ς λείπεσαι,
θαυµάζοµαι π ς χρειάζεις (όπου το χφ V έχει,αντιθέτως,τη σειρά θαυµάζοµαι-ξενίζοµαι).
Στα ίδια συµφραζόµενα µε το ρ.θαυµάζοµαι,το ξενίζοµαι,ως µτβ.,απαντά στο ίδιο έργο
του Φαλιέρου 135 πίστεψε κα θαυµάζοµαι α τε να τ θαυµάζεις (όπου το χφ Ν δίνει για
το πρώτο ρ.τη γραφή ξενίζοµαι).Ως αµτβ.βλ.,λ.χ.,Πηγά,Χρυσοπ.235.10 δέσποτά µου,
θαυµάζοµαί σε κα ξενίζοµαι ε ς τ ν λόγον σου.
496-7.Υπάρχει εδώ ένα χάσµα τεσσάρων στίχων.
502. Για το β΄ ηµιστίχιο, βλ. την συχνή έκφραση στον Ντελλαπ. ε ς τ ν καρδιάν
πόσω 1003,1042,1468,1827,328.
511.Στο δεύτερο ηµιστίχιο της έκδοσης διαβάζεται τ’ κουσεν πεθύµα,γραφή που
διορθώσαµε για το νόηµα σε κουσεν τό πεθύµα.Αυτή είναι η σειρά που έχουµε στο στ.
693 κουσεν κε νο τό πεθύµα.
339
539.Το δεύτερο ηµιστίχιο παραδίδεται υπέρµετρο: κύρης της καϊµένος.Για την

µετρική του αποκατάσταση µπορούµε να οβελίσουµε κάποιο από τα δύο άρθρα, την
αντωνυµία της (έτσι στο χφ Ν) ή να γράψουµε την κτητική αντωνυµία ως τση.Με τον
τελευταίο τρόπο αποκαταστήσαµε και τους στ. 550, 675, 1153, που είναι επίσης
υπέρµετροι στην παραδοµένη τους µορφή. Για άλλες παρόµοιες διορθώσεις βλ. και
Λεξιλόγιο,στα λήµµατα τς,τσ’,τσ ,τσ .
558. Ο στίχος είναι κάπως αινιγµατικός. Περισσότερο νόηµα θα είχε ως συνέχεια
του λόγου του βασιλιά (στ. 551-4), ο οποίος δηλαδή διατάζει τον Απολλώνιο να
παραδώσει τα γράµµατα στην πριγκίπισσα µόνο αυτοπροσώπως. Η ερµηνεία αυτή
προϋποθέτει,βέβαια,ότι υπήρξε µεγάλη διατάραξη της παράδοσης.Ως πιθανές εικασίες
προτείνουµε,παρότι δεν µας πείθουν απολύτως, τις εξής:κα «Τί ’ναι α τ που λέγουσιν»,
κα τότες παραδίδει,ή «κα ποιοί ’ναι αυτοί που λέγουσιν»,κτλ.,που καταλαβαίνουµε ως
εξής:η Τάρσια,µόλις βλέπει τον Απολλώνιο να µπαίνει µε τα έγγραφα στο δωµάτιο της,
ρωτά,εννοείται,είτε για το περιεχόµενό τους είτε για τους αποστολείς τους.
563.Ο Μ.Φιλήντας (βλ.Γλωσσογνωσία και γλωσσογραφία,τ.2,Αθήνα ²1984,σ.
80), υποστηρίζει ότι η λέξη βάγια δεν προέρχεται από τα ιταλικά, διότι το αρχικό
σύµφωνο b- της ιταλικής µορφής γίνεται µπ- στα ελληνικά,όπως έχουµε σε λέξης όπως
«µπάλα», «µπάνιο», κτλ.,αλλά απευθείας από τα λατινικά.Άλλες λέξεις που απαντούν
στο κείµενο και οι οποίες σχηµατίστηκαν κατά τη βυζαντινή περίοδο µε όµοιο τρόπο
είναι: βούκινο (bucinum ),βούλα (υστ.λατ.bulla),κιβούριν (ciborium ).Καθαρά λατινικά
δάνεια είναι τα εξής: κουµπίζω (accum bo), πεδουκλώνω (peduncula), κελί (cella),
µαντάτο (m andatum ),µάστορας (m agister),παλάτι (palatium ),σέλα (sella),σκάλα (scala),
στάβλος (stabulum ),στράτα (strata), τάβλα (tabula),φόρος (forum ), φουσάτο (fossatum ).
Άλλες λέξεις,για τις οποίες δεν είναι σαφές εάν προέρχονται απευθείας από τα λατινικά –
ή τα υστερολατινικά–,ή εάν πέρασαν στα ελληνικά διαµέσου της ιταλικής,είναι οι εξής:
καβαλικεύω,κολόνα,µόδος, ρδινία, ρδινιάζω,πόρτα,τέρµενον, φαµελία. Βλ.Battaglia
(1961),Boerio (1998),Ανδρ.Λεξ (³1983).
568.Ο στίχος απαντά αυτούσιος στον Ιµπ.(Βεν.)318.
600.H έκφραση του β΄ ηµιστίχιου και στον Ιµπ.(Βεν.)540.
601. Για παρόµοιες εκφράσεις, βλ. ∆εφ. Σωσ. (Βεν.) 262 ψέµατα λές, ταλαίπωρε,
στ ν κόµπον το λαιµού σου, Χρον. Βουστρ. 280.11 λαλε ς το ψέµατα, στ λαιµόν σου,
Ερωτ.Β 854 ψόµατα στ λαιµό σου.
613. Το χφ Ν διασώζει τη γραφή σότα. Ο σύνδ. απαντά στη Φαλ. Ιστ. (σότα) 60,
673,ίσως και στον Απόκ.177 (µε τη σηµασία «παρότι»): σόντα σ ς λογίζοντα, λλους
το ς γαπο σαν.Προέρχεται από το χρον.συνδ.’σ ν ταν,βλ.Πάγκαλος (1961),τ.3,σ.
426.
642.H λ. µιράς προέρχεται από το αραβικό am îr.Tη συναντάµε για πρώτη φορά
στον Θεοφάνη 698, 21. Άλλες µορφές στα ελληνικά είναι λ.χ. αµεράς, αµίρας, αµέρ,
εµίρ(ης).Ο όρος αρχικά προοριζόταν για τους αξιωµατούχους της ισλαµικής ναυτιλίας.
Αργότερα χρησιµοποιήθηκε και για τις διοικητικές αρχές. Προς τα τέλη του 13ου αι.
άρχισε να δηλώνει τους σουλτάνους ηγεµόνες των τουρκικών κρατιδίων, και τελικά
υιοθετήθηκε από τον οθωµανό σουλτάνο.Για περισσότερα σχετικά µε την σηµασιολογική
εξέλιξη του όρου,καθώς και για τις διάφορες παραλλαγές του στα ελληνικά και σε άλλες
ευρωπαϊκές γλώσσες,βλ.L.R.M enager,Am iratus-’Αµιρ ς,l’ Ém irat et les οrigenes de
l’Am irauté (XIIe-XIIIe siècles), Paris 1960, G . M oravcsik, Byzantinoturcica, τ. II.
Sprachreste der Türkvölker in der byzantinischen Q uellen,Berlin ²1958,σσ.66-8,H .R.
K ahane, «Byzantium ’s Im pact on the W est: the Linguistic Evidence», Illinois Classical
340
Studies 6 (1981) 404, Ε. Τrapp κ.ά. (επιµ.), Lexicon zur byzantinischen G räzität,
besonders des 9.-12.Jahrhunderts,τεύχ.1,W ien 1994,στο λήµµα αµηράς.Άλλες λέξεις
αραβικής και περσικής προέλευσης που απαντούν στο κείµενο είναι οι εξής: παζάρι
(περσ.pazar),φαρί (αραβ.fαras),καλαφατίζω (αραβ.qalfat,ίσως διαµέσου του ιταλικού
calafatare).
658.Για τη φρ.του β΄ ηµιστιχίου,που θυµίζει τη σηµερινή «για σένα ξηµερώνει»,
πρβ.λ.χ.Φορτ.Β 184 κι α τάνα δ το βρέχει.
681.Με βάση το στ.709,αλλά και τις γραφές του χφ Ν,διορθώνουµε τη γραφή της
έκδοσης χει σε ε χεν.Έχουµε έτσι και στις δύο περιπτώσεις χρήση του παρατατικού σε
δυνητική υποθετική. H αντίστοιχη έκφραση στον Pucci έχει αυτό το χρόνο: or che
potrebbe m aidir κτλ.
703.Αντί για τη φθαρµένη γραφή της έκδοσης στ φόρος,γράψαµε στ φόρον για να
αποφύγουµε τη χασµωδία,κατ’αναλογία µε τις φρ.των στ.694,1403.
704. Λύνουµε την υπερµετρία του α΄ ηµιστίχιο της έκδοσης (κα , γι ν τόνε
γνωρίσουσιν)χρησιµοποιώντας τη γραφή του χφ Ν.
720. Για το νόηµα του στίχου θα ταίριαζε περισσότερο η γραφή « τιµίστηκεν»,
δηλαδή υπολογίστηκε,διατιµήθηκε.Η έκδ.του 1805 δίνει τη γραφή τιµήθηκεν.Έτσι,µε
παρόµοιο τρόπο, στον Πτωχολ. [Β] 190-2 κ’ τιµήθηκεν λίθος/ βδοµήντα χιλιάδες/
λοστρόγγυλα δουκάτα.
737.Το β΄ ηµιστίχιο παραδίδεται στην έκδοση υπέρµετρο:χάµαι το ς πεδουκλ να.
Θεραπεύεται (καθώς επίσης και η κατάληξη του επόµενου ρ. πλακώνω) µε την οµαλή
γραφή του χφ Ν.
738. Για το ρ. λακτοπατ πρβ. Σαχλ. β 707. Έτσι µαρτυρείται και σήµερα στο
κρητικό ιδίωµα,βλ.Πάγκαλος (1961),τ.3,στο λήµµα λαχτοπατ .
754.Αντί για το λαµπρ ν των εκδόσεων του 1524 και 1553,το χφ Ν παραδίδει τη
γραφή γαµπρ ν.Έτσι και στην έκδοση του 1805.
765.Για άλλα παραδείγµατα της λ.παιγνίδια µε τη ίδια σηµασία βλ.Απόκοπ.329,
Αχιλλ.Ν 327,Βέλθ.1329,Ιµπ.(Βεν.)47,123,453,Θησ.(Βεν.)Β΄ 53.1-2,Χρον.Βουστρ.
42.10,Ερωτ.Β 2542.
775-6. Εάν ερµηνεύσουµε τη λ. ρίµα ως έµµετρο αφηγηµατικό κείµενο µε
οµοιοκαταληξία,ο ποιητής-αφηγητής φαίνεται να αναφέρεται εδώ στο αντίστοιχο χωρίο
της πηγής του όπου περιγράφεται η χαρά της γυναίκας µετά το γάµο,δηλαδή στη στροφή
42 του δεύτερου cantare του Pucci. Ωστόσο, δεν υπάρχει στο ιταλικό κείµενο κανένας
στίχος παρόµοιος µε το στ. 776 της Ριµάδας. ∆εν αποκλείεται γι’ αυτό να έχουµε εδώ
µιαν ανάµνηση κάποιας έµµετρης παροιµίας ή γνωµικού, ή ενός άλλου, ελληνικού
έµµετρου κειµένου.
783. Προτιµήσαµε να οβελίσαµε το τελικό –ν στη παραδοµένη γραφή τόπον,
κρατώντας έτσι την αύξηση του ρήµατος,παρότι δεν αποκλείεται να είναι αυθεντικότερη
η γραφή του χφ Ν: πε ν στ ν τόπον σώσασι. Όµοια διόρθωση έγινε επίσης, για την
µετρική αποκατάσταση,σε άλλους στίχους που παραδίδονται υπέρµετροι και στο χφ Ν,
όπως στο στ. 1550 (οβελίσαµε το τελικό –ν της αιτιατικής κόσµον, όπου η υπερµετρία
θεραπεύεται και µε τον οβελισµό του –ν στο επίθετο λον).Ίδια επέµβαση έγινε και στο
στ.1773,όπου παραδίδεται η γραφή παλάτιν.
809. Η έκφραση µε την οποία ο στιχουργός αποδίδει την εικόνα του προτύπου
(saietta difolgòr)απαντά και στην Κοσµογ.του Χούµνου ως αναφορά στη φωτιά,βλ.στ.
165,510,στον κεραυνό,βλ.στ.1132 κα πύρην βρέχει ο ραν ς µ στίαν φτουµένη,και
επίσης,για τη φωτιά του Θεού,στ.2143 ε δε φωτι ν ε ς τ βουν ν περίσσαν φτουµένη.
341
842. ∆ιορθώνουµε την παραδοµένη γραφή της έκδοσης (στηνασουσιν) µε τη

αυθεντικότερη του χφ Ν. Άλλα παρόµοια λάθη στη στοιχειοθεσία συλλαβών που
απαντούν στην έκδοση και διορθώνονται επίσης µε τις γραφές του ίδιου χφ είναι:στ.280
παράρθης,στ.845 βαλε,στ.1108 κινήσουµε.Επίσης διορθώνουµε τη λ.γαστήρας του στ.
1822 µε την καλύτερη γραφή της έκδοσης του 1553 (Έτσι και στην έκδ. του 1805 στ
γ ρας).
906. Το ρήµα «αραχνιάζω» απαντά και σε άλλα δηµώδη κείµενα της εποχής, βλ.
Κριαρ. Λεξ. Στα παραδείγµατα αυτά χρησιµοποιείται πάντοτε ο τύπος της µετοχής ως
επίθετο, µε την κυριολεκτική σηµασία (γεµάτος αράχνες), ή µεταφορικά
(εγκαταλειµµένος,απαίσιος ή εξαθλιωµένος).Σε αναφορά στους νεκρούς (µε συνδυασµό
µε το επίθετο «µαύρος») βλ.συγκεκριµένα Θρ.Κύπρ.Μ 469,Πένθ.θαν.160,Απόκοπ.
773. Η συγκεκριµένη εικόνα της Ριµάδας θα µπορούσε ίσως να µεταφραστεί µε την
αντίστοιχη νεοελληνική έκφραση «πάνιασαν τα χείλη της».Για το αόρ. τυφλάθη του β΄
ηµιστιχίου (από το «τυφλαίνοµαι», που σχηµατίζεται από το τύφλα),που ακούγεται και
σήµερα στην ανατολική Κρήτη,βλ.Χούµ.Κοσµογ.1350,Βοσκοπ.472,Παν.Ε 218.
915.Η λέξη µιλία µπορεί να έχει εδώ την έννοια της θεατρικής παράστασης,του
µονόλογου,έτσι όπως λέγονται από τον 18ο αιώνα κ.ε.οι επτανησιακές οµιλίες.Για τον
ορισµό, την προέλευση και τις επιδράσεις των «οµιλιών», βλ. Σ. Puchner, «K retische
Renaissance- und Barockdram atik in V olksaufführungen auf den Sieben Inseln»,
Ö sterreichische Zeitschrift für Volkskunde 30/79 (1976) 232-242, M . Αλεξιάδης, Ο
Αγαπητικός της βοσκοπούλας.Άγνωστη ζακυνθική «οµιλία» του Α.Γελαδά.Συµβολή στην
έρευνα του Ζακυνθικού λαϊκού θεάτρου,Αθήνα 1990,σσ.17 κ.ε.
921-2.Οι στ.αυτοί ταιριάζουν περισσότερο ως µέρος του λόγου του κόµη,παρά ως
συνέχεια της αφήγησης.Έτσι φαίνεται από το ακόλουθο ρήµα ακούω,και γενικώς από το
νόηµα της σκηνής. Πάντως, µε την ερµηνεία αυτή παραµένει άγνωστο σε ποια άλλη
γυναίκα αναφέρεται το πρόσωπο αυτό.Άλλη λύση,πιο παρακινδυνευµένη όµως,θα ήταν
η µετάθεση των συγκεκριµένων στίχων λίγο παρακάτω,για παράδειγµα,ύστερα από το
στ.946.
936-7. Οι υπέρµετροι στ. 388, 450 της ανοµοιοκατάληκτης ελληνικής διασκευής,
όπου απαντούν µαζί τα δύο ρήµατα καλαφατίζω και πισσώνω, οδήγησαν κάποιους
µελετητές να θεωρήσουν το ένα από τα δύο ως γλώσσηµα του άλλου,βλ.Spadaro (1989),
σ.194.Το ενδιαφέρον είναι ότι οι τεχνικοί αυτοί όροι ξανά χρησιµοποιούνται στη Ριµάδα
για να περιγραφεί η ενέργεια στεγανοποίησης του ξύλινου κιβωτίου,πρώτα µε στουπί και
κατόπιν µε πίσσα,όπου τοποθετείται το σώµα της «νεκρής».Παρόλο που δεν αποκλείεται
η τρέχουσα αυτή διαδικασία να ήταν γνωστή και στους δύο νησιώτες διασκευαστές,
πιστεύουµε ότι η κοινή χρήση αυτών των όρων στις ελληνικές διασκευές δεν είναι τυχαία.
Ας σηµειωθεί επίσης ότι οι λεπτοµέρειες αυτές λείπουν στα αντίστοιχα σηµεία τόσο του
Rom anzo αλλά και των Cantari.
953. Είναι αρκετά ελκυστική η ερµηνεία του γιατρ ς τ ς φύσης ως γιατρός
ειδικευµένος στη φυσιολογία του σώµατος,δηλαδή φυσιολόγος ή φυσιοθεραπευτής,και
της λ. φύση, που απαντά και στο επόµενο στ., ως φυσιοθεραπευτικής επιστήµης. ∆εν
αποκλείεται, όµως, να πρόκειται απλώς για ισοδύναµη έκφραση µε το δάσκαλος τ ς
γιατρικ ς, που έχουµε λίγο παρακάτω, στ. 965, που µεταφράζει το ιταλικό dotor di
m edicina που έχει το πρότυπο.H επανάληψη της λ.φύσης ενδέχεται να οφείλεται στην
διατάραξη της χειρόγραφης παράδοσης. Ως πιθανές αρχικές γραφές µπορούν να
θεωρηθούν,λ.χ.,οι λ.«δύσης» και «ζήσης».
1108.To χφ N δίνει την,ίσως προτιµότερη,γραφή ργή.
342
1124.Ύστερα από το σηµείο αυτό το χφ Ν παραδίδει δύο στίχους που λείπουν στην
έκδοση.
1174. Για να δηλώσει το κιβώτιο µέσα στο οποίο τοποθετείται το σώµα της
Αρχιστράτας,ο έλληνας ποιητής χρησιµοποιεί τη λ.κασέλα,µάλλον απευθείας από την
ιταλική cassa του προτύπου.Για να αποδώσει την ιταλική λ.avello,που αναφέρεται στο
φέρετρο της νένας της Τάρσιας, χρησιµοποιεί την κοινή βυζαντινή λ., λατινικής
προέλευσης, κιβούριν. Η λ. αυτή απαντά συχνά σε άλλα κρητικά έργα, βλ. λ.χ. Απόκ.
360,∆ιήγ.Αλεξ.926,1296,1902,Ερωτ.∆ 1947,1992.Για τη χρήση αυτού του όρου στη
βενετοκρατούµενη Κρήτη βλ.Φ.Κουκουλές,«Συµβολ ε ς τ ν Κρητικ Λαογραφία π
Βενετοκρατίας»,ΕΕΚΣ 3 (1940),29.Το κιβούρι απαντά και στη ∆ιήγησιν,για να δηλώσει
όµως το κιβώτιο µε το σώµα της γυναίκας του Απολλώνιου.
1211.Το επίθετο πελελός,καθώς και το ουσιαστικό πελελάδα,απαντά σε διάφορα
άλλα κρητικά έργα της εποχής,βλ.λ.χ. ∆ιήγ.Αλεξ.3946,Περ ξεν.69,Θυσία 370,478,
Ερωτ.Α 220,690,1073,Β 1598,Γ 1187,∆ 604,Ερωφ.Β 42,283,∆ 618.∆ιατηρείται
ακόµη σε παλαιά δηµοτικά τραγούδια και στην κεντρική Κρήτη, βλ. Ι.Α. Κονδυλάκης,
Κρητικόν λεξιλόγιον,Ηράκλειο 1990,στη λ.πελελός.Κατά τον Αλεξίου (βλ.Γλωσσάριο
στον Ερωτ.) η λ. προέρχεται από τα ισπανικά pelele, δηλαδή µαριονέτα. Ο µελετητής
θεωρεί άσχετο το πολωλώς που προτείνουν άλλοι (βλ.,λ.χ.,Ανδρ.Λεξ.).
1215.Η ∆ιονίδα απειλεί τον υπηρέτη τους για να εκτελέσει την σκληρή της εντολή.
Το ρήµα σώνω µπορεί να σηµαίνει εδώ είτε «αποτελειώνω», «σκοτώνω», είτε απλώς
«δείχνω όλη µου τη δύναµη πάνω σε κάποιον».Η τελευταία ερµηνεία θα ήταν πιο κοντά
στο αντίστοιχο χωρίο του ιταλικού προτύπου (Se no,non tornar là ov’io abbia posanza!).
1224. Για την φρ. του β΄ ηµιστιχίου, πρβ., λ.χ., Χούµ. Κοσµογ. 1568 στ ν γ ν ν
τόνε χώσουν,2104 κα µέσα τόνε χώνει.
1234. Για ανάλογες εκφράσεις που εξεικονίζουν τον τύπο της δεήσεως στην
ελληνική ρητορική παράδοση,βλ.,λ.χ.,Πτωχολ.[α]953 κ.ε.δουλικ ς τοίνυν γέρων/κα
τ ς χε ρας δεδεµένος/ προσεκύνησε κα ε πεν/ πρ ς τ ν βασιλέα,Λόγ.∆υστ.456 δένει τ ς
χε ρας του σφικτά, πίπτει ε ς γ ν µπρός του, Αχιλλ. N 352 δένει τ χέρια, προσκυνε
πατέραν κα µητέραν, Περ ξεν. 338 τ χέρια µου δένω σφικτ , τ ς πέτρες προσκύνουν,
Ιµπ.239 δένει τ χέρια του σφικτ , ς πρεπεν ξίως/κα προσκυνε τιµητικά πατέραν κα
µητέραν,Χούµ.Κοσµογ.1019 δένει τ χέρια τ’ ’Αβραάµ,α το ς παρακάλει,∆ιήγ.Βελισ.
[ρ] 241 δένει σφικτ τα χέρια του,πίπτει ε ς γ ν ταχέως,Ντελλαπ.262,1525,2252 δένει
τ χέρια δουλικ ς,Φαλ.Ενύπν.47 δένω γοργ τ ς χε ρας µου,τρέχω κα προσκυν τον.
Αντίστοιχες εκφράσεις υπάρχουν και στις λατινογενείς γλώσσες.Θυµίζουµε τη γαλλική
έκφραση pier à jointes m ains (βλ.Ystoire 105.2) και την ιταλική fare de le bracia croce
(βλ.CantariI 46d,IV 2h.,κ.ά.) Για τo θέµα της χρήσης των χειρονοµιών ως έκφρασης
των συναισθηµάτων, χαρακτηριστικής των µεσογειακών λαών, βλ. J.Cl. Schm itt, Lα
raison des gestes dans l’O ccident m édiéval, Paris 1990, J. Brem m er- H . Rodenburg
(επιµ.),Α Cultural H istory of G esture from Antiquity to the Present D ay,O xford 1991,
σσ.15-35.
1345.Η επανάληψη του β΄ ηµιστιχίου του προηγούµενου στίχου αποτελεί άλλη µια
από τις πολλές φθορές που έχει υποστεί το κείµενο από το οποίο αντλεί η έκδοση. Το
λάθος αυτό απαντά,εκτός από το στίχο αυτό ( φέντη στ ν Θεόν σου)και στο στ.1630 (µ
το Θεο τ ν χάρη).Και οι δύο γραφές θεραπεύονται µε βάση το χφ Ν.
1348.Για την έκφραση αυτή,πρβ.Θυσία 842 κι ς κλάψουσι τ µάτια σου κι ς µ
πονέσ’ ψή σου,Ερωτ.Γ 1384 λόγιασε τά ’παθα γι σέ,ν µ πον καρδιά σου.
343
1403.Παραδείγµατα του ρ.«στιχολογ » και του ουσιαστικού «στιχολογία» έχουµε

στη βυζαντινή θρησκευτική παράδοση. Οι όροι αυτοί δηλώνουν σ’ αυτά τα κείµενα τη
απαγγελία του ψαλτηρίου.Βλ.Lam pe και Sophocles s.v.
1404. Ανάλογες περιγραφές της αντίθεσης που υπάρχει ανάµεσα στην εσωτερική
συναισθηµατική κατάσταση και την εξωτερική εµφάνιση απαντούν και σε άλλα δηµώδη
υστεροµεσαιωνικά κείµενα,βλ.λ.χ.Πόλ.Τρωάδ.22-2 τ ν δόλον σω κρυπτεν, ξωθεν δ
τ φίλτρον/ κα πρόσωπον χαροποι ν δειχνεν ε ς κε νον, 630 H πικρία κ τ ν καρδίαν
µου κα φόβος κ τ ν νο ν µου.Συχνότατη είναι και η εικόνα της «φλόγας» που καιει την
καρδιά,βλ.λ.χ.Χούµ.Κοσµογ.1063 ‘Ως τό ’κουσεν ’Αβραάµ,µέσα καρδιά του φλέγει,
1260 πο τ σπλαγχνα κ’ ψυχ δι τ τέκνον φλέγει,Περ ξεν.246 βγαίνει φλόγα,καίει
µε, τ µέλη µου χωνεύουν. Βλ. επίσης, ως έκφραση της ψυχικής ταραχής των
ερωτευµένων, ∆ιγ.Αρκ.Α 251 φλόγαν ε χεν τ ν ρωτα,φωτι δ τ ν γάπην,Φαλ.Ιστ.
΄Ον.75-6 ‘Ο φόβος τ ς γάπης σου κα τ ς πεθυµι ς σου/κάµνουν ζεστ τ µέλη µου κα
τρέµεται καρδιά µου,Φαλ.Ενύπν.79 ν µ ν πρικαίνω τ κορµ κα τ ν καρδι ν φλέγω,
Θησ.(Βεν.)Γ΄ 35.4 τόσο γ γάπη φλόγιζεν πέσω τ ν καρδιά τους,Ερωτ.Γ 461 µά ’ρθε
φωτι π τ ν κόλασην, π διαµόνου χέρα,/ κ’ ριξε φλόγα κα καηµ στ σωθικά σου
µέσα,Γ 347 κ’ε ναι καρδιά µου στ ν πυρ κα καίγεται στ λάβρα.Επίσης βλ.Παν.Α 310,
347,Β 264,Γ 430,Ε 110 κ.ά.Παρόµοιες εικόνες απαντούν και στη δυτική λογοτεχνία,
βλ.λ.χ.H A 17 (filia regis)vulneris saevo carpitur igne,18 (regina)figitin pectore vultus,
CantariII22d E sìla incende l’am oroso bene.
1405. Το ρ. «µετρολογ » (µιτρολογ Ν), απ’ όσο ξέρουµε, δεν απαντά σε άλλα
δηµώδη κείµενα της εποχής.Στην έκδ.του 1805 αντικαθίσταται από τον τύπο µοιρολογ .
Ίσως η αρχική λ.ήταν «µετριολογ »,βλ.∆ηµητράκ.στο λήµµα «µετριολογο µαι»:λέω
µέτρια,µειωτικώς,εξευτελιστικώς.Η τελευταία σηµασία ταιριάζει µε την έκφραση που
απαντά στο αντίστοιχο σηµείο το κείµενο του Puccifarsibeffe.Bλ.Battaglia,στο λήµµα
«beffa»:ridere alle spalle dialtriperdisprezzo,non prendere sulserio.
1412.Για το ρ.δακρυώνω δεν βρήκαµε άλλα παραδείγµατα ως µτβ.σε κείµενα της
εποχής.Η συνηθισµένη του σηµασία είναι δηλαδή «δακρύζω»,γι ’αυτό ίσως θα έπρεπε
να διορθωθεί η αιτιατική νθρωπον σε ονοµαστική,όπως έγινε και στην έκδ.του 1805.
To χφ Ν δίνει πάντως την γραφή µε τελικό –ν.
1426-32. Το χωρίο αυτό παρουσιάζει όχι λίγα προβλήµατα. Στο πρώτο στίχο η
έκδοση δίνει τη φθαρµένη γραφή πούπετε. Τη θεραπεύουµε µε βάση το χφ Ν. Η λ.
τινάδες έχει αµφίβολη έννοια. Μπορεί να σηµαίνει απλώς «κάποιοι». Έτσι συνδέεται
νοηµατικά ο στίχος αυτός µε όσα αφηγήθηκαν παραπάνω. ∆εν αποκλείεται να
υποδηλώνει επίσης τις «πολιτικές»,για τις οποίες κάνει λόγο ο ποιητής στη συνέχεια.Βλ.,
γι’ αυτήν την έννοια, Συµφορά 21-2 κα ρίκτει σπίτια ρχοντικά,παλάτια τ ν κριτάδων,/
κκλησι ν καµπαναρι κι λλων πτωχ ν τινάδων,Πικατ.Ρίµα 154 ταξίδια δ δ γίνονται
ν δέχουνται τινάδες,295 ν το ς ρπάζης µ σφαγο ν ’κ τ χέρια τ ν τινάδων.Αµέσως
µετά από το στίχο αυτό παρεµβάλλεται ένα περίεργο δίστιχο. Πρόκειται µάλλον για
λογοτεχνικό υπαινιγµό ή κοινό σατιρικό τόπο.Η αποστροφή και οι κατηγορίες προς τις
πόρνες και τους εραστές τους συνεχίζονται στο στ.1429.Στο δεύτερο ηµιστίχιο του 1431
θα περιµέναµε για το νόηµα το αρνητικό µόριο δ ν. Έτσι διαβάζεται άλλωστε στο
απόσπασµα από χειρόγραφο που παραθέτει ο Μorgan (1960),σ.389,καθώς και στην έκδ.
του 1805. Για την έκφραση αυτή, βλ. παρόµοια παραδείγµατα σε άλλα κείµενα στα
σχόλια για τις παροιµιώδεις εκφράσεις στο κεφ.για το ύφος της Ριµάδας.
1450.Για την φρ.του α΄ ηµιστιχίου,πρβ.Φορτ.Α 220 κι πόµεινα σ ν ξύλο.
344
1455-6. Τέτοιου είδους προσφωνήσεις προς το αγαπηµένο πρόσωπο (βλ. και στ.
1019, 1543-4) απαντούν πολύ συχνά στα βυζαντινά και µεταβυζαντινά κείµενα. Οι
κοινόχρηστες αυτές οικείες ελληνικές εκφράσεις και συνδυασµοί χρησιµοποιούνται
ενίοτε µτφ.ως προς την ίδια τη ζωή του προσώπου που µιλά.Έτσι,για παράδειγµα,στον
Πτωχολ.[P]279-81 ν µ χάσης τ ν ζωήν µου/κα στερήσης µου τ φ ς µου,/ τ φ ς τ ν
µµατϊ ν µου. Συνήθως όµως απαντούν σε ερωτικά συµφραζόµενα (βλ., λ.χ., Ρ∆ 6.322
φθαλµ κα φ ς κα πνο ∆οσικλέος,∆Χ 6.58 φθαλµ κα φ ς κα πνο κα καρδία,∆ιγ.
Ακρ.Ε 371ψυχή µου, µµάτια µου,καρδιά µου, ναπνοή µου,∆ιήγησις 376 ν πάγω µ τ
µάτια µου κα µ τ φ ς µου,Βέλθ.1158,Φλώρ.τ φ ς µµατι ν [… ]τ ν δικ ν µου,/τ
φύλλα τ ς καρδι ς κα τ ν νασασµόν µου,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.Μ 1201 κ.ε. Ω παραδείσου
γλυκασµέ, ψυχ ς παρηγορία [… ] κα το θανάτου µου ζωή, τ φ ς τ ν φθαλµ ν µου,
Φαλ. Ιστ. Ω πολυζητηµένη µου, φ ς µου κα ψυχή µου), καθώς και σε γονικές
εκδηλώσεις αγάπης (βλ., λ.χ., ∆ιγ. Ακρ. Ε 540 µµάτια µου, καρδία µου, τ φ ς τ ν
φθαλµ ν µου,∆ιήγησις 207 τ ν χω φ ς κα µάτια,769 χω σε µµάτια µου, χω σε,φ ς
κα δόξαν, Ιµπ. 219-20 Φ ς µου, ψυχή µου, µµάτια µου, καρδιά µου, νασασµός µου,/
παντοχ κι λπίδα µου,σύστασις δική µου,Φλώρ.1177-8 Υ έ,τ φ ς τ ν φθαλµ ν µου
τ ς λης µου καρδίας,/ υ έ µου, γάπη µου καλή, παντοχή,υ έ µου,Χούµ.Κοσµογ.637
Μόνος σ µ’ πόµεινες, τ φ ς τ ν µµατι ν µου, Βοσκοπ. 354 κα α τείνη πο ρωτ ς,
τον παιδί µου,/ θάρρος µου το φτωχο κα παντοχή µου, Ερωτ.Ε 1478 πο τ ν ε χα
θάρρος µου, παντοχή κι λπίδα,Γ 105 σύ ’σουνε τ µάτια µου, σ ’σουν τ φ ς µου,
Θυσία 378 κι σύ ’σουνε τ µάτια µου,κι σ ’σουν τ φ ς µου,525 παιδί µου,κανακάρη
µου, θάρρος κι παντοχή µου, παρηγοριά κα ζήση µου, Φορτ. Γ 597 τ φ ς µου κα τ
µάτια µου,θάρρος κα παντοχή µου,Ε 307 κόρη µου γαπηµένη µου,φ ς κα παρηγοριά
µου).
1486. Ο ποιητής εισάγει εδώ ένα καινούριο στοιχείο, την προηγούµενη γνωριµία
ανάµεσα στον ήρωα και τον ηγεµόνα της Μυτιλήνης.Με τη λεπτοµέρεια αυτή,που δεν
υπάρχει στην υπόλοιπη παράδοση, ο έλληνας διασκευαστής εξηγεί την επιµονή και τη
φροντίδα του προσώπου αυτού να βοηθήσει ψυχολογικά τον Απολλώνιο.
1508.Η έκφραση του β΄ ηµιστιχίου και στην Κοσµογ.του Χούµ.,βλ.στ.935 κ.ε.
συγγίνου µ τ ν δούλην µου [… ]µήπως κ’ε ρ σε θάνατος [… ]κα ,τι κοπιάζεις χάνεις.
1525.Υπάρχουν δύο πιθανές ερµηνείες για το στίχο αυτό.Μπορούµε καταρχήν να
τον θεωρήσουµε ως σχόλιο του αφηγητή για την κακή επιρροή του διαβόλου στις σκέψεις
των ανθρώπων και,συγκεκριµένα,στην αντίδραση της Τάρσιας.Η λεπτοµέρεια αυτή δεν
απαντά σε καµία από τις άλλες διασκευές.Πουθενά δηλαδή η ενέργεια της Τάρσιας δεν
φαίνεται να έχει σεξουαλικό στόχο, απλώς θέλει µε τρόπο αφελή να αγκαλιάσει τον
Απολλώνιο,διότι δεν ξέρει πια τι να κάνει για να τον παρηγορήσει και να τον βγάλει από
το πλοίο. Το ίδιο µάλλον συµβαίνει και εδώ. Εκείνο όµως που κυρίως µας κάνει να
απορρίψουµε την ερµηνεία αυτή είναι η ασυνέπεια που µπορεί να δηµιουργείται έτσι στο
χαρακτηρισµό του προσώπου.Η αντίδραση αυτή δεν θα ταίριαζε µε όσα ξέρουµε για την
Τάρσια από τα προηγούµενα επεισόδια στο πορνείο. Γι’ αυτό, πιστεύουµε ότι ο στίχος
ανήκει στο λόγο της Τάρσιας.Στην τελευταία της προσπάθεια να πείσει τον Απολλώνιο
να βγει έξω,αυτή προειδοποιεί τον Απολλώνιο για το κακό που του προκαλεί ο ∆αίµονας,
βάζοντάς τον να απαρνηθεί τον κόσµο και να καταρρεύσει.
1568. Η εικόνα αυτή είναι µια από τις πιο αγαπηµένες των βυζαντινών και
µεταβυζαντινών στιχουργών. Παρουσιάζεται σε πoικίλες µορφές, πρβ. λ.χ. τα εξής: YY
7.9 λας θαλάσσας δακρύων κκενο σα τ ν φθαλµ ν, Πόλ. Τρωάδ. 626 τ δάκρυα της
ο δ ν κρατο ν,τρέχουν σπερ ποτάµι,Φλώρ.1000 τρέχουν τ µάτια θλιβερ τ δάκρυα ς
345
ποτάµιν, Φαλ. Ιστ. 470 πέφτασιν τ δάκρυα µου στ’ ριόν της τ τραχήλι, Πικατ. Ρίµα
543-4 κα σ ν ποτάµι τρεχεν τ ν µµατι ν τ στάµα/κα π τ δάκρυα τ πολλ τ ν γ ν
πηλ ν κάµαν, Χούµ. Κοσµογ. 1856 τ’ µµάτιν κάµνει νέφαλα κα σ ν χειµώνας βρέχει,
∆εφ.Σωσ.(Βεν.) 238 τ δάκρυά της τρέχασιν ς τρέχει τ ποτάµι,Θησ.(Βεν.) Β΄ 34.3
(Τ δάκρυα της) µόνον πάντα τρέχασι, ς βρύση κατεβαίναν, Ερωτ. Α 1028 τ µάτια
τρέχαν ποταµός,στ γ πηλ ν κάνα,Α 131 κ’ τρέχασι τ µάτια του,στ γ πηλ ν κάνα,
Γ 1484 κα ποταµ τ µάτια τως κα βρύσην κινο σα, Ερωφ. Α 293 βρύση γίνοντα τ
µάτια τ καηµένα,Παν.Β 466 Γιάντα σ βρύσες τρέχουσι τ µάτια τ δικά µου,Θυσία 453
ν τρέχουσι τ δάκρυα σου χάµαι στ ς γ ς τ ν πάτο,Φορτ.Ε 83 τ δάκρυά µου τρέχουσι
κα τρέµει τ κορµί µου.
1586.Η λ.γάµος µόνο µεταφορικά µπορεί εδώ να χρησιµοποιήθηκε,µε την έννοια
«συγκέντρωση πλήθους» ή «πανηγύρι».Περισσότερο νόηµα θα έδινε η µορφή «χάµος»,
δηλαδή «ζηµιά»,«καταστροφή»,µε παρατονισµό βέβαια του κανονικού τύπου «χαµός».
1647. Η στάση της Αρχιστράτας περιγράφεται µε µια εικόνα κοινή στα δηµώδη
αφηγηµατικά κείµενα.Συχνά υποδηλώνει την ψυχολογική κατάσταση του πρωταγωνιστή.
Βλ. λ.χ. Φλώρ. 851 ν χ τ βλέµµα χαµηλά, ν µεριµν ψυχή, Βέλθ. 376 ντέχνως
ναστέναζεν,ε χεν ε ς γ ν τ βλέµµα,Ερωτ.∆ 733 τ µάτια τση χαµήλωσε,χάµαι στ γ ς
συντήρα.
1650.Υπάρχουν διαφορετικές ερµηνείες για το νόηµα του τέλους του στίχου.Ίσως
έχουµε να κάνουµε εδώ µε τη συνηθισµένη στο κείµενο ανάµικτη χρήση του ευθύ και
πλάγιου λόγου.Θα έπρεπε να γράψουµε τότε εντός εισαγωγικών µόνο το φέντης µου!
Πιθανή γραφή για τις τρεις τελευταίες συλλαβές του στίχου θα ήταν κα ,’πού ’τον,µε
την εξής έννοια:«και,έτσι καθώς ήταν» κτλ.Πιθανόν όµως να συνεχίζεται εδώ ο λόγος
της γυναίκας, που απευθύνεται στον Απολλώνιο σε γ΄ προσ. εν. Παρόµοιες εκφράσεις
έχουµε, λ.χ., στη Συµφορά 31: «’Αφέντη µου, κα πο ’σαι δά, πατέρα!». Επίσης, βλ.
Θυσία 934: «Μάνα µου, κα πο νά ’σαι; ». Στο συγκεκριµένο στίχο της Ριµάδας
εξυπακούεται µάλλον « φεντία σου».
1656-7.Η εικόνα απαντά και στο αντίστοιχο σηµείο του Pucci,βλ.CantariV I10gh
E poscia l’abracciò,facendo alquanto/grande letizia m ischiata con pianto.∆άκρυα χύνει
επίσης από χαρά ο πεθερός του Απολλώνιου στα δύο κείµενα, πρβ. Cantari V I 32d,
Ριµάδα 1771.Για το µοτίβο αυτό σε άλλα κρητικά κείµενα,βλ.Χούµ.Κοσµογ.379 κα
α τ ς κ τ ν πολλ ν χαρ ν ρχίζει δι ν κλαίγη,Παν.πρόλ.84 τ π ς τ κλάηµα γλήγορα
σ’ πολλ χαρ γυρίζει, Φορτ. Ε 120 τ δάκρυά µου τρέχουσι, κλαίγω π τ χαρά µου,
Ερωτ.Γ 887 ε χαρίστησε κι π’τ χαρά του κλαίγει,Γ 996 τ κλάηµα φέρνει γέλιο,Γ 1328
κι π’ τ χαρ στ µάτια τση τ δάκρυα κατεβα να,Α 890 κάνει κα κλα σι κα γελο ν τ
µάτια τ ν νθρώπω.
1695.Παρόµοιο παράδειγµα της έκφρασης του πρώτου ηµιστιχίου έχουµε ήδη στον
Σοφοκλή,βλ.ΟΤ 53 τοσόνδ’ χεις τόλµης πρόσωπον.Στην υστεροβυζαντινή ποίηση,βλ.
επίσης Πτωχολ. [α] 773 χεις πρόσωπον κα βλέπεις [… ] κα µολογε ς µεγάλως; ∆εν
αποκλείεται,πάντως,να πρόκειται για µεταφραστικό δάνειο.Για τη συνηθισµένη χρήση
της λ.faccia ως coraggio,ardire,im pudezza,κτλ.,βλ.Battaglia (1961),στο λήµµα faccia
8.
1698. Ανάλογη χρονική χρήση του τό + απαρέµφατο µε την έννοια του «όταν»,
«µόλις» έχουµε σε πολλά άλλα δηµώδη κείµενα της εποχής.Βλ.λ.χ.Απόκοπ.53 κ’ γ τό
δε ν τρόµαξα,Πικατ.Ρίµα 72 τό δε ν τον, φοβήθηκα.
1731-1740.Το χωρίο όπου περιγράφεται η τιµωρία και ο θάνατος µε λιθοβολισµό
του Στραγγίλιου και της ∆ιονίδας από το λαό της Ταρσού περιέχει µερικά ερµηνευτικά
346
προβλήµατα. Πρώτα απ’ όλα η λ. µιστ ς του στ. 1731 µπορεί να σηµαίνει υπηρεσία,
αγαθοεργία.Ο στίχος θα έχει το εξής νόηµα:«(ο κόσµος) το θεωρούσε αυτό (το θάνατο
του ζευγαριού)ως µεγάλη υπηρεσία προς τον Απολλώνιο».∆εν αποκλείεται όµως να έχει
την έννοια της χρηµατικής ανταµοιβής. Αυτή η ερµηνεία φαίνεται να ταιριάζει µε τον
αρνητικό χαρακτηρισµό µε τον οποίο σκιαγραφεί στη συνέχεια ο ποιητής την άγρια
στάση των ανθρώπων της Ταρσού απέναντι στον ένοχο ζευγάρι, καθώς και στο δούλο
τους. Σκεπτόµενοι δηλαδή την πληρωµή που θα έπαιρναν από τον Απολλώνιο µε την
εκτέλεση αυτή,όλοι κρατούν µια πέτρα στο χέρι τους και περιµένουν σ ν ληστάδες να
τους θανατώσουν.Η βίαιη συµπεριφορά των πολιτών υπογραµµίζεται και στον Pucci,βλ.
CantariV I26.∆εν είµαι τόσο σίγουρος για το νόηµα του στ.1739.Εάν θεωρήσουµε ως
υποκείµενο του τελευταίου ρ.το λαό της Ταρσού,θα είχε το εξής νόηµα:«η ανταµοιβή
πραγµατοποιήθηκε αφού έκαναν την υπηρεσία τους». Ο στ. αυτός πιθανόν όµως να
αποτελεί ένα σχόλιο του αφηγητή για το αναµενόµενο τραγικό τέλος των δύο προσώπων:
«έτσι έγινε η ανταµοιβή που τους άξιζε για όσα διέπραξαν». Η ερµηνεία αυτή
παρουσιάζει και ένα άλλο κοινό στοιχείο µε τη ∆ιήγησιν.Και εδώ,στο αντίστοιχο σηµείο
αυτής της διασκευής,(βλ.στ.818 κ.ε.) παρεµβάλλεται ένα σχόλιο του αφηγητή-ποιητή
για το συγκεκριµένο επεισόδιο, µόνο που στη Ριµάδα δεν υπάρχει βιβλική παραποµπή.
Μια άλλη δυσκολία εντοπίζουµε στους στ. 1737-8. Παρότι δεν αποκλείεται η λ.
ντρόγυνο να σηµαίνει εδώ «παντρεµένη γυναίκα»,το πιο πιθανόν είναι να έχουµε εδώ
κάποια φθορά του κειµένου. Η διατάραξη της παράδοσης φαίνεται και στην ατελή
οµοιοκαταληξία του διστίχου. Ίσως, αντί για το όνοµα Στραγγίλιος, να υπήρχε στο
πρωτότυπο κείµενο το όνοµα της κόρης του,όπως έχουµε στη ∆ιήγησιν:κα παίρνουν τ
ντρόγυνον µο µ τ ν Ζαπέτταν.
1741.Εννοείται η ευγνωµοσύνη του Απολλώνιου για την αγάπη που του έδειξε ο
λαός.Έτσι και στα ιταλ.,σε παθ.φωνή,perché ilCom un fosse m eritato.
1743. Το β΄ ηµιστίχιο συχνό στην Κοσµογ. του Χούµνου, βλ. στ. 656, 754, 794,
987,1113,2399.
1756. Για το πρώτο ηµιστίχιο χρειάζεται µάλλον κάποια διόρθωση. Περισσότερο
νόηµα θα είχε εάν γράφαµε το επίρ.κε αντί για το σύνδεσµο κα .∆εν αποκλείεται επίσης
να γράφτηκε στην έκδοση κατά λάθος η λ.γιαλόν αντί για γαµπρόν,ή αντί για λαόν,όπως
διαβάζεται στην έκδ.του 1805.
1870.Ερµηνεύουµε εδώ τη λ. χθρ ς ως αντίπαλος.Ενδέχεται,όµως,να αναφέρεται
εδώ ο ποιητής και στον «εχθρό του ανθρώπου»,το διάβολο δηλαδή,και το ρ.σκοτώνω να
έχει την έννοια του «καταστρέφω»,«διαφθείρω».
347
Λεξιλόγιο
Για την πληρέστερη κατανόηση του κειµένου της Ριµάδας κρίναµε σκόπιµο να
συµπεριλάβουµε στο Επίµετρο και το λεξιλόγιό της. Στόχος αυτού του λεξιλογίου είναι
επίσης να αποτελέσει βοήθηµα για τη µελέτη της γλώσσας και του ύφους της Ριµάδας.
Στο λεξιλόγιο που ακολουθεί περιέχονται όλες οι λέξεις που απαντούν στο κείµενο.
∆ηλαδή περιλαµβάνει όχι µόνο τις δυσνόητες λέξεις,αρχαϊκές και ιδιωµατικές,καθώς και
τις λέξεις που παρουσιάζουν γλωσσικό ενδιαφέρον για τον τύπο τους, αλλά και τις
κοινότερες. Σ’ αυτό το index verborum δεν έχουν συµπεριληφθεί οι κοινοί τύποι του
άρθρου,οι αδύνατοι τύποι της προσωπικής και της κτητικής αντωνυµίας.Για το σύνδεσµο
καί δίνουµε ορισµένα µόνο παραδείγµατα των ποικίλων του χρήσεων. Σε µερικές
περιπτώσεις δεν δώσαµε όλες τις παραποµπές, αλλά περιοριστήκαµε στη δήλωση
«συχνότατα».
Όταν η σηµασία µιας λέξης είναι πιο σπάνια παραπέµπουµε στις Σηµειώσεις στο
κείµενο.Έγιναν παραλληλισµοί µε το ιταλικό πρότυπο όταν κρίθηκε ενδιαφέρον.
∆εν αναπαράγουµε τους παρατονισµούς του κείµενου. Για τις διορθώσεις, που
σηµειώνονται µε αστερίσκο, βλ. κεφ. Μέτρο και O µοικαταληξία, σηµ. 21, 26, και
Σηµειώσεις στους στίχους 360,842.
348
Λεξιλόγιο
Α
βλ. ν.
γάλι γάλι σιγά σιγά 395.
γάλλοµαι χαίροµαι πολύ,ευφραίνοµαι γάλλονταν 883,963.
γάπη, έρωτας 502, 529, 532, 538, αγαπηµένο πρόσ. 559, 648, 1544,
εκτίµηση,φιλία,συµπάθεια 1113,1121,1178,1194, γι’ γάπη µου σε
ένδειξη εκτίµησης για µένα,για χατίρι µου 1124,1741.
γαπ γαπ ς 568, γαπο σαν 1045, γαπηµένο 1792.
γγελος, 998.
γιαστήρι,τ άγιος τόπος 1032,1622.
γιος όσιος 84,επίθ.τιµιότατος,σεβάσµιος 1621,1630,1889.
γκυλώνω λυπώ γκύλωσε 1583.
γοράζω 1288,1367.
γούργουθας, λάκκος,γούρνα 318,326.
γρικ βλ.( )γρικ .
γριοσύνη, κακοκαιρία 291*.
γωµε πήγαινε 386.
δελφ ς 209,246,καλός φίλος 1072,1120,σε προσφών.προς τους αποδέκτες
του έργου δελφο 1827.
διαφόρετα αδιάφορα 156.
δικία, παραβίαση της δικαιοσύνης,κακία 105,άδικο πράγµα 227.
δικο κρίµα 1495.
έρας, στη φρ. παίρνω σ ν . ανακουφίζοµαι, ξεκουράζοµαι 312, 405, 462,
542.
θιβολή, ιστορία, διήγηση 127, 447, 834, 1034, θέµα, ζήτηµα 132, 142,
συζήτηση,οµιλία 424,839,λόγος,παροιµία 658.
δα, βοήθεια,ενίσχυση,στη φρ. δίνω .βοηθώ 1180.
α µα,τ 993,χάνεται τ α µα µου χάνω τις αισθήσεις 74,382,α µατα 1529.
α τία, λόγος 241,1691.
α ώνιος 346.
κλουθ ακολουθώ,πηγαίνω πίσω από κπ. κλουθούσασι 781,προστ. κλούθα
816.
κόµη 302,309,404.
κού(γ)ω αόρ. οριστ. κουσες 1599, κουσε(ν) 693, 847, 1036, κουσε(ν) 73,
251,453,495,501,511,635,673,857,977,1027,1147,1333,1391,
1449,1559,1747,το / πού ’κουσε 1103,1512, κουσε 1193, κο σαν
923,1847, κούσασι 705,1727,πρτ. κουγεν 597,µελλ. κούσει θέλετε
10,117,ενστ.υποτ. κούγω 380, κούγη 210,500,αόρ.υποτ. κούση
1564, προστ. κουσε 587, 1362, κούσετε 1394, αόρ. µεσ. κούστην
1745.
κουµπίζω αποθέτω, παραδίδω, αφήνω (για το κέρδος) 1410 (δυνατή και η
σηµασία ως αµτβ.ξαπλώνω,κοιµούµαι).
κρίβεια, έλλειψη 247.
κριβ ς αξιόλογος, πολύτιµος, σπουδαίος 250, 324, 1007, 1496, αγαπητός,
µονάκριβος 924,1119,1140,1386,1592,1880.
κροσυµφέρω συνέρχοµαι κάπως, αόρ.οριστ. κροσυνήφερε 343,351.
λάθαστα χωρίς λάθος,αλάνθαστα 130.
λάργο µακριά 879.
λαφραίνω αόρ. λάφρηνε 559.
349
Λεξιλόγιο
λείφω 990.
λήθεια, 587,1273.
λλάζω 396,586,886,1378.
λιεύω ψαρεύω 330.
λίµονο 1143.
λλ 200, λλά καί εφόσον,επειδή 406.
λλέως διαφορετικά,αλλιώς 295, λλίως 512
λλος επίθ.και αντων.συχνότατα,γεν. λλο 920, λλουν ν 402.
λογο,τ 680,737,1613.Βλ.και φαρί,µα ρο.
µάδι βλ. µάδι.
µα(ν) µια που,εφόσον 365,614,805.
µαρτία, 40,68,88,91,164,1364.
µαχα χωρίς έριδες και διαµάχες 1854.
µε, µέτε πήγαινε,πηγαίνετε,εµπρός 71,385,437,687,691,1372,1621,1623.
Βλ.και αρχ. γωµε.
µ( ) αλλά 55,150,178,747,846,1265,1276,1556, µ 428,744,1805.
µελάγρα, νωθρότητα,µελαγχολία,ολιγωρία 1518.
µέριµνα ξέγνοιαστα,χωρίς φροντίδα 1840.
µέτρητος 1347.
µίλητος 1700.
µιράς, στρατηγός,ηγεµόνας µουσουλµανικών κρατιδίων, πληθ.–άδες 642.
µποδίζω εµποδίζω 647, µποδίζοντα 40.
µπόδιστον εµπόδιο 263.
µπώθω απωθώ,σπρώχνω 313, µπωθε 607.Βλ.και ποµπώθω.
ν εάν 154,271,393,435,508,568,670,700,796,1014,1202,1216,
1317,1346,1427,1461,1470,1509,1535,1549,1589,1599,1691,
1692, 1808, 1829, 1834, 1867, 1876, 1893, πριν από σύµφωνο δ
153,157,1373,1397,γ 1152,σ 349,1704,θ 546,574,630,803,919,
1296,1300,1684,µ 866.Εκτεταµ.τύπ. νε 1204, ν 1416,1575.
Για την έκφραση ν ν’ καί αν πρόκειται να,αν συµβεί να,εάν,βλ.
41,143,144,392,615,664,798,799,1205,1218,1363,1364,1365,
ν ναι καί ν 1384, ν ν’ν 1859.Βλ.και ,τι κα ν.
νάβω 522.
ναγάλλιαση, µεγάλη χαρά 1755.
ναγκεµένος άρρωστος,αδιάθετος,στενοχωρηµένος 547.
νάγκη, δυσάρεστη κατάσταση,στενάχωρη,αρρώστια 530.
ναγνώθω 581.Βλ.και διαβάζω.
νάγνωση, ό,τι διαβάζει κανείς,ανάγνωσµα,γραπτό κείµενο 1306.
ναγυρεύω αναζητώ 430.
ναγυρίζω αποφεύγω 1804.
νάθεµα 1531,1533 δις.
ναθιβάνω,-λλω αναφέρω, διηγούµαι 10, 1114, 1306, 1814, ναθιβάλλει 1604, ν
ναθιβάλω 27,220,1602.
ναθρέφω ανατρέφω, µεγαλώνω κπ. ενεστ. υποτ. ναθρέφη 1128, 1159, υποτ.
αόρ. ναθρεύσουν 902, ναθρέψης 1124.
ναθυµο µαι ξαναφέρνω στο νου ναθυµήθηκεν 885.
νακατώνω αναστατώνω,ερεθίζω,ωθώ 1210.
ναλικιώνοµαι µεγαλώνω 1136.
350
Λεξιλόγιο
ναµαζώνοµαι συγκεντρώνοµαι, µαζεύοµαι ναµαζώνουνται 1009. Βλ. και

µαζώνοµαι.
ναµελ ,-εύω αµελώ,παραµελώ,διστάζω ναµελέψη 1827.
νάπαυση,-αψη, ησυχία, ξεκούραση, ανακούφιση, νάπαυση 398, γνωρίζω νάπαψη
ανακουφίζοµαι 613,παίρνω νάπαψη ξεκουράζοµαι 374, χω νάπαψη
µένω ήσυχος 1606.
ναπεύγω φροντίζω, περιποιούµαι ναπεύγη 1126, µεσ. ξαπλώνω για να
ξεκουραστώ υποτ. αόρ. ναπαυτο σι 1106, µτχ. ναπαµένος ήσυχος,
ήρεµος 109, 743, 773, 1854, επίρ. ναπαµένα αµέριµνα, χωρίς
φροντίδες 1301.
νάποδα 112.
νασηκώνοµαι 674.Βλ.και σηκώνοµαι,σηκώνοµαι.
νάσκελα 728.
νασταίνω ανοικοδοµώ, ξαναχτίζω νέστησε 1054, ναστήση 1589, επαναφέρω
στη ζωή νάστησες 348, ναστάθη 1772.
ναστεναγµός, 357,861,1414.
ναστενάζω ναστέναξε(ν)1083,1153.
ναστορο µαι εξιστορώ,διηγούµαι 589.
νασώνω συµπληρώνω,αποτελειώνω,επιτελώ 938.
νατολή, 11,748,814.
νατρέχω επαναφέρω κπ.σε προηγούµενη κατάσταση 657.
ναφέρω εκθέτω,λέω 141
νδρας, αιτ. νδρα 632,634,780,864,870,1199,1655,µε τελικό –ν µπροστά
από φων.566,584, ντρα 573,1019,πληθ. νδρες 196,413.
νε βλ. ν.
ν βλ. ν.
νεβaίνω νέβησαν 1561.
νεβάζω αυξάνω 1206,1287.
νέγνοιαστα χωρίς προειδοποίηση,αµέριµνα 1840.
νεντρανίζω στρέφω,σηκώνω το βλέµµα,κοιτάζω 1505.
νεµος, ισχυρός αέρας 160, 289, 313, ευνοϊκός αέρας στη φρ. µ’ νεµο
καλοσύνη 1281,δίδω κάτι στ ν νεµο πάνω αφήνω να χαθεί 1320.
νερωτ ρωτώ µε ενδιαφέρον, ζητώ να πληροφορηθώ νερωτο νται 1442,
νερώτηξε 1641.
νευχάριστος αχάριστος 1807.
νηµπορεµένος 1832
νηµπόρετος 1831
νήµπορος αδύναµος,ασθενικός,φτωχός 1762.
νθρωπος, άνθρωπος 12,21,124,465,κόσµος 216,482,1193,άντρας 307,792,
1217,1877,πάσ’ νθρωπος όλος ο κόσµος 1412,κάποιος άντρας 793,
1464,(σε αρνητ.πρόταση)κανείς 746,1873.
νιµένω περιµένω 142,569,739,817,850,1118,1228,1353,1438,1524,1723,
υποτ. νιµένη 427, αόρ. νίµενε 1213, πρτ. νιµένα 579, 882, προστ.
νίµενε 366,µ ν νιµένης 1869,1870, αποµένω 1490.
νοίγω µτβ.343,965,995,1310,1366,1452,αµβτ.κόβοµαι,καταστρέφοµαι
(τ καράβι)593,αρχίζω ( ζωή)655.
ντάµα µαζί 1657.
ντίδικος ενάντιος,εχθρικός 807.
351
Λεξιλόγιο
ντίµε(υ)ση,-εψη, ανταµοιβή, πληρωµή, ανταπόδοση 934, ντίµευση 1803, ντίµεψη

1739,1833.
ντ ς αντί (µε αιτ.)258.
ντρας, βλ. νδρας.
ντρεύω γιατρεύω, κάνω κπ. να αναρρώσει, να αποκτά τις δυνάµεις του,
ντρεύοµαι φέρνοµαι παλικαρίσια 732.
ντρόγυνο,τ γυναίκα και άνδρας σε συζυγικό δεσµός 1737 (Bλ.Σηµειώσεις).
νω κάτω µο φαίνεται κόσµος νω κάτω 1751,ε ναι λογισµός µου νω κάτω
1200, υφίσταµαι αναταραχή, σύγχυση, βάνω νω κάτω 1624
ανατρέπω,ανακατώνω 1624.
ξαζόµενος άξιος 204,976.
ξιος 811,1006,1032,1750,1835.
ξ(ι)ώνω αξιώνω,θεωρώ κπ.άξιο ν ξώση 261, ξώθη 1462, ξωµένη 1049,
1195, ξιωµένος 110,414,442.
πακούµπιον,τ στήριγµα 1162.
ποµπώθω απωθώ,σπρώχνω ποµπήθη 605*.
παµπωστ ς συρµένος,σπρωγµένος 1612.
πανεµία, έλλειψη ανέµου, γαλήνη 875,προστασία,ασφάλεια 1022.
παντέχω περιµένω, βρίσκοµαι σε κατάσταση αναµονής 1247, ελπίζω,
προσδοκώ 1860.
παντοχή, ελπίδα, προσδοκία 295, 1659, (για αγαπηµένο πρόσ.) 913, 1456,
1544.
παντήχνω συναντώ 735, παντ ξαν 543,συγκρούοµαι ( )παντηκτήκασιν 725.
πάνω επάνω 9,243,307,1507, 1509, πάνω σ 103,124, 328,338,721,
967,1446,1553,1612,1651, πάνω πό 730,µε πρόσ.αντων.1229,
1232,1706, π πάνω µου 382,1518.
πανωθίο επάνω 92,1453.
παρνο µαι αρνιέµαι εντελώς,εγκαταλείπω παρν ται 874.
πε (ν) αφού 87,265,351,427,479,783,905,986,1019,1047,1084,1088,
1129,1229,1565,1665,1715,1729,1849.
πείτις εκτετ. τύπος του πε ν 469, 673, 675, 693, 993, 1036, 1103, 1257,
1354,1513,1892.
πελπισµένος φρ. πελπισµένος τ ς ζω ς 282.
πέσω µέσα 69,318,1209,ανάµεσα σε 1425.-Βλ.και πόσω.
πέχω κρατιέµαι µακριά από κάτι 40,αποφεύγω κπ.566.
πιλογιάζω δίνω άδεια αποχώρησης,αφήνω κπ.να φύγει,απολύω 620.Βλ.και
πολογιάζω.
πίλογος, απάντηση 78,550,553,618.
πιλογο µαι απαντώ,αποκρίνοµαι πιλογήθηκε 1219,1491,1521.
πλώνω απλώνω χέρι, πλησιάζω αόρ. προστ. µ ν πλώσης 29, 77, µηδ ν
πλώση 1470.
π συχνότατα,δηλώνει αποµάκρυνση,απαλλαγή,προέλευση,αφετηρία,
αίτιο,κτλ.,όπως και σήµερα.Βλ.και κ.
πόγνωση, απελπισία,στη φρ.δίνω .φέρνω κπ.σε απελπισία 89.
ποδέχοµαι δέχοµαι 1122,υποδέχοµαι 1298.
ποδίδω εξηγώ,αφηγούµαι,αναφέρω 1067,1280,απευθύνω λόγο 1241,1717,
καταντώ,καταλήγω 1264.
ποθαίνω πεθαίνω ποθαίνω 854, 1892, ποθαίνει 1048, 1460 αόρ. πέθανε
1445, 1691, ποθάνω 244, ποθάνη 508, 659, 1016, 1495, 1813,
352
Λεξιλόγιο
πεθάνη 1207, ποθαµένος 136, 200, 282, 318, 1482, 1547, 1573,
1701, πεθαµένος 548,908,917,1140.
ποκλαίω κλαίω πολύ, θρηνώ µεγαλόφωνα ποκλάψασιν 939, ποκλάψαν
1173.
ποκράτηξη, στήριγµα 1798.
ποκρατ κρατώ κπ. κοντά, φροντίζω κπ. αόρ. ποκράτηξε 1817, πρτ.
ποκράτει 520,1606,θέλω ποκρατε 1295,προστ. ποκράτει 1301.
ποκρυαίνω παγώνω πόκρυανε(ν)905,973, πέκρυανε 1449.
ποξυλώνω παγώνω,ξυλιάζω 904.
πολαβαίνω αναλαµβάνω πολάβασιν 902.
πολογιάζω απολύω,αποπέµπω,διώχνω,615.Βλ.και πιλογιάζω.
πόλοιπο,τ υπόλοιπο 1784.
ποµακραίνω πηγαίνω µακριά,αποµακρύνοµαι ποµάκραινε 943.
ποµένω µένω 752,1746,έχω,διαθέτω ως υπόλοιπο,υπολείποµαι (µε αντων.)
303, 1099, 1262, µένω αδρανής σε µια κατάσταση 206, 486, 1699,
µένω κάπου 506, 517, 549, 872, 875, 1043, πόµεινε 1106,
εξακολουθώ να υπάρχω 854.
ποµουδιασµένος αµήχανος,αδρανής 488.
πονεκρώνοµαι νεκρώνοµαι,φαίνοµαι εντελώς νεκρός πενεκρώθης 1142.
πονος σκληρός 448.
πόξω έξω 1171,1586,1846.
ποπανωθίο επάνω από 146.Βλ.και πανωθίο.
πορίκτοµαι απελπίζοµαι,εγκαταλείπω τον εαυτό µου ν µ ν πορικτ 1860.
ποστέλλω πέστειλε 185,535,809,1587, ποστείλασι 1038.
ποσφαλ σφραγίζω 576.
πόσω µέσα 502,519,820,981,1068.
ποσώνω φτάνω,έρχοµαι 784,περατώνω,τελειώνω 1615.
ποτελειώνω δίνω τέρµα στη ζωή,σκοτώνω κπ. ποτελειώσασιν 1737.
πο βλ. πο .
ποχαιρετ χαιρετώ κατά την αποχώρηση 397,623,877.
ποχαιρετισµός, 941.
ποχύνοµαι αποµακρύνοµαι ποχύθηκε 1354.
ποχωρίζω αποµακρύνω 648.
ραχνιάζω στη φρ. ράχνιασε τ στόµα της έγινε σαν το στόµα των πεθαµένων
906 (Βλ.Σηµειώσεις).
ργ βράδυ 1410.
ργαστήρι,τ µαγαζί,για οίκο ανοχής 1366,1368.
ργυρ ς ασηµένιος 697,768.
ργ καθυστερώ ν ργήση 763,µ ν ργήσης 167,816,1243,1619,µ ν
ργ τε 1467.
ρσενικ ς βρέφος αρσενικό,αγόρι 1790.
ρέσω ρέσει 1029, ρέσαν 82, ρεσε(ν)149,426, ρέση 494,1885.
ρετή, ενάρετη διαγωγή, εντιµότητα 24, 1018, 1865, 1886, σοφία,
σωφροσύνη 1878,1882.
ρµατώνω ετοιµάζω,εξοπλίζω πλοίο 1435,1627.
ρµατωσ(ί)α, πανοπλία και στρατιωτική εξάρτηση 689, ρµατωσ ς 682,698,730,
µτφ.εφόδια,εξοπλισµός 1871.
ρµενο,τ πανί 1468.
ρµενίζω στη φρ. .τ στράτα κινούµε µε ιστιοφόρο στη θάλασσα,πλέω 947.
353
Λεξιλόγιο
ρµωσά, αρθρώσεις του σώµατος ρµωσ ς 990.

ρνο µαι ξεχνώ,απαρνιέµαι,εγκαταλείπω πρτ. ρν τον 84.
ρπα, 477,496,518.
ρρωστηµένος άρρωστος 1139.
ρρωστία, 534,536,574,651,1008,1691.
ρχινίζω 277,356,358,417,445,713*,795,861,1087,1167,1233,1246,1514,
1530,1542,1555,1887.Βλ.και ρχίζω, ρχ .
ρχίζω 53,75,112,144,166,238,377,416,504,510,515,646,692,824,839,
893,1291,1565,1703.Εκτός από τη σηµασία αρχίζω,ξεκινώ,συχνά
µε τη σηµασία αρχίζω να µιλώ, να εξηγώ 377, 358, 445, 795, 1565,
1703, τοιας λογ ς ρχίζει αρχίζω να λέω 166,238,504.
ρχή, 378,448,1531, βάνω . ξεκινώ 1729.
ρχ θες από την αρχή 1577.
ρχοντας, ευγενής, προύχοντας, αξιωµατούχος 101, 324, 678, 769, 1339, 1815,
ρχος 119, 185, 848, 996, ρχόντισσα ευγενής δέσποινα 596, 971,
1010, ρχοντοπούλα βασιλοπούλα 1341,1352.
ρχοντία, ευγένεια,ηθικές ιδιότητες ενός άρχοντα 744,1418.
ρχος, βλ. ρχοντας.
ρχ αρχίζω ρχε 581,1502,1814.
ς προτροπή 219, 542, 664, 918, 933, 1182, 1348, 1374, 1433, 1837,
1860,1861,1894.
σάλευτος 1700.
σεβέστατος 82,807
σεβ ς 63,76,105,122,138,271,378
σηκώνω σήκωσε 1488, σηκώθηκεν 165.
σήµι,τ 1190.
σκηµος απρεπής 608.
στοχία, σιτοδεία,αφορία 248.
στρο(ν),τ στρα 287, στρη 1396.
στραπή, στη φρ. στραπήν ρικταν 286.
στράφτω λάµπω ζωηρά 48.
σωτία, ακολασία 67,163,δίνω .κάνω κπ.να αµαρτήσει 80.
τιµάζω κατηγορώ,βρίζω 646.
τιµώνω ντροπιάζω,προσβάλλω,περιφρονώ τιµωµένη 1192.
τός µου µόνος του,αυτός ο ίδιος τός του 65,181,267,1392, τή τση 550.
τυχία, κακία,πονηριά 48,δυστυχία 354
τυχος κακότυχος,δύστυχος 75,81,104,277,323,400,472,531,636,651,
655,847,909,945,994,1233,1307,1503,1528.
α γή, 1225.
α θέντης, 451.Βλ.και φέντης.
α ξάνω µεγαλώνω 14.
α τε νος αυτός 96,102,141,156,485,511,531,557,586,617,625,653,698,
793, 928, 942, 962, 987, 1003, 1051, 1059, 1065, 1072, 1095, 1108,
1146, 1150, 1165, 1197, 1213, 1231, 1240, 1245, 1248, 1261, 1283,
1333, 1350, 1377, 1390, 1449, 1485, 1486, 1488, 1493, 1497, 1521,
1555, 1560, 1575, 1578, 1647, 1673, 1681, 1687, 1708, 1727, 1787,
1795,1862.Bλ.και α τος,α τόνος,α το νος,κε νος,ε τε νος.
α τόνος 784,α τάνα 641.
α τος 1664,α τη 933,α τα 1294.
354
Λεξιλόγιο
α το νος 16,37,161,573,1061,γεν.α τουνο 364,α τουν ς 532.

φανίζω εξοντώνω,καταστρέφω 272.
φεντεύω κυριαρχώ,εξουσιάζω,1674,έχω,κατέχω 1208.
φεντία, χώρα, επικράτεια 145, 455, 774, 852, 1433, 1794, 1800, 1854,
φεντία µου εγώ o βασιλιάς, κύριος, εξοχότητα 242, 246, 275, 479,
1335.Βλ.και ε γενειά.
φέντης, ηγεµόνας, δυνάστης, κύριος, πατέρας ή σύζυγος 4, 47, 77, 110, 115,
198,202,235,261,274,407,412,414,431,433,443,470,520,544,
565, 590,595, 602, 629, 633,707, 797, 831,842, 1012,1150, 1274,
1325,1332,1496,1524,1593,1675,1709,σε προσφών. φέντη (µου)
143, 163, 231, 239, 269, 513, 589, 599, 796, 827, 851, 1344, 1345,
1489, 1643, 1682, φέντης µου 1650, προς τον αποδέκτη του έργου
1601, φέντάδες 62,414.
φήνω 866, 1556*, φήνει 1125, 1334, φήνετε 865, φήνoυσι 1472, αόρ.
υποτ.α΄ πρόσ.εν.1065,1102,β΄ πρόσ.εν.360,1496,γ΄ πρόσ.εν.85,
651,661,849,921,1373,1793,αόρ.οριστ. φηκα 1571, φηκες 1463,
φ κε 1004,1126,1159, φηκε(ν) 1161,1409,1534,προστ. σ’ 371,
1242, 1718, σι µε 1205, 1241, 1717, φησ’ 641, 915, 1182, ς
φήσωµεν 219, µ ν φήσης 1620, µηδ µ’ φήσης 853, φ τε 988,
1393,1397,1469,υποθ.µέ ’θελεν φήση 1535, θελα σ’ φήσει 1549.
Eγκαταλείπω, παρατώ, παύω, παραχωρώ, χαρίζω, διευκολύνω,
επιτρέπω.
φικράζοµαι,-ο µαι ακούω καλοπροαίρετα, µε προσοχή φικράστηκα 1719,
φικραστρήκασιν 1395, φικρ σαι 491, ν’ φικρ ται 1322. Βλ. και
’φικρο µαι,’φουκρο µαι.
φορµή, αιτία, λόγος, πρόφαση 241, 650, ζήτηµα, υπόθεση 813, 816, 1236,
1238.
φρίζω βγάζω πυκνά σάλια από το στόµα 165.
φτω ανάβω φτει 338, φτε 367, ψαν 991, φτουµένη φλεγόµενη, που
καιει 809.
χαµν ς ανίσχυρος,αδύνατος 523.
B
βάγια, παραµάνα,τροφός 563,902.
βαθυλογηµένος βαθυστόχαστος 1308.
βάλλω,-άνω βάνει 314,721,761,926,929,1290,1362,βάνουν 1286,( )βαλε(ν)12,
92, 116, 128, 179, 183, 190, 370, 410, 845, 928, 986, 1056, 1351,
11251,1763, βάλα 1858, βάλαν 1729,βάλω 28,βάλης 32,βάλη 90,
952,1324,βάνη 1303,βάλε 1181,1345*,1347,1871,ν βάλης 1624,
ν βάλωµεν 918, χουσι βαλµένη 1382, βαλµένη 1574, βάλθηκα 3,
βάλθηκε 600. Tοποθετώ, βάζω φορτώνω 183, 190, 926, 928,
µεταβάλλω,µεταφράζω 28,1858,φορώ 689,1181,τ βάνω στο φύγειν
τρέποµαι σε φυγή 1251, συχνά µε ουσ. ως περίφραση ρ. (βλ. νω
κάτω, ρχή, γύρος, διαλαληµός, λογισµός, νο ς, ρδινία, πουλησία,
πρίκα,στοίχηµα,φόβος,χερικό),µέσ.βάλθηκα νά 3, βάλθηκε νά 660,
επιχειρώ,θέτω σκοπό,παίρνω απόφαση να.
βαπτίζω 1101,1107.
βάπτιση, 1111.
355
Λεξιλόγιο
βαραίνοµαι δεν ανέχοµαι,δυσανασχετώ,έχω παράπονο, οργίζοµαι βαρέθηκεν 55,

213,1863.
βαρεµένη, έγκυος 1788.
βάρι,τ στενοχώρια,δυσκολία 1630.Βλ.και βάρος.
βαριαναστενάζω αναστενάζω µε πόνο 645,995.
βαριόµοιρος δυστυχισµένος 116,174,225,294,322,1530.
βάρος,τ στενοχώρια, πόνος, δυστυχία πληθ. βάρη 1340, υποχρέωση, ηθική
ευθύνη,εντολές του Θεού 1661.Βλ.και βάρι.
βαρ ς (λόγος) φρικτός, φοβερός 178, 1148, (πάθη) βαρά δυσάρεστος,
δυσβάσταχτος 453.
βασανίζω ταλαιπωρώ 401.
βάσανο,τ ταλαιπωρία,δεινοπάθηµα 58,118,946,1254,1380,1389,1413,1476.
βασιλικό,τ βασίλειο 1879.
βαστάζω διατηρώ1779.
βαστ κρατώ,έχω µαζί µου 578,(µαντάτο) µεταφέρω 800,838,αισθάνοµαι
( ρεξη)έχω µέσα µου αβάσταχτη επιθυµία 94.
βγοδώνω ετοιµάζω,φτιάχνω 917,1005.
βεβαιώνω βεβαιώνουσιν 908.
βία, βιασύνη,σπουδή 172,ορµή της θάλασσας 593.
βιάζω πιέζω 33,1154,1164,µέσ.επείγοµαι,σπεύδω 182,836,992,1722.
βίος, περιουσία 1053,1092,1126,1590.
βλασφηµ µ βλασφηµήσης 1864.
βλάψη, κακό,συµφορά,στην φρ. χω βλάψη παθαίνω κακό 322.
βλέπω βλέπω, αντικρίζω, συνειδητοποιώ προσέχω, φροντίζω, φυλάττοµαι
βλέπω 239,1720, 1778,βλέπεις 35,452, βλέπει 336, 785,786,1075,
1638,βλέπουσι(ν) 1248,1273,1680,αόρ.(ε )δα 28,1306,1330,1715,
1873, ε δες 147, (ε )δε(ν), συχνότατα, ε δαν 425, ε δασι(ν) 485, 784,
1049,1479,πρτ. βλέπασι 473,684,µέλλ.θέλοµεν δε 670,αόρ.υποτ.
δ 240,638,1021,1779,δ ς 574,1337 δις,1338,1597,δ 497,997,
1506,1753,1765,1826, δ 985,1327,1836,δο σι 580,απαρεµφ.δε ν
1698,αόρ.προστ.δέ 457,464,1018,1332,1515,1525,δέτε 105,107,
1277, 1475, δέτε 1575, δυνητ. ν µ’ βλεπες 1382, θελεν δε 1419,
υποθ. ν ε χες δε 1461,βλέπε 32,389,390,βλέπετε 1470,βλέπεσε 29,
77.
βλησίδι,τ χρήµα 1359.
βλογητική, ευλογηµένη µε γάµο,στεφανωµένη,νόµιµη σύζυγος 98.
βλογ παντρεύω,στεφανώνω ζεύγος 672,764.Βλ.και ε λογο µαι.
βουβ ς 486.
βοήθεια, 588.
βοτάνι,τ θεραπευτικό χόρτο 989.
βοηθός, που προσφέρει βοήθεια,όφελος,στη φρ.βρίσκω βοηθό 1866.
βοηθ βοηθήσου 1871,βόηθησε 1829, βόηθα 996,1831.
βούκινο,τ σάλπιγγα 755.
βούλα, σφραγίδα 576.
βουλή, αυτό που επιθυµεί κανείς να γίνει, επιθυµία 663, 869, ρίζω τ β.
διατάσσω 1684,δίνω τ β.µου αποφασίζω 864,γνώµη 1686 και στη
φρ.κρίνω τ β.µου 985.
βούλοµαι θέλω, επιθυµώ, αποφασίζω βούλοµαι 72, 254, 666, 855, 1023, 1067,
1244,1466,βούλεσαι 30,639 1315,βούλεται 73,113,662,717,872,
356
Λεξιλόγιο
1027,1632,βούλονται 612,πρτ. βούλετο αόρ.οριστ.βουλήθηκα,-ε 27,

67, βουλήθη 1493,αόρ.υποτ.βουληθ 180.
βουλ αµτβ.βυθίζοµαι,καταποντίζοµαι βούλησε 1089,µτβ.βυθίζω βουλήση
922.
βουρκώνω θολώνω,δακρύζω βουρκ να (τ µάτια)1146.
βο ρλο,τ καλάµι 727.
βραδιάζει 1373.
βραδύν,τ βράδυ 1106.
βράχος,τ 319,327,450.
βρέφος,τ νεογέννητο παιδί 901.
Βρέχω βρέχεται 937, απρόσ. βρέχει µτφ. στην φρ. γι σένα βρέχει 658 (Βλ.
Σηµειώσεις).
βρίσκω βρίσκει 1327, βρίσκεις 1838, βρίσκοµαι 1492, βρίσκεσαι 1548, 1867,
βρίσκεται 224, 548, 748, 798, 829, 843, 890, 1012, 1664, 1859,
βρίσκονται 465, 1203, βρίσκετον 1820, ν βρίσκη 1822, βρ 1436,
βρο µε 367, 814, βρεθ 23, 280, 927, βρεθ ς 692, 1830, ν θελαν/
θελε βρεθε 700,930,βρισκόµενος 1890.Βλ.και ε ρίσκω.
βρύση, 1568.
βρ µος, ακαθαρσία,βρωµιά 1416,1471.
βρουχο µαι βρυχιέµαι,µουγκρίζω,κλαίω 384.
βύθος,τ κύτος του πλοίου 1494, διαβαίνω ε ς τά β. χάνοµαι στο κατώτατο
σηµείο 8, στα βάθη της θάλασσας 306, δωκεν ε ς τά β. φτάνω στην
ουσία,στο πυρήνα ενός ζητήµατος 162,πέφτω στα β.περιέρχοµαι σε
πολύ δυσχερή θέση 266.
Γ
γάµος, 612,771,1586 (Βλ.Σηµειώσεις).
γαµπρός, 821,835,1620,1626,1673,1754.
γδυµν ς χωρίς φόρεµα 418, (για µαχαίρι) έξω από τη θήκη του 1375,
αβοήθητος,εγκαταλελειµµένος 1762.Βλ.και γυµνός, γδυµνός.
γδύνοµαι αόρ.προστ.γδύσου 71.
γελ απατώ γέλα 1301,γελάση 1374.
γεµάτος 560.
γεµίζω γέµισε 982.
γέµω είµαι γεµάτος γέµασιν 712.
Γενάρης, 1888.
γενία, γένος,οικογένεια 746.
γέννα, γέννηση,τοκετός 900,παιδί,γέννηµα,στο θηλ.κορίτσι 1357.
γενν αναπαράγω, δηµιουργώ 14, τεκνοποιώ, γεννώ 867, 905, 1095, 1157,
µέσ.έρχοµαι στον κόσµο γεννηθ 1789.
γερατεία,τ γεράµατα 1780,1798,1812,1856.Βλ.και γ ρας.
γέρνοµαι σηκώνοµαι αόρ. οριστ. γέρθηκε 561, 892, αόρ. υποτ. γερθ 530,
’γέρθη (αρχ. γέρθη, παθ. αόρ. του γείρω) 149, µτφ. γ. σκληρι
σηκώνεται φουρτούνα 892.
γέροντας, 332,699,1777,1797,1824,1825.
γέρος, 1758,1769,αιτ.γέρον 1792,1843.
γεύω προσφέρω γεύµα,ταΐζω 470,µέσ.τρώω γευτ καν 1116,γευτο µε 368,
γευτο σι 1105.
γεύση, 18.
357
Λεξιλόγιο
γ Βλ. .
γ ή 169,1384.
γ , γη, ξηρά αιτ. γ ν 234, 316, 738, 1090, 1396, 1441, 1838, γ 1384,
1385.
γ ρας,τ γεράµατα 1822.
γι προθ.ή σύνδ.διά µε ποικίλες χρήσεις:αιτία,σκοπός,αναφορά,κτλ.
γιά προτρεπτικό µόριο µε προστ.105,107,376,457,463,917,1018,1277,
1515,1425.
γιά ή 1406.Βλ.και γ .
γιαίνω γίνοµαι καλά,θεραπεύοµαι υποτ.γιάνη 660,990.
γιαλός, θάλασσα 221, 940, 1097, 1100, 1158, 1636, 1760, 1816, παραλία,
ακρογιαλιά, λιµάνι 780, 955, 958, 1073, 1225, 1227, 1756 (Βλ. και
γιάντα γιατί (ερωτηµ.)361,491,1238,1385,1388.
γιατ σύνδ.αιτιολ.επειδή 31,204,213,295,434,488,540,628,652,739,
804,830,844,920,1148,1164,1176,1244,1254,1262,1285,1294,
1341,1389,1474,1686,1701,1735,1752,1876.Βλ.και διατί.
γιατρεύω θεραπεύω 467,987,1001.
γιατρεία, θεραπεία 907,ιατρική 1004.
γιατρική, 965,984.
γιατρός, 535,953,1017,1667.
για τος γι’αυτό 426.
γίνοµαι 688, γίνηκεν 199, γίνη 205,1477,1644,1791, γίνετον 249,θ γεν
1364, ν γεν κάνω,πραγµατοποιώ1220.
γκαρδιακ ς εγκάρδιος,αγαπητός 1127.Βλ.και γκαρδιακ ς.
γκαρδιώνοµαι διανοούµαι,βάζω στην καρδιά γκαρδιώθηκες 1029.
γκαστρωµένη, επίθ.για γυναίκα έγκυος 777,1787.Βλ.και γγαστρώνοµαι.
γκρεµνός, γκρεµός 314.
γλακ τρέχω αόρ.οριστ. γλάκησε 138,337.
γλιστρ µτφ.καταντώ 1428.
γλυκι γλυκά 298.
γλήγορα 187, τ γληγορότερο 1646, γληγορότερα πολύ σύντοµα 394. Βλ. και
γλήγορα
γλιτώνω σώζω 340,347,362,998, 1475,1734,1816, σώζοµαι 315,366,582,
600,903,1240,1252,1384,1721,γλιτωµένος 570.
γλύω γλιτώνω,σώζω αόρ. γλυσε 571.
γνέφω πλησιάζω 828.
γνώθω γνωρίζω 582,νιώθω,αισθάνοµαι 1141.
γνωρίζω 613, 1151, γνωρίζει 1638, 757, γνωρίζεται 1415, γνωρίζετε 1575,
γνωρίζουν 703, 1112, γνωρίση 1311, 1767, γνωρίζη 1803, γνωρίσετε
1277, γνωρίσουν 691, γνώρισε 123, 207, 1539, 1551, 1653, 1166,
γνώρισε 537, γνωρίσαν 536, γνώριζε 1240, γνωριστ καν 1665.
Αναγνωρίζω 691,703,1551,1665,αντιλαµβάνοµαι,καταλαβαίνω 123,
207, 1311, 1539, 1638, 1653, ξέρω, έχω γνώση, κατέχω 536, 537,
1240, 1277, 1415, θεωρώ 1151, 1575, γνωρίζω κάτι συναισθηµατικά
(βλ. νάπαψη,καλοσύνη,πρίκα).
γνώση, φρόνηση,νοηµοσύνη,µυαλό 23,31,999,1279,1765.
γνωστικ µε φρόνηση,µε νοηµοσύνη 1052.
γοµάριν,τ βάρος,φορτίο 1122.
358
Λεξιλόγιο
γονατίζω 237,503,758,822,1245.
γονής, πατέρας 1342,1551,1594,1610,πληθ.γονέοι γονείς 1278,1600.
γοργ (ν) γρήγορα 71,94,243,551,593,818,992,1709.
γουµένη, ηγουµένη µοναστηρίου 1047, 1050, 1640, γουµένισσα 1044. Βλ. και
γουµένη.
γουνέλα, επανωφόρι,κάπα 390,418,1802,1818.Βλ.και παλιογουνέλα.
γράµµα,τ επιγραφή 128, 132, 152, 378, 1058, 1271, 1635, επιστολή 598,
γράµµατα,µαθήµατα 1222,µόρφωση 1137.Βλ.και γραφή.
γραµµατισµένος µορφωµένος 129,954.
γραφή, επιγραφή 163,επιστολή 544,553,595,599.
γράφω δηλώνω,εξηγώ γραπτά,είναι γραµµένο 562,565,575,630,929,973,
1057, γραµµένα 580, τά γραµµένα 626, συντάσσω έργο 27, 28, 91,
1421,αποδέχοµαι,εντάσσω κπ.σε ξένη χώρα 451,562.
γρίκηση, εξήγηση 135.Βλ.και γρίκηση.
γρικ βλ.( )γρικ .
γυµν ς 360,1818.
γυναίκα, γυναίκα 196, 1454, σύζυγος, ταίρι 57, 98, 140, 775, 847, 910, 1095,
1654, 1766,1850.Βλ.και γυνή.
γυνή, 154,1097,1609,1645,1685.
γυρεύ(γ)ω αναζητώ, τριγυρίζω ψάχνοντας γυρεύεις 825, γύρευα 1721, γύρεψε
1401,1811, γυρέψασιν (επιστρέφω) 214,µ γυρεύης 38,µηδ γυρέψη
1828,γυρεύης 1204,γυρεύη 1042,γυρεύγη 398,1207,γυρέψω 1023.
γυρίζω µτβ. µεταβάλλω, αλλάζω 598, κυκλώνω 935, αµτβ. περιστρέφοµαι,
κινούµαι κυκλικά 1566,1472,(για το τροχό της Τύχης) µεταβάλλεται
η τύχη,αλλάζουν τα πράγµατα 9,111,113,περιοδεύω,γυρνώ εδώ και
εκεί, περιφέροµαι, 444, 485, 614, 796, 1152, 1409, 1550, κάνω
περίπατο 1182,επιστρέφω,επανέρχοµαι 168,370,516,577,620,621,
757, 1467, 1507, 1509, γυρίζοντα 1139, ξαναεµφανίζοµαι 1422,
στρέφω το βλέµµα µου 1334, 1353, 1506, µετατρέποµαι,
µεταβάλλοµαι 1194,µεταστρέφοµαι,αλλάζω διαθέσεις 1498.
γύρος, περιφέρεια,περιοχή 798,στ γύρο µου δίπλα µου 1513,βάζω κπ.ε ς τ
γύρο αναγκάζω κπ.να πλανιέται 116.
γύρου γύρω 1742, µε επανάληψη γύρου γύρου 1614.
∆
∆αίµονας, σατανάς 1525.Βλ.και ∆ιάβολος.
δάκρυ,τ πληθ.δάκρυα 1541.
δακρυώνω κάνω κπ.να δακρύσει 1412 (Βλ.και Σηµειώσεις).
δαµάκι λιγάκι 203,559. Βλ.και δαµίν,δουµάκι.
δαµ ν λίγο 343,1849.
δάσκαλος, 965,977,999.Βλ.και διδάσκαλος.
δασκαλεύ(γ)ω διδάσκω,µαθαίνω κπ. δασκαλεύουσιν 1424,δασκαλεύγη 1132,1292.
δειλοσκοπ διστάζω από δειλία, δειλιάζω, αµφιταλαντεύοµαι δειλοσκόπησαν
1585.
δε νος, ο τάδε,εκείνος 1515*.
δείχνω φανερώνω,αποκαλύπτω,παρουσιάζω,φαίνοµαι δείχνει 1086,δείχνετε
1429,δείξη 169,δείξης 1451,δε ξαν 544,( )δειξε(ν) 833,1574,1576,
δειχνεν 972, δείξασι 1267.
δέκα 398.
359
Λεξιλόγιο
δέντρο(ν),τ πληθ.δέντρα 12,34.

δένω στη φρ. δένω τ χέρια µου σταυρώνω τα χέρια στο στήθος για να
ικετεύσω 1234.
δέρνοµαι χτυπιέµαι σε ένδειξη πένθους δέρνετον 305, δάρθη 1454.
δεύτερο κατόπιν,κατά δεύτερο λόγο 1806,για δεύτερη φορά,ξανά 1769.
δέχοµαι υποδέχοµαι δέκτηκε 443,( )δέκτη 1074.
δήγηση, ιστορία,αφήγηση 3,1514.
δηγ αφηγούµαι, εξιστορώ διαδίδω 16, συζητώ, µιλώ 1321, 1695 δηγο σι
16, µέσ. δηγ σαι 1695, δηγ ται 1321, 1379, δηγήθη 1625, δηγ τον
839,1708,1757,δηγηθ ς 1621,1642,δηγηθ 765,1658,1755.
δηλ δηλώνω,σηµαίνω 1480.
δηµηγερσία, τέχνασµα πονηρό,προδοσία 1578.
δηνέρια,τ βενετικά χάλκινα νοµίσµατα, συνήθως µε τη γενική σηµ. χρήµατα
1303,1572.Βλ.και Σηµειώσεις στ.218.
δι 200,872,1267,1393,1567 δίς,1569,1570,1659,1667.
διάβα,τ πέρασµα,δρόµος 1176.
διαβάζω διαβάζω,περνώ καιρό,διάστηµα διαβάζει 561,969,διαβάζουσι 1635,
διαβάση 132, 256 διάβασε(ν) 133, 177, 1040, διαβάζασι 1135,
διάβασε 1597.
διαβαίνω διαβαίνει 1221, διαβαίνουν 1724, διάβηκα 1088, 1713, διάβηκε(ν)
760,985,1252,1258,1327,1369,1375,1453,1471,1477,1582,1697,
1749, διέβην 8, διάβη(ν) 306, 674, 1084, 1129, 1229, 1746, 1844,
διάβησαν 880, 1480, 1669, ( )διάβαίνασιν 1185, ν διαβάση 256,
διάβα 1371, διαβασµένοι 45. Πηγαίνω, φτάνω 760, 985, 1252, 1258,
1327, 1371, 1375, 1453, 1471, 1478, 1480, 1582, 1697, 1713, 1746,
φεύγω 880, 1084, 1088, 1229, 1369, 1669, 1724, 1844, δ. τ ν δό
αναχωρώ 1129, µου φεύγει ( ζάλη) 674, περνώ (τόπο) 1185, 1221,
παρέρχοµαι,περνώ (για χρόνο)256,45,χάνοµαι,εξαφανίζοµαι 8,306.
∆ιάβολος, σατανάς 64,1209.
διάβολος διαβολάνθρωπος 1375.
διακονίζω ζητιανεύω 402.
διακον δίνω ελεηµοσύνη 1406, µέσ. βολεύοµαι, τακτοποιούµαι διακονηθ ς
371.
διαλαληµός, διακήρυξη, γνωστοποίηση που γίνεται µε δυνατή φωνή από κήρυκα,
93,145,714,723,κάµνω,βάνω,δίνω δ.διακηρύσσω 90,666,677.Βλ.
και διαλαλ .
διαλαλ γνωστοποιώ,διακηρυσσω δηµόσια 215.
διαλέγω επιλέγω διαλεκτ 610,διάλεξε 689,διάλεγε 1872.
διαλεκτ ς εκλεκτός 119,201.
διαλογίζοµαι συζητώ διαλογίζουνται 583.
διαλύω λύνω,δίνω σωστή απάντηση 143*.
διαπ ς ιδίως,προπάντων 1036.
διατ επειδή 39,82,209,271,615,699,745,1173,1663.
διαφορά, 1189.
διαφόριν,τ κέρδος,ωφέλεια 1401.Βλ.και διάφορο(ν).
διάφορο(ν),τ 1256,1363,1366.
διαφορεύω προξενώ κέρδος σε κπ.1397.
διδασκαλε ο,τ σκολείο 956,963.
διδάσκαλος, 1033.
360
Λεξιλόγιο
δίδω δίδω 168, δίδει 21, 496, 557, 577, 719, 1527, δίδουσι(ν) 35, δώσω,
δώσης και δώση συχνότατα, δίδη 1360, δωκα 1365, ( )δωκε(ν) 162,
216, 564, 792, 1091, 1292, 1320, 1371, 1581, 1783, 1821, 1851,
δώσασιν 519,τ δ σαν 1616,δ σαν 1730,( )διδε 1408, δίδαν 1420,
δ σ’154,255,870,µηδ δίδης 1344,δίδη 1363, δόθηκε(ν)181,1028,
δόθη 974,1745,δοσµένος 199.∆ίνω,παραδίδω,προσφέρω µεταδίδω
20,35,χτυπώ 1728,1730,1732,παρακινώ,ωθώ 21,πέφτω,καταλήγω,
φτάνω 316,1469,δ.ε ς τά βύθη φτάνω στο βάθος,στον πυρήνα ενός
ζητήµατος 162,χτυπώ,πληγώνω,ή σκοτώνω,αν εξυπακ.η λ.θάνατος
1239, συχνά µε ουσ. ως περίφραση ρήµατος (βλ. δα, σωτία,
πόγνωση, βουλή, διαλαληµός, γρίκηση, ε δηση, λόγος, θάνατος,
θέληµα,τζούστρα),µέσ.αποφασίζεται (εξυπακ.βουλή ή ρδινία) 181,
1028,είµαι δοσµένος 199 έχω καταλήξει,βρίσκοµαι.
δικαιοσύνη, κάµνω δ.αποδίδω δικαιοσύνη 202.
δίκιον µ τ δίκιον δικαιολογηµένα 136.
δικός συγγενής 980,1424.
δικός µου 58,85,452,458,513,567,599,786,788,863,978,1012,1020,1053,
1128, 1155, 1166, 1220, 1304, 1318, 1340, 1346, 1347, 1412, 1638,
1711,τ δικό µου,περιουσία,το βασίλειο 866,1368.
διορθώνω εξηγώ γραπτά 564,ορίζω,διατάζω 665.
διπλ ς 897.
δίχως χωρίς 121,241,853,914,994,1021,1630,1784,µ δίχως 418,δίχως
λλο αµέσως 1667,διχ ς 162,1468,1786,εκτετ.διχωστ 373.
διώχνω αποδιώχνω, αποµακρύνω διώχνει 1868, προστ. ( )δίωξε 415, 1518,
κυνηγώ,καταδιώκω δι χνα 1720.
δοιγ κανονίζω,ενεργώ δοιγο σι 1578.
δόξα, 1.
δοξάζω δοξολογώ,υµνώ τον Κύριον δοξάζουσι 1060,προστ.δόξαζε 368,πρτ.
δόξαζε 1666,1748,1777.
δοξάρι,τ τόξο 1400.
δοκε απρόσ. ρ. (µε έµµ. αντικείµ.) έχω όρεξη για, µου φαίνεται καλό,
αρεστό δοξεν 779.
δόσα,τ δώρα 719.
δουκάτο βενετικό χρυσό νόµισµα 218,720.Βλ.και Σηµειώσεις στ.218.
δουλευτής, υπηρέτης 514, δουλευτάδες 323,960,979.
δουλεύω εξυπηρετώ, προσφέρω υπηρεσία δουλεύουν 1884, δούλεψε 1810, χω
δουλεµένα,φροντίζω για κπ.1694,φτιάχνω,ετοιµάζω δουλέψαν 1739.
δουλεία, ασχολία, υπόθεση 1210, 1258, 1275, 1521, πηγαίνω τ ν δ. µου
συνεχίζω τη πορεία µου, φεύγω, ασχολούµε µε τα δικά µου 1491*,
1519.
δο λος υποτακτικός,υποτελής,σκλάβος 257,υπηρέτης 958,1214,1702.
δουλωµένος υπόδουλος,υποκείµενος 466.
δουµάκι λιγάκι 374,1457.Βλ.και δαµάκι,δαµίν.
δρόµος, ταξίδι, πορεία, 184, 221, 233, 591, 847, 884, 897, 1087. Βλ. και
στράτα.
δύναµη, 1475.
δυναστεία, βίαιη πράξη, καταναγκασµός, στη φρ. κάµνω δ. δρω µε βίαια µέσα,
εξαναγάζω 49.
361
Λεξιλόγιο
δυνατ ς ισχυρός 49,1742,έντονος 223,529,194,δυνατ µπορετό 1564,επίρ.

δυνατά πολύ 206,538,954,1348.
δύνοµαι µπορώ, µπορώ να πετύχω, έχω την δύναµη δύνοµαι 26, 44, 1215,
δύνεσαι 1832,δύνεται 19,51,411,1163,1755, δύνετον 732,1000.
δύο 544,554,610,627,1117,1183.
δύση, 11,748,814.
Ε
( )βγαίνω βγαίνω 1523, βγαίνει 957, 1441, βγαίνει 1671, βγαίνουσιν 1677,
1679, βγ κα 226, 1090, βγ κε(ν) 283, 795, 1826, βγ κε 1148,
βγ καν 726, 1255, 1561, 1628, βγ κασιν 234, βγαινε 602, βγ τε
1468, νά ’βης 1522. Συνήθως µε σηµασία εξέρχοµαι, βγαίνω, φτάνω
κάπου,επίσης µτφ.στις φρ.βγ. π τ ν ρισµό, βγ. π τ νο µου.
( )βγάλλω,-νω ενεστ.βγάνει 313,736,951, βγάνει 1113,1819, βγάνουν 252,1285,
αόρ. υποτ. βγάλω 1510, αόρ. οριστ. ( )βγαλε 342, 1818, βγάλασι(ν)
793,921,πρτ. βγανε 1168,µελλ.θέλει β<γ>άλει 396,προστ. βγάλετε
1399, µτχ. βγαµένη 1418. Εκτός από τη σηµασία βγάζω, βλ. και φρ.
βγ. νοµα ονοµάζω 1113, βγ. ναστεναγµούς αναστενάζω 1414,ε µαι
βγαµένος προέρχοµαι,κατάγωµαι 1418.
βγασις, τέλος,προορισµός,κατάληξη 948.
γγαστρώνοµαι (για το διάβολο)µπαίνω στη κοιλιά γγαστρώθη 1209.
γγονος, γεν. γγόνου 1794.Βλ.και γγόνι.
γγόνι,τ εγγονός 1770.
γδυµν ς 360.Βλ.και γδυµν ς,γυµνός.
γδύνοµαι απογυµνώνοµαι γδύθην 294, γδυµένος 355.
γκαρδιακ ς προσφιλής,αγαπητός 246,1149.
γλήγορα 131,229,304,1848.
γνοια, φροντίδα 1002.
γρίκηση, σηµάδι συνεννόησης 792,εξήγηση στην φρ.δίνω .εξηγώ 216.
( )γρικ / γρικ καταλαβαίνω, κατανοώ, ακούω, εξηγώ, µέσ. εµφανίζοµαι, φαίνοµαι
ενεστ.γρικ ς 1885,γρικ 39,42,494,1280,αόρ.οριστ.( )γρίκησε 133,
137,171,205,970, γρικ σαν 723, γρικήσασι 628,αόρ.υποτ.γρικήσω
154, γρικήσης 157, γρικήση 95, 619, 794, 1704, γρικήσουν 583, µτχ.
γρικώντα 278,µέσ.γρικ ται 200,1058.
γ ,’γ συχνότατα, επίσης συχνά µένα, µέναν, µένα, µ ν 1568, µ ν 1316,
1335, 1345, µε ς 813, µ ς 262, 796, 826, 1207, 1208, 1684,
παρεκτεταµ.τύπ.µ σε 259,260.
δ τώρα 326,457,515,548,589,655,1537,1548,1753,1797.
δε νά,ιδού 446,1712.
δεκε εκεί 389, 695, π ’ δεκε 281, 393, 397, 1176. Βλ. και κε , κε ,
κε θες.
δεπ εδώ 507,798,831, π ’δεπ 1399,1523.
δέτις έτσι 1328,1495.Βλ.και δίτις, τις, τσι, τις.
( )δευτο π ’δευτο από εδώ 665.
δειάζω αδειάζω 706.
δικός µου 54, 240, 380, 424, 576, 798, 1150, 1161, 1372, 1534, 1844. Βλ. και
δικός.
διορθώνω µέσ.υποτ.αόρ. διορθώθη εκτελείται,πραγµατοποιείται 612.
δίτις έτσι,µ’αυτόν τον τρόπο 240,1152,1682.
362
Λεξιλόγιο
( )δ 350,375,385,542,549,705,749,1463,1517, δ κα κε 979,1472,
1566, π δ 167,570,729,1088,1520,1522.
ε δηση, αγγελία,στη φρ.δίδω ε δηση γνωστοποιώ 1323.
ε δος,τ πληθ.ε δη τροφές ή φάρµακα (ιταλ.vivande,m edicine)1007.
ε κοσιπέντε 1432.
ε µαι α΄ πρόσ.1302,1381, γώ ’µαι 1652,νά ’µαι 514,β΄ πρόσ.νά ’σαι 274,
392,856,γ΄ πρόσ.ε ναι 124,1148,1156,συχνά ναι, ν’,’ναι και ’ν’,
α΄ πρόσ.πληθ.ε µεστε 466,πρτ.α΄ πρόσ.εν. µουν 1341,1690,1716,
τόσά ’µουν 647, µου 1692, µουνε 1342, πού ’µουνε 1816, πού
’µουνα 1652,β΄ πρόσ.( )σουν 347,400,468,1382,1532,1547,1693,
πού ’σουνε 1456,γ΄ πρόσ. τον, τονε πολλ.,επίσης συχνότατα ( )πού
/γιατί ’τον,’τονε,α΄ πρόσ.πληθ. µασταν* 1683,γ΄ πρόσ.πληθ. σαν
136, 193, 486, 699, 773, 897, 1109, ( )πού ’σαν 134, 475, 695, 782,
πού ’σα 1796, σανε 700,διατί/ κε ’σανε 699,1657,µελλ.θ ς ε σται
650,θέλ’ ε σται 1482,1520.Για την έκφραση ε µαι ν πρόκειται να,
πρέπει,βλ.407,763,1781,1885.
ε ς/ε σ /σ συχνότατα, δηλώνει µετάβαση σε τόπο, σε κατάσταση, σε ενέργεια,
στάση,χρόνο,αιτία,εντοπισµό,τρόπο,κτλ.Με γεν.στην φρ. µπρός
ε ς το ρηγός 176,758.Για τη φρ.ε ς µίον αµέσως,βλ.139,189,215,
503,535,545,674,677,695,724,726,758*,764,789,793,899,937,
962,981,1035,1087,1141,1169,1174,1197,1210,1224,1234,1246,
1288, 1323, 1334, 1440, 1485, 1539, 1562, 1583, 1626, 1633, 1639,
1656,1687,1688,1724,1812,1850.
ες αρσ. ονοµ. ε ς 48, 605,983, 1557, νας 22, 297, 587, 607, 610, 729,
953,1287,αιτ. να(ν)22,185,197,314,1133,1177,1214,1304,1370,
1371,1587,1588,1600,1668, ν’318,τό ’να 1783, θηλ.59,387,455,
519,779,809,1139,1303,1400,1527,1611,1793,ουδ.( )να(ν) 702,
1079,1172,1189,1269.
κ,’κ (µε ατιατ.) εξάρτηση 606, 762, αποµάκρυνση, απόσταση από τόπο,
πράγµα ή ενέργεια 207,352, 516,736,1498,άµεση καταγωγή 1600,
ποιητικό αίτιο 319, αιτία 364, 530, 1751, αφετηρία 788, απαλλαγή
1510,1662,1816,(µε γεν.)άµεση καταγωγή 1591.Βλ.και κ.
κατ ν 218,1821.
κβαίνω βγαίνω έξω, µτφ. στη φρ. . π τ ν λογισµόν µου 1554, ξεπερνώ
ξέβηκεν 1137.
( )κε επίρ.τόπ.δεικ.147,170,237,330,331,388,396,428,543,565,579,
588,680,692,722,781,955,979,983,1009,1073,1091,1185,1199,
1221, 1226, 1271, 1323, 1472, 1566, 1634, 1764, π κε 570, 1084,
χρον.σύνδ.τότε,εκείνη τη στιγµή 430,725,727,877,885,911,939,
1491,1641,1657.
( )κε θε(ς) εκεί,σ’εκείνο το µέρος 444,749, π κείθες 729.
κκλησία χριστιανικός ναός 1055,1170,1171.
λεηµοσύνη ευσπλαχνία,έλεος 292.Βλ.και ’λεηµοσύνη.
λευθερία, 806,1511,1522,απαλλαγή 574.
λευθερώνοµαι γεννώ λευθερώθη 899,973,1790.
λικία, ηλικία 1133.
λπίς, 1313.Βλ.και λπίδα.
µνοστος νόστιµος,ευχάριστος 18.
µορφα ωραία,σωστά 420,1184,1260, µορφα 1269,συγκρ. µορφύτερα 498.
363
Λεξιλόγιο
µορφία, 288,476,1186,πληθ. µορφι ς 1842, µορφι 61,1075.

µορφος 334, 484, 1172, 1174, µορφος 682, 694, 701, 1031, 325, 1045, τά
’µορφα 104,307,1329.
( )µπαίνω µπαίνει 1354, 1437,( )µπ κε 106,398,405,1147,1434,1825,1841,
µπ καν 471, µπήκασι(ν) 877, 880, νά’ µπουσιν 668. Εκτός από τη
κυριολ. σηµασία, βλ. φρ. µπ. ν αρχίζω να 398, 405, µε ουσ. ως
περίφραση ρ.(µπ.σ καλό,σ λογισµό,σ’ ρδινία,σ στράτα).
( )µπορ είµαι ικανός,έχω,υπάρχει δυνατότητα µπορ 66,1021,1215,1216,
µπορε 187, 271, 273, 412, 622, 871, 888, 903, 1731, 1822, 1828,
( )µπόρει 410,732,750, µπόρεσεν 315.Βλ. πορ ,πορ .
νεργεία, πράξη 1597.
νεργ διαπράττω,διενεργώ,δρώ νεργο σι 1577.
νταφιάζω θάβω 927.Βλ.και κοιµίζω.
ντροπή, καταισχύνη 415,1648.Βλ.και ντροπ .
ξαγρεύοµαι πιάνοµαι,αιχµαλωτίζοµαι ξαγρεύτη 1618.
( )ξακουστ ς φηµισµένος,εξαιρετικός ξακουστ ς 62,101.
ξαρχ ς ξανά 429.
( )ξαφήνω εγκαταλείπω,απαλάσσω,αφήνω ξαφήση 622, ξαφ κε 887.
ξαφνικ 1098.Βλ.και ξαφνικά,ξαφνικόν,ξάφνου.
ξεγδαρµένος γδαρµένος,πληγωµένος 319.
( )ξενίζοµαι µετβ. θαυµάζω, παρατηρώ µε θαυµασµό ξενίζεσαι 768, αµτβ. (µε
πρόθ. ε ς) εκπλήσσοµαι, νιώθω έκπληξη και θαυµασµό ξενίζονταν
1504.
ξ(ί)α, εξουσία 456, ξ 1853,1862.
( )ξορίζω υποχρεώνω κπ.να ζήσει σε αποµακρυσµένο µέρος ν ξορίση 6,271,
ξορίζοµαι,φεύγω µακριά,αυτοεξορίζοµαι ν ξοριστ 458, ξοριστ κα
1880,ξορισµένος ξενιτεµένος 354,1034,1548,1761.
ξυσπάζοµαι ξαφνιάζοµαι,τροµάζω 966.
ξω 234,316,602,919,951,1090.
( )π τώρα 350.
παιν παινο σα 1186.
( )παίρνω παίρνουν 820,1611,1724,παίρνει 1017,1289,1850,αόρ.οριστ. π ρε
69, 374, 702, 1582, 1766, 1843, π ραν 724, π ρα 1253 και πήρασι
881,πρτ. παιρνε 184,312,405, πα ρνα(ν)423,1420,προστ.( )παρ(ε)
203,390,395,687,690,1001,1123,1343,1400,1516, ς πάρουν 933,
αόρ. υποτ. πάρη 162, 248, 284, 412, 462, 1035, 1464, 1607, 1768,
ενεστ. υποτ. παίρνης 1490, τ παρµένα 1263. Αποκτώ, έχω, παίρνω
µαζί κάτι, οδηγώ κπ. κάπου παίρνω για σύζυγο 1607, χωρώ 184,
αρπάζω 69, συχνά σε εκφράσεις (βλ. έρα, νάπαψη, θαράπαψη,
θέληµα, καιρός,κίνδυνος,κλάϊµα,λύπηση, δό, παρηγοριά,πειρασµός,
στράτα,συµβουλή).
παρση, µεγαλοπρέπεια,µεγαλείο παρσες 1077.
πεθυµία, 637.Βλ.και πεθυµία.
πιµελεύοµαι βοηθώ, αναλαµβάνω την επιµέλεια, φροντίζω 1030. Βλ. και
’πιµελεύγω.
( )πιτήδειος όµορφος,ταιριαστός 766,1172.
πόθεν από εκεί 826.
π δες εδώ,προς τα εδώ 242,796.
ργάζοµαι ενεργώ,απεργάζοµαι ργάζεται 106, ργάζου 1829,1886.
364
Λεξιλόγιο
ργον,τ 24,1886.
ρµηνεύω συµβουλεύω,εξηγώ 803,1041.
ρχοµαι 368, ρχεσαι 825, ρχεται 656,706,788,1840, λθα 143,244 λθε(ν)
236, 259, 285, 1159, 1284, 1767, 1768, 1799, 1856, ρθε 895, 896,
998, 1095, πού / µά ’ρθε(ν) 457, 922, 1332, λθαµε 920, λθαν 606,
627,901, λθασιν 607, ρχετον 473,729, ρχετον 1232,1714,νά’ρθω
852,νά ΄ρθης 434,855,1181,νά ’ρθη 94,411,1160,1336,1509,ν
’ρθ 1499,1869,ν ’λθ 1870, ν λθη 1470, ν ρθη 1589, ν τ ρθη
1876, νά ΄ρθουν 980, ς λθωµε(ν) 219, 1433, 1601, λα 299, λάτε
1426,θέλει ρθει 669, ρχοντας 1158.έρχοµαι,φτάνω,παρουσιάζοµαι,
.ε ς λλο αλλάζω θέµα 219,1601, .στ ν στρέφω την προσοχή µου σε
κπ. 299, 1433, ως προσφ. προς τον αποδέκτη του έργου λάτε
προσέξτε 1426, .ν καταλήγω,φτάνω στο σηµείο,κοντεύω να 330,
457,593,607, 627,896,920,µου .βρίσκοµαι στην ανάγκη να,στη
φρ. ρθε της ν γεννήση της ήρθε η ώρα να γεννήσει 895, 1095,
προχωρώ σε µια ενέργια,περιέρχοµαι σε µια κατάσταση,στις φρ. .σε
χάρη παίρνω δύναµη 411 (ιταλ.convenia che fusse m olto forte), .ε ς
περισσότερον υψώνω τους τόνους,καβγαδίζω 606,1284, .ε ς τόσον
καιρός περνά κάποιος καιρός 1799.
σ /σ συχνότατα,επίσης συχνά σένα,σένα, σέν 272,1300,σέν 1385, σε ς
1426, σ ς 220, 1066, 1279, 1397, 1602, σ ς 1782, παρεκτεταµ τύπ.
σ σε 1394.
τοιµάζοµαι τοιµάστηκεν 720 (Βλ.και Σηµειώσεις).
τοιµος πρόθυµος για κ. 520, προετοιµασµένος, έτοιµος για κ. 1287, 1720,
ε µαι . ν παρα λίγο να, λίγο έλειψε να 230, 1813, ποθαµένος
τοιµος ετοιµοθάνατος 1482, τοιµος στη φρ. φέρνω κπ. τ. καταντώ
κπ.στο κίνδυνο να 594.
τοιος τέτοιος στη φρ. τοιας λογ ς 166,238,504.
το τος 8,241,1532,1817.Βλ.και το τος.
τις έτσι 21, 360, 458, 588, 622, 936, 1142, 1191, 1694. Βλ. και δέτις,
δέτσι, δίτις, τσι, τις.
τσι 362,400,855.Βλ.και δέτις, δέτσι, δίτις, τις.
ε γενεία, ευγενική καταγωγή 745, 845, 1765, κατάσταση (φευδαρχικής)
ευγενείας,ξιοπρέπια,τιµή 931.
ε γενεία µου εγώ ο ευγενής,ο άρχοντας 1336.
ε εργετ προσφέρω,παραχωρώ,δίνω ως χάρισµα 1673.
ε καιρος µάταιος,άδικος 604.
ε κολος κατάλληλος,πρόσφορος,ασφαλής 1252.
ε λάβεια, ευσέβεια 1043,1622,1664.
ε λογο µαι στεφανώνοµαι,συνδέοµαι σε γάµο ε λογηθήκασιν 1609,µτχ.πρκ.ως
επίθ.ε λογηµένη µε τη ευλογία του Θεού 1196.Βλ.και βλογ .
ε ρίσκω Ενεργ.:αόρ.οριστ.η ρηκα 1761,η ρηκε(ν) 193,556,587,605,1402,
κε ’βρηκεν 1199,η ρα 1329,η ρε(ν)212,404,579,1033,1139, πού
’βρε 227, πού ’βρηκε 1603,ε ρ καν 433,819,1256,αόρ.υποτ.ε ρω,
829, νά ’βρη 398, 644, 1118, ε ρη 431, νά ’βρουν 1613, υποθ. ν τό
’βρες 630.Παθ.:ενεστ.ε ρίσκεται 248,250,746,806,ε ρίσκεσαι 1235,
αόρ.οριστ.ε ρέθηκεν 263,ε ρέθη(ν) 777,912,1007,1594,ε ρεθ καν
678, 1584, 1627, 1666, ε ρέθηκαν 1110, ε ρέθησαν 810, πρτ.
365
Λεξιλόγιο
ε ρίσκετον 46,110,352,355,907,αόρ.υποτ.ε ρεθ 95,η ρεθ 217.

Βλ.και βρίσκω.
ε τε νος εκείνος 1835.Βλ.και α τος,α τόνος,α το νος,α τε νος,κε νος.
ε τυχία, ευτύχηµα 212.
ε χαριστία, ευγνωµοσύνη, στη φρ. χω ε χ. χρωστώ χάρη σε κπ., νιώθω
ευγνωµοσύνη για κπ. 1741,1803.
ε χαριστ ε χαριστ 1834, ε χαριστήσασι 257,ε χαριστήση 1312.
ε χή, ευλογία 664, 870, 1092, 1768, 1843, προσευχή, ευχή που διαβάζεται
1040.
ε ωδία, χάρη,ευλογία 18,1504.
φελος,τ ωφέλεια,κέρδος 263.
φελ ωφελώ φελέσαν 81,( )φέλα 950, φελέση 1886.
φέτος 250.
χει,τ τα πλούτη,η περιουσία 97,1320,1365,1587.
χθρ ς 1870.
χω έχω, κατέχω, διαθέτω αποκτώ, παίρνω 98, 218, κρατώ κπ. σε µια
κατάσταση ε ς θάνατον 1484, θεωρώ 195, 202, 209, 673, 832, 1731,
έχω σηνήθεια 1577,κάλλια χω προτιµώ 1377,αναλαµβάνω 1002,µε
διάφορα ουσ. ως περίφραση ρήµατος ή είµαι + επίθ. (βλ. νάπαψη,
βλάψη,ε χαριστία,καµάρι,κρίµα,λύπη,νο ς,πόνος,πρίκα,πρόσωπο,
τρόµος,φύλαξη,φυσικό,φύση,χάρη,χαρά).Βοηθ.για παρωχ.χρόνους:
+ µτχ. πρκ. σ χω φθαισµένα 1689, σ χω δουλεµένα 1694, (ε )χα
µαθηµένο 1894, ( )χω, ( )χεις, ( )χει, καµωµένα 1294, 301, 117, χει
καϊµένα 1546, ( )χει παραδαρµένα 118, χει σκοτωµένη 1702, ( )χεις
συνεργασµένα 1030, χουσι βαλµένη 1382, χουσιν φαγωµένη 1383,
(ε )χε παθηµένα 460, + µτχ. ενεστ. ε χε σφάξοντα 1596, + απαρεµφ.
ενεστ.ή αόρ. χω κουε ν 1431,(ε )χ’ κούσει 1329,ε χε µάθει 983, ν
ε χε κάµει 512, ν ε χε λείπει 1427, ν ε χες δε 1461, ν τό ’χα ξεύρειν
1549, ν µ’ χε ξεπατήσει 1427, νά ’χε πάγει 952, ν σο ’χε λείψει
1443,σ ν νά ’χεν πέσει 1446.
Ζ
ζάλη, έγνοια,ταραχή,σύγχυση του νου 89,674,925,1104,1268.
ζαρωµένος µαζεµένος,σουρωµένος 326
ζητ ζητώ σε γάµο 546,ζητηµένη 62,θέλω,επιθυµώ 1469.
ζέστα, 903.
ζεσταίνοµαι ζεστάθηκεν 993.
ζευγάρι,τ αντρόγυνο 1261, κάµvω ζ. σµίγω ερωτικά 155, ενώνω, ζευγαρώνω
1608.
ζυγώνω τρέχω πίσω από κπ.,κυνηγώ για να πιάσω ζύγωναν 1249, ζυγώνασιν
1723.
ζ ζησε 1855, ν ζησα 569,υποτ.αόρ.και ενεστ.ζήσω 1465,ζ ς 1301,
ζήσουν 1881,ζο ν 1884,ως ευχή και παράκληση ν ζήσης 800.
ζ ο(ν) ζ α 11.
ζωή, 55, 66,99,102, 228,303,347,568,571,572,603, 986,1162,1165,
1314, 1465, 1552, 1570, 1779, 1806, 1872, σωτηρία 912, αγάπη,
συντροφιά 914,α ώνιος ζωή µεταθανάτια ζωή,παράδεισος 346.
ζώνοµαι φορώ,ζώνοµαι ζώστην 697.
ζωνταν ς 200,854,987.
366
Λεξιλόγιο
Η
θηλ. άρθρο, γ προ φων. α- 529, 637, 648, 1010, 1803, γεν. τ ς
συχνότατα, τσ’ 744, 1670, 1055*, αιτ. πληθ. τ ς συχνά, τς 682, 689,
690,730,768,1514.
σύνδ.1465.Βλ.και γ .
γουµένη, 1033.Bλ.και γουµένη.
λιος, 160.
( )ξεύρω /ξέρω ξεύρω 827, 830, ξεύρεις 629, 656,796, 799, 826, ξέρεις 1215,ξεύρει
179, 432, 643, 745, 1138, ξεύρει 284, ξεύροµε 199, ξεύρουν 1882,
ξεύρουσι 1881 δίς,υποτ.ξεύρη 121,ξεύρης 649,πρτ. ξευρε 172,806,
823,1349,1486,1514,δυνητ. ν ξευρα 1523, ν τό ’ξευρε 1535, ν τό
’χα ξεύρειν 1549,νά ’ξευρα 302,ν τό’ξευρες 1381,προστ.ξε ρε 247,
ξευρε 1155.
πορ 869, πορε 527, 765, 1379, 1500, υποτ. πορέσης 1829. -Βλ. και
( )µπορ ,πορ .
Θ
θάλασσα, 290,305,313,327,358,359 (προσοπωποιηµ.),450,594,951.
θαµάζω απορώ,εκπλήσσοµαι,θαυµάζω θάµαξεν 999.Βλ.και θαυµάζοµαι.
θάµασµα,τ έκπληξη,θαυµαστό γεγονός,θαύµα 501,997,1059,1076,1078,1477,
1563.Βλ.και θα µα.
θάνατος, στις φρ.φέρνω, χω κπ.ε ς θ.,1448,1484 οδηγώ κπ.στο θάνατο,δίνω
θ. σκοτώνω 361, 650, 858, 1616, 1715, λαβαίνω θ. θανατώνοµαι,
δολοφονούµαι 1230, µ πλακώνει θ., δίνοµαι ε ς θ., µ βιάζει θ.
πεθαίνω 866,974,1164.
θανατώνω σκοτώνω 188,1198,1237,1716.
θάπτω/θάβω ενταφιάζω ( )θαψε 1494, θάψαν 1174, θάψουν 932*, θάψουσιν 980,
θαµµένος 57,1271.
θαράπαψη, παρηγοριά 461, παίρνω θ. ευχαριστιέµαι 423, λαµβάνω θ. ησυχάζω
845.
θαρρετ µε ασφάλεια,σίγουρα 745.
θάρρος,τ τόλµη, θράσος 1430, πίστη, ελπίδα (στο Θεό) 1314, αυτό που δίνει
θάρρος και ελπίδα (σε αγαπηµένο πρόσ.) στη προσφών. θάρρος µου
1455, 1543, εµπιστοσύνη 1121, 1593, αυτοπεποίθηση 137, τ θ. µου
ε ναι είµαι βέβαιος 1701.
θαρρ πιστεύω,νοµίζω 567,1339,πρτ.( )θάρρει 495,498,1747.
θα µα,τ 195.Βλ.και θάµασµα.
θαυµάζοµαι απορώ,εκπλήσσοµαι θαυµάζουνται 484.Βλ.και θαµάζω.
θεά, 1581.
θεïκ ς 50.
θέληµα,τ επιθυµία,θέληση 85,1711,άδεια,συγκατάθεση στις φρ.δίνω,παίρνω
θ.144,724,1017,ε ς τ θ.τ δικό σου 513.
θέλω συχνότατα στον ενεστ.θέλω,(θέ 70,987,1101),θέλεις,θ ς (253,385,
1205, 1643), υποτ. θέλης 1296, 1300, θέλει (θ 546, 885, 990, 1117,
1164), θέλοµεν 1202, θέλου(ν) 933, 1799, αόρ. θέλησε(ν) 540, 978,
1766,πρτ.’θελα 638,( )θελε(ν) 54,86,88,181,329,469,472, 598,
696,858,859,921,1356,’θελες 1335,ο πρτ.ως βοηθ.για περίφρ.της
δυνητ. θελα νά ’ξευρα 302, ν στέκετον 616, νά ’τον 1443, θέλασιν
ε πε 1138, θελεν δε 1419,και της υπόθεσης ή απόδοσης υποθετικών
367
Λεξιλόγιο
λόγων θελεν χει 512, θελαν,-ε βρεθε 700,930,ν τό ’θελεν κατέχει

945,νά ’θελε µετέχει 946, θελα µετέχει 1389, θελα γλιστρήσει 1428,
µέ ’θελεν φήση 1535, τροµήξειν θελε 1536, θελα σ’ φήσει 1549,
θελα γυρίσει 1550, ο ενεστ.ως βοηθ.για περιφρ.µέλλ.θέλω µπήξει
170,θέλω πάρει 632,θέλω πε 1216,θέλω ποκρατε 1295,θέλεις λάβει
1230, θέλει συµπαθήσει 41, θέλει δώσει 140, θέλει βάλει 396, θέλει
ρθει 669, θέλει παινέσει 493, θέλει µείνει 1208, θ κάµει 159, θ
ξεδράµει 173, θ γεν 1364, θ ς ε σται 650, θέλ’ ε σται 1482, 1520,
θέλοµεν µιλήσει 621, θέλοµεν δε 670, θέλοµεν µιλήσει 671, θέλοµε
βλογήσει 672, κούσει θέλετε 10,117, θέλου πολογιάσει 615, θέλουν
περιφρον 1204.
Θεός, 78, 83,261, 279, 345, 387, 467,860, 1023, 1042, 1062,1064, 1069,
1242, 1246, 1378, 1396, 1475, 1629, 1639, 1718, 1864, 1887, Θι ς
329,Θι ν 588,1834,σε παράκληση ή αποτροπή γι /δι τ ν Θεόν 77,
931,1237,1393,στ ν Θε ν 1344.
θέτω πλαγιάζω, κατακλίνοµαι 70, 71, βάζω, τοποθετώ 152, εναποθέτω
(νεκρό)134,147,ξαπλώνω 331,529.
θησαυρός, 1826,1875.
θηλυκό,τ βρέφος θηλυκό,κορίτσι 901,1134.
θλίβω στενοχωρώ 1444, µεσ. θλίβεται 846, θλιµµένος λυπηµένος193,
θλιβερός 947,µτβ.πενθώ θλίβηκέν τηνε 1177.
θλίψη, 223,371,946,1103,1267.
θρην 1331.
θυγατέρα, 59,68,163,387,474,546,552,624,631,637,639,645,716,747,810,
862, 1183, 1187, 1543, 1545, 1571, 1753. Βλ. και κόρη, τέκνο(ν),
παιδάκιν.
θυµός, οργή 1369.
θυµο µαι 590,1026,θυµ σαι 391,1696,θυµ ται 1057,θυµο νται 258, θυµ τον
83, θυµήθηκε 1733, θυµήθη 1801, θυµηθήκασι 430, µτχ. ενεστ.
θυµώντα 460,1012,1178.
θωρ κοιτάζω,βλέπω,µτφ.γνωρίζω,διαπιστώνω,σκέφτοµαι θωρ 33,113,
304,595,863,1367,1781,θωρε ς 379,388,395,451,1484,θωρε 182,
358, 859, 1649, θωρο σι 421, 1009, 1563, 1634, θωρο ν 841, πρτ.
( )θώρει 295, 342, 409, 749, 1252, θώρειε(ν) 459, 609, θωρο σα
1046,1185,µτχ.ενεστ.θωρώντας 227,734,θωρώντα 874,υποτ.θωρ
297,722 θωρ ς 38,658.
Ι
διος γνήσιος,πραγµατικός 6,επίρ. δια καθαυτό,αληθινά 1149.
διότητα, 14.
µήνας, µήνας 772,854.
ντα(ν) τί, γιατί, ποιος, 180, 225, 385, 625, 1018, 1021, 1042, 1202, 1235,
1236,1322,1335,1362,1525,1825.
σος όµοιος,ίδιος 1133.
στία, φωτιά 522.Βλ και στία.
τις έτσι 267,340,367,401,422,686,787,790,1260,1306,1311,1316,
1349,1355,1417,1477,1644,1666,1776,1839.Βλ.και δέτις, δέτσι,
δίτις, τις, τσι.
368
Λεξιλόγιο
Κ
καβαλικεύω ιππεύω,ανεβαίνω πάνω σε άλογο καβαλίκεψε 701,789.
καθάρια καθαρά,σαφώς,αληθινά 123,595,1151,1257,1551,1653,εντελώς
355.
κάθε 127,1067,1360.
καθένας 683,731,997,1460,1704,1728,1804,1835,1853,1858,καθένα 13,
20,722,αιτ.καθένα(ν)620,930,1356.
καθηµερν (ν) καθηµερινά 772,884,1062,1390,1868.
καθίζω κάθοµαι 357,471,482,713,1471,1513,τοποθετώ,βάζω κάποιον να
καθίσει 443.Βλ και κάθοµαι.
καθόλου 161,329.
κάθοµαι 344,1481.Βλ.και καθίζω.
καθώς όπως 24,96,1360,1739.
κα πολλ.µε ποικίλες χρήσεις:ισοδυναµεί,λ.χ.,µε επίρ.επίσης,επιπλέον,
µάλιστα 13,598,1134,1359,1510,1839,µε το µόριο ν 649,αναφ.
άκλ.που 1271,1668,µε σύνδεσµο ειδικό ότι 207,336,344,352,353,
473,659,788,859,871,887,990,998,1036,1086,1229,1253,1258,
1263,1339,1367, 1493,1528,1547, 1619,1815,µε αποτελεσµατικό
ώστε 365,µε τελικό να,για να 20,714,µε βουλητικό να (συχνά µε τα
ρ. πιάνω, ρχίζω καί) 53, 356, 561, 645, 646, 784, 969, 1135, 1327,
1542,αιτιολ.διότι 589,1549,1646,1862. Μετακινηµένο κα 1278 δις,
1471,1582,1758,1820,αντιχασµωδιακό κι 1242,1718.
καϊµός, θλίψη,λύπηση 364,1344,1352.
καιρός, καιρός,εποχή 45,256,912,1160,1458,1579,1787,1819,η ροή του
χρόνου 111, 883, 1868, 1869, ηµεροµηνία 1057, χρόνος, ευκαιρία
1402,χρονικό διάστηµα 265,887,949,1013,1015,1047,1085,1321,
1671,1785,1799, π καιρό 57,ε ς /σ /ε σ ( )λιγούτσικον κ.539,777,
1131,1845, γι καιρο ς κατά καιρούς 1428,καιρικές συνθήκες 286,
891, παίρνω καλ ν καιρόν βρίσκω ωραίο καιρό 881, ατµόσφαιρα,
ουρανός 287.
καίω ανάβω 521,κ.τ ν καρδι ,τ µέλη µου προκαλώ πόνο,στενοχωρώ κπ.
1445, 1546, η µτχ. καϊµένος µε κυριολ. σηµ. καµένος 810, µτφ.
αξιολύπητος, δυστυχής 135, 194, 333, 356, 399, 539, 890, 907, 948,
1153,1542,1815,καµένος στη καρδιά,πονεµένος 537,επίρ.καϊµένα
µε µεγάλη θλίψη 459.
κακοκαρδίζω στενοχωρώ,δυσαρεστώ 509.
κακόµοιρος δυστυχής κακοµοίρα 1337.
κακορίζικος δύστυχος,κακότυχος 384,647,889,942,1231,1337,1377.
κακ ς αταίριαστος, δυσάρεστος, κλ. 84, 300, 378, 524, 646, 827, 858, 948,
1263, 1361, 1370, 1444, 1498, 1532, επίρ. κακ µε όχι επιτυχηµένο
τρόπο, ανεπαρκώς 214, 1276, (τ ) κακό(ν), (τ ) κακά συµφορά,
καταστροφή, δυστυχία 210, 270, 279, 293, 359, 466, 516, 856, 886,
1235,1428,1446,1507,1680,1874,κακία 1808,1828,αρρώστια 622.
κακοσύνη, κακοκαιρία,αγρίεµα της θάλασσας 892, κακοσύνη το καιρο 286.
κακότυχος 873,1349,κακοτυχηµένη 1417.
καλαµάριν,τ µελανοδοχείο 564.
καλάµι,τ κορµός φυτού 74,174.
καλαφατίζω βουλώνω,επισκευάζω µε στουπί τις ρωγµές ενός πλοίου καλαφατίσαν
936.
369
Λεξιλόγιο
κάλεσµα,τ γιορτή,δεξίωση,συµπόσιο 772.

κάλλος,τ οµορφιά,πληθ.κάλλη 1329,λάµπω ε ς τ κ.1136.
καλογερεύω,-γηρεύω γίνοµαι καλόγερος καλογερέψω 1024,καλογηρευτ 1016.
καλογρ(ί)α, µοναχή 1039 καλογράδες 1032,1049.
καλοκαρδίζω κάνω κπ.χαρούµενο 1500, καλοκαρδισµένοι µε ευχάριστη ψυχική
διάθεση,ευτυχισµένοι 774.
καλοπαθεία, καλοπέραση 1822.
καλ ς ευχάριστος,ωφέλιµος,αγαθός,πολύτιµος 2,120,256,467,711,804,
811,832,881,891,1021,1046,1064,1196,1308,1588,1594,1600,
1643,1686,1690,1824,1871,1877,συγκριτ.καλύτερος 1552,κάλλιος
492, 687, επίρ. κάλλιο, κάλλια καλύτερα 79, 1377, 1520, καλύτερα
περισσότερο 778,ουσ.(τ )καλ ,(τ )καλ ευτυχία,ευηµερία 392,466,
516, 888, καλό πράγµα, αγαθό 1218, 1294, 1312, 1808, 1828, 1829,
1833,1837,1839,λαβαίνω κ.,µπαίνω σ κ.γνωρίζω ευτυχή συγκυρία
1080,1825,ε ς τ καλό 1028,ε σ καλ ν κα σ κακόν 856, π καλ σ’
κακό 886,επίρ.καλά µε επιτυχηµένο τρόπο,σωστά,επαρκώς 129,169,
207,537,629,670,742,1002,1226,1280,1324,1721, τις/ τις καλά
422, 787, 1349, 1355, 1694, µια και καλά 1250, µε καλή υγεία 675,
καλ ς 1329,1374,καλ κα αν και 26,178,410,732,1188,καλέ κλητ.
αρσ.εν.ως άκλιτη προσφων.ή ως παραπλήρωµα 1076,1078,1564.
καλοσύνη, ευτυχία 60, καλό, όφελος 1309, γνωρίζω κ. ευηµερώ, ευτυχώ 1112,
αγαθότητα 201,1576,γαλήνη,ευδία 891,1281.
κάλτσα, εσωτερικό ανδρικό ένδυµα του κάτω µέρους του σώµατος,
περισκελίδα,κοντοβράκι 418.
καλ καλε 1605,καλο σι 811, κάλεσε 769,1048,1105,καλέση 236,1486.
προσκαλώ 236,769,1105,1486,1605,ζητώ 811,1048.
καµάρι,τ περηφάνια 138, 1430, χω καµάρια χαίροµαι 1654, τό χω κ.
περηφανεύοµαι 964.
καµαρώνω (µε αιτ.) περηφανεύοµαι για κπ.,θαυµάζω ενεστ.740,πρτ.καµαρ να
734.
κάµερα, δωµάτιο 69,519,820,1005.
κάµνω /κάµω
/κάνω κάµνω 1719, κάµνει συχνότατα, κάµει 1379, κάµνουσι 1269, 1808,
1824, ( )καµα 158, 1260, 1726, 1894, ( )καµες πολλ., ( )καµε(ν)
συχνότατα, ( )καµνε 425, 1312, κάναν 628, κάµα(ν) 679, 1658,
( )κάµασιν 1111, 1266, 1615, ( )χω, ( )χει, -ς καµωµένα 1294, 117,
301, κάµε νά πολλ., υποτ. κάµω 869, 1217, 1711, κάµης, κάµη
συχνότατα, κάµνης 1316, κάµ(ν)ουσιν 22, 931. Πράττω, ενεργώ
προξενώ, προκαλώ κακό 301,359, χρησιµοποιώ 255,ονοµάζω 1050,
φτιάχνω,κατασκευάζω 1059,1303,αποκτώ παιδί 1790,καθιστώ,κάνω
κπ. να γίνει, να καταντά σε κάποια κατάσταση 1824, 1484, ε µαι
καµωµένος έχω γίνει,είµαι φτιαγµένος,καταντώ,133,320,332,420,
1171, διοργανώνω, ετοιµάζω 676, 679, φροντίζω, συντελώ 90, 1793,
1795,συχνά στις φρ.κ.κα συντελώ ώστε κάποιος να κάνει κάτι 645,
991, 1350, κ. κπ. νά καθιστώ κπ. τέτοιον ώστε να, παρακινώ κπ. να
1122,1355,1498,1509,βοηθ.για την φρ.κάµε νά,γι νά φροντίζω,
προσπαθώ 169,372,391,392,506,649,691,838,1223,1299,1302,
1452, µε ουσ. ως περίφραση ρήµατος (βλ. ρισµός, ζευγάρι,
370
Λεξιλόγιο
διαλαληµός,δυναστεία, µέρα,κλάιµα,δικαιοσύνη, χρεία,κρίµα,καλ

καρδία,κληρονοµία,παλουκωσία,τζούστρα,τέλος,τιµή).Βλ.και ποι .
καµπόσος κάµποσος,αρκετός 160,επίρ.καµπόσο αρκετά 743,846,1483.
κανακαρά, χαϊδεµένη,αγαπηµένη κόρη 509.
κανείς αιτ. κανένα 1264, 1424, θηλ. καµία 1238, 1786 (µε θετ. ένν. κάποια
468),ουδ.κανένα 1366,1630*.
κανίσκι,τ δώρο 1668,1821.
καπετάνιος, στρατιωτικός διοικητής 186.
κάποτες 1318.
καποτεσιν ς αλλοτινός,παλιός 1071.
καράβι,τ πλοίο 183,593,1079,1089.
καρδία, καρδιά,ψυχή 502,638,654,1276,1404,1512, π καρδι ς ειλικρινά,
από τα βάθη της καρδιάς 75, 356, 1167, µ καρδι µε ευχαρίστηση
1028,(κάµνω)καλ καρδι ευθυµώ,έχω ευχάριστη διάθεση 467,1756.
Βλ.και καλοκαρδισµένος.
καρποφορ παράγω,δίνω καρπούς 15.
καρποφορία, παραγωγή 16, µτφ. γόνιµη ενέργεια ή δραστηριότητα,
δηµιουργηκότητα 16.
καρτερ περιµένω καρτερο ν 618,841, καρτέρου 1713,καρτερε τε 549,789.
κασέλα, κιβώτιο 918, 923, 949, 959, 965, 1056, 1303, 1634, 1636, 1641,
κασελοπούλα χρηµατοκιβώτιο 1351.
καστέλι,τ φρούριο,κάστρο 602.
κατ δηλώνει συµφωνία (ανάλογα µε,σύµφωνα µε) 14,23,146,191,932,
1040, 1130, 1421, 1773, αναφορά (σχετικά µε) 1421, τόπο,
κατεύθυνση (προς) κατ παντο 666, χρόνο κατ τ ν ρα/ τ ς ρας
1688,1850.
καταλεπτ λεπτοµερώς 970,1597.
καταλύω σκοτώνω 528,1474,καταλυµένη 58.
καταντ φτάνω 1316,1385.
καταπιάνοµαι επιχειρώ 1000.
καταραµένος κολασµένος,καταδικασµένος 63.
καταστένω οδηγώ, καθιστώ κατάστησεν 87, µέσ. καταντώ καταστάθηκα 379,
1537.
καταφέρω πετυχαίνω κατήφερεν 107,φέρνω σε άσχηµη κατάσταση,καταντώ µ’
κατάφερε 449,κοντεύω κατήφερα 1570.
καταφρόνεµα περιφρόνηση,ταπείνωση,πληθ.καταφρονέµατα 1538.
κατεβαίνω κατεβαίνει 428, 1440, 1501, αόρ. κατέβηκε(ν) 694, 703, 1403, 1513,
κατέβη 1084,υποτ.κατέβη 122,172,κατέβης 242,κατεβ 1494.
κάτεργο(ν),τ κοπήλατο και ιστιοφόρο πλοίο 784, 792, 880, 922, 947, 1068, 1253,
1282,1387,1435,1467,1472,1478,1479,1487,1724.
κατέρχοµαι κατάρθω 268,κατάρθης 280*,1866,κατάρθη 1873,κατάρθουσιν 1883.
Καταντώ,γίνοµαι φτάνω στο τέλος,πεθαίνω 1866.
κατέχω ξέρω, γνωρίζω κατέχει 39, 408, 532, 831, κατέχεις 836, 1642, υποτ.
κατέχω 837, κατέχης 565, πρτ. κάτεχα 1894, ( )κάτεχε 1226, 1355,
1497, δυνητ. ν τό’ θελεν κατέχει 945, προστ. κάτεχε 1493, κατέχετε
1508,ν κατέχετε 1815.
κατοικία, τόπος εγκατάστασης,διαµονής 1063.
κάτω 1073,1440,1501,1746,1749, π κάτω 1561,1596.
κε εκεί 134.
371
Λεξιλόγιο
κε νος κείνη 59,671,907,948,1641,1642,1643,1187,κε νες 159,κε νο(ν)

582,949,1556.Βλ.και α τος,α τόνος,α το νος,α τε νος,ε τε νος.
κείτοµαι πέφτω καταγής 317,728,είµαι πεσµένος,ξαπλωµένος 322,326,είµαι
τοποθετηµένος, βρίσκοµαι 328, 334, 967, 1142, 1416, στερεώνοµαι,
ριζοβολώ 1837,(στο γ΄ προσ.)ισχύει,είναι πραγµατικά 153.
κελί,τ δωµάτιο µοναχού 1065,1336.
κερδαίνω κερδίζω, υπερτερώ κερδέση 717, κερδέσης 1345, κερδεµένη 754,
κερδεµένος 130.
κερδετής, νικητής 757
κέρδος,τ 1408.
κεφαλή, 100,124,148,153,159,1362,1488.
κεφάλι,τ 103,170,926,972.
κηδεύω φροντίζω,περιποιούµαι κηδέψω 988,κηδέψουσιν 1005.
κιβούριν,τ ταφική λάρνακα,φέρετρο 1174.
κιθάρα, έγχορδο µουσικό όργανο που παίζεται µε δοξάρι, λύρα 1400, 1413,
1500,1502.
κίνδυνος, 528, 895,1058,1100, 1759,κίντυνος 460,1142,παίρνω κ.εκτίθεµαι
σε κίνδυνο,βάζω σε κίνδυνο τη ζωή 1490.
κιν κιν 21,1236, κίνησε(ν) 184,289, κινήσαν 440,535,724, κινήθηκα
1857, κινήθη 7,161, 1626,κινήσης 868,κινήση 586, τονε κινηµένη
1227. Ενεργ. µτβ. θέτω σε ενέργεια, ωθώ, παρακινώ 21, 1236, (το
δρόµο, τη στράτα) ξεκινώ 184, 440, αµτβ. προχωρώ, πορεύοµαι 13,
φεύγω,αναχωρώ 535,868,αρχίζω 724,επειχειρώ,κάνω να 586,(για
άνεµο) αρχίζω να φυσώ,σηκώνοµαι 289,µέσ.ξεκινώ,προέρχοµαι,7
στρέφοµαι προς κπ. 1626, αρχίζω να ασχολούµαι 1857, αναιρώ,
µεταβάλλω 1108,ταράσσοµαι,αναστατώνοµαι 161.
κλαί(γ)ω κλαίγει 878, 943, 1327, 1350, κλα σι 297, πρτ. ( )κλαιγε(ν) 335, 399,
873, 1153, 1236, 1542, κλα γαν 1256, 1274, ενεστ. υποτ. κλαίγη 75,
277,459,1233,κλαίη 1167,1447,κλαίγουσιν 1340,αόρ.υποτ.κλάψη
321,τ κλαίγει το να κλαίει,το κλάµα 1334,κλαϊµένος αυτός που έχει
κλάψει 1771.
κλάιµα(ν),τ 224,363,372,861,1657,κλάµα 1530,φρ.κάµνω κλάιµατα,κλάµα,µ
παίρνουν τ κλ. κλαίω, αρχίζω να κλαίω 1379, 196, 1420, µ τ
κλάιµατα κλαίγοντας 305,1245.
κλειδί,τ 1304.
κλέφτης, 1693.
κληρονοµία, κληρονόµος, απόγονος 876, σε προσφών. αγαπηµένη κόρη 1456,
ωφέλεια,ό,τι αποκτά κανείς µετά το θάνατό του 1064.
κλιτ ς σκυφτός,λυπηµένος 1180.
κλοτσία, 1527.
κλωνάρι,τ κλαδί 1415,γόνος 1600.
κόβω κόβει 1039,αόρ.οριστ.’κοψα 148, κόψαν 427,αόρ.προστ.κόψε 153
Κόβω 1039,αποκεφαλίζω 148,153,σταµατώ,διακόπτω (το χορό)427.
κοιλία, 1209.
κοιλιοπον γεννώ µε πόνους της κοιλιάς,κυοφορώ πρτ.κοιλιοπόνα 1145.
κοιµίζω θάβω 976.
κοιµο µαι πλαγιάζω,έρχοµαι σε ερωτική επαφή µε κπ.κοιµηθ ς 1372.
κολα να, περιδέραιο 718,761.
κόλαση, πάθηµα,βάσανο κόλασες 897.
372
Λεξιλόγιο
κολόνα, 733.
κόµης, διοικητής πλοίου,επικεφαλής πληρώµατος 915,1493.
κοµµάτι,τ 311,µέρος του σώµατος 1614.
κόµπος, του λαιµού 601.
κονοµ ονοµάζω,δίνω αξίωµα 1039.
κοντ 327,339,443,479,955.
κοντάρι,τ δόρυ,επιθετ.όπλο 103,124,697,702,721,727.
κοντεύγω συντοµεύω,µικραίνω την απόσταση κοντε γαν 884.
κοντολογία µε λίγα λόγια 1355.
κοπανίζω χτυπώ 1538.
κοπιάζω αµτβ. υποβάλλοµαι σε κόπο, κουράζοµαι 406, µτβ. κατορθώνω κ. µε
κόπο 1508,καταγίνοµαι µε κ.,καταπιάνοµαι µε κ.1865.
κοπέλα, 418,924,966,1248,1642.Βλ.και κόρη.
κοπέλι,τ νεαρός,παλικάρι 1370
κόπος, µόχθος 933,1878.
κορόνα, στέµµα 926,972,1056.
κόρη, θυγατέρα 73, 155, 821, 833, κορίτσι, νέα ανύπαντρη 154, 501, 523,
673,731,759.
κορµί,τ σώµα 134, (σε συνεκδοχή)άνθρωπος,πρόσωπο 227,858.
κόσµος, οικουµένη, κτίση, 46, 1278, 1550, 1751, 1777, ξένα µέρη, στη φρ.
βλέπω κ.ταξιδεύω 485,ζωή,ανθρωπότητα 464,600.
κουρσάρος, πειρατής 1247,1720.
κούρτη, βασιλική ή αρχοντική αυλή κο ρτες 388.
κράζω κράζει 541, 551, 685, 996, κραζε(ν) 93, 1592, κραξε 1114, 1214
Εκτός από τη συνηθισµένη σηµασία φωνάζω,χρησιµοποιείται και µε
τη σηµασία ονοµάζω 1114,1592.
κρατίζοµαι νοµίζω 130.
κρατ 1149, κρατε ς 492, κρατε 444, 1378, 1565, κράτειε(ν), 51,139, 477,
956,957,1076,1360,( )κράτει 404,624,771,1078,1232,1706,1734,
κράτηξα 1457, κράτηξες 1387, κράτηξε 470, κρατ 88, 518, 1175,
κρατήξης 507, κρατιέται 715, κρατο νται 257, κρατιέτονε 312,
κρατώντα(ς) 963, 1359, 1732, µ ν κρατ ς 1867. Θεωρώ, νοµίζω,
πιστεύω διατηρώ κπ.σε µια κατάσταση 88,συνηθίζω 1867,κάνω κπ.
να παραµείνει κάπου 470, 507, κρατώ, βαστώ 477, 518, 624, 1232,
1566,διατηρώ,αντέχω 1457,έχω 956,1387 (βλ.και φρ.µε ουσ.τάξη,
νο ς, ρδινία, στράτα), συνεχίζοµαι 404, διαρκώ 771, κατάγοµαι 444,
µέσ. θεωρούµαι, υποχρεούµαι 257, 715, βαστιέµαι 312, η µτχ. πρκ.
κρατηµένος υποχρεωµένος,υποτελής,µέλος της βασιλικής ακολουθίας
782,1109.
κρεβάτι,τ 529,556.Βλ και στρ µα.
κρεµάζω κρεµάστηκεν 1553,1651,κρεµώ ψηλά κρεµασµένες 148.
κρίµα,τ αδικία, ατυχία,σφάλµα στις φρ.κάµνω κρ.αδικώ 362, χω κρ.κάνω
λανθασµένη, άτυχη, ή άδικη πράξη 512, 1807, επιρρηµατικά, ως
έκφραση λύπης,συµπάθειας κρ.σε κπ. τί άδικο να 334.
κρίνω κρ.τ βουλή µου δίνω τη γνώµη µου 985,κρ.τ ζωή µου βασανίζοµαι,
παιδεύοµαι 228,ζωή κριµένη 303,1540,κριµένον θάνατον 1616.
κρίση, βάσανο 1567.
κριτής, δικαστής 1556, Κριτ ς το κόσµου ο Θεός 600.
κρυότη, κρύο,παγωνιά 342,904.
373
Λεξιλόγιο
κρυφ ς 776,1265.
κύκλος, κυκλική κίνηση,τροχός της Τύχης 9.
κτίζω οικοδοµώ, χτίζω 1742, ανοικοδοµώ, ανακαινίζω 1590, µτφ. αποκτώ
στη φρ.κτ.καλ νοµα 1063.
κτίση, πλάση,οικουµένη 12.
κτιστ ς ορθωµένος,ευθυτενής 733.
κτυπ χτυπώ 336,(για µουσικό όργανο)παίζω 1406.
κυρά, ευγενής κυρία, αφέντρα 1219, 1331, κυρία 1259, 1709, σε προσφων.
κερά 1260,1645.
κύρης, πατέρας 63,76,86,480,503,539,635,662,675,706,741,1020,1068,
1124, 1144, 1149, 1155, 1433, 1534, 1535, σε προσφων. κύρη µου
1381,1387,1424,γεν.κυρο 1674.
Κύριος, Χριστός 11, 349, 368, 572, 611, 809, 1025, 1060, 1080, 1313, 1560,
1666,1748,1763,1778.
κωλοσύρω,-έρνω σέρνω κπ.στη γή ν κωλοσύρου 1613.
Λ
λαβαίνω/λαµβάνω λάβη 1080, λαβε(ν) 1127, 1609, λάβασιν 1557, θέλεις λάβει 1230.
Αναλαµβάνω 1127, παίρνω γυναίκα 1609, γνωρίζω, δοκιµάζω,
αισθάνοµαι, µε αντικείµ. ως περίφραση ρ. (βλ. καλό, θάνατος, χαρά,
θαράπαψη).
λαβωµένος πληγωµένος 317.
λαγκί,τ στήθος 336
λαθάνοµαι σφάλλω, αποτυγχάνω αόρ. οριστ. λαθάστησαν 102, αόρ. υποτ.
λαθαστ 99
λάθος,τ 41,844.
λαθρεύω φροντίζω λαθρέψης 1123.Βλ.και λατρεύ(γ)ω.
λαιµός, 601,761,1553,1651.
λακτοπατ κλοτσώ και πατώ,τσαλαπατώ 738.
λαλ 641.
λάµπω λαµπε 478, λάµπαν 1136,ν λάµπουσι 969.
λαµπρ ς λαµπροφορεµένος,ωραίος ιππότης 754 (Βλ.και Σηµειώσεις).
λαός, κόσµος,υπήκοος του βασιλείου,οι µη ευενείς,στρατός 89,110,193,
195,672,982,1109,1118,1267,1626,1626,1679,1692,1730,1741,
1794.
λατρεύ(γ)ω περιθάλπω,προσέχω,φροντίζω λατρεύσουν 901,λατρεύγη 1125.
λαχαίνω /λαγχάνω τυχαίνω.αόρ.οριστ.’λαχα 920,1091,( )λαχε(ν) 259,311,1080,αόρ.
υποτ.λάχη 392,λάχης 1830.
λέ(γ)ω ενεστ.γ΄ πρόσ.εν.λέγει συχνότατα,λέει 1413,λέγω 1218,1279,1556,
λέν 545,λέσι(ν)235,1481,1485,λέγουσιν 558,1152,λέγουν 474, πρτ.
’λεγα 663,( )λεγε(ν) 81,96,609,636,1146,1322,1358,1411,1573,
1759, λέγαν 1157, λέγαν 998, λέγασιν 1271, 1305, αόρ. οριστ. ε πα
1725,ε πε(ν)πολλ.,µο /το ’πεν 831,1632,ε παν 127,µο ’παν 1709,
ε πασι 1547,1619, πού /το ’πασιν 135,404, πού ’πατε 1426*,ενεστ.
υποτ.λέγη 1333,1349,αόρ.υποτ.π 153,547,1066,1421,π ς 232,
796, 826, π 444, 660, 802, 824, πο µε 2, 813, πε τε 550, πο ν 126,
1499,δυνητ.νά ’πες 887,θέλασιν ε πε 1138,προστ.ε πέ 803,πέ 553,
631, 800,837, 1645,1646, πέτε 437,ενεστ. µτχ. λέγοντας 462, µελλ.
θέλω πε 1216.Όπως και σήµερα,µε τη σηµασία λέω,µιλώ,συζητώ,
374
Λεξιλόγιο
επίσης ως λέω µέσα µου 1528,για τη φρ.λ.ν νοµίζω,σκέπτοµαι να,

βλ.619,636,663.
’λεειν ς ταλαίπορος,δύστυχος 180.
’λεηµοσύνη, 1420.Βλ.και λεηµοσύνη.
λείπω είµαι απών, βρίσκοµαι µακριά, απέχω 207, 1022, 1085, 1545,
αποφεύγω, απαλλάσσοµαι 19, ελλείπω, δεν υπάρχω 1443, εκλείπω,
αφανίζοµαι στη φρ.τ κλαιµα ν σο / το λείψη 224,372,στερούµαι
232,1416,1427,1878,1882.
ληστής, 1612,πληθ.–άδες 628,1425,1736.
λίγος λιγοστός,ελάχιστος 191,429,936,1492.Βλ.και λίγος.
λιγούτσικος 1131,1845
λιθάρι,τ πολύτιµος λίθος 712.
λιθοβολ 1735.
λιγαίνω λιγοστεύω,λιώνω λίγανε 1646.
λιγοθυµ χάνω το κουράγιο 1863.
λιγώνοµαι επιθυµώ πολύ,ανυποµονώ 580.
λιµιώνας, λιµάνι 1437.
λινόξυλο(ν),τ ό,τι µένει από το χτύπηµα του λιναριού, που χρησιµεύει ως
προσάναµµα,φύγανο 522.
λιοντάρι,τ 716.
λογάρι(ν),τ θησαυρός, πλούτος, χρήµατα 711, 928, 963, 967, 1036, 1126, 1161,
1262,1463,1465.
λογαριάζω σκέφτοµαι, 676, διηγούµαι, περιγράφω 710, 970. Βλ. και λογιάζω,
λογο µαι,συλλογιάζοµαι.
λογή, τρόπος,είδος στις φρ.τέτοιας / τοιας λογ ς µ’ αυτόν τον τρόπο 166,
238,504,1333.
λογιάζω αµτβ. είµαι σκεφτικός, έχω έγνοια 490, µτβ. εξετάζω, ζυγιάζω µε το
νου 562,συλλογίζοµαι,στοχάζοµαι 787,έχω στο νου µου,λογαριάζω
1066,1198,1517, περιγράφω 681,709.
λογικ επίρ. µε πολλή µελέτη 954.
λογισµός, σκέψη,συλλογισµός,νούς,µυαλό 29 (προσωποποιηµ.),79,403,464,
640,681,709,843,978,1018,1200,1260,1280,1498,1525,βάζω ε ς
τ ν λ. αποφασίζω, σκέπτοµαι 410, 1345*, µπαίνω σ λ., βάνω λ. στ
κεφαλή συλλογίζοµαι 1147,1362,χάνεται λ.µου, κβαίνω π τ ν λ.
µου χάνω τα λογικά µου 1698,1554.
λόγος, έργο 2, υπόθεση 178, 1148, κουβέντα, παράκληση 1649, δίνω λόγο
µιλώ 1394,µε πρόθ.ως περιφραστική προσωπ.αντων. π λόγον µου
κτλ.από εµένα,από µέρους µου 72,1752,γι λόγου µου κτλ.για µένα,
202, 235, 799, 836, 1006, 1026, 1767, 1811, 1540, λόγια συζήτηση,
κρίση, οµιλία 82, 1193, 1211, 1300, 1356, 1412, κατηγορία, µοµφή
617.
λογο µαι λογαριάζοµαι,θεωρούµαι λογ στε 1278.
λοιπ ν συχνότατα,(τ ) λοιπονιθές 415,575,866,(τ ) λοιπονεθές 1001,1155,
1241,(τ )λοιπονίς 19,37,527,713,923,1281,1343,1601.
λυγερή, νέα 759,840.Βλ.και κόρη.
λύπη, 118,363,472, χω πολλ τ ν λύπη είµαι πολύ στενοχωρηµένος 1086.
Βλ.και πρίκα.
λύπηση, στη φρ.παίρνω λ. λυπάµαι κπ.203*,1343* (Βλ.Σηµειώσεις).
λυπο µαι λυπήθηκε 1243,λυπηθ 312,λυπήσου 1237.
375
Λεξιλόγιο
Μ
µ αλλά,όµως 29,33,81,83,111,151,153,225,247,329,365,499,528,
537, 828, 837, 870, 872, 1023, 1204, 1279, 1361, 1429, 1458, 1505,
1594,1724,1767,1781,1860.
µά ορκωτικό (µε αιτ.)600.
µαζ 160,470,1106,1183,1203,1388,1685,1738.
µαζώ(χ)νω µαζεύω, συγκεντρώνω µάζωξεν 208, µαζωκτ καν 677,
µαζωκτήκασιν 981,1669.
µαθαίνω πληροφορούµαι,γνωρίζω 127,169,197,236,271,446,626,704*,746,
790, 802, 824, 829, 844, 1013, 1071, 1083, 1144, 1480, 1598, 1639,
1643, 1679, 1686, 1752, 1767, 1858, απαρεµφ. µάθει 1439, διδάσκω
507, 983, διδάσκοµαι, αποκτώ µάθηση 1222, 1865, 1867, 1894,
µαθηµένος έµπειρος,συνηθισµένος 120,325,353,400,419,487,889.
µάθηµα,τ µάθηση,γνώση 1874.
µαθητής, 983,µαθητάδες 956.
µακαρίζω θυµούµαι,µνηµονεύω ευνοϊκά πεθαµένον µακαρίζουσι 1892.
µακρία 955,1086,µακρ 6,352,393,458.
µακρ ς µακρόχρονος 850.
µάλαµα,τ κατεργασµένο µέταλλο 719,1270.
µάλιστα 832.
µαλλία,τ 328,1039,1168,1454.
µάνα, 905,1151,1157,1193,1388,1458,σε προσφων.µάνα µου 1383.
µάνητα, µανία,µεγάλη οργή 147,157.
µανίζω µτβ. αγριεύω, αντιτίθεµαι σε κπ. 915, αµτβ. θυµώνω, εξοργίζοµαι
1527.
µαντάτο(ν),τ είδηση, πληροφορία, µήνυµα 800, 803, 826, 838, 1093, 1199, 1439,
1444,1595,1725,1745,1752.
µαργαριτάρι,τ 711,968,1188,1297.
µαργωµένος παγωµένος 1700.
µαρµαρένος µαρµάρινος 1172.
µάρµαρον,τ επεκτ.µαρµάρινο άγαλµα,ανδριάντας 258.
µάστορας, τεχνίτης,δάσκαλος 499,506,633,984,γεν.µαστόρου 1003.
µάτια,τ 364,995,1146,1505,µτφ.ζωή,αγάπη τ µάτια µου 913,σε προσφών.
1455.
µαχαίρι(ν),τ 1370,1375,µαχαίρα 768.
µα ρος 1442,αρσ.ως ουσ.πολεµικό άλογο 735.
µαυροφορ φορώ µαύρα,πενθηφορώ µαυροφορέσασι 1268, µαυροφόρεσεν 1440.
µαυροφορεµένος 1082.
µάχη, διαµάχη,αντιζηλία 1784.
µ /µ’ πολλ., δηλώνει συµµετοχή ή συνοδεία, µέσο, τρόπο, αιτία, κλ., όπως
και σήµερα. Βλ. επίσης φρ. µ’ α τον, µ’ α τε νο έτσι, µ’ αυτόν τον
τρόπο 517,1108,σ’ αυτήν την κατάσταση 1095,µ’ λον κε νον παρ’
όλα αυτά 383,1239.Βλ.και µετά.
µεγάλος µεγάλος,σοβαρός,σπουδαίος 137,195,222,223,536,592,642,673,
698, 751, 848, 898, 925, 971, 1088, 1103, 1135, 1178, 1190, 1206,
1267,1408,1495,1558,1603,1668,1670,1680,1738,1807,µεγάλοι
κα µικροί 667,1776,σε αιτ.1604, µέγας 1460,µέγα 1477,1563.
µέλλω φτάνω, προορίζονται για κπ. µέλλουν 934, µέλλα 960, µέσ. µέλλεται
πρόκειται,είναι πεπρωµένο να 293,πρέπει ν µελλε 1550.
376
Λεξιλόγιο
µέλος,τ του σώµατος 36,µέλη ολόκληρο το σώµα 1546,παιδί 876.

µελωδία, 484,1503.
µένω µένω κάπου 867,1614,ανιµένω,κάθοµαι και περιµένω 1776,γίνοµαι
1450,υπάρχω ως υπόλοιπο,υπολοίποµαι 1208.
µέρα, 168, 191, 211, 388, 517, 1069, 1357, 1437, 1629, 1743, µέρα 406,
541,1037,1611, 1754,1793,κάµνω δύο τρε ς µέρες κάθοµαι, µένω
κάπου για λίγο διάστηµα 1117, νύκτα κα (τ ν) ( )µέρα 222, 882,
1447.
µέρος,τ στο πληθ. περιοχή, χώρα 375, 1670, τ δικά του µέρη µέρος
καταγωγής 352,458,µεριά 953,1031.
µερτικό,τ ορισµένο ποσό,αντίτιµο 1398,τµήµα τόπου,µέρος 1283.
µέσα µέσα, εντός 1282, 1354, 1478, 1633, 1756, µε γεν. προσωπ. αντων.
µέσα του 65,267 π µέσα του 139,173,ανάµεσα 672,µαζί µε 1434,
µέσω 464.
µεσάνυκτο(ν),τ µεσάνυχτα 939.
µέση, φρ.ε ς τ ν µέση + γεν ανάµεσα σε κπ.478,482,1565.
µεσηµέρι,τ 351.
µετ (µε αιτ.)µε 403,545,671,1208,(µε αντων.)µαζί µε 59,66,159,475,
486,1181,1293,1350,1385,1542,οι φρ.κα µετ’ α τον,µετ’ α τε νο,
µετ’α τόνο,µετ κε νον,µετ’α το νον δηλώνουν τρόπο (έτσι,µ’αυτόν
τον τρόπο) 216,312,335, 881,1061,1275,χρόνο (ύστερα από λίγο,
τότε) 473,585,784,1165,1247,1757,µετ µέρες σε λίγες µέρες 211,
1069,1357,1437,1629,1743,µετ κε νον τ ν καιρόν σε λίγο διάστηµα
949,(µε γεν.)τ ν Θι χεις µετά σου 1834,µετ χαρ ς 1836.
µετάγνιωµα,τ µεταµέλεια,µετάνοια µεταγνιώµατα 1431.
µεταγνώνω,-ώθω µετανιώνω µετάγνωσε 888.
µεταστένοµαι αλλάζω θέση, µετατοπίζοµαι,µτφ.ξαφνιάζοµαι µεταστάθη 635, 752,
823.
µετέχω µβτ.κατέχω,γνωρίζω 24*,37,αµτβ.παίρνω µέρος,συµµετέχω σε 407,
συµµερίζοµαι, πληροφορούµαι 838, (ανακατώνοµαι;) 531, µετέχω σ
βάσανα βασανίζοµαι,υποφέρω 946,1389.
µεταστρέφω αλλάζω, µεταβάλλω µετάστρεψε 79, µεταστρέφεται 1661, µεταστραφ
1662.
µετρολογ παρατηρώ,περιεργάζοµαι κπ.,ή κρατώ το µέτρο,το ρυθµό 1405 (Βλ.
µηδ (ν) µόρ.µη, σε προσταγή,παρότρυνση ή νουθεσία 389,396,853,1237,
1299,1344,1470,1827,1828,1863 δίς,1864,ν µηδ ν καθόλου δεν,
µη 494,1662.-Βλ.και µ ν.
µ λο(ν),τ 1581.
µ (ν) συχνότατα, µ νε 937.
µήνας, 160, αιτ.µήναν 1888.Βλ.και µήνας.
µην στέλνω µήνυµα µήνυσεν 1667.
µητέρα, 1342.Βλ.και µάνα.
µήπως 176,849,µήπως καί 1402,µήποτες κα 1014.
µιζούρι,τ δοχείο ως µέτρο χωρητικότητας και βάρους δηµητριακών, (συνεκδ.)
µικρή ποσότητα 248.
µικρ ς 31,667,1604,1776,µικρότερον 1591.
µιλ όπως και σήµερα: ανακοινώνω, περιγράφω, µιλώ, συζητώ µιλε ς
1465, µιλε 152, 590, 596, 599, 1487, µιλο σι 422, 608, 1330, 1682,
377
Λεξιλόγιο
µίλησε 1697,µιλήσω 827,µιλήσουν 584,µιλήση 621,793,1138,1163,

1473,1536,µ µιλήσης 815,µίλειε 1831,θέλοµεν µιλήσει 671.
µίον βλ.ε ς µίον.
µισεύ(γ)ω φεύγω, αναχωρώ µισεύγει 397, 1849, µισεύει 428, 1323, µίσεψε(ν)
208,281, µισέψαν 1740,µισέψη 149,469,859 µισέψης 1520.
µισεµός, αναχώρηση 857.
µισ ς 97.
µιστός, πληρωµή, κέρδος 1314, 1731, κάµνω τ ν µιστόν µου βγάζω χρήµατα
1309,αγαθοεργία,ευεργεσία µισθ ς 1835,(ειρωνικά)1318.
µν µα,τ τάφος 1453, µνηµούρι(ν)1172,1269,1574.
µνήσκω µένω µνήσκουσι 307.
µόδος,τ τρόπος 295,1042,1223,1240, ε ς τ /στ µόδο(ν)όπως το θέλω,-εις,
κτλ. 158, 255, 426, 438, 598, 988, 1205, 1220, 1397, 1409, 1469,
1683.
µοιάζω ταιριάζει 24,786,φαίνεται 788.
µοίρα, 300,309,376,457,515,886,1096,1254,1390,1533,1862.Βλ.και
τύχη,ριζικό.
µοιράδι,τ µέρος,µερίδιο 1783.
µοιράζω χωρίζω σε µέρη 679,διανέµω 1284,1782.
µοιρολόγι(ν),τ θρήνος,οδυρµός 1212,θρηνητικό,λυπητερό τραγούδι 1411.
µοιρολογο µαι δυσανασχετώ, παραπονιέµαι για τη µοίρα µου µοιρολογ ται 299,
1380,µοιρολογο νται 878, µοιρολογάτονε 911.
µολογ οµολογώ 1357.
µοναξά, µοναξιά 846,1167.
µοναστήρι(ν),τ 1031,1053,1621,1630.
µοναχ ς µόνος, ολοµόναχος 59, 452, 791, 865, 914, 1090, 1173, 1417, 1644,
µόνος κα µοναχός µου 865,επίρ.µοναχά 696,1394.
µονέδα, νόµισµατα,χρήµα 1820.
µόνο φτάνει να,αρκεί να 1298.
µπερδεύω,-ένω µπλέκοµαι,µπερδεύοµαι 524,µτχ.µπερδεµένη 538.
µπήγω χώνω,καρφώνω 103,µελλ.θέλω µπήξει 170.
µπιστικ ς πιστός 1690,1702.
µποµπή, ποµπή,ντροπή,εξευτελισµός 604.
µπορ βλ. µπορ .
µυριστικ ς που αναδίδει µυρωδιά,που µοσκοβολά 1415.
µυρωδία, 17.
µύτη, 1529.
Ν
ν συχνότατα,µε ποικίλες χρήσεις.
ναός, εκκλησία 1110,1633.
ναύτης, πληθ.να τες 125,231,1089,1130.
νεκρ ς π νεκρόν 348, σ ν νεκρόν 450,572, σ ν νεκρός 600.
νένα, τροφός,παραµάνα 1125,1140,1141,1153,1163,1168,1447.
νέος, νεαρός 334.
’νεργ διαπράττω,διενεργώ 1497,’νεργ ται 1664.
νερό(ν),τ βροχή 319,894.
νέφος,τ σύννεφα 893.
νησί,τ 1890.
378
Λεξιλόγιο
νηστεία, 50.(Βλ.και Σηµειώσεις)

νικ νικ 1422,νικήσουν * 1108.
νίος, νεαρός 204. Βλ.και νέος.
νοικοκερά, 1855.
νόµος, 54.
νοστιµίζω αρέσω 488.
νο ς, µυαλό,σκέψη 709, χω στ ν ν.σκοπεύω 1250,βάνω τ ν ν.σκέφτοµαι,
υπολογίζω,32,βγαίνω π τ ν.µου χάνω τα λογικά µου 1148,1826,
κρατ στ νο µου θυµάµαι 1175.
ψυχική διάθεση στη φρ.συφέρνω τ ν.µου 463.
ντροπιάζω ατιµάζω 640.
ντροπή, προσβολή 1202.Βλ.και ντροπή.
ντύνω ντύσαν 439,ντύση 437, ντύθη 1802.
νύκτα, 222,285,882,1447,1617.
Ξ
ξανακυλ ξαναπέφτω 652.
ξαναρχ ς 654.
ξανάστροφα αντίστροφα,ανάποδα,µε αντίθεση κατεύθυνση 112.
ξανοίγω διακρίνω,κοιτάζω 959.
ξάζω αξίζω 1431,1875 δις.
ξαπλώνω (τ α µα)κυκλοφορώ 993,ξαπλώνοµαι επεκτείνεται,διαδίδοµαι 46.
ξαργ σταµατώ,δεν λειτουργώ 1368.
ξαργοτο επίτηδες 952.
ξαφνικ 229.Βλ.και ξαφνικά,ξάφνου,ξαφνικός.
ξαφνικ ς στ ξαφνικόν 1753.
ξάφνου 240.
ξεγλιτώνω γλιτώνω 260.
ξεδιαλύνω εξηγώ,διασαφηνίζω 96.
ξεδουλεύω εκπληρώνω 1290.
ξεδροµή, ταχύτητα 1135.
ξεκαθαρίζω διασαφηνίζω,φανερώνω,λύνω 42,158.
ξελυτρώνω γλιτώνω, σώζω 260, 1476, απαλλάσσοµαι ξελυτρώθη 900,
ξελυτρώθησαν 1558.
ξενίζοµαι θαυµάζω ξενίζεσαι 768,ξενίζετο* 489 (Βλ.Σηµειώσεις).
ξενιτεία, ξένη χώρα,τα ξένα 228.
ξένος αποξενωµένος, ξενιτεµένος, που κατάγεται από άλλη χώρα 821, 822,
825, 837, 839, 1173, άτυχος 1644, τ ξένα η ξενιτειά 360, 614, 852,
1423.
ξεπατ εξαπατώ 1427.
ξεσκίζω κάνω κοµµάτια,σχίζω 862,σκοτώνω 1736.
ξεσκοτίζοµαι ξεκαθαρίζει το µυαλό µου,φωτίζοµαι ξεσκοτίστηκεν 1639.
ξετελειωµένος τέλειος 119.
ξετρέχω ψάχνω να βρω,αναζητώ 173,814,835.
ξέρω βλ.( )ξεύρω.
ξεφαντώνω διασκεδάζω,περνώ ευχάριστα ξεφαντώνει 783,ξεφαντώσου 779*.
ξεφάντωση, ηδονή,ερωτική απόλαυση 70,γιορτή 408,676,766.
ξεφορτώνω ξεφορτώνω ένα βάρος,εκπληρώνω ένα χρέος 1809.
ξεχάνω λησµονώ 389.
379
Λεξιλόγιο
ξεψυχ πεθαίνω,παραδίδω τη ψυχή 896,1096,1164,1244,1386,1466.

ξηλώνοµαι διαλύοµαι,µαταιώνοµαι 611.
ξηµέρωµα,τ πληθ.290.
ξοδιάζω ξοδεύω 928,1432.
ξορισµός, αυτοεξορία,194,447,αποµάκρυνση 942.
ξυλαράκι,τ 337.Βλ.και ξύλο(ν).
ξύλο(ν),τ κοµµάτι ξύλου 311, (συνεκδ.) καράβι 190, φρ. µένω σ ν τ ξ. µένω
ακίνητος,εµβρόντητος 1450.
ξυπόλητος 401.
Ο
αρσ. άρθρο, συχνά παραλείπεται προ φων., µπροστά στα ουσ.
’Απολλώνιος 161,251,377,493,609,669,925,941,1519,1628,1637,
1653, 1855, ’Αρχιστράτορας 1823, φέντης 198, 235, 261, 407, 412,
431, 433,435, 443, 470, 520,599, 601, 796, 831, 1012,1275, 1325,
1524, 1709, γαστήρας 1822, ρισµός 1682, και το επίθ. τυχος 277,
472, 531, 908, 945, 1307, 1549, 1554, επίσης µπροστά σε σύµφ.
θάνατος 866,ψεύτης 605.
γγία µονάδα µε την οποία ζυγίζονται πολύτιµα µέταλλα και νοµίσµατα,
ουγγιά 1821.
γδόντα 1856.
γι για. Συχνότατα,µε ποικίλες χρήσεις.
δεύω ταξιδεύω,έρχοµαι 826,προχωρώ,βαδίζω 883,944.
δηγεύω οδηγώ 1131.
δός, δρόµος,στην φρ.παίρνω τ ν .ακολουθώ έναν δρόµο 284,διαβαίνω
τ ν . ξεκινώ ταξίδι, φεύγω 1129, µτφ. (για αγαπηµένο πρόσ.) στη
προσφών. δός µου 1455.Βλ.και στράτα.
δύνη, 524.
ο κος, βασιλική αυλή 514.
κα διότι 800, κα νά για να,ώστε να 975.
ϊµ (ν,-να) αλίµονο 1455,1457, ϊµ ν 1547, ϊµένα 637,639,1543,1545.
κ από (αποµάκρυνση)458,(ποιητ.αίτιο)1094.Βλ.και κ.
λίγος λίγος 31,σ’ λίγο,στ’ λίγο παρα λίγο 449,1094.Βλ.και λίγος.
λιγούτσικος στην φρ.ε ς λ.καιρόν 539,777.
λος συχνότατα ως επίθ. και αντων. (στο πληθ.), ως επιτατικό λος
συνεργασµένος 64, λος ξεγδαρµένος 319, λος παραπάρθη 454, λος
µεταστάθη 635, 823, ως πρώτο συνθ. επιτείνει την έννοια λόχρυσος
218, 767, λόγδυµνος 294, 1802, λόχαροι 774, λόσβηστος
ανέκφραστος,χωρίς µιλιά 1699,επίρ. λως (µε άρν.)καθόλου 1860.
λότελας τελικά 181.
λπίδα, 1861.Βλ.και λπ ς.
µάδα, στο πληθ. µάδες άνδρες του στρατού 324,πλήθος ανθρώπων 955.
µάδι µαζί 780,1261,1785, µάδι 958,1133.
µιλία, κουβέντα,συζήτηση,1492,ό,τι λέει κάποιος,λόγος 915.
µνέγω ορκίζοµαι 1396.
µoιος παρόµοιος 1514.
µοίως µε τον ίδιο τρόπο,όµοια 1555.
µορφα Βλ. µορφα.
µορφία, Βλ. µορφία.
µορφος Βλ. µορφος.
380
Λεξιλόγιο
µπρ ς µπροστά 692, µπρός ε ς + γεν.176, 758,µε προσωπ.αντων.σε γεν.

237,344,503,608,822,833,862,1245,1697,1778,1812,ή σε αιτ.
238, µπρός πίσω 1353, πρώτα 1705.
νειδίζω επιπλήττω,βρίζω,κατηγορώ 1537.
νειρεύγοµαι φαντάζοµαι νειρεύγεσαι 657,βλέπω όνειρο 1617.
νοµάζω νοµάζουσι 1580, νοµάζασιν 1326.
νοµα(ν),τ όνοµα προσώπου, ονοµασία 625, 630, 1113, 1598, 1847, καλή φήµη
στις φρ. κτίζω, στένω νοµα αποκτώ φήµη, γίνοµαι ξακουστός 1063,
1830,γι νοµα κάποιου γι’αυτόν 1201,1274.
ντε(ν) όταν 11, 73,139,453,484,495,501,1146,1193,1222,1333, 1387,
1449,1461,1534,1581,1727,1745,1747,1836,1847,1866.Βλ.και
ταν.
πίσω 190,604,620,1093,1620,1720, πίσω στην φρ.στέλνω πό πίσω του
185,431.Βλ.και µπρός.
ποιος αναφ. αντων. 94, 717, 735, 1324, 1664, ποιος κε νος οποιοσδήποτε
που 95,98,217,715.Βλ.και τις.
πο αναφ.αντων.πού,ο οποίος συχνότατα στο κείµ.,όποιος,εκείνος που
39,42,407, πο 1190,πληθ.αυτοί που,όσοι 1419,1796,επίσης ως
τοπ.επίρ.325,387,σύνδ.χρόν.όσο καιρό 520,αιτιολ.αφού,τότε που
560,642,1606,οµοιωµ.καθώς 1604.
που τοπ.επίρ.εκεί που συχνότατα, που κα (ν)/ ν οπουδήποτε να 274,
700,930,1204,1830.Βλ.και πουθεν.
πουθεν .κα οπουδήποτε να 1152.
ργή, 56,1194.
ργητα, θυµός,οργή 268.
ργίζοµαι (µε γεν. προσ.) θυµώνω µε κπ. 1195, µτχ. ργισµένη δυστυχισµένη
1357.
ρδινία, συνήθεια, κανονισµός, 126, 932, συνηθισµένη κατάσταση 1439,
µέθοδος, τρόπος 188, 1223, τάξη 1067, ιερός κανόνας ζωής 1040,
ιπποσκευή 690, εντολή, διαταγή 146, 152, 191, 763, 1744, κρατ
ρδινιά έχω την εντολή, την υποχρέωση 1360, βάνω σ ρδινιά
ετοιµάζω, οργανώνω 190, 370, µπαίνω σ ρδινιά ετοιµάζοµαι 471,
668,877,1434,1841.
ρδινιάζω ετοιµάζω,τακτοποιώ 680,695,756,1205,δίνω εντολή,διατάζω 675,
686, 1214, µέσ. ετοιµάζοµαι ρδινιάζετον 683, 859, ρδινιστήκασιν
1631.
( )ρέγοµαι επιθυµώ, ευχαριστιέµαι, εκτιµώ 143, 435, ρέγεται 554, ρέγεσαι 568,
ρέκτηκες 643.Βλ.και προσερέγοµαι.
ρεξη, φυσική ορµή 21,25,33 (προσωποποιηµ.),43,βούληση,επιθυµία 65,
84, 446, 567, 575, 596, 631, 633, 863, ερωτική, σαρκική επιθυµία
1429, συµπάθεια 1046, διάθεση 1200, προθυµία 1716, φρ. ποιον
βαστ ρεξη επιθυµώ,θέλω 94.
( )ρίζω διατάσσω, προτάσσω, καθορίζω, επιθυµώ ρίζει 252, 696, ρίζουν
1613,υποτ. ρίσης 144, 1220,ν ’ρίση 799, ρίση 279, ρίσετε 1726,
αόρ. ρισε(ν)563,962,1169,1628,προστ. ρισε 1684.
ρισµός, κάτι αναγκαίο, που επιβάλλεται, εντολή του Θεού 1460, βγαίνω,
παραβαίνω π τ ν . παρακούω, παραβαίνω κανόνες ή εντολές 226,
53,διαταγή,επιθυµία 1682,κάµνω τ ν .διατάζω,βάζω κανόνες 189,
(για το Θεό) 13, κάµνω, ποι τ ν . (κάποιου) εκτελώ εντολή 1003,
381
Λεξιλόγιο
1259, 1615, κατ τ ν . του 1130, τρέχω, ε µαι στ ν . σου/ του 514,
1219,1652,1676,1712,1852 είµαι στη διάθεση κπ.,κάτι δεν ε ναι στ ν
.µου δεν το επιθυµώ 1011.
ρµή, βλαπτική επιρροή 1108 (Βλ.και Σηµειώσεις).
σος αναφ.αντων.όλοι αυτοί που σοι 1185,1273,1277,αναφ.επίρ. σο(ν)
253,732,(µε πρόθ.ε ς) όσο περισσότερο,καθώς 943,για όσο χρόνο
1490,ως σύνδ.(χρονικός) δηλώνει επίσης διάρκεια,καθώς 1136.
ταν 1710.Βλ.και ντεν.
,τι ό,τι,αυτό που 660,696,933,1138,1220,1508,1615,1622, ,τι κα ν
οτιδήποτε να 938,1251,1316,1658,1684,1704,1726.
τιµος βλ. τοιµος.
τις γεν. τινος 934.Βλ.και ποιος.
ο δ (ν) δεν 303,315,498,530,532,536,752,1256,1279,1462,1473,1505,
1746, ούτε 232 δις,250 δις,485,570 δις,876,1506,1536.
ο δεε ς κανείς, (ο δε)µία 476.Βλ.και ο δετινάς,τινάς.
ο δέποτε 603.
ο δεποσ ς καθόλου 1506.
ο δετιν ς 248,750.Βλ.και ο δεε ς.
οκ όχι,δεν 1426.
ο ρανός, πληθ.1396.
χι 1722.
Π
π ’ βλ.πά(γ)ω.
παγαίνω παγαίνουν 818, προστ. πάγαινε 1491, 1619. Βλ. και πά(γ)ω, πηαίνω,
πηγαίνω.
πά(γ)ω / πά(γ)ω ενεστ. οριστ. πάγω 870, πάγει 623, 653, 758, 942, 1225, π 1222,
πάγει 1710,π ν 963,1605,1688,π σι 1633,αόρ.οριστ. π γε(ν)639,
817,1037,1085, π γαν 101,441,1687, πήγασιν 439,αόρ.υποτ.π ς
385, 389, 852, 1621, π σι 769, 780, 1105, 1677, ενεστ. υποτ. πάγω
829,πάγης 231,273,274,864,1221,1519,πάγη 1118, ς π ν 1374, ς
π µε 542, 1182, δυνητ. νά ’χε πάγει 952. Συγκεκοµµένος τύπ. π ’,
συχνά στην φρ.ν π ’ν α΄ εν.366,790,β΄ εν.402,γ΄ εν.604,708,
779,976,1436,1473,1631,1793,γ΄ πληθ.770,1107.Εκτός από τις
συνχές σηµασίες πηγαίνω, οδηγώ, κατευθύνω, βλ. φρ. π. στ δουλειά
µου 1519, καταλήγω, αποβαίνω στη φρ. π ς π γε 1085. Βλ. και
παγαίνω,πηαίνω.
παζάρι,τ αγορά,τόπος αγοραπωλησίας εµπορευµάτων ή σκλάβων 1286,1399.
παθάνω,παθαίνω πάσχω,υποφέρω ενεστ.υποτ.παθάνω 1532,παθάνη 1496*,αόρ.υποτ.
πάθω 267,πάθης 279,πάθη 293,636,1874,πάθουν 1680,αόρ.οριστ.
παθες 1622,( )παθε(ν)1066,1759,1825,υπερσ.(ε )χε παθηµένα 460.
πάθος,τ π. το λογισµο προβληµατισµός 843, πληθ. πάθη παθήµατα, βάσανα
381,445,453,751,984,1758,1771,1857,.
παιγνίδι,τ µουσικό όργανο 765 (Βλ.και Σηµειώσες).
παίδεψη, βάσανο,ταλαιπωρία 1422.
παιδί,τ 857,900,1066,1091,1099,1133,1201,1206,1265,1317,1346,1494,
1539, 1587, 1591, 1791, παιδιά 196, 1184, 1446, 1754, 1880, σε
προσφών.παιδί µου 863,1293,1455,1781,1885 (προς τον αποδέκτη
του έργου),παιδάκι(ν)533,663,874,1143.
382
Λεξιλόγιο
παίζω µουσικό όργανο 498,755,1400.Βλ.και σουνάρω.

παιν επαινώ 493.
παλαι ς 45.
παλάτι(ν),τ 386, 403,436, 440, 519, 555,623, 769, 772,819, 1116,1605, 1612,
1773.
πάλι ξανά 26,383,1509,1590,1671,1677,1769,κα π.9, 226,424,549,
611,επιπλέον,επίσης 1020,µ π.και ωστόσο 365,664.
παλικαράκι,τ 204.
παλικάρι,τ 104,308,670,701,715,722,728,741,1298,1579.
παλικαρία, 734,743.
παλιογουνέλα, φθαρµένη,παλιά κάπα 341.Βλ.και γουνέλα.
παλουκωσία, σειρά πασσάλων µπηγµένων στο έδαφος για οριοθέτηση χώρου, στη
φρ.κάµνω π. περιφράζω,καθορίζω το χώρο 679.
πάντα 16, 526, 617, 653, 890, 1026, 1578, 1652, 1663, 1690, 1712, 1829,
1865.Βλ.και παντοτιν .
παντέρηµος πανάθλιος 1263,1291.
παντιέρα, σηµαία,λάβαρο 767,786.
παντόθες 1409.Βλ.και παντο .
Παντοκράτορας, Θεός 1660.Βλ.και Πλάστης,Ποιητής.
παντο 666.Βλ.και παντόθες.
παντοτιν αιώνια 569.
παντρεύω 546,1160,1203,1436,µέσ.615.
πάνω βλ. πάνω.
πανώρα θηλ.πανώρια,πανέµορφη 1331.
παρ (µε κοινό όν.σε αιτ.,µε κύριο όν.σε ονοµ.):από 396,(σε σύγκριση)
80,492,1407,πλία π.1177,εκτός από,παρα µόνο 303,316,570,661,
όχι όµως 394,487,(µε ρ.) πρίν,προτού 692,1374,1444,πρίν π.868,
1373,1727,(σε σύγκριση)αντί 1378,εκτός από 1499.
παραβαίνω αθετώ,παραβιάζω 53.
παραβγαίνω βγαίνω για λίγο 540.
παράδαρµα,τ ταλαιπωρία,βάσανο παραδάρµατα 1338.
παραδέρνω µτβ. βασανίζω, ταλαιπωρώ κπ.: ενεστ. υποτ. παραδέρνω 1100,
παραδέρνη 436, αόρ. υποτ. παραδείρη 108, 114, αµτβ. υποφέρω
(συνήθως µε επίρ.πολλά) αόρ.οριστ. παράδειρα 830,παράδειρε 571,
παραδείρασιν 526,πρκ. χει παραδαρµένα118.
παραδίδω παραδίδει 558,1528, παράδωκε 1129.∆ίνω στα χέρια,εµπιστεύοµαι,
558,1129,χάνω τις αισθήσεις,πεθαίνω 1528.
παρακαθίζω παραµονεύω 1225.
παρακαλ παρακαλε 76,434,505,611,851,975,παρακάλεσε 1717, παρακάλειε
860.
παρακρατ κρατώ,παίρνω αγκαλιά 903,συνοδεύω 1130.
παραλαµβάνω παίρνω,αναλαµβάνω παράλαβε 1051,παραλάβω 1024.
παραµερ ς ιδιαιτέρως,παράµερα 1120.
παραµικρ (ν) επίρ.για λίγο 562,613.
παραµπρ ς πιο πέρα 273 (δυνατή και η χρον.ερµηνεία ως αργότερα),παραπάνω
1279.
παραµπώθω πιέζω 534
παραξενάδα, αταίριαστο πράγµα παραξενάδες 608,641.
παραξενίζοµαι εκπλήσσοµαι,παραξενεύοµαι 421,483.Βλ.και ξενίζοµαι.
383
Λεξιλόγιο
παραπαίρνοµαι συγκινούµαι,αναστατώνωµαι 454.

παραπονο µαι εκφράζω παράπονο 300,873.
παρασαλεύγω σαλεύω ελαφρά 336.
παραστρατίζω βγαίνω από το δρόµο,παραµερίζω 707,1226.
παρηγορία, 224,856,1011,1452,1459,παίρνω (σ ν)π.παρηγορούµαι 374,1516.
παρηγορ 231,365,383,463,515,1010,1817.
παρθένα θηλ.1358,1363.
παρθενία, 1425.
πάσα κάθε 151,188,377,388,517,957,1223,1410,1412,1606.
πάσαε ς καθένας 500,585,1474,1800.Βλ.και πασαένας,πασάνας.
πασαένας 1774,αιτ.πασαένα 93.
πασάνας 783 γεν.πασαν ς 296,1659.
πασχίζω/πάσχω προσπαθώ πάσχισε 1376,τό πάσχει 1376.
πατάσσω χτυπώ υποτ.πατάξη 309.
πατέρας, 60, 581, 651, 659, 869, 871, 945, γεν. πατρ ς 1591, ιερέας
(ρωµαιοκαθολικός;)1038.
πατρικά,τ τα πατρικά κτήµατα 1.
πεδουκλώνω κάνω τα πόδια κάποιου να µπερδέψουν πεδουκλώνει 737. (Βλ. και
πεθερός, 1851.
πεθυµία, επιθυµία 44,504,1779,αγάπη 573,634.
πεθυµ πρτ.( )πεθύµα 511,693,776.
πείνα, 260,1482.
πειράζω θέτω σε δοκιµασία 310,885 πειράζοµαι στενοχωρούµαι 589.
πειρασµός, βάσανα,πίκρα,στενοχώρια 106,372,παίρνω π.στεναχωρούµαι 1448.
πέλαγος,τ 283,896,1255,1468,1628.
πελελ ς ανόητος,άµυαλος,τρελός 1211.(Βλ.και Σηµειώσεις).
πέµπω πέµπει 1132, 1593, πέµπουσι 1611, πεψε(ν) 431, 756, 989, 1811,
’πεψες 625, πέψασιν 1501,πέψω 804,πέψη 52,56,340,437,554,860,
πέψε 1464.Στέλνω και καλώ,στέλνω µήνυµα,οδηγώ κπ. π.θάνατο
(για το Θεό) σκοτώνω 860, το ρ. χωρίς αντικείµ. π. κα 989, 1501,
1611, 1811, π. ν 431, 437, σε 340 εξυπακ. η λ. βοήθεια (Βλ. και
Σηµειώσεις).Βλ.και στέλνω.
πεντακόσα 720.
περιορίζοµαι τρελαίνοµαι περγιορίζεστε 1430.
περδικάρω καµαρώνω σαν πέρδικα 156 (Βλ.και Σηµειώσεις στ.218).
περιγιάλι,τ ακρογιαλιά 951.
περιλαβαίνω
/περιλαµπάνω αγκαλιάζω περιλαµπάνει 1541, 1769, περίλαβε 243, περιλαµπάνουν
1656,περιλαµπάνονται 298.
περιπλέκοµαι αγκαλιάζω περιπλέκτη 1750
περισσεύγοµαι περισσεύω περισσεύγονται 1296.
περίσσα πολύ 109,281,943,1081,1527,1788,1792.Βλ.και πολλ ,πολλ .
περίσσος πολύς 61,1075,1077,1112,1254,1369,1842,1878.Βλ.και πολ ς.
περισσότερος στη φρ. ρχοµαι ε ς περισσότερο(ν) 606, 1284. Βλ. και πλέος, πλίος,
πλιότερος.
περιτρέχω βασανίζω,κατατρέχω 1483.
περίτου ιδίως,προ πάντων 775,1339,περισσότερο από 1398.
περιφρον καταφρονώ 1204.
384
Λεξιλόγιο
περν πέρασε(ν)285,773,887,984,1058,ν περν 66,ν περάση 707,914,

1213.
περπατ περπατε 222,228,588,πορπατο ν 543,περπατο ν 882,περπατ ς 401,
πορπάτει 395. Βαδίζω, πορεύοµαι, µτφ. ζώ προχωρώ στη σηζήτηση
588.
πέτρα, 1728,1732.
πέφτω πέφτω µπροστά σε κπ.,γονατίζω 1141,(για κακό) ορµώ 1446,πέφτω
σ’ µαρτίαν αµαρταίνω 68,1364,πέφτω στα βύθη περιέρχοµαι σε πολύ
δυσχερή θέση 266,.
πετυχαίνω καταφέρνω ν πετύχη 610,ν πιτύχη 1318.
πηαίνω πηαίνει 1672,πηαίνου 618, πηαίνα 881,πηαίνη 849,958,1117,1410,
πηαίνωντα 591.Βλ.και πά(γ)ω,παγαίνω,πηγαίνω.
πηδ χορεύω πρτ.( )πήδα 426,εφορµώ αόρ. πήδησε 592.
πιάνω παίρνω,κρατώ 175,311,461,606,696,761,762,923,925,940,1526,
1728, 1770, (ψάρι) ψαρεύω 350, 366, 369, τρώω 472, νιώθω,
αισθάνοµαι 502,συχνά στη φρ.πιάνω καί ξεκινώ,αρχίζω να 417,429,
561,565,581,969,1135,φροντίζω,προσπαθώ στην προστ.γι πιάσε
371,917.
’πίβουλος επίβουλος,δόλιος 1693.
’πικαλο µαι επικαλούµαι (το Θεό)1025.
’πιµελεύγω φροντίζω,µεριµνώ,διοικώ 1051.
πίνω 1295.
’πίσκοπος, επίσκοπος 764.
πισσώνω βουλώνω µε πίσσα τα ανοίγµατα ενός πλοίου πισσ σαν 937.
πιστεύγω πιστε γαν 1273.
πίσω βλ. πίσω.
πιτυχαίνω βλ.πετυχαίνω.
πηγαίνω ( )πήγαινε 221,399.Βλ.και και παγαίνω,πά(γ)ω,πηαίνω.
πλάγι πλαι,δίπλα 1055,1191.
πλακώνω κατασκεπάζω (για νερά) 306, πέφτω επάνω, καταπλακώνω 738, µτφ.
κατακυριεύω (ο θάνατος)866 (ο καιρός)1869 πεθαίνω.
Πλάστης, ∆ηµιουργός 1861.Βλ.και Παντοκράτορας,Ποιητής.
πλέγω κολυµπώ 307.
πλέκοµαι υφαίνεται,περιπλέκεται 270.
πλέος περισσότερος, µόνο θηλ. πλέα 1189. Βλ. και περισσότερος, πλίος,
πλιότερος.
πλέο επιρ.πλέον,πιά 167.
πλευρό,τ 1386.
πλέρωµα,τ πληρωµή 56
πληθαίνω αυξάνω,πολλαπλασιάζοµαι πληθαίνουσι 14,πληθαίνου 617.
πληρώνω ανταµείβω 1324,1694,1810,ο Θεός να σου πληρώση 262,345,1315,
αµείβοµαι 1299,εκπληρώνω,πραγµατοποιώ 1739.
πλ σα πάρα πολύ 434,489.
πλ σος πολύς 48,60,861,892, 1514.
πλίος περισσότερος,θηλ.πλία 845.Βλ.και περισσότερος,πλέος,πλιότερος.
πλία επίρ. πιο, περισσότερο 169, 523, 1177, 1344, 1408, 1556, 1781, πια,
πλέον 353,380.
πλιότερος περισσότερος 1163,1407,πλιότερα 1497.
πλούσιος 1824.
385
Λεξιλόγιο
πλο τος,τ 1077,1875.

πνέµα,τ πνοή 994.
πνίγω πνιγες 361, πνίξη 449, 594, πνιγήκασι 308, πνιγ κα 1089, πνιγο µε
916,920,πνιµένος 334,1816.
ποδία, περίζωµα, κοντός χιτώνας που φορούν κάτω από την πανοπλία οι
στρατιώτες 1526.
πόθε(ν) πού,σε ποιο σηµείο 199,1080,1084,1338.
ποθ (ν) κάπου,κάποτε 398,920,1317,1382,πουθενά,ποτέ 292.
πόθες πού,από ποιό σηµείο 7.
ποθ επιθυµώ 25,αγαπώ πρτ.( )πόθει 533,760.
ποίηµα,τ 1891.
Ποιητής, ∆ηµιουργός 1777.Βλ.και Πλάστης,Παντοκράτορας.
πο ον τ πο ον λοιπόν,ήγουν 567,1330.
πο ος ερωτηµ.αντων.ποιός 493,554,582,609,643,681,709,1145,1207,
αναφ.αντων.ο οποίος αρσ.ο ποί’ 579,αιτ.εν.τ ν πο ον 1326,θηλ.
ποία 720,1674,
ποι αόρ. οριστ. ( )πο κε 105, 888, 1003, ’πο κα 225, πο καν 725, αόρ.
υποτ.ποίση 36,438,585,662,1632,1794,ποίσης 1300,1315,ποίσουν
1882.
πολεµάρχος, γενναίος,ανδρείος µαχητής 186.
πολλ επίρ.πολύ 33,55,61,81,179,210,300,333,406,426,521,526,533,
537,571,580,830,873,1079,1086,1104,1177,1180,1267, 1546,
1668,1762 δις,1791.Βλ.και πολ .
πόλεµος, 1678.
πολεµ αντέχω 527,βασανίζω (η µοίρα)890.
πολυεύσπλαγχνος ο πολυέλεος Θεός 950,1663.
πολ ς άφθονος, αµέτρητος, µεγάλος 81, 101, 111, 138, 177, 233, 260, 270,
285,381,726*,737,776,892,899,904,928,982,1013,1015,1036,
1053, 1077, 1111, 1161, 1188, 1294, 1297, 1361, 1411, 1430, 1572,
1586, 1587, 1590, 1654, 1731, 1765, 1771, 1857, 1874. Βλ. και
περισσότερος.
πολ 245,369.Βλ.και πολλ .
πόνος, 381,899,910,1380,1528,1738, χω µεγάλο π.υποφέρω 1178.
πον πόνεσε 333,454,1104, πόνειεν 335,ν πονο ν 1340, πονεµένη 1381,
ς πονέση συµπονώ,συµπαθώ 1348.
πορετ δυνατό,ενδεχόµενο 1443.
πορεύοµαι διαβιώνω,ζω,περνώ τη ζωή 48,54,1041,1278,1852,1853,βαδίζω
(τ ν στράτα)1052,προσπαθώ 731.
πορπατ βλ.περπατ .
πόρτα, 92,µπόρτα 128,146.
πορ µπορώ πορε ς 30,1832,πορε 267,367,1658,αόρ. πόρεσα 626,πρτ.
πόρει 296,353,πρτ. πόρει 1251.Βλ.( )µπορ , πορ .
ποτ σε καµία περίπτωση,σε καµία στιγµή 50,425,1203,1752,1863,1864,
1873,καθόλου 626,742,1011,1505,1648,1833.
πότες 842,πότε 1736.
πο αντων. αναφ. άκλ. πολλ., όποιος, αυτός που 1279, ως σύνδ.
συµπερασµατικό ώστε 369.
πο ερωτηµ.323,825,829,836,865,1012,1144,1382,1650.
πούβετες κάπου 28.
386
Λεξιλόγιο
πουλησία, πώληση,στη φρ.βάνω ε ς π.πουλώ σε δηµοπρασία (ιταλ.m iserla a lo

’nconto)1286.
πούπετα κάπου 41.
πούρι άραγε,πράγµατι 36,ούτε καν 1488.
πουρνό,τ πρωί 350,1107,1625.
πράµα,τ µε πολλές σηµασίες, όπως και σήµερα: γεγονός, συµβάν, υπόθεση,
ζήτηµα, κάτι, κλπ.121,127, 151,171,205,377,425,495,499, 510,
597,802,813,824,844,909,1067,1083,1780,1801,1868.
πραµατεία, εµπόρευµα 603,τιµή αγοράς 1288.
πραµατευτής, έµπορος 591.
πράξη, πείρα,εµπειρία 23,31,ενέργεια,δραστηριότητα 120,1308,συνήθεια
1774.
πράττω πράσσουσι 1881,πράξης 1218,( )πραξε(ν) 56,1774,τ πραγµένα ό,τι
έχει γίνει,τα περασµένα 1182.
πρέπει 1659,1803, πρεπε 680.
πρεπόν,τ αυτό που αρµόζει 1805.
πρεσβύτης, ο θεόθεν απεσταλµένος,τιµιότατος,σεβάσµιος 1889.
πρίκα, πίκρα,στενοχώρια 1786,οι φρ.βάλε τ ν πρ.1347, χω (τ ν)πρίκα 223,
526, 654, γνωρίζω τ ν πρ. 1166, είµαι στενοχωρηµένος, θλίβοµαι,
πικραίνοµαι.
πρικαίνοµαι θλίβοµαι,στενοχωρούµαι πρικαίνοµουν 1567,πρικαµένος 281,540,
744,1081,1831,επίρ.πρικαµένα 1236.
πρ ν προτού να 1595,+ παρ ν 868,1373,1727.
προβαρισµένος δοκιµασµένος µε επιτυχία 699.
προικιό,τ προίκα 1851.
προξενεύω κάνω προξενιά 545.
προξενητής, υπηρέτης που µεταφέρει µια προξενιά 597,πλθη.–άδες 544,627.
Προπάτορες,ο Αδάµ και Εύα 1108.
πρ ς 1. µε αιτ.:κατά (χρόνο) 290,προς,σε (πρόσ.)166,300,441,961,962,
1062, 1064, 1248, 1559, 1640, (κατεύθ., τόπο) 34, 263, 1225, 1227,
κοντά σε 955.2.µε γεν.απέναντι προς,σύµωνα µε πρ ς Θεο 1023.
προσδέχοµαι υποδέχοµαι ( )προσεδέκτη 1073,1749.
προσεγέρνοµαι σηκώνοµαι µπορστά σε κπ.,υποκλίνοµαι προσεγέρθησαν 481.
προσερέγοµαι επιθυµώ,θέλω προσερέκτηκεν 1607.
προσεύχοµαι 1025.
προσευχή, 1062,1242,1246,1637,1718.
προσέχω 170,358
προσκέφαλο,τ 328.
προσκυν προσκυνο µε 1,προσκυνο σι 812,1060,1633,1681,προσκύνησε 480,
προσκυν σαν 442, προσκυνήσασι 1675, µπροσκύνα 930, 1681,
προσκυνο σα 1795, προσκυνήση 1631. Λατρεύω, υµνώ (το Θεό) 1,
1060, υποκλίνοµαι, παρουσιάζω τα σέβη µου 442, 480, 930, 1681,
τιµώ 812,1675,1795,κάνω προσκύνηση σε άγιο τόπο 1631,1633.
πρόσωπον,τ πρόσωπο, όψη 1404, µούτρα, θράσος στη φρ. χω πρόσωπον 1695
(Βλ.και Σηµειώσεις).
προχθ ς τ προχθές η προχτεσινή µέρα 198.
πρ τος 1217,1319,1899 (ενν.ηµέρα),επίρ.πρ τον 1805.
πτωχ ς καηµένος,δύστυχος 293,354,1253,1310,1423.Βλ.και φτωχός.
πύργος, 123.
387
Λεξιλόγιο
πυροβολ βάζω φωτιά 338.

πυρώνω ζεσταίνω 339,521,991.
π ς συνδ.επειδή,διότι 214,490,1666,1748,1763, ότι 124,130,151,177,
247,266,447,537,656,806,834,841,908,911,913,967,971,973,
1049,1068,1087,1271,1358,1539,1573,1638,1654,1761,1802,τ
π ς 355,658,831,832,1256.
π ς ερωτηµ.πώς,γιατί 444,1086,µε ποιό τρόπο 4,35,107,141,148,171,
205,241,331,376,378,587,914,1083,1085,1198,1232,1381,1515,
1515,1564,1760,τ π ς 10,128,299,874,970,1434.
Ρ
ρέ, βασιλιάς.Βλ.και ρήγας.
ράσα,τ 1016.
’ράσσω ορµώ,προσορµίζοµαι ’ράσσει 1769,’ράσσουν 1283, ραξεν 1651.
ρέγοµαι βλ. ρέγοµαι.
ρήγας, 48, 128,140,155, 157,165,185,213,387,448,453,461,489,495,
509,533,619,685,714,753,762,807,821,823,833,840,843,857,
1091, 1747,αιτ.ρήγαν 212,219,442,618,812,819,γεν.ρηγός 176,
437,474,ρήγα 217,446,578.
ρηγάτο,τ το βασίλειο 1782.
ρηγίνα, κόρη βασιλιά 717.Βλ.και ρηγοπούλα.
ρήγισσα, βασίλισσα 896.
ρηγοπούλα, βασιλοπούλα 1342.
ριάµε,τ βασίλειo 249.
ρίκτω/ρίχνω ρίκτεις 1838, ρίχνει 736, ρίκτου 940, αόρ. υποτ. ριξε 1760, ριξες
1388, ρίξαν 1097,1158,1636,πρτ. ρικτε (χιόνι χιόνιζε) 894, ρίκτα
( στραπήν άστραφτε)286,υποτ.αόρ.ρίξη 450,ρίξωµεν 919.
ριζικό,τ πεπρωµένο 646,1293.
ρίµα, στίχος σε οµοιοκαταληξία, έµµετρο κείµενο 28, 775 (Βλ. και
ρουφιάνος, προαγωγός 1287,1305,1319,1336,1510,1611.
ρο χα,τ ένδυµα,φορεσιά 712,862,968,1181.
ρωµαίικα,τ δηµώδης,νέοελληνική γλώσσα 1858.
ρωτ ρωτ 624,1083,1707,αόρ. ρώτηξε(ν) 125,197,375,393,1017,πρτ.
ρώτα 459,υποτ.ρωτήσω, προστ.ενεστ.ρώτα 1144, µ ρωτ ς 1143,
προστ.αόρ.ρώτηξε 1692.
Σ
σ (ν) 1.οµοιωµατικός σύνδ.:(µε ουσ.,επίθ.και αντων.)όπως,ως,όµοιος µε
74,272,307,478,628,716,727,786,1124,1318,1450,1452,1454,
1555, 1568,1594, κάπως, λίγο 1148 και συχνά σε εκφρ. παίρνω σ ν
παρηγοριά,σ ν έρα,(µε ρ.)καθώς,έτσι όπως 153,242,353,379,413,
438,456,468,595,599,1302,1306,1463,1524, 1781,σ ν ν ως εάν
952,1127,1128,1446,1700,1837. 2.αιτιολ.σύνδ.επειδή,αφού 111,
329,619,1015,1209,1882,1885 3.χρον.σύνδ.όταν,µόλις 685,773,
1207,1407,1475,1507,1551.Βλ.και σ ν.
σεβαίνω καταλήγω,µπαίνω σέβης 241,µπαίνω σε διαδικασία,αρχίζω σέβηκε
189, συµβαίνει,γίνεται σέβη 171,1083,σέβησαν 1558.
σέβοµαι σέβουνται 812.
388
Λεξιλόγιο
σέλα,τ 726,736,750.
σεντίνα, αµπάρι πλοίου1471,1481.
σέρνω/σύρνω τραβώ, οδηγώ σέρνω 1099, σέρνει 25*, 435*, 1526, σύρη 107, 113,
συρεν 116, σύρα 1338, σύρναν 1735,αρχίζω,ξεκινώ σύρω 3,προστ.
σύρε πήγαινε,εµπρός 167,389,688,1221,1451,1581.
σηκώνω σήκωσεν 243, σηκ σαν 962,1169,σηκώσω 1216,σηκώση 992,µεσ.
σηκώνεται 357, 1625, 1637, σηκώνουνται 1107, σηκώθη 759,
σηκώθηκαν 1255,1740,σηκωθ ς 665,σηκωθ 762,1526,σηκωθο ν
818.Υψώνω,-οµαι σηκώνοµαι και φεύγω 1255,1740,µτφ.ανεβάζω
κπ.κοινωνικά,δίνω εξουσία 1216.
σηµαίνω χτυπώ,παίζω µουσικό όργανο 1502.
σήµερον 347,715.
σιγαν σιγά,σε χαµηλό τόνο 996.
σιµώνω πλησιάζω 197,269,339,521,770.
σιτάρι,τ 184,253, 1837,στάρι 247,1070.
σκάλα, 172.
σκάνδαλο(ν),τ αφορµή προς έριδες,διενέξεις και ενοχλήσεις 280,808.
σκεπάζω 342,893,1818.
σκέπος,τ προστασία,φροντίδα 1022.
σκίζω ξεσκίζω 767.
σκλάβος δούλος 695,768,1883,σκλάβα 1372.
σκληρία, τρικυµία 592,892,944,1094.
σκολάζω σταµατώ,τελειώνω 755,αόρ.οριστ. σκολάσασι 469.
σκολε ο,τ σχολείο1132,1176,1710,1714,πορνείο 1290,1310.
σκοπός, πρόθεση,σκέψη 977,τραγούδι 1413.
σκοτεινάγρα, σκοτάδι 1517.
σκοτεινιάζω συσκοτίζω,σκεπάζω µε σκοτάδι 287.
σκοτισµένος ζαλισµένος 1699.
σκοτώνω σκοτώσω 1722,σκοτώσης 79,1223,1238,1710,σκοτώση 1392,1870,
χει σκοτωµένη 1702, σκοτ σαν 214,1729.
σκύφτω υποκλίνοµαι,προσκυνώ 1487.
σολδί,τ βενετικό χάλκινο νόµισµα 1432.Βλ.και Σηµειώσεις στ.218.
σοπραβέστα, επενδύτης 690.
σόντα τώρα που,αφού 613 (Βλ.και Σηµειώσεις).
σουνάρω παίζω µουσικό όργανο 477, 496, 497, ουσιαστικοπ. απαρέµφ. τ
σουνάρε παίξιµο µουσικού οργάνου 492.
σουσούµι,τ γνώρισµα,χαρακτιριστικό 320
σουσουµιάζω παροµοιάζω 34,682,αναγνωρίζω 785.
σπαθίν,τ ξίφος 697,1232,1706.
σπάζω υποκύπτω κάτω από πίεση,αγανακτώ 230.
σπέρνω σ ν ’σπειρες 1837,για σύλληψη τέκνου,γεννώ σπειρε 1145.
σπίθα, 730.
σπίτι,τ οικοδόµηµα, κατοικία 402, 982, 989, 1105, 1197, 1289, 1370, 1410,
1531,1624,µε τελικό –ν πρίν από φων.756.
σπλαγχνικ ς (µε αντων. σε γεν.) είµαι φιλεύσπλαχνος, έχω αγαθά αισθήµατα
απέναντι σε κπ.1156.
σπλάγχνον,τ αγάπη,ευσπλαγχνία 1010,σπλαγχνικά µε συµπάθεια 1074.
σπλαγχνο µαι συµπονώ,λυπούµαι σπλαγχ νται 1663.
σπόρα, σπόρος,απόγονος,παιδί 1790.
389
Λεξιλόγιο
σπουδάζω σπεύδω,προσπαθώ σπούδαξε 692,σπούδαζε 1865.

σπουδή, µ σπουδή βιαστικά 125,440.
σπλαγχνικ µε αγάπη,µε συµπόνια 298,505,1128.
σπλαγχνοσύνη, 1575.
στάβλος, 694.
στάµενα,τ χρήµατα 1351,1374.
στανικό(ν)µου παρά την θέλησή µου 86,1884.
στάρι,τ βλ.σιτάρι.
σταυρός, µτφ.στη φρ.ν παραλάβω τ σ.µου 1024.
σταύρωση, στάυρωση του Χριστού 7.
στέκω στέκεις 1695,στέκει 488,427,156,490,562,681,696,740,764,851,
1489,1707,στέκουν 421,483,583,1442,στέκουσι 617,1736,στήκασι
1631, στέκασι 1247,( )στεκε(ν)150,305,409,840,1439,1287,1706,
1708, στέκη 1321, 1322, στέκεται 1304, στάθηκα 1713, στάθηκε(ν)
265,1013,1047,1565,1849,( )στάθη 294,1453,1671, στέθη 1008,
στάθησαν 1785, στέκετον 616, σταθ 244, σταθ ς 274, 1221, σταθ
750, σταθο σι 1800, στάσου 1710. Μένω, είµαι, βρίσκοµαι 488,
σταµατώ 1710, παραµένω, µένω κάπου 150, 244, 274, 427, 1800,
1849, στέκοµαι καιρ ν 265, 1047, 1013, 1671, 1785, στέκω (στ ν)
ρδινι ετοιµάζοµαι 1439, 1631, στέκοµαι όρθιος, µένω σταθερός σε
µια θέση 294, 616, 750, 1008, 1221, 1304, 1453, 1565, 1706, 1713,
συχνές οι φρ.στέκω κα 156,305,384,409,421,483,490,583,617,
681,696,740,840,1247,1287,1442,1489,1707,1708,στέκω ν 427,
562,764,851,1321,1322,1723,1736 µε διάφορες έννοιες περιµένω,
κάθοµαι να, επιµένω, συνεχίζω να, αρχίζω, πρόκειται να, είµαι
πρόθυµος να.
στέλλω,-λνω στέλλει 433*,979,1369,στε λε 1399.
στένω στήνω, τοποθετώ στέσαν 258, φρ. στ. πόλεµο ετοιµάζω, οργανώνω
επίθεση,ένοπλη σύρραξη 1678,στ. νοµα δηµιουργώ φήµη 1830.
στεριώνω παίρνω νόµιµα,συνάπτω γάµο 1766.
στερεύοµαι στερούµαι στερεύοµουν 1569, στερεύτηκα 1019.
στήθος,τ πληθ.στήθη 305,606.
στήνω τοποθετώ σε θέση,ονοµάζω στήνουσιν 842.
στία, φωτιά,κεραυνός 52,809.
στιχολογ απαγγέλλω στίχους,τραγουδώ στιχολόγα 1403.
στίχος, έµµετρο κείµενο,τραγούδι 91,95.
στοίχηµα,τ στη φρ.βάνω στοίχηµα 986.
στολίζω ντύνω µε στολίδια,καλλωπίζω στόλισε 1188,στολίσω 1297,παθ.µτχ.
στολισµένα καλοντυµένος 1184,στολισµένο διακοσµηµένο 1269.
στολή, κόσµηµα 711.
στόµα,τ στις φρ.τ στόµα µου φρίζει οργίζοµαι 165,ε ναι τ στόµα µου γεµάτο
τ φαρµάκι είµαι πολύ στενοχωρηµένος 560.Βλ.και ραχνιάζω.
στουπ ,τ λινάρι ακατέργαστο,στουπί 936.
στοχάζοµαι παρατηρώ,κοιτάζω. ενεστ.στοχάζεται 344,αόρ.οριστ. στοχάστηκεν
123, 1257, πρτ. ( )στοχάζετον 50, 405, 1212, 1647, προστ στοχάσου
1331,αόρ.υποτ.στοχαστ ς 1335.
στράτα, (πλακοστρωµένος) δρόµος, µονοπάτι 339, 440, 543, 706, παίρνω τ ν
στρ.ακολουθώ το δρόµο 395,πορεία,ταξίδι 264,944,947,1158,1198,
1636, 1759, µτφ. τρόπος, µέθοδος 586, τρόπος συµπεριφοράς, ζωή
390
Λεξιλόγιο
1292,µπαίνω σ µία στρ.ακολουθώ ένα τρόπο ζωής 106,πορεύοµαι,

γυρεύω, κρατ τ ν στρ. (το Θεο , πρ ς το Θεο , ε ς τ ν Θεόν)
περπατώ,ψάχνω,ακολουθώ το σωστό δρόµο,το δρόµο της σωτηρίας
1023,1042,1052,1378.
στρέφω στρέφουνται 1563, στρεψε(ν) 9, 572, 1259, στρέψη 468, 553, 1289,
1435, στρέφεται 1511, 1649, στράφηκε(ν) 1197, 1757, στραφ καν
1115, στρέφετον 1648, στραφο µε 1093, στραφο σι 1799, στράφου
1343. Αλλάζω κατεύθυνση 9, επιστρέφω κάπου, γυρίζω 468, 1093,
1115, 1197, 1259, 1289, 1343, 1398, 1435, 1511, 1757, 1799, δίνω
πίσω 553,572,γυρίζω το βλέµµα 1563,1648,1649.
στρ µα(ν),τ 71,325,548,1006.
στρώνω (κρεβάτι)1006.
συβάζοµαι συµβιβάζοµαι,συµφωνώ συβάζονταν 1285.
συγκλησµένος συγκαλεσµένος 1110.
συγκλίνοµαι υποκύπτω,υποχρεώνοµαι,συγκατανεύω 43,662,1211.
συγκριµένος (αντί για συγκλιµένος)υποχρεωµένος 465.
συγχώρηση, άφεση των αµαρτιών πριν το θάνατο 1048.
συγχωρο µαι ζητώ συγνώµη 297.
συθέµατα,τ παρουσιαστικό,εξωτερική εµφάνιση 420.
συλλογιάζοµαι σκέφτοµαι 1302.
συµβαίνω συµβαίνει 1154,1639,1840,αόρ. συνέβη 121,1276.
συµβουλή, παίρνω σ. 162 ζητώ πληροφορίες ή συµβουλή, σ. µου ηθική
υποστήριξη 1098.
συµπαθ συγχωρώ θέλει συµπαθήσει 41, ς ν’/ κα νά ’ν’ συµπαθηµένη 918,
1272,συµπαθηµένο 1893.
συµπεθερεύω συγγενεύω µε γάµο συµπεθερέψη 150.
συµπιάνοµαι παγιδεύοµαι,αιχµαλωτίζοµαι 525.
συνάγοµαι µαζεύοµαι,συγκεντρώνοµαι κάπου συνακτ καν 1583.
συνάντιον,τ περιστατικό,ιστορία 8.
συναπαντ συναντώ αόρ.συναπάντηξε 237.
συνεργάζοµαι σκέφτοµαι,σχεδιάζω να κάνω ’χεις συνεργασµένα 1030,συνεργασµένος
σκεπτόµενος 64.
συντάσσοµαι µαζεύοµαι,συγκεντρώνοµαι 270.
συντελεία, θεοµηνία 916,922.
συντηρ βλέπω,παρατηρώ 1081.
συντροφία, παρέα, ακολουθία 191, 208, 245, 276, 327, 475, 480, 781, 817, 855,
1021,1423,1434,1461,1672,1750,1786,1797,1844,1848,κάµνω σ.
391, (συντροφές)159, ε µαι σ σ. κάποιου 1134 κρατώ σε κπ.
συντροφιά.
συντροφιάζω συνοδεύω συντροφιάζουσιν 1115,συντροφιάσασι 879,συντροφιασµένα
1183.
σύντροφος ακόλουθος,συνοδός 252.
συντυχαίνω µιλώ,συζητώ 1489.
συντυχία, συζήτηση,συνοµιλία,κουβέντα 176,278,802.
σύρριζα 1168.
συφέρνω συνέρχοµαι αµτβ. σύφερεν 994,1008,µτβ.στην φρ.σύφερε τ νο σου
463,αναγνωρίζω κπ.,παροµοιάζω κπ.µε κάτι,στην φρ.σουσούµι δ ν
το σύφερνες 320.
συχαλασµός, γκρέµισµα από το άλογο,πάταγος,θόρυβος της σύγκρουσης 725.
391
Λεξιλόγιο
συχν συχν συχνά ναστενάζω αναστενάζω αδιάκοπα και µε έντονο τρόπο

1082.
σφάζω θανατώνω µε µαχαίρι ή αιχµηρό όργανο σφάξε 1373, σφάξη 1377,
σφαγο σι 607,σφαγο ν 627,ε χε σφάξοντα 1596,ν µ’ σφαξες 1523,
µτφ.στενοχωριέµαι πολύ,πονώ,υποφέρω ε ς τ ν καρδιάν σφάγη 654.
σφαλ κλείνω σφαλήσασιν 935,σφαλιστ καν 820.
σφάνω,-λλω αποτυχαίνω, κάνω λάθος σφάνει 177*, αόρ. οριστ. σφάλαν 135,
σφαλα 1893, σφαλε 176.
σφάλµα(ν),τ αδεξιότητα,παρέκκλιση από τους κανόνες της µουσικής 494,497.
σφίγγω χαλιναγωγώ,τιθασσεύω 1429.
σχ µα,τ εµφάνιση,µορφή,έκφραση 694,1045.
σωθικά,τ 1414.
σώζω,-νω σώνουσιν 1069, σ να 1055, σωσε(ν) 191, 211, 403, 479, 791, 983,
685,1282,1437,1629,1743, σώσασι(ν) 441,783,233, σ σαν 961,
213,1170,σώσω 44,253,1215,1242,1393,1718,σώσης 30,187,551,
577, 1709, σώση 19, 139, 997, 259, 1043, 684, 1197, σώσουν 667,
σώθη(ν) 1047, 1461, σωθ ς 1645. Φτάνω, έρχοµαι κάπου 139, 191,
211,403,441,479,551,577,667,783,791,961,983,997,1069,1197,
1282, φέρνω κπ. κάπου 1170, πετυχαίνω, κατορθώνω 30, 44,
προφταίνω, πιάνω κπ., 187, 213, 233, 1055, 1709, φτάνω στο τέλος,
ολοκληρώνω 1393, πεθαίνω 19, 1047, 1461, λήγω 684, 685,
αποτελειώνω,σκοτώνω 1215 (βλ.Σηµειώσιες),σώζω 253,259,1043,
1242,1718,ν σωθ ς σε παρακαλώ,σε εξορκίζω.
Σωτήρας, ο Θεός 1861.
σωτηρία, διάσωση 264,284,1007.
Τ
τάβλα, τραπέζι 412,479,756.
ταβρίζω τραβώ τάβρισε 1454.
ταλαίπωρος 419.
τάντσα, χορός 417.
τάξη, συνήθεια,στις φρ.ε ναι τ.νά,συνηθίζεται,ε µαι, κρατώ ε ς τ ν τ. νά
συνηθίζω 413,957,1061,κοσµιότητα 1773.
ταξίδι,τ 276,850.
ταπεινοσύνη, σεβασµός 505,ταπεινότητα 1419.
ταραχή, διατάραξη 1391.
τάσσιµον,τ υπόσχεση 1512.
τάσσω υπόσχοµαι 1510,τό ’ταξε 1524,τάσσονται 1676.
τάφος, 1452.
τάχα ν άραγε 657,τάχατες δήθεν 1268.
ταχύ,τ το πρωί 957,
ταχυτέρου επιρ.νωρίς το πρωί 1714.
τειχία,τ τείχη 1742,1846.
τεκνολογ κάνω παιδί 1277.
τέκνο(ν),τ παιδί 632,1127.
τελειώνω τέλειωσα 1887,τελειώση 1727,τελειωµένος ολοκληρωµένος 753.
τέλος,τ θάνατος 346,κάµνω τ.ε ς τ ν ζω ν πεθαίνω 1165,ε ς τ.τελικά 1264.
τέρµενο,τ προθεσµία,καθορισµένος χρόνος 168,684,685.
τέτοιος 499,681,709,909,1187,1317,1333,1363,1496,1503,1504.
392
Λεξιλόγιο
τέχνη, δεξιότητα,γνώση1867.
τζούστρα, κονταροχτύπηµα 754, δίνω ή κάµνω τζ. συµµετέχω σε κονταροµαχία
668,683,688.
τζουστράρω συµµετέχω σε κονταροµαχία 669.
τήν αναφ.αυτή που,την οποία 14,126,251,1461.
τ σε παρεκτεταµ.τύπ.του τ ς (αντων.επαναληπτ.πρίν ρ.)1328.
τί τί, ποιο πράγµα 179, 199, 302, 547, 1141, 1331, 1345, 1364, 1560,
1643,1682,1689,1882. Βλ.και ντα.
τίβοτα(ς) κάτι 708,799,τίβοτες 1013,καθόλου 815.Βλ.και τίποτε.
τοίγαρι µήπως 1415.
τίς ποιός 321,765,1379,1658,1755.
τιµή, τιµητική διάκριση που δέχεται κανείς, υπόληψη, αξιοπρέπεια, εκείνο
που τιµά κπ.101,232,414,656,671,911,927,992,1006,1050,1266,
1317, 1462, 1647, 1806, κάµνω τ. τιµώ 1111, νεβάζω κπ. σ τ.
µεγάλη1206,µ τιµή 442,1856,(για νεκρώσιµη τελετή)932,1170.
τιµ τιµώ κπ. σε νεκρώσιµη ακολουθία (όπως στo πρότυπο: fare onor al
corpo)975.
τιµόνι,τ πηδάλιο πλοίου 290,1468.
τιµο µαι δέχοµαι,κατακτώ τιµές 691,τιµηµένος 700,1191.
τιν ς κάποιος 952,1464,1476,1859,πληθ.τινάδες 1426,(αρνητ.)κανείς 40,
432, 643, 1470, 1536, 1776, 1828, 1834, συχνά στη φρ. τιν ς ο δέν
315,498,530,752,1462,1473,1746,γεν.τινός 816,1299.
τίποτε(ς) (αρνητ.έννοια) τίποτα 121, 827, 830, 872, 1004, 1015, καθόλου 226,
65,(θετ.)κάτι 275,790,794,1893.
τοίχος, 92.
τ + απαρεµφ. όταν,µόλις τό δε ν 1698, τό µάθει 1439. Για ουσιαστικοπ. απαρεµφ.,
βλ.1251,1334,1376.
τό,τά αναφ.αντων.αυτό που 25,27,38,39,44,56,72,195,225,239,262,
301,345,408,411,511,550,619,641,662,710,776,836,888,1027,
1029, 1066, 1141, 1154, 1216, 1330, 1370, 1585, 1680, 1696, 1759,
1832 δίς,1853,1894,1894.
τόν αναφ.αυτόν που,τον οποίο 145,202.
τόπος, µέρος 180, 679, 713, 783, 791, 950, 976, 1450, 1713, δίδω τ.
παραχωρώ τη θέση 481,χώρα 215,229,1091.
τόσος δεικτ. αντων. σε επιθετ. χρήση 67, 80, 87, 105, 201, 227, 248, 259,
317, 359, 363, 365, 460, 534, 1080, 1312, 1352, 1389, 1391, 1448,
1462,1490,1518,1576,1730,1748,1778,1826,επίρ.δεικ.ποσ.τόσο
πολύ 369,415,501,711,974,1507,απροσδιόριστη αντων.259,1799,
τόσα 453,647,742,943.
τότε(ς) 47,93,125,134,171,358,375,438,463,554,558,576,584,669,678,
701,724,726,757,795,804,854,900,929,935,940,959,975,1038,
1048, 1057, 1081, 1102, 1109, 1116, 1117, 1119, 1166, 1174, 1291,
1530, 1584, 1585, 1607, 1609, 1623, 1669, 1671, 1677, 1679, 1721,
1729, 1737, 1740, 1801, 1814, λιγότερο συχνό τότε 563, 774, 979,
1041,1502,1631.
το τος 239,375,455,465,637,718,788,916,960,1078,1143,1218,1244,
1443,1466,1567,1567 δίς,1568,1569,1570,1571,1572,1815,1827,
1857.
τραγουδ τραγουδε 1503, τραγουδήση 1499,τραγουδ 1406.
393
Λεξιλόγιο
τρε ς δύο τρε ς µέρες 1117.

τρέµω 74,174,1696.
τρέφω ζωογονώ ν θρέψη 1314.
τρέχω τρέχει 20,653,1035,1390,1486,1541,1559,1859,τρέχουν 680,1248,
1656, 1676, 1808, τρέχουσιν 1681, ( )τρεχεν 21, 735, τρέχασιν 884,
1640, τρέχαν 1568, δράµης 687, δράµη 180, 190, 872, 1028, 1356,
1836, δραµε(ν)131,555,997,1033,1073,1553,1562,1667,( )δράµα
364, 500, 910, 1529, δράµασι 961, 1485, 1687, 1848, δράµε 187.
Τρέχω, µετακινούµαι γρήγορα, σπεύδω φεύγω 872, ρέω, κυλώ (για
υγρό)τρ.τ µάτια µου τρέχουν δάκρυα από τα µάτια µου 364,1568,τρ.
τ α µατά µου αιµορραγώ 1529, τρ. ε ς τ καλό πηγαίνω σε ευτυχή
συγκυρία 1028, τρέχω στ χειρότερο χειροτερεύω 653, ως µτβ.
αναγκάζω κπ.να τρέχει, να πλανείται (για τη µοίρα) 1390,βασανίζω
κπ.µ τρέχουν ο πόνοι 910.
τριάντα 168.
τριγυρίζω περικυκλώνω,περιβάλλω τριγυρίζουσι 1405.
τρισκατάρατος 1319,1361.
τροµάζω τρέµω από φόβο, ξαφνιάζω τρόµαξεν 332, 382, 636, 801, 1233,
τροµαζόµενος 1708.
τρόµος, 183, 222, βλέπω, χω τρ. τροµάζω, τρέµω από φόβο, φοβούµαι,
ανησηχώ 591,848 (ιταλ.trem ando com e foglia),898,1088.
τροµ τολµώ τρόµηξε 1473,τροµήξειν θελε 1536.
τρόπος, µέσο 22, 188, κατάλληλος τρόπος 586, 1041, συµπεριφορά, στάση
1194,1273.
τροχός, τροχός της τύχης 1859.
τρίγυρα γύρω,ολόγυρα 1584.
τριγυρίζω περιβάλλω,περικυκλώνω 704.
τρώγω τρώγης 1295, φάγαν 373, φάγης 232, φ µε 250, φ σι 255, 370, 471,
770, χουσι φαγωµένη 1383.
τς αιτ.πληθ.του άρθρου (τους)84,1414*,(τις)βλ. .
τσ’ γεν.εν.θηλ.άρθρου (τ ς)βλ. .
τσακίζω σπάζω,θρυµµατίζω τσακίζασιν 727, τσάκισεν 1529.
τσ αντων.επαναληπτ.πρίν από ρ.(τ ς)1041*,1126*,1303,1312,1395*.
τση αντων.κτητ.(της) 539*,550*,675*,1153*.
τσ αντων.επαναληπτ.πριν από ρ.(το ς)737*,751,1608*.
τυραννίζω ταλαιπωρώ,βασανίζω τυραννισµένη 1762.
τυράννο καταπιεστής (άκλιτο από ιταλ.επίδραση)1531.
τυφλαίνοµαι χάνω τις αισθήσεις τυφλάθη 906.
τυφλ ς σαστισµένος 1699.
τύχη, 5,107,614, τύχης 301.
τυχαίνω ταιριάζει, αρµόζει, πρέπει 1459, 1489, 1839, βρίσκοµαι, καταντώ
κάπου κατά τύχη 1293,1317,1346,συµβαίνει τυχαία 376,1877,1883,
έχω την τύχη 609.
τ ν(ε) γεν.πληθ.επαναληπτ.αντων.(πριν από ρ.)426,τ νε 1395,1882.
τωνε γεν.πληθ.κτητ.αντων.878,1250.Βλ.και τως.
τώρα 239,386,590,1076,1200,1218,1332. Βλ.και δ .
τως γεν. πληθ. επαναληπτ. αντων. (ύστερα από ρ., κλπ.) 435, 478, 1262,
γεν.πληθ.κτητ.αντων.786,1265,1266.
394
Λεξιλόγιο
Υ
πόθεση, ζήτηµα 1483.
ποταγή, συγκατάθεση,υπακοή 1044,1660,1683.
ποτακτικ ς υποτελής,υπηρέτης 1712, ’ποτακτικ ς 1676.
στερα έπειτα 449,1432,1589,1838, στερον 717.
στερος κατοπινός,τελευταίος 1212,1431,
Φ
φαγητό(ν),τ γεύµα 388.
φαµελία, οικογένεια 1743.
φαίνεται φαίνεται 423, 721, 456, 747, φάνηκε 1751, ( )φάνη 1015, 1361,
φaίνετον 1418, 1772. Φαίνεται, είναι κατά το φαινόµενο 423, 1418,
διακρίνοµαι,είµαι ορατός 721,εµφανίζοµαι,παρουσιάζοµαι 1015,(µε
αντων. µου κτλ.) νοµίζω, κρίνω 456, 1751, 1772, είναι φανερό για
µένα,βλέπω 747.
φανερ 753,1330.
φανερώνοµαι φαίνοµαι,γίνοµαι ορατός, 1224.
φανίζεται απρόσ.φαίνεται φάνιστή του 1619.
φαντασία, ονειροφαντασία,όραµα 1618,1632.
φαρί,τ άλογο ιππασίας 687.
φαρµάκι,τ δηλητήριο 560.
φεγγάρι,τ 287,478.
φέρνω φέρνει 26,34,1525,φέρνουσιν 1688,αόρ.οριστ. φερε(ν)5,350,337,
614, φερε(ν) 594, 1037, 1096, φερες 348, φέραν 439, 989, 1038,
1501, 1640, φέρα 1448, φέρασιν 1707, 1812, πρτ. φέρνα 424, αόρ.
υποτ.φέρη 217*,376,1376,προστ.φέρετε 1685,1705.Οδηγώ κπ.σε
κατάσταση ή τόπο καταφέρνω 5,προσκοµίζω,παρέχω 217,337,439,
989, αποκαθιστώ 348, φ. κπ. κριτ αφήνω κπ. να κρίνει µόνος του
1556,φ.την θιβολή του συζητώ για κπ.424,φ. τοιµο κοντεύω 594.
φεύγω αποµακρύνοµαι, φεύγω 167, 182, 1079, τ φύγειν 1251, (µου φ.)
ξεφεύγω 32.
φθαίω φταίω χω φθαισµένα 1689.
φθάνω/φτάνω φθάνω 1715, φτασε(ν) 175, 503, 579, 619, 949, 1093, 1228, 1229,
1239, 1487, φτάσασι(ν) 713, 819, 1116, 1773, 1846, φτανε 1600,
φτάσω 1781, φθάση 131, 1595, φτάσουν 1249. Φτάνω, προφταίνω
καταλήγω,καταντώ 1600,µακραίνω τη ζωή 1781.
’φικρο µαι ακούω φικρ τον 1758.Bλ.και φικράζοµαι,-ο µαι,’φουκρο µαι.
φίλος 235,265,491,804,805,832,980,1071,1119,1435,1576,1588,1686,
1690.
φιλ φιλε 1770,φιλο νται 298.
φίνος λεπτοδουλεµένος,ωραίος 689,1820.
φκαριστηµέµος ευχαριστηµένος 778.
φλόγα, 1404,1546.
φλοµωµένος ζαλισµένος,στην παροµοίωση σ ν φλοµωµένο ψάρι 283.
φόβος, 1725,βάνω τ ν φ.φοβάµαι 179.
φοβο µαι φοβο µαι ν µ 1101, φοβ τον ν µ ν 1474,φοβ σαι 1696, φοβ θη
265, φοβήθησαν 898,ν µ φοβ σαι 273,
395
Λεξιλόγιο
φορά, φορά,επανάληψη κείνη τ ν φορά(ν) 83,959,πολλ ς φορ ς 111,177,

737,1411,1877, λλη φορ 621,µία φ.κάποτε στο παρελθόν 455,779,
1139,1179,1341,καµία φ.κάποτε αδιακρίτως χρόνου 468.
φορεσ(ί)α, φορεσ 1442,φορεσίες 1297.
φόρος, κεντρική πλατεία,δρόµος της πόλης,αγορά 428,703,1403.
φορτώνω στη φρ.µ δάκρυα φορτωµένος 1541.
φορ φορε 710,πρτ.( )φόρει 341.
’φουκρο µαι ακούω φουκρ τον 840.Βλ.και φικράζοµαι,-ο µαι,’φικρο µαι.
φουµιστ ς φηµισµένος 186.
φουσάτο,τ πλήθος ανθρώπων, στράτευµα 1623.
φουσκώνω αµτβ.(για θάλασσα) έχω κύµατα,φουρτουνιάζω 289.
φρόνιµος µυαλωµένος,συνετός 129,454,525,878.
φτιάνω φτ.καλ κπ. κανονίζω κπ.1250.
φτην ς 250.
φτωχεία, 114.
φτωχ ς 1079,φτωχότερό του 644.Βλ.και πτωχός.
φυλάγω,-άσσω προφυλάσσω, συντηρώ φύλαξεν 1425, (για τη µοίρα) φύλαγεν 1254,
ν φυλακτ κρύβοµαι 1722.
φύλαξη, στη φρ. χω κπ.ε ς φ.φροντίζω,προφυλάσσω 1588.
φύση, προέλευση, γνησιότητα, καταγωγή 744, ιδιότητα, δυνατότητα 1004,
χαρακτήρας, ιδιοσυγρκασία 747, χω τη φύση, τ χω φύση,
χαρακτηρίζοµαι για µια έµφυτη ιδιότητα 17, 35, φυσικός κόσµος
(γιατρική;) 953, 954 (βλ. Σηµειώσεις), φυσικός νόµος, ο,τι είναι
φυσικό,κανονικό 1137,1421.
φυσικό,τ ιδιοσυγκρασία,φυσική ιδιότητα 29,τ χω φυσικό είναι στη φύση µου
20.
φυσικ εκ φύσεως 1418.
φχαριστ ευχαριστώ 1763.
φωνάζω φώναξε 1393,φ.φωνή 1451,1650.
φωνή, κραυγή 1451,1650,µ φωνή φωνάζοντας 563,είδηση 1745.
φ ς,τ 1569, µτφ. βλέπω τ φ. αρχίζω να αισιοδοξώ 182, µάτια 343,
αγαπηµένο πρόσ.1019,1456,1544.
φωτία, 338,991.
Χ
χαιρετ διαβιβάζω τους χαιρετισµούς χαιρετ 822, 1074, 1328, 1562,
χαιρετο νται 1441, χαιρέτησε 141,557,795,1843,χαιρετήση 1768.
χαίροµαι 245,739, χαίρετον 210,741,1797, χαίρετονε 1771, χαίρουνταν 883,
964, χάρηκεν 844, 1775, χάρην 1512, χαρήκασιν 1261, χαρ καν
1785, χαρ ς 491, 837, χαρ 638, 1359, χαρε τε 790, χαιράµενοι
χαρούµενοι 1846. Χαίροµαι, αγάλλοµαι, απολαµβάνω, ν χαρ ς σε
παρακαλώ.
χαλάζι,τ 894.
χαλασµός, καταστροφή 112,448,808,1589,1876.
χάλκωµα,τ χαλκός 1190.
χαλ καταστρέφω, σκοτώνω χαλάση 52, 272, 1678, αµτβ. καταστρέφοµαι
χάλασεν 1595, χαλάσασι 1879.
χάµαι χάµω 736,737,1647.
χαµοκυλ ρίχνω στο έδαφος χαµοκύλησε 751.
396
Λεξιλόγιο
χάνω 1508,χάνεις 1833,χάνει 1876,χάνοµε 1201,ενεστ.υποτ.χάνω 1368,

χάνη 99,1321,1402,αόρ.οριστ. χάσα 1097,1098, χάσαν 102,290,
χάσασιν 288,πρτ. χανα 1458,αόρ.υποτ.χάσω 1570,χάση 229,329,
910,χάσης 390,639,µεσ.αόρ.οριστ. χάθη 198,382,801,905,1014,
1449, 1698, χάθηκεν 74, χάθησαν 104, χαθ κα 1879, αόρ. υποτ.
χαθ ς 1517, χαθ 1101, χαθο µε, 919, 1094, µτχ. ενεστ. χάνοντας
1359,µτχ.πρκ.χαϊµένη 304,1761. Στερούµαι,αφήνω να µου φύγει,
παύω να έχω 288,329,390,910,1201,1321,1458,1508,1570,χ.τ
τιµόνι χάνω τη διακυβέρνηση,τον έλεγχο του πλοίου 290,χ.τ ν τόπο
ξενιτεύοµαι 229,χ.τη ζωή,είναι η ζωή µου χαϊµένη πεθαίνω 99,102,
304, µέσ. σκοτώνοµαι, πεθαίνω 104, 919, 1014, 1094, 1101, 1517,
καταστρέφοµαι 1879,αφανίζοµαι 198,(για τ α µα)χλοµιάζω 74,382,
ταράζοµαι, σαστίζω 801, ( λογισµός) 1698, λιποθυµώ, χάνω τις
αισθήσεις 905,1449.
χαρά, 673,767,771,805,1074,1404,1603,1657,1751,1775,µ τ χαρά µε
ευχαρίστηση 150,337,416,441,482,561,760,961,1035,1289,1749,
µετ χαρ ς 1836, χω κρυφ χ.χαίροµαι στα κρυφά 776,1265,χαρ σ’
σέν να χαρείς 1300,λαβαίνω χ.αγάλλοµαι 1557,µία χ.738.
χαράκι,τ βράχος 314,338.
χάρη, χάρισµα, θέλγητρο, γοητεία, 288, 1187, 1416, λαµπρότητα 698,
σωµατικά χαρίσµατα 1429, δύναµη, ικανότητα 365, 411, προτέρηµα,
αρετή 1196,1339,(ειρωνικά) 1599,όφελος 1838,χατήρι 1719,1733,
εύνοια,ευµένεια του Θεού 950,1069,1629,1630,1662,1748,1887,
ευχαριστία,ευγνωµοσύνη 42,ν χης χάρη να ευχαριστείς το Θεό 349.
χαρίζω προσφέρω δωρεάν 1070, 1819, αµτβ. δίδω χαρίσµατα, δωροδοκώ
1299.
χάρισµα,τ δώρο 1673,χάρη του Θεού 1778,βραβείο 718.
χαριτωµένος γεµάτος χάρες 61,413,1307,1791.
χάρος, θάνατος 1367,(προσωποποιηµ.)1594.
χαρτί,τ βιβλία 175, επιστολή, γραπτό µήνυµα 545, 557, 562, 578. 624, 929,
969.
χειµάζει απρόσ.χειροτερεύει ο καιρός,σηκώνεται καταιγίδα 893.
χειρότερο,τ 653.
χέρι,τ 218,254,496,552,642,702,762,934,1102,1123,1141,1230,1234,
1304,1392,1510,1571,1732,1734, 1883,χέρα(ν)311,461,477,518,
1566, γεν. χειρ ς 1891, χερικ στη φρ. βάνω χ. (µε έµµ. αντικείµ.)
επιτίθεµαι κατά γυναίκα ή αρχίζω να νέµοµαι 1324.
χίλιοι πάρα πολύς µ χίλιους ναστεναγµούς 357, χίλιος στο ς χίλιους
πεντακόσιους 1888.
χιόνι,τ 894.
χιονητός, χιονοθύελλα,παγωνιά 317,974.
χοντρ ς (για χιόνι)που συνίσταται απο µεγάλα κοµµάτια,παχύς 894.
χορεύ(γ)ω ενεστ. οριστ. χορεύουν 386, πρτ. χόρευγε 422, αόρ. υποτ. χορέψουν
429.
χορός, 404,416,427,432,436.
χορταίνω χορταίνω 740, χαίροµαι κάτι πάρα πολύ, απολαµβάνω κάτι αόρ.
χόρτασες 301.
χράδι,τ χρώµα 1270.
χριστιανοσύνη, χριστιανισµός,χριστιανικός κόσµος 46.
397
Λεξιλόγιο
χρεία, ανάγκη, δύσκολη, επικίνδυνη κατάσταση 251, 253, 1470, ό,τι

χρειάζεται κανείς, επιθυµία 1161, ε ναι (γι ) χρειά είναι απαραίτητο,
αναπόφευκτο 36, 85, 230, 938, 1175, 1711, 1789, κάµνει χρειά
χρειάζεται, πρέπει 276, 708, βρίσκοµαι ε ς λίγην χρεία δε χρειάζοµαι
καθόλου 1492.
χρειάζοµαι 302,χρειαζόµουν 1780,χρειαζόµενος αυτός που βρίσκεται σε ανάγκη
511, 1836, χρειαζόµενόν ’τον είναι ανάγκη 296, χρειαζόµενος καιρός
δύσκολη περίοδος 912,κατάλληλη στιγµή 1160.
χρέος,τ ηθική υποχρέωση 1804.
χρήσιµος πολύτιµος 712.
χρόνος, έτος,χρονιά 45,1177,1856,καιρός,εποχή,περίσταση 259,1057.
χρυσάφιν,τ 1820.
χρυσ ς 697,702,719,926,1056.
χρυσώνω χρυσωµένο 1270.
χύνω σπαταλώ 1296.
χωρισά, χωρισµός 878.
χ µαν,τ 1596.
χώνω κρύβω µέσα στο χώµα,θάβω 1224,χωνεµένη 1384.
χώρα, επικράτεια,περιοχή,πόλη 90,109,122,126,175,191,207,233,240,
247,256,264,324,380,385,393,452,468,644,667,678,788,818,
842,879,981,1109,1113,1217,1285,1325,1401,1438,1479,1534,
1586, 1589, 1614, 1670, 1679, 1687, 1742, 1744, 1757, 1763, 1775,
1789,1811,1824,1842,1847,1851,1879.
χωριάτης χωρικός, αµαθής ή ανάγωγος δούλος 1228, 1231, 1234, 1249, 1257,
1705,1733.
χωρίζω (µε αντων.) βρίσκοµαι αποµακρυσµένος από κπ. χώρισεν 1020,
χωρίζεται κόβεται,αποσπάται 100.
Ψ
ψαράς, 330,349,363,383,1810,γεν.ψαρ 418,1802,αιτ.ψαρ ν 344.
ψάρι,τ 307,350,1383,ψαράκι 373.Βλ.και την φρ.σ ν φλοµωµένο ψάρι 283.
ψεύγοµαι λέω ψέµατα (αρχ.ψεύδοµαι)601.
ψεύτης 100,605 δις,1572,1693.
ψηλ ς µεγάλος,σπουδαίος 999,στα ψηλά,επάνω 1867, ψηλ 1055.
ψηφ υπολογίζω κπ.,λαµβάνω υπόψη,λογαριάζω ψήφησεν 1506.
ψυχή, 335,348,1043,1242,1348,1458,1569,1646,1718,1805,1872,για
αγαπηµένο πρόσ.1543.
ψυχικόν,τ ελεηµοσύνη,δωρεά ή ευεργεσία για σωτηρία της ψυχής 1054.
ψωµί,τ 373.
Ω
επιφ.πόνου 301,359,1381,1383,1387,θαυµασµού 1693.
ρα, όπως και σήµερα:ώρα,στιγµή,καιρός 770,1213,1360,1533,βλ.και
φρ.δεν βλέπω/θωρ τ ν ρα 684,841,γι τ ν ρα 451,ε ς λίγην ρα
429, ρα το µεσανύκτου τα µεσάνυκτα 939,α τ ν τ ν ρα εκείνη τη
στιγµή 1772,1812,τ ν ρα τούτη αυτή τη στιγµή 1244,1466,κατ τ ν
ρα/τ ς ρας την ίδια ώρα 1688,1850, τ ν ρα αµέσως,τώρα 379,
125,208,234,252,262,394,759,787,880,906,938,966,982,1075,
398
Λεξιλόγιο
1110, 1170, 1255, 1402, 1464, 1480, 1616, 1617, 1626, 1627, 1656,
1669,1707,1721,1726,1728,1740,1778.
ραιότατος πολύ ευχάριστος,απολαυστικός 3.
ς καθώς,όπως 67,102,129,133,174,181,320,332,419 423,452,889,
891,1516,1599,1632,1716,1744, σαν 99,186,209,246,509,511,
598,680,1120,1609,1789,1877,όταν,µόλις 149,178,235,381,534,
559, 597,635, 753, 759, 847,857, 871, 909,966, 1071,1231, 1325,
1352,1422,1479,1649,1653,1767,επειδή 309,363,659,823,1109,
1180,1211,1486.
ς ως 364,542.
σ ν οµοιωµατικός σύνδ. (µε ουσ., επίθ. και αντων.) σαν 274, 282, 318,
432, 450,486, 525, 548, 572,600, 644, 733,748, 1140,1346, 1462,
1610,1612,1736,1796,(µε ρ.)όπως,καθώς,113,152,304,521,775,
1484,1644,χρον.σύνδ.όταν,αφού 171,973.Βλ.και σ ν.
στα /-ε πο + πρτ.όσο 184,+ αόρ.οριστ.µέχρι που 921,+ αόρ.υποτ.ώσπου να,
µέχρι που θα 508,867.
στε ν + αόρ.υποτ.ώσπου να:(για µέλλοντα)για να 1002,(στο παρελθόν)µε
το ρ. λέγω µέχρι τη στιγµή που είπε 802, 824, + ενεστ. υποτ. όσον
καιρό 1203.
στόσο στο µεταξύ,όσο κρατά µια κατάσταση 256,367.
Πίνακας κυρίων ονοµάτων
’Αλέξανδρος Πάρης Πάρις 1580.

’Αντιοχεία Αντιόχεια 47,211,1670,1845.
’Απολλώνιος 4,108,115,151,161,166,191,194,209,220,238,251,261,264,266,
268,278,299,310,316,323,331,377,400,409,417,445,487,490,
493,510,531,541,551,555,577,609,655,686,733,749,757,785,
794, 797, 801, 815, 828, 835, 849, 909, 925, 941, 971, 1014, 1156,
1272, 1441, 1477, 1481, 1560, 1602, 1608, 1610, 1617, 1628, 1637,
1653,1665,1703,1801,1809,1814,1841,1855.
’Αρχιστράτα 474,556,669,705,739,1050,1157,1635,1760,1783,1788.
’Αρχιστράτορας 1092,1744,1823.
Βασίλειος, γιος Βασίλειος Καισαρείας 1889.
Γρέτσια Ελλάδα 1583.
∆ιονίδα ∆ιονυσία 1151,1179.
Ελενα Ελένη,ωραία 1582.
’Ιησο ς Χριστ ς 1,7.
Κωνσταντίνος Τέµενος (Τεµένος,Ντε Μένο;)1891.
Κρήτη 1890.
Κυθηρία Κύθηρα 1582.
Μακάριος 1305,1307,1358,1391,1407.
Μυτιλήνη 1282,1478.
Πολύδωρος 1592.
Πολυνέστορας Πολυµήστωρ 1598.
Πρίαµος 1585.
Στραγγίλιος 235,278,1072,1119,1150,1169,1192,1438,1458,1531,1572,1599,
1624,1685,1689,1698,1738.
399
Λεξιλόγιο
Τάρσια πόλη Ταρσός 234, 1070, 1593, 1623, 1677, Θράκη 1577 πρόσωπο
1114, 1123, 1131, 1137, 1147, 1154, 1166, 1175, 1179, 1186, 1195,
1201, 1207, 1222, 1227, 1230, 1253, 1258, 1272, 1281, 1310, 1311,
1322, 1328, 1411, 1423, 1436, 1445, 1499, 1511, 1551, 1564, 1603,
1607,1620,1655,1691,1697,1705,1714,1733,1761,1764,1784.
Τέµενο(ς) βλ.Κωνσταντίνος.
Τηναγόρας Αθηναγόρας 1326, 1350, 1485, 1559, 1562, 1605, 1655, 1764, 1770,
1823,1849.
Τρωάς,-άδα 1579,1584.
Τύρος 4,115,797,1672,1852.
Χανία Χανιά 1890.
400
Ύφος και Στιχουργία:«Λογότυποι»
_____________________________________________________________________
Μια γρήγορη ανάγνωση του κειµένου δείχνει ότι ο λόγος του κρητικού στιχουργού
της Ριµάδας του Απολλώνιου δεν µπορεί να χαρακτηρισθεί ως ιδιαίτερα λόγιος ή
έντεχνος. Οι προτάσεις είναι µικρές, σπάνια αλλάζει η φυσική σειρά των λέξεων, δεν
υπάρχουν πολλές εξαρτηµένες προτάσεις, ενώ χρησιµοποιείται συχνά το ασύνδετο.
Συχνή είναι η χρήση του παρατακτικού συνδέσµου καί, που σε πολλές περιπτώσεις
αποκτά επιπρόσθετα την έννοια αιτιολογικού ή ειδικού συνδέσµου.1
Γενικά, µπορούµε να πούµε επίσης ότι η εσωτερική σύνθεση των
δεκαπεντασύλλαβων στη Ριµάδα φαίνεται, όπως παρατηρείται και σε άλλες «ριµάδες»
της εποχής, λιγότερο περίτεχνη και περισσότερο λαϊκή από τις ποιητικές συνθέσεις της
ακµής της κρητικής λογοτεχνίας.
Υπάρχει καταρχήν στο κείµενο κλίση προς την ισοµετρία, την αυτοτέλεια των
στίχων.Επίσης η συντακτική αυτοτέλεια των ηµιστίχιων,χαρακτηριστική της δοµής του
δηµοτικού δεκαπεντασύλλαβου,γίνεται αµέσως αντιληπτή.Συχνά απαντά το σχήµα όπου
τα ρήµατα τοποθετούνται στην αρχή και το τέλος του στίχου, ενώ ανάµεσά τους
βρίσκονται τα αντίστοιχά τους αντικείµενα,υποκείµενα και κατηγορήµατα.Βλ.τα εξής
παραδείγµατα:2
κ κ νησεν νεµος, κ θ λασσα φουσκ νει 289
γδ θην βαρι µοιρος κα λ γδυµνος στ θη 294
περιλαµπ νουνται γλυκ α κα σπλαγχνικ φιλο νται 298
Κα µπ θει τον νεµος κ θ λασσα τ ν βγ νει 313
κ δι βηκε στ ν Κυθηρ α, τ ν Ελεναν κ π ρε 1582
Η τοµή του δεκαπεντασύλλαβου στη Ριµάδα ποτέ δεν παραβιάζεται βίαια. Ενίοτε
όµως µπορεί να διαταραχθεί,να αποδυναµωθεί,όταν η τελευταία λέξη του α΄ ηµιστιχίου
υπάγεται σε µια φράση ή σε ένα σύνολο λέξεων που γεφυρώνει τα δύο ηµιστίχια,ένδειξη
έντεχνης ποίησης. Μια πλήρης παρουσίαση αυτού του φαινοµένου θα χρειαζόταν
περισσότερο χώρο.Θα αρκεστώ να παραθέσω µερικά παραδείγµατα:
παρ τ ν στρ τα, τ ν κρατε ε ς τ ν Θε ν, ν λλ ξη 1378
παρ π µ να τ κακ µαντ το ν σ θλ ψη 1444
Η Τ ρσια, σ ν γν ρισε καθ ρια τ ν γον της 1551
Κα α τ ς, πε ν στ θηκε στ µ ση τους, ρχ ζει 1565
1
Συχνά µπαίνει στην αρχή µιας περιόδου για να µεταβεί ο λόγος από τα προηγούµενα στα
επόµενα,συνοδευόµενος από το επίρρηµα τότες.Για τις χρήσεις του συνδέσµου αυτού βλ.Λεξιλόγιο.
2
Το σχήµα είναι συχνό και σε άλλα υστεροβυζαντινά στιχουργήµατα σε δεκαπεντασύλλαβο.
Βλ.λ.χ.∆ιήγησις 54 πάγει ε ς ’Αντιόχειαν,’Αντίοχον λάλει,158 ’Ακούει ’Απολλώνιος,στ θέατρον
στάθην,161 ‘Υπάγει ε ς τ βαλανε ον,τ ν βασιλέα λούει,595 ν τραγουδ πανέµνοστα,α νίγµατα ν
λέγω.
401
Ύφος και στιχουργία:«Λογότυποι»
τρ χουν περιλαµπ νουν την α τ ν ε ς µ ον, τ ν ραν 1656
Επίσης διατηρείται συχνά η ισορροπία ανάµεσα στα δίστιχα.Ο ποιητής της Ριµάδας
ακολουθεί γενικά την τεχνοτροπία του δηµοτικού τραγουδιού, που αποφεύγει το
διασκελισµό. Απαντούν όµως και µερικές περιπτώσεις διασκελισµού, όπου η
συντακτική ενότητα δεν συµπίπτει µε το τέλος του στίχου. Χρειάζεται πάντως µια
διεξοδικότερη µελέτη που να υποδείξει πόσο µεγάλος είναι ο αριθµός των
περιπτώσεων διασκελισµού στη Ριµάδα, και ποια είναι ενδεχοµένως η λειτουργία
τους,προτού µιλήσουµε για αδεξιότητα του ποιητή και για αδυναµία του στη µορφική
διάπλαση του στίχου.Παραθέτω µερικά παραδείγµατα 3:
… Αφ ντη µου, γι σ να /πολ ν κακ συνκτ σσεται… 269-70
… δ ν τονε ν ργ ση / π σκοπος, π στεκεν … 763-4
… κα δ ν µπορε ν κ µη,/δι ν ποµε νη τ ποτες … 871-2
… ν σταθ ς κε πο διαβα νει / Τ ρσια, ντεν π … 1221-2
… Αφ ντη, δ ν τυχα νει /ν πα ρνης τ σον κ νδυνον… 1489-90
… π φηκα στ χ ρια /το ψε τη το Στραγγ λιου… 1571-2
Ενίοτε µάλιστα ο διασκελισµός εντοπίζεται σε ένα δίστιχο όπου η τοµή

του πρώτου στίχου έχει αποδυναµωθεί.Βλ.λ.χ.:
Ενας ρουφι νος στεκεν τοιµος κα νεβ ζει
τ ν πραγµατε αν τ ς Τ ρσιας κ ε ς µ ον τ ν γορ ζει 1287-8
Ο επικρατέστερος λαϊκός χαρακτήρας του λόγου του ποιητή της Ριµάδας, που
οφείλεται εν µέρει και στην επιρροή της κύριας πηγής του,διαπιστώνεται και στη χρήση
ορισµένων ποιητικών στοιχείων, ανάµεσα στα οποία ιδιαίτερη θέση κατέχουν οι
ρητορικές επαναλήψεις.
Υπάρχουν διαφορετικά είδη επαναλήψεων στο κείµενο.Υπάρχουν καταρχήν λέξεις,
ή οµάδες λέξεων,που επανέρχονται συχνά σε όλη την έκταση του έργου.Πρόκειται για
γραµµατικούς όρους (όπως τα συνηθισµένα ρήµατα λέγω,βλέπω ή κάµνω,οι αντωνυµίες
µένα,και σένα, οι σύνδεσµοι καί,γιατί, ντε,ή επιρρήµατα όπως καλά,πολλά,κτλ.),για
κύρια ονόµατα ή για λέξεις µε καθορισµένο θεµατικό εύρος, ή της ίδιας ετυµολογικής
οµάδας, που έχουν ιδιαίτερη λειτουργία και βάρος στο έργο, όπως, λ.χ., ο λέξεις χαρά,
χαίροµαι, βάσανα, βασανίζω, λύπη, λυπούµαι, πόνος, κλάιµα, κλαίω, ξορίζω, ξένος,
ξενιτειά, ζωή, ψυχή, φύση, λογιάζω, λογούµαι, λογαριάζω, λογισµός, γνωρίζω, γνώση,
κατέχω,αφέντης,κύρης,θυγατέρα,κόρη,παιδί,κτλ.4
3
Πιστεύουµε ότι το φαινόµενο του διασκελισµού προδίδει στη Ριµάδα, εάν όχι βέβαια
λογιότητα του στιχουργού, τουλάχιστον κάποια απόπειρα περίτεχνης στιχουργίας. Βλ. για το
παραµεληµένο από τη νεοελληνική µετρική θέµα αυτό, Ν. ∆εληγιαννάκη, «Ο διασκελισµός στον
Ερωτόκριτο»,στου Ν.Βαγενάς (επιµ),Νεοελληνικά µετρικά,Ρέθυµνο 1991,σσ.117-36,και της ίδιας,
O n the versification ofErotokritos,Cam bridge 1995 [ανέκδοτη διδ.διατρ.],σσ.157-64.
4
Για αυτές και άλλες παρόµοιες επαναλήψεις παραπέµπω στο Λεξιλόγιο.
402
∆εν είναι σπάνια στο κείµενο η επανάληψη µιας λέξης στον ίδιο στίχο.H εµφατική
λειτουργία της επανάληψης διαπιστώνεται,για παράδειγµα,στους εξής στίχους:
Αν θεµα τ ν µο ρα µου, ν θεµα τ ν ρα 1553
∆ι το την πρικα νοµουν, δι το την ε χα κρ ση 1567
∆ ν ξ ζει ν χη θησαυρ ν, δ ν ξ ζει ν χη πλο τον 1875
Πιο ενδιαφέρουσα από υφολογική άποψη είναι η χρήση λέξεων ή συνδυασµών της
ίδιας ρίζας που δηµιουργεί ένα είδος λογοπαίγνιο µέσα στο στίχο:
κ π σχισ τηνε πολλ σ τ π σχει ν τ ν φ ρη 1376 5
κα π σα νας πραξεν κε νον τ χε πρ ξην 1774
Η χ ρα λη χ ρηκεν ε ς τ ν χαρ ν κε νη 1775 6
ργ ζου ργον ρετ ς πο ν σ φελ ση 1886 7
Φαινόµενο αρκετά συχνό στο κείµενο,που παρατηρείται γενικά στη δηµώδη ποίηση
και ιδίως στις κρητικές οµοιοκατάληκτες διηγήσεις που τυπώθηκαν όπως και η Ριµάδα
στη Βενετία από τις αρχές του 16oυ αι.κ.ε.είναι η επανάληψη στα ζευγαρωτά δίστιχα της
ίδιας έννοιας µε παρόµοιες ή ισοδύναµες λέξεις. Ο δεύτερος στίχος του ζεύγους, ή πιο
συχνά το δ΄ ηµιστίχιο του διστίχου,αποτελεί επανάληψη της έννοιας του αρχικού στίχου.
Βλ.τα εξής παραδείγµατα:
Γι δ π ς κατ φερεν τ χη ν τ ν σ ρη,

α τ ν τ ν Απολλ νιον κα ν τ ν παραδε ρη 107-8
σ ν θωρ κ γ ρισε, βο λεται ν τ ν σ ρη,
ν τ νε φ ρη σ φτωχε α κα ν τ ν παραδε ρη 113-4
Ένα άλλο χαρακτηριστικό της λαϊκής υφής της Ριµάδας αποτελεί η χρήση των
λεγόµενων «λογοτύπων» ή στερεότυπων οµάδων λέξεων που επαναλαµβάνονται
αναλλοίωτα ή λίγο παραλλαγµένα σε όλη την έκταση του κειµένου.
Οι κοινές εκφράσεις και επαναλήψεις λογοτύπων,όπως είναι γνωστό,αποτελούσαν
βασικό γνώρισµα του έπους και της προφορικής ποιητικής σύνθεσης. Όπως άλλοι
σύγχρονοί τους συγγραφείς,ο ποιητής της Ριµάδας διαφαίνεται και αυτός οφειλέτης στις
τεχνικές της λαϊκής προφορικής ποίησης. Για τη σύνθεση της µυθιστορίας του, ο
κρητικός στιχουργός χρησιµοποιεί δικές του ιδιάζουσες φράσεις και σχηµατισµούς,
καθώς και κοινούς εκφραστικούς τρόπους και εικόνες συνηθισµένες σε άλλα µεσαιωνικά
και µεταγενέστερα δηµώδη στιχουργήµατα. Το γνώρισµα αυτό, πάντως, είναι λιγότερο
έντονο στη Ριµάδα σε σχέση µε άλλα δηµώδη βυζαντινά και µεταβυζαντινά κείµενα,
5
To χφ N δίνει πάντως τη γραφή πείραξεν αντί για πάσχισε.
6
Ο στιχουργός αποδίδει έτσι τη φράση του ιταλικού προτύπου raddopiò l’alegrezza per la
terra,δηµιουργώντας µια ενδιαφέρουσα παρήχηση µε την επανάληψη του φθόγγου [χ].Η φραστική
οµοιότητα µε το αντίστοιχο χωρίο της ∆ιηγήσεως (βλ. στ. 831-2 λοι, µικρο µεγάλοι/ χάρησαν,
σκίρτησαν,ε χαν χαρ ν µεγάλην),ίσως δεν είναι συµπτωµατική.
7
Η γνωστή από τα αρχαία ελληνικά σύνταξη ρηµάτων µε εσωτερικό ή σύστοιχο αντικείµενο
απαντά και σε άλλα δηµώδη στιχουργήµατα της εποχής,βλ.λ.χ.Πόλ.Τρωάδ.749 τ ν τόλµην πο
τόλµησεν,∆ιήγησις 480 βουλ ν βούλεται πικράν,715 κα ζήτηµαν το ζήτησα,Φλώρ.999 θρηνε ται
θρ νον µέτρον,∆ιήγ.Αλεξ.Σεµ.833 τ ν ρώτησα νδεκα ρωτήσεις.Βλ.επίσης παρακάτω την κοινή
έκφραση µε το ρ.«φωνάζω».
403
όπως το Χρονικό του Μορέως,ο Πόλεµος της Τρωάδος ή ο Ερωτόκριτος,λόγω,ίσως,της

µικρότερης έκτασης του έργου.∆ηλαδή ο αριθµός των στερεότυπων εκφράσεων δεν είναι
πολύ µεγάλος, ούτε πολλές οι επαναλήψεις τους. Ορισµένες φόρµουλες περνούν
απαρατήρητες από τον αναγνώστη και ξεφεύγουν από την προσοχή του, επειδή δεν
υπογραµµίζονται στο κείµενο.
Παραθέτουµε µερικά παραδείγµατα λογοτύπων και συχνών λεκτικών συνδυασµών
στη Ριµάδα, αρχίζοντας από τους πιο εκτενείς. Τα επαναλαµβανόµενα ηµιστίχια
παραθέτονται σε αλφαβητική σειρά και σύµφωνα µε τη θέση τους στο στίχο. Στις
υποσηµειώσεις δίνουµε µερικά όµοια ή παρόµοια παραδείγµατα από άλλα µεσαιωνικά
και αναγεννησιακά ελληνικά κείµενα.Παρότι ο πίνακας που ακολουθεί δεν αποτελεί µια
διεξοδική διερεύνηση του θέµατος,ο αναγνώστης µπορεί να συµπεράνει πότε πρόκειται
για φράσεις χαρακτηριστικές του ποιητή,και πότε για φράσεις της ποιητικής έκφρασης
της ίδιας περίπου εποχής.8
α.Επαναλήψεις µήκους ενάµιση στίχου

- στ. 219-20, 1601-2. Πρόκειται για µια φόρµουλα που χρησιµοποιεί ο
αφηγητής για να περάσει σε άλλο επεισόδιο της πλοκής και να γυρίσει στην ιστορία του
πρωταγωνιστή:
… κα ς λθωµεν ε ς λλο,
κα γι τ ν Απολλ νιον ν σ ς ναθιβ λω.
- στ. 1241-2, 1718-9. Τα λόγια που απευθύνει η Τάρσια στον υπηρέτη που
θέλει να τη σκοτώσει επαναλαµβάνονται ακριβώς τα ίδια από αυτόν,κατά την κατάθεσή
του στη σύντοµη δίκη που γίνεται προς το τέλος της µυθιστορίας:
… « Ασι µε ν ποδ σω
τ ν προσευχ ν µου στ ν Θε ν, κι σ τ ψυχ ν σ σω! ».
β.Επαναλήψεις µήκους στίχου
O ι επαναλήψεις αυτές, που παρουσιάζουν µεταξύ τους λιγότερες ή περισσότερες
διαφορές, άλλοτε χρησιµοποιούνται από τον αφηγητή για να περιγράψει παρόµοιες
σκηνές, καταστάσεις ή αντιδράσεις των προσώπων της µυθιστορίας, άλλοτε
απαγγέλλονται από τα πρόσωπα για να δηλώσουν την ταύτιση αντιδράσεων του ψυχικού
τους κόσµου:
8
Σηµαντικά βοηθήµατα για τη εξέταση αυτού του θέµατος αποτελούν οι πρόσφατοι
συµφραστικοί πίνακες για τον Ερωτ.των D .M .L.Philippides-D .H olton,Του κύκλου τα γυρίσµατα.Ο
Ερωτόκριτος σε ηλεκτρονική ανάλυση,Αθήνα 1996-2001,για τη Θυσία της Ντ.Φιλιππίδου,Η Θυσία
του Αβραάµ στον υπολογιστή,Αθήνα 1986,καθώς και για την παραλλαγή του Escorialτου ∆ιγ.Ακρ.
των R. Beaton-J. K elly-Τ. Λεντάρη, Πίνακας Συµφραζοµένων του ∆ιγενή Ακρίτη. Σύνταξη Ε,
Ηράκλειο 1995.Εξίσου σηµαντική είναι και η συµβολή των εξής µελετών:M .Jeffreys,«Form ulas in
the Chronicle of the M orea»,D um barton O aks Papers 27 (1973) 165-95,M . και E.Jeffreys, «The
Traditional Style of Early D em otic G reek V erse», BM G S 5 (1979) 115-39 (τα δύο άρθρα
αναδηµοσιεύτηκαν στον τόµο E. and M . Jeffreys, Popular Literature in Late Byzantium , London
1983),Μ.Jeffreys,«Early M odern G reek verse:parallelsand fram ew orks», M G S 1 (1993)49-78.
404
- Κα λοι παραξεν ζουνται κα στ κουν κα θωρο σι 421,483

- Ο ρ γας, ντεν κουσε πρ µα πο δ ν θ ρρει 495
Ο ρ γας, ντεν κουσε α τ πο δ ν θ ρρει 1747
- Α τ ς, σ ν γρ κησε τ πρ µα π ς γ νη 205
Τ τες, σ ν γρ κησε τ πρ µα π ς σ βη, 171
- Πο ος ε χεν τ τοιον λογισµ ν ν στ κει ν λογι ζη 681
Πο ος ε χεν τ τοιον λογισµ ν κα νο ν ν τ λογι ση 709
- Εδραµεν κ κρεµ στηκεν π νω στ λαιµ ν του 1553
Εραξεν κ κρεµ στηκεν π νω στ λαιµ ν του 1651
- σ σασι µ τ ν χαρ ν κα πρ ς α τ ν π γαν 441
Κ δρ µασι µ τ ν χαρ κα πρ ς α τ ν σ σαν 961
- Ητονε χρε α τ θ ληµα ν φ ση τ δικ της 85
Κ τονε χρε α τ θ ληµα ν κ µω τ δικ του 1711
- κ κρ τειε το γι θ µασµα:«Καλ , κα ν ναι τ ρα;» 1076
κ κρ τει ε ν γι θ µασµα:«Καλ , κα ν ναι το τος 1078
- Α το νο θ λω γι ντρα µου, π ναι πεθυµ α µου 573
κα θ λω τον γι ντρα µου, π ναι πεθυµ α µου 633
- γιατ τ ν ρα βο λοµαι το τη ν ξεψυχ σης! 1244
Τ ν ραν το τη βο λοµαι γι ν ξεψυχ σω! 1466
- Αν τ ξευρεν κ ρης µου, δ ν µ θελεν φ σει 1535
Κα ν τ χα ξε ρειν, τυχος, δ ν θελα σ φ σει 1549
γ.Επαναλήψεις µήκους ηµιστιχίου

Οι φόρµουλες που περιλαµβάνουν ένα ηµιστίχιο είναι οι πιο συχνές. Στο Α΄
ηµιστίχιο εντοπίσαµε τις εξής τυπικές φράσεις:
- Απε ν στ θηκε καιρ ν 265,1047

- Ατυχος Απολλ νιος 277,531,909
- Α τε νοι ε ς µ ον δρ µασι 1485,1687
- Α τε νη, ντεν κουσε 1333, Α τε νος, ντεν κουσε 1449,
Α τε νοι, ντεν κο σασι 1727, Η κ ρη, ντεν κουσε 73,501 9
- γιατ ναι φ λος µου καλ ς 804,1686
- Εγ θωρ τ ν ρεξην 33,863
- Εδι βηκε ν τ ν δ 985,1327
- δ ξαζε τ ν Κ ριον 1666,1748
- ε πεν τ ς του µ σα του 64,267
9
Παρόµοιες εκφράσεις σε άλλα κείµενα της εποχής είναι πολλές και ποικίλες.Βλ.λ.χ.Xρον.
Μορ.Κι ρήγας ς τ κουσεν 478,3462,6598,7138 (passim ),∆ιήγησις 61 ’Ακούσας ’Απολλώνιος,
65 ’Ακούσας δ βασιλεύς,367 Ο βασιλε ς ς τ κουσεν,549 ’Εκείνη ς τ κουσεν,∆ιήγ.Αλεξ.
Σεµ.Μ 950 Ο βασιλε ς ς κουσεν,∆ιήγ.Βελισ.[ρ] 93,127 ‘Ως τό ’κουσεν βασιλεύς,∆ιήγ.Αλεξ.
253,287 Ως τό ’κουσεν ’Ολυµπιά ς,627,663 Ως τό ’κουσεν ’Αλέξανδρος,κ.ά.
405
- Ε ς λιγο τσικον καιρ ν 539,ε σ λιγο τσικον καιρ ν 1845

κα σ λιγο τσικον καιρ ν 777,κα σ λιγο τσικον καιρ ν 1131 10
- Ε ς τ παλ τι φτ σασι 819,1116,( φθ.)1773 11
- Εχα ρουνταν κα γ λλονταν 883,964
- λθαν ε ς περισσ τερον 606,( λθεν)1284
- τις µεγ λος κα µικρ ς 1776, ν ρθο ν µεγ λοι κα µικρο 667,
ε σ µεγ λους κα µικρο ς 1604 12
- Κα µετ µ ρες σωσεν 211,1437,1629,1743,(σώνουσιν)1069,
Μ λ γες µ ρες σωσε 191 13
- κα µ α φων ν φ ναξε 1451,1650 14
- κα , που κα ν θελαν βρεθε 700,( θελε)930 15
- Κρ ζει τ ν Απολλ νιον 541,551
- ν κτα κα µ ρα περπατε 222,(περπατο ν)882 16
- Οϊµ να, θυγατ ρα µου 637,639,1543,1545 17
- Ο ρ γας µ τ ν κ ρην του 155,821,833,(λυγερ ν)840 18
- σ λες τ ς πρ ξεις τες καλ ς 120,1308,(χάρες)1196
- Στ φ ρον κατ βηκεν 703,1403.Στο Β΄ ηµιστ.στ φ ρον κατεβα νει 428 19
- τιν ς ο δ ν π µεινε 752,1746 20
10
Πρβ.Απόκ.185 κα ε ς λιγούτσικον καιρ ν,439,465 ε ς ραν λιγούτσικην,Χούµ.Κοσµογ.
394 κ’ ε ς λιγούτσικον καιρ ν, ∆ιήγ. Αλεξ.183 σ µέρες λιγούτσικες, Φορτ. πρόλ. 118 κα ε σ
λιγούτσικο καιρό.
11
Πρβλ.Ερωτ.∆ 1309 ε ς τ παλάτιν ρθασιν,Α 1910 ε ς τ παλάτιν πήγαινε.
12
Αυτές και άλλες ανάλογες εκφράσεις είναι συνηθισµένες στα µεσαιωνικά και µεταγενέστερα
δηµώδη ελληνικά κείµενα.Βλ.,λ.χ.Πτωχολ.[α]420 το ς µικρούς τε κα µεγάλους,524 ο µικροί τε κα
µεγάλοι, ∆ιήγησις 27 λοι, µικρο µεγάλοι τε, 43 στις µικρ ς µεγάλος τε. Συχνά στο β΄ ηµιστ. του
δεκαπεντασύλλαβου οι φρ. λοι, µικρο µεγάλοι ∆ιήγησις 27, 831, 831, Συµφορά 109, Ερωτ. 1187,
1266, 1311, µικρο ς κα τσ µεγάλους Ερωφ. 13, µπρ ς σ’ µικρο ς µεγάλους Σκλέντζας Ι 116, και
κυρίως, µε κάποια αρχαϊστική απόχρωση, µικρο τε κα µεγάλοι Χρον. Μορ. 906, 980, 1012, 1497,
2101,2466,(passim ),Πόλ.Τρωάδ.812,1301,2385,5911,7921,8433,(passim ),Παιδιόφρ.363,499,
1017,∆ιήγησις 120,123,233,777,Φλώρ.135,411,1864,Βέλθ.144,1327,Ιµπ.130,242,310,336,
608,883,Περ ξεν.212,Αχιλλ.1774,∆ιήγ.Βελισ.[ρ] 61,601,Ντελλαπ.627,1843,∆εφ.Σωσ.(Βεν.)
281,∆ιήγ.Αλεξ.228,701,1184,2293.Σχετικά µε την ερµηνεία αυτών των εκφράσεων σηµειώνουµε
ότι δεν αποκλείεται να υποδηλώνουν όχι τόσο την ηλικία των ατόµων που συµµετέχουν στη
συγκεκριµένη δράση, αλλά την κοινωνική τους τάξη. Παρόµοιες στερεότυπες εκφράσεις απαντούν
και σε άλλες παραδόσεις,όπως διαπιστώνουµε στις ροµανικές διασκευές του Απολλώνιου,βλ.,λ.χ.,
Libro 30c rendían grandes e chicos gracias alCriador,556c a chicos e grandes plogo de uoluntat,
CantariIII29d Com unalm ente grandie piccolini,V I26c Piccolie grandi,ognun com unem ente,κ.λ.π.
Βλ.και Σηµειώσεις στο στ.196 της Ριµάδας.
13
Πρβ.Ερωτ.∆ 805, ∆ 911 σ λίγες µέρες σωσε(ν).
14
Πρβ.Χούµ.Κοσµογ.126,266 δριµει ν φων ν φωνάζει,796 κα τρε ς φων ς φωνάζει,∆ιήγ.
Αλέξ.226 τότε φων ν φώναξε.
15
Πρβ.Ερωτ.Β 2170 κι πού’θελε βρεθ κιανείς,Α 2215 κι σ ν θέλασι βρεθ .
16
Πρβ.Χούµ.Κοσµογ.313 µέραν κα νύκτα πορπατε ,µέραν κα νύκτα περπατο ν 149,Ερωτ.Ε
167 κα µέρα νύκτα πορπατ .
17
Βλ.Παν.Γ 87,Ερωφ.Ε 551 verbatim .
18
Πρβ.Ερωτ.Β 2418,Α 420,54 ρήγας µ τ ρήγισσα.
19
Πρβ.Ερωτ.Β 1263 στ φόρο κατεβαίνει,1267 στ φόρον κατέβη.
406
- Τ ς πορε ν δηγηθ 765,1658,(δύνεται)1755 21

- Τ τες Απολλ νιος 757,1801,1814 22
Επανάληψη του B΄ ηµιστιχίου, ή παρόµοιων λεκτικών συνδυασµών που

καταλαµβάνουν το επτασύλλαβο ηµιστίχιο, έχουµε, για παράδειγµα, στις εξής
περιπτώσεις:
- π νω στ κοντ ρια 103,124
- π κρυανε κ χ θη 905,( πέκρυανε)1449
- βλ πεσε, µ ν πλ σης 29,77
- ε χε µεγ λον τρ µον 848,(ε χαν)898,(ε χα)1088 23
- κε νη τ ν µ ρα 406,541,1037,1754 24
- κε νον τ κατ χει 39,408
- να χρυσ ν κοντ ρι 697,702
- τρ µαξε κ χ θη 382,801 25
- ρθε της ν γενν ση 895,1095 26
- κ γν ρισε καθ ρια 123,1653 27
- κ δι βην ε ς τ β θη 306, π δι βην ε ς τ β θη 8
- κ δ κ κε γυρ ζει 1742,1566 28
- κ ε ς µ ον τ ν σηκ σαν 962,1169
- κ κλαιγεν καϊµ νος 333,356,399,1542 29
- κ παιρνε σ ν ρα 312,405,ν π ρη σ ν ρα 462,(πάρω)542 30
- κ τον χαρ µεγ λη 1603, τ χει χαρ µεγ λη 673 31
- (κα ) ρχ νισε ν κλα γη 277,1233,κα κλ ιµαν ρχιν ζει 861,
ρχ νισε τ ν κλ µα 1530 32
20
Πρβ. Πόλ. Τρωάδ. 2979 τιν ς ο δ ν νάµεινε, Παιδιόφρ. ο δένας δ ν πόµεινεν, Ερωτ.Β
1046 κι νθρωπος δ ν πόµεινε.
21
Με ενσωµάτωση του άµεσου αντικειµένου η έκφραση απαντά και στο στ.1379.
22
Ο συνδυασµός επαναλαµβάνεται και στη ∆ιήγησιν,βλ.στ.211,308,677.
23
Πρβ.∆ιήγ.Αλεξ.656 νά ’χουν µεγάλον τρόµον,ο στρατι τες ε χανε τότε µεγάλον τρόµον 1638,
Χούµ.Κοσµογ.1843 κι λοι τ ν προσκυνήσασι µ τ ν µεγάλον τρόµον.
24
Συχνά στα µεσαιωνικά και µεταγενέστερα δηµώδη κείµενα,βλ.λ.χ.Xρον.Μορ.1111,1159,
1478,5468,6440,8895 (passim ),Πόλ.Τρωάδ.3077,3172,3187,3194 4164 4639 (passim ),Χούµ.
Κοσµογ.498,2617,∆ιήγ.Αλεξ.1092,Σκλέντζας γ 137,Ερωτ.Α 1841,Β 136,694,Β 392,866,872,
1105,1212,1428 1724,1755,1896,2428,∆ 1177 (passim ).
25
Η έκφραση στον Ερωτ.Β 721 verbatim .Για την εικόνα του στ.382,βλ.επίσης Ερωτ.Γ 765
τ µέλη του τροµάξασι,τ λίγον α µα χάθη.
26
O ποιητής αποδίδει έτσι την ιταλική φράση de la sua donna venne la staigione [… ] che
partorir dovea.Για την ελληνική έκφραση,πρβ.λ.χ.∆ιήγ.Αλεξ.223 λθεν ρα κα καιρ ς α τείνη
ν γεννήση.
27
Πρβ.∆ιήγ.Αλεξ.1886 και Χούµ.Κοσµογ.1593 καθάρια τ γνωρίζει.
28
Πρβ.Ερωτ.Α 1781 δ κ’ κε κι νεβοκατεβα να,Ε 979 δεξ ζερβ γυρίζει.
29
Βλ.∆ιήγ.Αλεξ.2804 verbatim .
30
Πρβ.Φαλ.Λόγ.διδακτ.257 ν πάρω σ ν έρα,Θυσία 769 π ρα σ ν έρα,Βοσκοπ.35 ν
παίρνη σ ν καλ καρδι κι έρα,Φαλ.Ενύπν.7 τώρα λοιπ ν νάσανα κι π ρα λίγο έρα.
31
Πρβ.∆ιγ.Ακρ.Ε 592 κα ε χαν χαρ ν ξαίρετην,χαρ ν πολλ µεγάλη,Πόλ.Τρωάδ.790,1880
χαρ ν µεγάλην ε χε, 2924, 3948, 12052 (passim ) χαρ ν µεγάλην ε χαν κ.ά., ∆ιήγησις 367 χαρ ν
µεγάλην ε χεν,773 κ’ε χαν χαρ ν µεγάλην, ∆ιήγ.Αλεξ.2740 κ’ε χαν χαρ µεγάλη,Ερωτ. Α 2089 ε χε
χαρ µεγάλη,Β 2082 χαρ µεγάλη χει,Φορτ.Ε 145 χαρά πολλ µεγάλη,ιντερµέντιο β΄ 118 κι χει
χαρ µεγάλη.
407
- κα ς ν συµπαθηµ νη 918,(κα νά ’ν’)1272, ς ν συµπαθηµ νο 1893 33

- κα βαριαναστεν ζει 645,995 34
- κα κατεβα νει κ τω 1440, κα κ τω κατεβα νει 1501
- κα ν τ ν παραδε ρη 108,114
- κα µπρ ς του γονατ ζει 237,503,1245,κα γονατ ζει µπρ ς του 822 35
- κα πι νει κα διαβ ζει 561,969 36
- κα τ σπαθ ν κρ τει 1232,1706 37
- κα τρ µει σ ν καλ µι 74, ς τρ µει τ καλ µι 174 38
- µ τ ν ταπεινοσ νη 505,1419 39
- µ το Θεο τ ν χ ρη 1069,1629,1887 40
- ν κ µη τ δουλε α της 1210,1258
- ν τ νε δασκαλε η 1132,(δασκαλεύγη)1292
- λος µεταστ θη 635,823 41
- πο τ ν νιµ νει 850,1118,1438,(τ ν)1228,( νιµένουν)817
- πο τ ν ποκρ τει 520,(το ς)1606
- Π γαινε τ ν δ ν σου 1491,κα στρ φου στ ν δ ν σου 1343 42
32
Πρβ.∆ιγ.Ακρ.Ε 66 ρξαντο πάλιν κλαίειν,Χούµ.Κοσµογ.321,379,630,1428 ρχίζει δι
ν κλαίγη,Φυλλ.γαδ. ρχίνισε ν κλαίγη 172,378,∆ιήγ.Αλεξ.1340,2814 κι ρχίζει γι ν κλαίγη,
Πικατ.Ρίµα πικρ ρχίζω ν κλαίγω,και,στο α΄ ηµιστίχιο, Λόγ.∆υστ.594 ρξάµην π πόνου µου
ν κλαίω.
33
Πρβ.Χούµ.Κοσµογ.918,956,1066,2016,Ερωτ.Ε 1392,1484,Θυσία 978,Φορτ.Α 278,
Σκλέντζας Ι 227,∆ιήγ.Αλεξ.2824,κι ς ν’συγχωρεµένος 1408.
34
Πρβ.∆ιγ.Ακρ.Ε 311 βαρέα ναστενάζει,∆ιήγησις 466 κα πικραναστενάζει,Χούµ.Κοσµογ.
125,1421,1829 κα βαραναστενάζει,218 κα βαραναστενάζαν,2227 κα βαραναστενάζουν,Φυλλ.γαδ.
61, Παν. Β 425,∆ιήγ.Αλεξ. 2802 κα βαρυναστενάζαν,Ερωτ. Α 426 , Γ 1489,Γ 818,Ε 1169 κα
βαραναστενάζει,Ε 403,Β 1284 Γ 1731 ν βαραναστενάξη, Φορτ.Β 123 κα βαριαναστενάζεις,Γ 745
βαρ ν’ ναστενάξη.
35
Πρβ.Πικατ.Ρίµα 114 κα µπρός του γονατίζω,Χούµ.Κοσµογ.319,1109 µπρός του/ τως
γονατίζει,1797 µπρός του γονατίζου,Ερωτ.Ε ∆ 307,1249 (κι) µπρός τως γονατίζει,Ερωφ.A 307 κι
µπρός τση γονατίζω.
36
Στο Α΄ ηµιστίχιο Επίαναν κ’ διαβάσασι 1135.Πρβ.Ερωτ.Α 1449 κα πιάνει κα διαβάζει
τα,∆ιήγησις 407 κα τ ν γραφ ν τ ν δίδωσιν,πιάνει <κα > θεωρε την.
37
Η έκφραση στον Ερωτ.Α 613 verbatim .Πρβ.και Πόλ.Τρωάδ.κρατώντα τ σπαθίν του 969,
3006,3186,3464 (passim ),∆ιγ.Ακρ.Ε 831 κα π ρεν τ σπαθίν του,∆ιήγησις 714 γυµνόν βαστάζει τ
σπαθίν.
38
H εικόνα αυτή,που αποτελεί παροιµιώδη έκφραση ήδη από την Κ∆ (βλ.,λ.χ.,Κατά Ματθ.
11.7),χρησιµοποιείται συχνά από τον Κορνάρο,βλ.λ.χ.Θυσία 36,806,Ερωτ.Α 1601,1880,Β 1004,
1825,Γ 104.Βλ.επίσης Ερωφ.,βλ.Β 217,Ε 237 κα τρέµω σ ν καλάµι,X ούµν.Κοσµογ.209 κα
τρέµει σ ν τ φύλλο,2286 ν τρέµει σ ν καλάµι.Πιο επεξεργασµένη απαντά η εικόνα αυτή λ.χ.στον
Φλώρ.998 τρέµει ς φύλλον το δενδρο ,κλονίζεται ς καλάµιν,στην Παν.Β 389-90 ∆ δύνεσαι ν
µ θωρ ς τάχα π ς λος τρέµω/ σ ν καλάµι τρυφερ σ ταραχ ν νέµω;και στη ∆ιήγ.Αλέξ.1384
κα τώρα σείοµαι,θωρε ς,σ σείεται τ καλάµι.Συχνά απαντά και στον Pucci η αντίστοιχη ιταλική
έκφραση trem are com e al vento foglia,βλ.Cantari I 6e,II 49c,IV 13e,V 28d.Βλ.επίσης Υstoire
111.13 elle frem y et tram bla toutte de päour, Libro 234c (ella) fizose m as enferm a, com ençó de
trem er.
39
Βλ.Φυλλ.γαδ.47,278,∆ιήγ.Αλεξ.653,Σκλέντζας I100,Ιµπ.(Βεν.)483 verbatim .
40
H έκφραση είναι συχνή στα δηµώδη κείµενα,βλ.λ.χ.Φαλ.Ιστ.385,Ντελλαπ.1631,1902,
1905,Συµφoρά 282,∆ιήγ.Αλεξ.206,Παν.Γ 20.
41
Πρβ.Φορτ.Α 220 κι λος µεταστάθηκα.
408
- πολλ παραπον ται 300,873 43

- (σ ) νατολ κα δ ση 11,748 44
- σ ν τον µαθηµ νος 353, ( ς) 889, ( πού ’σουν) 325, ( πού ’τον) 487, (κ’ τσί
’σουν)400 45
- τ µορφα παλικ ρια 104,308,728,τ µορφον παλικ ρι στ.701 46
- τ ν στρ τα ν γυρ ψω 1023,τ ν στρ τα ν γυρε η 1043,
τ ν στρ ταν τ ν γυρε γει 1052 47
- τ πρ µα ν τ µ θη 802,824
- τ πρ µα π ς σ βη 171,1083
- Τρ χει περιλαµπ νει την 1541,τρ χουν περιλαµπ νουν την 1656 48
- σ ν ποθαµ νος 282,318,( ποθαµένη)1140 49
- ς τον καµωµ νος 320,332,133 (καµωµένα).
Αξίζει να σηµειωθεί ότι οι επαναλήψεις αυτές ενδέχεται να έχουν και µια

συγκεκριµένη λειτουργία στο κείµενο.Σε διαφορετικά συµφραζόµενα ορισµένες φράσεις
έχουν διαφορετικό νόηµα. Έτσι για παράδειγµα η φράση που χρησιµοποιείται για την
περιγραφή του ήρωα στο στ.120, σ λες τ ς πρ ξεις τες καλ ς,αποκτά ασφαλώς ειρωνική
χροιά όταν αναφέρεται,λίγο αργότερα,στον µαστροπό,στο στ.1308.Ειρωνική µοιάζει
επίσης η επανάληψη της φράσης ν τ νε δασκαλε η, όταν αναφέρεται στην ενέργεια του
µαστροπού που στέλνει την Τάρσια στο δικό του το σκολε ο.
42
Με την ίδια έννοια,βλ.επίσης 1519 Α µπάγης τ δουλεία σου.Για παρόµοιες φρ.,πρβ.λ.χ.
Χούµ.Κοσµογ.858 ν πάγω τ ν δόν µου,1114,1120 πάγαινε τ ν δουλειά σου,Ιµπ.525 κα πάσιν
τ ν δόν τους, Περ ξεν.192 κα πάγουν τ ν δόν τους,Θυσία 236 πήγαινε στ ν δόν σου,Ερωτ.Ε
429 ν πηαίνη στ ν δό του.
43
Βλ.Φαλ.Ενύπν.70,∆ιήγ.Αλεξ.2385,Παν.Γ 508,Θυσία 418 verbatim .Επίσης,πρβ.∆ιήγ.
Αλεξ.1232 πολλ παραπονάτου.
44
Βλ.Χούµ.Κοσµογ.26,114,500,Συµφορά 206, Ερωφ.Ε 62,Ερωτ.Α 64,1234,Β 548,1744,
∆ 1621 verbatim .
45
Πρβ. ∆ιήγησις 517 σ ν σουν µαθηµένος,Περ ξεν.39 σ ν σουν µαθηµένος, Ντελλαπ.
650,2442,2647 ς ε σαι µαθηµένη,Φαλ.Ρίµα 192 σ ν ναι µαθηµένος,Ιµπ.(Βεν.) 421 σ ν τον
µαθηµένος,Θησ.(Βεν.) Γ΄ 10.3 ς τον µαθηµένη,Ερωτ.Γ 743 σ ν ε σαι µαθηµένος,Α 522 σ ν τό
’χει µαθηµένο.
46
Βλ.Iµπ.(Βεν.) 133,Χούµ.Κοσµογ.1646 (εν.),∆ιήγ.Βελισ.[ρ] 168 τ παλικάρια τά ’µορφα,
∆ιήγ.Αλεξ κε θανατώνονταν τά ’µορφα παλικάρια.Συχνά στον Ερωτ.(εν.,χωρίς τελικό -ν)Α 1357,
Β 216,1373,1288,1655,(πληθ.)Β 1715,1794,2288.
47
Πρβ.Ερωτ.Α 277 τ ν σα στράτα δ ν πατε ,µ τ στραβ γυρεύγει,Θυσία 696 τ στράτα τ ν
περιπατε ς λλαξε κα τ δρόµο.
48
Πρβ. Πόλ. Τρωάδ. 323 φιλε , περιλαµπάνει την, 702 τρέχουν, ξαµαρτώνουν τον,
µυριοκαταφιλο ν τον,706 φθάνει,περιλαµβάνει τον,∆ιήγησις 761 τρέχει κα γκαλιάζει την,σκύπτει,
καταφιλε τη, Χούµ. Κοσµογ. 810, 1169, 1267, 1449 1608 φιλε , περιλαµπάνει τον, 2065 σφίγγει,
περιλαµπάνει τον, 1941 σκύφτει, περιλαµπάνει τους, 2201 φιλο ν, περιλαµπάνουσι, Ερωτ. Ε 1384
τρέχουσι κα µ τ κλάηµατα τ ν περιλαµπάνα, Γ 1055,∆ 1510,Ε 1186 σκύφτει,περιλαµπάνει την /
τον,Γ 1327 κα τρέχει κα γκαλιάζεται.
49
Βλ.Περ ξεν.269,Ιµπ.(Βεν.)821,Ερωτ.Β 2431,Ε 10,690,Φορτ.Γ 692 verbatim .
409
Ένα δευτερογενές υφολογικό στοιχείο που συµβάλλει σηµαντικά στη λαϊκότητα του
έργου είναι η χρήση γνωµικών και παροιµιωδών εκφράσεων. Και εδώ, µια πιο
εµπεριστατωµένη µελέτη των ενδείξεων για παροιµιακές ρήσεις και συγκρίσεις της
Ριµάδας µπορεί να αποβεί ενδιαφέρουσα.Θα αρκεστώ να αναφέρω µερικά παραδείγµατα:
- διατ καιρ ς τ πρ µατα καθηµερν τ δι χνει 1868

Η έκφραση απαντά σχεδόν αυτούσια στην Ερωφ.Α 474 γιατ καιρ ς τ πράγµατα
καθηµερν ν λλάσσει.Λίγο παραλλαγµένη τη χρησιµοποιεί και ο Κορνάρος,βλ.Ερωτ.Α
1732 κι λα τ πράγµατα καιρ ς χαλ κα µεταλλάσσει.Επίσης,πρβ.Παν.Γ 135 φεύγει
καιρ ς σ ν τ πουλί,τ πράµατα γερο σι.
- Μ ν νιµ νης τ ν καιρ ν ν ρθ ν σ πλακ ση 1869

Ο στίχος θυµίζει ελαφρώς τη σηµερινή κρητική παροιµία καιρ θωρε ς, καιρ µ ν
νιµένης,που συµβουλεύει να µην αφήνουµε να περάσουν οι κατάλληλες ευκαιρίες.Βλ.
Πάγκαλος (1983),τ.7,σ.254.
- Τ στερα µεταγνι µατα χω κου ν κα ξ ζουν 1431

Παρόµοια ιδέα εκφράζεται, για παράδειγµα, στη ∆ιήγ. Αλεξ. 1888 ξυστερνή
µετάγνωση τίποτες δ ν ξίζει,στην Ερωφ.Α 435 δ ν ξάζουν ο µεταγνωµοί,καθώς και στον
Ερωτ. Γ 291 τά ’στερα µετανιώµατα δ ν ξάζουν, θυγατέρα. Βλ. επίσης και την σηµερινή
κρητική παροιµία ποιος τ στερα µετρ πρίχου τ νε σιµώση, πράµα δ ν µπορε κανε ς
ποτ ς ν µετανιώσει (Πάγκαλος,(1983),τόµ.7,σ.326).
- Κ µε καλ ν, κα ς κε τεται, σ ν σπειρες σιτ ρι,

πο τ ρ κτεις ε ς τ ν γ ν κ στερα βρ σκεις χ ρη 1837-8
To χωρίο έχει ίσως βιβλική επίδραση. Θυµίζει τις συχνές παροιµιώδεις εκφράσεις
για το συµβολικό θερισµό που απαντούν στα Ευαγγέλια. Βλ., λ.χ., Κατά Ιωάνν. 4.36
θερίζων µισθ ν λαµβάνει κα συνάγει καρπ ν ε ς ζω ν α ώνιον, να σπείρων µο χαίρ
κα θερίζων.
Τα παράλληλα χωρία, που θα µπορούσαν βέβαια να επαυξηθούν, αρκούν για να

µαρτυρήσουν την εξοικείωση του ποιητή της Ριµάδας µε την προηγούµενη δηµώδη
υστεροµεσαιωνική γραµµατεία,καθώς και τη δική του συµβολή στη δηµιουργία κοινών
τόπων και στερεότυπων εκφράσεων της µεταβυζαντινής και αναγεννησιακής
λογοτεχνικής παράδοσης.50
50
Για άλλες επιµέρους φραστικές οµοιότητες της Ριµάδας µε άλλα δηµώδη έργα της εποχής,βλ.
και Σηµειώσεις στους στ.79,196,303,305,454,486,502,601,698,809,1224,1234,1348,1404,
1450,1455-6,1508,1647,1743.
410
Μέτρο και οµοιοκαταληξία
_____________________________________________________________________
Η Ριµάδα του Απολλώνιου είναι γραµµένη σε πολιτικούς δεκαπεντασύλλαβους

οµοιοκατάληκτους στίχους. Γενικά, οι στίχοι είναι οµαλοί από µετρική άποψη και
σύµφωνοι µε τους κανόνες της παραδοσιακής στιχουργίας:1
Η τοµή του στίχου γίνεται πάντοτε µετά την όγδοη συλλαβή, και έτσι o στίχος
διαιρείται σε δύο ηµιστίχια.Οι πόδες τονίζονται όπως απαιτεί το ιαµβικό µέτρο,δηλαδή
οι στίχοι έχουν υποχρεωτικό µετρικό τόνο στην έκτη ή στην όγδοη συλλαβή του πρώτου
ηµιστιχίου και στην έκτη του δεύτερου. Ο τόνος µπορεί να πέφτει και στην πρώτη
συλλαβή κάθε ηµιστιχίου,δηλαδή,αντίστοιχα,στην πρώτη και ένατη συλλαβή του στίχου
µε αποτέλεσµα ο ιαµβικός ρυθµός του στίχου να φαίνεται δακτυλικός, καθώς και στις
υπόλοιπες ζυγές συλλαβές.2
Παρά την αυστηρότητα των κανόνων του τονισµού του δεκαπεντασύλλαβου, ο
στίχος της Ριµάδας δεν είναι µονότονος ή ανιαρός.Τα διαφορετικά µετρικά σχήµατα που
απαντούν σ’ολόκληρο το έργο τον καθιστούν ρυθµικό και ρευστό.3
Η κανονικότητα του µέτρου πετυχαίνεται µε διάφορα τεχνάσµατα,όπως 4:
-η παράλειψη ή αφοµοίωση του άρθρου .5
1
Για τα θέµατα του δεκαπεντασύλλαβου στα υστεροµεσαιωνικά και αναγεννησιακή κείµενα
υπάρχει µεγάλη βιβλιογραφία. Βλ., ανάµεσα στα πιο πρόσφατα, τις εξής εργασίες: P. M ackridge,
«The M etrical Structure of the O ral D ecapentasyllabe»,BM G S 14 (1990) 200-212,Ντ.Φιλιππίδου,
«Ο δεκαπεντασύλλαβος στην κρητική Αναγέννηση:τα έργα της ακµής (1570-1669)»,Μαντατοφόρος
32 (1990)52-67,W .Bakker,«H χασµωδία σε κρητικά κείµενα της ακµής»,στου Ν.Μ.Παναγιωτάκη
(επιµ), Οrigini della letteratura neogreca, V enezia 1993, τ. Ι, σσ. 228-47, E. Γαραντούδης,
«Προβλήµατα περιγραφής και ανάλυσης των πρωτοελληνικών δεκαπεντασύλλαβων. Η µετρική
αποκατάσταση των δηµωδών κειµένων», στου Παναγιωτάκη, ό.π., σσ. 188-227, J. A lonso, «O
δεκαπεντασύλλαβος στίχος στην αποκατάσταση των µεσαιωνικών δηµωδών κειµένων»,στων Egea–
A lonso (1996), Neogr. M ed. Aevi ΙΙΙ, σσ. 17-28, N . ∆εληγιαννάκη, «Για τη στιχουργία του
Απόκοπου»,Πεπραγµένα του Η΄ ∆ιεθνούς Κρητικολογικού Συνεδρίου,Ηράλειο 2000,σσ.181-90.
2
Παραβιάσεις αυτών των κανόνων είναι σπάνιες και οφείλονται µάλλον στη διατάραξη της
χειρόγραφης παράδοσης.Έτσι,λ.χ.,ο αναπαιστικός ρυθµός που δηµιουργείται στο δεύτερο ηµιστίχιο
του στ.819,µε τόνο στην ενδέκατη συλλαβή,µπορεί να θεραπευθεί µε τη γραφή του χφ Ν:τ ρήγαν
τως ε ρ καν. Ενίοτε, όµως, παρατηρείται το αντίθετο φαινόµενο, να έχει δηλαδή η έκδοση
οµαλότερες γραφές ως προς τον τονισµό από το χφ Ν.Έτσι,για παράδειγµα,οι στ.1089 και 1249 της
έκδοσης παραδίδονται στο χφ αυτό µε τονισµό µονών συλλαβών, που απαγορεύονται µετρικά (ο
δεύτερος είναι και υπέρµετρος):τ καράβιν βούλησεν,/κα τ ν χωριάτη ζυγώνουσι.
3
Το πιο εύχρηστο τονικό σχήµα είναι το 4,6/10,14. Συνηθισµένα είναι επίσης τα εξής:
2,6,8/10,14, 1,4,8/10,14, 2,6/10,12,14.
4
Παρόµοιες µετρικές άδειες απαντούν και στα άλλα κρητικά στιχουργήµατα της εποχής.Βλ.τα
σχόλια του Μέγα (1975),σ.24,του van G em ert(1980)σ.89,και του Μανούσακα (1995),σσ.150-2,
για τη στιχουργία,αντιστοίχως,του Χούµνου,του Φαλιέρου και του Ντελλαπόρτα.
411
-η πληθωρική χρήση του συνδέσµου καί.

- ο αρχαϊκός τονισµός των θηλυκών ουσιαστικών σε –ία.Έτσι λ.χ. µαρτία 68,88,
91,164 (αλλά µαρτι 40,1364),ε χαριστία 1741 (αλλά ε χαριστι 1803),κ.ά.
- η χρήση ορισµένων παλαιότερων ρηµατικών τύπων αντί για τους νεότερους,
όπως,λ.χ.,ο παρατατικός κράτει 404,624 κ.ά, θώρει 295,342 κ.ά.(αλλά κράτειε 51,
139, κ.ά., θώρειε 459, 609), η υποτακτική αορίστου ’γέρθη 149 (αλλά γερθ 530), η
οριστική του παθητικού αορίστου χάθην 198, 382 κ.ά.(αλλά χάθηκεν 74),ε ρέθην 777,
912 κ.ά.(αλλά ε ρέθηκεν 263).
- ο τονισµός της παραλήγουσας στο γ΄ πρόσ. πληθ. της οριστικής του ενεργ.
αορίστου: γνωρίσαν, βάλαν, δουλέψαν, πα ρναν κ.ά.
- η χρήση του τελικού –ν .Πολύ συχνά η µετρική ανάγκη επιβάλει την προσθήκη
του –ν σε τύπους που δεν το έχουν κανονικά.Βλ.λ.χ.τα εξής:
τ α µαν π π νω του 382
τ νοµαν πο γρ φω γ 630
κα λλους στ σπ τιν πεψε 756
κα στ παλ τιν γωµε 386
- o παρατονισµός λέξεων. Βλ. τα εξής παραδείγµατα σε αρχικά και τελικά
ηµιστίχια.:
Η θυγατ ρα της κειν ς 1187
κ χα ρετ νε κλ ιµενος 1771
Στραγγ λιε τυρ ννο 1531
τ πρ µατα π χρει ζοµουν 1780
ρχ τον ταχυτ ρου 1714
Στα προσωδιακά φαινόµενα η σύγκριση της Ριµάδας µε άλλα κρητικά κείµενα της
εποχής δείχνει επίσης αρκετή οµοιότητα:
- Η χασµωδία γενικά φαίνεται να αποφεύγεται από τον ποιητή.Απαντά όµως πού
και πού.Βλ.τα εξής παραδείγµατα:
ρεξη µ σ ρνει 25 ναι Απολλ νιος 1156
Τ ν ρδιν α π θεκες 152 Κ κε π διαβα νασιν 1185
κα ε ς τ σπ τια λλουν ν 402 π λοι ξεν ζονταν 1504
Εναν µ να χαρ 771 το τη ναι πο µ λεγε 1573
ο δ π τ µ λος του 876 Λ γει µπρ ς Τ ρσια 1705
Κα πι νει Απολλ νιος 925 τ ν χ ραν γ ρου κτισε 1742
Εκε ναµαζ νουνταν 1009
Ενίοτε η χασµωδία ενδέχεται να έχει χρησιµοποιηθεί σκόπιµα και να λειτουργεί για
να τονίζει µια συγκεκριµένη λέξη.Έτσι,για παράδειγµα,τονίζεται η λέξη ύστερα από τη
χασµωδία στους στ.1313 π ναι λπ ς µου και 635 π ναι πεθυµ α µου.6
5
Κάποτε παρατηρείται και αφοµοίωση του θηλυκού άρθρου,βλ.λ.χ.στ.847.Άλλοι φιλόλογοι
µιλούν για συγχώνευση του άρθρου µε το πρώτο φωνήεν της επόµενες λέξης.Έτσι λ.χ.οι Bakker-van
G em ertστην έκδοση της Θυσίας (1996),σ.100.
6
Συµφωνούµε µε την άποψη των Bakker-van G em ert, όταν δηλώνουν, σχετικά µε το συχνό
φαινόµενο της χασµωδίας στη Θυσία (1996),σ.103,ότι οι φιλόλογοι,προτού µιλήσουµε για ατεχνία
του στίχου, αδεξιότητα του ποιητή κτλ., «πρέπει να εξετάσουµε αν κατά πόσο οι χασµωδίες και η
412
Στις περισσότερες περιπτώσεις η χασµωδία θεωρείται θεµιτή και ανεκτή, όπως,

παραδείγµατος χάρη, πάνω στη τοµή7, ύστερα από το σύνδεσµο καί 8, ύστερα από το
άρθρο 9, ύστερα από τους αδύνατους τύπους της προσωπικής αντωνυµίας 10, πριν και
µετά από εµφατικές αντωνυµίες11,πριν από το λος 12,πριν από τη πρόθεση ε ς 13,ή σε
συντακτική παύση14.
- Για να συνθέσει άρτιους και µετρικά οµαλούς στίχους ο κρητικός ποιητής
προσφεύγει πολύ συχνά στη συνίζηση,την έκθλιψη,την αφαίρεση και την κράση.Βλ.τα
εξής παραδείγµατα:
κα θ λω τον γι ντρα µου, π ναι πεθυµ α µου 1148
Κ κε , στ ν τ πον πο λαχα, µ δωκεν τ παιδ του 1091
Γ ντ µεψη χει ε χαριστ α 1803,
Εγ µαι κε νη πο µουνα 1652
κα ν ν κα ν σ ρ ση 1885
τ µορφα, πο χ κο σει 1329
Τ ναι ρισµ ς σου, φ ντη µου; 1682
ναι κρ βεια π στ ρι 247
Το κείµενο έχει ελάχιστους υπέρµετρους ή άµετρους στίχους. Στις περισσότερες

περιπτώσεις είναι δυνατή κάποια ικανοποιητική µικρή επέµβαση για την αποκατάστασή
τους. Έτσι, για µετρικούς λόγους µπορούµε να γράψουµε τους κρητικούς τύπους του
άρθρου και των αντωνυµιών τσ , τση, τσ , τς, που φαίνονται και στη χειρόγραφη
παράδοση,αντί για τους κοινούς τ ς,της και το ς,στους στ. 539,550,675,751,1041,
1055,1126,1153,1395,1414,αποβάλλουµε το τελικό –ν λέξεων στους στ.78315,1550,
1773, προσθέτουµε το παρεκτατικό –ε στο γ΄ εν. πρτ. του ρ. ε µαι στο στ. 1191, και
γράφουµε τον αδύνατο τύπο της αντωνυµίας µ ν αντί µ ν στο στ.1568.
Ερχόµαστε τώρα στο θέµα της οµοιοκαταληξίας. Και εδώ διαπιστώνουµε ότι ο
δεκαπεντασύλλαβος της Ριµάδας παρουσιάζει τα κυριότερα χαρακτηριστικά που
συναντούµε και σε άλλα κείµενα της κρητικής λογοτεχνίας.16
σχετική απουσία συνίζησης και άλλων µετρικών φαινοµένων εξυπηρετούν ανάγκες του ίδιου του
κειµένου,και αν είναι λειτουργικά ενσωµατωµένες σ’αυτό».
7
Συχνότατα.Βλ.λ.χ. στ.197,556,655,793,879,915,1088,1090,1095,1098,1099,1159,
1171,1173,1184,1574,1796,1747.
8
Bλ.λ.χ.στ.913 κα παντοχή του.
9
Βλ. στ.1007 Κα µ τ ε δη τ κριβ ,1703 Λοιπ ν Απολλώνιος, 1320 δ ν δωκεν τ χει
του.
10
Βλ.,λ.χ.,στ.29 Μ λέγει µου Λογισµός,1702 κα δο λος του µπιστικ ς.
11
Βλ.,λ.χ.,στ.1692 ν µου γ α τία, 1725 Κ γ π τ ν φόβον µου.
12
Βλ.,λ.χ.,στ.1692 ρώτηξε λον,1672 µ λην του τ ν συντροφία.
13
Βλ.,λ.χ.,στ.1035 Α τ ε ς µίον µ τ ν χαρ ν,1121 π χω ε ς σένα.
14
Έτσι, λ.χ., στους στίχους 1146 Κα α τείνη, ντε τό ’λεγε, 1222 Τάρσια, ντεν π ’, 1595
πο , ντεν χάλασεν.
15
Το χφ Ν διασώσει πάντως τη γραφή πε ν στ ν τόπον σώσασιν.
16
Πάντως, µόνον εάν η έρευνα προχωρήσει στην εξέταση της οµοιοκαταληξίας σε όλα τα
γνωστά δηµώδη υστεροβυζαντινά στιχουργήµατα,θα µπορέσουµε να έχουµε µια πιο σαφή εικόνα για
τις ιδιαιτερότητες της οµοιοκαταληξίας της Ριµάδας. Γι’ αυτό το µέρος της εργασίας βασιστήκαµε
κυρίως στα υπάρχοντα ριµάρια καθώς και στα πορίσµατα που έχουν προκύψει από τις υφολογικές
413
Η επαρκής ρίµα υποτίθεται πως καλύπτει πάντοτε τον τελευταίο τονισµένο φθόγγο
του στίχου, δηλαδή της 14ης συλλαβής, και ό,τι ακολουθεί. Η οµοιοκαταληξία της
Ριµάδας µπορεί,δηλαδή,να περιγραφεί µε το συνηθισµένο σχήµα Φ1 (Σ1) Φ2 (Σ1).Το
Φ1 δηλώνει τον τονισµένο φωνηεντικό φθόγγο της προτελευταίας συλλαβής και το Φ2 το
φωνηεντικό φθόγγο της τελευταίας, ενώ τα (Σ1) και (Σ2) δηλώνουν τα σύµφωνα ή τα
συµπλέγµατα συµφώνων που ενδεχοµένως ακολουθούν τους τελευταίους φωνηεντικούς
φθόγγους.
Το πρώτο που παρατηρούµε στη Ριµάδα είναι η ποικιλία και ο υψηλός βαθµός
διαφορετικών οµοιοκαταληξιών.Συνολικά χρησιµοποιούνται 205 διαφορετικές ρίµες για
τα 947 δίστιχα.
Όπως διαπιστώνεται στη σύγκριση µε άλλα δόκιµα κρητικά στιχουργήµατα της
ίδιας ή λίγο µεταγενέστερης εποχής,η ζευγαρωτή οµοιοκαταληξία της Ριµάδας δεν είναι
άψογη17 ούτε πολύ πρωτότυπη.18
Απαντούν καταρχήν ορισµένα δίστιχα όπου οι λέξεις που οµοιοκαταληκτούν είναι
οι ίδιες. O ι επαναλήψεις αυτές δε φαίνεται να έχουν κάποια ιδιαίτερη λειτουργία µέσα
στο κείµενο. Το φαινόµενο αυτό ίσως να οφείλεται στο εύκολο σύστηµα που ενίοτε
εφαρµόζει ο ποιητής στη σύνθεση των διστίχων που σχολιάσαµε στο προηγούµενο
κεφάλαιο. Πράγµατι, πιστεύουµε ότι δεν µπορούµε να περιµένουµε µεγάλη ωριµότητα
στις στιχουργικές τεχνικές, διότι βρισκόµαστε ακόµη στη µεσαία περίοδο της κρητικής
λογοτεχνίας και δεν υπάρχει µακρά παράδοση στην χρήση του οµοιοκατάληκτου δίστιχου
σε πολιτικό στίχο.19 Πάντως, προτού να µιλήσουµε για ατεχνία του ποιητή, ίσως είναι
αναλύσεις που αναφέρθηκαν στο προηγούµενο κεφ.για τον Ερωτ.και τη Θυσία,Philippides-H olton
(1996-2002),τ.1,Φιλιππίδου (1986),σσ.184-191,208-15,καθώς και στα εξής δηµοσιεύµατα: W .
Bakker, «The Transition of U nrhym ed to Rhym ed. The Case of the Βελισαριάδα», στου Eideneier
(1986), σσ. 25-51, Ντ. Φιλιππίδου, «Μια πρώτη συµβολή της ρίµας στην εξέταση της πατρότητας
Θυσίας και Ερωτόκριτου»,στο Ρoδωνιά: Τιµή στον Μ.Ι.Μανούσακα,Ρέθυµνο 1990,σσ.571-89,C.
Pochert,D ie Reim bildung in der spät-und postbyzantinischen Volksliteratur,K öln 1991,Ξ.Κοκόλης,
Η οµοιοκαταληξία.Τύποι και λειτουργικές διαστάσεις,Αθήνα 1993,Ν.∆εληγιαννάκη,«Ριµάριο της
Ερωφίλης »,Μολυβδο-κονδυλο-πελεκητής 5 (1995/6)141-84.
17
Χρειάζεται βέβαια να ελεγχθεί όλη η χειρόγραφη παράδοση για να µπορέσουµε να
εκτιµήσουµε καλύτερα την ποιητική του στιχουργού της Ριµάδας. Προς το παρόν δίνουµε εδώ
ορισµένα στοιχεία και συµπεράσµατα που προέκυψαν από τη σύγκριση του χφ Ν µε την έκδοση του
1524.
18
Η Ριµάδα έχει,λ.χ.,85 ρίµες κοινές µε τη Φυλλ.γαδ.,86 µε τη ∆ιήγ.Βελισ.[ρ],124 µε τη
∆ιήγ.Αλεξ.,76 µε τη Θυσία και 94 µε τη Ερωφ.
19
Πολύ πιο σποραδικά απαντά το φαινόµενο αυτό σε έργα της ακµής της κρητικής λογοτεχνίας.
Έτσι,για παράδειγµα,στη Θυσία παρατηρείται µια τέτοια επανάληψη µόνο σε δύο δίστιχα (στ.273-4
και 669-70).Μάλιστα,στη δεύτερη περίπτωση το οµοιοτέλευτο που δηµιουργείται έχει συγκεκριµένη
λειτουργία (βλ.τα σχετικά σχόλια των Bakker- van G em ert(1996) σ.105).Παρότι το θέµα δεν έχει
εξεταστεί επαρκώς,δεν λείπουν πάντως οι αρνητικές κρίσεις ορισµένων µελετητών για την εύκολη
ρίµα των πρωιµότερων κρητικών στιχουργών.Έτσι,για παράδειγµα,για τον van G em ertοι κρητικές
«ριµάδες» της πρώτης περιόδου δεν έχουν πραγµατική γοητεία ή λογοτεχνική αξία,εκτός από λίγες
εξαιρέσεις όπως η Φυλλ. γαδ. Αναφερόµενος στην ποιητική αυτών των κειµένων ο ολλανδός
µελετητής προσθέτει µάλιστα τα εξής (βλ. H olton, (1999), σ. 91): «Συνήθως οι στιχουργοί
περιορίζονταν σε απλό διπλασιασµό ή επέκταση του δεύτερου ηµιστιχίου ή της τελευταίας λεξικής
µορφής ή λεκτικής ενότητας του πρώτου στίχου, χρησιµοποιώντας ένα παράλληλο ηµιστίχιο ή µια
παραλλαγή της σχετικής λεξικής µορφής,πράγµα που µπορεί να επιτευχθεί εύκολα στα ελληνικά µε
τις καταλήξεις των ρηµάτων και των ουσιαστικών και µε τη χρήση της κτητικής αντωνυµίας.Γενικά,
η οµοιοκαταληξία παραµένει πολύ απλή ή φτωχή».
414
προτιµότερο οι περισσότερες από τις επαναλήψεις αυτές να αποδοθούν στην

ελαττωµατική παράδοση του κειµένου.20
Από την άλλη µεριά, υπάρχουν ορισµένες περιπτώσεις ατελούς οµοιοκαταληξίας.
Οι ανοµοιοκαταληξίες αυτές είναι τριών ειδών:
α. το µεσαίο σύµφωνο ή τα σύµφωνα που παρεµβάλλονται ανάµεσα στους δύο
φωνηεντικούς φθόγγους της ρίµας είναι διαφορετικά.Το φαινόµενο αυτό απαντά σε 18
δίστιχα της έκδοσης.Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για φθαρµένες γραφές,και
µπορούν να θεραπευτούν µε βάση τη χειρόγραφη παράδοση.21 Το χφ Ν έχει τις εξής
κοινές µε την έκδοση συνηχήσεις (η παρηχήσεις):22
θ-ρθ γ-βγ
πάθω – κατάρθω 267-8 κλαίγει – δεύγει 943-4
πάθη – παραπάρθη 453-4 λέγη – δασκαλεύγη 1291-2
στάθη – δάρθη 1453-4 σµ-µ
πάθης – κατάρθης 279-80 λπίς µου – ζωή µου 1313-4
ντ-στ βµ-µ
ρισµόν της – δικός της 1011-2 θα µα – κλάµα 195-623
β. Σε άλλη κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις όπου η ατελής ρίµα δηµιουργείται

από την παρουσία ηµίφωνου στην προτελευταία συλλαβή ενός από τους δύο ζευγαρωτούς
οµοιοκατάληκτους στίχους.Τo φαινόµενο αυτό είναι γενικό τόσο στην έκδοση όσο και
στο χφ Ν.24
20
O ρισµένες από τις επαναλήψεις στη ρίµα που έχει το χφ Ν εξαφανίζονται στη έκδοση του
1524.Το κείµενο αυτό δίνει τις εξής καλύτερες από το συγκεκριµένο χφ γραφές:τ ν ρα– στ ν χώρα
263-4 (Ν τ ν ρα), γαπο σα– θωρο σα 1045-6 (Ν γαπο σα), λείψει–θλίψει 1443-4 (Ν λείψει),
δείξης– νοίξης 1451-2 (N δείξης), τ ν ρα κ’ε ρεθ καν–στ πέλαγος βγ καν 1627-8 (Ν τ ν ρα
κ’ε ρεθ κα).Η έκδοση επαναλαµβάνει και ορισµένες από τις εύκολες ρίµες του χφ: δώσης 649-50,
φύσης 953-4.Για τις άλλες επιπρόσθετες επαναλήψεις που παρουσιάζει στη ρίµα η έκδοση,βλ.και
Σηµειώσεις στο στ.360.
21
Tα ζεύγη της έκδοσης που διορθώνονται στη µεταγραφή µας είναι οι εξής:σφάλλει–φθάνει
177-8,κάνη–δράµη 189-90,στέλνει–θέλει 433-4,τεκνολογ τε–λογ στε 1277-8.Το ζεύγος λικίας της–
συντροφία της 1133-4 ίσως µπορεί να διορθωθεί µε τη γραφή του χφ Ν. Εδώ ο αντιγραφέας έχει
παραλείψει το τελικό –ς της λ. λικίας,πιθανόν λόγω της ρίµας.Εάν δεχτούµε τη γραφή αυτή πρέπει
και να διορθώσουµε το άρθρο που συνοδεύει αυτό το ουσιαστικό (τ ς) σε στ ν. Αθεράπευτες
παραµένουν τα ανοµοιοκατάληκτα ζεύγη της έκδοσης για τα οποία το συγκεκριµένο χφ δεν δίνει
λύση. Ορισµένα απ’ αυτά παρουσιάζουν διαφορετική ανοµοιοκαταληξία: τάντσα–κάλτσα 417-8. (Ν
τάτσα–κάλτσα), ναφέρνει– νιµένει 141-2 (Ν γονατίζει– νιµένει), πιστε γαν– κλα γαν 1273-4 (Ν
πιστεύου– κλαίγου). Τα υπόλοιπα απαντούν σε στίχους που λείπουν από το συγκεκριµένο χφ:
κατάρθη–πάθη 1873-4,µάθης–κατάρθης 1865-6.
22
Για τον όρο αυτό βλ.Κοκόλης (1993),σ.34 κ.ε.Συνήχηση αντί οµοιοκαταληξία βρίσκουµε
σε άλλα σύγχρονα ή µεταγενέστερα κρητικά στιχουργήµατα.Βλ.τα παραδείγµατα που παραθέτει για
τη Θυσία η Φιλιππίδου (1986),σ.209,και οι Bakker-van G em ert(1996),σ.104.Για τις περιπτώσεις
όπου η διαφορά έγκειται στο σύµφωνο -σ- οι εκδότες του έργου αυτού παρατηρούν ότι το
συγκεκριµένο σύµφωνο µόλις ακούεται,ή χάνεται λόγω αφοµοίωσης µε το επακόλουθο ρινικό Μ.
23
Η θεραπεία είναι απλή:θάµα-κλάµα.
24
Τα δίστιχα που δεν οµοιοκαταληκτούν απόλυτα εντοπίζονται στις ρίµες ΑΒΑ (Το χφ Ν έχει
το ζεύγος διάβα–σκάβα,που ίσως θεραπεύεται εάν γράψουµε «σκιάβα»),ΑΜΕ (249-50.Στο Ν όµως
ρεάµε–φ µε,όπου η πρώτη λ.διαβάζεται µε χασµωδία),ΑΖΙ (489-90,561-2,685-6,969-70),ΑΛΙ (
415
γ. Άλλη κατηγορία αφορά την ύπαρξη ή όχι τελικού –ν µέσα στις συλλαβές της
ρίµας.Η ατέλεια αυτή παρουσιάζεται σε ελάχιστα ζεύγη του χφ Ν,ενώ στην έκδοση οι
περιπτώσεις πολλαπλασιάζονται. Τα παραδείγµατα της έκδοσης έχουν λιγότερη αξία,
εφόσον σηµαίνουν, προφανώς, ελαττωµατική παράδοση του κειµένου ή επέµβαση του
στοιχειοθέτη. Οι περιπτώσεις που εντοπίσαµε στο πρώτο κείµενο είναι οι εξής
(παραπέµπουµε στους στίχους της έκδοσης):
1.γυνή σου – γονήν σου 1609-10 7 παντοχή του – ποταγήν του 1659-60
2.µοναξάν της – µαλλιά της 1167-8 8.γονή της – ζωήν της 1551-2
3. νέργειά του – νοµάν του 1597-8 9.δικό σου – ρισµόν του 513-4 25
4.φαµελίαν του – ρδινία του 1743-4
5.ζωήν του – ποµπή του 603-4
6.γραφή τση – ρεξή τση 595-6
Για να αποκαταστήσουµε τη ρίµα,µπορούµε να προσθέσουµε ή να οβελίσουµε ένα

τελικό –ν.Έτσι,όµως,θίγουµε το αιώνιο πρόβληµα του εάν το τελικό –ν έχει ακουστική
ή απλώς γραφική-ορθογραφική χρήση στα υστεροµεσαιωνικά και αναγεννησιακά δηµώδη
κείµενα.Για να προχωρήσουµε,δηλαδή,στη µία ή στην άλλη λύση,θα πρέπει πρώτα να
υποθέσουµε αν και γιατί γράφτηκε αρχικά από τον ποιητή τελικό –ν. Και εδώ
επιβάλλεται,εποµένως,η εξέταση όλης της χειρόγραφης παράδοσης.Με τη βοήθεια των
υπόλοιπων µαρτύρων θα µπορέσουµε ίσως να αποκαταστήσουµε µε περισσότερη
βεβαιότητα το κείµενο σε ορισµένα σηµεία και να εντοπίσουµε ενδεχοµένως καλύτερα τις
επεµβάσεις αντιγραφέων ή εκδοτών. Είναι όµως πιθανόν η χειρόγραφη παράδοση της
Ριµάδας, όπως και σε άλλα έργα της εποχής, να µη διέπεται στο σηµείο αυτό από
οµοιοµορφία.
δ. Σε µια τρίτη κατηγορία ανήκουν οι περιπτώσεις όπου το τελικό φωνήεν της

προτελευταίας συλλαβής Ε-(που αφαιρέθηκε αργότερα στην έκδοση)αρχικά προφερόταν
µάλλον σε συνίζηση µε το προηγούµενο φωνήεν –Α και –Ο κατά την απαγγελία.26
951-2), ΑΝΙ (659-70, 761-2, 989-90, 1769-70), ΑΣΙ (471-2, 707-8, 1213-4 ), ΑΣΙΣ (639-40), ΑΤΙ
(1231-2, 1705-6, 1733-4), ΑΤΙΣ (1167-8), ΑΜΟΣ, ΑΝΟ (1305-6, 1320-1, 1611-2), ΑΣΟ (1205-6),
ΑΖΟΥΝ,ΑΜΟΥ (663-4),ΑΝΤΟΥ,ΑΣΟΥ (327-8),ΑΣΟΥΝ (755-6,1249-50),ΑΤΟΥ (845-6,805-6,
1597-8, 1847-8, 1855-6), ΟΝΤΟΥ (1309-10), ΟΣΙ (1727-8, 1765-6), ΟΤΟΥ (1851-2) και ΟΥΤΟΥ
(601-2).
25
Από τα παραδείγµατα αυτά τα τρία τελευταία απαντούν και στην έκδοση.Τα υπόλοιπα ζεύγη
της έκδοσης που παρουσιάζουν το ίδιο φαινόµενο,και που διορθώνονται στη µεταγραφή µας µε τον
οβελισµό του τελικού –ν ,είναι τα εξής:κεφαλήν µου–γυνή µου 153-4,χώραν– ρα 1687-8,ζωήν µου–
ψυχή µου 347-8, ραν–χώρα 125-6, βουλή µου–ε χήν µου 663-4, χάρην–ψάρι 349-50, γυνήν του–
βουλή του 1685-6 (Ν γυνή του– βουλήν του), κωλοσύρουν–γύρου 1613-4, Τύρο–γύρον 797-8, δύση–
κτίσην 11-2 (N δύσην–κτίσην),’Αντιοχείαν–τειχία 1845-6,πρεσβύτη–Κρήτην 1890,ρουφιάνων– πάνω
1319, κείνην–µείνη 1775-6, ε δαν– πήδα 425-6, κλάιµα– δράµαν 363-4, νύκτα– ρίκταν 285-6,
µοναχόν µου–δικό µου 865-6, πηαίναν– νιµένα 881-2.
26
ξεύρει – νά ’βρη 643-4,ξεύρεις– τό ’βρης 629-30, χει– τό ’χη 1587-8,τρέχει– τό ’χει 1559-60.
Το φαινόµενο αυτό παρατηρείται και σε άλλες έντυπες κρητικές εκδόσεις. Η ∆εληγιαννάκη, ό.π.
(2000), σ. 188, στην εξέτασή της πρώτης γνωστής έκδοσης του Απόκοπ. µιλά για «ψευδοατελείς»
ρίµες και επισηµαίνει ότι οι ανοµοιοκαταληξίες αυτές (στ.297-8),όπως και άλλες του τύπου α (στ.
57-8)και γ (στ.373-4),«είναι πολύ αµφίβολο αν θα ενοχλούσαν στον καιρό τους».
416
ε.Οι παραπάνω ανοµοιοκαταληξίες µπορούν να θεωρηθούν νόµιµες,εφόσον στην

οµοιοκαταληξία του δεκαπεντασύλλαβου η ταύτιση των φωνηεντικών φθόγγων έχει
µεγαλύτερη βαρύτητα από εκείνη των συµφωνικών.Υπάρχουν όµως στη Ριµάδα µερικά
δίστιχα στα οποία ο πρώτος φωνηεντικός φθόγγος της ρίµας είναι διαφορετικός.Στο χφ
Ν,συγκεκριµένα,απαντούν τα ακόλουθα προβληµατικά ανοµοιοκατάληκτα ζεύγη:
περάση– ρδινιάσουν 707-8, µέρα– ρα 241-2,
στέλλει–φίλοι 979-80 θέσης–δώσης 71-2.27
Οι περιπτώσεις αυτές πρέπει να αποδοθούν όχι σε ατεχνία του ποιητή, αλλά στην
κακή παράδοση του κειµένου.Τα δύο πρώτα παραδείγµατα µπορούν να θεραπευτούν µε
βάση τις γραφές τις έκδοσης: στο πρώτο ζεύγος µπορούµε να αντικαταστήσουµε την
κατάληξη του γ΄ πληθ.σε γ΄ εν.,ενώ στο δεύτερο χρειάζεται να διορθωθούν τα τελικά
επτασύλλαβα ηµιστίχια: τούτην τ ν µέρα– δ ’σωσε τ ν ρα Ν, το το π ς σέβης– π δες
ν κατέβης έκδ. Για τα δύο τελευταία, που επαναλαµβάνονται στην έκδοση, υπάρχουν
εύκολες διορθώσεις (στείλει,σώσης).
M ε βάση το συνοπτικό πίνακα συχνοτήτων που προσθέτουµε στο τέλος αυτού του
κεφ., διαπιστώνουµε ότι, γενικά, οι προτιµήσεις του ποιητή µας είναι παρόµοιες µε τις
προτιµήσεις άλλων κρητικών στιχουργών 28:
α.Τα δεδοµένα στον τοµέα της φωνητικής της ρίµας συνοψίζονται ως εξής:
- Ως προς τη συχνότητα παρατηρούµε καταρχήν ότι το συχνότερο φωνήεν της
προτελευταίας συλλαβής του στίχου είναι το Α, σε 267 δίστιχα, και το συχνότερο της
τελευταίας συλλαβής είναι το Ι,σε 468 δίστιχα.Συχνότερος συνδυασµός φωνηέντων στη
ρίµα αποδείχνεται ο Α-Ι,σε 147 δίστιχα.Ακολουθούν οι συνδυασµοί Ε-Ι (125 δίστ.),Ι-Ι
(121 δίστ.),και,µε χαµηλότερη συχνότητα,ο συνδυασµός Ο-Ι (59 δίστ.).Τέλος οι ρίµες
µε την πιο µεγάλη συχνότητα είναι οι καταλήξεις ΕΝΙ (49 δίστ.) και ΙΣΙ(Σ) (40 δίστ.ΙΣΙ
και 11 δίστ.ΙΣΙΣ).Ακολουθούν οι ρίµες:ΑΡΙ (37 δίστ.),ΟΡΑ(Σ) (27 δίστ.ΟΡΑ και 2 δίστ.
ΟΡΑΣ) και ΟΣΙ(Σ) (27 δίστ.ΟΣΙ και 11 δίστ.ΟΣΙΣ),ΕΝΑ (26 δίστ.),ΕΝΟ(Σ)/ΕΝΟΝ (23
δίστ.ΕΝΟΣ,8 δίστ.ΕΝΟ,2 δίστ.ΕΝΟΝ),ΑΘΙ (16 δίστ.),ΟΥΣΙ (15 δίστ.),κ.ο.κ.
- Όσον αφορά τη µορφολογία βλέπουµε ότι οι συχνότερες ρίµες στηρίζονται ιδίως
σε ρηµατικούς τύπους. Έτσι, για παράδειγµα, οι ρίµες ΙΣΙ(Σ) περιλαµβάνουν ιδίως
ρήµατα σε β΄ και γ΄ πρόσωπο ενικού του αορίστου υποτακτικής και το απαρέµφατο
αορίστου στους περιφραστικούς τύπους του µέλλοντα και της δυνητικής ή υποθετικής
έγκλισης (λ.χ. µιλήση–ξεψυχήση, θέλοµεν µιλήσει–θέλοµε βλογήσει, µ’ χε ξεπατήσει– θελα
γλιστρήσει, κ.ά.). Οι περισσότεροι τύποι σε ΕΝΙ είναι τύποι γ΄ προσώπου ενικού του
ενεστώτα της οριστικής,καθώς και µετοχές της παθητικής φωνής (λ.χ. βγαίνει–πηαίνει,
27
Όπως ήταν αναµενόµενο, οι περιπτώσεις αυτού του φαινοµένου είναι περισσότερες στην
έκδοση. ∆ιορθώνονται σύµφωνα µε το χφ Ν τα εξής ανοµοιοκατάληκτα δίστιχα: σύρνη–παραδέρνη
435-6, σύρνει–φέρνει 25-6, δε νας– κε νος 1515-6, καθίζουν– ρδινιάζουν 713-4, ξεφαντώση–π σι
779-80, δόν σου– µιλιά σου 1491-2, κε νο–φέρνω 1555-6, παµπώθη–στήθη 605-6. A θεράπευτα
παραµένουν,διότι δεν απαντούν στο χφ,τα εξής δίστιχα: κε νο–πόνο 1737-8, ναγάλλιασήν τους–
καρδιά τους 1755-6, ποτέ σου–µετά σου 1833-4,τέχνη–διώχνει 1867-8. Παρόµοιες µη επιτυχηµένες
οµοιοκαταληξίες δεν λείπουν σε άλλα οµοιοκατάληκτα στιχουργήµατα της πρώιµου περιόδου της
κρητικής λογοτεχνίας.Βλ.Pochert(1991),σσ.209-79.
28
Ακολουθούµε εδώ τη µεθοδολογία που εφαρµόζει η Φιλιππίδου, ό.π., στην ανάλυση της
οµοιοκαταληξίας της Θυσίας.
417
θλιµµένη–καϊµένη, συγκριµένοι–δουλωµένοι, κτλ.). Οι ρίµες ΟΣΙ, ΟΣΙΣ αποτελούνται

βασικά από ρήµατα σε β΄ και γ΄ πρόσωπο ενικού του αορίστου της υποτακτικής
(γλυτώση–δώση, πλώσης–σώσης, κτλ.). Η ρίµα ΕΝΑ περιλαµβάνει ιδίως παθητικές
µετοχές και τύπους της αιτιατικής ενικού της προσωπικής αντωνυµίας (λ.χ. καϊµένα–
παθηµένα, σένα–µένα,κ.ά.).Στις ρίµες ΕΝΟ,ΕΝΟΝ και ΕΝΟΣ,βρίσκουµε ρήµατα σε α΄
πρόσωπο ενικού του ενεστώτα και,επίσης,πολλούς τύπους της παθητικής µετοχής (λ.χ.
ποµένω– ποθαίνω, µαθηµένος–ξορισµένος, πρικαµένον– νηµπορεµένων, πρικαµένος–
ποθαµένος, κ.ά.). Η ρίµα ΑΡΙ, εκτός από τους ελάχιστους ρηµατικούς τύπους,
περιλαµβάνει,προπαντός, ουδέτερα ουσιαστικά,καθώς και το συχνό θηλυκό ουσιαστικό
χάρη (χάρη– κλωνάρι,κοντάρι–χάρη,κτλ.).Επίσης,για τις ρίµες ΟΡΑ,ΟΡΑΣ ευθύνεται η
συχνή χρήση των ουσιαστικών ρα και χώρα και του επιρρήµατος τώρα.
- Σχετικά µε την έκταση της ρίµας διαπιστώνουµε τα εξής: παρότι η ρίµα
υπολογίζεται από τη λεκτική ενότητα που αρχίζει από τον προτελευταίο τονισµένο
φωνηεντικό φθόγγο, σε πολλά δίστιχα προεκτείνεται και πριν από αυτόν, δηλαδή στο
προηγούµενο σύµφωνο, ή ακόµη και πιο πριν, περιλαµβάνοντας αρκετούς φθόγγους.
Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου συµφωνούν απόλυτα οι δύο τελευταίες συλλαβές,
όπως, για παράδειγµα, στα ζεύγη δίδει–παραδίδει, στράτα–’Αρχιστράτα, σουσουµιάζει–
µοιάζει,κ.ά.Ως προς τις πιο εκτεταµένες ακόµη ρίµες,πρβ.,λ.χ.,τα ζεύγη ρχοντοπούλα–
ρηγοπούλα,καλοσύνη–κακοσύνη,καϊµένος–µαθηµένος,ξορισµένη–τυραννισµένη,πρικαµένος–
ποθαµένος,κ.ά.Στη Ριµάδα βρήκαµε µόνο ένα δίστιχο όπου η ρίµα περιλαµβάνει ως και
το φωνήεν της τέταρτης από το τέλος συλλαβής του στίχου (δηλαδή της 12ης):
ποχωρισµόν της–ξορισµόν της.
Αυτές οι εκτεταµένες ρίµες, κυρίως η τελευταία, δεν είναι ίσως συµπτωµατικές,
πιθανόν να έχουν µια ιδιαίτερη λειτουργία στο κείµενο και στην πλοκή.Τοποθετηµένες
στο τέλος του στίχου,αυτές οι λέξεις,που µπορούν άλλωστε να θεωρηθούν ως λέξεις–
κλειδί στο έργο,αποκτούν ιδιαίτερη σηµασία και βαρύτητα.29
β.Στον τοµέα του λεξιλογίου αξίζει να σηµειώσουµε τα εξής:

- O ι λέξεις που απαντούν συχνότερα στην οµοιοκαταληξία είναι οι εξής:χώρα (25
φορές) και ρα (20).Με αµέσως χαµηλότερη συχνότητα ακολουθούν οι λέξεις χάρη (16),
µένα (13), δώση (11), µιλήση,-ει (8), ( )µέρα (7), ( )σένα (7), ποθαµένη (7), πάθη (7),
καϊµένος (6), µαθηµένος (6), µαντάτο (6), κασέλα (5), κατέχει (5), παλικάρι (5), λογάρι (5),
λέγει,-η (5), φύση (4), κ.ο.κ. Η µεγάλη συχνότητα των δύο πρώτων λέξεων σχετίζεται
άµεσα µε τον παράγοντα χρόνος–χώρος,που αποτελεί βασικό στοιχείο της ταξιδιωτικής
µυθιστορίας.Από τις υπόλοιπες λέξεις,ορισµένες,όπως τα ουσιαστικά µαντάτο,κασέλα,
παλικάρι,λογάρι,κτλ.,καθώς και τα επίθετα που µε τα οποία χαρακτηρίζονται οι ήρωες,
µαθηµένος, καϊµένος,-η, ποθαµένη,-ος, κτλ.,είναι κεντρικές για την υπόθεση του έργου.
Άλλες οφείλουν τη συχνότητά τους στη σηµασία του διαλόγου στο κείµενο,όπως είναι οι
αντωνυµίες και τα λεκτικά ρήµατα.
- Η ρίµα δεν εντοπίζεται αποκλειστικά στην τελευταία λέξη. Μπορεί να
περιλαµβάνει και δύο ξεχωριστές λέξεις, από τις οποίες η δεύτερη είναι πάντοτε
µονοσύλλαβη και εγκλιτική.
29
Παρόµοια λειτουργία έχει ο ήχος σε ορισµένες εκτεταµένες ρίµες που απαντούν επίσης στη
Θυσία.Βλ.Φιλιππίδου,ό.π.σ.209.
418
Ορισµένες από τις ρίµες αυτές σχηµατίζονται µε τύπους των ρηµάτων χω, ε µαι
και βρίσκω/ε ρίσκω, τα οποία έγιναν µονοσύλλαβα από την αποβολή του τονισµένου
αρχικού τους φωνήεντος µπρoστά από το µόριο ν ,την προσωπική αντωνυµία τ και τις
αναφορικές πο , πο .Αυτές οι λεκτικές ενότητες εµφανίζονται σε 11 µόνο στίχους.
Οι περισσότερες λεκτικές ενότητες που απαντούν στη Ριµάδα περιλαµβάνουν
τύπους της προσωπικής αντωνυµίας. Συνολικά εντοπίσαµε 273 στίχους που
χρησιµοποιούν για τη ρίµα τους έναν βραχύ τύπο της προσωπικής αντωνυµίας.
Συγκεκριµένα,έχουµε 110 στίχους που λήγουν σε του,49 σε µου,48 σε σου,43 σε της,12
σε τους,4 σε µας,3 σε τον,2 σε µε,2 σε το.30
Τα περισσότερα ουσιαστικά που εµφανίζονται σ’ αυτές τις λεκτικές ενότητες µε
κτητική αντωνυµία είναι θηλυκά σε –Α (ή –ΙΑ/ΕΙΑ), όπως συντροφία (10), φεντία (7),
ε γενεία (6), ρδινία (5),και καρδία (4),και σε –Η,όπως ζωή (19),ψυχή (10),τιµή (7), ρεξη
(4), γυνή (3), παντοχή (3), ποταγή (3). Επαναλαµβάνονται επίσης ορισµένα αρσενικά
ουσιαστικά σε -ΟΣ, όπως ρισµός (9), λογισµός (4), δός (4), καθώς και ουδέτερα, όπως
παιδί (7), φ ς (4). Συχνά χρησιµοποιείται στη θέση αυτή του δεκαπεντασύλλαβου η
αντωνυµία ( )δικός,-ή,ό(ν).
- Το µεγαλύτερο ποσοστό της ρίµας του έργου (87,1 % ) απαρτίζεται από εύκολη ή
απλή ρίµα, δηλαδή ρίµα που οφείλεται στην επανάληψη λέξεων του ίδιου µέρους του
λόγου ή παραπλήσιου γραµµατικού τύπου. Η «πλούσια» ρίµα, αυτή δηλαδή που
δηµιουργείται από δύο οµόηχα διαφορετικά µέρη του λόγου,αποτελεί ένα 12,8% .31
Από τα δίστιχα που λήγουν σε µονολεκτικό τύπο, δηλαδή 798 στο σύνολο, 636
χρησιµοποιούν την ίδια γραµµατική κατηγορία: 409 λήγουν σε ρήµα,145 σε ουσιαστικό,
75 σε µετοχή, 6 σε αντωνυµία, και 1 σε επίρρηµα. Εποµένως, «πλούσια» ρίµα
χρησιµοποιείται µόνο στα υπόλοιπα 162 δίστιχα που περιλαµβάνουν µονολεκτικό τύπο
στις δύο τελευταίες συλλαβές.Οι συνδυασµοί είναι οι εξής:
-ουσ./ρήµα 48 δίστιχα -επίθ./ρήµα 6 δίστιχα

ρήµα/ουσ. 32 » -επίρ./ρήµα 2 »
-oυσ./επίρ. 24 » ρήµα/ επίρ. 2 »
επίρ./ουσ. 7 » -επίθ./επίρ. 2 »
-µετοχή/αντ. 4 » -µετοχή/ρήµα 2 »
αντ./µετοχή 7 » ρήµα/µετοχή 2 »
30
Η άφθονη παράθεση κτητικών αντωνυµιών είναι ένα άλλο στοιχείο,µαζί µε τη συχνή χρήση
του ευθύ λόγου,που συσχετίζει τη µυθιστορία αυτή µε το θεατρικό είδος.
31
Η Ριµάδα διαφέρει αισθητά από τη Θυσία ως προς τον αριθµό των διστίχων µε «πλούσια»
ρίµα (Στη Θυσία έχουµε 68,3 % ). Πάντως στο θέµα της «πλούσιας» ή «φτωχής» ρίµας µετρά και ένας
άλλος,µέχρι τώρα αγνοηµένος,γραµµατικός δείκτης.Στα δίστιχα που λήγουν σε λεκτική ενότητα το
µονοσύλλαβο είναι το ίδιο, αλλά η λέξη που προηγείται συχνά διαφέρει. Με παρόµοιο τρόπο, στα
δίστιχα που τελειώνουν µε µονολεκτικό τύπο όχι σπάνια υπάρχει διαφορά στην κλίση,στο γένος,στο
αριθµό ή στην πτώση όταν πρόκειται για δύο ουσιαστικά,καθώς και στο χρόνο ή στην έγκλιση όταν
αντιστοιχούν δύο ρήµατα.Στις περιπτώσεις αυτές µπορούµε να µιλήσουµε για έντεχνες µορφές απλής
ρίµας.
419
-αντ./επίθ. 7 » -αντ./ουσ. 4 »
επίθ./αντ. 3 » ουσ./αντ. 1 δίστιχο
-ουσ./επίθ. 1 δίστιχο -ουσ./µετοχή 1 »
επίθ./ουσ. 6 δίστιχα µετοχή/ουσ. 1 »
-αντ./ρήµα 6 δίστιχα
Όσον αφορά τους στίχους µε λεκτικές ενότητες, διαπιστώνουµε καταρχήν ότι οι

στίχοι που λήγουν σε βραχύ τύπο της προσωπικής αντωνυµίας στην πλειονότητά τους
οµοιοκαταληκτούν µεταξύ τους. Αντιστοιχία µε µονολεκτικούς τύπους, πλούσια ρίµα
δηλαδή,έχουµε µόνο στα εξής παραδείγµατα:
ΑΤΙΣ χωριάτης – δουλεία της 1257-8
ΑΤΟ(Ν) κάτω – χαιρετ το 1561-2
µαντάτο – καµά το 1725-6
παρηγορ τον - βρουχ τον 383-4
ρωτ τον - δηγ τον 1707-8
ΙΣΟΥ βοηθήσου – ψυχή σου 1871-2
ΟΖΜΟΥ δικός µου – κόσµου 599-600
κόσµου – µπρός µου 1777-8
Αντιθέτως, οι στίχοι που λήγουν σε λεκτική ενότητα µε µονοσύλλαβο ρηµατικό
τύπο οµοιοκαταληκτούν σχεδόν πάντοτε µε στίχους που χρησιµοποιούν στο τέλος
µονολεκτικούς τύπους.Πλούσια ρίµα έχουµε έτσι και στα παρακάτω ζεύγη:
ΑΣΕ φοβ σαι – νά ’σαι 273-4
θυµ σαι – νά ’σαι 391-2
φικρ σαι – νά ’σαι 491-92
ΑΧΙ νά ’χη – µάχη 1783-4
ΕΒΡΙ/Α(Ε)ΒΡΙ ξεύρει – νά ’βρη 643-4
ΕΒΡΙΣ/Ο(Ε)ΒΡΙΣ ξεύρεις – τό ’βρης 629-30
ΕΧΙ/Ο(Ε)ΧΙ χει – τό ’χη 1587-8
τρέχει – τό ’χει 1559-60
ΟΥΣΑ προσκυνο σα – πού ’σα 1795-6
ΟΥΤΟ(Ν) το το – πο ’τον 1143-4
πλο τον – πού ’τον 1875-6
γ. Για να ολοκληρώσουµε την ανάλυση της οµοιοκαταληξίας και του ύφους της
Ριµάδας πρέπει να θίξουµε ένα επίσης ενδιαφέρον ζήτηµα,τη συσχέτιση της ρίµας µε το
περιεχόµενο.Παραµένει,δηλαδή,να σχολιάσουµε τη λειτουργία που ενδέχεται να έχουν
ορισµένες οµοιοκαταληξίες στο κείµενο,όταν αυτές εµφανίζονται σε περισσότερους από
δύο στίχους.
∆εν είναι λίγα τα χωρία όπου η ίδια οµοιοκαταληξία εκτείνεται σε τέσσερις
συνεχόµενους στίχους.32 Σε ορισµένα από τα χωρία αυτά η χρήση οµοιοκατάληκτων
τετράστιχων δεν µοιάζει να είναι τυχαία.Ας σηµειώσουµε µερικά παραδείγµατα:
32
To φαινόµενο απαντά 15 φορές στα δύο κείµενα της Ριµάδας που ελέγξαµε:77-80,259-62,
317-20,331-4,353-6,619-22,911-4,997-1000,1047-50,1181-4,1363-6,1381-4,1497-1500,1519-
22,1715-8.Στην έκδοση απαντούν και άλλες «διπλές» ρίµες,στο επιλογικό µέρος,που λείπει από το
χφ Ν,στ.1891-4,καθώς και στους στ.495-98,όπου όµως η «διπλή» ρίµα προκύπτει από λάθος στην
420
Ο συµπονετικός αφηγητής χρησιµοποιεί ενίοτε «διπλή» ρίµα για να περιγράψει

ζωηρά την ψυχική διάθεση των προσώπων.Αυτή είναι η λειτουργία της επανάληψης της
ρίµας ΙΤΟΥ στους στ. 911-4. Ο ήχος συµβάλλει εδώ στο να τονίσει περισσότερο το
θρήνο και τον αβάσταχτο πόνο του Απολλώνιου για το «θάνατο» της γυναίκας του
ύστερα από τον πρόωρο τοκετό πάνω στο καράβι:
Κ κε µοιρολογ τονε π ς τον τιµ του,

πο στ ν χρειαζ µενον καιρ ν ε ρ θην ζω του,
π ς τονε τ µ τια του κα παντοχ του,
π ς ν περ ση µοναχ ς δ χως της τ ζω του !
Με τον ίδιο τρόπο η «διπλή» ρίµα ΟΣΙΣ που απαντά στους στ.77-80 δεν κάνει παρά
να αυξάνει την ένταση της σκηνής. Οι ικεσίες της κόρης του κολασµένου βασιλιά
αποκτούν έτσι περισσότερη έµφαση και βαρύτητα,ενώ,ταυτόχρονα,µεταδίδονται στον
αναγνώστη-ακροατή του έργου η συγκίνηση και η ταραχή της:
« Αφ ντη µου, γι τ ν Θε ν, βλ πεσε, µ ν πλ σης
κα γι µ να το Θεο π λογον ν δ σης.
Μετ στρεψε τ ν λογισµ ν, κ λλιο ν µ σκοτ σης,
παρ τ ν τ σην σωτ α πο θ λεις ν µο δ σης! »
Η ρίµα ΟΣΙΣ εµφανίζεται και σε άλλα παρόµοια αποφασιστικά σηµεία της πλοκής,
για να εξυπηρετήσει τον ίδιο σκοπό,δηλαδή την περιγραφή της ψυχικής κατάστασης ενός
προσώπου. Έτσι, για παράδειγµα, η ρίµα αυτή επανέρχεται στους στ. 361-2, όπου ο
Απολλώνιος, απευθυνόµενος στη θάλασσα, εκφράζει την απελπισία του ύστερα από το
ναυάγιο:
«Γι ντα λοιπ ν δ µ πνιγες, θ νατον ν µο δ σης;
Κρ µα µεγ λον καµες τσι ν µ γλιτ σης! »
Λίγο αργότερα η ίδια ρίµα ΟΣΙΣ εµφανίζεται και στα λόγια της Τάρσιας,στ.1237-
42,τη στιγµή που ο δούλος της θετής µητέρας της πέφτει επάνω της για να τη σκοτώσει.
O ποιητής τονίζει την τραγικότητα της σκηνής επαναλαµβάνοντας στα επόµενα δίστιχα
τις παραλλαγµένες µορφές της ρίµας (ΟΣΙ,ΟΣΟ):
«Λυπ σου µε, γι τ ν Θε ν, µηδ µ θανατ σης,
δ χως καµ αν φορµ γι ντα ν µ σκοτ σης; »
Μ λον κε νον φτασε κα θ λει ν τ ς δ ση,
α τε νη δ ν γν ριζε µ δο γι ν γλυτ ση.
Λ γει του τ λοιπονεθ ς:« Ασι µε ν ποδ σω
τ ν προσευχ ν µου στ ν Θε ν, κι σ τ ψυχ ν σ σω ! »
Η «διπλή» ρίµα χρησιµοποιείται εξάλλου για να τονίζεται µια συγκεκριµένη εικόνα.
Αυτό παρατηρείται, για παράδειγµα, στο δεύτερο µεγάλο επεισόδιο της µυθιστορίας,
στ.317-20, όταν ο αφηγητής αρχίζει να περιγράφει την ολέθρια κατάσταση στην οποία
βρίσκεται ο ήρωας µετά από το ναυάγιο.Ο Απολλώνιος είναι σε ένα άγνωστο ακρογιάλι,
γυµνός,λιπόθυµος και τραυµατισµένος πάνω σε µια φυσική γούρνα θαλασσινού βράχου.
αντιγραφή του κειµένου (Υπάρχει εδώ ένα χάσµα τεσσάρων ενδιάµεσων στίχων, που το διασώζει
µόνο η χειρόγραφη παράδοση).
421
Η εικόνα εντυπώνεται ζωηρά στο νου µας µε την ηχητική επανάληψη της κατάληξης
ΕΝΟΣ:
Κα π τ ν τ σον χιονητ ν κε τεται λαβωµ νος
π σω σ ν γο ργουθα σ ν ποθαµ νος,
π τ βρ χος, κ τ νερ ν λος ξεγδαρµ νος,
σουσο µι δ ν το σ φερνες, ς τον καµωµ νος.
Η ίδια οµοιοκαταληξία επανέρχεται λίγο παρακάτω, στην ίδια σκηνή, στους στ.
331-4 και 353-6. Η λύπη που προκαλεί η προηγούµενη εικόνα επιτείνεται έτσι µε τα
αλλεπάλληλα αυτά οµοιοκατάληκτα τετράστιχα. Στα χωρία αυτά σχολιάζεται από τον
αφηγητή η αντιµετώπιση του θεάµατος από τον ψαρά που συναντά τον ναυαγισµένο
Απολλώνιου, αλλά και η αντιµετώπιση της κατάστασης του ήρωα από τον ίδιο, µόλις
αυτός συνέρχεται:
στ.331-4
κ ε δεν τ ν Απολλ νιον π ς ναι κε θεµ νος.
Ετρ µαξεν γ ροντας ς τον κακωµ νος,
π νεσ τονε πολλ κ κλαιγεν καϊµ νος
«Κρ µα στ ν ον τ ν µορφον ν κε τεται πνιµ νος!»
στ.353-6
Ε δε κα δ ν π ρει πλ α, σ ν τον µαθηµ νος,
ν ναι στ ν τ σην τυχ α, πτωχ ς κα ξορισµ νος.
Ε δεν τ π ς ε ρ σκετον καθ ρια γδυµ νος,
κα ρχ νισεν π καρδ ας κ κλαιγεν καϊµ νος.
Συνάφεια της ρίµας µε το περιεχόµενο του κειµένου διαφαίνεται επίσης στα χωρία
όπου παρατηρείται συσσώρευση κτητικών αντωνυµιών. Τα χωρία αυτά εντοπίζονται
επίσης σε στιγµές ιδιαίτερης συναισθηµατικής έξαρσης. Οι επαναλήψεις αυτές έχουν
συνήθως ως στόχο να τονισθεί η ιδιαίτερη προσωπική αντίδραση των ίδιων των
προσώπων σε κάποια κρίσιµη στιγµή της πλοκής.Αυτό ισχύει,για παράδειγµα,για τους
στ. 1455-8, όπου µε την επανάληψη της αντωνυµίας ΜΟΥ στο τέλος των τεσσάρων
στίχων ο ποιητής απεικονίζει τη χαρά του Απολλώνιου για το απρόσµενο ξανασµίξιµο µε
την πολυαγαπηµένη κόρη του:
« Οϊµ , παιδ µου, θ ρρος µου, µ τια µου κα δ ς µου,
παντοχ , κληρονοµ α, πο σουνε τ φ ς µου,
ϊµ , για σ να κρ τηξα δουµ κι τ ζω µου,
µ στ ν καιρ ν τ ς µ νας σου χανα τ ψυχ µου ! »
Στους στ. 1343-8 η κτητική αντωνυµία ΣΟΥ επισηµαίνει στα πειστικά λόγια της
Τάρσιας την ευθύνη του Τηναγόρα για την αµαρτωλή πράξη που ήρθε να κάνει στο
πορνείο:
Κ παρε λοιπον ς κ σ κα στρ φου στ ν δ ν σου,
µηδ µο δ δης πλ α καϊµ ν, φ ντη, στ ν Θε ν σου !
Τ ν κερδ σης π µ ν; Β λε στ λογισµ σου
ν τυχεν σ ν µ ν τον παιδ δικ σου !
Τ ν πρ κα τ ν µ τρητον β λε την γι δικ σου,
κα ς µ πον ση δυνατ κ µ ναν ψυχ σου! »
422
Μάλιστα αυτή η ευγλωττία της ηρωίδας,καθώς και η σωφροσύνη της,τονίζεται από

τον ποιητή-αφηγητή στο αµέσως επόµενο δίστίχο:
Ηξευρεν κακ τυχος τις καλ ν λ γη,
τ ν Τηναγ ραν καµε κα µετ α τε νην κλα γει
423
Πίνακας συχνότερων φωνηέντων στη ρίµα
Φ2
Α Ε Ι Ο ΟΥ
Α X I 29 IV 17 X X II147 X I 34 IX 39 :LV II 267
Ε X 49 III 4 X X I 125 V III 41 IX 12 :LI 231
Φ1 Ι ΧV 49 V 13 X IX 121 V III 16 X 49 :LV II 248
Ο V II 44 - - V III 59 IV 23 XI 36 :X X X 162
ΟΥ II 5 II 11 II 16 II 3 II 5 :X 40
X LV 176 X IV 45 LX V II468 X X X III117 X LI 141 :CCV 947
424
Ριµάριο
Ο αλφαβητικός πίνακας οµοιοκαταληξιών της Ριµάδας ακολουθεί το σύστηµα που

εφαρµόζει και η Φιλιππίδου (1986) για την εξέταση της ρίµας στη Θυσία. Οι τελευταίες
λεκτικές ενότητες των διστίχων κατατάσσονται σύµφωνα µε τη φωνητική αξία της ρίµας
τους,ή,ακριβέστερα,σύµφωνα µε την αλφαβητική σειρά της φωνολογικής ορθογραφίας της
ρίµας. Προτεραιότητα έχει το τονισµένο φωνήεν της προτελευταίας συλλαβής του στίχου
(αυτό που δηλώνεται στον προηγούµενο πίνακα συχνοτήτων µε το σύµβολο Φ1),ακολουθεί
το φωνήεν της άτονης τελευταίας συλλαβής του στίχου (σύµβολο Φ2), και τελικά
υπεισέρχονται τα σύµφωνα ή συµπλέγµατα συµφώνων που ακολουθούν τα δύο φωνήεντα.
Σηµειώνουµε την αφαίρεση, την κράση ή συναίρεση µόνο όταν τα φωνητικά αυτά
φαινόµενα γίνονται ανάµεσα στις δύο τελευταίες συλλαβές του δεκαπεντασύλλαβου. Έτσι
γράφουµε, λ.χ., πού ’σα, πο ’τον, κτλ., αλλά δράµα αντί ’δράµα, στάθη αντί π στάθη,
κράτει αντί ’κράτει,κτλ.
Tα δίστιχα που παρουσιάζουν κάποιo είδος ατελούς οµοιοκαταληξίας κατατάχθηκαν
στο ριµάριο σύµφωνα µε τη φωνητική κατάληξη του πρώτου τους στίχου. Με σταυρό
σηµειώνονται µόνο τα µη νόµιµα ανοµοιοκατάληκτα ζεύγη (βλ.προηγούµενο κεφ.,«ατελείς
ρίµες» ε).Οι τύποι µε αστερίσκο προέρχονται από διόρθωση.
425
Ριµάριο
Α –Α
ΑΒΑ διάβα – σκλάβα 1371-2
ΑBΜΑ θα µα – κλάµα 195-6
ΑΓΡΑ σκοτεινάγρα – µελάγρα 1517-8
ΑΚΙΑ ξυλαράκια – χαράκια 337-8
ΑΜΑ ντάµα – κάµα 1657-8 πράµα – δράµα 499-500,909-10
δράµα – κλάµα 1529-30
κλάιµα – δράµα 363-4
πράµα – γράµµα 127-8,151-2,377-8,597-8
ΑΜΑΣ καρδιά µας – παιδιά µας 1445-6
ΑΝΤΣΑ τάντσα – κάλτσα 417-8
ΑΡΙΑ καθάρια – καµάρια 1653-4 µαργαριτάρια – λιθάρια 711-2
καθάρια – κοντάρια 123-4 µαργαριτάρια – παλικάρια 1297-8
κοντάρια – παλικάρια 103-4,727-8 ψάρια – παλικάρια 307-8
ΑΣΑΝ ρδινιάσαν – πιάσαν 695-6
ΑΤΑ ’Αρχιστράτα – στράτα 705-6,1157-8,1635-6
στράτα – ’Αρχιστράτα 473-4,1759-60
ΑΨΑΝ ποκλάψαν – θάψαν 1173-4
Α –Ε
A ∆EΣ δουλευτάδες – µάδες 323-4 προξενητάδες –ληστάδες 627-8
ληστάδες – τινάδες 1425-6 µάδες – µαθητάδες 955-6
παραξενάδες – µιράδες 641-2
ΑΜΕ ριάµε – φ µε 249-50
ΑΣΕ φικρ σαι – να ’σαι 491-2 θαυµ σαι – νά ’σαι 391-2
δηγ σαι – φοβ σαι 1695-6 φοβ σαι – νά ’σαι 273-4
A ΣΤΕ τεκνολογ στε* – λογ στε 1277-8
ΑΤΕ δηγ ται – µοιρολογ ται 1379-80 µοιρολογ ται – παραπον ται 299-300
δηγ ται – φικρ ται 1321-2 παραπον ται – παρν ται 873-4
θυµ ται – γρικ ται 1057-8 σπλαγχν τε – νεργ ται 1663-4
Α –Ι
ΑΒΙ διάβη – λάβει † 1229-30
καράβι – λάβη 1079-80
ΑΓΙ πάγη – σφάγη 653-4
ΑΓΙΣ πάγης – φάγης 231-2
ΑΖΙ νεβάζει – γοράζει 1287-8 θαυµάζει – λογιάζει 489-90
βαριαναστενάζει – τιµάζει 645-6 κράζει – ρδινιάζει 685-6
βαριαναστενάζει – κράζει 995-6 ρδινιάζει – λογαριάζει 675-6
βιάζει – σουσουµιάζει 33-4 λογιάζη – σουσουµιάζη 681-2
διαβάζει – λογαριάζει 969-70 χειµάζη – χαλάζι 893-4
διαβάζει – λογιάζει 561-2
426
Ριµάριο
ΑΘΙ µεταστάθη – πάθη 635-6 µάθη – χάθη 197-8,1013-4

µεταστάθη – µάθη 823-4 πάθη – ναστάθη 1771-2
στάθη – δάρθη 1453-4 πάθη – µεταστάθη 751-2
χάθη – τυφλάθη 905-6 πάθη – στάθη 293-4
χάθη – µάθη 801-2 πάθη – χάθη 381-2
χάθη – στάθη 1449-50 πάθη – µάθη 445-6,1857-8
µάθη – πάθη 983-4 πάθη – παραπάρθη 453-4
ΑΘΙΣ µάθης – κατάρθης 1865-6 πάθης – κατάρθης* 279-80
ΑΚΙ δαµάκι – παλικαράκι 203-4 ψαράκι – δουµάκι 373-4
δαµάκι – φαρµάκι 559-60
ΑΛΙ γάλι – βάλει 395-6 µεγάλη – ζάλη 673-4,1103-4,1267-8
ζάλη – βάλη 89-90 µεγάλη – κάλλη 1135-6
ζάλη – κεφάλι 925-6 µεγάλη – κεφάλι 971-2
µεγάλη – ναθιβάλει 1603-4 περιγιάλι – βάλη 951-2
ΑΜΙ κάµη – δράµη 179-80,189*-90,871-2,1027-8,1355-6,1835-6
κάµη – καλάµι 73-4
ξεδράµει – καλάµι 173-4
ΑΜΙΣ δράµης – κάµης 687-8
ΑΝΙ ποθάνη– παθάνη* 1495-6 βγάνει – ναθιβάνει 1113-4
ποθάνη – ναθιβάνη 1813-4 φάνη – ποθάνη 1015-6
ποθάνη – γιάνη 659-60 φάνη – βάνει 1361-2
βάνει – πιάνει 761-2 µαθάνη – ποθάνη 507-8
βοτάνι – γιάνη 989-90 περιλαµπάνει – πιάνει 1769-70
βγάνει – βάνει 313-4 σφάνει* – φθάνει 177-8
ΑΞΙ πατάξη – πειράξη 309-10 σφάξη - λλαξη 1377-8
πειράξη – λλαξη 885-6
ΑΞΙΝ τάξην – πράξην 1773-4
ΑΡΙ βάρη – χάρη 1661-2 παλικάρι – θάρρει 741-2
θάρρει – σουνάρη 495-6 σουνάρη – θάρρει 497-8
θάρρει – χάρη 1747-8 σουνάρει – φεγγάρι 477-8
ζευγάρι – λογάρι 1261-2 σιτάρι – χάρη 1837-8
ζευγάρι – περδικάρει 155-6 στάρι – πάρη 247-8
θάρρη – καµάρι 137-8 τζουστράρη – παλικάρι 669-70
κλωνάρι – χάρη 1415-6 φεγγάρι – χάρη 287-8
κοντάρι – παλικάρι 721-2 χάρη – βάρη 1339-40
κοντάρι – χάρη 697-8 χάρη – βάρι 1629-30
λογάρι – καµάρι 963-4 χάρη – Γεννάρη 1887-8
λογάρι – µαργαριτάρι 967-8 χάρη – καµάρι 1429-30
λογάρι – πάρη 1463-4 χάρη – κλωνάρι 1599-1600
παζάρι – δοξάρι 1399-1400 χάρη – κουρσάροι 1719-20
παλικάρι – κοντάρι 701-2 χάρη – µαργαριτάρι 1187-8
παλικάρι – λιοντάρι 715-6 χάρη – πάρη 411-2
παλικάρι – Πάρη 1579-880 χάρη – στάρι 1069-70
πάρη – ζευγάρι 1607-8 χάρη – ψάρι 349-50,365-6
πάρη – λογάρι 1035-6 ψάρι – πάρη 283-4
427
Ριµάριο
ΑΡΘΙ κατάρθη – πάθη 1873-4

ΑΣΙ πολογιάσει – γεράση 615-6 φ σι – διαβάση 255-6
βραδιάση – γελάση 1373-4 φ σι – πιάση 471-2
λογιάση – λογαριάση 709-10 φθάση – διαβάση 131-2
π σι – φ σι 769-70 φθάση – φ σι 369-70
π σι – χαλάση 1677-8 φτάση – χαλάση 51-2
περάση – ρδινιάση 707-8,1213-4 χάση – σπάση 229-30
σουσουµιάζει – µοιάζει 785-6 χάση – φτάση 329-30
ΑΣΙΣ ξεχάσης – χάσης 389-90
χάσης – νροπιάσης 639-40
ΑΣΤΙΣ λικι ς της – συντροφιά της 1133-4
ΑΤΙ κράτει – παλάτι 771-2 παλάτι – κράτει 403-4,623-4
κρεβάτι – κράτει 529-30 παλάτι – κρεβάτι 555-6
παλάτι – ποκράτει 519-20,1605-6 χωριάτη – κράτει 1231-2,1705-6,1733-4
ΑΤΙΣ βάσανά της – σωθικά της 1413-4 µοναξά της – µαλλιά της 1167-8
λευθεριά της – καρδιά της 1511-2 συντροφιά της – µορφιά της 475-6
κοιλιά της – δουλειά της 1209-10 χωριάτης – δουλειά της 1257-8
µαλλιά της – ρδινιά της 1039-40
ΑΧΙ νά ’χη – µάχη 1783-4
ΑΨΙ κλάψη – βλάψη 321-2 κάψη – νάψη 521-2
Α –Ο
ΑΘΟ πάθω – κατάρθω 267-8
ΑΘΟΣ πάθος – λάθος 843-4
ΑΛΟ λλο – ναθιβάλω 219-20,1601-2 ναθιβάλω – βάλω 27-8
λλο – µεγάλο 1189-90,1407-8,1667-8
ΑΛΟΝ λλον – µεγάλον 1557-8
ΑΜΟΣ Πριάµος – γάµος 1585-6
ΑΝΟ πάνω – ναθιβάνω 8-9 ρουφιάνο – πάνω 1611-2
πάνω – ποθάνω 243-4 ρουφιάνω – πάνω 1320-1
πάνω – χάνω 1507-8 τυράννο – παθάνω 1531-2
ρουφιάνο – ναθιβάνω 1305-6
ΑΡΟΣ θάρρος – Χάρος 1593-4
ΑΡΧΟΝ ρχον – πολεµάρχον 185-6
ΑΣΟ δινιάσω – νεβάσω 1205-6
φτάσω – µοιράσω 1781-2
ΑΤΟ κάτω – µαντάτο 1751-2 µαντάτο – κάτω 1199-1200, 1439-40,
κάτω – χαιρετ το 1561-2 1595-6,1745-6
µαντάτο – καµ το 1725-6 φουσάτο – κάτω 1623-4
ΑΤΟΝ δηγ τον – φουκρ τον 839-40 παρηγορ τον – βρουχ τον 383-4
δηγ τον – φικρ τον 1757-8 ρωτ τον – δηγ τον 1707-8
θυµ τον – ρν τον 83-4
428
Ριµάριο
Α – ΟΥ
ΑΖΟΥΝ µοιράζουν – δινιάζουν 679-80
ξάζουν – ξοδιάζουν 1431-2
ΑΘΟΥΝ µάθουν – πάθουν 1679-80
ΑΜΟΥ πεθυµιά µου – καρδιά µου 637-8 πεθυµιά µου – γερατειά µου 1779-80
µαστορά µου – πεθυµιά µου 633-4 συντροφιά µου – γερατειά µου 1797-8
πεθυµιά µου – ρρωστιά µου 573-4 συντροφιά µου – παρηγοριά µου 855-6
ΑΝΟΥ ρουφιάνου – πάνου 1509-10
ΑΝΟΥΝ βγάνουν – βάνουν 1285-6
ΑΝΤΟΥ ξάν του – φεντιάν του 1853-4
ΑΣΟΥ φεντιά σου – συντροφιά σου 275-6 δουλεία σου* – µιλιά σου 1491-2
φεντιά σου – ρδινιά σου 145-6 κοντά σου – µαλλιά σου 327-8
φεντιά σου – ε γενειά σου 1335-6 δουλειά σου – λευθεριά σου 1521-2
δουλειά σου – καλλιά σου 1519-20 συντροφιά σου – φεντιά σου 245-6
ΑΣΟΥΝ νταφιάσουν – ξοδιάσουν 927-8 σκολάσουν - ρδινιάσουν 755-6
ράσσουν – µοιράσουν 1283-4 φτάσουν – φτιάσουν 1249-50
ΑΤΟΥ φεντιά του – ξιά του 455-6 νοµά του – συντροφιά του 1847-8
φεντιά του–συντροφιά του 479-80,1433-4 νοικοκερά του – γερατειά του 1855-6
δουλειά του – καρδιά του 1275-6 συντροφιά του – ρδινιά του 191-2
ε γενειά του – γενιά του 745-6 φαµελιά του - ρδινιά του 1743-4
ε γενειά του – µοναξά του 845-6 χαρτιά του – συντυχιά του 175-6
νεργειά του – νοµά του 1597-8 χαρά του – λευθεριά του 805-6
ΑΤΟΥΣ ε γενειά τους – ρδινιά τους 931-2 συντροφιά τους – ε γενειά τους 781-2
συντροφιά τους – πανεµιά τους 1021-2
* * *
Ε –Α
ΕBΓΑΝ δε γαν – κοντε γαν 883-4 πιστε γαν – κλα γαν 1273-4
ΕΛΑ κασέλα – µέλλα 959-60 κασέλα – κοπέλα 923-4,965-6,1641-2
κασέλα – φέλα 949-50
ΕΜΑ α µα – πνέµα 993-4
ΕΝΑ ναπαµένα – σένα 1301-2 καµωµένα – παραδαρµένα 117-8
νιµένα – γραµµένα 579 -80 καµωµένα – µένα 301-2
γέννα – παρθένα 1357-8 καϊµένα – παθηµένα 459-60
µένα – γραµµένα 625-6 µένα – καϊµένα 1545-6
µένα – ξένα 359-60 µένα – καµωµένα 1293-4
µένα – συνεργασµένα 1029-30 µένα – πραγµένα 1181-2
µένα – δουλεµένα 1693-4 µένα – πρικαµένα 1235-6
να – µένα 93-4 ξένα – κανένα 1423-4
πηαίνα – νιµένα 881-2 παρθένα – µένα 1363-4
σένα – µένα 1387-8 παρµένα – κανένα 1263-4
σένα – ξένα 851-2 σένα – κανένα 1365-6
σένα – µένα 1121-2 σένα – µένα 269-70
καµωµένα – θεµένα 133-4 συντροφιασµένα – στολισµένα 1183-4
429
Ριµάριο
φθαισµένα – σένα 1689-90

ΕΡΑ έρα – µέρα 405-6 θυγατέρα – µέρα 1753-4
µέρα – έρα 541-2 θυγατέρα – µέρα 387-8
µέρα – πατέρα 1037-8 µέρα – χέρα 517-8
µέρα – φέρα 1447-8 χέρα – έρα 311-2,461-2
ΕΡΙΑ δηνέρια – χέρια 1303-4
χέρια – δηνέρια 1571-2
ΕΡΝΑ πα ρνα – φέρνα 423-4
ΕΣΑΝ φελέσαν - ρέσαν 81-2
ΕΨΑΝ δουλέψαν – µισέψαν 1739-40
Ε –Ε
ΕΜΕ παρηγόρησέ µε – σκέπασέ µε 1817-8
ΕΝΕΣ θεµένες – κρεµασµένες 147-8
προβαρισµένες – τιµηµένες 699-700
ΕΡΕΣ παντιέρες – µαχα ρες 767-8
Ε –Ι
ΕΒΓΙ πιµελεύγη – γυρεύγει 1051-2 µισεύγει – γυρεύγη 397-8
λατρεύγη – ναπευγη 1125-6
ΕBΙ γυρεύη – φεντεύει 1207-8 σέβη – κατέβη 171-2
ρµηνεύει – γυρεύη 1041-2 συνέβη – κατέβη 121-2
σέβη – κατέβη 1083-4 δηγεύει – δασκαλεύη 1131-2
ΕΒΙΣ σέβης – κατέβης 241-2 παντρεύεις – γυρεύης 1203-4
γυρεύεις - δεύεις 825-6
EΒΡI ε ρη – ξεύρει 431-2
ξεύρει – νά ’βρη 643-4
ΕΒΡΙΣ ξεύρεις – τό ’βρης 629-30
ΕΓΙ λέγη – δασκαλεύγη 1291-2 κλαίγει – λέγει 75-6,1327-8
λέγη – κλαίγει 1333-4,1349-50 κλαίγη – λέγει 277-8,1233-4
λέγει – µνέγει 1395-6 κλαίγει – δεύγει 943-4
ΕΘΙ ε ρέθη – στέθη 1007-8
ΕΚΤΙ προσεδέκτη – περιπλέκτη 1749-50
προσεδέκτη – δέκτη 1073-4
ΕΛΙ στέλλει – κοπέλι 1369-70
στέλλει – φίλοι † 979-80
ΕΛΝΙ στέλλει* – θέλει 433-4
ΕΝΙ ναγκεµένη – πεθαµένη 547-8 ξωµένη – γουµένη 1049-50
ναπαµένοι – καλοκαρδισµένοι 773-4 ξωµένη – ε λογηµένη 1195-6
νιµένη– κατεβαίνει 427-8 πεθαµένη – συµπαθηµένη 917-8
νιµένει– µπαίνει 1353-4 ποθαµένη – βγαλµένη 1573-4
νιµένει– χορταίνει 739-40 ποθαµένη – ξορισµένη 1547-8
430
Ριµάριο
ποθαµένη – σκοτωµένη 1701-2 κακοτυχυµένη – βγαµένη 1417-8

ρρωστηµένη – πεθαµένη 1139-40 κατεβαίνει – σηµαίνει 1501-2
φτουµένη – καϊµένοι 809-10 κινηµένη – νιµένη 1227-8
βγαίνη – πηαίνη 957-8 κρατηµένοι – συγκλεισµένοι 1109-10
γκαστρωµένη – βαρεµένη 1787-8 κριµένη – χαϊµένη 303-4
γκαστρωµένη – φκαριστηµένοι 777-8 µπαίνει – νιµένει 1437-8
γουµένη – ποθαίνει 1047-8 ξορισµένη – τυραννισµένη 1761-2
διαβαίνει – µαθαίνει 1221-2 πηαίνη – νιµένει 849-90,1117-8
διαβασµένοι – ξαπλωµένη 45-6 πονεµένη – βαλµένη 1381-2
βγαίνει – πηαίνει 1671-2 συγκριµένοι – δουλωµένοι 465-6
γουµένη – ξορισµένη 1033-4 συµβαίνει – γουµένη 1639-40
θαµµένη – καταλυµένη 57-8 τελειωµένη – κερδεµένη 753-4
θαµµένη – συµπαθηµένη 1271-2 τιµηµένη – τιµωµένη 1191-2
θλιµµένη – καϊµένη 947-8 τυχαίνει – νιµένει 1489-90
θλιµµένοι – καϊµένοι 193-4 τυχαίνει – ποµένη 1459-60
καϊµένη – ποθαµένη 907-8 τυχαίνει – συµβαίνει 1839-40
καϊµένη – συµβαίνει 1153-4 φαγωµένη – χωνεµένη 1383-4
καϊµένη – µπερδεµένη 537-8 χαριτωµένη – ζητηµένη 61-2
καϊµένοι – ποθαµένοι 135-6
ΕΡΙ µαχαίρι – φέρη 1375-6 φέρη – χέρι 217-8
µέρη – φέρη 375-6 φέρη – µέρη 457-8
µεσιµέρι – µέρη 351-2
ΕΡΝΙ ναφέρνει – νιµένει 141-2 σέρνη * – παραδέρνη 435-6
παίρνει – φέρνει 1017-8 φέρνει – σέρνει 1525-6
σέρνει * – φέρνει 25-6
ΕΣΙ ρέση – φελέση 1885-6 παινέσει – ρέση 493-4
λέσι – καλέση 235-6,1485-6 πέση – µπερδέση 523-4
ΕΣΙΣ µπορέσης – στέσης 1829-30
θέσης – δώσης † 71-2
ΕΦΤΙ νειρεύτη – ξαγρεύτη 1617-8
ΕΧΙ νατρέχει – βρέχει 657-8 µετέχη – κατέχει 407-8
χει – χη 97-8 µετέχει – κατέχει 531-2
χει – µετέχει 23-4* µετέχει – τρέχη 1389-90
χει – τό ’χη 1587-8 περιτρέχει – χει 1483-4
κατέχει – πεχει 39-40 τρέχει – παντέχει 1859-60
κατέχει – χει 831-2 τρέχει – τό ’χει 1559-60
κατέχει – µετέχει 945-6
ΕΧΙΣ κατέχης – πεχης 565-6 ξετρέχεις – κατέχεις 835-6
µετέχεις – χεις 37-8
ΕΧΝΙ τέχνη – διώχνει † 1867-8
ΕΨΙ ναθρέψη – παντρέψη 1159-60 µισέψη – συµπεθερέψη 149-50
ναµελέψη – γυρέψη 1827-8 προξενέψη – παντρέψη 545-6
γιατρέψη – στρέψη 467-8 στρέψη – ξεδουλέψη 1289-90
µισέψη – γέψη 469-70 στρέψη – παντρέψη 1435-6
µισέψη – πέψη 859-60 στρέψη – πέψη 553-4
431
Ριµάριο
ΕΨΙΣ γιατρέψης – ντρέψης 1001-2

λαθρέψης – ναθρέψης 1123-4
Ε –Ο
EΒΡO ε ρω – ξεύρω 829-30
ΕΝΟ νιµένω – γλυτωµένο 569-70 συµπαθηµένο – µαθηµένο 1893-4
ποµένω – ποθαίνω 853-4 στολισµένο – χρυσωµένο 1269-70
βγαίνω – νιµένω 1523-4 Τεµένο – ποθαίνω 1891-2
καµωµένο – µαρµαρένο 1171-2 χαριτωµένο – γαπηµένο 1791-2
ΕΝΟΝ πρικαµένων – νηµπορεµένων 1831-2
πρικαµένων – µαυροφορεµένον 1081-2
ΕΝΟΣ ναπαµένος – ξιωµένος 109-10 λαβωµένος – ποθαµένος 317-8
ναπαµένος – πρικαµένος 743-4 µαθηµένος – ποµουδιασµένος 487-8
γραµµατισµµένος– κερδεµένος 129-30 µαθηµένος – καϊµένος 889-90
δοσµένος – ποθαµένος 199-200 µαθηµένος – καµωµένος 419-20
γδηµένος – καϊµένος 355-6 µαθηµένος – ζαρωµένος 325-6
ξεγδαρµένος– καµωµένος 319-20 µαθηµένος – ξορισµένος 353-4
θεµένος –καµωµένος 331-2 ξετελειωµένος – µαθηµένος 119-20
καϊµένος – µαθηµένος 399-400 πρικαµένος – ποθαµένος 281-2
καϊµένος – πνιµένος 333-4,1815-6 σκοτισµένος – µαργωµένος 1699-1700
καϊµένος – πρικαµένος 539-40 φορτωµένος – καϊµένος 1541-2
καταραµένος – συνεργασµένος 63-4 χαριτωµένος – βαθυλογησµένος 1307-8
ΕΡΝΟ σέρνω – παραδέρνω 1099-1100
ΕΣΟ πέσω – θέσω 69-70
ΕΧΟ κατέχω – µετέχω 837-8
ΕΨΟ γιατρέψω – κηδέψω 987-8 διαφορέψω –στρέψω 1397-8
γυρέψω – καλογερέψω 1023-4 ρµηνέψω – πέψω 803-4
Ε – ΟΥ
ΕΛΟΥΝ θέλουν – µέλλουν 933-4
ΕΝΟΥ πληθαίνου – πηαίνου 617-8
ΕΝΟΥΝ νιµένουν – πογένουν 817-8
νιµένουν – διαβαίνουν 1723-4
ΕΝΟΥΣ χαριτωµένους – ξιωµένους 413-4
ΕΡΟΥ καρτέρου – ταχυτέρου 1713-4
ΕΣΟΥ ποτέ σου – µετά σου †1833-4
EΥΣΟΥΝ λατρεύσουν – ναθρεύσουν 901-2
ΕΧΟΥΝ παντέχουν – τρέχουν 1247-8
χουν – τρέχουν 1675-6,1807-8
ΕΨΟΥΝ χορέψουν – ναγυρέψουν 429-30
* * *
432
Ριµάριο
Ι –Α
ΙΑ ’Αντιοχεία – τειχία 1845-6 ε χαριστία – τειχία 1741-2
ρρωστία – α τία 1691-2 µελωδία – ε ωδία 1503-4
κατοικία – κληρονοµία 1063-4 µυρωδία – ε ωδία 17-8
πανεµία – κληρονοµία 875-6 µιλία – συντελεία 915-6
ΙΑΝ ’Αντιοχείαν – τυχίαν 47-8 σωτίαν – µαρτίαν 67-8,87-8,163-4
’Αντιοχείαν – ε τυχίαν 211-2 δυναστείαν – νηστείαν 49-50
ΙΓΑΝ π γαν – ρήγαν 441-2
Ι∆Α ∆ιονίδα – δα 1179-80
ε δα – πήδα 425-6
Ι∆ΙΑ παιγνίδια – πιτήδεια 765-6
ΙΘΙΑ λήθεια – βοήθεια 587-8
ΙΚΑ πνιγ κα – βγ κα 1089-90 χαθ κα – ξοριστ κα 1879-80
πο κα – βγ κα 225-6
ΙΚΑΝ γνωριστ καν – ε ρεθ καν 1665-6 στραφ καν – γευτ καν 1115-6
ε ρεθ καν – βγ καν 1627-8 συµπιαστ καν – πρίκαν 525-6
βγ καν – ε ρ καν 1255-6 συνακτ καν – ε ρεθ καν 1583-4
µαζωκτ καν – ε ρεθ καν 677-8 ε ρ καν – σφαλιστ καν 819-20
πο καν – βγ καν 725-6 χαρ καν – πρίκαν 1785-6
ΙΚΤΑ νύκτα – ρίκτα 285-6
ΙΜΑ πιθύµα – κρίµα 511-2 ρίµα – πεθύµα 775-6
πεθύµα – σχ µα 693-4
ΙΜΑΣ παιδί µας – ντροπή µας 1201-2
ΙΝΑ κε να – µπροσκύνα 929-30 σεντίνα – πείνα 1481-2
ρηγίνα -κολα να 717-8
ΙΞΑΝ παντ ξαν – δε ξαν 543-4
ΙΡΑ κακοµοίρα – σύρα 1337-8 σωτήρα – µοίρα 1861-2
π ρα – µοίρα 1253-4
ΙΣΑΝ γρικ σαν – κιν σαν 723-4 κιν σαν – γνωρίσαν 535-6
γυρίσαν – καλαφατίσαν 935-6 ντύσαν – κινήσαν 439-40
γυρίσαν – σαν 485-6
Ι –Ε
ΙΘΕΣ κε θες – σπίθες 729-30
ΙΚΕ µπ κε – βγ κε 1841-2,1825-6 πο κε – φ κε 1003-4
µπ κε – βγ κε 1147-8 πο κε – µπ κε 105-6
ξαφ κε – πο κε 887-8
ΙΝΕΣ κε νες – µ νες 159-60 φίνες – κε νες 689-70
ΙΡΕ σύρε – π ρε 1581-2
433
Ριµάριο
ΙΤΕ ργ τε – βγ τε 1467-8 καρτερε τε – χαρε τε 789-90

καρτερε τε – πε τε 549-50
Ι –Ι
ΙΓΙ λίγη – φύγη 31-2
Ι∆Ι βλησίδι – δίδη 1359-60 δίδει – παραδίδει 557-8,1527-8
ΙΖΙ νεντρανίζει – γυρίζει 1505-6 γονατίζει – ρχίζει 237-8,503-4
µποδίζης – ποχωρίζης 647-8 γονατίζει – ρχινίζει 1245-6
ρχίζει – γυρίζει 1565-6 γυρίζη – κουµπίζη 1409-10
ρχινίζει – γυρίζει 795-6 γυρίζει – ρχίζει 111-2
ρχινίζει – ξεσκίζει 861-2 καθίζει – ρχινίζει 357-8,1513-4
φρίζει – ρχίζει 165-6 καθίζει – γυρίζει 443-4,1471-2
γνωρίζη – ναγυρίζη 1803-4 παρακαθίζει – παραστρατίζει 1225-6
γνωρίζει – γονατίζει 757-8
ΙΖΙΣ βασανίζης – διακονίζεις 401-2
ΙΘΙ παµπήθη* – στήθη 605-6 κινήθη – βύθη 7-8,161-2
δηγήθη – κινήθη 1625-6 φοβήθη – βύθη 265-6
βουλήθη – βύθη 1493-5 στήθη – βύθη 305-6
θυµήθη – ντύθη 1801-2
ΙΝΙ γίνη – ποµείνη 205-6 γριοσύνη* – λεηµοσύνη 291-2
γίνη – Μυτιλήνη 1477-8 κείνη – γίνη 1643-4
κε νη – καλοσύνη 1111-2 κείνη – καλοσύνη 59-60
κε νη – µείνη 1775-6 ταπεινοσύνη – ποµείνη 505-6
καλοσύνη – δικαιοσύνη 201-2 ταπεινοσύνη – λεηµοσύνη 1419-20
καλοσύνη – κακοσύνη 891-2 σπλαγχνοσύνη – καλοσύνη 1575-6
καλοσύνη – Μυτιλήνη 1281-2
ΙΝΙΣ πίνης – χύνης 1295-6
ΙΞΙ νοίξη – πνίξη 593-4 πνίξη – ρίξη 449-50
δείξη – µπήξει 169-70
ΙΞΙΣ δείξης – νοίξης 1451-2
ΙΠΙ λείπει – λύπη 1085-6
ΙΡΙ µοναστήρι – γιαστήρι 1031-2,1621-2 σύρη – παραδείρη 107-8,114-5
ΙΣΙ ναστήση – κτίση 1589-90 γρικήση – ξεδιαλύση 95-6
ργήση – βλογήση 763-4 γρικήση – γυρίση 619-20
ρχίση – γρικήση 1703-4 δύση – κτίση 11-2
φήση – βουλήση 921-2 νεργήση – γυρίση 1497-8
φήσει – γυρίσει 1549-50 κακοκαρδίση – µιλήση 509-10
φήση – µιλήση1535-6 κινήση – γεννήση 13-4
φήση – ποίση 661-2,1793-4 κρίση – βρύση 1567-8
φήση – ξανακυλήση 651-2 µιλήσει – βλογήσει 671-2
βασανίση – ξορίση 4-5 µιλήση – γρικήση 793-4
γεννήση –ξεψυχήση 895-6,1095-6 µιλήση – καταλύση 1473-4
γνωρίση – ε χαριστήση 1311-2 µιλήσει – ξαφήση 621-2
γνωρίση – χαιρετήση 1767-8 µιλήση – ξεψυχήση 1163-4
434
Ριµάριο
ντύση – ποίση 437-8 συµπαθήσει – ξεκαθαρίση 41-2

ξεπατήσει – γλυστρήσει 1427-8 τιµήση – κοιµήση 975-6
ξορίση – φανήση 271-2 τραγουδήση – καλοκαρδίση 1499-1500
παρηγορήση – γυρίση 515-6 φύση – γυρίση 1421-2
ποίση – κινήση 585-6 φύση – µιλήση 1137-8
πολεµήση – καταλύση 527-8 φύση – ποίση 35-6
προσκηνήση – ποίση 1631-2 φύση – δύση 747-8
ΙΣΙΣ ργήσης – φήσης 1619-70 µιλήσης – ργήσης 815-6
ργήσης – γυρίσης 167-8 ρίσης – ζήσης 799-80
ργήσης – ξεψυχήσης 1243-4 ποίσης – καταντήσης 1315-6
γεννήσης – κινήσης 867-8 φύσης 953-4
γρικήσης – ξεκαθαρίσης 157-8 χαρίσης – ποίσης 1299-80
λιγοθυµήσης – βλασφηµήσης 1863-4
ΙΣΚΙ κανίσκι – βρίσκη 1821-2
ΙΤΙ πρεσβύτη – Κρήτη 1889-90
ΙΤΙΣ γονή της – ζωήν της 1551-2 ρεξή της – δική της 575-6
γραφή της – ρεξή της 595-6 παιδί της – τιµή της 1265-6
δική της – προσευχή της 1061-2 τιµή της – ντροπή της 1647-8
ζωή της – δική της 1165-6 ψυχή της – ποταγή της 1043-4
κελί της – παιδί της 1065-6
ΙΧΙ τύχη – πετύχη 609-10
τύχη – πιτύχη 1317-8
ΙΧΝΙ παντύχνει – ρίχνει 735-6
ΙΨΙ λείψει – θλίψη 1443-4
θλίψη – λείψη 223-4,371-2
Ι –Ο
ΙΖΟ γνωρίζω – γυρίζω 613-4,1151-2
ΙΝΟ κε νο – φήνω* 1555-6
κε νο – πόνο † 1737-8
ΙΝΟΝ κε νον – φίνον 1820-1
ΙΝΟΣ δε νος* – κε νος 1515-6
ΙΡΟ σύρω – Τύρο 3-4
Τύρο – γύρο 115-6,797-8
ΙΣΟ βαπτίσω – φήσω 1101-2 καταντήσω – ξεψυχήσω 1385-6
διαλαλήσω – ρχίσω 143-4 µιλήσω – ρωτήσω 827-8
ζήσω – ξεψυχήσω 1465-6
ΙΤΟΝ θωρε τον – πο ’τον 1649-50
ΙΧΟΝ στίχον – τοίχον 91-2
Ι – ΟΥ
ΙΖΟΥΝ γνωρίζουν – τριγυρίζουν 703-4 καθίζουν – ρχινίζουν * 713-4
νειδίζουν – κοπανίζουν 1537-8
435
Ριµάριο
ΙΖΜΟΥ λπίς µου – ζωή µου 1313-4

ΙΚΤΟΥ µεσανύκτου – ρίκτου 939-40
ΙΜΟΥ βουλή µου – ε χή µου 663-4 κεφαλή µου – γυνή µου 153-4
γυνή µου – συµβουλή µου1097-8 ρεξή µου – ζωή µου 65-6
γυνή µου – ψυχή µου 1645-6 ψυχή µου – ζωή µου 1569-70
δική µου – ζωή µου 567-8 ψυχή µου – παντοχή µου 1543-4
ζωή µου – ψυχή µου 347-8,1457-8
ΙΝΤΟΥ ζωήν του – ψυχήν του 571-2 κορµίν του – ζωήν του 227-8
ζωήν του – ργήν του 55-6
ΙΝΤΟΥΣ τιµήν τους – ζωήν τους 101-2
ναγάλλιασήν τους – καρδιά τους † 1755-6
ΙΡΟΥ κωλοσύρου – γύρου 1613-4
ΙΣΟΥ βοηθήσου – ψυχή σου 1871-2 δική σου – ζωή σου 1161-2
βουλή σου – ε χή σου 869-70 ζωή σου – τιµή σου 655-6
δική σου – βουλή σου 863-4 ρεξή σου – τιµής σου 631-2
δική σου – ψυχή σου 1347-8 ποταγή σου – βουλή σου 1683-4
ΙΣΟΥΝ βαπτίσουν – κινήσουν 1107-8 ζήσουν – ποίσουν 1881-2
γνωρίσουν – ρχίσουν 691-2 λιθοβολήσουν – ξεσκίσουν 1735-6
γρικήσουν – µιλήσουν 583-4
ΙΤΟΥ παντοχή του – ζωή του 913-4 µιλε του – κεφαλή του 1487-8
παντοχή του– ποταγήν του1659-60 παιδί του – ε χή του 1091-2
βουλή του – ζωή του 985-6 παιδί του – ζωή του 1539-40
γυνή του – γονή του 1609-10 προσευχή του – δική του 1637-8
γυνή του – βουλή του 1685-6 τιµή του – ζωή του 911-2
ε χή του – δική του 1843-4 ψυχή του – λαγκί του 335-6
ζωή του – κεφαλή του 99-100 ψυχή του – τιµή του 1805-6
ζωή του – µποµπή του 603-4
* * *
Ο –Α
O ΓΑ στιχολόγα – φλόγα 1403-4
ΟΓΙΑ λόγια – µοιρολόγια 1211-2
µοιρολόγια – λόγια 1411-2
ΟΝΑ σ να – κορόνα 1055-6
κοιλιοπόνα – βουρκ να 1145-6 κολόνα – καµαρ να 733-4
ΟΡΑ πανώρα – τώρα 1331-2
Τηναγόρα – ρα 1655-6
τώρα – χώρα 239-40
χώρα – Τηναγόρα 1325-6,1763-4
χώρα – τώρα 385-6,1217-8,1789-90
χώρα – ρα 207-8,233-4,251-2,393-4,879-80,981-2,1401-2,1479-80,1687-8,
1811-2
ρα – τώρα 1075-6
ρα – χώρα 125-6,263-4,379-80,451-2,787-8,841-2,1533-4,1669-70
436
Ριµάριο
ΟΡΑΣ Τηναγόρας – χώρας 1823-4

Τηναγόρας – ρας 1849-50
ΟΣΑ δόσα – πεντακόσα 719-80
ΟΣΑΝ ποσ σαν – δ σαν 1615-6 σ σαν – σηκ σαν 961-2
βγοδ σαν – στρ σαν 1005-6 σ σαν – σκοτ σαν 213-4
σηκ σαν – σ σαν 1169-70 πισσσ σαν – νασ σαν 937-8
σκοτ σαν – δ σαν 1729-30
Ο –Ι
ΟΘΙ ναγνώθη – γνώθει 581-2 πόθει – παραµπώθει 533-4
σηκώθη – πόθει 759-60 σώθη – ξώθη 1461-2
λευθερώθη – ξελυτρώθη 899-900 ξηλώθη – διορθώθη 611-2
λευθερώθη – δόθη 973-4
ΟΘΙΣ γνώθεις – πενεκρώθης 1141-2
ΟΝΙ πεδουκλώνει – πλακώνει 737-8 φουσκώνει – τιµόνι 289-90
ξεφαντώνει – ποσώνει 783-4
ΟΝΤΙΣ ποχωρισµόν της – ξορισµόν της 941-2
δικόν της – ψυχικόν της 1053-4
ΟΡΙ θώρει – µπόρει 409-10,749-50 φόρει – θώρει 341-2
θώρει – πόρει 295-6 κόρη – µπόρει 731-2
πόρει – θώρει 1251-2
ΟΣΙ ξώση – πληρώση 261-2 σώση – ξεγλυτώση 259-60
γλιτώση – ποξυλώση 903-4 ξεφορτώση – πληρώση 1809-10
γλιτώση – δώση 315-6 πλακώση – σκοτώση 1869-70
γλιτώση – ξελυτρώση 1475-6 πληρώση – δώση 345-6
γνώση – ποδώση 1279-80 πυρώση – γλιτώση 339-40
γνώση – δώση 999-1000 πυρώση – σηκώση 991-2
γνώση – στεριώση 1765-6 σώση – γλιτώση 997-8
δώση – πλώση 1469-70 σώση – δώση/-ει 19-20,139-40
δώση – γλυτώση 1239-40 σώση – θανατώση 1197-8
δώση – διορθώση 563-4 τελειώση – δώση 1727-8
δώση 1731-2 τόση – σώση 415-5
δώση – πληρώση 1323-4 τόση – σκοτώση 1391-2
δώση – σώση 683-4
ΟΣΙΣ πλώσης – δώσης 77-8 σκοτώσης – δώσης 79-80
πλώσης – σώσης 29-30 σκοτώσης – χώσης 1223-4
δώσης – γλιτώσης 361-2 σώσης – δώσης 551-2,577-8
δώσης 649-50 σώσης – θανατώσης 187-8
θανατώσης – σκοτώσης 1237-8 σώσης – σκοτώσης 1709-10
ΟΤΙΣ δικό της – στανικό της 85-6
ρισµό της – δικός της 1011-2
Ο –Ο
ΟΜΟΝ δρόµον – τρόµον 221-2,591-2,847-8,897-8,1087-8
τρόµον – δρόµον 183-4
437
Ριµάριο
ΟΝΟΝ χρόνον – πόνον 1177-8

ΟΠΟΝ νθρώπων – τρόπον 21-2,1193-4
τόπον – νθρώπων 215-6,481-2,791-2
ΟΣΟ ποδώσω – πόσω 1067-8
ποδώσω – σώσω 1717-8,1241-2 δώσω – θανατώσω 1715-6
γλιτώσω – σκοτώσω 1721-2 σώσω – δώσω 253-4,1393-4
διορθώσω – δώσω 665-6 σώσω – σηκώσω 1215-6
δώσω – σώσω 43-4 τόσο – πόσω 501-2
Ο – ΟΥ
ΟΖΜΟΥ δικός µου – κόσµου 599-60 δός µου – φ ς µου 1455-6
κόσµου – µπρός µου 1777-8 φ ς µου – δικός µου 1019-20
ΟΜΟΥ ντίδικό µου – δικό µου 1367-8
µοναχό µου – δικό µου 865-6
ΟΝΜΟΥ γκαρδιακόν µου – δικόν µου 1149-50
ΟΝΣΟΥ δόν σου – Θεόν σου 1343-4 ρισµόν σου – λογισµόν σου 1259-60
ρισµόν σου – δικόν σου 1219-20
ΟΝΤΟΥ δελφόν του – κακόν του 209-10 ξορισµόν του – χαλασµόν του 447-8
λαιµόν του – λογισµόν του 1553-4 δόν του – ρισµόν του 1129-30
λαιµόν του – ρισµόν του 1651-2 ρισµόν του – δικόν του 53-4
µιστόν του – σκολειόν του 1309-10 σκοπόν του – δικόν του 977-8
ΟΝΤΟΥΣ σκλαβ ν τους – στανικόν τους 1883-4
ΟΠΟΥΣ νθρώπους – κόπους 1877-8
ΟΣΟΥ δικό σου – ρισµό του 513-4
δικός σου – σπλαγχνικός σου 1155-6
λογισµό* σου – δικό σου 1345-6
ΟΣΟΥ(Ν) σώσουν – δώσουν 667-8
ξεφαντώσου –σώσου 779-80*
ΟΣΤΟΥ ντίδικός του – χαλασµός του 807-8 µπρός του – γαµπρός του 833-4
τός του – φ ς του 181-2 µπρός του – λογισµός του 1697-8
γαµπρός του – µπρός του 821-2 πατρός του – κριβός του 1591-2
καποτεσινός του – δελφός του 1071-2 φ ς του – µπρός του 343-4
ΟΤΟΥ γκαρδιακό του – δικό του 1127-8
δικό του – ρισµό του 1711-2
προικιό του – ρισµό του 1851-2
* * *
ΟΥ – Α
ΟΥΛΑ ρχοντοπούλα – ρηγοπούλα 1341-2
κασελοπούλα – ρχοντοπούλα 1351-2
ΟΥΣΑ γαπο σα – θωρο σα 1045-6
θωρο σα – παινο σα 1185-6
προσκυνο σα – πού ’σα 1795-6
438
Ριµάριο
ΟΥ – Ε
ΟΥΜΕ ναστορο µε – θυµο µαι 589-90 προσκυνο µε – πο µε 1-2
βρο µε – γευτο µε 367-8 στραφο µε – χαθο µε 1093-4
πικαλο µαι – θυµο µαι 1025-6 χαθο µε – πνιγο µε 919-20
πο µε – βρο µε 813-4
ΟΥΝΤΕ ποχαιρετο νται–µοιρολογο νται 877-8 συγχωρο νται – φιλο νται 297-8
κρατο νται – θυµο νται 257-8 χαιρετο νται – νερωτο νται 1441-2
ΟΥ – Ι
ΟΥΣΙ κο σει – µιλο σι 1329-30 καλο σι – προσκυνο σι 811-2
γευτο σι – ναπατο σι 1105-6 καρποφορο σι – δηγο σι 15-16
νεργο σι –δηγο σι 1577-8 µετρολογο σι – διακονο σι 1405-6
θωρο σι – κο σι 483-4 προσκυνο σι – θωρο σι 1633-4
θωρο σι – κο ση 1563-4 προσκυνο σι – µιλο σι 1681-2
θωρο σι – µιλο σι 421-2 σραφο σι – σταθο σι 1799-1800
θωρο σι – παρηγορο σι 1009-10 σφαγο σι – µιλο σι 607-8
θωρο σι – προσκυνο σι 1059-60
ΟΥΤΙΣ νο της – σκολειο της 1175-6
ΟΥ – Ο
ΟΥΤΟ(Ν) πλο το – πού ’τον 1875-6
το το – πο ’τον 1143-4
ΟΥΤΟΣ πλο τος – το τος 1077-8
ΟΥ – ΟΥ
ΟΥΣΟΥ νο σου – λογισµο σου 463-4
ΟΥΤΟΥ κριβο του – δελφο του 1119-20 λαιµο του – καστελιο του 601-2
γαµπρο του – κυρο του 1673-4 παιδιο του – κορµιο του 857-8
439

Carbonell Sandiago ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΤΗΣ ΤΥΡΟΥ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Carbonell Sandiago ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΣ ΤΗΣ ΤΥΡΟΥ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SANTIAGO CARBONELL

∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

∆ΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙ ∆Ι∆ΑΚΤΟΡΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΙΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Κι ντε µανίζη θάλασσα κα τ καράβι τρέχη

Η µη ευνοϊκή περίοδος που περνούν πρόσφατα, στην εκπαίδευση τουλάχιστον, τα

Στο δεύτερο τόµο συµπεριλαµβάνονται τα υπόλοιπα υπό εξέταση κείµενα,απαραίτητα

Θεσσαλονίκη,∆εκέµβριος 2002 Santiago Carbonell

-H istoria Apolloniiregis Tyri (λατινικό)

-Libro de Apolonio (ισπανικό)

-Ystoire du roy Apollonius de Tire (γαλλικό)

-H ystoria de m iser Apollonio de Tyri (ιταλικό)

- ∆ιήγησις πολυπαθο ς Απολλωνίου το Τύρου (ελληνικό)

1. Εκδόσεις και χειρόγραφοι µάρτυρες κειµένων

HA H istoria ApolloniiregisTyri.Κοrtekaas 1984

β.∆ευτερεύουσες ελληνικές πηγές

Aγν.ποιήµ. ∆ηµώδη ποιήµατα γνώστου συγγραφέως, Γ.Θ. Zώρας (επιµ.),

πολλ ς πάλες (Σ.Λάµπρος,Collection de Rom ans G recs en langue

Ιµπ.(Βεν.) ∆ιήγησις ραιοτάτη το ’Ιµπερίου (Legrand,BG V,τ.1,Paris 1880,

Σαχλ.α-β Γραφα κα στίχοι κα ρµηνε αι κυρο Στεφάνου το Σαχλίκη,

2. Μελέτες,συλλογές κειµένων και πρακτικά συνεδρίων

Κουκουλές,ΒΒΠ Φ.Κουκουλές,Βυζαντιν ν βίος κα πολιτισµός,6 τ.,Αθήνα 1948-

3. Λεξικά και εγκυκλοπαίδειες

AAPel Atto della Accadem ia Peloritana deiPericolanti

____ 1983.«O n Editing Apollonius ofTyre».CPh 78,σσ.331-43.

M azza,M .1985.«Le avventure delrom anzo nell’occidente latino:la H istoria Apolloniiregis

1. ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ ΜΟΡΦΩΝ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΙΟΥ

3. EK ∆ΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΕΣ ΓΙΑ ΑΛΛΑ ΚΕΊΜΕΝΑ ΤΟΥ Α.PU CCI

Αbardo,R.1984.«IlD ante diA ntonio Pucci»,στον τόµο Studioffertia G ianfranco Contini

Choeheyras,J.1988.«D eux em prunts à Apollonius de Tyr autour de 1180:les Enfances de

1.1.α. Εκδόσεις και άλλα δηµοσιεύµατα

1.1.β. Αποσπασµατικές δηµοσιεύσεις σε ανθολογίες

Βλαστός, Π.Γ. 1909. «Νέαι ποκαλύψεις ποιήσεως λειψάνων κρητικοÀ θεάτρου:

H µυθιστορία του “Απολλώνιου της Τύρου„

Συχνά έχουµε ακούσει ότι,παρά τις αναµφισβήτητες διαφορές τους,υπάρχει

από τα πιο συναρπαστικά θέµατα που έχουν απασχολήσει κατά καιρούς τη

Αφορµή για τις σκέψεις µας,σχετικά µε τα θέµατα αυτά,υπήρξε µια διήγηση

κοινού σε µια κρίσιµη περίοδο για τη διαµόρφωση του λογοτεχνικού πολιτισµού

Όπως σηµείωσε ο M atthew A rnold, ένας από τους πρωτοπόρους της

επεξεργασίες. Αυτά έχουν απασχολήσει, σε περισσότερο ή λιγότερο βαθµό, τους

Η ανώνυµη Ηistoria Apolloniiregis Tyriαποτελεί ένα ενδεικτικό παράδειγµα

παραλλαγών χρονολογείται περίπου στον 5ο ή στον 6ο µεταχριστιανικό αιώνα.Ο

τα κείµενα που διέθεταν οι µεσαιωνικοί και αναγεννησιακοί διασκευαστές είναι πιο

Η πρώτη από τις µορφές του Απολλώνιου σε λατινογενή γλώσσα που

συγκεκριµένη συλλογή αφηγηµάτων παρουσιάζει µερικές από τις τροποποιήσεις

Γόνιµο έδαφος βρήκε ο Απολλώνιος και στη γαλλική λογοτεχνία. Παρότι

του βασίστηκε σε κάποια, χαµένη σήµερα, λατινική παραλλαγή της µικτής

To ροµανικό πλαίσιο της εργασίας µας ολοκληρώνεται µε τις τέσσερις

µεταγραφή, περισσότερο ικανοποιητική, των εποµένων φύλλων 7v-12r. Στο

Στο ελληνικό χώρο ο Απολλώνιος είναι γνωστός σε δύο έµµετρες

προβληµατικά χωρία. Επίσης, επιβαρύνει το κείµενο µε πάµπολλα ορθογραφικά

περιπετειώδους ή «παραδειγµατικής» τροπής τους, τη διδαχή και τη

πρώτη φορά,απ’ ό,τι ξέρουµε σήµερα,η Ριµάδα εκδόθηκε το 1524.Η τελευταία

εσωτερικά τεκµήρια, οι λαϊκές αυτές προφορικές παραλλαγές σχετίζονται άµεσα

Βασικό µορφικό γνώρισµα πολλών έργων µυθοπλασίας είναι η απουσία

Α.O IM ΥΘΟΛΟΓΙΚΕΣ ΘΕΟΤΗΤΕΣ

Η αρχαία θρησκεία υφίσταται ακόµη στη ΗΑ, έστω και περιθωριακά. Το

Αυτή η αναφορά του παγανιστικού θεού παραµένει σε µερικές από τις

Η µόνη υστεροµεσαιωνική αναφορά του παγανιστικού θεού που σηµειώσαµε

H τοποθέτηση των γεγονότων στην Έφεσο είχε µάλλον ένα επιπρόσθετο

Β.Η ΤΥΧΗ ΚΑΙ Η ΘΕΙΑ ΠΡΟΝΟΙΑ

Πρόνοια, η ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης, η αποτελεσµατικότητα της

Απολλώνιου στην Ταρσό αποδίδει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο

Βλαστός, Π.Γ. 1909. «Νέαι ποκαλύψεις ποιήσεως λειψάνων κρητικοÀ θεάτρου: