PONOLOHIYA NG WIKANG FILIPINO

Ponema, Ponemika, at Ponetika

Panimula

“Ang Palatunugan at Tinging Pahapyaw na Pagtalakay sa Palabigkasan”

Ang aralin sa palabigkasan, palatuldikan at makabuluhang tunog ng isang wika ay tinging-sinakop ng

Ponolohiya ng wikang Filipino. Isa-isahin natin ang binigay na depinisyon ng UP Diksiyonaryong Filipino
hinggil sa ponetika o palabigkasan ito ay “agham ng tunog ng mga salita at ang pagpapalabas o
pagbigkas sa mg ito”. Mapapansing sa pag-aaral ng palatunugan ay dadaan tayo sa tinging pahapaw na
pagtalakay sa palabigkasan, ang Glottal na pasara o glottal stop ang magsisilbing tagapagpaliwanag ng
palatuldikan. Ang ponemika o palatunugan naman ay “pag-aaral at pag-uuri sa iba’t ibang
makahulugang tunog na ginagamit sa pagsasalita” ,” at ang makabuluhang tunog na ito ay tinatawag na
ponema.

Ang isang mag-aaral na walang kaalaman hinggil sa palatunugan o Ponolohiyang Filipino ay aakalain na
ang mga tunog o ponema ay bahagi ng Palabaybayang Filipino. Isa ang nabanggit sa dahilan kung bakit
natin dapat alamin ang pinagkaiba ng patalakay sa palabaybayan at palatunugan. Sa lekturang ito,
magiging malinaw sa mag-aaral ang ponema na bumubuo sa kanyang pagsasalita. Tulad ng alinmang
wika sa daigdig, ang Filipino ay binubuo ng mga tunog. Sisimulan natin ang aralin sa Palatunugan sa
pamamagitan ng pag-aaral sa mga tunog na bumubuo rito.

Ang Pagsasalita

Tatlong (3) salik na kinakailangan upang makapagsalita ang tao.

Pinanggagaling ng lakas o enerhiya.

Pumapalag ng bagay o artikulador.

Patunugan o resonador.
 Makabagong Balarilang Filipino nina Santiago at Tiancgo, 1991

Sa pamamagitan ng interaksyong nagaganap sa tatlong salik na ito nakalilikha tayo ng tunog na ating
naririnig, nakalilikha rin tayo ng tunog sa pamamagitan ng palabas ng hangin mula sa baga na siyang
pinanggagalingan ng lakas o enerhiya, ang palabas na hanging ito ay tinatawag na eksplosibo o pabuga
Samantalang ang mga wikang pahigop naman ang bigkas ay implosibo.

Apat na bahaging mahalaga sa pagbigkas ng mga tunog.

Dila at panga (sa ibaba)

Ngipin at labi (sa unahan)

Matigas na ngalangala (sa itaas)

Malambot na ngalangala (sa likod)

Ayon kay Alfonso O. Santiago ang pangunahing tungkulin ng dila ay sa pagkain at hindi sa pagsasalita.
Pangalawang tungkulin lamang dila ang tungkol sa pagsasalita, ang dila ay napapahaba, napapaikli,
napapalapad, napapapalag, naitutukod sa ngipin o sa ngalangala, naikukukob, naililiyad o naiaarko ayon
sa tunog na gustong bigkasin. Nababago rin ang hugis at laki ng espasyo sa loob ng bibig dahil sa panga
at dila na kapuwa malayang naigagalaw.

Ponolohiya ng Filipino

Ponemang Segmental at Ponemang Suprasegmental ang bumubuo sa wikang Filipino. Tinatalakay sa

Ponemang Segmental ang mga katinig, mga patinig, diptonggo, klaster, pares minimal at ponemang
malayang nagpapalitan. Sa Ponemang Suprasegmental naman tinatalakay ang haba at diin, tono at
antala.

Ponemang Segmental

Nagbabago ang kahulugan ng isang salita kapag nawawala ang isang ponema o nadaragdagan ito. Ang
makabuluhang tunog ng isang wika ay napakahalaga sa pang-araw-araw na komunikasyon ng isang
indibidwal upang maintindihan ng kanyang kausap. Tingnan ang halimbawa alinsunod sa
pagtalakay nina(Santiago at Tiangco 1991).

Ang salitang bansâ, halimbawa ay mag-iiba ang kahulugan kapag inalis o pinalitan ang /s/ - banâ o maliit
na lawa, bantâ o ‘threat’ naman kapag pinalitang ponemang /t/. Samakatuwid ang /s/ ay isang
makabuluhang tunog sa Filipino o ponemang segmental. Nilinaw din sa pagtalakay nina (Santiago at
Tiangco, 1991) ang ganap na asimilasyon sa isang salita na iba sa tinutukoy na halimbawa sa itaas. Ang
salitang “asinan” (lagyan ng asin) sa pangungusap na “Asinan mo ang isda” ay nagkaroon ng asimilasyon
– nawala ang “i” at nagiging “Asnan mo ang isda” na hindi nag-iiba ang kahulugan. Gayundin naman ang
pagpapalit ng “r” sa “d” sa katagang “daw” kung ito’y sumusunod sa salitang nagtatapos sa patinig.

Ang Filipino ay may 21 ponema – 16 sa mga ito ang katinig at 5 naman ang patinig.

Mga Katinig - /p, t, k, ?, b, d, g, m, n, ŋ, s, h, l, r, w, y/

Mga Patinig - /i, e, a, o, u/

Makabagong Balarilang Filipino nina Santiago at Tiangco, 1991

Mga Ponemang Katinig ng Filipino

Punto ng Artikulasyon inilalarawan sa limang (5) punto ng artikulasyon kung saang bahagi ng bibig
nagaganap ang saglit na pagpigil o pag-abala sa papalabas na hangin sa pagbigkas ng isang katinig.
(Santiago at Tiangco 1991).

1. Panlabi – ang ibabang labi ay dumidiit sa sa labing itaas. /p, b, m/

2. Pangngipin – ang dulo ng dila ay dumidiit sa loob ng mga ngiping itaas. /t, d, n/

3. Panggilagid – ang ibaba ng dulong dila ay lumalapit o dumidiit sa punong gilagid. /s, l, r/

4. Pangalangala

Matigas (Palatal) – dumidiit sa matigas na bahagi ng ngalangala ang ibabaw ng punong dila. /y/

Malambot (Velar) – dumidiit sa malambot na bahagi ng ngalangala ang ibabaw ng punong dila. /k, g, ŋ/

5. Glottal – naglalapit ang kuwerdas ng pantinig at hinaharang ang presyon ng papalabas na hininga
upang limukha ng paimpit o pasutsot na tunog. Pahina 3 at 4.

Paraan ng Artikulasyon inilalarawan kung paano gumagana ang ginagamit na mga sangkap sa
pagsasalita.

1. Pasara – ang daanan ng hangin ay harang na harang. /p, t, k, ?, b, d, g/

2. Pailong – ang hangin ay nahaharang dahil sa pagtikom ng mga labi, pagtukod ng dulong dila sa itaas
ng ngipin, o kaya’y dahil sa pagbaba ng malambot na ngalangala ay hindi sa bibig kundi sa ilong
lumalabas. ./m, n, ŋ/

3. Pasutsot – ang hanging lumabalabas ay nagdaraan sa makipot na pagitan ng dila at ng ngalangala o

kaya’y ng mga babagtingang pantinig. /s, h/

4. Paligid – ang hangin ay lumabas sa mga gilid ng dila sapagkat ang dulong dila ay nakadiit sa punong
gilagid./l/

5. Pakatal – ang hangin ay ilang ulit na hinaharang at pinabayaang lumabas sa pamamagitan ng ilang
beses na pagpalag sa dulo ng maarkong dila. /r/

6. Malapatinig – nagkakaroon ng galaw mula sa isang posisyon ng labi o dila patungo sa ibang posisyon.
/w, y/.

Ponemang Patinig sa Filipino

Ang patinig ay katulad ng katinig sa Filipino.

Ito ay maiiayos din sa tsart ayon naman sa kung aling bahagi ng dila ang gumagana sa pagbigkas

Harap Sentral Likod

Mataas i u

Gitna e o

Mababa a
Diptonggo, Klaster, Pares Minimal, at Ponemang Malayang Nagpapalitan

Mga Pares Minimal

Ito ay ang ponema o makabuluhang tunog ay maaaring makapagbago ng kahulugan ng isang salita sa
sandaling ito ay alisin o palitan

Sa pamamagitan ng pares ng mga salita, madaling maipapkita ang ganitong kaligiran.

Halimbawa:

Pala= /pala/ = ‘shovel’ ambon = /ambon/ = ‘drizzle’

Bala= /bala/ = ‘bullet’ ampon = /ampon/ = ‘adopt’

Ponemang Malayang Nagpapalitan

Ang mag-kaibang ponemang matatagpuan sa magkatulad na kaligiran ngunit hindi nag papabago sa
kahulugan ng mga salita ay sinasabing nasa malayang pagpapalitan.

Halimbawa:

Kapag nagpakita ng ibang anyo ang dalawang tunog o ponema sa magkatulad na kaligiran, ang
kahulugan ay nagbabago;

Mesa – misa oso - uso

Ewan – iwan boto – buto

May mga pagkakataong ang pagpapalit ng ponema ay hindi nakakapagbago sa kahulugan ng salita;

Lalake – lalaki abogado - abugado

Raw - daw opo – oho

Diptonggo

Ayon kay Santiago at Tiangco (2003), ang mga diptonggo ng Filipino aw,iw,iy,ey,ay, at uy. Ito ay
tumutukoy sa alinmang patinig na sinusundan ng malapatinig na w/0/y sa loob ng isang pantig.

Harap Sentral Likod

Mataas iw, iy Uy

Gitna ey Uy
Mababa aw, ay

Halimbawa:

Giliw kasoy

Reyna kami’y(dinaglat na kami at ay)

Bahay mababaw

Mga Klaster

Busod ng nagbabagong panahon at impluensiya ng mga dayuhan lalo na ng Ingles, ang mga klaster o
kambal-katinig-mahkasund na magkaibang katinig sa loob ng isang pantig, sa Filipino ay parami na nang
parami.

Nagbigay si Santiago at Tiangco, 1991 ng maaaring kumbinasyon ng mga ponemang katinig na

maituturing na klaster.

/w/ /y/ /r/ /l/ /s/

/p/ pwede pyano preno Plano

/t/ twalya tyangge trabaho Tsinelas

/k/ kwago kyosko krus Klase

/b/ bwaya byenan braso Blangko

/d/ Dwende dyaryo drama

/g/ Gwapo gyera grupo

/m/ mwebles myembro

/n/ nwebe Nyebe

/l/ lwalhati Lyabe

/r/ rweda Patrya

/s/ sweldo Syota

/h/ hweteng x
Glotal na Pasara o Impit na Tunog at Ponemang Suprasegemental

(Tinging Pahapaw na Pagtalakay sa Palabigkasan, Palatuldikan, at Bantas)

Tinawag sa BALARILA NG WIKANG PAMBANSA o matandang balarila ang /?/ bilang impit na tunog o
glottal na pasara, isinasagawa ito sa pamamagitan ng pagsasara ng glottis. Ang glottal na pasutsot /h/
naman ay nalilikha sa pamamagitan ng bahagyang pagbukas ng glottis. Pansinin ang pag-aaral.

Ang glottal na pasara ay nalilikha sa pamamagitan ng pagsasara ng glottis habang nagsasalita. Ang ilan sa
mga awtor o manunulat ng aklat pampaaralan ay gumagamit ng simbolong /q/o kaya ay itinataas ang
koma, /?/ tandang pananong na inalisan ng tuldok. Ngunit sa palabaybayan ng wikang Filipino ang
glottal na pasara ay kinakatawanan ng tuldik na paiwa /ˋ/ at gitling (-) tulad ng mga ss:

Batà, bagà, batì at mag-alis.

Ang glottal na pasutsot /h/ naman ay inirerepresenta ng titik ‘h’ ay maituturing na kasalungat ng glottal
na pasara sapagkat sa halip na magdiit ang dalawang kwerdas pantinig, ang mga ito’y naglalayo upang
malayang makaraan at hindi pumalag ang mga kwerdas pantinig sa pagbigkas ng ponemang /h/, ito’y
maituturing na voiceless o walang boses.

Ang /ŋ/ ay katumbas ng “ng” sa ating ABAKADA na bagamat binubuo ng ng dalawang titik ay
sumasagisag lamang sa isang makahulugang

Ponemang Suprasegmental

“Pag-aaral ng makabuluhang yunit ng tunog. Hindi ito tinutumbasan ng letra o titik sa halip ay
sinasagisag nito ang notasyong ponemik upang mabanggit ang paraan ng pagbigkas”(UP Diksiyonaryong
Filipino).

Sa pamamagitan ng Ponemang Suprasegmental nagiging higit na mabisa ang ating pakikipagtalasan.

(Santiago at Tiangco).

Sa aklat ni Santiago at Tiangco 1999, apat ang kinilala nitong ponemang suprasegmental.

Tono o pitch

Haba o length

Diin o stress

Antala o juncture

Ang tono ay tumutukoy sa taas – baba ng bigkas ng pantig ng isang salita, ang haba ay sa haba ng bigkas
ng patinig sa pantig, ang diin ay sa lakas ng bigkas ng pantig, at ang antala ay sa saglit na pagtigil na ating
ginagawa sa ating pagsasalita.
Tono – taas-baba na iniuukol natin sa pagbigkas ng pantig ng isang salita upang higit na maging mabisa
ang ating pakikipag-usap sa ating kapwa.

(a) 3 (b) 3

2 pon 2 ha

Ka 1 ka 1

Ha pon

Haba at diin– ang haba ay tumutukoy sa haba ng bigkas na iniuukol ng isang nagsasalita sa patinig ng
pantig ng salita, pagbibigay pansin sa pagbigkas ng isang salita /./ upang ipahiwatig na ang bahagi ng
salita ay may diin. Mahalagang mga diin sa pagbigkas nang may diin.

Halimbawa:

Break, break, break

On thy cold, gray stones, O sea!

Ang unang linya ng tula ay binubuo ng tatlong pantig lamang, samantalang ang ikalawang linya ay
binubuo ng pitong pantig. Sa Filipino, hindi maaari ang ganito kapag ang pinag-uusapan ay ang
kumbensiyonal na tula na may sukat at tugma.

Halimbawa:

Pag-ibig anaki’y aking nakilala,

Di dapat palakhin ang bata sa saya.

Halimbawa: (Paggamit ng tuldok sa isang salita na ma’y diin)

Bu.kas – susunod na araw

Bukas – hindi sarado

Halimbawa: (Paggamit ng malalaking titik sa pagpapakilala ng pantig na may diin.

BU:hay – kapalaran ng tao.

Bu:HAY – humuhinga pa

Antala o Juncture – saglit na pagtigil sa ating pagsasalita upang higit na maging malinaw ang mensaheng
ibig nating ipahatid sa ating kausap. Sa anyong pasulat, ang antala ay maaaring ihudyat ng mga bantas
tulad ng kuwit(,), tuldok(.), tuldok-kuwit(;), at ng tutuldok(:).
Halimbawa:

Tito Jose Antonio ang kaibigan ko. – ipinapakilala ang kanyang kaibigan.

Tito, Jose Antonio ang kaibigan ko. – ipinapakilala ang kanyang kaibigan na si Jose Antonio sa kanyang
Tito.

Tito Jose, Antonio ang kaibigan ko. – ipinapakilala ang kanyang kaibigan na si Antonio sa kanyang Tito
Jose.

Tito Jose Antonio, ang kaibigan ko - ipinapakilala ang kanyang kaibigan sa kanyang Tito Jose Antonio.

Iba pang halimbawa:

Hindi masarap – It’s not delicious.

Hindi, masarap – No, it’s delicious.

Paglalagom ng Paksa

Ayon kay Alfonso O. Santiago at Norma Tiangco, 1991. Ang hambigang Segmental at Suprasegmental
ay maituturing ngang isang ulam, ito raw ay sinigang na karneng baboy. Ang karneng baboy ang siyang
pinakaprinsipal na sangkap na maihahalintulad sa ponemang segmental, kung wala ang karneng baboy
ano ang magiging lasa nito kung ang sangkap lamang ay pawang mga rekados na siyang ponemang
suprasegmental. Samakatuwid kapag ito ay pinakuluan kasama ang kompletong sangkap lalabas ang
sarap ng lasa na siya namang unawaan sa paggamit ng salita at pagbuo ng pangungusap. Ang
Palabigkasan at Palatunugan ay kapuwa sangkap sa pag-aaral ng Ponolohiya ng wikang Filipino.

Sanggunian:

Santiago, Alfonso at Tiangco, Norma G. - Makabagong Balarilang Filipino, 1991

Dolores Tanawan ,atbp - Istruktura ng wikang Filipino

Jioffre A. Acopra – Retorika: Sining ng Pagpapahayag Pandalubhasaan 2015

Mabilin – Transpormatibong Komunikasyon sa Akademikong Filipino

Panimulang Linggwistika ni Alfonso O. Santiago, 1979

UP Diksiyonaryong Filipino
Ponolohiya (Phonology) - Tatlong Salik sa Pagsasalita (Three factors in Speaking)
1. Enerhiya (Energy) - nilikhang presyon ng papalabas na hiningang galing sa baga (pressure created when
exhaling)
2. Artikulador (Articulator) - nagpapakatal sa mga babagtingang pantinig (Vocal)
3. Resonador (Resonator) - nagmomodipika ng tunog. Ang bibig at guwang ng ilong ang itinuturing na
resonador (modifies the sound. The mouth and nasal passageway are considered as resonators.)

Ponolohiya ng Filipino
PONEMA (Phoneme) - isang makabuluhang tunog.

Ang Filipino ay may 20 ponema. 15 ang katinig at 5 ang patinig

"katinig means consonant and patinig means vowel"

Mga katinig:
Panlabi (sounds produced by the lips) - B, P, M
Pangipin (sounds produced by the teeth) - D, N, T
Panggilagid (sounds produced by the gums) - L, R, S
Pangngalangala (sounds produced by the throat) - K, G, Ng, W
Pasutsot (sounds produced by exhaling) - H
Mga Patinig:
A, E, I, O, U

Diptonggo (Dipthong) - alin man patinig na sinusundan ng malapatinig na w at y.

Halimbawa (Example):
aw, iw, ay, ey, iy, oy at uy.

Halimbawang salita (Example word):

bahaw, bahay, okoy, baliw

Morpolohiya (Morphology) - pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagsasama-sama ng mga ito
upang makabuo ng salita.

Morpema - pinakamaliit na yunit ng isang salita na nagtataglay ng kahulugan. Ito ay maaaring salitang ugat
o panlapi.

Uri ng Pagbabagong Morpoponemiko (Types of Morphophonemic Change)

1. Asimilasyon (Assimilation) - pagbabagong nagaganap sa huling posisyon dahil sa impluwensiya ng
kasunod na ponema. Kung ang ponemang pang ay ikinakabit sa salitang-ugat na nagsisimula sa b, p ang n
ay nagiging m.
Halimbawa:
pang + balabal = pambalabal
pang + panitikan = pampanitikan
pang + kuha = panguha
pang + tabas = pantabas
2. Metasis - ang salitang ugat na nagsisimula sa L, O, Y pag nilagyan ng panliping (in) ay nagkakapalit ng
posisyon.
Halimbawa:
in + layo = nilayo
in + yakap = niyakap
3. Pagpapalit ng ponema - kapag ang ponema ay nasa unahan ng salitang (d) ito ay karaniwang napapalitan
ng ponemang (r) kapag ang huling ponema ng unlapi ay patinig.
Halimbawa:
ma + damot = maramot
ma + dungis = marungis
4. Paglilipat-diin - ang mga salita ay nagbabago ng diin kapag nilalapian.
Halimbawa:
basa + hin = basahin
laro + an = laruan
5. Pagkakaltas ng ponema - nagaganap kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawala
kapag nilalagyan ng hulapi.
Halimbawa:
takip + an = takipan - takpan
sara + han = sarahan - sarhan