MALAY 25.

1 (2012): 1-18

Kolonisasyon at mga Inuming Nakalalasing ng mga

Sinaunang Bisaya ng Samar at Leyte / Colonization
and Alcoholic Beverages of Early Visayans from
Samar and Leyte
Feorillo Petronilo A. Demeterio III, Ph.D.
Pamantasang De La Salle, Maynila, Filipinas
feorillodemeterio@gmail.com

Noong mga unang bahagi ng pag-iral ng kolonyalismong Espanyol, ang mga Bisaya sa Samar at Leyte
ay mayroong limang uri ng nakalalasing na inumin: ang tuba, alak, kabarawan, pangasi at intus. Ngunit sa
kasalukuyan, tanging tuba na lamang ang natitirang katutubong nakalalasing na inumin sa mga pulong ito.
Susuriin ng papel na ito kung may kaugnayan ba ang kolonyalismong Espanyol sa paglaho ng alak, kabarawan,
pangasi at intus at sa pananatili ng tuba sa naturang mga pulo.

Mga susing salita: tuba, alak, kabarawan, pangasi, intus, kolonisasyon, niyog, tubo, pulot, bigas,
destilasyon, permentasyon

In the early part the Spanish colonization, the Visayans of Samar and Leyte had five different kinds of
alcoholic beverages: tuba (coconut wine), alak (distilled liquor), kabarawan (mead), pangasi (rice beer)
and intus (sugar cane wine). However, at present only tuba has remained the native alcoholic beverage in
these islands. This paper will analyze the connections between Spanish colonization and the disappearance
of alak, kabarawan, pangasi and intus as well as the continued existence of tuba in these islands.

Keywords: tuba (coconut wine), alak (destilled liquor), kabarawan (mead), pangasi (rice beer), intus
(sugar cane wine), colonization, coconut, sugar cane, honey, rice, destillation, fermentation

Copyright © 2012 Pamantasang De La Salle, Filipinas

2 MALAY TOMO XXV BLG. 1
PANIMULA
Binanggit ni Francisco Alcina, sa kaniyang
librong History of the Bisayan People in the
Philippine Islands na inilathala noong 1668, na
ang mga sinaunang Bisaya sa mga pulo ng Samar
at Leyte ay may limang uri ng nakalalasing na
inumin: 1) ang alak, o alaksiw na dumaan sa
proseso ng destilasyon; 2) ang tuba na nagmula
sa puno ng nipa o niyog; 3) ang kawarawan o
kabarawan na nanggagaling sa pulot; 4) ang
pangasi, na inakala rin niyang nanggagaling sa
pulot at hinaluan ng tubig at iba pang sangkap;
at 5) ang intus na gawa sa katas ng tubo (Volume
3, 437). Sa kasalukuyan, kapag papasyalan
natin ang mga bayan sa dalawang pulong ito,
matutunghayan natin na tanging ang tuba na
lamang ang tila lumalaban sa mga inuming dinala
ng mga mananakop na Espanyol at Amerikano
sa ating bansa. Para sa mga Bisayang nagmula
sa mga pulong ito, pati na sa mga pulo ng Cebu,
Bohol, Negros, at pati na sa hilagang bahagi ng
Mindanao, ang tuba ang itinuturing nilang tunay
na Bisayang inumin. Ito ang katumbas nila sa
basi ng mga Ilokano at sa tapuy, o bayah, ng mga
taga Cordillera.
Ayon kay Edilberto Alegre, sa kaniyang
librong Inumang Pinoy na inilathala noong 1992,
ang dahilan ng paglaho ng alak, kabarawan,
pangasi at intus ay ang pagbabago sa ekolohiya ng
Kabisayaan (24). Posibleng tama ang obserbasyon
ni Alegre, ngunit ang kaniyang itinuturong dahilan
na pagbabago ng ekolohiya ay naglilikha ng
palaisipan dahil mahirap tanggapin na kusang
nagbago ang ekolohiya ng Kabisayaan sa loob
lamang ng ilang daang taon.
Ayon kay Henry Bruman, sa kaniyang
sanaysay na “Early Coconut Culture in Western
Mexico” na inilathala noong 1945, may tuba rin
sa Mexico at tuba rin talaga ang tawag nito doon.
Ang kaalaman sa paggawa ng tuba sa Mexico
ay dala ng mga Pilipinong tripulante na tumakas
mula sa mga galyon. Labis ang pagkahumaling ng
mga Mexicano sa kanlurang teritoryo ng Colima
sa inuming ito, sa puntong ikinagalit ng viceroy
ng Mexico na si Luis de Valasco ang epekto
nito sa pagbaba ng importasyon ng vino mula sa
Espanya (215). Marahas ang naging reaksiyon
ng viceroy at mahigpit nitong ipinagbabawal
ang paggawa ng tuba sa buong Mexico noong
1610. Pagsamsam (confiscation) ng inumin,
mabigat na multa, pagka-eksilo, paglatigo sa
harap ng publiko, at pagwasak ng mga banga ang
kaparusahan sa sinumang lumabag sa ordinansang
ito (215). Kung pinakialaman ng mga Espanyol
ang produksiyon ng tuba sa Mexico, hindi rin kaya
pinakialaman ng mga ito ang produksiyon ng mga
nakalalasing na inumin sa Kabisayaan, kagaya ng
pakikialam nila sa basi ng Ilokandia?
Ayon kay Roland Barthes, sa kaniyang sanaysay
na “Wine and Milk” na inilathala sa kaniyang
1957 na librong Mythologies, pinapahalagahan
at ipinagmamalaki ng mga Pranses ang kanilang
vino. “Wine is felt by the French nation to be a
possession which is its very own, just like the
three hundred and sixty types of cheese and its
culture” (58). Positibo ang imahen ng vino sa
pananaw ng mga Pranses dahil nagbibigay ito ng
lakas para sa mga manggagawa, ugnayan patungo
sa buhay ng pangkaraniwang mamamayan para
sa mga intelektuwal, ginhawa para sa lahat, init
kapag taglamig at lamig naman kapag tag-init.
Subalit inanyayahan ni Barthes ang mambabasa
na sulyapan din ang masalimuot na mundong nasa
likod ng magandang imahen na ito.
For it is true that wine is a good and fine
substance, but it is no less true that its production
is deeply involved in French capitalism, whether
it is that of the private distillers or that big
settlers in Algeria who impose on the Muslims,
on the very land of which they have been
disposed, a crop of which they have no need,
while they lack even bread (61).
Kung nagawa ni Barthes na suriin ang mga
marahas na prosesong nakakubli sa likod ng
kaaya-ayang imahen ng vino, maaari din nating
suriin kung anong mga bakas ng kolonyalismo
ang nasa likod ng imahen ng tuba, ang tinaguriang
inumin ng mga Bisaya at kung anong mga
prosesong kolonyal ang nagdulot sa paglaho ng
alak, kabarawan, pangasi at intus.
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
Kaya, susuriin ng papel na ito kung ano ang
kinalaman ng kolonyalismong Espanyol sa
paglaho ng alak, kabarawan, pangasi at intus
at sa pag-usbong ng tuba bilang nag-iisang
katutubong inumin ng mga Bisaya sa Samar at
Leyte. Hangad din ng papel na ito na magsilbing
isang instrumento para mapag-usapan at maalaala
muli ang ilang aspekto ng mga katutubong kultura
ng mga Bisaya sa mga naturang pulo at makapag-
ambag ng karagdagang kaalaman sa Philippine
studies, Visayan studies, at Samar-Leyte studies.
ANG MGA INUMING NAKALALASING
NG MGA SINAUNANG BISAYA SA
SAMAR AT LEYTE
Dahil mas nakasanayan na ng mga kasalukuyang
Pilipino ang mga kategorya ng nakalalasing na
inumin na dinala ng mga Espanyol at Amerikano,
mahalagang linawin muna ng papel na ito ang
mga kanluraning depinisyon at klasipikasyon
bago pa man umpisahang intindihin nang mas
malaliman ang limang inumin ng mga sinaunang
Bisaya ng Samar at Leyte. Ang kasunod na
dayagram ay nagpapahayag ng isang konseptuwal
na klasipikasyon sa mga inuming karaniwang
nabibili sa mga grocery at sari-sari store sa
kasalukuyang panahon: ang vino, serbesa, brandy,
rum, tequila, whisky, ginebra at vodka.
Mula sa Asukal
Destilado Hindi Destilado
Mula sa Katas
Mula sa Katas ng
Prutas ng Ibang Parte ng
Halaman
Brandy Rum / Tequila
Dayagram 1: Klasipikasyon ng mga Modernong
3
Batay sa klasipikasyong ito, maaaring
tukuyin ang mga taxonimizer o ang prinsipyo ng
pagkakauri ng mga naturang inumin. Ang unang
mahalagang taxonimizer ay kung ang inumin ay
gawa ba sa asukal o sa starch. Ang mga inuming
gawa sa asukal ay ang vino, rum, brandy at tequila,
habang ang mga inuming gawa sa starch naman
ay ang serbesa, whisky, ginebra at vodka.
Ang pangalawang taxonomizer para sa mga
inuming gawa sa asukal ay kung ang inumin ay
destilado ba o hindi. Ang destilasyon ay isang
komplikadong proseso kung saan hinahalaw ang
alkohol mula sa isang permentadong likido o
materyal batay sa prinsipyong mas mabilis ang
vaporisasyon ng alkohol kaysa ibang likido. Kaya,
mas matapang ang mga destiladong inumin kaysa
mga hindi destiladong inumin. Ang vino ay hindi
destilado, habang ang brandy, rum at tequila ay
destilado. Ito rin ang pangalawang taxonimizer
para sa mga inuming gawa sa starch. Ang serbesa
ay hindi destilado, habang ang whisky, ginebra at
vodka ay destilado.
Ang pangatlong taxonomizer para sa mga
inuming destilado na gawa sa asukal ay kung
nagmula ba ito sa katas ng prutas o sa katas ng
ibang parte ng halaman. Ang brandy ay nagmula
sa katas ng prutas, habang ang rum at tequila ay
nagmula sa katas ng ibang parte ng halaman.
Iba ang pangatlong taxonomizer para sa mga
Inuming
Nakalalasing
Mula sa Starch
Destilado Hindi Destilado
Sangkap: Kahoy Sangkap: Bunga
Vino na Oak ng Juniper Sangkap: Wala Serbesa
Whisky Ginebra Vodka
Nakalalasing na Inumin sa Pilipinas
4 MALAY TOMO XXV BLG. 1
inuming destilado na gawa sa starch, dahil ang
pagkakauri sa mga ito ay nakabatay sa kung ano
ang ginamit na sangkap upang magkakaroon sila
ng karagdagang lasa at amoy. Ang whisky ay
gumagamit ng dram na gawa sa kahoy na oak, ang
ginebra ay gumagamit ng bunga ng juniper at ang
vodka ay halos walang ginagamit na karagdagang
pampalasa at pampaamoy.
Gamit ang konseptuwal na pagkakaintindi
sa mga pagkakaiba at pagkakapareho sa pagitan
ng vino, serbesa, brandy, rum, tequila, whisky,
ginebra at vodka, susuriin ng papel na ito ang
limang inuming nakalalasing ng mga sinaunang
Bisaya sa Samar at Leyte.
Alak
Kung bubuklatin ang UP Diksiyonaryong
Filipino, mababasa na ang salitang “alak,” ay
isang generic na termino na medyo may kalabuan.
Ito ay binigyang depinisyon bilang “anumang
inuming matapang at nakalalasing gaya ng basi,
vino, serbesa, at whiskey” (20). Samantalang
kapag hahanapin naman ang kahulugan ng
salitang “vino,” binigyang depinisyon ito bilang
“alak” (939). Ang “alak” ng mga sinaunang
Bisaya ay mas espesipiko at mas malinaw kaysa
“alak” ng mga kasalukuyang Tagalog. Ayon
kay William Henry Scott, sa kaniyang librong
Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture
and Society, ang “alak,” o “alaksiw,” o “alaksoy,”
ay tuba, intus, o pangasi, na pinadaan sa proseso
ng destilasyon (52).
Dahil “alak,” o “arak,” o “arrack” din ang
tawag sa ganitong inumin sa maraming lokasyon
sa Timog-Silangang Asya, malaki ang posibilidad
na nakuha ng mga sinaunang Bisaya ang
komplikadong teknolohiya sa paggawa nito mula
sa kanilang paglalakbay at pakikipag-ugnayan sa
iba’t ibang lipunan sa malawak na rehiyong ito.
“Alakan” ang tawag nila sa kanilang destilador
na binubuo ng pinagpatong-patong na kawali,
“toong” (hollow tree trunk), at isa pang kawali
(Scott 52). Ang kawaling nasa ibaba ay siyang
nakasalang sa apoy, habang ang kawaling nasa
itaas naman ay siyang nilalagyan ng pampalamig
na tubig, para ang vapor na pumapasok sa toong ay
magiging likido muli na sasahurin naman ng isang
platong nakarugtong sa maliit na kawayan kung
saan dadaloy ang alak. Magkakahawig ang mga
katutubong destilador sa Timog-Silangang Asya
at tinatawag itong “Asiatic still.” Ito ay biswal na
ipinapakita sa kasunod na dayagram:
Dayagram 2: Representasyon ng Alakan
ng mga Sinaunang Bisaya
Sa kasalukuyan, ginagawa pa rin ang alak
sa ilang liblib na lugar ng Samar at Mindanao,
ngunit hindi na ito matatagpuan sa pulo ng Leyte
maliban na lamang sa lambanog na nagmumula sa
Timog Katagalugan. Dahil ang alak ay maaaring
magmula sa tuba, intus at pangasi, malalaman ang
katumbas nito sa modernong kategorya matapos
lamang maintindihan ang mga katumbas na
modernong kategorya ng tuba, intus at pangasi.
Kaya babalikan ng sanaysay na ito ang usapin
tungkol sa alak matapos matalakay ang ibang
inumin ng mga sinaunang Bisaya sa Samar at
Leyte.
Tuba
Ang tuba ay isang inuming nakalalasing mula sa
katas ng bulaklak ng niyog o nipa. Sa Kabisayaan,
“manananggot,” o “mananggete,” ang tawag sa
mga taong nangongolekta ng ganitong katas.
Pinuputol nila ang bulaklak ng niyog o nipa at mula
sa sanga ng bulaklak na ito dumadaloy ang katas
na siya sanang magbibigay ng sustansya sa mga
mabubuong bunga. Nasa isa hanggang dalawang
litrong katas ang masasahod mula sa isang sanga
ng bulaklak ng niyog kada araw.
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
Ang katas nito ay kusang magiging tuba dahil
natural na may mga mikrobyo ang puno ng niyog at
nipa na silang gaganap sa proseso ng permentasyon.
Ito ang dahilan kung bakit sa Kabisayaan, tuba
rin ang ginagamit bilang pampaalsa sa kanilang
bibingka. Katulad ng brandy, rum at whisky na
kumukuha ng karagdagang lasa at amoy mula
sa kahoy na oak, ang tuba ay kumukuha rin ng
karagdagang lasa at amoy mula sa balat, o bark, ng
isang uri ng bakawan (mangrove) na tinawag na
“tungog,” o “tagal,” o “barok,” o “balok,” na may
siyentipikong pangalan na Ceriops Tagal. Ito ang
dahilan kung bakit pula ang kulay ng tuba ng mga
Bisaya sa Samar at Leyte at may pagkamapakla
ang lasa nito. Ang dinurog na balat ng punong
tungog ay ginagamit din bilang pangkulay sa mga
lambat at tela, at ang kahoy nito ay ginagawang
uling, materyal para sa mga baklad at poste ng
bahay (Primavera 44).
May iba’t ibang pangalan ang tuba batay
sa edad nito. Ang bagong tuba ay kilala bilang
“dawat”. Ito rin ang tawag sa sariwang katas ng
bulaklak ng niyog na hindi pa nahaluan ng tungog.
Ang tuba na ilang linggo o ilang buwan nang
nakatago ay kilala bilang “bahal.” Habang ang
tuba na ilang taon nang nakatago ay kilala bilang
“bahalina.” Kadalasan, ang bahalina ay itinatabi
sa pamamagitan ng pagbaon sa lalagyanan nito sa
ilalim ng lupa. Sa kasalukuyan, bihira na lamang
matatagpuan ang kalalakihang umiinom ng
purong tuba dahil nakasanayan na sa Kabisayaan
ang paghalo sa tuba at softdrink na Coca Cola o
Pepsi Cola.
Dahil ang tuba ay isang inuming gawa sa
asukal na mula sa katas ng bulaklak ng niyog
o nipa, at dahil ito ay isang inumin na hindi
destilado, malinaw na ang tuba ay isang vino at
tugmang-tugma ang karaniwang tawag nito sa
wikang Ingles na “coconut wine.”
Kabarawan
Ang kawarawan o kabarawan ay ipinangalan
sa puno ng kabawaran kung saan nagmumula ang
balat, o bark, na ginagamit ng mga sinaunang
Bisaya sa Samar at Leyte para magkaroon ng
5
karagdagang lasa at amoy ang inuming ito. Isa ang
kabarawan sa mga inuming hindi na matatagpuan
ngayon sa mga pulo ng Samar at Leyte. Sa librong
A Dictionary of Philippine Plant Names ni
Domingo Madulid, mayroong tatlong uri ng puno
na tinatawag na “kabarawan” sa Pilipinas: ang
pseuduvaria macgregori ng pamilya annonaceae
ng Kabisayaan, ang neolitsea villosa ng pamilya
lauraceae ng Samar at Leyte at ang Glochidion
rubrum ng pamilya euphorbiaceae ng mga Tausug
(317). Dahil sa mga pulo ng Samar at Leyte
namamalagi si Alcina, malaki ang posibilidad na
ang kabarawan na tinutukoy niya ay ang neolitsea
villosa, na kilala sa Davao at Cebu bilang bohian at
sa Katagalugan bilang batikuling. Ang pamilyang
lauraceae ay kinabibilangan ng mga aromatikong
punong tulad ng cinnamon at laurel.
Pinapakuluan sa tubig ang balat ng kabarawan
at pagkatapos ay hinahaluan ng pulot, pinapalamig
at hinahayaang sumailalim sa natural na proseso ng
permentasyon (Scott 51). Katulad sa permentasyon
ng tuba, natural din ang permentasyon ng
kabarawan dahil ang mikrobyong responsable
sa prosesong ito ay naroon na mismo sa pulot.
Sa katunayan, alam na alam ng mga sinaunang
Bisaya na ang pulot na nakukuha nila sa kagubatan
ay dapat lutuin kaagad para hindi mabulok. Ang
mainit na tubig ng pinakuluang kabarawan ay
nagsisilbing pampagising sa mga mikrobyong
naroon na sa pulot. “Mead,” o “medu,” o “meduz,”
o “med,” o “mid” ang tawag sa ganitong inumin
doon sa Europa.
Dahil ang kabarawan ay gawa sa asukal na
mula sa pulot at dahil ito ay isang inumin na hindi
destilado, malinaw na ang kabarawan ay isang
vino. Ang pulot, kahit gawa ito ng mga bubuyog,
ay nagmumula pa rin sa asukal na nagmumula
naman sa katas ng mga bulaklak ng halaman.
Doon sa kanluran, ang mead ay madalas ding
tinatawag na “honey wine.”
Pangasi
Nang isinalaysay ni Alcina ang mga inumin ng
sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte, hindi naging
malinaw sa kaniya ang pagkakaiba ng kabarawan
6 MALAY TOMO XXV BLG. 1
at pangasi. Inakala niyang nagmumula rin sa
pulot ang pangasi. Ngunit ayon sa mas nauna
pang dokumento na isinulat ni Francisco Colin,
na may pamagat na “Ethnological Descriptions
of the Filipino Native Races and their Customs,”
malinaw na ang pangasi ay isang uri ng serbesa na
gawa sa bigas, o anumang kahalintulad na grain
(66). “Pitarilla” ang tawag ng mga Espanyol nito
at kahalintulad ito sa tapuy, o bayah ng Cordillera.
Malaki ang posibilidad na may konseptuwal na
kaugnayan ang pangasi at ang tapuy dahil “tapay”
ang tawag ng mga sinaunang Bisaya sa yeast
culture na ginagamit nila sa paggawa ng pangasi
at ang “tapay” na ito ay siya ring salitang ugat ng
“tinapay” na ginamitan naman ng kahalintulad na
yeast culture bilang pampaalsa.
Kaya, hindi katulad sa tuba at sa kabarawan na
nakabatay sa natural na proseso ng permentasyon,
nakabatay ang permentasyon ng pangasi sa
inihahalong tapay. Sapat nang banggitin dito na
komplikado ang teknolohiya sa paggawa ng tapay
at hindi lahat ng tao sa isang sinaunang lipunan sa
Kabisayaan ang may kakayahang gumawa nito.
Ayon kay Scott, ginagamit ang pangasi sa mga
ritwal ng mga babaylan (50). Sa kasalukuyan,
ginagawa pa rin ang katutubong inuming ito sa
ilang mga lokasyon sa Mindanao at Palawan,
ngunit hindi na ito matatagpuan sa mga pulo ng
Samar at Leyte.
Dahil ang pangasi ay isang inuming nagmumula
sa starch ng bigas, o ng anumang kahalintulad na
butil, at dahil ito ay isang inumin na hindi destilado,
malinaw na ang pangasi ay isang serbesa. Kaya
mas naaangkop na tawagin sa wikang Ingles ang
pangasi bilang “rice beer” kaysa mas laganap na
pagtawag nito bilang “rice wine.”
Intus
Isa ang intus sa mga inuming hindi na
matatagpuan ngayon sa mga pulo ng Samar at
Leyte. Ayon kay Scott, ang intus, na gawa sa
katas ng tubo, ay kilala rin bilang “kilang,” at
hinahaluan din ng balat ng puno ng kabarawan
(51). Ang katas ng tubo ay pinapakulo hanggang
sa mababawasan ang orihinal nitong dami.
“Reduction” ang terminong pangkulinarya para sa
prosesong ito, at “itus” naman ang katumbas nito
sa wikang Bisaya, kaya tinatawag na “intus” ang
inuming ito (tingnan ang anotasyon nina Kobak at
Gutierrez sa Alcina, Volume 1, 638). Kapag ang
initus na katas ay nangangalahati na sa orihinal
nitong dami, “sinubaw” ang tawag sa uri ng intus
na magmumula nito. Ang primera klaseng intus
ay mas malapot dito at nagmumula sa initus na
katas na katumbas na lamang sa ikapat na orihinal
nitong dami.
Kapag lumamig na ang initus na katas ng
tubo, hinahaluan ito ng balat ng kabarawan para
magkakaroon ng karagdagang lasa at amoy at para
magkakaroon ito ng mga mikrobyong mahalaga
para sa proseso ng permentasyon. Magkahalintulad
ang intus ng mga Bisaya at basi ng mga Ilokano.
Napatunayan ni Priscilla Chinte-Sanchez, sa
kaniyang librong “Philippine Fermented Foods,”
na ang mga mikrobyong gumaganap sa proseso
ng permenasyon ng basi ay nagmumula sa dahon
at bunga ng halamang samak, na inaakala noon
na pampalasa at pampaamoy lamang (128).
Dahil ang intus at basi ay parehong nagmula sa
matagal na pinapakulong katas ng tubo, walang
ibang mapagmumulan ang mikrobyong kailangan
sa proseso ng permentasyon kung hindi sa balat
ng kahoy ng kabarawan at sa dahon at bunga ng
halamang samak.
Mahalagang pansinin ang malaking pagkakaiba
sa papel ng balat ng kabarawan sa paggawa
ng inuming kabarawan at inuming intus. Para
sa inuming kabarawan, ang balat ng puno ay
pinapakuluan nang husto. Kung pinatay nito ang
lahat ng mikrobyo mula sa puno ng kabarawan,
hindi ito mahalaga dahil pampalasa at pampaamoy
lang naman ang sangkap na ito, dahil ang
mikrobyong kailangan para sa permentasyon
ay magmumula sa pulot. Para sa inuming intus,
idinaragdag ang balat ng kabarawan sa initus na
katas ng tubo kapag medyo lumalamig na ang
likido.
Dahil ang intus ay isang inuming nagmumula
sa asukal na nagmumula sa katas ng tubo at dahil
ito ay isang inuming hindi destilado, malinaw na
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO 7

ang intus ay isang vino. Naaangkop na tatawagin
ito sa wikang Ingles bilang “sugar cane wine.”
Bago tuldukan ng sanaysay na ito ang
diskusyon tungkol sa mga katutubong inumin
ng mga sinaunang Bisaya, mainam na balikan
muna ang usapin tungkol sa iba’t ibang uri ng
alak at ihanay ang mga sinaunang inuming ito sa
klasipikasyon ng dayagram 1.
Ang alak na nagmumula sa tuba, na mas kilala
ngayon bilang lambanog ng Timog Katagalugan,
ay angkop na tawaging rum dahil isa itong
inuming nagmumula sa asukal na nagmumula
naman sa bulaklak ng niyog o nipa at dahil ito
rin ay isang inuming destilado. Mas tugma itong
tawagin sa wikang Ingles bilang “coconut rum”
o “nipa rum” kaysa mas laganap na pagtawag
nito bilang “coconut brandy” o “nipa brandy.”
Subalit, mahalagang linawin na ang alak ng
mga sinaunang Bisaya ay walang kulay, hindi
katulad sa modernong lambanog na kadalasan
ay hinahaluan ng pasas, o ng ano pa man, para
magkakulay at magkaroon ng karagdagang lasa at
amoy. Kaya may pagkakaiba rin ang alak na mula
sa tuba sa modernong rum dahil ang modernong
rum ay kumukuha ng kulay, lasa at amoy mula
sa kahoy na oak.
Ang alak na nagmumula sa intus ay angkop na
tawaging rum dahil kahit ang modernong rum ay
talaga namang gawa sa tubo at destilado. Kapag
ilalagay ang alak na nagmumula sa intus sa isang
dram na gawa sa kahoy na oak, wala na itong
ipinagkakaiba sa modernong rum.
Ang alak na nagmumula sa pangasi ay
pinakamalapit sa vodka ng mga Russo dahil ito ay
gawa sa starch, destilado at walang karagdagang
pampalasa at pampaamoy.
Ang kasunod na dayagram ay nagpapakita
na ang tuba, kabarawan, at intus ay mga uri ng
vino, habang ang pangasi ay isang uri ng serbesa.
Ipinapakita rin ng hugis na ito na ang alak na
nagmumula sa tuba at alak na nagmumula sa intus
ay kahalintulad sa modernong rum, habang ang
alak na nagmumula sa pangasi ay kahalintulad
sa vodka.

Inuming
Nakalalasing

Mula sa Asukal Mula sa Starch

Destilado Hindi Destilado Destilado Hindi Destilado

Mula sa Katas
Mula sa Katas ng Sangkap: Kahoy Sangkap: Bunga
Prutas ng Ibang Parte ng Vino na Oak ng Juniper Sangkap: Wala Serbesa
Halaman

Tuba /
Kabarawan / Pangasi
Intus

Brandy Rum / Tequila Whisky Ginebra Vodka

Alak Tuba / Alak Pangasi

Alak Intus

Dayagram 3: Paghahanay sa mga Katutubong Inumin ng

mga Bisaya sa Samar at Leyte sa Iskema na Nag-uuri sa
mga Modernong Nakalalasing na Inumin sa Pilipinas
8 MALAY TOMO XXV BLG. 1
KOLONISASYON AT ANG PAGLAHO
NG ALAK, KABARAWAN, PANGASI AT
INTUS
Iba’t iba ang kinasapitan ng mga katutubong
inuming Bisaya sa Samar at Leyte sa panahon
ng mga Espanyol, kaya iba’t iba rin ang kuwento
ng kanilang pagkakabura at pananatili sa mga
pulong ito.
Ang Paglaho ng Alak
Ang kinasapitan ng alak ay nakaugnay
sa ipinairal na monopolyo sa paggawa ng
nakalalasing na inumin mula 1712 hanggang sa
1863. Ayon kay Carl Plehn, sa kaniyang sanaysay
na “Taxation in the Philippines,” saklaw ng
monopolyong ito ang mga “spirituous liquor,” o
mga inuming matatapang at dumaan sa proseso ng
destilasyon, katulad ng alak, rum, whisky, brandy,
at ginebra (141). Sa limang katutubong inumin
ng mga Bisaya sa Samar at Leyte, tanging alak
lamang ang kasama sa kategoryang “spirituous
liquor,” at tanging alak din ang naging apektado
sa nasabing monopolyo.
Orihinal na intensiyon ng monopolyo na
gabayan ang mga katutubong Pilipino laban sa
pagkalulong sa alkohol. Samantala, magkahalong
negatibo at positibo ang pananaw ng mga
Espanyol sa alak ng mga Bisaya sa Samar at
Leyte. Sa isang banda, tinawag ito ni Alcina bilang
“the finest and the best wine of any had here,” at
gustong-gusto raw ito ng mga Espanyol (Volume
1, 329). Binanggit din ni Colin ang medisinal na
bisa ng inumin kapag hindi ito kinukonsumo nang
labis (66). Ngunit sa kabilang banda, si Alcina rin
mismo ang nagsabi na “if this can burn through
cloth and a hand dipped in it, how much more the
human entrails” (Volume 1, 347). Ngunit, ang
orihinal na moral na pundasyon ng monopolyo ay
nagbago nang mapansin ng pamahalaang kolonyal
ang laki ng kaniyang kinikita. Kaya sa halip na
pigilan ang mga katutubong Pilipino sa pagbili
ng alak, pinabayaan na lamang ng pamahalaang
kolonyal na lumaklak sila para lalo pang lumobo
ang kaniyang kita (Plehn, “Taxation” 142).
Binanggit ni Carl Plehn, sa kaniyang sanaysay
na “Taxation in the Philippines II,” na mula sa
taunang kita na sampung libong piso noong unang
itinatag ang monopolyo, sumipa ito sa mahigit
isang milyong piso noong 1860 (142).
Noong mga taong 1859 at 1860, nang umiiral
pa ang nasabing monopolyo, ang Alemang
etnolohista at orientalistang si Fedor Jagor ay
nag-ikot sa kapuluan ng Pilipinas, nagpunta sa
isang liblib na pook sa Abuyog, Leyte, at doon ay
nabigla nang makakita ng isang nakakubli pang
alakan. Makahulugan ang reaksiyon ni Jagor
dahil posibleng sa kaniyang mga paglakbay sa
iba’t ibang rehiyon sa Pilipinas, hindi na siya
nakakita ng pribadong alakan dahil nakumpiska
o nawasak na ang mga ito ng pamahalaang
kolonyal. Komplikado ang paggawa ng alak
dahil komplikado ang teknolohiya ng destilasyon.
Kapag napagbawalan ang isa, dalawa o tatlong
henerasyon sa pagsasagawa nito, malaki ang
tsansang hindi na makapagsasagawa pa nito ang
sumusunod na henerasyon, lalo na kung ang
mga ito ay nangyayari sa isang lipunang walang
tekstuwal na talaan ng kaniyang nakalipas. Ibig
sabihin, malaki ang tsansang binura ng monopolyo
ang teknolohiya ng paggawa at kultura ng
pagkonsumo ng alak ng mga sinaunang Bisaya.
Malaki rin ang tsansa na ang parehong
monopolyo na unang lumaganap sa pulo ng
Luzon ay siyang nagpalabo sa kahulugan ng
salitang “alak” sa Katagalugan. Kapag binuklat
ang Diccionario Espanol en Tagalo ni Miguel
Ruiz, isang Dominikanong prayle na nabuhay
noong huling bahagi ng ika-16 at unang bahagi
ng ika-17 na siglo, makikita pa na ang “alak” ng
mga sinaunang Tagalog ay walang ipinagkakaiba
sa “alak” ng mga sinaunang Bisaya (Fernandez
86). Subalit, nang mabawi ng mga Pilipino sa
Timog Katagalugan ang teknolohiya ng paggawa
at kultura ng pagkonsumo ng alak mula sa mga
mananakop na Espanyol, naiba na ang katawagan
sa inuming ito: “lambanog.” Kapag binuklat naman
ang Vocabulario de la Lengua Tagala nina Juan de
Noceda at Pedro de Sanlucar, na inilimbag noong
1860, matatagpuan nga ang salitang “lambanog,”
ngunit ibang-iba pa ang kahulugan nito sa
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
kasalukuyan nitong kahulugan bilang destiladong
inuming mula sa Timog Katagalugan (169). Ang
ibig sabihin ng sinaunang “lambanog” ay “sling
shot.”
Ibig sabihin, ang moral na puwersa ng
kolonyalismong Espanyol, na siyang orihinal na
pinag-uugatan ng monopolyo para sa matatapang
na inumin, at ang pang-ekonomiyang puwersa
ng parehong kolonyalismo, na siya namang
nagpalawig at nagpalawak sa nasabing monopolyo,
ang bumura sa teknolohiya ng paggawa at kultura
ng pagkonsumo ng alak sa Samar at Leyte.
Ang Paglaho ng Kabarawan
Ang kinasapitan ng kabarawan, bilang inuming
gawa sa pulot, ay nakabatay sa kinasapitan ng mga
bubuyog ng Kabisayaan nang unti-unting naging
komoditi ang kanilang pulot at talo (beeswax)
sa ilalim ng kolonyalismong Espanyol. Ayon
kay Alcina, may lima hanggang anim na uri ng
bubuyog ang matatagpuan sa Kabisayaan at lahat
ng mga ito ay may kakayahang gumawa ng pulot
at talo: ang lig-wan, bulig, kabulay, kiwot at
dalawang klase ng putyutan (Volume 2, 543-549).
Ang bulig, kabulay, at kiwot ay hindi gaanong
napakinabangan ng mga sinaunang Bisaya sa
Samar at Leyte dahil sa mababang kalidad ng
kanilang talo o pulot, sa kanilang mababang
kakayahang sa paggawa ng pulot, at sa labis na
tapang ng kanilang kamandag (Volume 2, 543-
547). Kaya ang pangunguha ng pulot at talo ng
mga sinaunang Bisaya sa naturang mga pulo ay
nakadepende sa lig-wan at sa dalawang klase ng
putyukan lamang.
Ayon sa diksiyonaryong online na Binisaya.
Com, ang ligwan, o laywan sa Tagalog, ay may
siyentipikong pangalan na Apis cerana; at ang
putyukan naman, o pukyutan sa Tagalog, ay may
siyentipikong pangalan na Apis dorsata (Binisaya.
Com). May mga katangian ang dalawang uri
ng bubuyog na ito na humantong sa kanilang
pagiging bulnerable sa ilang mga pagbabago na
kaakibat ng kolonyalismong Espanyol.
Ang mga ligwan, o Apis cerana, ay likas na
may mababang kakayahan sa paggawa ng pulot
9
at talo, may likas na tapang, at may likas na
kaugaliang basta na lamang lumisan sa kanilang
pugad (Baconawa). Kahit pinagtiyagaan itong
domestikahin at kultibahin ng ibang mga Asyano,
hindi nakarating ang ganitong teknolohiya sa
Pilipinas noong panahon ng mga Espanyol. Dahil
dito, kaunti lamang ang nakukuhang pulot at talo
ng mga sinaunang Bisaya mula sa ligwan kaya mas
umasa sila sa dalawang uri ng putyukan, o Apis
dorsata, na likas na may mataas na kakayahan
sa paggawa ng pulot at talo. Ayon kay Antonio
Baconawa, sa kaniyang sanaysay na “Strategic
Framework for Beekeeping Development In The
Philippines,” magkasing-produktibo ang putyukan
at ang bubuyog ng mga Europeo at Amerikano na
Apis millefera. Ngunit ang putyukan ay sadyang
hindi maaaring domestikahin at kultibahin
Dahil sa mga nasabing katangian ng ligwan
at putyukan, nananatiling hindi domestikado at
kultibado ang mga bubuyog sa Kabisayaan, kahit
pa dala ng mga Espanyol ang teknolohiya para
sa domestikasyon at kultibasyon ng kanilang
kanluraning Apis millefera. Bilang implikasyon
nito, ang pulot at talo ng mga sinaunang Bisaya ay
nakukuha lamang sa pamamagitan ng paghagilap
ng mga pugad ng ligwan at putyukang ihalas
(wild).
Sa mga panahong mababa pa lamang ang
demand para sa pulot, halos wala pang demand
para sa talo, at malawak pa ang mga kagubatan,
sagana sa pulot ang mga sinaunang Bisaya sa
Samar at Leyte para sa kanilang pagkain at sa
kinagigiliwang kabarawan. Ngunit nang dumating
ang mga Espanyol na may mataas na demand
para sa talo, nag-umpisang naging bulnerable ang
mga ligwan at putyukan ng Kabisayaan. Sinabi
ni Alcina na bago dumating ang mga Espanyol,
walang pakialam ang mga sinaunang Bisaya sa talo
at itinatapon lamang nila ito matapos mapiga ang
nilalamang pulot (Volume 2, 557). Ngunit sa pag-
iral ng kolonisasyon, naging isang mahalagang
komoditi ang talo na maaari nang ibenta, ipagpalit
ng ibang produkto at kolektahin bilang tributo.
Mataas ang demand ng mga Espanyol para sa
talo dahil ginagawa nila itong kandila, dinadala
sa Mexico at bagay na pangkalakal sa mga Tsino
10 MALAY TOMO XXV BLG. 1
at Hapones (Legarda 33-6). Mabilis natutuhan
ng mga sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte ang
pagpapahalaga sa talo sa puntong itinuturing
na nila itong bahandi, o kayamanan, at madalas
ay ibinabaon pa sa lupa bilang ipon na yaman
(Alcina, Volume 2, 557).
Sinabi ni Scott na dahil sa pagsipa sa produksiyon
ng talo, sumipa rin ang produksiyon sa pulot na
posible namang nagpataas sa produksiyon ng
kabarawan (51). Subalit malinaw na ang ganitong
sistema ng pangunguha ng pulot at talo ay hindi
isang sustenableng proseso. Kung hindi man
nito agarang ipinababa ang populasyon ng mga
bubuyog, tiyak na itinaboy nito ang mga insekto
papasok sa kagubatan. Kapag ipapasok na ang
usapin ng unti-unting pagkakalbo ng mga gubat
para mabigyang puwang ang mga cash crop na
abaka, palay, copra, at tubo, at para makakuha
ng mga kahoy na pampatayo ng mga simbahan,
bahay, gusali at barko, nagiging mas tiyak ang
pinsalang kinasapitan ng mga ligwan at putyukan.
Habang bumagsak ang suplay ng pulot, tumaas
naman ang demand nito mula sa dumaraming mga
taga-pueblo kung kaya’t tumataas din ang halaga
ng pulot, hanggang sa dumating ang puntong hindi
na naging praktikal pa para sa mga sinaunang
Bisaya sa Samar at Leyte na gumawa at uminom
ng kabarawan.
Ibig sabihin, ang pang-ekonomiyang puwersa
ng kolonyalismong Espanyol na lumikha ng
mga negatibong epekto sa ekolohiya ng mga
bubuyog sa Kabisayaan at nagtulak sa presyo
ng pulot na pataas nang pataas ang nagdulot ng
pagkakabura sa teknolohiya ng paggawa at kultura
ng pagkonsumo ng kabarawan.
Ang Paglaho ng Pangasi
Katulad ng kabarawan, ang kinasapitan
ng pangasi, bilang inuming gawa sa bigas, ay
nakabatay rin sa kuwento ng bigas sa panahon ng
kolonyalismong Espanyol. Kung pinabagsak ng
kolonisasyon ang suplay ng pulot, kabaligtaran
ang naging epekto nito sa suplay ng bigas, dahil
ilang beses nitong pinataas ang ani ng palay sa
Kabisayaan. Nakapagtatakang isipin kung bakit
sa gitna ng kasaganahan ng bigas ay nabura pa
rin ang teknolohiya ng paggawa at kultura ng
pagkonsumo ng pangasi sa naturang lokasyon.
Sadyang mas komplikado ang kinasapitan ng
pangasi kaysa kinasapitan ng kabarawan.
Bago dumating ang mga Espanyol, hindi
sapat sa isang taong konsumpsiyon ang naaaning
palay sa Kabisayaan. Kaya bukod sa bigas, ang
pangunahing pagkain ng mga sinaunang Bisaya
ay dawa (millet), mga lagutmon (root crops),
saging at sago (Scott 35). Kung ang mga Tagalog
ay nagtatanim na noon ng palay pangkaingin
(dryland) at palay pangtubigan (wetland), palay
pangkaingin lamang itinatanim ng mga sinaunang
Bisaya. Dahil ang palay pangkaingin ay maaari
lamang itanim sa panahon ng tag-ulan, natural
din na mas kaunti ang naaaning palay ng mga
sinaunang Bisaya sa loob ng isang taon (Scott 35).
Ang pagkain ng dawa, lagutmon, saging at sago
bilang alternatibo sa kaning bigas ay tanggap ng
mga sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte bilang
parte ng kanilang nakaugaliang pamumuhay
at hindi nila ito itinuring na palatandaan ng
kahirapan katulad sa nangyayari sa kasalukuyan
(Scott 35).
Subalit, sa mata ng mga Espanyol, mas
mahalaga ang bigas kaysa dawa, o sa mga
lagutmon o sa saging at sago. Katulad sa talo,
tinatanggap din bilang tributo ang bigas. Kaya
pinilit ng mga Espanyol ang mga sinaunang
Bisaya na pataasin ang kanilang produksiyon
sa palay sa pamamagitan ng paggamit ng palay
pangtubigan at sa pagpapaunlad sa kanilang
teknolohiyang agrikultural, kasama na ang
paggamit ng kalabaw sa pagbungkal ng lupa
(Pearson 175). Mas produktibo ang palay
pangtubigan kaysa palay pangkaingin dahil ang
una ay maaaring itanim nang mahigit isang beses
sa loob ng isang taon.
Ang paglipat ng mga sinaunang Bisaya mula
sa kanilang nakaugalian nang kultibasyon ng
palay pangkaingin patungong palay pangtubigan
ay maaari nang nagkaroon ng masamang
epekto sa produksiyon ng pangasi. Ito ay dahil
malaki ang tsansa na ang partikular na uri ng
bigas na naaangkop sa paggawa ng inuming
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
ito ay naisantabi na dahil sa pagpasok ng
mas produktibong palay-pangtubigan. Para sa
mga pangkat-etniko sa Cordillera, halimbawa,
malinaw na ang kanilang katumbas na tapuy at
bayah ay nagmumula lamang sa partikular na uri
ng bigas.
Sa pagpilit ng mga Espanyol na pataasin ang
produksiyon ng palay, nahubog naman sa kaisipan
ng mga sinaunang Bisaya na dapat kaning bigas
pala ang kanilang kakainin sa buong taon at ang
mga kababayan nilang kumakain ng dawa, mga
lagutmon, saging at sago ay mga kawawang
pulubi. Makikita dito na ang pang-ekonomiyang
interes ng mga Espanyol na makakalap ng mas
maraming suplay ng palay at bigas ay humantong
sa isang kultural na pagbabago sa diyeta ng mga
sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte. Tumaas nga
ang produksiyon ng bigas, ngunit tumaas din ang
konsumpsyon nito.
Malaki ang implikasyon sa pagbabago ng diyeta
ng mga sinaunang Bisaya sa kultura ng paggawa at
pagkonsumo ng pangasi. Noong bago dumating ang
mga Espanyol, malaya silang gumawa ng inuming
ito dahil hindi nila iniisip na ang kanilang suplay
ng sasainging bigas ay dapat aabot sa ganito o
ganyang kahabang panahon. Wala itong pinagkaiba
sa kaugalian ng mga kasalukuyang Tagbanwa sa
pulo ng Palawan na patuloy pa ring gumagawa at
kumukonsumo ng pangasi na tila walang pakialam
kung sapat ba ang kanilang sasainging palay sa
buong taon dahil wala rin silang pakialam kung
kinabukasan ay kakain na sila ng mga alternatibong
pagkain (Fox 10). Nang dumating ang mga
Espanyol, nagbago ang katayuan ng palay at bigas
dahil hindi lamang ito itinuturing na pangunahing
pagkain ng mga Pilipino, kundi itinuturing din
itong simbolo ng pang-ekonomiyang kaginhawaan
ng sinumang may kakayahang kumain nito
sa buong taon. Samakatuwid, iniukit ng mga
Espanyol sa kamalayan ng mga sinaunang Bisaya
sa Samar at Leyte ang kaisipang dapat aabot ng
isang taon ang kanilang suplay ng bigas para
hindi sila magmumukhang kawawa at mahirap
kapag dumating ang puntong kumakain na sila
ng dawa, mga lagutmon, saging at sago. Kaya, sa
sandaling magbabalak ang mga sinaunang Bisaya
11
na gumawa ng pangasi, tiyak na magdadalawang
isip sila kung gagawin ba nilang inumin ang
kanilang naitabing palay o bigas o paabutin nila
ito hanggang sa susunod na ani.
Dagdag pa dito, ayon kay M. N. Pearson, sa
kaniyang sanaysay na “The Spanish ‘Impact’
on the Philippines, 1565-1770,” sa pagitan pa
lamang ng 1570 at 1580, sumipa na ng anim na
beses ang presyo ng bigas dahil sa demand mula
sa mga Tsino, mga Espanyol at mga Pilipinong
naninilbihan sa pamamahay ng mga Espanyol
(176). Ibig sabihin, sa biglaang pagiging komoditi
ng bigas, tumaas ang presyo nito sa puntong
hindi na naging praktikal pa na gawin itong
pangasi at sa halip ay mas mainam na ihain na
lamang sa hapag. Ang pangasi ng mga Subanon
at mga taga-Bukidnon ng pulo ng Mindanao ay
gawa sa ordinaryong uri ng bigas, habang ang
tapuy at bayah ng mga taga Cordillera ay gawa
sa malagkit na uri ng bigas. Hindi na malalaman
ngayon kung ang pangasi sa Kabisayaan ay gawa
ba sa ordinaryo o sa malagkit na uri ng bigas.
Kung nagkataong gawa ito sa malagkit na uri,
na may mas mataas pa na presyo, mas lalong
hindi na naging praktikal para sa mga sinaunang
Bisaya sa Samar at Leyte na ipagpatuloy pa ang
ang kanilang teknolohiya sa paggawa at kultura
sa pagkonsumo ng pangasi.
Bukod sa pang-ekonomiyang puwersa ng
kolonisasyong Espanyol na bumura sa teknolohiya
ng paggawa at kultura ng pagkonsumo ng
pangasi, malaki ang tsansang may kinalaman ang
relihiyosong puwersa ng parehong kolonisasyon
sa paglaho ng inuming ito. May kaugnayan kasi
ang pangasi sa mga relihiyosong ritwal ng mga
sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte. Noong
1582, iniulat ni Miguel de Loarca, sa “Relacion
de las Yslas Filipinas,” na isa sa mga alay ng mga
Bisayang babaylan sa kanilang mga diwata at
anito ay ang pangasi (133). Kahit sa kasalukuyang
panahon, ginagamit pa rin ng mga Subanon at taga
Bukidnon ang pangasi bilang alay sa mga kaluluwa
at anito, pati na sa marami nilang relihiyosong
ritwal, kasama na ang ritwal sa kasalan (Chinte-
Sanchez 105). Para sa mga Tagbanwa, kahit
sa isang hindi relihiyosong inuman, kapag
12 MALAY TOMO XXV BLG. 1
sumisipsip na ang mga nakatatandang lalaki at
babae mula sa maliit na kawayang nakalagay sa
banga ng pangasi, kusa silang nag-aalay ng dasal
para sa mga kaluluwa at anito (Fox 13). Sa pulo
ng Panay naman, pangasi pa rin ang tawag sa isa
sa kanilang mahalagang agrikultural na ritwal,
kahit pa man tuba na ang kanilang iniaalay na
inumin. Sa Waray-English Dictionary ni George
Dewey Tramp, ang pangasi ay may kahulugan na
“post wake, pre-burial feast” (501). Ang tapuy at
bayah ng Cordillera, kahit pa man iniinom ito sa
lahat ng antas ng lipunan, ang malaking parte ng
kanilang taunang produksiyon ay nakalaan para
sa mga mumbaki at sa mga relihiyosong ritwal
(Gibbs at Agcaoili 105). Kaya, malaki ang tsansa
na sa pagbura ng mga prayle sa relihiyon ng mga
babaylan, napasama ang pagbura sa kultura ng
pagkonsumo ng pangasi, pati ang teknolohiya sa
paggawa nito.
Dagdag pa dito, kahit hindi destilado ang
pangasi, komplikado ang proseso sa paggawa
nito dahil komplikado rin ang proseso sa paggawa
ng tapay (yeast culture) nito. Ang tapay ng mga
sinaunang Bisaya sa Samar at Leyte ay hinahaluan
ng lumang tapay. Kaya lumalabas na mas maselan
ang teknolohiya sa paggawa ng pangasi kaysa
teknolohiya sa paggawa ng alak dahil ang mga
mikrobyong nasa tapay ay dapat maisalin mula
sa lumang tapay patungo sa bagong tapay. Ibig
sabihin, kapag natigil ng ilang taon lamang ang
paggawa ng pangasi at walang naitabing lumang
tapay ang mga taong gumagawa nito, malaki
ang tsansang hindi na sila makagagawa pa
muli ng pangasi. Kung madaling mabubura ang
teknolohiya ng paggawa ng alak, mas madaling
mabubura ang teknolohiya ng paggawa ng pangasi
sa konteksto ng sinaunang Kabisayaan.
Ibig sabihin, ang pang-ekonomiyang puwersa
ng kolonyalismong Espanyol, na humubog sa
palay at bigas bilang isang pangunahing komoditi
at nagtulak sa presyo nito pataas nang pataas at ang
relihiyosong puwersa ng parehong kolonyalismo,
na nagsantabi sa mga relihiyon ng mga babaylan
at sa maraming gawaing may kaugnayan dito, ang
bumura sa maselang teknolohiya ng paggawa ng
pangasi, pati na sa kultura ng mala-relihiyosong
pagkonsumo nito.
Ang Paglaho ng Intus
Magkahalintulad ang kinasapitan ng pangasi
at intus sa panahon ng pananakop ng mga
Espanyol dahil ang palay at ang tubo ay mga
produktong parehong may mababang produksiyon
at konsumpsiyon noong bago dumating ang mga
mananakop at parehong nagkaroon ng mataas
na produksiyon at konsumpsiyon sa pag-iral ng
kolonisasyon.
Ngunit hindi katulad ng nangyari sa palay na
bigla na lamang sumipa ang demand, mas mabagal
ang naging transpormasyon ng industriya ng tubo.
Ito siguro ang dahilan kung bakit malabo ang
naging pagbanggit ni Alcina tungkol sa pangasi,
samantalang napakalinaw naman ang kaniyang
salaysay tungkol sa intus. Malaki ang tsansa na
noong panahong nasa Kabisayaan si Alcina, bihira
na lamang ginagawa at kinukonsumo ang pangasi,
samantalang patuloy pa rin ang produksiyon
at konsumpsyon ng intus. Hindi rin katulad sa
bigas na naging isang import na komoditi noong
binuksan ang Suez Canal, naging export cash crop
at komoditi ang tubo.
Kapag babasahin ang kuwento ni Alcina
tungkol sa tubo, makikita na batay sa dami ng
pangalan na mayroon ng mga sinaunang Bisaya sa
Samar at Leyte para sa mga uri ng tubo, tiyak na
mahalaga ang pananim na ito para sa kanila. Ayon
kay Alcina, may hindi bababa sa labintatlong uri
ng tubo ang matatagpuan sa Kabisayaan: ang
pinatong, pinarasan, maburuk, minay, putiyan,
dinay, sagao, bulilao, saligi, linuya, ata, tambong,
at bukon sin amo (Alcina, Volume 1, 619-623).
Ang pinakagusto raw ng mga sinaunang Bisaya
ay ang putiyan at dinay, dahil kahit ang mga ito ay
hindi ang pinakamakatas at pinakamatamis na uri,
sila naman ang pinakamalambot at pinakamabilis
tumubo na uri (621 ). Ang mga katangiang ito ay
naaangkop sa silbi ng tubo para sa mga sinaunang
Bisaya, na walang iba kung hindi bilang pagkaing
pinapapak, bilang alternatibong gatas para sa
mga sanggol, at bilang pangunahing sangkap ng
inuming intus. Hindi gumagawa ng asukal ang
mga sinaunang Bisaya dahil umasa sila sa pulot
ng mga bubuyog. Wala rin silang gilingan noon at
mano-mano lamang nilang dinudurog at pinipiga
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
ang tubo gamit ang simpleng kasangkapan na
gawa sa kawayan at dalawang bloke ng kahoy na
ipinapakita sa kasunod na dayagram:
Dayagram 4: Simpleng Kasangkapan ng mga Sinaunang
Bisaya para sa Pagdurog ng Tubo
Dahil walang asukal ang mga sinaunang
Bisaya, pati na ang ibang sinaunang Pilipino,
ang mga naunang dumating na Espanyol ay
kumuha muna ng asukal mula sa Mexico at Tsina
(Larkin 21). Kalaunan, sa tulong ng mga Tsino,
ipinalaganap ng mga Espanyol ang teknolohiya sa
paggawa ng asukal sa pamamagitan ng pagparami
ng halamang tubo at paggamit ng gilingan ng mga
Tsino na ipinapakita sa kasunod na hugis:
Dayagram 5: Gilingan ng mga Tsino para sa Tubo
Hindi katulad ng simpleng kasangkapan ng
mga sinaunang Bisaya, ang gilingan ng mga Tsino
ay dumudurog at pumipiga sa tubo gamit ang
lakas ng kalabaw o kabayo. Itinuro rin ng mga
Espanyol at Tsino kung paano lutuin ang katas
ng tubo para maging asukal. Sa halip na putiyan
at dinay, na mas gusto ng mga sinaunang Bisaya,
mas pinili ng mga dayuhan ang sagao dahil sa
13
tamis at dami ng katas nito (Alcina, Volume 1,
621). Ang sagao ay ang pinakamatigas sa lahat
ng uri ng tubo. Mahirap itong durugin gamit ang
simpleng kasangkapan ng mga sinaunang Bisaya,
ngunit kayang-kaya itong pigain nang husto ng
gilingan ng mga Tsino.
Kahalintulad sa paglipat ng mga sinaunang
Bisaya mula sa kultibasyon ng palay-pangkaingin
patungong palay-pangtubigan na maaaring
nagpahamak sa produksiyon ng pangasi, ang
pag-ungos ng sagao sa putiyan at dinay bilang
pinakamahalagang uri ng tubo ay maaari ring
nagpahamak sa produksiyon ng intus. Ito ay
dahil sa ang lumaganap na sagao ay hindi kayang
iproseso nang husto ng simpleng kasangkapan ng
mga sinaunang Bisaya. Samakatuwid, kung dati-
rati ay kaya ng sinumang Bisaya ang bumuo ng
simpleng makinarya para sa paggawa ng intus,
nang itinatag ng mga Espanyol at Tsino ang
industriya ng tubo, tanging ang mga taong may
kakayahang magpagawa ng mas makabagong
gilingan at bumili ng kalabaw o kabayo na lamang
ang maaaring gumawa ng intus.
Habang tumataas ang produksiyon ng asukal,
natigil ang pag-angkat nito ng mga Espanyol mula
sa Mexico at Tsina. Ngunit tumataas naman ang
lokal na konsumpsiyon nito. Ayon kay John Larkin,
sa kaniyang aklat na Sugar ang the Origins of
Modern Philippine Society, ang pagtaas na ito ay
mapapansin sa hanay ng mga indio, lalo na sa mga
naghaharing uri at bago sumapit ang kalagitnaan
ng ika-17 siglo, sagana na sa asukal ang kapuluan
at ginagawa pa raw itong palatandaan kung gaano
kayaman ang mga katutubong Pilipino (21).
Naging isang mahalagang produkto ang asukal
sa mga Tsinong namamalagi na sa bansa dahil
ibinibenta nila ito ng bulto-bulto o tingi-tingi at
ginagawang kendi at inuming kilala bilang azucar
rosado. Ayon kay Larkin, “A census of Manila
Chinese establishments in 1745 noted that the
sugar dealers’ guild consisted of sixty stores, and
the sweetmakers’ guild contained twelve” (22).
Ang lokal na konsumpsiyong ito ay nadagdagan
pa nang pumasok ang mga Amerikano at Ingles
na mamimili noong huling bahagi ng ika-18 na
siglo (24).
14 MALAY TOMO XXV BLG. 1
Ang produksiyon at komodipikasyon ng
asukal ay may malaking implikasyon sa kultura
ng paggawa at pag-inom ng intus. Kung noong
bago dumating ang mga Espanyol, malayang
gumawa ng intus ang mga sinaunang Bisaya
dahil ito naman talaga ay isa sa mga pangunahing
silbi ng tubo. Subalit nang dumating ang mga
Espanyol, unti-unting pumasok ang ibang mas
mahalagang silbi ng tubo. Dahil dito, malaki
ang tsansang nagdadalawang isip na ang mga
sinaunang Bisaya kung gagawa ba sila ng intus
o ng asukal na tiyak na magdudulot sa kanila ng
pera.
Mahalagang banggitin dito ang pagkakaiba
ng intus ng Bisaya at basi ng mga Ilokano. Ang
sinubaw na mahinang klase ng intus ay nakabatay
sa pormula ng pag-iitus (reduction) na 2:1, na ibig
sabihin, ang dalawang galong katas ng tubo ay
dapat kukulo hanggang sa isang galon na lamang
ang matitira nito. Ang primera klaseng intus ay
nakabatay sa mas malapot na pormula ng pag-iitus
na 4:1, na ibig sabihin, ang apat na galong katas ng
tubo ay dapat kukulo hanggang sa isang galon na
lamang ang matitira nito (Alcina 652). Samantala,
ang basi ay nakabatay lamang sa malabnaw na
pormula na 4:3, na ibig sabihin, ang apat na galong
katas ng tubo ay dapat kukulo hanggang sa tatlong
galon pa ang matitira. Samakatuwid, mas malapot
kaysa basi kahit ang segunda klaseng sinubaw at
lalong mas malapot pa ang primera klaseng intus.
Triple ang dami ng tubo ang kinakailangan para
sa intus kung ihahambing sa basi. Kaya natural
lamang na mas apektado ng komodipikasyon ng
tubo at asukal ang kultura ng paggawa at pag-inom
ng intus kaysa kultura ng paggawa at pag-inom
ng basi. Hindi dapat ipagtaka kung bakit naglaho
ang intus ng Kabisayaan habang patuloy pang
ginagawa at iniinom ang basi ng Ilokandia.
Ibig sabihin, ang pang-ekonomiyang puwersa
ng kolonyalismong Espanyol, na humubog sa tubo
bilang isang mahalagang komoditi at nagtulak sa
presyo nito pataas, ang bumura sa teknolohiya
ng paggawa at kultura ng pag-inom ng intus sa
Kabisayaan.
KOLONISASYON AT ANG PAG-USBONG
NG TUBA BILANG INUMING BISAYA
Sa naunang seksiyon ng papel na ito, naipakita
ang mga negatibong epekto ng kolonisasyon sa
teknolohiya ng paggawa at kultura ng pagkonsumo
ng inuming alak, kabarawan, pangasi at intus sa
mga pulo ng Samar at Leyte. Natukoy na ang
kolonisasyong ipinairal ng mga Espanyol ay
may mga puwersang moral, pang-ekonomiya at
relihiyoso na nagdulot ng paglaho sa mga inuming
ito. Sa seksiyong ito, susuriin kung ano naman
kaya ang kinalaman ng parehong kolonisasyon
sa pagkakabuo ng imahen ng tuba bilang nag-iisa
ngayong inuming nakalalasing ng mga Bisaya sa
Samar at Leyte.
Ang pinakabentahe ng tuba sa ibang katutubong
inuming nakalalasing sa Kabisayaan ay ang
kasaganahan ng pinagmumulan nitong puno ng
niyog at pagiging simple ng pagkolekta at paggawa
nito. Hindi katulad sa alak na kailangan pang
ipadaan sa komplikadong proseso ng destilasyon
o sa intus na kailangan ng mahabang pagpapakulo
at pag-iitus, ang tuba ay halos sinasahod na
lamang mula sa puno ng niyog. Hindi katulad
sa kabarawan na nangangailangan ng mahirap
at mabusising pangangalap ng pulot mula sa
kagubatan o sa pangasi na nangangailangan ng
mahirap at matagal na pagtatanim at pag-aani ng
palay, ang tuba ay halos dumadaloy na lamang
mula sa mga punong niyog sa buong taon. Ito
ang mga dahilan kung bakit napansin ni Alcina na
kahit noon pa man ay talagang mas laganap na ang
teknolohiya at kultura ng paggawa at pagkonsumo
ng tuba kung ihahambing sa ibang katutubong
inumin sa Kabisayaan (Volume 3, 437).
Mahalagang linawin sa puntong ito na kahit
likas na mayroong maraming puno ng niyog sa
Kabisayaan, may kinalaman ang kolonisasyong
Espanyol kung bakit lalo pa itong dumami.
Kahit pa man noong panahon pa nina Magellan
at Pigafetta, manghang-mangha na ang mga
mananakop sa dami ng silbi ng punong ito. Kaya
hindi nakapagtataka kung bakit noong 1642,
iniutos ng Gobernador Heneral Sebastian Hurtado
de Corcuera na ang lahat ng katutubong Pilipino
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
ay dapat magtanim ng dalawang daang puno ng
niyog (Labadan 19). Ito na ang positibong puwersa
mula sa kolonisasyong Espanyol na tumulong sa
paghubog sa imahen ng tuba bilang nag-iisa
ngayong katutubong inuming nakalalasing ng
mga Bisaya sa Samar at Leyte.
Bukod sa natural na bentaheng binanggit ni
Alcina at sa karagdagang bentahing ipinunla
ni Hurtado de Corcuera, nagkaroon pa ng
karagdagang bentahe ang tuba sa ilalim ng umiiral
na kolonisasyong Espanyol. Hindi katulad ng
matapang na alak na pinagsuspetsahan ng mga
mananakop na maaaring pagmumulan ng mga
hindi kanais-nais na kilos ng mga Pilipino at ng
kanilang pagkakalulong sa inuming ito, positibo
ang naging imahen ng tuba sa mata ng mga
naturang mananakop. Sa halip, mas napapansin
nila ang medisinal na bisa ng inuming ito. Isinulat,
halimbawa, ni Alcina:
(It) is a very good medicine which renews
the blood, heals the inflammation of the liver,
removes congestion of the lungs, settles the
stomach and prevents constipation. It may be
said that ‘it heals everything.’ For those who
were unable to find a remedy for their prolonged
infirmities, they found it easy drinking the said
tuba (Volume 1, 327-329).
Pinatunayan ni Bruman na kahit sa Mexico,
kinilala rin ang medisinal na bisang ito.
It was found in the early days that a stricken
Filipino who was suffering from malnutrition
would undergo a miraculous improvement
on reaching Mexico, mainly because of the
availability of fresh food, which, as we now
know, abounds in vitamins. And of the best
sources of the B complex was the yeast which
he got incidentally when he went to drown his
sorrow in his native beverage. (217).
Ibig sabihin, hindi naging apektado ang
teknolohiya at kultura ng paggawa at pagkonsumo
ng tuba sa moral na puwersa ng kolonisasyong
Espanyol.
Hindi katulad sa pangasi na nauugnay sa mga
ritwal ng babaylan, nanatiling positibo ang imahen
15
ng tuba sa mata ng mga prayleng Espanyol. Tila
kampanteng-kampante pa nga sila sa naturang
inumin at minsan ay ginagamit pa nila itong suhol
para sa kabataan at ibang Pilipino para mapalapit
sa kanila. Binanggit ni Nicholas Cushner, sa
kaniyang sanaysay na “Early Jesuit Missionary
Methods in the Philippines,” ang ulat ng isang
Padre Tomas Montoya na noon ay nakatalaga
sa Alang-alang, Leyte: “The boys of the schools
must be treated with great kindness and must be
allowed good periods of time for play. To them,
and to the other natives, some camotes and tuba
should be given from time to time to attract them
to us and to the instruction” (378).
Ibig sabihin, hindi rin naging apektado ang
teknolohiya at kultura ng paggawa at pagkonsumo
ng tuba sa relihiyosong puwersa ng kolonisasyong
Espanyol.
Higit sa lahat, hindi katulad sa kabarawan,
pangasi at intus na lahat ay naisantabi nang
rumagasa ang mga pang-ekonomiyang pagbabago
na dala-dala ng kolonisasyong Espanyol, nanatiling
hindi apektado ang tuba sa mga biglaang
pagbabagong ito. Dumaan muna ang ilang siglo
bago naging isang ganap na komoditi ang niyog.
Noong panahon ni Alcina, ang ibang gamit ng
niyog ay limitado lamang sa pagiging pagkain nito
para sa mga alagang hayop, pinagkukunan ng gata
na sangkap para sa maraming katutubong lutuin,
mantika na sangkap din sa kusina, langis para sa
mga lampara at pinagkukunan ng materyal para
sa kandila at alkitran na ipinapahid sa mga barko
para hindi ito pasukin at sirain ng tubig (Alcina,
Volume 1, 323-325). Ayon kay Renato Labadan,
sa kaniyang librong Coconut: The Philippines’
Money Tree, unang napansin ng kanluran ang
niyog bilang industriyal na sangkap noon lamang
mga taon sa pagitan ng 1854 at 1880 at unang nag-
export ang Pilipinas ng kopra noong 1895, o mga
tatlong taon bago magtapos ang kolonisasyong
Espanyol (19). Ibig sabihin, hindi rin naging
apektado ang teknolohiya at kultura ng paggawa
at pagkonsumo ng tuba sa pang-ekonomiyang
puwersa ng kolonisasyong Espanyol.
Noong naging ganap nang komoditi ang
niyog, bilang kopra, sa panahon ng pananakop
16 MALAY TOMO XXV BLG. 1
ng mga Amerikano, tuluyan nang naglaho ang
ibang katutubong inumin ng mga Bisaya at wala
na silang alternatibong inumin maliban sa mas
mahal na kanluraning inumin katulad ng brandy,
tequila, vino, whisky, ginebra, vodka at serbesa.
Gayunpaman, kahit naging isang mahalagang
komiditi na ang kopra, hindi ito naging isang
hadlang para sa mga Bisaya sa Samar at Leyte na
ipagpatuloy ang nakaugalian nang teknolohiya at
kultura at pagkonsumo ng tuba dahil ang halaga
ng tuba ay mas mataas pa rin sa halaga ng kopra.
Kaya hindi masamang magkaroon ng iilang puno
para sa tuba sa isang plantasyon na para sana sa
produksiyon ng kopra.
Ibig sabihin, may mahalagang ambag ang
kolonisasyong Espanyol sa paglaganap ng
niyog na pinagmumulan ng tuba at hindi naging
apektado ang teknolohiya ng paggawa at kultura
ng pag-inom ng tuba sa mga moral, pang-
ekonomiya at relihiyosong puwersa ng parehong
kolonyalismo. Nang unti-unting nabura ang ibang
inuming nakalalasing sa Kabisayaan, umusbong
naman ang tuba bilang nag-iisa ngayong inuming
nakalalasing sa naturang lokasyon.
KONGKLUSYON
Naipakita sa papel na ito na may kinalaman
nga ang kolonisasyong Espanyol sa paglaho ng
alak, kabarawan, pangasi at intus, pati na sa pag-
usbong ng tuba bilang nag-iisa ngayong Bisayang
inuming nakalalasing.
Ang komplikadong teknolohiya sa paggawa
ng alak ay ipinatigil ng mga Espanyol batay sa
ipinairal nilang monopolyo para sa matatapang
na inumin. Kahit pa man naitatag itong muli
ng mga Pilipino sa Timog Katagalugan bilang
teknolohiya sa paggawa ng lambanog, tuluyan
na itong nakalimutan ng mga Bisaya. Ang
teknolohiya sa paggawa ng kabarawan ay unti-
unting isinantabi at tuluyan ring nakalimutan ng
mga sinaunang Bisaya noong naging komoditi at
tumaas nang tumaas ang presyo ng pulot. Ito ay
may kaugnayan sa labis na pangunguha ng talo na
bigla ring naging isang komoditi noong dumating
ang mga Espanyol. Ang maselang teknolohiya
sa paggawa ng pangasi ay maaaring unti-unti
ring isinantabi ng mga sinaunang Bisaya sa
Samar at Leyte noong naging isang pangunahing
komoditi at tumaas nang tumaas ang presyo
ng palay at bigas. Maaari din itong sapilitang
ipinagbabawal ng mga mananakop na Espanyol
dahil sa matingkad nitong ugnayan sa maraming
ritwal ng mga tinutugis na babaylan. Ano man ang
tunay na kinasapitan ng teknolohiya sa paggawa
ng pangasi, tuluyan na itong nakalimutan ng mga
sinaunang Bisaya sa mga pulong ito. Maselan ang
teknolohiya nito dahil masyadong komplikado
ang proseso sa paggawa ng tapay na siyang
ginagamit na pinagmumulan ng mga mikrobyong
gumaganap sa permentasyon ng pangasi. Ang
teknolohiya sa paggawa ng intus ay unti-unti ring
isinantabi at tuluyan ring nakalimutan ng mga
sinaunang Bisaya noong naging komoditi ang
tubo at asukal.
Sa kabilang banda, nagkaroon ng suporta
ang tuba mula sa parehong kolonisasyon at
matagumpay itong nakailag sa mga negatibong
moral, pang-ekonomiya at relihiyosong puwersa
ng naturang kolonisasyon hanggang narating
nito ang panahon kung kailan wala na itong
kakompetensyang katutubong inumin.
Tama si Alegre nang sinabi niya na ang paglaho
ng alak, kabarawan, pangasi at intus ay dulot ng
mga pagbabago sa ekolohiya ng Kabisayaan.
Ngunit hindi niya nakikita na ang mga mabilisan
at malawakang pagbabago sa ekolohiya ng
Kabisayaan ay nakaugat din sa mga pagbabagong
dala-dala ng mga mananakop na Espanyol. Kung
nagawa ni Barthes na suriin ang mga marahas
na prosesong nakakubli sa likod ng kaaya-ayang
imahen ng vino, matagumpay ring nasuri ng
papel na ito ang mga bakas ng kolonyalismong
nasa likod ng imahen ng tuba, pati na sa mga
halos mabubura nang alaala ng alak, kabarawan,
pangasi at intus.
KOLONISASYON AT MGA INUMING NAKALALASING F.A. DEMETERIO
SANGGUNIAN
Alcina, Francisco. History of the Bisayan People
in the Philipine Islands. Volume III. Kobak,
Cantius & Gutierrez, Lucio, Trans. Manila:
UST Publishing House, 2005. Limbag.
--------. History of the Bisayan People in the
Philippine Islands. Volume II. Kobak, Cantius
& Gutierrez, Lucio, Trans. Manila: UST
Publishing House, 2002. Limbag.
--------. History of the Bisayan People in the
Philippine Islands. Volume I. Kobak, Cantius
& Gutierrez, Lucio, Trans. Manila: UST
Publishing House, 2002. Limbag.
Alegre, Edilberto. Inuming Pinoy. Pasig City:
Anvil, 1992. Limbag.
Almario, Virgilio, Ed. UP Diksiyonaryong
Filipino. Pasig City: Anvil Publishing, 2001.
Limbag.
Baconawa, Antonio. “A Guide to Beekeeping in
the Philippines.” In Virtual Beekeeping Gallery.
At http://www.imkerei.com/articles/us/
beekeeping_philippines.htm. Date Published:
Undated. Date Accessed: 30 June 2010. Web.
--------. “Strategic Framework For Beekeeping
Development In The Philippines.” In
Beekeeping.Com. At http://www.beekeeping.
com/articles/us/strategic_framework.htm. Date
Published: Undated. Date Accessed: 30 June
2010. Web.
Barthes, Roland. Mythologies. Annette Lavers,
Trans. New York: Hill and Wang, 1972. Limbag
Bruman, Henry. “Early Coconut Culture in
Western Mexico.” In The Hispanic American
Historical Review. Volume 25, Number 2 (May
1945), Pp. 212-223. Limbag.
Chinte-Sanchez, Priscilla. Philippine Fermented
Foods: Principles and Technology. Quezon
City: University of the Philippines Press, 2008.
Limbag. Limbag.
Colin, Francisco. “Ethnological Description of
the Filipino Native Races and their Customs,
1663.” In Blair, E. H. & Robertson, A. J., Eds.
The Philippine Islands, 1493–1898. Volume
40, Pp. 37-99. In Project Gutenberg. At:
http://www.gutenberg.org/files/30253/30253-
17
h/30253-h.htm#app2. Date Published: 14
October 2009. Date Accessed: 15 June 2010.
Web.
Cushner, Nicholas. “Early Jesuit Missionary
Methods in the Philippines.” In The America.
Volume 15, Number 4 (April 1959), Pp. 361-
379. Limbag.
Cutshall, Alden. “Trends of Philippine Sugar
Production.” In Economic Geography. Volume
14, Number 2 (April 1938), Pp. 154-158.
Limbag.
De Noceda, Juan & De Sanlucar, Pedro.
Vocabulario de la Lengua Tagala. Manila:
Imprenta de Ramirez y Giraudier, 1860.
Limbag.
Fox, Robert. The Rice Wine Complex among
the Tagbanuwas of Palawan. Baguio City:
University of the Philippines, 1972. Limbag.
Gibbs, H.D. & Agcaoili, F. “The Alcohol Industry
of the Philippine Islands, Part III: Fermented
Beverages which are not Distilled.” In The
Philippine Journal of Science. Volume 7,
Number 1 (1912), Pp. 97-120. Limbag.
Gibbs, H.D. “The Alcohol Industry of the
Philippine Islands, Part I: Concluded.” In
The Philippine Journal of Science. Volume 6,
Number 3 (1911), Pp. 147-206. Limbag.
Jagor, Fedor. “Jagor’s Travels in the Philippines.”
In Jagor, Fedor, Ed. The Former Philippines
Thru Foreign Eyes. Kessinger Publishings,
2004. Limbag.
Labadan, Renato. Coconut: The Philippines’
Money Tree. Manila: RM Labadan and
Associates, and University Research and
Resource Development, 2006. Limbag.
Larkin, John. Sugar and the Origins of Modern
Philippine Society. Berkeley: University of
California Press, 1993. Limbag.
Madulid, Domingo. A Dictionary of Philippine
Plant Names. Makati City: Bookmark, 2001.
Volume I. Limbag.
Pearson, M. N. “The Spanish ‘Impact’ on the
Philippines, 1565-1770.” In Journal of the
Economic and Social History of the Orient.
Volume 12, Number 2 (April 1969), Pp. 165-
186. Limbag.
18 MALAY TOMO XXV BLG. 1

Pigafetta, Antonio. First Voyage Around the

World. Manila: Filipina Book Guild, 1969.
Limbag.
Plehn, Carl. “Taxation in the Philippines II.”
In Political Science Quarterly. Volume 17,
Number 1 (March 1902). Pp. 125-148. Limbag.
--------. “Commerce and Tariffs in the Philippines.”
In The Journal of Political Economy. Volume
10, Number 4 (September 1902). Pp. 501-513.
Limbag.
Primavera, Jurgenne, et al. Handbook of Mangroves
in the Philippines-Panay. Tigbauan, Iloilo:
Southeast Asian Fisheries Development
Center, 2004. Limbag.
Scott, William Henry. Barangay: Sixteenth-
Century Philippine Culture and Society.
Quezon City: Ateneo de Manila University
Press, 1994. Limbag.
Tramp, George Dewey. Waray-English Dictionary
of the Eastern Visayan Language of Leyte and
Samar. Jackson, Michigan:Dunwoody Press,
1999. Limbag.
Wendorf, Horst. “Beekeeping development
with Apis mellifera in the Philippines.”
In Bees for Development. At http://www.
beesfordevelopment.org/info/info/
development/beekeeping-development-wi.
shtml. Date Published: Undated. Date Accessed:
30 June 2010. Web.