Κεφάλαιο 2

Εισαγωγή στη νοσολογία του πεπτικού συστήματος

Καθηγητής Γ. Παπαθεοδωρίδης

Εισαγωγή
Το πεπτικό (γαστρεντερικός σωλήνας, ήπαρ-χοληφόρα, πάγκρεας, σπλήνας) αποτελεί ένα πολύπλοκο και πολύ
σημαντικό σύστημα για τον οργανισμό, αφού είναι υπεύθυνο για πέψη-απορρόφηση θρεπτικών ουσιών, απο-
μάκρυνση περιττών ουσιών, μεταβολισμό των περισσότερων ουσιών του οργανισμού και πολλές ενδοκρινικές
λειτουργίες. Η κατανόηση της νοσολογίας του προϋποθέτει κατανόηση των βασικών στοιχείων της ανατομίας
και φυσιολογίας του. Το προσεκτικό ιστορικό, η κλινική εικόνα και η αντικειμενική εξέταση είναι η βάση της
προσέγγισης, αλλά ίσως δεν επαρκούν για την οριστική διάγνωση των νοσημάτων του πεπτικού. Η χρήση
ενδοσκοπικών, απεικονιστικών και ιστολογικών εξετάσεων είναι συχνά απαραίτητη, αλλά τα αποτελέσματά
τους θα πρέπει να συνεκτιμώνται με βάση την κλινική εικόνα του ασθενούς και την ευαισθησία-ειδικότητα
της εξέτασης για το πιθανό νόσημα. Ακολουθεί σύνοψη των κύριων σημείων στην προσέγγιση των ασθενών
με εκδηλώσεις από το πεπτικό, αναφορικά με το ιστορικό (συμπτώματα), τη φυσική εξέταση (σημεία) και τον
παρακλινικό έλεγχο.

Ιστορικό

Μη ειδικά συμπτώματα:
Ανορεξία, απώλεια βάρους, πυρετός, αναιμία. Μπορεί να οφείλονται σε νοσήματα του πεπτικού ή άλλων
συστημάτων. Συνήθως, αποδίδονται στο πεπτικό εφόσον συνοδεύονται από κάποιο ειδικότερο για το πεπτικό
σύμπτωμα. Ειδικά τα αίτια υπόχρωμης μικροκυτταρικής (σιδηροπενικής) αναιμίας σε άνδρες ή μετεμμηνο-
παυσιακές γυναίκες και μεγαλοβλαστικής αναιμίας συνήθως εντοπίζονται στον γαστρεντερικό σωλήνα.

Συμπτώματα οισοφάγου
Οπισθοστερνικός καύσος και/ή όξινες αναγωγές αποτελούν χαρακτηριστικά συμπτώματα της γαστρο-οισο-
φαγικής παλινδρομικής νόσου. Δυσκαταποσία ή φαρυγγική δυσφαγία (δυσκολία μεταφοράς του βλωμού
από τον φάρυγγα στον ανώτερο οισοφάγο) συνήθως οφείλεται σε νευρολογικά νοσήματα, συχνότερα του
κεντρικού νευρικού συστήματος, και σπανιότερα σε νοσήματα του μυϊκού συστήματος ή τοπικά αίτια. Δυ-
σφαγία (δυσκολία μεταφοράς περιεχομένου δια του οισοφάγου) και οδυνοφαγία (πόνος κατά τη μεταφορά
περιεχομένου δια του οισοφάγου) οφείλονται συνήθως σε νοσήματα του οισοφάγου. Οπισθοστερνικός πόνος
μπορεί να οφείλεται σε νοσήματα του οισοφάγου, αλλά πρώτα θα πρέπει με βεβαιότητα να αποκλείεται η
πιθανότητα καρδιακής νόσου.

Συμπτώματα στομάχου-εντέρου-ήπατος-χοληφόρων-παγκρέατος
Ο κοιλιακός πόνος συνήθως οφείλεται σε νοσήματα του πεπτικού, αν και άλλα νοσήματα (π.χ. κατώτερων
πνευμονικών πεδίων, καρδιάς, ουροποιητικού, μυοσκελετικού) μπορεί να ευθύνονται. Ιδιαίτερη σημασία για
τη διερεύνηση της αιτίας του κοιλιακού πόνου έχουν τα χαρακτηριστικά του (οξύ/χρόνιο, διάρκεια, εντόπι-
ση, αντανακλάσεις, περιοδικότητα, ένταση, σχέση με τροφή/κενώσεις, συνοδά ενοχλήματα). Η εντόπιση του
πόνου δεν είναι ιδιαίτερα ειδική για την αιτία του, αλλά ο πόνος στο επιγάστριο σχετίζεται συχνότερα με
νοσήματα στομάχου ή παγκρέατος (ειδικά εφόσον υπάρχει αντανάκλαση στη ράχη), στο δεξιό υποχόνδριο με
νοσήματα χοληφόρων και στη μέση-κάτω κοιλιακή χώρα με νοσήματα εντέρου. Νοσήματα του ήπατος σπάνια
προκαλούν άλγος, εκτός εάν υπάρχει ερεθισμός ηπατικής κάψας.

- 16 -
Συμπτώματα στομάχου
Δυσπεψία (ποικιλία συμπτωμάτων: αίσθημα βάρους, πόνου επιγαστρίου, ατελούς πέψης, πρόωρου κορεσμού
και/ή πληρότητος, κοιλιακή διάταση, ερυγές), συνήθως οφείλεται σε νοσήματα στομάχου-δωδεκαδακτύλου
(λειτουργικά ή οργανικά αίτια). Η έναρξη σε ηλικία >45-50 ετών και η συνύπαρξη άλλων παθολογικών συ-
μπτωμάτων-σημείων και/ή εργαστηριακών ευρημάτων αυξάνουν την πιθανότητα για σοβαρή οργανική διατα-
ραχή και απαιτούν άμεση διερεύνηση (αρχικά με γαστροσκόπηση). Η ναυτία (αίσθημα επικειμένου εμέτου ή
τάση για έμετο, και ο έμετος (βίαιη αποβολή γαστρικού περιεχομένου από το στόμα) μπορεί να οφείλονται σε
νοσήματα πεπτικού, αλλά και σε ενδοκρινικά αίτια, φάρμακα, καρδιακά νοσήματα κ.λπ.

Συμπτώματα εντέρου
Οι διάρροιες[αύξηση βάρους (>200 g/24ωρο) και συχνότητας (>3/24ωρο) κενώσεων υδαρούς σύστασης], η
δυσκοιλιότητα [δυσκολία στην κένωση και/ή αραιή συχνότητα κενώσεων (<3/εβδομάδα)] και ο μετεωρισμός
οφείλονται σε νοσήματα-δυσλειτουργία εντέρου ή εξωεντερικά αίτια (φάρμακα, νοσήματα ήπατος-χοληφό-
ρων, παγκρέατος, ενδοκρινικά και συστηματικά). Τα χαρακτηριστικά (οξείες-χρόνιες, σύσταση κενώσεων,
παθολογικές προσμίξεις) και τα συνοδά συμπτώματα διαρροιών-δυσκοιλιότητας έχουν ιδιαίτερη σημασία. Τα
συμπτώματα αυτά μπορεί να οφείλονται σε λειτουργικά ή οργανικά αίτια. Η πρόσφατη έναρξη, η έναρξη σε
μεγάλη ηλικία, οι νυκτερινές διάρροιες, οι παθολογικές προσμίξεις στα κόπρανα, η απώλεια βάρους, η αναιμία
και άλλα παθολογικά συμπτώματα-σημεία και/ή εργαστηριακά ευρήματα συνηγορούν υπέρ οργανικού αιτίου.

Φυσική εξέταση
H φυσική εξέταση είναι πολύτιμη και βασίζεται στην επισκόπηση, ακρόαση, επίκρουση και ψηλάψηση της
κοιλιάς. Θεμελιώδεις προϋποθέσεις για αξιόπιστη εξέταση είναι ο καλός φωτισμός και ο ξεντυμένος-χαλαρω-
μένος ασθενής.

Επισκόπηση
Η επισκόπηση ίσως αποκαλύψει δερματικές βλάβες [ουλές (ασημένιες: διάταση κοιλιάς, ροδινο-ερυθρωπές:
υπερκορτιζολαιμία), ραβδώσεις, διατεταμένες φλέβες (απόφραξη πυλαίας, κάτω ή άνω κοίλης φλέβας), εξαν-
θήματα], παθολογικά σημεία από τη μορφολογία της κοιλιάς (διόγκωση πάνω από ηβική σύμφυση: διατετα-
μένη ουροδόχος κύστη ή εγκυμοσύνη, διάταση προς τα πλάγια–βατραχοειδής κοιλιά: ασκίτης) συμπεριλαμ-
βανομένων του ομφαλού και των βουβωνικών περιοχών, πιθανές μάζες ή περισταλτικές κινήσεις (απόφραξη
εντέρου).

Ακρόαση
Η ακρόαση πρέπει να γίνεται και στα 4 τεταρτημόρια της κοιλιάς προσέχοντας συχνότητα και χαρακτήρα των
εντερικών ήχων (5-34/λεπτό, σιγή: πάρεση, βορβορυγμοί: υπερπερισταλτισμός, μεταλλικοί ήχοι: απόφραξη
εντέρου), φυσήματα (στενωμένα αγγεία) ή τους σπάνιους ήχους τριβής από ήπαρ/σπλήνα (καρκίνος ήπατος,
γονοκοκκική λοίμωξη, έμφρακτο σπληνός).

Επίκρουση
Η επίκρουση χρησιμεύει κυρίως για εκτίμηση ορίων ήπατος, σπανιότερα σπληνός και παρουσίας αέρα, υγρού
ή μαζών στην κοιλιά. Το μέγεθος του ήπατος (ηπατική αμβλύτητα) εκτιμάται στην πρόσθια μασχαλιαία, μεσο-
κλειδική και μεσοστερνική γραμμή. Ελάττωση ή κατάργηση ηπατικής αμβλύτητας παρατηρείται σε παρουσία
αέρα κάτω από το διάφραγμα (διάτρηση κοίλου σπλάγχνου). Η αμβλύτητα στις πλάγιες και στην κάτω κοιλια-
κή χώρα με τον ασθενή σε ύπτια θέση, που μετατοπίζεται με την αλλαγή θέσης του ασθενούς (μετακινούμενη
αμβλύτητα), υποδηλώνει ελεύθερη ασκιτική συλλογή.

- 17 -
Ψηλάφηση
Η ψηλάφηση είναι η κύρια μέθοδος εξέτασης της κοιλιάς. Η επιπολής ψηλάφηση συμβάλλει στην εκτίμηση
της μυϊκής αντίστασης (ακούσια: φλεγμονή περιτοναίου, εκούσια: μη χαλαρωμένοι ασθενείς), ευαισθησί-
ας, επιφανειακών οργάνων και μαζών. Η εν τω βάθει ψηλάφηση βοηθά στην εντόπιση ευαισθησίας, υπο-
χόνδριων κοιλιακών οργάνων και μαζών. Ευαισθησία στην ψηλάφηση του δεξιού λαγόνιου βόθρου (σημείο
McBurney) ή άλγος στο δεξιό κάτω τεταρτημόριο σε ψηλάφηση του αριστερού κάτω τεταρτημορίου (σημείο
Rovsing) υποδηλώνουν συνήθως οξεία σκωληκοειδίτιδα. Παλίνδρομη ευαισθησία (αύξηση του πόνου κατά
την απότομη απόσυρση του χεριού από ευαίσθητη περιοχή) σημαίνει φλεγμονή περιτοναίου. Σε ψηλαφητό
ήπαρ, σπλήνα ή μάζα έχουν σημασία τα χαρακτηριστικά τους (μέγεθος, σύσταση, ευαισθησία κ.λπ.). Ο ψη-
λαφητός σπλήνας (σπληνομεγαλία) είναι πάντα παθολογικό εύρημα. Άλγος στην ψηλάφηση δεξιού υποχον-
δρίου που διακόπτει την εισπνοή (σημείο Murphy) υποδηλώνει οξεία χολοκυστίτιδα. Διογκωμένη ανώδυνη
χοληδόχος κύστη σε ασθενή με ίκτερο (σημείο Courvoisier) υποδηλώνει νεόπλασμα κεφαλής παγκρέατος ή
παρακείμενων ιστών.

Ενδοσκοπικός, απεικονιστικός και λειτουργικός έλεγχος

Ο παρακλινικός έλεγχος του πεπτικού ξεκινά με εξετάσεις αίματος για αναιμία, απώλεια ή δυσαπορρόφηση
στοιχείων, παρουσία φλεγμονής, ηπατικά και παγκρεατικά ένζυμα, αλλά κυρίως βασίζεται στις ενδοσκοπή-
σεις για τον γαστρεντερικό σωλήνα (γαστροσκόπηση, κολονοσκόπηση, ERCP, εντεροσκόπηση) και σε
απεικονιστικές εξετάσεις (υπερηχογράφημα, αξονική και μαγνητική τομογραφία, σπανιότερα βαριούχο
γεύμα, βαριούχος υποκλυσμός, εντερόκλυση, σπινθηρογράφημα, αγγειογραφία) για τα συμπαγή σπλάγ-
χνα και δευτερευόντως για τον εντερικό σωλήνα (εικονικές εντεροσκοπήσεις-κολονοσκοπήσεις). Ειδικότερες
εξετάσεις μπορεί να απαιτηθούν ανάλογα με την κλινική εικόνα και τα αρχικά αποτελέσματα.

- 18 -